Zagadnienie wsparcia społecznego w kontekście

zdrowia fizycznego i psychicznego

Michał Nowakowski

Instytut Socjologii

Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej

Zainteresowanie czynnikami społecznymi w medycynie

• 200-letnia tradycja „medycyny społecznej”

• Dominacja medycyny bio-technicznej

• Renesans zainteresowań poza medycznymi zjawiskami związanymi ze zdrowiem i chorobą (jeden z jego objawów można uznać powstanie i rozwój socjologii medycyny)

Czynniki wpływające na zdrowie i chorobę:

• Wykształcenie

• Status społeczno-ekonomiczny

• Indywidualne i zbiorowe praktyki zdrowotne

• Stres społeczny i radzenie sobie z nim

• Wsparcie społeczne i sieć relacji społecznych

Czynniki ryzyka wystąpienia chorób:

• Ubóstwo, złe warunki mieszkaniowe, niski standard życia

• Niski status zawodowy, stres zawodowy

• Dyskryminacja

• Antyzdrowotny styl życia (złe wzory odżywiania się, palenie papierosów, nadużywanie alkoholu, brak aktywności fizycznej, uzależnienia od substancji psychoaktywnych)

• Niski poziom własnej samooceny, brak poczucia własnej wartości, samoobwinianie się, małe poczucie kontrolowania sytuacji życiowej, utratę kontroli nad własnym życiem, bezrobocie.

• Izolacja społeczna, brak wsparcia społecznego.

Częstość pojawiania się pojęcia wsparcia społecznego w bazie Academic Search Complete

0

20

40

60

80

100

120

140

160

180

200

220

240

260

280

300

320

340

360

380

400

420

440

460

1960

1962

1964

1966

1968

1970

1972

1974

1976

1978

1980

1982

1984

1986

1988

1990

1992

1994

1996

1998

2000

2002

2004

2006

Jako hasło przedmiotowe W tytule

Częstość pojawiania się pojęcia wsparcia społecznego w

bazie Medline i Academic Search Complete (w tytule)

0

20

40

60

80

100

120

140

160

180

200

220

1960

1962

1964

1966

1968

1970

1972

1974

1976

1978

1980

1982

1984

1986

1988

1990

1992

1994

1996

1998

2000

2002

2004

2006

MEDLINE ASP

Pojęcie wsparcia społecznego

• Pojawiło się w latach w latach 70-tych w ośrodkach akademickich USA, Kanady, Anglii, Holandii.

• Nie zostało ono wyprowadzone z jakiejś konkretnej teorii psychologicznej, ale ma rodowód pragmatyczny.

• Jest pojęciem wieloznacznym

Wsparcie społeczne w naukach społecznych

• Psychologia

• Pedagogika

• Socjologia

• Nauki medyczne, pielęgniarstwo, psychiatria

• Praca socjalna, polityka społeczna

• Promocja zdrowia

• Ekonomia, demografia

• Filozofia

Wsparcie społeczne a zdrowie i choroba

• Od początku pełniło ono funkcję wyjaśniającą w badaniach dotyczących wpływu stresowych doświadczeń życiowych człowieka na jego zdrowie psychiczne i fizyczne:

• “W badaniach tych zwrócono uwagę na to, że ludzie

otoczeni liczną bliską rodziną, posiadający wieku przyjaciół, należący do różnych organizacji, związani ideologią lub wiarą z innymi ludźmi, cieszą się lepszym zdrowiem, łatwiej dają sobie radę w sytuacjach trudnych i ponoszą mniejsze negatywne konsekwencje sytuacji stresowych.”

[Zofia Jaworowska-Obłój, Pojęcie wsparcia społecznego jego

funkcje w badaniach naukowych. s.733, Przegląd psychologiczny, 1986]

Jak działa wsparcie społeczne?

Podejście strukturalne

• Podejście ilościowe, wsparcie społeczne to „osadzenie” jednostki w sieci społecznej, zapewniająca poczucie bezpieczeństwa, przynależności, zintegrowania z innymi, akceptacji itp.

• Korzystny dla dobrego samopoczucia jest sam fakt istnienia społecznych związków między ludźmi. W ten sposób rozumiane wsparcie jest pewnym zasobem, jaki człowiek uzyskuje dzięki uczestnictwu w sieci społecznej.

Przykłady definicji:

• - „dostępne wsparcie, płynące z powiązań człowieka z innymi ludźmi, grupami społecznymi, społeczeństwem.”[1]

• - zzewnątrzpochodny składnik psychospołecznych, zgeneralizowanych zasobów odpornościowych.[2]

[1] Lin N. za: Jaworowska-Obłój Z., Skuza B., Pojęcie wsparcia społecznego i jego funkcje w badaniach naukowych.,”Przegląd Psychologiczny”, 1986, t. 29, nr.3, str.733

[2] Antonovsky A. za: Dołęga Z., Wsparcie społeczne jako społeczny kontekst rozwoju w okresie dorastania., „Prace Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Częstochowie”, z. 8, 2000, str. 26

Podejście funkcjonalne • Podejście jakościowe, akcentuje interakcję i

proces wymiany pewnych dóbr. Powołuje się na miary subiektywne, takie jak: poczucie wsparcia, jego postrzegana dostępność, wartość oraz adekwatność.

• Tak rozumiane wsparcie może zachodzić pomiędzy jednostkami, jednostką a grupą, a także grupami.

• Badacze należący do tego nurtu nie zadowalają się samym opisem, ale dużą wagę przykładają do oceny kontaktów wspierających.

Przykłady definicji:

• - „pomoc dostępna dla jednostki w sytuacjach trudnych, stresowych.”[1]

• - „...pomoc i wsparcie będące wynikiem interakcji z otoczeniem społecznym.”[2]

[1] Sarason I.G., Sarason R.B. za: Jaworowska-Obłój Z., Skuza B., Pojęcie wsparcia społecznego i jego funkcje w badaniach naukowych., „Przegląd Psychologiczny”, 1986, t. 29, nr.3, str.733

[2] Bishop G. D. , Psychologia zdrowia. , Astrum, Wrocław 2000

Przykłady definicji (c.d.) „...rodzaj interakcji społecznej, która charakteryzuje się tym, że:

• zostaje podjęta przez jedną lub obie strony (uczestników tej interakcji) w sytuacji problemowej lub trudnej,

• w toku tej interakcji dochodzi do wymiany informacji, wymiany emocjonalnej, wymiany instrumentów działania lub wymiany dóbr materialnych,

• wymiana ta może być jednostronna lub dwustronna (kierunek „dawca-biorca” może być stały lub zmieniać się w różnych, czasowych odstępach, poczynając od bardzo małych),

• w dynamicznym układzie interakcji wspierającej można wyróżnić osobę wspierającą (pomagającą) i odbierającą wsparcie,

• dla skuteczności tej wymiany istotna jest odpowiedniość między rodzajem udzielanego wsparcia, a potrzebami odbiorcy wsparcia,

• celem interakcji wspierającej jest spowodowanie u jednego lub obu uczestników tej interakcji zbliżenia do rozwiązania problemu, osiągnięcia celu, przezwyciężenia sytuacji trudnej itp. (konkretyzacja celu wsparcia zależy od rozpoznania problemu i diagnozy trudności).”[1]

[1] Sęk H., Wsparcie społeczne – co zrobić, aby stało się pojęciem naukowym?, „Przegląd Psychologiczny”, 1986, t.29, nr.3, str.793

Hipoteza efektu głównego lub bezpośredniego

• U jej podstaw legło przekonanie, że wsparcie pełni ogólnie rolę korzystną dla zdrowia (dobrostanu), gdyż niezależnie od poziomu stresu daje człowiekowi poczucie przynależności, które działa ogólnie wzmacniająco. Wsparcie to czynnik niezależny od innych zmiennych i określić go można jako względnie trwały rodzaj relacji człowieka z otoczeniem zapobiegający pojawieniu się silnego stresu.

Hipoteza buforowa

• Traktuje wsparcie jako zmienną pośredniczącą pomiędzy wydarzeniami życiowymi, a ich konsekwencjami dla samopoczucia i zdrowia człowieka.

• Wsparcie uaktywnia się tylko podczas sytuacji stresowej i pełni funkcje buforu zmniejszającego napięcie i umożliwiającego przezwyciężenie trudności lub kryzysu. Zadaniem wsparcia jest łagodzenie oceny sytuacji, w której znajduje się człowiek, zwiększenie jego zaradności (wsparcie jest tu zmienną manipulowaną).

• Możliwe jest to wtedy, gdy osoby wspierające dążą do podwyższania poczucia własnej skuteczności u osób, którym pomagają. Istotna jest optymalność tego typu wsparcia, ponieważ za dużo wsparcia wpływa obciążająco i deprymująco.

Hipoteza o wpływie predyspozycji

do zaburzeń psychicznych

• Hipoteza ta odwraca relacje między wsparciem a chorobą i mówi, że osłabianie więzi społecznych wynikać może z predyspozycji do zaburzeń psychicznych.

Wsparcie społeczne i zdrowie

• W badaniach epidemiologicznych na mieszkańcach wsi Alameda (n=6928) stwierdzono, że im mniejsza sieć społeczna tym większe jest ryzyko śmierci. (Lisa Berkman i Leonard Syme)

• Badania społeczności chińskiej w Waszyngtonie. (Nan Lin i współpracownicy)

• Badania par małżeńskich (Anita DeLongis i współpracownicy)

Dziękuję bardzo