Zamek w Broniszowie - powrt renesansuZamek w Broniszowie zyska w lipcu 2010 roku nowych wacicieli i tym samym rozpocz si nowy etap w istnieniu tego obiektu. Historia dworu w Broniszowie jest duga, siga XIII wieku, jego ksztat architektoniczny i wystrj ulega zmianom wraz z panowaniem kolejnych stylw w architekturze i pojawianiem si kolejnych mieszkacw. Naszym celem jest przywrcenie mu dawnej wietnoci. Na podstawie prowadzonych bada i analiz konserwatorskich staramy si okreli najlepszy kierunek oraz metody prowadzonych prac. W toku tych dziaa coraz czytelniej wyania si ksztat przyszej rewitalizacji obiektu.

WstpPierwsze wzmianki o powstaniu dworu w tym miejscu pochodz z XIII wieku, kiedy to w roku 1273 komes Bytomia Odrzaskiego, podstoli gwny - Bronislaus nada osadzie prawa wsi i nazw Broniszw. Kolejnym znanym wacicielem bya rodzina von Ebersbach. Wedug J. Sinapiusa w 1570 roku wie znalaza si w rkach rodu von Kottwitz. Okoo poowy XVIII posiado naleaa do rodziny von Skronsky. W 1839 roku dwr kupi baron August von Tschammer - Quaritz, w tej rodzinie obiekt pozosta do 1945 roku. Kolejni waciciele to kolejne przebudowy i remonty; najwaniejsze z nich to: rozbudowa renesansowego dworu na przeomie XVI i XVII wieku, przebudowa w duchu baroku okoo roku 1698, zmiany w poowie XVIII wieku za czasw Konstancji Katarzyny von Skronsky oraz po 1838 roku dobudowa muru kurtynowego z romantyczn neogotyck baszt, naprawy elewacji i przebudowy wntrz. Najtrudniejszym okresem byy niewtpliwie lata powojenne, gdy nie majc faktycznego gospodarza obiekt powoli niszcza i popada w ruin. Rok 2010 W okresie lipiec padziernik 2010 wykonano szereg prac zabezpieczajcych oraz rozpoczto dokadne badania konserwatorskie obiektu. Zostaa zlecona aktualizacja ekspertyzy konstruktorskiej oraz zamwiony projekt prac zwizanych z przemurowaniami spka murw i wzmocnieniem zapadajcych si stropw nad parterem i pierwszym pitrem. Prace zabezpieczajce Ekipa dekarzy dokonaa przegldu oraz kompleksowej naprawy pokrycia dachowego, zaoya brakujce i przemurowaa wszystkie gsiory, uszczelnia poczenia dachu z kominami i oknami dachowymi, a take oczycia rynny i uzupenia rury spustowe, aby woda z rynien nie laa si po murach. Nad zabytkowym kamiennym portalem wejciowym wybudowano zadaszenie. Wykonano napraw czci istniejcych okien oczyszczenie stolarki, impregnacja, bejcowanie i nowe przeszklenie. Zamwiono wykonanie kolejnych brakujcych dotychczas okien, skrzynkowych z litego drewna, z odpowiednimi podziaami.

Zabezpieczono opaskami z zaprawy wapienno- piaskowej odspojone brzegi sgraffita na elewacji baszty do wysokoci 6 metrw, wykonano prby konserwatorskie w celu okrelenia metodyki prac. Sprowadzono do wntrza sieni zabytkow pyt epitafijn, rozbit i lec od wielu lat na brzegu fosy od poudniowej strony murw. W ten prosty sposb zostaa ona zabezpieczona przed bezporednim wpywem atmosferycznych czynnikw niszczcych oraz przed niebezpieczestwem wandalizmu lub kradziey.

Badania konserwatorskie wstpne wyniki i wnioski Dekoracyjne sgraffito elewacjiJednym z niewtpliwych atutw zamku w Broniszowie jest tak nielicznie zachowana w Polsce renesansowa dekoracja elewacji dwubarwne sgraffito; chciaabym zwrci uwag na szczegln artystyczn warto sgraffita broniszowskiego, biego warsztatow wykonania i ciekawy ornamentalno architektoniczny charakter wzorw. Wida to najlepiej na fotograficznych zblieniach powierzchni tynku, w bocznym owietleniu. Fot. nr 1, 2 Ten caociowy, pomylany z rozmachem program dekoracji elewacji powsta, jak wskazuje wyryta w kartuszu na baszcie data 1606, na pocztku XVII wieku. Obj on, o czym wiadcz wyaniajce si spod pniejszych tynkw fragmenty, wszystkie elewacje, take te od strony dziedzica zamku. Technika sgraffita polega na wycinaniu lub wyskrobywaniu rysunku w wieej pobiale lub innej kontrastowo zestawionej z podoem powoce barwnej i lecej pod ni warstwie zaprawy tynkowej. Warstwa ta w przypadku sgraffita broniszowskiego jest barwiona popioem z palonego drewna na kolor ciemno- szary. Technika ta powstaa we Woszech, a nazwa pochodzi od woskiego sgraffiare -skroba. Pocztki techniki sigaj XIII wieku, a jej rozkwit to okres od pocztku XV stulecia do pocztku wieku XVII. Technika ta bya bardzo popularna w Austrii, Czechach i na lsku. Wrd rodzajw dekoracji sgraffitowej obok przedstawie figuralnych przewaaj elementy imitujce detal architektoniczny: gzymsy, fryzy, obramienia okien, portali i przerne formy boniowania. By to taszy ekwiwalent dla kamiennych lub modelowanych w tynku detali. W dekoracji tej pojawiaj si te inne motywy ornamentalne o nie architektonicznym rodowodzie, wprowadzajce w wiat manierystycznej, wyrafinowanej fantazji. Takimi, stojcymi na pograniczu tych rodzajw s dekoracje broniszowskie - architektoniczne obramienia okien maj form rozbudowanych i fantazyjnych kartuszy z ornamentem rolinno rollwerkowym. W rysunku sgraffita broniszowskiego wida te mistrzowskie umiejtnoci wykonawcw, prawdziwy majstersztyk tej techniki. Ciekawym wyzwaniem bdzie poszukanie analogii na terenie Europy rodkowej lub chociaby znalezienie wzornika, ktrym mogli posuy si autorzy.

Jak wspominaam, technika ta bya bardzo popularna w renesansowo manierystycznej Europie, niemniej zachowane do dzi jej przykady s stosunkowo nieliczne. Przyczyny s proste, sgraffita pozostajce przez 400 lat w ekspozycji zewntrznej nieuchronnie ulegy znacznej degradacji, odspojeniu. Narodziny stylu barokowego, prowadzia do usuwania lub przesaniania renesansowych dekoracji i zmian wystroju elewacji. Czynniki niszczce s typowe dla dekoracji o ekspozycji zewntrznej; a wic czynniki klimatyczne - zmiany temperaturowe i wilgotnociowe (nasonecznienie, opady, przemarzanie), chemiczne woda opadowa oraz fizyczne - spkania cian i osiadanie podoa. W wyniku opadw atmosferycznych nastpuje wypukiwanie zewntrznej warstwy pobiay, a do jej cakowitego zaniku, jak w wielu partiach naszego sgraffita. Natomiast ryty rysunek w tynku jest wci czytelny i moe stanowi wystarczajc podstaw do rekonstrukcji pobiay i ornamentw. Sgraffita broniszowskie zostay przesonite w roku 1698, czyli w okoo 100 lat po ich powstaniu. Niemniej fakt, i zostay wykorzystane jako warstwa spodnia pod tynki barokowe wiadczy o ich wczesnej dobrej kondycji. Zostay pokryte nasiekami, aby zwikszy przyczepno dla kolejnych zapraw. Paradoksalnie wanie ten fakt przesonicia, zadecydowa o ich zachowaniu do dnia dzisiejszego. Barokowa warstwa tynku stanowia warstw zabezpieczajc, a przenikajce podoe zwizki wapna dodatkowo scaliy sgraffita. Obecnie stopniowo wyaniaj si one spod pniejszych tynkw i miao mona zaoy, i umiejtne usunicie kolejnych wierzchnich warstw odsoni dobrze zachowane fragmenty elewacji z 1606 roku. Zadaniem do wykonania jest opracowanie penego projektu rekonstrukcji dekoracji sgraffitowej zamku w Broniszowie. Widoczne s elementy zachowanych dekoracji: powtarzajca si ornamentyka obramie poszczeglnych otworw okiennych, dwa bogate kartusze w osi pomidzy oknami na baszcie pnocno wschodniej, ciemny pas biegncy po obu stronach naronika wschodniej i poudniowej ciany zamku - to prawdopodobnie tak popularny w tym okresie motyw boniowania. Jednak aby to dobrze odczyta konieczny jest bezporedni dostp do sgraffita. W przypadku sgraffita broniszowskiego, przewidujemy przede wszystkim pilne zabezpieczenie i konserwacj odsonitych ju partii. Szczeglnie ciekawe s dwa kartusze na baszcie z napisami (Gross) i dat (1606) ; w roku 2011 chcielibymy podda je konserwacji i uczytelni ich dekoracj i napisy. Dla kartuszy, po podklejeniu odspoje i uzupenieniu warstwy spodniej zaprawy, jej wikszych ubytkw oraz licznych drobnych nasiekw, bdzie mona przeprowadzi uzupenienie wypukanych pobia, niejako ich retusz malarski co pozwoli na odczytanie sabo teraz widocznych napisw i uwidoczni ornamenty. Po ogldzinach w 2010 roku, duym wyzwaniem konserwatorskim wydaje si by podklejenie odspojonych ju od podoa muru i mao elastycznych partii zaprawy. Przeprowadzone prby wskazuj na konieczno uycia sposobw przeniesionych z konserwacji malarstwa ciennego. Konieczne bdzie w wielu partiach naklejenie czasowego licowania z bibuki czy wkniny, aby nie utraci sztywnych i kruchych elementw sgraffita. Dopiero na tak zabezpieczonych partiach moliwe bdzie wykonanie zabiegw podklejania odspoje, odsalania i uelastyczniania warstw. Moliwo wykonania rekonstrukcji dekoracji elewacji w przypadku sgraffitw o powtarzajcych si motywach, takich jak obramienia okienne czy bonie, jest dua. Pozostaje niewtpliwie pytanie o zakres rekonstrukcji i sposb jej odrnienia od oryginau.

Pomieszczenia reprezentacyjne parteru z renesansow dekoracj sztukatorsk sufitw Wystrj sztukatorski dwu reprezentacyjnych pomieszcze pooonych po obu stronach sieni pochodzi z tego samego okresu, co sgraffito elewacji. Zosta on zachowany do dnia dzisiejszego w nieomal niezmienionej postaci. Sala sklepiona Duga, biegnca wzdu caego pnocnego skrzyda komnata przykryta jest sklepieniem krzyowym w caoci dekorowanym, w duchu niderlandzkim sieciowym ornamentem okuciowym. Sklepienie to byo jednobarwne, w pniejszym okresie w pola sztukaterii wmalowano en grisaille rolinne ornamenty (nie zachowane obecnie) oraz odsonit podczas tegorocznych bada konserwatorskich twarz Zeusa lub moe Dionizosa, boga wina. Pomieszczenie to prawdopodobnie penio gospodarczo - administracyjne funkcje. Obecnie poza niewielkim procentem ubytkw samych sztukaterii oraz kilkoma gbokimi spkaniami konstrukcyjnymi muru stan zachowania dekoracji jest bardzo dobry. W roku 2010 zostay wykonane odkrywki warstw malarskich. Dawna kaplica wraz z zakrysti. Po lewej stronie sieni wchodzimy do pomieszczenia czcego si z doln parti baszty, o stropie belkowym pokrytym bogat renesansow dekoracj sztukatorsk z okoo 1600 roku. Obecnie strop jest w caoci podstemplowany z uwagi na znaczne osabienie konstrukcji, sprchnienie tworzcych jego konstrukcj drewnianych belek. Pierwotn funkcj tego pomieszczenia bya kaplica, wiadczy to o znacznym prestiu wczesnych mieszkacw. Funkcj kaplicy potwierdza jej orientacja w planie dworu oraz program ikonograficzny sztukaterii zdobicych sufit, w ktrym pojawia si posta zmartwychwstaego Chrystusa. Podczas obecnych bada konserwatorskich odkryto napisy na cianach baszty; nad oknem odsonito napis: zakrystia, a pomidzy oknami zbir cytatw z Pisma witego, midzy innymi z Ksigi Syracha. Napisy te s prawdopodobnie pniejsze od dekoracji sztukatorskiej stropw obu pomieszcze, znajduj si w drugiej kolejnej odsonitej warstwie. wiadczy to o utrzymywaniu si funkcji religijnych kaplicy i zakrystii przez duszy czas. Fot. nr 3 Ogem stwierdzono tu obecno piciu kolejnych warstw dekoracji. Ostatni caociowy XIX wieczny program wystroju pomieszcze obejmowa malowane bonie we wnkach okiennych oraz tapety, wprowadzi te wtrny podzia pomieszczenia dawnej kaplicy, wyodrbniajcy przedsionek. W tym okresie funkcja bya ju zapewne wiecka - o charakterze reprezentacyjnym, moe nawet sali balowej. We wnce okna w baszcie odsonito fragmenty ciekawych polichromii ciennych o stosunkowo dobrym stanie zachowania warstwy malarskiej. Poniewa podoe polichromii jest spkane, zostay one przesonite i podstemplowane. Ich program ikonograficzny jest zoony i trudny na dzie dzisiejszy do odczytania. Kolorystyk i charakterem warstwy malarskiej przypominaj dekoracje sklepienia w Kaplicy Wszystkich witych kocioa Matki Boskiej Gromnicznej w pobliskim Kouchowie.

Program ikonograficzny dekoracji sztukatorskiej wspomnianych stropw jest bardzo bogaty; oprcz sceny ze Zmartwychwstaym Chrystusem pojawiaj si tam: pasowe ukady ornamentw rolinnych i rollwerkowych, plecionki z kwiatami i owocami, motyw papugi skubicej winogrona, kobiece twarze w renesansowych czepcach, medaliony z profilowymi przedstawieniami twarzy mskich i kobiecych, putta ze skrzydami, motyw gwiazdy. Fot. nr 4 Ornamenty te posiadaj rwnie wysokie walory warsztatowe, co wykazay prby wykonane na fragmentach sztukaterii pochodzcych ze stropu kaplicy i zakrystii. Po mechanicznym usuniciu skalpelem wtrnych warstw pobia ukazuje si finezyjny i dobrze zachowany pierwotny relief. Ustalono technologi wykonania sztukaterii; zostay one odcinite w zaprawie wapienno piaskowej, z dodatkiem wzmacniajcych j wkien. Taka zaprawa jest znacznie trwalsza od gipsu, absorbujc z powietrza par wodn i dwutlenek wgla przez lata dalej wie. Fot. nr 5 Sztukaterie obecnie na caej powierzchni zabezpieczone s deskowaniem i stemplami, wymaga tego osabiona konstrukcja drewnianych belek stropu. Pilnie potrzebne jest opracowanie metody wzmocnienia belek stropowych oraz programu konserwacji samej dekoracji sztukatorskiej. Naley postawi pytanie, czy konieczny bdzie demonta sztukaterii ze sprchniaych belek, czy uda si wzmocni drewnian konstrukcje stropu dochodzc do niego z poziomu pierwszego pitra. Wskazane byoby przeprowadzenie pilotaowego programu konserwacji sztukaterii wraz ze stropem w pomieszczeniu samej baszty, by mc na przykadzie mniejszego zadania opracowa najlepsz metodyk pracy ratujc renesansowe sztukaterie w caej dawnej kaplicy.

Pomieszczenia parteru o renesansowych polichromowanych stropach drewnianych oraz malowanych fryzach groteskowychDrewniane stropy polichromowane byy wanym i szeroko rozpowszechnionym elementem wystroju wntrz reprezentacyjnych okresu renesansu. Sam element belkowego drewnianego stropu dzielcego kondygnacje by najczstszym rozwizaniem konstrukcyjnym. Jednak oryginalne renesansowe stropy polichromowane s obecnie bardzo rzadkie, a w niewielu miejscach zachoway si one, tak jak w Broniszowie, w swym pierwotnym usytuowaniu. Na dzie dzisiejszy mona potwierdzi istnienie w Broniszowie dwu oryginalnych rozlegych drewnianych polichromowanych stropw; pierwszy w pomieszczeniach parteru przylegajcych do dawnej kaplicy, drugi nad wtrnie podzielonymi pomieszczeniami na pierwszym pitrze, oba w skrzydle wschodnim. Dekoracje tych stropw pochodz z I etapu wystroju z przeomu XVI i XVII wieku i zostay wtrnie przykryte pniejszymi sufitami o prostych geometrycznych podziaach dekoracji sztukatorskiej. Stropy te s obecnie czciowo samoistnie odsonite spod pniejszych sztukaterii; tworz je polichromowane deski przybite od dou do nonych belek. W okresie baroku zostay one przykryte nowymi sufitami, poprzez nabicie na trzcinowej podsufitki i narzucenie zaprawy. Wszystkie sufity pomieszcze parteru zostay poddane badaniom odkrywkowym. W kolejnych salach stwierdzono pod sztukateriami sufitw obecno podobnych stropw drewnianych lecz nie odnaleziono ladw polichromii.

Odsonity fragment polichromowanych desek stropu na parterze jest widoczny w pomieszczeniu korytarza, natomiast badania konserwatorskie potwierdziy obecno identycznie zdobionych desek take w ssiedniej komnacie. Wtrny, wprowadzony zapewne podczas ostatniej przebudowy dworu podzia pomieszczenia, widoczny w przeciciu dostawion cian biegu dekoracji sztukatorskiej sufitu, potwierdza istnienie pierwotnie jednego duego pomieszczenia - prawdopodobnie sali biesiadnej paradnej. wiadczy o tym jej bogata dekoracja i usytuowanie w pobliu dawnej kuchni, a w pewnym oddaleniu od gwnego wejcia. Fot. nr 6 Ukad dekoracji mg by imitacj stropu kasetonowego; podziay kompozycji stanowi kwadratowe pola wypenione ornamentem okuciowym, a w bkitne ta wmalowane s delikatne biae wici rolinne. Kady kwadrat obwiedziony jest ram w kolorze zieleni malachitowej, a na skrzyowaniu pasw pomidzy kwadratami wida lady delikatnie malowanych, zoconych(?) rozet. Pasy te nie s zdobione, moe w tych miejscach dobite byy listwy. Pojawiajcy si ornament okuciowy z kaboszonami nawizuje do motyww manierystycznych uytych w portalu, sali sklepionej i w sgraffitach, co jeszcze wyraniej scala stylistycznie program wystroju dworu z tego okresu. Pod sztukateryjnym gzymsem wieczcym, podczas bada konserwatorskich odkryto obecno malowanego fryzu groteskowego z motywem twarzy mskiej i wychodzcymi z jej ust symetrycznymi wiciami rolinnymi. W toku prac odkrywkowych stwierdzono i, fryz ten wystpuje take pod gzymsem w pomieszczeniu ssiednim. Warstwa malarska w korytarzu, doczyszczona spod pobia i zabrudze, jest ju mocno spowiaa, natomiast wykonana odkrywka pod gzymsem, ukazuje nam wietnie zachowan intensywn polichromi wykonan w ugrach i bkitach. Fot. nr 7 Caociowa polichromia drewnianego stropu wraz z malowanym fryzem groteskowym tworzya bardzo bogat dekoracj sali. Proponujemy dla opisanych ssiadujcych pomieszcze parteru, po zinwentaryzowaniu wtrnej dekoracji sztukatorskiej sufitw, przywrcenie ich pierwotnego ukadu oraz odsonicie i konserwacj zachowanego stropu polichromowanego wraz z fryzem malarskim. I tu stajemy znowu przed problemem osabionych belek, przegniych szczeglnie w miejscach gniazd w murze, a stanowicych konstrukcj non dla polichromowanych desek.

PodsumowanieW obiektach o narastajcej przez lata dekoracji, zawsze musi by postawione pytanie, do ktrego etapu wystroju powraca w prowadzonych pracach konserwatorskich. W przypadku zamku w Broniszowie, w wyniku rnych opisanych tu czynnikw, odpowied wskazujca najpeniej reprezentowany okres, narzuca si sama. Odkrycie renesansowego wystroju sali na parterze, z bogatym polichromowanym stropem drewnianym i groteskowym fryzem malarskim, pozwoli na przywrcenie wystroju z tego samego okresu, w a trzech ssiednich reprezentacyjnych pomieszczeniach w sali sklepionej, w dawnej kaplicy z zakrysti oraz w sali paradnej. Wspomniane dekoracje sztukatorskie i malarskie w poczeniu z renesansowym sgraffitem elewacji, manierystycznym kamiennym portalem wejciowym oraz pochodzc take z tego okresu paskorzeb kuni Wulkana wmurowan w nadproe neogotyckiej baszty, tworz bogat cao.

Najpeniejszy program wystroju powsta w pierwszym etapie rozbudowy dworu, na przeomie XVI i XVII wieku. Nastanie stylu barokowego spowodowao ju okoo roku 1698 zmian elewacji oraz przesonicie barwnych polichromii stropw drewnianych. Natomiast co jest znamienne, pierwotna, renesansowa dekoracja sztukatorska sali sklepionej i dawnej kaplicy z zakrysti pozostaa nieomal niezmieniona przez wszystkie kolejne lata. Ten najstarszy renesansowo manierystyczny etap rozbudowy dworu jest dominujcym i najbardziej spjnym okresem do ktrego chcielibymy powrci w dziaaniach konserwatorskich. Wystrj ten jest unikalny, szczeglnie przez swj bogaty i kompletny program, w skali nie tylko Ziemi Lubuskiej. Jednoczenie nie do podwaenia jest wysoka warto artystyczna i warsztatowa oraz stosunkowo najlepszy stan zachowania dekoracji z okoo 1600 roku. mgr Joanna Lang konserwator malarstwa i rzeby polichromowanej Tel. 510 063 950 Bibliografia: Wojewdzki Urzd Ochrony Zabytkw w Zielonej Grze; Zamki, Dwory i Paace Wojewdztwa Lubuskiego, 2008 r. Biuro Stoecznego Konserwatora Zabytkw m.st. Warszawy; Kolorystyka zabytkowych elewacji od redniowiecza do wspczesnoci, Prof. dr hab. Marzanna Jagieo, 2010 r. Wydawnictwo Naukowe PWN, Sownik terminologiczny sztuk piknych, 2006 r. Fot. nr 1 - sgraffito elewacji, zblienie powierzchni

Fot. nr 2 - sgraffito elewacji, jeden z kartuszy na elewacji baszty

Fot. nr 3 - odsonite napisy w dawnej zakrystii

Fot. nr 4 - zblienie renesansowych sztukaterii na stropie dawnej kaplicy

Fot. nr 5 - precyzyjny relief detalu sztukatorskiego po usuniciu nawarstwie

Fot. nr 6 - odsonity fragment stropu polichromowanego parter

Fot. nr 7 - odkrywka kontynuacji polichromii stropu i odsonity fragment fryzu - sala paradna, parter