zarys dziejów turystyki w polsce -...

— 1 —

Małgorzata Lewan

Zarysdziejów turystyki

w Polsce

PROKSENIA

Kraków 2004

— 2 — HISTORIA TURYSTYKI

Recenzja: dr Paweł Różycki

Opracowanie redakcyjne: dr Zygmunt Kruczek

Korekta tekstu: Barbara Moskal

Wydawca: Wydawnictwo „PROKSENIA”,31−047 Kraków, ul. Sarego 23/2, tel./fax (0−12) 421−63−80

www.proksenia.pl, e−mail: [email protected]

— 3 —

Spis treści

Od Wydawcy .............................................................................................................. 5

Tradycje turystyki ..................................................................................................... 7U źródeł turystyki ........................................................................................................... 7Polska w relacjach podróżników .................................................................................. 12

Początki turystyki w Polsce .................................................................................... 15Od Staszica do Chałubińskiego .................................................................................... 15Towarzystwo Tatrzańskie ............................................................................................ 28Inne organizacje turystyczne w Galicji ........................................................................ 37Polskie Towarzystwo Krajoznawcze ............................................................................ 39Turystyka pod zaborem pruskim .................................................................................. 44

Turystyka w XX−leciu międzywojennym .............................................................. 47Administracja rządowa i samorządowa do spraw turystyki ......................................... 47Turystyka szkolna ........................................................................................................ 49Turystyka w organizacjach młodzieżowych ................................................................ 51Organizacje turystyczne ............................................................................................... 54Biura podróży ............................................................................................................... 62

Polska turystyka w okresie II wojny światowej .................................................... 65

Turystyka w PRL .................................................................................................... 69Uwarunkowania polskiej turystyki ............................................................................... 69Państwowe struktury organizacyjne ............................................................................. 71Organizacje obsługi ruchu turystycznego .................................................................... 75Turystyka młodzieżowa ............................................................................................... 85Działalność turystyczna w zakładach pracy ................................................................. 93

Turystyka w III Rzeczypospolitej .......................................................................... 95

Zakończenie .............................................................................................................. 99

Kalendarium wydarzeń......................................................................................... 101

Bibliografia ............................................................................................................. 105

— 5 —

OD WYDAWCY

W polskiej literaturze fachowej z zakresu turystyki brakuje nowego, aktualnego i prze−krojowego spojrzenia na historię turystyki. Opracowanie Małgorzaty Lewan „Zarys dzie−jów turystyki w Polsce” wypełnia, moim zdaniem, tę lukę. Opracowanie to zawiera najważ−niejsze informacje o dziejach turystyki w Polsce podane w przystępnej formie, bez zbędnychdygresji.

Z tego powodu publikacja ta będzie szczególnie przydatna dla studentów kierunkówturystycznych i słuchaczy studiów policealnych oraz dla wszystkich zainteresowanych tątematyką.

Autorka na tle rozważań o źródłach turystyki kreśli dzieje turystyki w Polscew czterech przedziałach czasowych. Rozdział zatytułowany Początki turystyki w Polsceprowadzi nas przez jej rozwój od czasów działalności Staszica do Chałubińskiego, by na−stępnie przenieść nas do tradycji turystycznych w Galicji, Królestwie Polskim i pod zabo−rem pruski. Turystyka w okresie międzywojennym i po II wojnie światowej aż po powsta−nie III Rzeczpospolitej to kolejne rozdziały. Ostatni rozdział dotyczy już okresuwspółczesnego, tj. od 1990 roku do chwili obecnej. Cennym dodatkiem do publikacji jestkalendarium wydarzeń w historii turystyki oraz bogata literatura.

Autor i wydawca wdzięczni będą za wszelkie uwagi i propozycje mogące w przyszło−ści służyć udoskonaleniu książki.

dr Zygmunt Kruczek

— 7 —

TRADYCJE TURYSTYKI

U ŹRÓDEŁ TURYSTYKI

Historia turystyki liczy sobie około 300 lat. Jednakże podróże są zjawiskiem towarzy−szącym mieszkańcom naszej planety od najdawniejszych czasów. Ludzie zawsze gdzieśpodróżowali i poznawali piękno najróżniejszych zakątków świata.

W rozdziale 34 Księgi Mądrości Syracha czytamy: „Człowiek, który często podróżuje,pozna rzeczy wiele...”(9) oraz „... wiele widziałem w swoich podróżach i dowiedziałem sięwięcej, niż zdołam wypowiedzieć słowami”.(12)1

W okresie wspólnoty pierwotnej myśliwi oraz pasterze poszukiwali nowych terenów.Później wędrowali kupcy, aby nabywać towary i znaleźć nowe rynki zbytu. Odbywały sięteż pielgrzymki do miejsc kultu religijnego.

Początki turystyki sięgają starożytności. Już w dawnym Egipcie kupcy podróżowaliw celach zarobkowych oraz aby poznać nowe regiony. Pielgrzymi udawali się do miejsckultu religijnego, np. do Heliopolis lub Teb, gdzie również leczono chorych.

W dolinach rzek Eufrat i Tygrys przebiegały szlaki komunikacyjne, które nie należałydo zbyt bezpiecznych. Sytuacja ta znalazła odbicie w Kodeksie Hammurabiego z XVIIIwieku p.n.e., gdzie w paragrafie 103 napisano: „jeżeli w podróży na drodze (...) nieprzyja−ciel wszystko co niósł odbierze mu (...)”.2 W związku z powyższym właściciele gospódbyli zobowiązani do zabezpieczenia życia i mienia podróżnych.

Podróżom sprzyjała kolonizacja grecka, bowiem towarzyszyło jej poznawanie zamor−skich posiadłości. Zapewne także igrzyska sportowe przyciągały wędrowców z dalekichstron. Na czas ich trwania ogłaszany był pokój, a wolni Grecy przybywali nie tylko z Pelo−ponezu, ale również z wielu greckich polis. Wraz z rozwojem podróżowania pojawiła sięinstytucja Proxenii, która powodowała, że gość w Grecji przechodził pod opiekę bogów.Wędrowcy mogli korzystać z gościnności mieszkańców, ponieważ „dla człowieka, któryposiada choćby trochę rozumu, pielgrzym i gość są tak drodzy jak rodzeni bracia”.3 Podróż−ny witany był przez najbardziej godną osobę domu. Nie ograniczano czasu gościny, zaśw momencie odjazdu udzielano pomocy, aby ułatwić dalszą wędrówkę.

Natomiast w Rzymie podróżowanie ułatwiały gospody zwane Stationes, w których wę−drowcy mogli wynająć konie, pozostawiając je w następnej stacji oraz odpocząć po trudachpodróży. Standard świadczonych w nich usług był zróżnicowany. W większych miastach lubznanych kąpieliskach były to duże domy z wielkimi dziedzińcami, salami zabaw i przyjęć.Na trasach komunikacyjnych znajdowały się oberże o znacznie niższym poziomie usług.Podróżowanie w Rzymie rozwinęło się szczególnie u schyłku republiki i na początku cesar−stwa. W turystyce dawnego Rzymu można wyróżnić: pielgrzymowanie, turystykę zdrowotną,wędrówkę w celach naukowych i artystycznych oraz wyjazdy w celu załatwienia ważnychinteresów i dla przyjemności. Jednym z pielgrzymów był cesarz Hadrian, który „odwiedzałm.in. prawie zamarłe już wyrocznie w Delfach i Dodonie, zgłębiał kulty egipskie i magów

1) Cyt. za: K. Przecławski, Człowiek a turystyka. Zarys socjologii turystyki, Kraków 1997, s. 7.2) M. Stępień, Kodeks Hammurabiego, Warszawa 2000.3) G. Mariotti, Historia turystyki, Warszawa 1963, s. 78.


egipskich – pytał o swoją przyszłość”.4 W celu polepszenia zdrowia najbardziej popularnebyło wodolecznictwo, a jednym z najbardziej znanych kąpielisk były Baje (Baiae) położoneniedaleko Neapolu. Wysokie temperatury, jakie latem panowały w Italii, powodowały, że tyl−ko najbardziej zamożni wyjeżdżali do letniskowych willi albo na Sycylię i do Egiptu.Grecja oraz Egipt były miejscami, gdzie Rzymianie podziwiali zabytki kultury materialnej.Podróżom w starożytnym Rzymie sprzyjała świetnie rozwinięta sieć dróg.

Wybitni myśliciele, tacy jak grecki historyk Herodot, geograf i podróżnik grecki Stra−bon oraz pisarz rzymski Pliniusz Starszy, opisywali kraje, które zwiedzali i zjawiska, jakiezaobserwowali. Ich prace są po dziś dzień nieprzebranym źródłem wiedzy o starożytnymświecie. Strabon jest autorem pracy pt. „Geographika”, gdzie w 17 księgach zawarł charak−terystyki i opisy znanych krain. Natomiast na 37−tomowe dzieło Pliniusza Starszego zatytu−łowane „Historia naturalna” składają się opisy przyrody żywej i nieożywionej, dane o lecz−nictwie, uprawie roślin oraz wiadomości z zakresu psychologii.

Tradycja badawczego i krytycznego spojrzenia na otaczający świat od starożytnychprzeszła do Arabów. Imperium kalifów stwarzało możliwości odbywania długich oraz inte−resujących wypraw od słonecznej Hiszpanii, aż po Himalaje oraz od dżungli środkowoafry−kańskiej po środkowoeuropejskie puszcze. Wyznawcy islamu pielgrzymowali do Mekki.Arabscy podróżnicy przenosili na papier lub pergamin opisy zwiedzanych krain. Dziękirelacji jednego z nich – Ibrahima ibn Jakuba – zamieszczonej w „Księdze dróg i królestw”al−Bahriego znamy dokładny opis państwa Mieszka I, omawiający zwyczaje Słowian orazbogactwa naszej ojczyzny sprzed ponad tysiąca lat.

Skarbnicą wiedzy o średniowiecznej Europie są także sagi skandynawskie, które za−wierają opisy starego kontynentu przekazane przez nieokiełznanych żeglarzy – Wikingów.W XII i XIII wieku wiedza Europejczyków o otaczającym ich świecie, a szczególnie ZiemiŚwiętej, rozszerzyła się dzięki wyprawom krzyżowym.

Jednakże w średniowieczu przede wszystkim wędrowali kupcy oraz pielgrzymi.Były również podróże o charakterze dyplomatycznym, a od czasu powstania uniwersyte−tów Europę przemierzali studenci. Na początku XIII wieku wędrówkę do Karakorum odby−li papiescy wysłannicy. Był wśród nich także wrocławski zakonnik Benedykt Polak.Niemniej jednak na szczególne miejsce w dziejach turystyki zasługuje wyprawa Marco Polo,który w 1271 roku wyruszył w podróż na Daleki Wschód. Dotarł on do stolicy Chin – Tatu(obecnie Pekin) – do siedziby wielkiego chana Kubilaja. Jako pierwszy wytyczył drogęprzez całą Azję i przedstawił ją w dziele pt. „Opisanie świata”. [Marco Polo pochodziłz rodziny podróżników. Jego ojciec Niccolo i stryj Matteo byli weneckimi kupcami i w la−tach sześćdziesiątych XIII wieku podróżowali do Kataju (Chin) w celach handlowych. W roku1271 udali się tam na jeszcze jedną wyprawę, zabierając młodego Marco ze sobą. Przybylina dwór Kubilaja Chana – mongolskiego władcy Chin. Pozostali tam przez 24 lata i jakokupcy zgromadzili ogromne fortuny. Marco zdobył zaufanie chana, który wysyłał go z wie−loma misjami do Indii, Birmy, na Cejlon i do Azji południowo−wschodniej. Marco Polowrócił do Wenecji w 1295 roku, lecz podczas bitwy między Wenecją a Genuą (koło Korculi,obecnie w Chorwacji) został ujęty przez Genueńczyków. Przebywając w więzieniu, sporzą−dził szczegółowy opis swoich podróży na Wschód („Opisanie świata”, zwane też „Il Milione”).Wenecjanie byli zdumieni jego niesamowitymi opowieściami, np. o pałacu Kubilaj Chana.Obecnie postać Marco Polo jest symbolem turystycznych podróży (choć pojawiają się tezy,

4) J. Schnayder, Podróże i turystyka w starożytności, Warszawa 1959.

— 9 —

że Marco nigdy w Chinach nie był), jego imieniem nazwano wiele biur podróży, serię prze−wodników turystycznych, kanał TV we Włoszech poświęcony w całości podróżom.]5

Portret Marco Polo

Do ważnych wydarzeń należy zaliczyć również wyprawę górską Francesco Petrarkiz 1336 roku.

Jedną z form podróżowania były wyprawy na turnieje rycerskie, także poza graniceswego kraju. Od X do XV wieku wielu znamienitych rycerzy, jak np. Zawisza Czarny, odby−wało często długie podróże, poznając życie dworskie oraz uroki wielu miast, zamków i krain.6

Zamożna młodzież podróżowała do miast, które były siedzibami uniwersytetów.Począwszy od XIII wieku, do uczelni we Włoszech przybywali cudzoziemcy, także nasirodacy. Studenci byli „prekursorami ruchu humanistycznego i odrodzeniowego, który wkrót−ce przyciągnął do Włoch niezliczone rzesze uczonych ze wszystkich części świata”.7

Hotelarstwo zaczęło się rozwijać już w XIII wieku. Pielgrzymi korzystali z hospicjówzakonnych i klasztorów. Dzięki nim podróże oraz pobyt w różnych miejscach sprzyjały ichpoznaniu, a tym samym przybliżały dorobek, kulturę i obyczaje rozmaitych krajów. Dla eks−pansji turystyki niezbędna była troska o dobry stan dróg i budowa nowych szlaków komu−nikacyjnych. Ich wagę docenił m.in. papież Bonifacy VIII, który na uroczystości jubile−uszowe w 1300 roku i odbywające się w związku z tym wydarzeniem liczne pielgrzymkizalecił klasztorom nie tylko godne przyjmowanie pielgrzymów, lecz również podejmowa−nie starań w celu ułatwień komunikacyjnych. Niestety, na traktach pojawiali się rozbójnicy,którzy zagrażali bezpieczeństwu pielgrzymów, dlatego papież zagroził klątwą każdemu,kto napadnie na pątników. Ponadto interweniował u władców licznych państw, aby utwo−rzyli straże chroniące uczestników pielgrzymek.8 W XIV wieku w Padwie powstało słynne„Hospitium Bovis”, które uważane było za chlubę tego miasta.9

5) Przyp. red. Z. Kruczek.6) R. Wroczyński, Powszechne dzieje wychowania fizycznego i sportu, Wrocław 1979.7) G. Mariotti, Historia turystyki, Warszawa 1963.8) J. Gaj, Zarys historii turystyki w Polsce, Warszawa 2003, s. 22.9) K. Przecławski, Człowiek a turystyka. Zarys socjologii turystyki, Kraków 1997, s. 9.

TRADYCJE TURYSTYKI


Wieki średnie to także początki turystyki w Polsce. Podobnie jak w innych państwachEuropy, wędrowali u nas posłowie, kupcy, pielgrzymi i żacy. [Za czasów Kazimierza Wiel−kiego np., kilkudziesięciu studentów polskich znalazło się w Bolonii i Padwie. Powstanieuniwersytetu w Krakowie doprowadziło do nawiązania kontaktów naukowych krakowskichprofesorów i scholarów z innymi uczelniami europejskimi. Wielu wychowanków Wszechni−cy Jagiellońskiej, np. Mikołaj Kopernik, Grzegorz z Sanoka, pogłębiało swoją wiedzę nawłoskich czy też innych uczelniach. Wędrujących studentów spotykamy w średniowieczuw całej Europie.

W poszukiwaniu wiedzy krążyli oni między miastami uniwersyteckimi, nie stanowilijednak zbyt wyodrębnionej grupy wśród różnego rodzaju wagantów, goliarów, linoskocz−ków, minstrelów, terminatorów, czeladników rękodzielniczych.

Dopiero epoka odrodzenia i rozwój humanistycznej postawy poznawczej nadajewędrówkom żakowskim nowe treści. Wędrówka jest okazją do poznania nowych krajów,nieznanych kultur i pejzaży, do zetknięcia się z nowym środowiskiem, z innym systememwładzy; była niejednokrotnie szkołą życia i nauką nowych wartości. Mikołaj Kopernik wieleobserwacji ze swoich przejazdów do Padwy i Bolonii oraz podróży po kraju zawarł w swoichlicznych pracach. Jednak w większości przypadków cel wędrówki żakowskiej był jedyniepretekstem do samego procederu wędrowania i kolekcjonowania wrażeń. Taki typ studenc−kich wędrówek był pierwowzorem turystyki nowożytnej, wyprzedzającym o parę epok jejświadome i zorganizowane formy.] 10

Dziedziniec Uniwersytetu w Bolonii, fot. Z. Kruczek

10) Przyp. red. Z. Kruczek, Zarys rozwoju turystyki w środowisku studenckim, [w:] Zeszyty Naukowe Instytutu Turystykinr 1/1974 r.

— 11 —

Turystyka w rozumieniu współczesnym rozwinęła się w okresie renesansu. Należy za−uważyć, że dla pielgrzymów udających się do Rzymu zostały przygotowane plany miasta,które można było nabyć w księgarniach. Zorganizowane zostały „przechadzki archeolo−giczne”. Natomiast, aby umożliwić im dłuższy pobyt w Wiecznym Mieście, powstawałyliczne zajazdy. O rozmiarach i rozwoju turystyki dowiadujemy się za pośrednictwem ba−dań Jeana Delumeau, który zanotował, że miasto w 1575 roku odwiedziło 400 000 piel−grzymów, a 25 lat później już 600 000. W 1517 roku w Rzymie było 171 zajazdów, a w ro−ku 1526 już 236.

Opis wędrówek Marco Polo był w XV wieku najbardziej poczytną i rozchwytywanąksiążką, która natchnęła Krzysztofa Kolumba do odbycia morskiej podróży. Jednakże za−planował ją inaczej, ponieważ nie chciał podążać przez państwo Turków. Jak wiemy, wy−prawa Krzysztofa Kolumba doprowadziła do odkrycia Ameryki oraz zainspirowała innychżeglarzy, takich jak Amerigo Vespucci, Vasco da Gama i Ferdynand Magellan, do odbyciaekspedycji, których konsekwencją były wielkie odkrycia geograficzne.

Postęp w nawigacji morskiej przyczynił się do zainteresowania podróżami na inne kon−tynenty. Odkrywano nawet najbardziej niedostępne zakątki kuli ziemskiej. Podróżowaniewśród ludzi zamożnych stało się zjawiskiem powszechnym i miało charakter wyraźnie po−znawczy. W XVII i XVIII stuleciu człowiek, który nie podróżował, nie mógł się uważać zaosobę wykształconą. Upowszechniły się „wyjazdy do wód”.

Podróże trafiły do literatury. Z zainteresowaniem czytano książki takie, jak: „PrzygodyRobinsona Crusoe” Defoe, „Przygody Guliwera” Swifta, „Listy perskie” Monteskiusza.

Powstały przewodniki wydawane z myślą o turystach. Przewodnik, „Guide de Saint−−Morice” ukazał się w 1672 roku i dotyczył Francji. Saint Morice napisał go dlatego, ponie−waż chciał zwrócić uwagę podróżnych na „setki rzeczy ciekawych, a na które nie zwracająuwagi nie będąc o nich uprzedzeni. Przeto będą chyba zadowoleni, że ich tam zaprowadzęi będę im służył za przewodnika w ich podróży”.11

Wraz z pojawieniem się przewodników drukowanych turystom zaczęły też towarzy−szyć osoby pełniące rolę przewodników. Pierwszym znanym turystą był żyjący w XVI wie−ku Michel de Montaigne. Pozostawił on turystyczny opis swojej podróży po Italii, w któ−rym daje się zauważyć emocjonalny związek ze zwiedzanym krajem. Jego „Journal de voyageen Italie” jest bardzo interesującą analizą kraju oraz obyczajów jego mieszkańców.

Wiek XVIII i XIX to dalszy rozwój turystyki. Do Włoch podróżował Johann WolfgangGoethe, szukając natchnienia dla swoich dzieł, które są pełne realiów i reminiscencji wło−skich. Italię odwiedzali sławni romantycy, jak np. George Byron, czy wielcy Polacy: AdamMickiewicz, Juliusz Słowacki, Zygmunt Krasiński.

W XIX wieku w Europie następowało budzenie się świadomości narodowej. Ruch tenłączył się z odkrywaniem folkloru, piękna przyrody, zabytków i historii wielu narodów.Coraz częściej ludzie udawali się w podróż, powodując się ciekawością i chęcią poznaniakonkretnych zabytków, miast, ziem oraz pragnieniem naśladowania innych.

W 1838 roku Stendhal w powieści „Memoires d’un touriste” po raz pierwszy użył okre−ślenia turysta opisując podróże młodego człowieka, który wędrował dla rozrywki oraz po−znania ciekawych krajów i ludzi. Powstała konieczność utworzenia nowego określenia dlatakiej formy wędrówki, którą należało odróżnić od wyjazdów związanych w jakiś sposób

11) Cyt. za: Ibidem, s. 10.

TRADYCJE TURYSTYKI


z wykonywaniem zawodu. Po upływie 40 lat termin „touriste” znalazł się na stronach słow−nika Akademii Francuskiej.12

Już w XVII wieku w niektórych krajach wprowadzone zostały paszporty, a na przeło−mie XVII i XVIII stulecia pierwsze ograniczenia w ruchu osobowym pomiędzy państwa−mi. Pod koniec XIX wieku zaczęła rozwijać się turystyka współczesna, na której rozwójniebagatelny wpływ miały wynalazki techniki, takie jak lokomotywa i kolej oraz statekparowy. W 1873 roku na europejskie trasy wyjechały pierwsze wagony sypialne, a 10 latpóźniej uruchomiony został Orient−Express łączący Paryż z Konstantynopolem.

Podróżowanie w XIX wieku przestało być zajęciem elitarnym. Powoli kształtowała sięturystyka masowa i zorganizowana. Powstawały różne formy turystyki kwalifikowanej, jaknp. w 1857 roku angielski Alpin Club czy na ziemiach polskich w 1873 roku TowarzystwoTatrzańskie.

Ogromne zasługi dla rozwoju turystyki położył Anglik Thomas Cook, który był założy−cielem pierwszego biura podróży. Upowszechnił on wędrówkę poprzez systematyczne ob−niżanie kosztów podróży oraz udoskonalanie transportu. 5 lipca 1841 roku Cook zorganizo−wał dla 570 osób pierwszą publiczną wycieczkę specjalnym pociągiem. Do roku 1865utworzył biura podróży w większości państw europejskich.

W XIX stuleciu wzrost zainteresowania turystyką spowodował potrzebę rozbudowyhoteli. Przyjęto wówczas zasadę, iż nie powinny one mieścić więcej niż 400 osób, ponie−waż gospodarz zobowiązany był osobiście znać gości oraz ich zwyczaje i gusta kulinarne.Powstały jednocześnie pierwsze organizacje hotelarskie. Najwcześniej, bo w 1886 roku,zostało utworzone Szwajcarskie Stowarzyszenie Hotelarskie, którego celem było równieżusprawnienie obsługi turystycznej oraz ożywienie ruchu turystycznego.

POLSKA W RELACJACH PODRÓŻNIKÓW

Najdawniejsze relacje o Polsce pochodzą z czasów kształtowania się polskiej państwo−wości. Jeden z pierwszych opisów dotyczy państwa Mieszka I, a jego autorem był Ibrahimibn Jakub, wysłannik kalifa Al−Hakama II podróżujący w latach 965–966 na dwór cesarzaOttona I: „[Jest] on najrozleglejszy z nich [tj. słowiańskich] krajów. (...) Z Mesko sąsiadująna wschodzie Rus, a na północy Brus [Prusowie]. Siedziby Brus [leżą] nad Oceanem [Bał−tykiem]”.13 Bogate opisy ogrodów, lasów i ziem słowiańskich zawiera kronika biskupa mer−seburskiego Thietmara, który towarzyszył wkraczającym do Polski wojskom cesarza Hen−ryka II. Wzmianki o XI−wiecznej Polsce w swojej kronice zamieścił także mnich Kosmas.Natomiast znani z morskich wypraw Wikingowie, przedstawili opisy Pomorza oraz wyspyWolin (Jomsbork).

Pod koniec średniowiecza do naszej ojczyzny przybywali dyplomaci papiescy lub ce−sarscy, którzy pozostawili cenne relacje. W ich gronie wyróżnił się florencki humanistaKallimach, a właściwie Filippo Buonaccorsi, który do Polski przybył w 1470 roku i byłdoradcą polskich królów: Kazimierza Jagiellończyka i Jana Olbrachta. Najbogatszym jed−nak źródłem informacji o tamtych czasach są „Roczniki, czyli Kroniki sławnego KrólestwaPolskiego” Jana Długosza, który będąc na dworze króla Kazimierza Jagiellończyka i pod−różując z monarchą, miał sposobność rzetelnego zapisu wydarzeń.

12) Z. Kulczycki, Zarys historii turystyki, Warszawa 1977, s. 18.13) Cyt. za: T. Kowalski, Relacja Ibrahima ibn Jakuba z podróży do krajów słowiańskich w przekładzie al−Behriego,

[w:] Pomniki dziejowe Polski, t. I, Kraków 1946.

— 13 —

W okresie renesansu Polskę odwiedzali podróżnicy kierujący się chęcią poznania na−szego kraju. Wśród nich byli Joachim Watt oraz Rudolf Agrikola. Przyjechali oni do Polskiw 1519 roku, aby podziwiać kopalnię soli w Wieliczce.

W XVI i XVII wieku najwięcej wiadomości o Polsce przekazali dyplomaci, którzy pod−różowali do naszego kraju, towarzysząc polskim królom elekcyjnym z Francji, Węgieri Szwecji. Liczne opisy Polski z czasów Zygmunta Augusta w dziele pt. „Sarmatiae Euro−pae descriptio” z 1578 roku pozostawił Włoch Aleksander Guagnin. Praca przetłumaczonazostała na język polski i stała się poczytną lekturą szlachty. Natomiast w połowie XVIIwieku Jean de Laboureur, który towarzyszył w podróży do Polski Marii Ludwice Gonzaga,w „Relation du voyage de la reine de Pologne” zawarł interesujące opisy stolicy i różnychczęści Polski. Francuz obserwował także obyczaje Polaków twierdząc, że mają zamiłowa−nie do podróży. Spostrzeżenia z wojennej wędrówki w czasie potopu szwedzkiego Puffen−dorf zawarł w „De rebus a Carolo Gustavo gestis”, poświęcając wiele uwagi miastom i zam−kom polskim z okresu przed zniszczeniem ich przez Szwedów. Za najlepszą relację o Polsceuznaje się opis Andreasa Cellariusa zamieszczony w „Regni Poloniae descriptio” z 1654roku. Ciekawostką jest, że – jak podają źródła – autor nigdy nie przebywał w Polsce.Musiał jednak czerpać wiadomości z bardzo wiarygodnych źródeł.14

Na uwagę zasługuje relacja Fynesa Morysona, który wędrując po Europie w 1589 roku,zanotował: „Ten kraj ma niewiele miast; jeśli cudzoziemiec zatrzyma się na krótko w jed−nym z nich, łatwo znajdzie Niemca czy Niderlandczyka, który przyjmie go w gościnę i ob−służy wygodniej niż ktokolwiek z tego narodu, choć zapewne po niezwykłych cenach.Gospody w głównych miastach dysponują wygodnymi łóżkami i obfitością zarówno mię−sa, jak i ryb słodkowodnych. Te zaś ryby przyrządzają ostrzej, niżby starczyło, pieprzemi korzeniami; sławi się za to Polaków ponad Niemców i wszelakie inne nacje, jednak korze−nie, przywożone z daleka i drogo sprzedawane, podnoszą koszt sosu wyżej niż warta jestsama ryba (...). We wsiach i miasteczkach przy drodze przybysz nie znajdzie łóżka; powi−nien je wieźć ze sobą w powozie i siedzieć na nim wygodnie. Inni zwykli spać na słomie,owinięci w kożuchy woźnicy, które zwykle noszą, a jeśli nie ma kożucha, to muszą zado−walać się czystą słomą. Wszyscy podróżni leżą razem w ciepłej izbie z rodziną, razem męż−czyźni i kobiety. Nie znajdą w takich miejscach ani wina, ani dobrego mięsa, które trzebawozić z miasta z sobą w powozie. Gospody tam bowiem są ubogie, gołe domy”.15

Szereg miejsc związanych z ważnymi wydarzeniami politycznymi XVI wieku opisałMarcin Bielski na kartach „Kronik wszystkiego świata” (pierwsze wydanie –1551 r.). Był topierwszy polski zarys dziejów powszechnych oraz pierwsza historia napisana w językupolskim.

Przyjmuje się, że pierwszy przewodnik po Polsce napisał słynny dyplomata, historyki biskup warmiński Marcin Kromer. Przeznaczył go dla króla Henryka Walezego. Dziełotego kronikarza i sekretarza Zygmunta Augusta nosi tytuł: „Polska, czyli o położeniu, lud−ności, obyczajach, urzędach Rzeczpospolitej Królestwa Polskiego” (1578 r.) i jest pierw−szym opracowaniem krajoznawczym Polski.

Ciekawe spostrzeżenia o Polsce w dobie ostatnich Jagiellonów zapisał nuncjusz papie−ski Juliusz Ruggieri w „Relacji o stanie Polski”.

14) Z. Kulczycki, Zarys historii turystyki, Warszawa 1977, s. 19.15) J. Topolski, Polska w czasach nowożytnych (1501–1795), Poznań 1994.

TRADYCJE TURYSTYKI


W Polsce gościł także słynny Giacomo Casanova, który w swoich pamiętnikach skre−ślił kilka zdań o XVIII−wiecznej Warszawie. Można przytoczyć jeszcze wiele innych zna−czących opisów wędrówek po naszej ojczyźnie. Do ich autorów należą m.in. botanik Balta−zar Hacquet, który zwiedził oraz szczegółowo opisał Tatry i Wieliczkę, Anglik RobertTownson, szwedzki przyrodnik Jerzy Wahlenberg oraz Johann Friedrich Zollner, który opi−sał podóż po Śląsku, Krakowie i Wieliczce. Najdokładniejszy opis Śląska z końca XVIIIwieku znajdziemy w 9 tomach spisanych przez F. A. Zimmermanna, a noszących tytuł„Beitrage zur Beschreibung von Schlesien”.16

Liczne dzieła zawierające relacje o Polsce w XVII i XVIII wieku gromadziły informa−cje nie zawsze ścisłe i dokładne. Do takich należą: „Descriptio veteris et novae Poloniae”Stanisława Sarnickiego, „Topographia sive Masoviae descriptio” Andrzeja Święcickiegooraz „Opis starożytnej Polski” autorstwa Tomasza Święcickiego z XIX wieku. Na szcze−gólną uwagę zasługuje książka pod tytułem „Polska albo opisanie położenia KrólestwaPolskiego”, której autorem jest Szymon Starowolski. Wyróżnia się ona dokładnością opi−sów.17

Relacje podróżników, dziejopisarzy, uczonych, dyplomatów o dawnej Polsce są nie−zwykle cennymi dokumentami obrazującymi życie polskich miast i wsi, dzięki którymmożemy poznać kulturę, obyczaje i historię naszej ojczyzny oraz wygląd wielu, niestetynieistniejących już, obiektów świadczących o dorobku naszego narodu.

16) Z. Kulczycki, Zarys historii turystyki, Warszawa 1977, s. 19.17) Ibidem, s. 20.

— 15 —

18) Ignacy Chrzanowski, Historia literatury niepodległej Polski (965–1795), Warszawa 1971, s. 121.19) J. S. Bystroń, Dzieje obyczajów w dawnej Polsce, Warszawa 1932, t. I, s. 92.

POCZĄTKI TURYSTYKI W POLSCE

OD STASZICA DO CHAŁUBIŃSKIEGO

O turystyce w Polsce, w obecnym znaczeniu tego słowa, można mówić dopiero od prze−łomu XVIII i XIX stulecia, tj. od czasów działalności Stanisława Staszica i Juliana UrsynaNiemcewicza, którzy wprowadzili do turystyki element poznawczy.

W przeszłości jedni rodacy podróżowali w celu załatwienia pewnych interesów czyspraw, a inni, aby studiować na europejskich uniwersytetach, przeważnie we Włoszech.Utworzenie Akademii Krakowskiej w 1364 r. jeszcze bardziej spotęgowało naukowe kon−takty profesorów i studentów. Wielu z nich, jak np. Mikołaj Kopernik, pogłębiało zdobytąwiedzę na uczelniach w Padwie i Bolonii. Podróże o wyraźnie krajoznawczym charakterzenależały do rzadkości. Do nielicznych wyjątków zaliczyć można wyprawę Beaty Łaskiejw Tatry, która w 1565 roku wybrała się z Kieżmarku w góry i dotarła prawdopodobnie w oko−lice Zielonego Stawu Kieżmarskiego. Jest uważana za pierwszą, znaną z nazwiska turystkątatrzańską.

Okres renesansu cechowała humanistyczna postawa poznawcza. Do podróżowania na−kłaniał Mikołaj Rej w „Żywocie człowieka poczciwego”, gdzie w pierwszym rozdziale za−chęcał młodego szlachcica do wyjazdu za granicę, aby tam „przypatrować sie onym pięk−nym, poważnym a statecznym sprawam ludzkim, a czasu przedsię darmo nie tracić, a bawićsię poczciwymi sprawami ludzkimi a naukami potrzebnymi, aby wżdy sobie nadaremniepracej nie zadawać, tłukąc się po górach, po skałach i po inych miejscach niebezpiecz−nych... Albowiem małoć by pomogło, choćbyś widział Etnę pałającą, rzeki bystrze ciekące,morza ony srodze burzliwe, wieloryby po nich pływające, syreny śpiewające, kokodryłyabo smoki latające, miasta, zamki i pałace rozmaicie sie błyszczące...”18

Małżeństwo Zygmunta Starego z Boną znacznie ożywiło kontakty Polski i Włoch orazspotęgowało podróże do Italii, tym bardziej że szlachta powszechnie znała łacinę, a nie−rzadko także język włoski. Już w XVI wieku doceniano znajomość języków obcych, któreułatwiały zagraniczne wojaże. Jakub Górski w „Radzie Pańskiej” tak o tym napisał: „znakczłowieka godnego do służby pańskiej jest ten, jeśli umie języków obcych”. NatomiastJakub Sobieski, który sam był doświadczonym wędrowcem, ponieważ w młodości podró−żował po całej zachodniej Europie, w instrukcji podróżniczej dla synów Jana i Marka zapi−sał: „peregrynacji fructus ten jest primarius: uczenie się języków cudzoziemskich. To ozdo−ba każdego szlachcica i pochwał między przednimi ozdobami i pochwałami umieć języki.A to nie tylko każdego szlachcica polskiego, ale każdego honoris politici”.19

Już na początku XVII wieku napisane zostały pierwsze przewodniki, które miały słu−żyć ułatwieniu podróży. Zaliczyć do nich należy: „Institutio Peregrinationum czyli wska−zówki dla podróży” pióra Piotra Mieszkowskiego, a dla udających się do Italii „PielgrzymPolski albo krótkie Rzymu i miast przedniejszych włoskich opisanie” z 1614 roku.Zaś w 1643 roku Adam Jastrzębski wydał napisany wierszem przewodnik pod tytułem„Gościniec albo krótkie opisanie Warszawy z okolicznościami jej”.


W XVII wieku i I połowie XVIII ogół polskiej szlachty nie podejmował wypraw, przed−kładając przyjemności życia na wsi nad podróże. Wyjazdy na sejm i elekcję oraz ze zbożemdo Gdańska lub do trybunału w zupełności wystarczały szlachcicowi. Literatura tej epokirównież nie zachęcała do dalszych wyjazdów. W społeczeństwie zanikała też znajomośćgeografii własnego kraju i Europy. Dopiero powołanie w 1740 roku przez StanisławaKonarskiego „Collegium Nobilium” oraz utworzenie Komisji Edukacji Narodowej w 1773roku przyczyniły się do podniesienia poziomu umysłowego szlachty oraz wpłynęły na zmianęzapatrywań w sprawie podróży.

W pewnym stopniu wpływ na podróże szlachty miała elekcja ostatniego króla Polskiw 1764 roku. Po wyborze Stanisława Augusta Poniatowskiego opozycja, a później konfe−deraci barscy byli zmuszeni opuścić rodzinne ziemie. Wielu z nich wyjechało w najbardziejodległe strony świata. Należy tu wspomnieć chociażby o Kazimierzu Pułaskim, biorącymudział w wojnie o niepodległość Stanów Zjednoczonych oraz, znanym z literatury, Maury−cym Beniowskim, który dokonał podboju Madagaskaru, gdzie przebywał jako jego władcado 1776 roku.

Na temat wędrowania wypowiedział się poeta Ignacy Krasicki. W satyrze IX zatytuło−wanej „Podróż” napisał:

„Pitagoras i Tales, i Platon, i inni,Za których wielkim zdaniem poszli ludzie gminni,Niżeli swej nauki cuda rozpostarli,W kraju się właściwego cieśni nie zawarli

Lecz chcąc ludzi oświecić w błędach, w których trwali,Do innych się, najdalszych, w pielgrzymstwo udali.Tam czerpiąc u źródeł, w wiadomości bogaci,Z niezmiernym nauk trzosem wrócili do braci”.

Po upadku Rzeczypospolitej nastąpiła ogromna fala emigracji. Legioniści generała JanaHenryka Dąbrowskiego udali się do Niemiec i Francji, a stamtąd do Włoch. Niestety, nie−którzy zostali zmuszeni do wyjazdu na San Domingo. Emigracja i walki u boku Napoleonato nie turystyka, ale wydarzenia te spowodowały przełom w sposobie myślenia o podróżo−waniu. W świadomości przeciętnego szlachcica powstała myśl dotycząca celowości wę−drowania, a najzamożniejsza szlachta rozpoczęła podróże, które wynikały z wewnętrznejpotrzeby. Filozof i pisarz, autor znanego „Pamiętnika znalezionego w Saragossie”, hrabiaJan Potocki podróżował po Europie i dotarł na Bliski Wschód. Był on „podróżnikiem cieka−wym, niepowierzchownym, interesującym się nie tylko życiem politycznym i społecznym,ale także obyczajowym i kulturalnym oglądanych krajów”.20

Inny miłośnik wędrówek, Józef Szymanowski napisał, że „Dwojaki jest więc sens za−granicznych podróży – wzmocnienie zdrowia, dzięki któremu można być użytecznym so−bie i drugim oraz zwiedzanie obcych krajów dla dopełnienia edukacji, poznania rzeczy i lu−dzi”.21

20) Z. Sudolski, Problematyka podróżnicza w literaturze polskiej XVIII w. i początków XIX w., [w:] Ruch Turystycz−ny 1, 1959, s. 8.

21) Ibidem, s. 9.

— 17 —

Księżna Izabela Czartoryska zapoczątkowała gromadzenie zbiorów, pamiątek z podró−ży związanych z historią i kulturą zwiedzanych krajów. Jej kolekcja istniejąca do dzisiajw Krakowie, jako Muzeum Czartoryskich, oraz skromną ekspozycją w Puławach jest jed−nym z najstarszych muzeów w Polsce. Krajoznawstwem interesował się również MichałMniszech, który zainicjował tworzenie muzeów krajoznawczych.

Na podkreślenie zasługuje fakt, iż na przełomie XVIII i XIX stulecia nastąpił rozwójturystyki o charakterze poznawczym oraz kształtowały się podstawy ruchu krajoznawcze−go. Szczególnymi zasługami do historii turystyki wpisali się Stanisław Staszic, Julian Ur−syn Niemcewicz oraz Wincenty Pol.

Stanisław Staszic (1755–1826) – wybitny przedstawiciel polskiego oświecenia – badałzasoby surowcowe Polski. Organizował liczne wyprawy geologiczne, m.in. w Tatry, którezaowocowały napisaniem rozpraw naukowych z tej dziedziny. Jego dzieło wraz z mapągeologiczną Polski zostało opublikowane w 1815 roku pod tytułem „O ziemiorództwie Kar−patów i innych gór i równin Polski”. Tego znamienitego uczonego cechowała ogromna pa−sja poznania ojczystego kraju. Jako pierwszy przewędrował, podróżując dyliżansem, konnoi pieszo, wielkie obszary Polski. Szczególną uwagę poświęcił górom. Był miłośnikiem Tatroraz Beskidów i twierdził, że nie może się oprzeć „dziwacznemu zachwyceniu” na widokgór. W sierpniu 1805 roku, jako pierwszy Polak, wszedł na wierzchołek Łomnicy, którauznawana była wówczas za najwyższy szczyt Tatr. Stanisław Staszic dokumentował swojepodróże licznymi eksponatami i notatkami, które służyły mu później do prac naukowych.

Uczony i zdobywca szczytów, relacjonując jedną z wielu wycieczek, napisał: „W za−miarze wniścia na Krywan wyszedłem z wsi Ważca z rana dnia 12 sierpnia 1805 roku. ...W pięć godzin na wysokości, gdzie już lasy ustają, a tylko się jeszcze po skałach kosodrzewpłaszczy, wyszedłem na najpierwszą Krywanu upłazę, znacznie na południe wysuniętą.Jest to jama, czyli jamiec Krywanu od góralów zwany, cztery tysiące kilkaset stóp wysoko−ści. ... Od zachodu zaś i północy dwa jeszcze widać potężnych skał grzbiety, jeden wyższyod drugiego, do przejścia na najwyższy szczyt Krywanu ...”22

Ksiądz Stanisław Staszic doceniał turystykę twierdząc, że jest ona nie tylko rozrywkąi przyjemnością, ale także ważnym instrumentem prawidłowego kierowania życiem orazgospodarką kraju. Został uznany za „ojca krajoznawstwa”. Stał się wzorem dla tych wszyst−kich działaczy turystycznych, którzy wykorzystywali odbywane przez siebie wędrówki dlaprowadzenia obserwacji naukowych. Wydał anonimowo „Przestrogi dla Polski”. Zapisałsię pięknie na kartach ojczystej historii jako rzecznik reform w okresie Sejmu Czteroletnie−go. Po rozbiorach Polski poświęcił się pracy nad rozwojem gospodarki kraju, budując pierw−sze kopalnie węgla i zakładając szkoły górnicze. Od 1808 roku był prezesem TowarzystwaPrzyjaciół Nauk, a także założycielem Towarzystwa Rolniczego w Hrubieszowie i człon−kiem Izby Edukacyjnej w Księstwie Warszawskim, a następnie dyrektorem Wydziału Prze−mysłu i Kunsztów w rządzie Królestwa Polskiego. Nie zaniedbywał podróży, wyjeżdżającrównież do Włoch, Niemiec oraz Francji.

Julian Ursyn Niemcewicz (1758–1841) uczestniczył aktywnie w najważniejszych dlaPolski wydarzeniach na przełomie XVIII i XIX wieku. Zasłynął jako jeden z najwybitniej−

22) Tatrami urzeczeni. Dawna turystyka w słowie i obrazie. Wyboru dokonał i opracował Roman Hennel, Warszawa1979, s. 13.



szych mówców i przedstawicieli poezji politycznej na Sejmie Czteroletnim. W czasie jegoobrad założył i redagował pierwsze polskie czasopismo polityczne „Gazetę Narodowąi Obcą”. Był sekretarzem i przyjacielem Tadeusza Kościuszki w czasie insurekcji. Dostałsię do niewoli rosyjskiej i dwa lata spędził w więzieniu w Petersburgu. Później wyjechał doAmeryki, towarzysząc choremu Kościuszce. Powrócił do Księstwa Warszawskiego, a popowstaniu listopadowym wyruszył na tułaczkę na obczyźnie. Jak pisze Ignacy Chrzanow−ski, „jego życie od kolebki niemal aż do deski grobowej to jeden wspaniały poemat miłości,poświęcenia i cierpienia dla Polski”.23 Jako adiutant księcia Czartoryskiego odbywał z nimliczne podróże po Polsce i całym sercem pokochał ziemię rodzinną, jej bogactwa i prze−szłość. Długie podróże zagraniczne po Anglii, Francji, Niemczech i Włoszech sprawiły,iż pragnął dla ojczyzny potęgi politycznej i wysokiej cywilizacji.

Obserwował wszystko to, co dotyczy człowieka i jego działalności w czasie. Pamiątkihistoryczne, zabytki kultury, trafne obserwacje ludzi stanowią główny rys jego twórczości.Spostrzeżenia z wędrówek po Polsce, Europie i Stanach Zjednoczonych zawarł w „Pamięt−nikach czasów moich”. Zaznaczył, że mieszkańcy Styrii oraz Karyntii także mówią języ−kiem słowiańskim.

Ważnym dziełem w dorobku Niemcewicza były „Podróże historyczne”, w których opi−sał swoją wędrówkę po Wielkopolsce i Śląsku. Autor uwydatnił ścisłą łączność Śląska z Pol−ską zarówno pod względem historycznym, jak również przez pryzmat zasłyszanej pod Wro−cławiem polskiej mowy. Ten wybitny Polak podkreślał także związki Warmii z ojczystymkrajem, a zaakcentował to, upamiętniając w druku mieszkańca Fromborka, który jako ostatninosił strój polski.

Działalność Stanisława Staszica oraz Juliana Ursyna Niemcewicza podsumował Zbi−gniew Kulczycki, pisząc: „filozofia oświecenia ukształtowała ich sposób patrzenia na życie,zaszczepiła racjonalistyczny pogląd na świat, a tragedia upadającej Rzeczypospolitej na−tchnęła głębokim patriotyzmem, który w przyszłości określał wszelkie ich poczynania i nadałcharakterystyczne piętno polskiej turystyce”.24

Wincenty Pol (1807–1872) – poeta, geograf i pro−fesor pierwszej w Polsce katedry geografii Uniwersyte−tu Jagiellońskiego w Krakowie. Był autorem dzieła„Pieśni o ziemi naszej”, w którym zawarł swoją ogromnąmiłość do Ojczyzny i podjął apel Staszica do młodzie−ży, „by nikt nie ubiegł jej w poznaniu własnej ziemi”.Wincenty Pol w działalności jednoczył cechy swoichwielkich poprzedników: Staszica i Niemcewicza. Odbyłliczne podróże po kraju, wyruszając poza granice przed−rozbiorowej Rzeczypospolitej. Pozostaje pierwszym pol−skim naukowcem, który podjął się badań nad Sudetami.W ramach kształcenia młodzieży organizował licznewycieczki. Jedna z takich wypraw, która odbyła sięw Tatry, zakończyła się nieoczekiwanie, ponieważ zo−stała uznana przez policję austriacką za spisek, wskutek

23) I. Chrzanowski, Historia literatury niepodległej Polski (965–1795), Warszawa 1971, s. 789.24) Z. Kulczycki, Zarys historii turystyki w Polsce, Warszawa 1977, s. 25.

— 19 —

czego Wincenty Pol został pozbawiony stanowiska zajmowanego na uniwersytecie. Będącpod urokiem Tatr, we wspomnieniach z 1845 roku opisał ich piękno, które podziwiał w trakciewycieczki odbytej w towarzystwie żony:

„...Zbliżając się do Morskiego Oka, utrudniona jest znacznie droga, bo zawalona bloka−mi granitów – ale jakże wynagradza trudy przebyte widok Morskiego Oka, gdy się już nagrobli stanie! – Prześliczne jezioro rozlewa tu się w olbrzymiej kotlinie, którą dokoła ostą−piły nagie turnie wznoszące się pionowo prawie znad brzegów jeziora! Wody jego są czystei przeźroczyste, mieniące się podług oświecenia i pogody dnia ... Koloryt tych wód jest takżywy w pełnym oświeceniu słońca – iż tu dopiero podobieństwo do granatu pawiego okaw wachlarzu pawia jest uderzające! ...”25

Ten sławny polski uczony stworzył teorię fizycznej odrębności ziem polskich od ota−czających je państw. Działał zgodnie z osiągnięciami przodującej nauki europejskiej. Pozo−stawił następujące prace naukowe: „Rzut oka na północne stoki Karpat” oraz „Północnywschód Europy pod względem natury” i „Historyczny obraz Polski”.

Poza Niemcewiczem o podróżach na Dolny Śląsk pisali Kazimierz Brodziński, Fryde−ryk Skarbek, Józef Morawski, Dezydery Chłapowski, Antoni Edward Odyniec oraz RomanZmorski. Na tej ziemi przebywali również wielcy Polacy, do grona których zaliczyć może−my: Fryderyka Chopina, Zygmunta Krasińskiego, Juliusza Słowackiego i Józefa IgnacegoKraszewskiego. Zapiski z pobytu znajdziemy w ich wspomnieniach.26

Dużą rolę w popularyzowaniu krajoznawczych wypraw odegrali filomaci. Już w „PanuTadeuszu” Adam Mickiewicz przepięknie opisuje krajobraz. W dobie romantyzmu modana piękne i groźne krajobrazy sprzyjała rozwojowi turystyki. Emocjonalny stosunek do górwpłynął na narodziny turystyki tatrzańskiej.

Tatrami urzeczona była Łucja z Giedroyciów Rautenstauchowa (1798–1886), którazwiedzała Europę i kraj ojczysty. Wrażenia ze swoich wycieczek opisała w formie reporta−ży w pięciotomowym dziele pt. „Miasta, góry i doliny” wydanym w 1844 roku Z wyprawąw Tatry udała się w 1841 roku. Przebywała w Zakopanem, Bukowinie i Szczawnicy, a jed−ną z wycieczek odbyła do Doliny Kościeliskiej, przedstawiając jej piękno następującymisłowami: „... Nikt z nas zapewne nie zapomniał uroczej chwili przyjazdu, przy zachodzą−cym już słońcu, niespodziewanego zjawiska, tej śmiejącej zielonej doliny, pełnej spokoju,łagodnej ciszy, swobody i szczęścia, okrążonej amfiteatrem fantastycznych skał, jedna przezramię drugiej ciekawie na nas patrzących ...”27

W zaborze rosyjskim działalnością związaną z popularyzacją turystyki zajmował siępoeta, autor poetyckich gawęd, Ludwik Kondratowicz (1823–1862), znany jako Włady−sław Syrokomla.

W połowie XIX wieku na ziemiach polskich działało wielu miłośników ojczystego kra−jobrazu. W ich gronie znalazła się Maria Steczkowska, która wakacyjne pobyty rodzinnew Zakopanem wykorzystywała na wędrówki górskie w towarzystwie przewodnika. Pierwsząwycieczkę odbyła w 1885 roku. Swoje wrażenia zapisała w książce pt. „Obrazki z podróży

25) Tatrami urzeczeni. Dawna turystyka w słowie i obrazie. Wyboru dokonał i opracował R. Hennel, Warszawa1979, s. 55.

26) A. Zieliński, Polskie podróże po Śląsku w XVIII i XIX wieku, Wrocław 1974.27) Tatrami urzeczeni. Dawna turystyka..., s. 59.



do Tatrów i Pienin”. Natomiast w „Tygodniku Ilustrowanym” zamieściła wspomnienia za−tytułowane „Wycieczka na Babią Górę”, gdzie napisała: „królowa Beskidu, Babia Góra...otoczona całą gromadą sióstr swoich, wznosi nad nimi dumne czoło, zwykle aż dośw. Jana smugami śniegu świecące”.28

Odkąd Łucja Rautenstauchowa i Maria Steczkowska oraz inne kobiety zaczęły wędro−wać po górach, pojawił się problem strojów turystycznych. Krynoliny były udręką ich wła−ścicielek i opiekujących się nimi przewodników, bo – jak zapisała w 1856 roku pani Maria– „trzeba je wyplątywać z kosodrzewiny lub zszywać na prędce”. Wiele lat później, w 1907roku, w „Przewodniku po Tatrach” Janusza Chmielowskiego lekarz Kazimierz Panek, w po−radach mody turystycznej noszących tytuł „Higiena a taternictwo” turystkom polecał „zgrab−ne szerokie spodeńki”. Radził zamieniać je na zapasowe spódnice „w razie zbliżania się doschroniska lub miejsc zamieszkałych”. Ponadto „nie zawadzi i druga para pończoch, nicia−nych rękawiczek zapasowych, tudzież chusteczka na głowę...”. Strój mógł być uzupełnionyw „kapelusz pilśniowy, lekki, o szerokich kresach, jasnej barwy, dający się dowolnie wygi−nać, stosownie przytwierdzony połączy najlepiej korzyść z pięknym wyglądem”. Sugero−wał, że „kołnierz zdobić może krawatka barwna. Szeroki, giętki pas albo taśma ujmujekibić w pasie, nie ugniatając”. W obrębie ubioru męskiego lansowany był sweter i plecak,czyli „worek alpejski”, inaczej „rucksack”. Jednym z najważniejszch elementów ubiorubyły podkute buty, ponieważ „w obuwiu podkutym stąpa się o wiele pewniej. ... Rodzajpodkucia bywa rozmaity. Zazwyczaj zaopatruje się obuwie na wzór alpejski w gwoździehakowe, nabite gęsto obok siebie wzdłuż brzegów podeszwy”.29

Znaną podróżniczką była Deotyma, czyli Jadwiga Łuszczewska (1834–1908), którąznamy jako autorkę powieści dla młodzieży pt. „Panienka z okienka”. Od 1843 roku wę−drowała po kraju, a od 1854 roku zwiedzała Europę. Zainteresowania historyczne zainspi−rowały ją w 1859 roku do odwiedzenia wielu polskich miast: Gniezna, Kruszwicy, Pozna−nia, Malborka, Gdańska i Ojcowa, który stał się jej ulubionym miejscem letniegowypoczynku. Jemu poświęciła przewodnik pt. „Opis Ojcowa”. Pisarka wędrowała równieżpo górach, odwiedzała Tatry oraz Góry Świętokrzyskie.

Liczne wyprawy terenowe w Tatry odbywał czołowy polski geolog XIX wieku – LudwikZejszner (1805–1871). Ten wszechstronny badacz Tatr, począwszy od 1829 roku przez 20lat, przyjeżdżając w góry niemal corocznie, przemierzał Tatry, zdobywając kilkanaście dośćtrudnych, jak na owe czasy, szczytów, m.in. Bystrą, Rohacz, Świnicę, Kamienistą. Bywałrównież w Alpach. Napisał 75 prac na temat polskich gór, w których zajmował się proble−matyką geologiczną, glacjologiczną, górnictwem i hutnictwem tatrzańskim, a także pomia−rami wysokości szczytów i temperatury źródeł. Badał klimat górski oraz życie i obyczajegórali. Był rzecznikiem ochrony przyrody, a w 1844 roku twórcą pierwszej przeglądowejmapy geologicznej Tatr. Jego prace naukowe to m.in.: „Rzut oka na budowę geologicznąTatrów i wzniesień od nich równo odległych”, „Rzut oka na Podhalan”, „Pomiary barome−tryczne Beskidów, Tatrów i wzniesień od nich równo odległych”, „Podhale i północna po−chyłość Tatrów, czyli Tatry Polskie”.

Podróżnikiem po Europie, propagatorem turystyki górskiej, a zarazem prekursorem ideiochrony przyrody, był prawnik i dziennikarz Ludwik Pietrusiński (1803–1865). Gruntow−nie przygotowywał się do zwiedzania gór, czytając dzieła naukowe o Tatrach – głównie

28) Ibidem, s. 86.29) Ibidem, s. 208–211.

— 21 —

Staszica. Wszedł na Baranią Górę i Babią Górę, po czym około roku 1844 dokonał w re−kordowym na owe czasy tempie, bo w ciągu czterech dni, wypadu z Krakowa w TatrySpiskie i na Łomnicę. Napisał i w 1843 roku wydał dwutomowe dzieło noszące tytuł:„Podróże, przejazdki i przechadzki po Europie”.

Do wielkich miłośników turystyki należy zaliczyć również etnografa i historyka Zyg−munta Glogera (1845–1910), który był współorganizatorem i jednym z kierowników Pol−skiego Towarzystwa Krajoznawczego. Napisał on, że „przede wszystkim na drodze każdegopodróżnika leży jego kraj rodzinny, który poznać najpierw i najlepiej jest jego obowiąz−kiem. Turysta, który wyjeżdża zagranicę, nie znając domowych kątów i skarbów, jest w każ−dym innym społeczeństwie lekceważonym i wyśmiewanym, u nas nie razi nikogo”.30

Od połowy XIX wieku coraz popularniejsze stawały się wycieczki dla studentów, a ichgłównym celem było pogłębianie wiedzy i narodowego ducha. Na Górnym Śląsku takądziałalnością zajmował się znany działacz narodowy, nauczyciel i pisarz – Józef Lompa(1797–1863).

Na szczególną uwagę zasługują badania prowadzone przez Oskara Henryka Kolberga(1814–1890). Poświęcając się pasji etnografa, nie zaniedbywał ciągłego doskonalenia swychumiejętności wirtuoza i kompozytora. Podczas 50 lat wędrówek po kraju zebrał olbrzymimateriał ukazujący życie i kulturę polskiej wsi, który zgromadził w monumentalnym dzielept. „Lud. Jego zwyczaje, sposób życia, mowa, podania, przysłowia, obrzędy, gusła, zabawy,pieśni, muzyka i tańce”, wydanym w Krakowie w 1875 roku. Oskar Kolberg po raz pierw−szy wyruszył w teren w 1839 roku. Moment ten uważał za wspaniały początek swej działal−ności na niwie etnografii. Materiały zbierał w czasie dni wolnych od zajęć służbowych,przede wszystkim w okresie wakacji. Od 1871 roku korzystał z materialnego wsparciaTowarzystwa Naukowego Krakowskiego. Muzeum tego wybitnego uczonego i kompozy−tora znajduje się w Przysusze.

Najpełniejszym źródłem wiedzy o XIX−wiecznej Polsce był, wydawany od 1880 roku,„Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich”. Autorem tegoliczącego 16 tomów wydawnictwa był Filip Sulimierski (1843–1885). Od tomu szóstegoredaktorem słownika był Bronisław Chlebowski (1846–1918), który kontynuował pracepoprzednika w latach 1885–1902.

II połowa XIX wieku to pionierski okres polskiego krajoznawstwa. Wielu pasjonatówwędrówek oraz miłośników ojczystej przyrody i historii przemierzało polskie ziemie, opi−sując ich piękno prozą oraz wierszem.

Szczególnie aktywny ruch turystyczny występował na obszarze zaboru austriackiego.Kraków ze swoimi zabytkami był miastem często odwiedzanym przez ziemiaństwo lubbogatych mieszczan, którzy podróżowali do karpackich uzdrowisk i z czasem do Zakopa−nego. W II połowie XIX wieku Zakopane stało się sławne i zyskało renomę. Miasto i jegowalory turystyczne oraz zdrowotne rozsławił, niezmiernie popularny wśród górali, TytusChałubiński (1820–1889). Uchodził za pioniera klimatycznego leczenia gruźlicy w Zako−panem. Mieszkańcy Podhala nazywali go „królem Tatr”. W turystyce wysokogórskiej wpro−wadził tzw. wycieczki bez programu. Polegały one na tym, że uczestnicy wyprawy znającjedynie punkt docelowy, powierzali przewodnikowi wybór trasy i organizację etapów.

30) L. Turos, Jak dawniej oceniano krajoznawstwo i turystykę, [w:] Poznaj swój kraj, 1970, nr 4.



Doktor Chałubiński przemierzył ważniejsze szlaki w Tatrach Wysokich, które wów−czas uważane były jako trudne i niebezpieczne, brał udział w wielodniowych wyprawachz biwakowaniem w towarzystwie przewodników: Jędrzeja Wali, Macieja Sieczki, Szymo−na Tatara, Wojciecha Roja, Wojciecha Ślimaka, Jana Gronikowskiego i Jana Sabały. W 1874roku wszedł na Gerlach w towarzystwie księdza Józefa Stolarczyka, dwa lata później naWysoką z udziałem 6 taterników i 13 przewodników, a w 1879 roku na Łomnicę. Jego ulu−bionym miejscem wędrówek było Morskie Oko. Szedł tam również w 1877 roku w towa−rzystwie Sabały oraz w 1882 roku przez Przełęcz Mięguszowiecką wraz z dwoma Belga−mi.31 Natomiast w 1878 roku odbył sześciodniową wycieczkę bez programu. Trasa wiodłaz Zakopanego przez Roztokę, Dolinę Białej Wody i Polski Grzebień na Gerlach, a stamtądprzez Żelazne Wrota i Wysoką na Rysy, po czym był Czarny Staw, Morskie Oko, Roztokai powrót do Zakopanego. Wspominając wyprawę, napisał: „W kilkanaście minut stoimy najednym, potem na drugim szczycie Rysów. Pan Stanisław, który tu jest pierwszy raz, wy−skoczył przed nami jeszcze, aby się dłużej nacieszyć widokiem uchodzącym powszechnieza jeden z najpiękniejszych w całych Tatrach. Co za rozmaitość. ... Zdaje ci się, zawisłeśw powietrzu nad tym czarownym obszarem. To złudzenie powiększa się, jeśli naraz odwró−cisz się w przeciwną stronę”.32

Ten miłośnik Podhala i Tatr do Zakopanego przyjeżdżał od 1852 roku, a od 1873 r. do1887 r. bawił tu rokrocznie. Zajmował się botaniką, chemią i mineralogią, a własne pieczo−łowicie gromadzone zbiory ofiarował Muzeum Tatrzańskiemu. Był współtwórcą Towarzy−stwa Tatrzańskiego. Popularyzował przeciwgruźlicze właściwości lecznicze Zakopanegoi wierzył w jego przyszłość uzdrowiskową. Pragnął na ścieżki i percie tatrzańskie ściągnąćliczne rzesze turystów i pokazać im cuda przyrody na polskiej ziemi. Odkrywca Zakopane−go chwalił sobie wycieczki w Tatry jako „niezrównane rozkosze dla umysłu i umęczonychnerwów w zawodowej pracy”.33 Ogłosił drukiem wspomnienia i szereg prac botanicznych.Zamieszczał artykuły w „Pamiętniku Towarzystwa Tatrzańskiego”, m.in. „Sześć dni w Ta−trach”. Andrzej Chramiec – lekarz Zakopanego – napisał, że „jego wielkość przewyższałanajwiększych przyjaciół ludu podhalańskiego”.34

Innym wielkim miłośnikiem Tatr i Zakopanego był jego pierwszy proboszcz, ksiądzJózef Stolarczyk (1816–1893), nazywany przez górali „apostołem Zakopanego”. W młodo−ści poznał góry Azji Mniejszej, m.in. Tabor i Hermon. W Tatry chodził od 1847 roku w to−warzystwie księdza Roszki, księdza Pleszowskiego i ojca Ambrożego oraz w asyście prze−wodników: Wojciecha Roja, Macieja Roja, Szymka Tatara, Wojciecha Kościelnego,zdobywając wszystkie ówcześnie trudne szczyty Tatr Wysokich, Bielskich i Zachodnich.Już w 1849 roku wszedł na niższy wierzchołek Świnicy, w roku 1861 brał udział w pierw−szym turystycznym przejściu Mięguszowieckiej Przełęczy. Natomiast w 1867 roku zdobyłLodowy Szczyt oraz Baranie Rogi. Uczestniczył w wielodniowych grupowych wyciecz−kach z biwakowaniem w górach, także z doktorem Chałubińskim. Jego osiągnięcia tater−nickie uczczono nazwą Przełęcz Stolarczyka. Uwielbiany przez górali proboszcz napisał

31) B. Petrozolin−Skowrońska, Tytus Chałubiński, Warszawa 1981.32) Tatrami urzeczeni. Dawna turystyka..., s. 154–155.33) W. Wnuk, Moje Podhale, Warszawa 1978, s. 46.34) Ibidem, s. 47.

— 23 —

„Kronikę Parafii Zakopiańskiej z lat 1848–1890” będącą bogatym źródłem wiadomości o sto−licy Tatr.35 W „Pamiętniku Towarzystwa Tatrzańskiego” opublikował wspomnienia pt. „Wy−cieczka na szczyt Gerlachu”, gdzie napisał, że: „Co się jednak samych gór dotyczy, to przy−znać muszę otwarcie, że wolę nasze Tatry i przekładam je nad wszelkie inne góry. Mają onecoś poetyczniejszego w sobie, więcej jakoś przemawiają do mego serca i czuję dla nichprawdziwe zachwycenie”.36

Niezwykle barwną postacią związaną z Tatrami był Sabała czy Sablik, a właściwie JanKrzeptowski (1809–1894). Zasłynął jako doskonały przewodnik tatrzański i niezrównanygawędziarz. Znane są jego barwne opowieści zbójnickie i myśliwskie oraz dowcipne śpiewkiludowe, do których przygrywał sobie na gęślikach. Jego gawędy zostały spisane przez ba−daczy góralskiego folkloru i utrwalone w wielu utworach literackich, m.in. przez HenrykaSienkiewicza.

Sabała oprowadzał po górach wielu słynnych artystów, naukowców i miłośników Tatr.Towarzyszył wspomnianemu już doktorowi Tytusowi Chałubińskiemu, Helenie Modrze−jewskiej oraz Stanisławowi Witkiewiczowi, przez którego został uwieczniony w utworze„Na przełęczy. Wrażenia i obrazy z Tatr”. Tam zanotował, że: „Sabały opowiadań słuchasię i tak, jak się patrzy po wiele razy na dobry, nie zmanierowany obraz, jak się czyta powiele razy pieśni Homera”. oraz „Sabała należy do ludzi, których wartość jest niezawisłą odnabytych z zewnątrz bogactw, znaczenia lub nauki; to, co stanowi jego wyższość, jego istotnąwartość, leży w nim samym, w szczególnej, wyjątkowej, oryginalnej budowie jego natu−ry”.37 Jan Krzeptowski jest również bohaterem wielu legend, m.in. „Jak sobie Sabała radziłze złym duchem”.38

Gorliwym propagatorem piękna Tatr i Zakopanego był Stanisław Witkiewicz (1851–1915). Osiedlił się w stolicy Tatr w 1890 roku i mieszkał tam do 1908 roku, angażując sięw życie społeczne tego miasta. Jako pisarz oczarował społeczeństwo urzekającymi opisamiTatr i świata góralskiego, nieznanego wcześniej ogółowi. Współdziałał aktywnie w ochro−nie tatrzańskiej przyrody. W 1888 roku odbył kilkudniową wycieczkę w Tatry przezZawrat, Przełęcz Mięguszowiecką do Morskiego Oka. Wspomnienia z wyprawy opisał w re−portażu – eseju „Na przełęczy. Wrażenia i obrazy z Tatr”. Natomiast jako artysta, twórcastylu zakopiańskiego, rozwinął i udoskonalił ludową sztukę góralską, podnosząc jej rangęi ratując ją przed zapomnieniem. Wśród licznych obrazów olejnych Witkiewicza o tematy−ce tatrzańskiej najbardziej znane są „Wiatr halny” oraz „Owce we mgle”.

Entuzjastami Tatr byli wielcy polscy poeci, sławiący w swojej twórczości góry i zachę−cający do ich odwiedzania. Do tego grona zaliczyć należy Adama Asnyka (1838–1897),który często przebywał w górach. W wierszu „Z podróży Dunajcem” zaprasza do wędrów−ki „w krainę cudów, marzeń i mgły”, zaś w liryku „W Tatrach” pisze:

„Tam tylko znajdzie odpowiednie soki,Właściwy zakres i warunki bytu,Skwarny blask słońca albo cień głęboki,

35) F. Hoesick, Legendarne postacie zakopiańskie. Chałubiński, ks. Stolarczyk, Sabała, Warszawa 1922.36) Tatrami urzeczeni. Dawna turystyka w słowie i obrazie. Wyboru dokonał R. Hennel, Warszawa 1979, s. 140.37) Ibidem, s. 168–171.38) A. Jazowski, Z legendą w góry, Kraków 1983, s. 5–12.



Modra toń jezior lub krawędź granitu,Tam kształt i barwę właściwą przybiera.Na czas dojrzewa – i na czas zamiera”.39

Oprócz Adama Asnyka piewcą wielkości i piękna Tatr był Jan Kasprowicz (1860–1926).Coroczne wyjazdy w góry wzbogacały doznania poety o nowe, niesłyszane dotąd melodie.W cyklach: „Z Alp”oraz „Z Tatr” i „Nad przepaściami” zawarł podziw dla piękna natury.Któż nie chciałby podziwiać widoku gór, gdzie:

„Szumna siklawa mknie po skale.Pas rozwijając srebrnolity”.40

Pod koniec życia poeta osiadł w Poroninie, w willi na Harendzie, gdzie obecnie mieścisię jego muzeum.

Niekłamanym zachwytem dla piękna gór radują wiersze Kazimierza Przerwy−Tetmaje−ra (1865–1940), który w „Na skalnym Podhalu” napisał: „Czuję, że kocham Tatry do zapa−miętania się, że mi ich trzeba do życia, że jestem ich synem i że są jakieś zupełnie inne, jakmi się dotąd wydawały; że tam nie tylko można spinać się i na łbie stawać nad przepaścia−mi, nie tylko wyleźć na Wysoką ... ale że tam jest jakiś olbrzymi czar, coś niewypowiedzia−nie cudownego...”.41

Kazimierz Przerwa−Tetmajer urodził się w Ludźmierzu, o którym napisał: „U nasw Ludźmierzu było ślicznie, Dunajec szedł przez wieś, ... Były na koniec z jednej stronygóry Beskidy z drugiej Tatry, cały łańcuch, jak stalowy mur”.42

W ciągu kilkunastu lat przemierzył Tatry wzdłuż i wszerz po szlakach ówcześnie trud−nych w towarzystwie przewodników, przede wszystkim Klimka Bachledy i Jędrzeja Wali,przyjaciół oraz samotnie. Jako jeden z pierwszych wszedł na Kończystą, Koprowy Wierch,Kościelec i Kozi Wierch. Był również na Gerlachu, Łomnicy, Lodowym, Wysokiej,Rysach, Krywaniu, Świnicy oraz innych szczytach. W 1892 roku dokonał pierwszego wej−ścia na Staroleśną. Zachęcił do wypraw w Tatry Janusza Chmielowskiego. Wędrował takżepo Tatrach Niżnych, Spiszu oraz Liptowie. Niestety, w 1896 roku zaprzestał wycieczek pogórach z powodu choroby serca, nie zaprzestał jednak spacerów u ich podnóża. Przełęczpomiędzy Gerlachem a Zadnim Gerlachem została nazwana w 1902 roku przez jej zdobyw−cę, Janusza Chmielowskiego, Przełęczą Tetmajera. Poeta zdobył ogromne zaufanie górali,a zasadniczym tematem jego twórczości były Tatry, których piękno potrafił opisać jak niktinny:

„Lśni jezioro zamknięte w granitów kotlinieJak błyszczący diament w stalowym pierścieniu”.

„Morskie Oko”To właśnie Tetmajer opiewał czyny legendarnego przywódcy zbójników – Janosika

oraz walki toczone pod wodzą bohaterskiego Kostki−Napierskiego.

39) A. Asnyk, Wiersze wybrane, Warszawa 1988, s. 171.40) J. Kasprowicz, Krzak dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach, [w:] S. Zając, J. Kwiecień, Polskie pejzaże.

Antologia poezji, Warszawa 1993, s. 14.41) K. Przerwa−Tetmajer, Na skalnym Podhalu, [w:] S. Zając, J. Kwiecień, Polskie pejzaże. Antologia poezji,

Warszawa 1993, s. 23.42) Ibidem, s. 24.

— 25 —

Trzeba jeszcze wspomnieć o znakomitym kompozytorze okresu Młodej Polski Mie−czysławie Karłowiczu (1876–1909), który zginął tragicznie w Tatrach przysypany lawinąna zboczu Małego Kościelca. Był entuzjastą gór, taternikiem i narciarzem. Wiele górskichprzeżyć znalazło artystyczny wyraz w jego utworach muzycznych. Znamy go również jakoautora fotografii tatrzańskiego pejzażu. Był członkiem zarządu Sekcji Turystycznej Towa−rzystwa Tatrzańskiego.

Od 1889 roku wspinał się najpierw w towarzystwie przewodników, m.in. Klimka Ba−chledy, a potem sam na niemal wszystkie ważniejsze szczyty. Wytyczał nowe drogi gór−skie. Do najważniejszych osiągnięć Mieczysława Karłowicza należą wejścia na: PośredniąGrań (północną ścianą), Batyżowiecki, Żłobisty, Rumanowy, Łomnicę, (drogą Jordana),Ostrą (południową granią), Ostry (południową ścianą), a także przejście grani JaworowychTurni oraz zdobycie Czeskiej Turni. Odbył również – począwszy od 1907 roku – wielewypraw zimowych: na Krzyżne, Wołoszyn, Żółtą Turnię, Kościelec oraz w Zachodnie Ta−try. Wspomnienia kompozytora z letnich i zimowych wypraw tatrzańskich zebrano pośmiert−nie w 1910 roku pod wspólnym tytułem „Mieczysław Karłowicz w Tatrach”.

A tak w 1908 roku opisywał w „Taterniku” jedną z wypraw:„Wycieczka odbyta wespół z p. M. Zaruskim w Tatry Zachodnie (w ostatnich dniach

maja rb.) pozwoliła mi zapoznać się z grupą Rohaczy. Pięknie zarysowane turnie, poszarpanegranie, strome ściany granitowe, wśród których mienią się w słońcu stawy, nadają temu odle−głemu zakątkowi charakter zbliżony do najpiękniejszych miejsc w Tatrach Wysokich”.41

Do wspaniałego grona polskich taterników należy jeszcze dopisać poetę, drzeworytni−ka i krajoznawcę Zygmunta Bogusza Stęczyńskiego (1814–1890), który w latach 1833–1856 odbył szereg wędrówek po Galicji, poznając szczególnie dokładnie Tatry. Przebywałw Dolinie Jaworowej i wchodził na Miedziane Ławki. Jako jeden z pierwszych przeszedłNiewcyrską Przełęcz. Miarą rozległości jego wypraw są dokładne opisy poetyckie Tatr orazrysunki i drzeworyty, które zawarł m.in. w „Albumie Pienin i Tatrów”.

Gorliwym działaczem turystycznym był prawnik i nauczyciel gimnazjum w Krakowie,a także uczestnik powstania styczniowego Leopold Świerz (1835–1911). Wieloletni czło−nek Wydziału Towarzystwa Tatrzańskiego oraz redaktor „Pamiętnika Towarzystwa Ta−trzańskiego”. Mając na względzie rozwój Zakopanego, troszczył się o budowę linii kolejo−wej z Chabówki do Zakopanego, kasyna i Dworca Tatrzańskiego oraz Szkoły dla PrzemysłuDrzewnego. Opiekował się szlakami górskimi i schroniskami, zajmował się organizacjąprzewodnictwa, badał termikę jezior tatrzańskich.

Leopold Świerz był jednym z pionierów taternictwa. Każdego roku w latach 1869–1902wyjeżdżał w góry, gdzie wędrował w towarzystwie m.in. Adama Asnyka (1873 r. – Kry−wań, Kończysta), Tytusa Chałubińskiego (1876 r. – Wysoka), Walerego Eliasza−Radzi−kowskiego (1887 r. – dookoła Tatr) oraz księdza Józefa Stolarczyka. Natomiast w 1881roku odbył wycieczki zimowe do Morskiego Oka i Doliny Kościeliskiej. W 1896 roku wy−dał „Krótki przewodnik do Tatr”, w którym zapisał: „Niepodobna opisać, jaki urok wywie−rają Tatry, osobliwie na tych, którzy je częściej zwiedzają. Kiedy nadchodzi pora zbliżają−cej się podróży, dziwna jakaś niecierpliwość pierś przepełnia...”.44

43) Tatrami urzeczeni. Dawna turystyka..., s. 217.44) W. Krygowski, Zarys dziejów polskiej turystyki górskiej, Warszawa 1973.



Od 1861 roku systematycznie odwiedzał Tatry Walery Eliasz Radzikowski (1841–1905)– artysta malarz i rysownik, który piękno gór i Zakopanego propagował piórem, ołówkiemoraz farbami. Rysował mapy do swoich przewodników i jako jeden z pierwszych fotogra−fował Tatry. W 1876 roku, zbudował dom w Zakopanem – słynną „Eliaszówkę”. Był współ−założycielem Towarzystwa Tatrzańskiego oraz jego długoletnim członkiem zarządu. Przy−czynił się do rozwoju Zakopanego, zabiegał o usprawnienie poczty, telegrafu i komunikacjikolejowej. Wyznaczył nowe szlaki wycieczkowe.

Walery Eliasz Radzikowski zasłużył się jako obrońca praw polskich do Morskiego Okaw sporze z Węgrami w 1902 roku. Kontrowersje te opisał w „Przeglądzie Zakopiańskim”w artykule „Spór o granicę w Tatrach”. Ten sympatyk Tatr przewędrował niemal wszyst−kie ważniejsze trasy wysokogórskie w towarzystwie przewodników: Jędrzeja Wali Starsze−go, Macieja Sieczki i Szymka Tatara oraz znajomych turystów, m.in. Tytusa Chałubińskie−go, Eugeniusza Janoty oraz Józefa Ignacego Kraszewskiego. W 1870 roku wydał pionierski„Ilustrowany przewodnik do Tatr, Pienin i Szczawnic”, wzbogacony 68 ilustracjami, pla−nem Zakopanego i mapą Tatr. Cieszył się on dużym zainteresowaniem, o czym świadczyfakt, iż do 1900 roku dokonano 5 wznowień. Ponadto był autorem oraz ilustratorem licz−nych publikacji w „Pamiętniku Towarzystwa Tatrzańskiego”.45

Ogromne zasługi w walce o Morskie Oko wniósł Andrzej hrabia Zamoyski. Pod ko−niec XIX wieku szowiniści węgierscy kierując się interesem księcia Christiana Hohenlohe,w którego posiadaniu znajdowała się spora część Tatr, wystąpili z postulatem zmiany gra−nicy polsko−węgierskiej. Postanowili przyłączyć do Węgier część kotliny Morskiego Okaz Czarnym Stawem oraz Rysy. Posterunki węgierskie weszły na sporny teren. Nie pomogłyprotesty Polaków z Galicji oraz sprzeciw Towarzystwa Tatrzańskiego. Spór trwał kilka lat.Hrabia Zamoyski, dzięki dużym środkom finansowym uzyskanym po spadku kórnickim,wywalczył dla Polski okolice Morskiego Oka. W 1902 roku sędzia ze Szwajcarii, w opar−ciu o materiały przygotowane przez znakomitego historyka Oswalda Balzera, wydał wyrokoddalający pretensje Węgrów.

Hrabia Władysław Zamoyski razem z doktorem Andrzejem Chramcem przez siedem latczynili starania u najwyższych czynników rządowych o doprowadzenie kolei do Zakopanego.

Zostały one uwieńczone sukcesem, ponieważ 23 grudnia 1884 roku zostało otwartepołączenie kolejowe z Krakowa do Chabówki. Wpłynęło to na zwiększenie liczby osóbodwiedzających stolicę Tatr, bowiem znacznemu polepszeniu uległy okoliczności związa−ne z podróżą. Przedtem do Zakopanego jeździło się zwykłą furką góralską, którą wynajmo−wało się za 10 guldenów na Rynku Kleparskim w Krakowie. Droga była uciążliwa i pagór−kowata. Brakowało mostów, więc trzeba było przejeżdżać przez potoki. Z Krakowa doZakopanego jechało się dwa dni, a nocowano przeważnie w karczmie w Zaborni koło Rab−ki. Początkowo wozy były nie osłonięte, dopiero później wymyślono „budkę”, która chro−niła letników przed deszczem. Popularny w owych czasach malarz i dziennikarz AntoniZaleski tak opisał w warszawskim „Wieńcu” w 1871 roku podróż z Nowego Targu do Za−kopanego:

„Przeprawiając się kilka razy w bród przez Dunajec, zjeżdżając weń jak z pieca na łeb,jadąc nieraz samą rzeką czas długi wśród rwącej wody i ogromnych głazów, gramoląc się

45) W. Krygowski, Zarys dziejów polskiej turystyki górskiej, Warszawa 1973.

— 27 —

znowu na brzeg przeciwległy, jechaliśmy po spadzistych urwiskach, że na ich widok woź−nica z dolin wyrzekłby się jazdy, nie wiedząc, że można takimi miejscami przejechać. Alenasze małe góralskie konięta najfilozoficzniej i bez wahania drapały się jak koty po tychprzeprawach i wózek wszędzie przesunął”.46

Wobec takich trudności nie dziwi więc fakt, że przed wybudowaniem kolei w Zakopa−nem bywało niewielu letników.

Dzięki staraniom Władysława Zamoyskiego oraz wójta Zakopanego Andrzeja Chram−ca została zbudowana droga prowadząca do Morskiego Oka. Doktor Chramiec, w trosceo „stolicę Tatr”, przebudował na aleję spacerową drogę biegnącą pod reglami, która nazy−wana była dawniej Drogą Żelazną, ponieważ wożono nią rudę z Doliny Kościeliskiej doKuźnic. Ta aleja to obecnie malownicza Droga pod Reglami. Poza tym Andrzej Chramiecw Zakopanem zbudował nowoczesny i elegancki „zakład wodoleczniczy” oraz pensjonat,którego gośćmi byli tacy Polacy, jak: Henryk Sienkiewicz, Helena Modrzejewska, Jan Ma−tejko, Julian Fałat, Kornel Makuszyński, Wincenty Witos.

Popularyzatorem turystyki narciarskiej był malarz i architekt Stanisław Barabasz (1856–1949), uznawany za ojca polskiego narciarstwa. Został on pierwszym prezesem honoro−wym członkiem Polskiego Związku Narciarskiego oraz członkiem Tatrzańskiego Ochotni−czego Pogotowia Ratunkowego. Na szczególne podkreślenie zasługuje fakt, że w 1888 rokuskonstruował narty, a następnie wprowadził ich produkcję do kierowanej przez siebie Miej−skiej Szkoły Rysunków i Modelowania w Krakowie. Podczas pobytu w Krakowie biegałna nartach po Błoniach i zjeżdżał z pasma Sikornika.

W 1894 roku odbył pierwszą w historii turystyczną wycieczkę narciarską w Tatry – doCzarnego Stawu Gąsienicowego. Tak bardzo pokochał góry, że w 1901 roku wyjechał z Kra−kowa i zamieszkał na stałe w Zakopanem, gdzie uprawiał narciarstwo turystyczne wysoko−górskie. Natomiast w 1902 roku wraz z Mariuszem Zaruskim oraz Mieczysławem Karło−wiczem dokonał pierwszego wejścia zimowego na Czerwone Wierchy. Pod Giewontemzainicjował jazdę na nartach i zarażał nią coraz szersze rzesze zwolenników. W 1907 rokuzałożył Zakopiański Oddział Narciarzy Towarzystwa Tatrzańskiego – późniejsza Sekcja Nar−ciarska Towarzystwa Tatrzańskiego. Wspomagali go towarzysze wypraw: Zaruski i Karło−wicz. Stanisław Barabasz łączył turystykę narciarską z myślistwem. Napisał wiele artykułówo Zakopanem i góralszczyźnie, wydał albumy ilustrowane własnymi pracami, jak np. „Sztu−ka ludowa na Podhalu”, zaś w 1913 roku ukazały się „Wspomnienia narciarza” jego pióra.

Należy dodać, że Stanisław Barabasz był autorem projektów mebli w stylu zakopiań−skim oraz propagatorem sztuki góralskiej i autorem pejzaży akwarelowych o tematyce pod−halańskiej. Oprócz narciarstwa uprawiał także łyżwiarstwo i kolarstwo.47

Turystyka narciarska na przełomie XIX i XX wieku zyskiwała coraz więcej zwolenni−ków. Jej popularyzowanie wspomagała prasa, drukując fragmenty poczytnej książki Nan−sena pt. „Na nartach przez Grenlandię” oraz niemieckiego podręcznika „Narty norweskie”.

Pod koniec XIX wieku podejmowano pierwsze doświadczenia związane ze wspinacz−ką w okresie zimy. W 1894 roku Jan Grzegorzewski podjął pierwszą szczęśliwą próbę

46) W. Wnuk, Moje Podhale, Warszawa 1978, s. 12–13.47) W. Krygowski, Dzieje Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego, Kraków 1988.



wspinaczki zimowej przy użyciu sprzętu pozwalającego utrzymać się na oblodzonej lubzaśnieżonej stromiźnie.

Obok Zakopanego i Krakowa aktywnym ośrodkiem turystyki w Galicji był Lwów, gdzieprężną działalność prowadził Akademicki Klub Turystyczny. Jego przewodniczącym od1907 roku był Mieczysław Orłowicz (1881–1959). Współpracowali z nim Kazimierz Meyeri Roman Kordys. Studenci organizowali wycieczki w atrakcyjne okolice miasta, bądź w Tatrylub Beskidy. Urządzano także wyjazdy nad Morze Bałtyckie i do wielu miast polskich.

Jedną z takich wycieczek Mieczysław Orłowicz zorganizował w 1908 roku do Pozna−nia i jak zauważył, zwiedzanie odbywało się pod troskliwą opieką tajnej policji pruskiej.

Mieczysław Orłowicz

Na ziemiach polskich pod zaborem pruskim wielkim zwolennikiem turystyki górskiejbył poseł do parlamentu niemieckiego i obrońca sprawy polskiej Kazimierz Kantak (1824–1886). W 1887 roku, uznając zasługi tego wybitnego członka Towarzystwa Tatrzańskiego,nazwano jego imieniem pierwszą bramę w Dolinie Kościeliskiej.

W XIX stuleciu szereg wybitnych postaci polskiej kultury i nauki zostało zauroczo−nych górami oraz ojczystą przyrodą, przyczyniając się do popularyzowania turystyki i kra−joznawstwa. Miały one niebagatelny wpływ na kształtowanie postaw patriotycznych w pol−skim społeczeństwie.

TOWARZYSTWO TATRZAŃSKIE

Zjawisko upowszechniania turystyki zaczynamy obserwować od II połowy XVIII wie−ku i związane ono było z powstawaniem kapitalistycznych form gospodarki. Turyści szu−kali możliwości bezpośredniego zetknięcia się z naturą, a w górach pragnęli pokonać strachoraz własne słabości. Wszechstronny ruch turystyczny rozpoczął się w XIX wieku. W tymczasie powstawały pierwsze organizacje turystyczne. Jedną z nich był założony w 1857roku Wielkiej Brytanii Alpine Club. Kolejne kluby alpejskie to: austriacki Oesterreichi−

— 29 —

scher Alpenverein – 1862 r., Schweizer Alpen Club – 1863 r., Club Alpino Italiano – 1863 r.,oraz Deutscher Alpenverein – 1869 r. Klub niemiecki w 1877 roku połączył się z austriac−kim, tworząc Deutscher und Oesterreichischer Alpenverein.

Ziemie polskie znajdowały się pod zaborami i dlatego tworzenie wszelkich organizacjii stowarzyszeń było utrudnione, bądź wręcz niemożliwe. Było to osiągalne jedynie w Gali−cji cieszącej się od 1867 roku autonomią w granicach Austro−Węgier. Jedną z wiodącychtam organizacji społecznych była Polska Akademia Umiejętności, utworzona w 1871 rokuw Krakowie. Prężnie rozwijający się ruch turystyczny doczekał się zorganizowanych form,ponieważ w 1873 roku powstało Towarzystwo Tatrzańskie.

W Galicji przez wiele lat dojrzewała myśl powołania polskiej organizacji turystycznej.Z ideą jej utworzenia jako pierwszy wystąpił Wincenty Pol. Wiele lat później, bo w 1871roku Adolf Tetmajer – ojciec sławnego poety – przedstawił projekt zorganizowania stowa−rzyszenia, którego zadaniem byłoby szerzenie wiedzy o górach. Dopingowały go liczneproblemy związane z inwestycjami dla turystów, a przede wszystkim potrzeba budowy schro−niska przy Morskim Oku. Duże znaczenie dla ruchu turystycznego miało „odkrycie” Zako−panego przez znanego lekarza i przyrodnika Tytusa Chałubińskiego, który zamieszkał podGiewontem od 1873 roku. Jak napisał K. Przecławski: „Odkrył on piękno gór oraz leczni−cze właściwości klimatu tatrzańskiego. Wraz ze swym przyjacielem Sabałą, który spoczy−wa obok niego na Cmentarzu dla Zasłużonych na Pęksowym Brzysku w Zakopanem, urzą−dzał dalekie górskie wyprawy”.48

Wycieczka w stylu Chałubińskiego

48) K. Przecławski, Człowiek a turystyka. Zarys socjologii turystyki, Kraków 1997, s. 13.



Rok 1873 należy traktować jako datę przełomową w rozwoju polskiej turystyki, ponie−waż powstała pierwsza turystyczna organizacja społeczna na ziemiach polskich – Towarzy−stwo Tatrzańskie, które powołano w Krakowie jako Galicyjskie Towarzystwo Tatrzańskie.

3 sierpnia 1873 r. właściciel Zakopanego – Ludwik Eichborn urządził przyjęcie, naktóre zaprosił: właściciela Szczawnicy – Józefa Szalaya, księdza Józefa Stolarczyka, dok−tora Tytusa Chałubińskiego, Franciszka Biesiadeckiego, B. Lutostańskiego oraz posła nasejm Feliksa Pławickiego. Na spotkaniu tym podjęto decyzję o powołaniu organizacji tury−stycznej. Pierwszy statut stowarzyszenia opracował Feliks Pławicki. Jednakże koniecznośćzdobycia środków finansowych na działalność oraz potrzeba akceptacji w urzędzie namiest−nika Galicji spowodowały, że napisał go z myślą o bogatej burżuazji i szlachcie, podpo−rządkowując im interesy niezamożnych miłośników Tatr. Ten fakt już od samego początkuwzniecił konflikt wśród twórców Towarzystwa i dlatego nie wszyscy podpisali dokument.

W dniu 31 grudnia 1873 roku swoje podpisy pod statutem złożyli: hrabia MieczysławRey, księżna Jadwiga Sapieżyna, Feliks Pławicki, Józef Szalay, Ludwik Eichborn, Włady−sław Dobrzyński oraz Michał Nałęcz−Kęszycki. Statut został zatwierdzony 19 marca 1874roku. Siedzibą Galicyjskiego Towarzystwa Tatrzańskiego był Nowy Targ.

Twórcy Towarzystwa: Tytus Chałubiński oraz Walery Eliasz Radzikowski nie akcep−towali określenia „galicyjskie” w nazwie organizacji, ponieważ ich pragnieniem było umoż−liwienie przynależności do towarzystwa wszystkim Polakom. Poza tym turystyka tatrzań−ska miała wykraczać daleko poza granice Galicji.49

Na walnym zebraniu założycieli Towarzystwa, które miało miejsce w maju 1874 rokuwybrano władze. Na czele Towarzystwa stanął hrabia Mieczysław Rey. Wybór jednegoz najbardziej aktywnych działaczy Towarzystwa – profesora Uniwersytetu Jagiellońskiegoi miłośnika przyrody tatrzańskiej Maksymiliana Nowickiego – został uzależniony od wpła−ty przez niego kwoty 100 guldenów. Niestety, naukowiec nie wpłacił tej sumy, ponieważnie stać go było na tak duży wydatek. Konieczne pieniądze zapłacił właściciel hotelu –Markiewicz i dlatego profesor Nowicki mógł objąć funkcję sekretarza.

Na pierwszym posiedzeniu władz Towarzystwa Tatrzańskiego zalecono wprowadze−nie poprawek do statutu opracowanego przez Pławickiego. 31 maja 1874 roku odbyło sięzebranie, na którym przyjęty został nowy akt prawny. Znosił on w nazwie określenie „gali−cyjskie”, ograniczał uprawnienia założycieli oraz odrzucił możliwość wpłacania niższychskładek przez niezamożnych członków. Projekt nowego statutu odczytał jeden z najbar−dziej światłych ludzi w ówczesnym ruchu turystycznym – Walery Eliasz Radzikowski, któ−ry Tatrami interesował się już od czasów, gdy był uczniem gimnazjum św. Anny w Krako−wie. W związku z tym, że Namiestnictwo nie zgłosiło uwag do nowego dokumentu,zorganizował on 15 sierpnia 1874 roku w Zakopanem nowe walne zebranie, na którympowołano kolejne kierownictwo Towarzystwa, a jego sekretarzem został nie kto innyjak Walery Eliasz Radzikowski. W składzie Zarządu znalazł się „góral z Zakopanego”,literat i dziennikarz Władysław Ludwik Anczyc (1823–1883), który w wierszu „W Tatry”zachęcał:

„Hej za mną w Tatry, w ziemię czarów!Na strome szczyty gór”.50

49) Z. Kulczycki, 100 lat społecznej turystyki w Polsce, Warszawa 1973.50) W. L. Anczyc, W Tatry, [w:] S. Zając, J. Kwiecień, Polskie pejzaże. Antologia poezji, Warszawa 1993, s. 18.

— 31 —

Pozostałymi członkami tzw. Wydziału Towarzystwa Tatrzańskiego byli: nauczycielgimnazjum w Krakowie Leopold Świerz (1835–1911), ksiądz Marceli Chmielowski orazdoktor Franciszek Bylicki. W nowym Zarządzie wiodącą rolę pełnili przedstawiciele inteli−gencji i mieszczaństwa.

Niestety Namiestnictwo nie zatwierdziło nowego statutu, a władza wróciła do dawnegokierownictwa. W tej sytuacji przygotowany został trzeci projekt dokumentu, w którym usu−nięto w nazwie słowo „galicyjskie”, ale utrzymany został elitarny charakter organizacji.Statut został zatwierdzony przez władze 8 października 1874 roku.51

Na czwartym walnym zebraniu wybrano nowe kierownictwo Towarzystwa. Składałosię ono w większości z arystokracji, ziemiaństwa i bogatego mieszczaństwa. Kolejny razstanowisko prezesa powierzono hrabiemu Mieczysławowi Reyowi. W zarządzie znaleźlisię hrabia Andrzej Potocki i poeta Adam Asnyk, a z dawnego składu Władysław LudwikAnczyc, ksiądz Marceli Chmielowski i Leopold Świerz. Niestety nie wybrano WaleregoEliasza Radzikowskiego. Był on tym faktem rozgoryczony, o czym napisał w liście do pi−sarza Józefa Ignacego Kraszewskiego.52 Eliasz Radzikowski do działalności w Towarzy−stwie Tatrzańskim powrócił w 1877 roku i pracował w nim aż do śmierci w 1905 roku.

Na czele Towarzystwa Tatrzańskiego – do czasu wybuchu I wojny światowej – staliprzedstawiciele arystokracji: książę Eustachy Sanguszko, hrabia Władysław Koziebrodzkihrabia Stefan Zamoyski, hrabia Leon Biliński oraz hrabia Antoni Wodzicki. Jednakże mo−torem napędowym i inicjatorem wielu przedsięwzięć była inteligencja.

Do statutowych zadań Towarzystwa Tatrzańskiego należało badanie polskich gór, za−chęcanie do zwiedzania Tatr, Pienin i Karpat, ochrona przyrody ze szczególnym uwzględ−nieniem zwierząt górskich oraz wspieranie infrastruktury, badania i ochrona folkloru góral−skiego oraz podnoszenie poziomu edukacyjnego społeczeństwa. W intencjach i w praktyceoznaczało to także pomoc miejscowej ludności. W postanowieniach statutu można zauwa−żyć wpływ myśli Stanisława Staszica i Wincentego Pola.

Zbigniew Kulczycki napisał, że: „Działalność TT była szczególnie twórcza i pionier−ska. Zapoczątkowano badania meteorologiczne w Tatrach i Karpatach i utrzymywano sta−cje meteorologiczne. Prowadzono pionierskie badania speleologiczne jaskiń tatrzańskich,cenne badania Łemkowszczyzny, Czarnohory, Beskidu Śląskiego, opracowano monografięŁomnicy. W 1907 roku opracowano pierwszą rozprawę o budowie geologicznej Karkono−szy. Ukazały się studia z zakresu ochrony przyrody, osadnictwa, pasterstwa i ruchów wol−nościowych na Podhalu”.53

Towarzystwo Tatrzańskie wydawało „Pamiętnik Tatrzański”, który do dziś jest skarbnicąpolskiego dorobku naukowego dotyczącego wiedzy o górach, m.in. z dziedziny geologii, me−teorologii, hydrologii, botaniki, zoologii, etnografii, ochrony przyrody czy historii Tatr.

Na łamach „Pamiętnika Tatrzańskiego”, a także „Taternika” i „Wierchów” pisali tacywybitni miłośnicy gór, jak: Tytus Chałubiński, Walery Goetel, Władysław Orkan, WaleryEliasz Radzikowski, Leopold Świerz, Jan Gwalbert Pawlikowski. Za pośrednictwem wspo−mnianych roczników, periodyków oraz przewodników, map, wydawnictw specjalnych, al−bumów i wydawnictw informacyjnych popularyzowano wiadomości o Karpatach.

51) Z. Kulczycki, Zarys historii turystyki, Warszawa 1977, s. 72.52) J. I. Kraszewski, Listy do A. J. Miłaszewskich, Rodziny Lange i Walerego Eljasza−Radzikowskiego, Wrocław

1966, (21 II 1876 r.).53) Z. Kulczycki, Zarys historii turystyki, Warszawa 1977, s. 73.



Jednym z ważnych zadań Towarzystwa było ujednolicenie nazewnictwa górskiego, pro−wadzono walkę z samowolnym wprowadzaniem nowych określeń.

Znamiennym przedsięwzięciem i zasługą Towarzystwa było założenie w 1888 rokuw Zakopanem Muzeum Tatrzańskiego, które otrzymało imię doktora Tytusa Chałubińskie−go. To jego zbiory stały się pierwszymi eksponatami Muzeum dokumentującymi etnogra−fię, przyrodę oraz geologię Tatr i Podhala. Towarzystwo przyczyniło się do powstania domuuzdrowiskowego, biblioteki z czytelnią, a w 1882 roku Dworca Tatrzańskiego, o którymJanusz Chmielowski napisał, że: „podczas całego sezonu letniego otwarta jest kancelaria,połączona z bezpłatną wypożyczalnią książek (tylko dla członków TT). W dworcu znajdu−je się też obszerna, cały dzień otwarta czytelnia (wstęp tylko dla członków TT) tudzieżrestauracja; na piętrze jest kilka pokoi do wynajęcia, a przed domem ładny ogród, w którymgrywa muzyka klimatyczna”.54

Towarzystwo Tatrzańskie przygotowało odznakę z wizerunkiem szarotki, a na przeło−mie 1906 i 1907 roku wprowadziło nową, opartą na motywie góralskiej parzenicy połączo−nej z wizerunkiem głowy kozicy.55

Towarzystwo zabiegało o to, aby turyści bezpiecznie i we właściwy sposób mogli wę−drować po górach. W związku z tym zorganizowano przewodnictwo po Tatrach. Przewod−nicy górscy otrzymywali określone klasy przewodnickie, a licencjonowanych opiekunówwyposażano w odpowiedni dokument oraz odznakę, tzw. „blachę”. Na przełomie XIX i XXwieku było ich około sześćdziesięciu. Zbigniew Kulczycki napisał, że: „pierwsi przewodni−cy rekrutowali się z byłych lub nawet aktualnych kłusowników, zbójników, co chadzali nawęgierską stronę. Z biegiem lat zawód przewodnika tatrzańskiego stracił ową romantycznąlegendę, niemniej w wielu zakopiańskich rodzinach jest on do dziś kultywowany i przecho−dzi z ojca na syna”.56

Pierwsi oficjalnie uznani przewodnicy w polskich górach chodzili z turystami w Sude−tach, a jednym z nich był Franciszek Pabel, który w 1823 roku uzyskał tytuł królewskiegoprzewodnika i kasjera Szczelińca Wielkiego.

Pierwsze wyprawy w góry odbywały się hucznie. Turystyka w okresie pozytywizmumiała charakter wypoczynkowo−rozrywkowy i dlatego oprócz wspinaczki turyści zabiegalio dobry nastrój. Grupy wycieczkowiczów pod opieką przewodników szły w Tatry z góral−ską kapelą. Wieczorami, przy potokach, rozbijano obozy i palono wielkie ogniska, a potemprzy blasku księżyca odbywała się zabawa połączona ze śpiewem turystów, tańcami góralioraz barwnymi opowieściami Sabały. Tego typu turystykę napiętnował Mieczysław Karło−wicz, który stwierdził, iż: „hałasy mącą im skupienie i przeszkadzają w przeżywaniu gór”.57

Z biegiem lat wyodrębniła się grupa wspinaczy – taterników szukających wrażeń spor−towych połączonych z mocnymi przeżyciami. W 1903 roku w oparciu o wzorce alpejskiezostała utworzona Sekcja Turystyczna Towarzystwa Tatrzańskiego. Była ona odpowiedzialnaza przewodnictwo zawodowe w Tatrach, organizowała wypożyczalnie potrzebnego sprzę−tu oraz wydawała specjalistyczną literaturę.

54) J. Chmielowski, „Dworzec Tatrzański”, [w:] Przewodnik po Tatrach, Lwów 1907, t. I.55) T. Sopyło, Towarzystwo Tatrzańskie i Polskie Towarzystwo Tatrzańskie w zbiorach Muzeum Sportu i Turystyki

w Warszawie, [w:] „Studia i Materiały”, t. VIII, Muzeum Sportu i Turystyki, Warszawa 1995.56) Z. Kulczycki, Zarys historii turystyki, Warszawa 1977, s. 74.57) Tatrami urzeczeni. Dawna turystyka..., s. 215.

— 33 —

Przewodnik po Sudetach w XIX w.

Zdobywanie szczytów bywało niezwykłym wydarzeniem, o czym pisywano w gaze−tach, m.in. w „Przeglądzie Zakopiańskim” oraz w „Pamiętniku Towarzystwa Tatrzańskie−go” i „Taterniku” – organach Towarzystwa Tatrzańskiego. Odnotowały one pierwsze zi−mowe wejście na Gerlach, którego dokonał inż. Janusz Chmielowski oraz prof. Karol Jordanz Budapesztu w towarzystwie słynnego Klimka Bachledy.

Inżynier Chmielowski, począwszy od 1898 roku, dokonał wielu wejść letnich i zimo−wych na szczyty uchodzące za niezdobyte. Te niezwykłe doświadczenia posłużyły mu doopracowania i wydania w 1907 roku pierwszego przewodnika po Tatrach. Jedna z wycie−czek, którą odbył w sierpniu 1903 roku w towarzystwie przewodnika Klemensa, czy teżpowszechnie zwanego, Klimka Bachledy, prowadziła na Łomnicę. Po zdobyciu szczytuzanotował: „Widok z Łomnicy? Ależ naturalnie – widok jest tak wspaniały, jak chyba tylkow Tatrach być może: potężny dziką i bujną fantazją, a czarujący dziś uśmiechami jasnegosłońca”, a następnie „...ruszyliśmy ku Lodowemu. Nie idąc, ale „jadąc” skalnymi końmi,które tworzy ta wąziutka grań, bystro pnąca się ku górze, o 1−ej po południu stanęliśmy naSzczycie Lodowym. Pogoda była zupełna, a widok jak zawsze wspaniały”.

Janusz Chmielowski podkreślał profesjonalizm Klimka Bachledy, pisząc dalej w „Pa−miętniku Towarzystwa Tatrzańskiego”: „Całe masy złomów turni, kamieni wielkich i ma−łych, piasku i żwiru drobnego ekspediowaliśmy w dolinę; ściany drżały od grzmotów, a po−wietrze wypełnił białawy dym i zapach prochu, ale wówczas było to koniecznymi przezorność Klimka bynajmniej nie okazała się zbyteczną, gdybyśmy bowiem nie zacho−wali tych środków ostrożności, głazy poruszone i wstrząśnięte – po przejściu naszym przezto miejsce – zwaliłyby się nam niechybnie na głowy”.58


58) J. Chmielowski, W głębi Tatr, [w:] Pamiętnik Towarzystwa Tatrzańskiego, 1904.


Z czasem taternictwo przerodziło się w sport wyczynowy, zatracając turystyczno−po−znawczy charakter. Wspinaczka wymagała nie lada umiejętności, co potwierdza relacjaFranciszka (Siła) Nowickiego z wyprawy na Rysy i Łomnicę we wrześniu 1887 roku, za−mieszczona na kartach krakowskiego „Świata” w 1888 roku, pt. „Wycieczka w Tatry”, gdziem.in. czytamy: „Ciastem nazywają górale mgłę tak gęstą, że w niej niepodobna własnejnogi rozpoznać. Zabieramy się z pośpiechem do odwrotu; w żlebie mgły mało, ześlizguje−my się zatem dość swobodnie po gładkich skałach tą samą drogą, którą weszliśmy... rusza−my dalej, już nie ku Smoczemu, tylko bokiem turni Wysokiej ku przełęczy Wadze, skądchcemy wyjść na Rysy. To przejście świetne – prawdziwa kozia „perć”! Idziemy w po−przek ścian Wysokiej jakby po gzymsach zawieszonych nad głębinami. Palce nasze pracu−ją, czepiamy się nimi załamków, raczkujemy po skalnych listwach. W jednym miejscu pół−ka, którą idziemy, przerwana jest rozpadliną na półtora metra szeroką. Trzeba skakać nadzawrotną przepaścią. Klimek skacze pierwszy i staje z wyciągniętymi rękami po drugiejstronie; my skaczemy po kolei. ... Po półgodzinnej drodze dosięgamy szczytu Rysów. Deszcz,zimno, ćma witają nas na polskiej granicy biegnącej tu prawdziwą chmur ojczyzną na wy−sokości 2508 metrów. ... Ambicja mych towarzyszy nie pozwala im używać klamer.Obchodzą się bez nich doskonale z poświęceniem ubrania i rąk; zresztą obaj są znakomity−mi piechurami i śmiałkami”.59

Dlaczego taternicy podejmowali wyprawy, które zagrażały ich życiu, wyjaśnił w swo−ich wspomnieniach Roman Kordys, który napisał: „W górach znaleźliśmy szczytną roz−kosz walki i niepokojów, dziwny urok grozy i niebezpieczeństw, czar sięgania w niemożli−wość, wspaniałą radość zwycięstwa”.60

Towarzystwo Tatrzańskie zajmowało się również organizowaniem turystyki w okresiezimy. Pierwsze wyprawy narciarskie odbyły się w 1888 roku, a miały one związek z wyko−naniem pierwszych nart przez Stanisława Barabasza. W 1894 roku ich konstruktor odbyłz J. Fischerem pierwszą turystyczną wycieczkę narciarską w Tatry – do Czarnego StawuGąsienicowego.61

Z uwagi na rosnącą popularność nart, w kwietniu 1907 roku zostało utworzone Zako−piańskie Towarzystwo Łyżwistów, wkrótce zamieniono jego nazwę na ZakopiańskiOddział Narciarzy Towarzystwa Tatrzańskiego. W 1911 roku przyjęło nazwę Sekcja Nar−ciarska Towarzystwa Tatrzańskiego, zaś jej założycielami byli: „ojciec polskiego narciar−stwa” Stanisław Barabasz, wybitny kompozytor Mieczysław Karłowicz oraz podróżnik,marynarz i pisarz Mariusz Zaruski. Główną zasługą Oddziału było zagospodarowywaniena potrzeby sportów zimowych dotychczasowych schronisk oraz budowanie nowych.

Kilka miesięcy wcześniej, w styczniu 1907 roku, zostało powołane Karpackie Towa−rzystwo Narciarskie z siedzibą we Lwowie. Z czasem narciarstwo rozwinęło się we wszyst−kich towarzystwach sportowych.

Na szlakach górskich pojawiało się coraz więcej turystów i taterników. Ta sytuacjawpłynęła na zwiększenie się liczby wypadków zarówno zimą, jak i latem. Jednym z najbar−dziej tragicznych wydarzeń w Tatrach była śmierć pod lawiną Mieczysława Karłowicza

59) Tatrami urzeczeni. Dawna turystyka..., s. 194–195.60) Ibidem, s. 223.61) J. Gaj, Zarys historii turystyki w Polsce, Warszawa 2003, s. 40.

— 35 —

w dniu 8 lutego 1909 roku. Ku czci wybitnego taternika i artysty, u stóp Małego Kościelcapostawiono głaz pamiątkowy.

Wypadki spowodowały konieczność zorganizowania ratownictwa górskiego. W 1909roku zostało utworzone Tatrzańskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe. Założycielem TOPR−ubył Mariusz Zaruski (1867–1941), który kierował nim do 1914 roku. Była to pierwsza tegotypu organizacja w historii alpinizmu światowego. Godłem Pogotowia został błękitny krzyż.

Mariusz Zaruski mieszkał w Zakopanem od 1904 roku. Jako pierwszy zdobył zimątakie szczyty, jak: Granaty, Orlą Basztę, Rohacze, Mały Kozi Wierch i Zamarłą Turnię orazKościelec, Kozi Wierch i Mięguszowiecki Szczyt. Prowadził instruktaż i pierwsze kursynarciarskie. Był redaktorem tygodnika „Zakopane”, a także autorem wielu publikacji z dzie−dziny narciarstwa, m.in. książki pt. „Przewodnik po terenach narciarskich Zakopanego i TatrPolskich” (1913 r.) oraz „Tatrzańskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe” (1922 r.).

Tatrzańskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe uratowało życie setek turystów. Od ra−towników wymagano ofiarności i poświęcenia. W skład pierwszej drużyny ratunkowejTOPR−u wchodzili m.in.: M. Zaruski, S. Zdyb, L. Loria, H. Bednarski i St. Marusarz. W pa−ragrafie 2 Statutu zapisano, że: „Celem Towarzystwa jest poszukiwanie zaginionych tury−stów i niesienie pierwszej pomocy w nieszczęśliwych wypadkach na obszarze Tatr”.62 W celuzagwarantowania szybkiej pomocy Zarząd Tatrzańskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunko−wego opracował sygnalizację, którą turyści powinni stosować w razie wypadku w górach.

Wielu ratowników straciło życie, niosąc pomoc turystom. W czasie akcji ratowniczej,w lawinie kamiennej, na ścianie Małego Jaworowego Szczytu w 1910 roku zginął „królprzewodników tatrzańskich” i współtwórca TOPR−u – Klimek Bachleda.

Taternikiem, jednym z pierwszych członków i wiceprezesem TOPR−u oraz uczestni−kiem wielu akcji ratunkowych był pisarz i poeta Jerzy Żuławski (1874–1915). Brał udziałw wyprawie ekipy ratowników po ciało Klimka Bachledy. We wspomnieniach napisał m.in.:„Zaczęła się gorzka robota. Przewodnicy za pomocą drabinki, na nabitych w ścianę hakachzawieszanej, poczęli piąć się w górę, pokonując pierwszy, czterdziestometrowy przewie−szony stopień żlebu. My, nie mogąc z braku miejsca pchać się już za nimi, asekurowaliśmyich z dołu na linach. Co chwilę kamień obrywał się gdzieś z góry nad nami i pruł powietrzez groźnym warczeniem, niosąc śmierć dla głowy, którą by przypadkiem napotkał. ... A oniszli w górę, czepiając się czarnych skał, na linach między niebem a ziemią zawieszeni,w strugach lodowato zimnej wody, co z czarnej gardzieli na nich biła... Nie wierzę, aby zajakąkolwiek zapłatę zgodzili się ci chłopi doskonali i jedyni na przebycie takiej drogi: pcha−ła ich myśl, że czeka tam na nich ciało poszarpane straszliwym upadkiem starego orła skal−nego, bohatera, ich towarzysza”.63

Jednym z podstawowych zadań statutowych Towarzystwa Tatrzańskiego była ochronaprzyrody. Okazuje się, że w Tatrach, już w połowie XIX wieku, było to bardzo ważne zada−nie. W Kuźnicach koło Zakopanego przetapiano rudę, a gęsty dym z kominów huty spowi−jał Zakopane. Do palenia w piecach zużywano setki hektarów lasów. Na szczęście dla przy−rody Tatr właściciel huty Pelz zbankrutował, a jego posiadłości wystawiono na licytację.Wówczas Towarzystwo Tatrzańskie wystąpiło z inicjatywą zbiórki funduszów na wyku−pienie Tatr.

62) T. A. Pawłowski, Tatrzańskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe, [w:] Wierchy 1948, s. 146–160.63) Tatrami urzeczeni. Dawna turystyka..., s. 238–240.



Niestety, nie udało się jednak zebrać odpowiedniej kwoty. Na szczęście dla tatrzańskiejprzyrody dobra zakopiańskie kupił w 1889 roku Władysław Zamoyski. Przystąpił on dozalesiania nabytych ziem i naprawiania szkód wyrządzonych przez działalność poprzed−nich właścicieli.

Na przełomie XIX i XX wieku pojawiły się pierwsze inicjatywy związane z utworze−niem w Tatrach parku narodowego, tym bardziej że nastąpił gwałtowny wzrost ruchu tury−stycznego i co się z tym wiąże – zaśmiecanie gór. Z takim pomysłem jako pierwszy wystą−pił Mieczysław Karłowicz, który w 1907 roku zaproponował utworzenie Sekcji OchronyTatr Towarzystwa Tatrzańskiego. Dopiero kilka lat później jego zamiar podjęli członkowieTowarzystwa, powołując w 1912 roku Sekcję Ochrony Tatr, ich krajobrazu i przyrody.Organizowała ona odczyty i dyskusje, utworzyła Ochotniczą Straż Górską oraz propago−wała ideę założenia Tatrzańskiego Parku Narodowego.

Pierwszym jej przewodniczącym został Jan Gwalbert Pawlikowski (1860–1939) – za−palony miłośnik i obrońca pierwotnej przyrody tatrzańskiej oraz sympatyk góralszczyznyi rzecznik utworzenia Tatrzańskiego Parku Narodowego. Jego zdaniem Tatry „to góry małe,raczej skały niż góry i wszelkie urządzenia techniczne stają się w nich widoczne i psująniechybnie ich piękność; w Alpach urządzenia takie nikną, a wreszcie pozostaje zawszedość miejsc, których one nie dotkną. Tatry odznaczają się nadzwyczajną koncentracją odchwili wejścia w ich głąb nie ma już przestrzeni monotonnej i obojętnej. Tak jak małe parkii ogrody powiększa się przez pokręcenie ścieżek i w interesie oględnej polityki turystycz−nej nie leży pomniejszanie Tatr przez zbytnie upraszczanie komunikacji w ich wnętrzu”.64

Obok przewodniczącego w pracach Sekcji Ochrony Tatr wyróżniali się Walery Goetel,Helena i Bronisław Romaniszynowie oraz Mariusz Zaruski.

Celem Towarzystwa Tatrzańskiego oprócz ochrony przyrody było ułatwienie turystompobytu i wędrówki po górach. Z tym wiązała się budowa schronisk oraz stacji turystycz−nych. Już od połowy XIX wieku Morskie Oko było jednym z głównych celów wycieczekw Tatry. Właśnie tam w 1874 roku powstało pierwsze schronisko tatrzańskie (obecny bu−dynek pochodzi z 1908 r.). Trzydzieści lat później, bo w 1904 roku, zbudowano drogę doMorskiego Oka. Do najstarszych polskich schronisk należy również schronisko na PolanieStara Roztoka, gdzie pierwszy budynek postawiono w 1876 roku, zaś obecny powstał w 1913roku. Natomiast w 1876 roku wybudowano schronisko przy Pięciu Stawach Polskich.

W miarę wzrostu ruchu turystycznego w Tatrach rozpoczęto znakowanie szlaków.Jeden z nich – Orla Perć – zaprojektowany został w 1901 roku, a wybudowany w latach1903–1906 dzięki inicjatywom księdza Walentego Gadowskiego.

Propagowaniu turystyki od samego początku służyła Górska Odznaka Turystyczna orazwydawnictwa Towarzystwa Tatrzańskiego, takie jak: „Pamiętnik Towarzystwa Tatrzań−skiego”, „Wierchy”, „Taternik” i „Sprawozdania Towarzystwa Tatrzańskiego”. Temu ce−lowi służyły również mapy i przewodniki po Tatrach.

Towarzystwo Tatrzańskie odegrało ogromną rolę w rozwoju Zakopanego. W 1873 rokubyła to wieś góralska bez kolei, poczty i energii elektrycznej oraz obiektów kultury. Jak pi−sze Zbigniew Kulczycki: „TT naprawiło drogi do Kuźnic, Jaszczurówki, jezdnię na Kru−pówkach, założyło na Krupówkach chodniki, umieszczało na ulicach ławki, oświetlało ciem−ne dotąd ulice. Doprowadziło to do założenia urzędu pocztowego i zbudowania linii

64) Z. Kulczycki, Zarys historii turystyki, Warszawa 1977, s. 76.

— 37 —

telegraficznej z Nowego Targu. W 1874 r. założyło rodzaj domu uzdrowiskowego, biblio−tekę i czytelnię, a w osiem lat później słynny „Dworzec Tatrzański”, który stał się punktemzbornym całego turystycznego i kulturalnego Zakopanego”.65

W 1900 roku górale ustawili krzyż na Giewoncie, który na jego szczycie stoi po dziśdzień, i jak powiedział Jan Paweł II, „patrzy na całą Polskę od Tatr do Bałtyku”.

Stopniowo rosła liczba członków Towarzystwa Tatrzańskiego. W 1887 roku liczyłoono 1868 osób, a na początku XX wieku ich liczba wzrosła do 1936 osób. Później nastąpiłspadek liczby sympatyków. W 1911 roku do Towarzystwa należało 1522 członków i dzia−łali oni na terenie wszystkich ziem polskich, co potwierdza rozmieszczenie członkówTowarzystwa Tatrzańskiego w poszczególnych zaborach (dane wg Z. Kulczyckiego):66

• w Galicji – 791 osób,• w Królestwie Polskim – 509 osób,• w Wielkim Księstwie Poznańskim – 222 osoby.

Do grona najsławniejszych członków Towarzystwa Tatrzańskiego zaliczyć należy ta−kich wielkich Polaków, jak: Maria Skłodowska–Curie, Henryk Sienkiewicz, Stefan Żerom−ski, Mieczysław Karłowicz, Tytus Chałubiński, Kazimierz Przerwa−Tetmajer, JerzyŻuławski oraz Stanisław Witkiewicz.

Towarzystwo Tatrzańskie prowadziło również działalność na Górnym Śląsku, gdziejednym z najaktywniejszych członków był działacz narodowy i publicysta Karol Miarka.

Nie sposób przecenić działalności Towarzystwa Tatrzańskiego, które, jako najstarszaw Polsce organizacja turystyczna (1873–1920), położyło wybitne zasługi w popularyzowa−niu gór oraz budowie turystycznej infrastruktury. Wpłynęło ono na ochronę niepowtarzal−nej przyrody Tatr, prowadziło bogatą działalność wydawniczą i przyczyniło się do odkryciadla turystów Zakopanego.

INNE ORGANIZACJE TURYSTYCZNE W GALICJI

W Galicji najbardziej zasłużoną, lecz nie jedyną, organizacją turystyczną było Towa−rzystwo Tatrzańskie. We Lwowie, będącym prężnym ośrodkiem akademickim, dynamicz−nie wśród młodzieży rozwijały się zainteresowania o charakterze turystycznym. W 1906roku, jeden z najbardziej zasłużonych działaczy polskiego krajoznawstwa, MieczysławOrłowicz (1881–1959), zainicjował działalność Akademickiego Klubu Turystycznego.Był jego prezesem od następnego roku, a współpracowali z nim m.in. Kazimierz Meyeri Roman Kordys. W latach 1908–1910 Klub stanowił sekcję lwowskiego AkademickiegoZwiązku Sportowego. W tym czasie liczył on około 500 członków. Organizował wiele zbio−rowych wycieczek w atrakcyjne okolice miasta oraz Karpaty, Beskidy i Tatry. AkademickiKlub Turystyczny zakończył działalność w 1923 roku.67 Mieczysław Orłowicz popularyzo−wał turystykę, pisząc wiele artykułów i przewodników, wśród których wyróżnić można„Przewodnik po Europie”.


65) Z. Kulczycki, Zarys historii turystyki, Warszawa 1977, s. 79.66) Ibidem, s. 78.67) M. Orłowicz, Moje wspomnienia turystyczne, Wrocław 1970.


Na szczególną uwagę zasługuje działalność Polskiego Towarzystwa „Beskid Śląski”,chociażby ze względu na jego patriotyczne dokonania. Organizacja ta zwalczała antypol−skie zachowania Beskidenvereinu oraz demonstrowała czynną obecność Polaków w tury−styce górskiej. W okresie zaborów wielu Niemców traktowało Beskid Śląski jako obszarich wyłącznej dominacji.68

Turystyka znalazła uznanie także w środowisku robotniczym. Inauguracja działalnościturystycznej wśród robotników miała miejsce na Śląsku Cieszyńskim, który należał do naj−bardziej uprzemysłowionych obszarów Galicji, tym bardziej że władze austriackie nie czy−niły tam wielkich problemów z ich rejestracją. Pierwszą organizację kulturalno−sportowąmłodzieży robotniczej powołał działacz Polskiej Partii Socjalno−Demokratycznej TadeuszReger. W 1908 roku utworzył on Stowarzyszenie Polskich Robotników i Robotnic „Siła”.W statucie Stowarzyszenia zapisano, że jego celami są m.in. „podniesienie zdrowia swoichczłonków przez pielęgnowanie muzyki, sportów, jak gimnastyki, jazdy na kole”.69 Poszcze−gólne koła Stowarzyszenia Polskich Robotników i Robotnic „Siła” organizowały wzajem−ną wymianę turystów. Popularną formą spędzenia wolnego czasu były wycieczki rowero−we. Turyści wybierali na ogół krótkie trasy wycieczek i wyjeżdżali przede wszystkim dosąsiednich miejscowości.

Organem prasowym „Siły” był dodatek do cieszyńskiego „Robotnika Śląskiego”pt. „Po Pracy”. Stowarzyszenie cieszyło się dużym zainteresowaniem na Śląsku Cieszyń−skim, co potwierdza fakt, że w 1909 roku liczyło ono 15 kół, do których należało 733 człon−ków. Organizacja działająca na obszarze jednego powiatu skupiała w swoich szeregachczwartą część liczby członków Towarzystwa Tatrzańskiego obejmującego całą Galicję i ma−jącego 35−letnią tradycję.70

Duże znaczenie dla kształtowania turystyki robotników miało powołanie w Krakowiew 1912 roku Robotniczego Koła Turystycznego. Jego twórcą był publicysta, działacz so−cjalistyczny i taternik Kazimierz Czapiński (1882–1941). Rok później Koło przekształciłosię w Robotniczy Klub Turystyczny. Niestety wybuch I wojny światowej przerwał jegofunkcjonowanie.71

Działalność turystyczną prowadził także Uniwersytet Ludowy im. Adama Mickiewi−cza w Krakowie. Młodzież socjalistyczna skupiona wokół organizacji „Zjednoczenie”, któ−re istniało przy Uniwersytecie Jagiellońskim w latach 1896–1898, organizowała szeregwycieczek.

W środowisku wiejskim turystyka zaczęła rozwijać się na przełomie XIX i XX wieku.Miała ścisły związek z działalnością oświatową prowadzoną od 1891 roku przez Towarzy−stwo Szkoły Ludowej oraz aktywnością organizacji niepodległościowych, takich jak To−warzystwo Gimnastyczne „Sokół”, Drużyny Bartoszowe, Związki Strzeleckie i DrużynyStrzeleckie. Jak pisze T. Łobożewicz: „w programach tych kursów i szkół zawsze był zare−zerwowany czas na wycieczki...”72 Ruch turystyczny ożywił się w 1894 roku przy okazji

68) Z. Kulczycki, Zarys historii turystyki, Warszawa, 1977, s. 78.69) Ibidem, s. 93.70) Ibidem, s. 93.71) H. Laskiewicz, Robotnicza kultura fizyczna w Polsce w latach 1918–1939, [w:] Sport Robotniczy, 1971, t. VI.72) T. Łobożewicz, Turystyka mieszkańców wsi, Warszawa 1989.

— 39 —

zwiedzania wystawy rolniczej we Lwowie. Wyjazdy zorganizowanych grup prowadziłykółka rolnicze.

W okresie I wojny światowej powstała specyficzna organizacja, która pragnąc prowa−dzić działalność polityczną i wojskową, urządzała imprezy turystyczne. Było to Towarzy−stwo Strzelecko−Sportowe „Piechur”, które istniało od 27 stycznia 1917 r. do 4 marca 1918 r.,gdy zostało rozwiązane przez okupacyjne władze austriackie. „Piechur” był działającą le−galnie nadbudową Polskiej Organizacji Wojskowej. Na jego pieczęciach widniał orzeł, zaśdokumenty miały charakter pism wojskowych. Statut „Piechura” został zatwierdzony decy−zją C.K. Generalnego Gubernatora Wojskowego w Lublinie. Zapisano w nim, iż najważ−niejszymi celami organizacji są:

„Rozwijanie turystyki, krajoznawstwa; organizowanie wycieczek krajoznawczych; roz−wijanie sił fizycznych; krzewienie miłości do ziemi ojczystej, karności i świadomości naro−dowej”.73

Turystyka w Galicji pod koniec XIX i na początku XX stulecia należała do aktywnychform życia społeczeństwa, które propagowało nie tylko Towarzystwo Tatrzańskie, ale tak−że Akademicki Klub Turystyczny, Stowarzyszenie Polskich Robotników i Robotnic „Siła”,Towarzystwo Strzelecko−Sportowe „Piechur” oraz inne organizacje. Rozwijała się ona odŚląska Cieszyńskiego po Lwów. Obejmowała młodzież i dorosłych ze środowisk inteli−genckich, robotniczych oraz wiejskich.

POLSKIE TOWARZYSTWO KRAJOZNAWCZE

W Królestwie Polskim po upadku powstania styczniowego nastąpiły represje ze stronywładz carskich. Nie mogły powstawać żadne polskie organizacje, które nawiązywałyby dokultury i tradycji narodowych. Jedyną szansę na akceptację ze strony władz rosyjskich mia−ły organizacje sportowe. Powstały więc dwa takie stowarzyszenia, których zadaniem opróczzajęć sportowych była działalność turystyczno−wychowawcza: Warszawskie TowarzystwoWioślarskie oraz Warszawskie Towarzystwo Cyklistów. Miały one szanse dynamicznegorozwoju, ponieważ ich działalność wspierało bogate mieszczaństwo, które dysponowałoodpowiednimi środkami finansowymi oraz rozumiało, że jest to atrakcyjna forma życiatowarzyskiego mogąca rozbudzać uczucia patriotyczne. Aktywność towarzystw doskonalełączyła walory zdrowotne, wychowawcze i rekreacyjne.

Warszawskie Towarzystwo Wioślarskie zostało utworzone w 1878 roku, a zalegalizo−wane w 1882 roku. Jego zadaniem, według statutu, było „zachęcanie ludności miejscowejdo jazdy na łodziach wiosłowych i żaglowych...”.74 Jednym z założycieli organizacji byłwarszawski rzemieślnik Władysław Demiszczuk. Do Towarzystwa należeli przedstawicie−le inteligencji oraz rzemieślnicy. WTW mogło szczycić się tym, że od 1881 roku jego człon−kiem był Henryk Sienkiewicz. Do sympatyków stowarzyszenia należeli wybitni Polacy,tacy jak Bolesław Prus, Stefan Żeromski oraz Ignacy Jan Paderewski.

Rozwój organizacji postępował szybko, a potwierdzeniem tego faktu był jej stan li−czebny. W 1882 roku Warszawskie Towarzystwo Wioślarskie liczyło 671 członków, a rok


73) Z. Kulczycki, Zarys historii turystyki, Warszawa, 1977, s. 88.74) J. Gaj, K. Hądzelek, Dzieje kultury fizycznej w Polsce. Podręczniki AWF, Poznań 1997, nr 45.


później już 900, mimo że wycieczki łódkami były kosztowne i ograniczały się do zwiedza−nia okolic wzdłuż biegu rzeki.75

Trasy rejsów prowadziły przede wszystkim królową polskich rzek, zaś statki wyciecz−kowe płynęły przede wszystkim z Warszawy do Płocka, Włocławka i Ciechocinka. Dłuż−sze trasy należały do rzadkości. Jako przykład może posłużyć wycieczka Biebrzą orazNarwią, którą odbył znany etnograf Zygmunt Gloger (1845–1910), autor „Encyklopediistaropolskiej”.

Warszawskie Towarzystwo Cyklistów powołane zostało 6 kwietnia 1886 roku. Kosztzakupu roweru wynosił wówczas około 50 rubli i powodował, że nie każdy kto chciał, mógłgo kupić. W związku z tym Towarzystwo miało elitarny charakter.

Organizowało ono zawody kolarskie, a w dni wolne od pracy wycieczki za miasto,gdzie urządzano festyny i zabawy. Służyły one nie tylko rekreacji, ale również szerzeniupolskości i patriotyzmu. Członków WTC można było poznać po charakterystycznych bia−łych czapkach. Niejednokrotnie organizatorzy wycieczek byli zmuszeni do konspiracji, abyuniknąć śledzących każdy ich krok żandarmów. Honorowymi członkami WarszawskiegoTowarzystwa Cyklistów byli Henryk Sienkiewicz oraz Bolesław Prus, który w kronikachtygodniowych w warszawskiej prasie napisał o kolarstwie wiele ciepłych słów, a w liścieokolicznościowym do Towarzystwa życzył mu „tak tanich rowerów, ażeby nawet najskrom−niejszy pracownik mógł zdobyć się na kupno tej szacownej machiny”.76

Warszawskie Towarzystwo Wioślarskie oraz Warszawskie Towarzystwo Cyklistów pro−wadziły również działalność popularyzatorską. Wspierały organizowanie się podobnychtowarzystw oraz klubów, które powstawały na przełomie stuleci.

Jednakże dla rozwoju turystyki pod zaborem rosyjskim najbardziej zasłużyło sięPolskie Towarzystwo Krajoznawcze, które zostało utworzone w Warszawie w 1906 roku.Za jego twórcę uważa się Aleksandra Janowskiego (1866–1944), który był urzędnikiemkolei warszawsko−wiedeńskiej najpierw w Sosnowcu, a później w Warszawie. Z racji wy−konywanego zawodu miał darmowy przejazd pociągiem, co inspirowało go do licznychpodróży, w trakcie których podziwiał piękno ojczystych krajobrazów i doceniał wartośćhistoryczną zabytków. Jedną z najważniejszych wycieczek odbył w 1885 roku do ruin zam−ku w Ogrodzieńcu i po wielu latach napisał o niej w miesięczniku „Ziemia”:

„Miliony Polaków nie wiedziały, że jest jakiś Ogrodzieniec. Miliony Polaków krajuswego nie zna, a powinny go znać, by tym goręcej go kochać. Przyjdą geologowie, by badaćskały krakowsko−wieluńskie, przyjdą historycy sztuki, by opracować architektoniczną war−tość zabytku. Cześć im. Ale ja bym pragnął, żeby chłopcy ze wsi nie ciskali do celu kamie−niami, druzgocąc kamienną nad bramą tablicę. A tę opiekę, a raczej poczucie miłości i du−my można i trzeba będzie wykrzesać w milionach, które muszą znać swój kraj”.77

Aleksander Janowski pragnął zakorzenić w młodym pokoleniu miłość do ojczystej zie−mi, a turystyka była do tego doskonałym narzędziem. W czasie wycieczek robił zdjęcia,a następnie pokazywał je gościom, których zapraszał na spotkania do własnego mieszka−nia. Prezentacji fotografii towarzyszyły bardzo ciekawe opowiadania gospodarza, któregomłodzież darzyła wielką sympatią i nazywała „Wujem”.

75) Z. Kulczycki, Zarys historii turystyki, Warszawa 1977, s. 82.76) Ibidem, s. 82.77) A. Janowski, Ziemia 1936, nr 5.

— 41 —

Ten pionier polskiego krajoznawstwa napisał i wydał w latach 1898–1903 czterotomo−we dzieło pt. „Wycieczki po kraju”. Jego bogaty dorobek w tej dziedzinie stanowią: „Poga−danki krajoznawcze”, „Własna ziemia”, „Nasza ojczyzna”, „Wycieczki wiejskie” oraz„Chrońmy przyrodę ojczystą”. Aleksander Janowski nie ograniczał swoich podróży do ziempolskich, bowiem odwiedzał również ośrodki polonijne. Natomiast w latach 1913–1914odbył najciekawszą i najdłuższą ze swoich podróży – podróż dookoła świata.

Twórcy Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego – Mikołaj Wisznicki, Kazimierz Kulwieć, Aleksander Janowski,fot. J. Raczyński

Do grona wybitnych działaczy Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego oprócz Alek−sandra Janowskiego należy zaliczyć przede wszystkim etnografa Zygmunta Glogera, ad−wokata Aleksandra Patka, artystę plastyka Mikołaja Wisznickiego oraz Kazimierza Kul−wiecia (1871–1943) – przyrodnika, krajoznawcę i pedagoga, wydawcę i redaktoramiesięcznika „Ziemia”.

Zygmunt Gloger – pierwszy prezes PTK, fot. archiwum PTTK



Idea utworzenia w Warszawie organizacji turystycznej o zasięgu ogólnopolskim kształ−towała się przez wiele lat. Jednakże pomysł mógł być wcielony w życie dopiero w 1906 ro−ku, ponieważ po wojnie japońsko−rosyjskiej oraz rewolucji 1905 roku w Rosji zelżał carskiucisk narodowy.

Statut Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego został zatwierdzony 27 października1906 roku przez Warszawski Urząd Gubernialny. Podstawowe cele statutowe zapisane zosta−ły w paragrafie 1 ustawy PTK, gdzie czytamy, że: „Towarzystwo Krajoznawcze ma na celu:

1) Zbieranie wiadomości dotyczących krajoznawstwa polskiego.2) Gromadzenie danych naukowych – geograficznych, fizjograficznych, antropo−

logicznych, etnograficznych, statystyczno−ekonomicznych, archeologicznych orazzwiązanych z historią sztuki, dotyczących ziem polskich i krajów przyległychhistorycznie lub geograficznie z nimi związanych.

3) Szerzenie wśród ogółu, a szczególnie wśród młodzieży wiadomości dotyczą−cych krajoznawstwa”.78

Statut Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego opracowali Aleksander Janowski orazAleksander Patek, a pod dokumentem swoje podpisy złożyli: Aleksander Janowski, Kazi−mierz Kulwieć i Karol Hofman.

Od początku w nazwie Towarzystwa występował przymiotnik „Polskie” i akcentowałoono swój ogólnokrajowy charakter. Podkreślała ten fakt również odznaka Polskiego Towa−rzystwa Krajoznawczego, która przedstawiała herby Warszawy, Krakowa i Poznania spięteżelaznym pierścieniem wokół ruin zamku w Ogrodzieńcu. To, czego nie można było zapi−sać w Statucie PTK, zostało wpisane w symbolikę odznaki: „złączmy żelazną obręczą corozerwali zaborcy”. Podstawową cechą stowarzyszenia było podkreślenie łączności i niero−zerwalności wszystkich ziem polskich.

Polskie Towarzystwo Krajoznawcze organizowało wycieczki i odczyty, zajmowało sięochroną przyrody i zabytków, budowało i prowadziło schroniska oraz muzea regionalne.Zajmowało się także wydawaniem czasopism, które popularyzowały turystykę, przybliżałypiękno ojczystej ziemi i zabytków kultury oraz kształtowały patriotyzm. Od 1910 roku or−ganem prasowym PTK był miesięcznik „Ziemia”. Artykuły zamieszczali w nim m.in.:Wacław Nałkowski, Ludwik Krzywicki, Włodzimierz Antoniewicz, Eugeniusz Romer i Lu−domir Sawicki.

Z inicjatywy Towarzystwa zostały utworzone i działały muzea regionalne, m.in.w San−domierzu, Suwałkach, Łowiczu, Warce, Ostrowcu i Nowogrodzie Łomżyńskim. Były oneprowadzone na wzór Muzeum Tatrzańskiego w Zakopanem.

Program społeczno−wychowawczy Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego najlepiejcharakteryzują wypowiedzi wybitnych działaczy stowarzyszenia. Geograf Mikołaj Wisz−nicki w takich oto słowach napisał o działalności PTK:

„Krajoznawca szuka wiedzy o Polsce sercem. Na wycieczkach kształcić musimy za−równo ciało, jak umysł i uczucie, budzić gotowość słowem ojczyzna, uczyć karności, kształcićmiłość do ziemi ojczystej”.

Natomiast inny geograf, profesor Ludomir Sawicki zanotował:„Krajoznawstwo nie jest ruchem naukowym, jest ruchem społeczno−narodowym”.

78) R. Wroczyński, Powszechne dzieje wychowania fizycznego i sportu, Wrocław 1979.

— 43 —

Profesor geografii Uniwersytetu Jagiellońskiego Jerzy Smoleński stwierdził, że:„Krajoznawstwo ma związać człowieka z ziemią ojczystą, pogłębić do niej jego stosu−

nek uczuciowy i rozumowy”.79

W działalności Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego wyróżnić można dwa nurty:krajoznawczy i turystyczny. Stowarzyszenie kładło bardzo poważny nacisk na działalnośćwśród młodzieży. W 1914 roku przy Oddziale Krakowskim PTK powstała Sekcja Kół Krajo−znawczych Młodzieży. Oddziały terenowe Towarzystwa udzielały wydatnej pomocy wy−cieczkom szkolnym. Jak podaje R. Wroczyński, w 1907 roku zorganizowano 3 wycieczki,w których udział wzięło 659 młodych ludzi, a w 1909 r. aż 48 wycieczek z udziałem około10 tysięcy osób. Pierwsza wycieczka została zorganizowana do Puszczy Kampinoskiej.Natomiast w okresie od 1906 r. do 1912 r. w wycieczkach uczestniczyło około 25 tysięcymłodych ludzi.80 W czasie I wojny światowej, pod okupacją niemiecką, Towarzystwo zor−ganizowało w Warszawie 22 ogniska, gdzie aktywnie prowadzona była praca wychowaw−czo−oświatowa oraz społeczna. Według statystyk przytoczonych przez Z. Kulczyckiego,w latach 1915–1916 w zajęciach gimnastycznych w ogniskach wzięło udział 54 500 mło−dych ludzi, w wycieczkach uczestniczyło 30 400 młodzieży, na pokazach filmowych było37 400 osób, a doświadczeniami z zakresu fizyki zainteresowało się 2100 osób, zaś na po−gadanki uczęszczało aż 190 400 młodych ludzi.81

W oparciu o działalność młodzieżową prowadzona była również akcja ochrony pomni−ków przyrody oraz zabytków. Jej inicjatorami byli Hugon Conwentz oraz Marcin Racibor−ski.

Tuż przed wybuchem I wojny światowej Polskie Towarzystwo Krajoznawcze liczyło26 oddziałów, które mieściły się w: Błoniu, Chełmie, Częstochowie, Grajewie, Grójcu,Jędrzejowie, Kaliszu, Kielcach, Koninie, Kutnie, Lublinie, Łodzi, Łomży, Łowiczu,Miechowie, Mławie, Olkuszu, Ostrołęce, Ostrowcu, Piotrkowie, Radomiu, Siedlcach,Sosnowcu, Wieluniu, Włocławku i Zawierciu. Towarzystwo skupiało wtedy 5700 osób.82

Na początku XX wieku Polskie Towarzystwo Krajoznawcze było dominującą organi−zacją skupiającą ludzi zainteresowanych krajoznawstwem i turystyką na ziemiach polskichpod zaborem rosyjskim. W Warszawie, w środowisku robotników działalność propagującąturystykę prowadzili również pracownicy Kolei Nadwiślańskiej, natomiast w Łodzi Towa−rzystwo Miłośników Rozwoju Fizycznego „Widzew”.

Turystyka nie była obca także młodzieży wiejskiej. W tym środowisku, wokół czasopi−sma „Drużyna”, rozwijał się ruch zwany drużyniackim. Utworzone zostały zespoły śpiewa−cze, kółka straży pożarnej oraz kółka krajoznawcze.

O popularyzację krajoznawstwa i turystyki wśród ludności wiejskiej zabiegał etnografi działacz społeczny Adam Chętnik (1885–1967). Celem jego działalności było rozbudze−nie miłości do ojczystej ziemi. Związany był z Kurpiami. Utworzył muzea regionalne w Łom−ży i Nowogrodzie Łomżyńskim. Szczególne miejsce w działalności pisarskiej poświęciłwczasom i turystyce ludności wiejskiej. Wyszedł z propozycją, aby młodzież ze wsi, która


79) 50−lecie PTK, Warszawa 1956, s. 12.80) R. Wroczyński, Powszechne dzieje wychowania fizycznego i sportu, Wrocław 1979.81) Z. Kulczycki, Zarys historii turystyki, Warszawa 1977.82) Ibidem, s. 86.


uczy się w miastach, spędzała wakacje w rodzinnych stronach i tam dla młodzieży organi−zowała różne zajęcia z zakresu kultury fizycznej oraz turystyki. W artykule „Poznajmy zie−mię ojczystą” podkreślał, że „każdy dobry obywatel kraju powinien znać swoją ziemię, takjak gospodarz zna swoje gospodarstwo”. Proponował organizowanie wycieczek z udziałemprzewodnika. Widział dużą rolę szkół w rozwoju turystyki. Twierdził, że nauczyciele orga−nizując wycieczki powinni współpracować ze związkami młodzieży.83

Jeden z wynalazków XIX wieku, a mianowicie samochód, wpłynął na przemiany w tu−rystyce. Samochody mogli kupować jedynie najbardziej zamożni i dlatego turystyka samo−chodowa miała zakres elitarny. Pierwsze wycieczki samochodowe na ziemiach polskichodbyły się już w 1897 roku, a w 1907 roku przystąpiono do tworzenia organizacji skupiają−cej automobilistów. W 1909 roku powstało Towarzystwo Automobilistów Królestwa Pol−skiego.

Na ziemiach polskich pod zaborem rosyjskim prężnie rozwijał się masowy ruch tury−styczny, a organizacją skupiającą turystów z różnych środowisk społecznych było PolskieTowarzystwo Krajoznawcze. Z jego działalnością związanych zostało szereg wybitnychpostaci, w których gronie wyróżnić należy Aleksandra Janowskiego. Jednym z najistotniej−szych celów działalności było kształtowanie postaw patriotycznych w społeczeństwie pol−skim. Elitarne stowarzyszenia, z uwagi na zakup środków lokomocji, stanowiły: Warszaw−skie Towarzystwo Wioślarskie , Warszawskie Towarzystwo Cyklistów oraz TowarzystwoAutomobilistów Królestwa Polskiego.

TURYSTYKA POD ZABOREM PRUSKIM

Na ziemiach polskich pod zaborem pruskim niepodzielnie rządził kanclerz Otto vonBismarck, który znany był z tego, iż prowadził antypolską politykę. W dobie Kulturkampfui Hakaty niemożliwe było tworzenie organizacji o charakterze patriotycznym. Jedyne sto−warzyszenia, jakie mogły powstawać, to organizacje sportowe. To właśnie one prowadziłydziałalność turystyczno−krajoznawczą. Pod zaborem pruskim funkcjonowały delegaturyTowarzystwa Tatrzańskiego. W 1885 roku liczba członków Towarzystwa wynosiła tam433 osoby.84

W zaborze pruskim propagatorem turystyki górskiej był Kazimierz Kantak, wybitnyparlamentarzysta, taternik i alpinista. Poza nim dla Towarzystwa Tatrzańskiego zasłużylisię jego współzałożyciele: Adolf Dobrzyński oraz Emilia Mielżyńska. Warto przypomniećo roli, jaką pełnił hrabia Andrzej Zamoyski w procesie o okolice Morskiego Oka.

Najpopularniejszą formą turystyki w Wielkopolsce były wycieczki piesze, którychuczestnicy docierali do atrakcyjnych miejsc pod względem historycznym lub przyrodni−czym. Do takich miejscowości należały Kórnik, Lednica i Kruszwica. Na przełomie wie−ków coraz częściej organizowane były wycieczki rowerowe, a z czasem wydłużały się ichtrasy. Prowadziły one przede wszystkim z Poznania do Gniezna, Torunia i Kalisza. Głów−nymi ośrodkami turystyki kolarskiej były miasta: Poznań, Bydgoszcz, Toruń i Gniezno.

83) H. Laskiewicz, Adam Chętnik o kulturze fizycznej wsi polskiej, [w:] Wychowanie Fizyczne i Sport, 1979, nr 1 i 2.84) Z. Grot, J. Gaj, Zarys dziejów kultury fizycznej w Wielkopolsce, Poznań 1973.

— 45 —

W 1867 roku w Galicji powstało Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”, ale największąaktywność wykazywało w Wielkopolsce, na Pomorzu oraz na Śląsku, gdzie istniało od 1884roku. O jego dynamicznej działalności pod zaborem pruskim świadczą następujące liczby:w 1890 r. było 90 gniazd, w 1905 r. już 140, zaś w 1910 r. aż 205 gniazd „Sokoła”.85

Na Śląsku organizowano liczne wycieczki w Sudety, Beskidy i Tatry. Najczęściej wyjeżdża−no nad granicę austriacką do Jęzora. Ulubionym miejscem podróży było też Zakopane,gdzie w 1901 roku przebywała grupa 50 Ślązaków w ramach wycieczki zorganizowanejprzez „Sokoła”.86

Dla turystyki ważny był rok 1910. Wówczas Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”, z oka−zji odsłonięcia pomnika Grunwaldzkiego w Krakowie, zorganizowało wycieczkę, która miałarekordową liczbę uczestników. Ich nazwiska możemy odczytać w księdze pamiątkowej kopcausypanego w Niepołomicach ku czci grunwaldzkiego zwycięstwa. Jak ważne to było wy−darzenie, niech zaświadczy fakt, iż w 1914 roku trzej górnicy z Zabrza przewieźli na tacz−kach śląską ziemię przeznaczoną na ten pomnik.

Wydarzeniem o szczególnym znaczeniu w życiu śląskiego „Sokoła” był zlot turystówz 40 gniazd zorganizowany w sierpniu 1907 roku.

Działacze Towarzystwa Gimnastycznego działający w Wielkopolsce w 1897 roku doprogramu działalności wprowadzili wycieczki piesze i rowerowe, rozwijali turystykę wod−ną poprzez wioślarzy, którzy utworzyli organizacje pod nazwą „Tryton” oraz „04”– swojąnazwę zapożyczyli od roku powstania. W 1909 roku w Poznaniu – Jeżycach z inicjatywyTowarzystwa Gimnastycznego „Sokół” powstało Towarzystwo Wycieczkowe, które ist−niało do 1918 roku. Organizowało ono wycieczki oraz odczyty o tematyce krajoznawczej.Prezesem wielkopolskiego „Sokoła” był publicysta i prawnik Bernard Chrzanowski (1861–1944).

W 1910 roku z inicjatywy polityka i pioniera krajoznawstwa Cyryla Ratajskiego (1875–1942) w Raciborzu zostało utworzone Polskie Towarzystwo Turystyczne „Beskid”, któremiało ścisłe związki z Poznaniem od czasu, gdy jego założyciel przeniósł się do tego miastai stamtąd organizował wycieczki w Beskidy.

Ten wybitny działacz polityczny i prezydent Poznania w latach 1922–1924 orazBernard Chrzanowski będący działaczem wielkopolskiego „Sokoła” w 1913 roku powołalido życia Poznańskie Towarzystwo Krajoznawcze, które od samego początku ściśle współ−pracowało z Polskim Towarzystwem Krajoznawczym. Chociaż w nazwie miało przymiot−nik „Poznańskie”, to w statucie zapisano, że terenem działania jest „Wielkopolska, Śląsk,Prusy Zachodnie i Wschodnie, Pomorze i ziemie, które tymczasem należą do państwa pru−skiego”.87 Poznańskie Towarzystwo Krajoznawcze organizowało wycieczki także poza gra−nice zaboru pruskiego. Wśród Polaków mieszkających w Poznaniu dużym powodzeniemcieszyły się „przechadzki” po mieście nad Wartą. W związku z tym faktem PoznańskieTowarzystwo Krajoznawcze utworzyło Sekcję Miłośników Miasta Poznania.

Od 1904 roku uprawiano turystykę wodną w Poznańskim Klubie Wioślarskim.Działalność polskich organizacji turystycznych w zaborze pruskim była wyjątkowo

potrzebna przede wszystkim wśród młodzieży. Niemieccy nauczyciele, zgodnie z zalece−

85) A. Sucheni Grabowska, Działalność oświatowa „Sokoła” na Śląsku, [w:] Przegląd Historyczno−Oświatowy, 1960.86) Ibidem.87) Z. Kulczycki, Zarys historii turystyki, Warszawa 1977, s. 88.



niem władz pruskich, organizowali zrzeszenia uczniowskie pod nazwą „Wandervogel”,tj. „Ptaki Wędrowne”. W trakcie wycieczek, urządzanych głównie w okolice Poznania, pro−wadzili działalność germanizacyjną, a wśród polskiej młodzieży usiłowali wyrabiać „przy−wiązanie do rdzennie niemieckich ziem”. Udział młodych Polaków w tych wyprawach byłniewielki. Natomiast chętnie uczestniczyli w wędrówkach organizowanych przez Towa−rzystwo Gimnastyczne „Sokół” oraz towarzystwa i kluby sportowe, a także drużyny skau−towe. Grupy wycieczkowe „Ptaków Wędrownych” były rozpoznawane po ciemnozielo−nych czapkach ze złotą wypustką i złotym paskiem na czerwonym tle.88

Na polskich wsiach działalność turystyczną prowadziło utworzone w 1880 roku Towa−rzystwo Czytelni Ludowych oraz spółki rolniczo−handlowe, spółdzielnie i kółka rolnicze.Znaczącą rolę w propagowaniu turystyki spełniała prasa, np. „Gazeta Grudziądzka”. Do wę−drówki po rodzinnych ziemiach zachęcała Mazurska Partia Ludowa, a także wielu księżyw swoich parafiach.

Wycieczki rowerowe organizowało polsko−niemieckie Koło Kołowników „Turysta”znane też pod niemiecką nazwą Radfahrerverein „Wanderer”. Powstało ono w Gnieźniew 1898 roku. Kolarzy najczęściej można było spotkać na trasie z Gniezna do Powidza.

Na ziemiach polskich pod zaborem pruskim turystyka miała szczególny, bo patriotycz−ny charakter. Wpływały na nią próby wynaradawiania Polaków oraz brak polskich instytu−cji państwowych, które by ją wspierały. Najbardziej aktywną działalność prowadziło Towa−rzystwo Gimnastyczne „Sokół”.

88) T. Ziółkowska, Kultura fizyczna w Poznaniu w latach 1870–1918, [w:] Monografie AWF Poznań, Poznań 1992,nr 303.

— 47 —

89) M. Orłowicz, Moje wspomnienia turystyczne, Wrocław 1970.90) J. Gaj, Zarys historii turystyki w Polsce, Warszawa 2003, s. 54.

TURYSTYKA W XX−LECIU MIĘDZYWOJENNYM

ADMINISTRACJA RZĄDOWA I SAMORZĄDOWADO SPRAW TURYSTYKI

W listopadzie 1918 roku, po 123 latach rozbiorów, powstała odrodzona Polska. Rozpo−czął się nowy okres w historii Polski i w dziejach polskiej turystyki. Tuż po zakończeniudziałań I wojny światowej Polacy byli zmuszeni walczyć w obronie granic odradzającej sięojczyzny: powstanie wielkopolskie, powstania na Górnym Śląsku, wojna z Rosją Radziec−ką 1919–1921. Trzeba było zjednoczyć ziemie polskie będące ponad sto lat pod rządamitrzech państw zaborczych oraz zniwelować zacofanie i zaniedbania w gospodarce, kulturze.Turystyka w hierarchii potrzeb była stawiana przez władze i społeczeństwo na dalszym planie.

W 1919 roku turystykę włączono w zakres działania Ministerstwa Robót Publicznych.Powołano Referat Turystyki, a jego kierownikiem został dr Mieczysław Orłowicz, którytak wspomina swój wybór: „Na kierownika Referatu Turystyki powołano mnie ze względuna to, że już od 1904 r. pracowałem w turystyce, miałem za sobą prace organizacyjne, pro−wadzenie wielu wycieczek w Polsce i za granicą oraz prace pisarskie w postaci szereguprzewodników turystycznych w języku polskim i niemieckim”.89

W przyszłości planowano przekształcić Referat w wydział specjalny, jednakże ograni−czenia finansowe odradzającej się II Rzeczypospolitej uniemożliwiały te zamierzenia.W okresie dziesięciu lat działalności Referatu w jego prace angażował się przede wszyst−kim Mieczysław Orłowicz. Kłopoty budżetowe spowodowały, że nie zdołał on zrealizowaćwielu ambitnych planów. Z uwagi na brak środków materialnych Referat Turystyki niemógł podejmować nowych inwestycji, np. w zakresie podniesienia poziomu przemysłu ho−telarskiego czy uzdrowiskowego. Za granicą nie prowadził reklamy walorów turystycz−nych Polski, ponieważ wiązało się to z utrzymaniem kosztownych biur turystycznych.Jednakże spore kwoty zostały przeznaczone na wydanie przewodników, map, plakatówi ulotek, które prezentowały walory naszej ojczyzny i zachęcały do jej odwiedzenia.

Referat Turystyki zmierzał przede wszystkim ku ułatwianiu czynnego uprawiania tury−styki poprzez zainteresowanie nią różnych środowisk społecznych oraz niesienie pomocyw zakresie spraw organizacyjnych, tj.: rozwoju stacji turystycznych, budowy schronisk i do−mów wypoczynkowych, wyznaczania i znakowania szlaków turystycznych, wydawania mapi przewodników, podnoszenia poziomu usług hotelarskich oraz subwencjonowanie towa−rzystw turystycznych.90

Rozwojem turystyki było zainteresowane także Ministerstwo Komunikacji, które stara−ło się ułatwić podróżnym transport. Ministerstwo Wyznań Religijnych i OświeceniaPublicznego opiekowało się wycieczkami szkolnymi. W 1926 roku podjęta została akcja


91) Sprawozdanie Komisji Międzyministerialnej do zagadnień turystyki 1928–1931, Warszawa 1931.92) J. Gaj, Zarys historii turystyki w Polsce, Warszawa 2003, s. 56.93) L. Butowski, Organizacja turystyki w Polsce. Przegląd struktur, Warszawa 1998.94) J. Gaj, Zarys historii turystyki w Polsce, Warszawa 2003, s. 58

zakładania w budynkach szkolnych – przede wszystkim na okres wakacji – domów wy−cieczkowych. Ministerstwo Spraw Zagranicznych popularyzowało walory turystyczne Pol−ski, zamieszczając artykuły w wydawnictwach oficjalnych, zaś Ministerstwo Spraw Woj−skowych udzielało organizacyjnego i finansowego wsparcia m.in. w przygotowaniuzawodów kolarskich, narciarskich czy żeglarskich.

W 1924 roku w celu koordynowania współpracy różnych resortów, powołana zostałaMiędzyministerialna Komisja Turystyczna przy Ministerstwie Robót Publicznych. W tymsamym czasie w urzędach wojewódzkich utworzone zostały referaty turystyki. Ze Spra−wozdania Komisji dowiadujemy się, że „większość referentów turystyki, z braku fundu−szów, musiała poprzestać na działalności organizacyjnej oraz na roli łączników między wła−dzami państwowymi a organizacjami turystycznymi w województwie”.91

W 1925 roku zorganizowano wojewódzkie komisje turystyczne, a do ich zadań należa−ło m.in. „tworzenie odpowiednich warunków podróżowania na podległym terenie, podno−szenie poziomu usług hotelarskich i gastronomicznych oraz na letniskach i w uzdrowiskach,zakładanie domów wycieczkowych i schronisk turystycznych”.92 Niestety, podobnie jak naszczeblu centralnym, brak odpowiednich środków materialnych, utrudniał im skutecznądziałalność. Pracownicy komisji wykazywali się sporą inwencją, dzięki czemu mieli liczą−ce się osiągnięcia, np. w województwie poznańskim zorganizowano 15 szkolnych domówwycieczkowych i założono Wielkopolski Związek dla Popierania Turystyki, a w wojewódz−twie pomorskim utworzono Pomorską Agencję Turystyczną.

W 1928 roku z inicjatywy Ministerstwa Skarbu powołano Międzyministerialną Komi−sję do Zbadania Zagadnień Turystyki, która zastąpiła Komisję przy Ministerstwie RobótPublicznych. Natomiast w 1932 roku sprawy turystyki zostały przekazane MinisterstwuKomunikacji, w którym powstał Wydział Turystyki Ogólnej. Jego zadania zostały określo−ne w następujący sposób: „Wydział reprezentował sprawy turystyki wobec innych resor−tów, sprawował opiekę nad towarzystwami turystycznymi, reprezentował Polskę w najważ−niejszych międzynarodowych organizacjach turystycznych oraz udzielał subwencji nabudowę schronisk i współfinansował działalność wydawniczą”.93

W regionach i miejscowościach turystycznie atrakcyjnych administracja samorządowaczerpała spore zyski z turystyki. Niestety, nie inwestowała w jej rozwój oraz nie udzielaławystarczającej pomocy finansowej działającym na ich terenie stowarzyszeniom turystycz−nym. Przykład taki podaje J. Gaj, pisząc: „Komisja Klimatyczna w Zakopanem uzyskaław 1929 r. z opłat klimatycznych, regulowanych przez gości, 540 tys. zł, a przyznała pomocfinansową dla Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego zaledwie w wysokości 5600 zł, czyli1% wpływów z owej taksy”.94

Takie zachowania samorządów powodowały, iż w Polsce nie mogły aktywnie rozwijaćsię lokalne organizacje propagujące turystykę w ich regionie. W 1930 roku w Polsce istniałotylko pięć takich związków, a były to: Pomorski Związek Propagandy Turystycznej, Związek

— 49 —

Przyjaciół Zakopanego, Śląskie Towarzystwo Wystaw i Propagandy Gospodarczej w Kato−wicach, Polski Związek Turystyczny w Krakowie, działający już od 1906 roku oraz Wielko−polski Związek Popierania Turystyki, który istniał tylko dwa lata, tj. od 1928 do 1930 roku.

Na szczególną uwagę zasługuje fakt powołania 12 czerwca 1935 roku Ligi PopieraniaTurystyki. W jej skład weszło 12 przedstawicieli organizacji i stowarzyszeń oraz 24 przed−stawicieli zainteresowanych ministerstw i samorządów terytorialnych. Liga była placówkąWydziału Turystyki Ministerstwa Komunikacji. Kierownictwo LPT mieściło się w Warsza−wie, zaś w 8 większych miastach miała delegatury. Na terenie całej Polski reprezentowałoją 400 przedstawicielstw.

Liga Popierania Turystyki posiadała własne środki finansowe, które przeznaczała głów−nie na inwestycje turystyczne w Polsce. Pieniądze pochodziły z opłat organizacyjnych od każ−dego wyjazdu i wynosiły od 10 gr do 2 zł od osoby. W latach 1935–1938 Liga zgromadziłapokaźne środki finansowe. Było to około 5 mln złotych, które przeznaczyła przede wszystkimna budowę Górskiej Kolei Linowo−Szynowej na szczyt Góry Parkowej w Krynicy, na kolejkęwidokową linowo−szynową na Gubałówkę, Górską Kolej Linową Kuźnice – Kasprowy Wierchoraz wybudowanie kilku hoteli, m.in. w Gdyni i Władysławowie (dawniej Hallerowo).

Placówka ta popularyzowała turystykę pod hasłem „Poznaj swój kraj”. Posiadała sporeosiągnięcia dzięki zaangażowaniu i pomocy Polskich Kolei Państwowych, które udostęp−niały ulgi taryfowe i uruchamiały specjalne pociągi dla turystów, co pomagało i ułatwiałowielu Polakom udział w Święcie Gór, Święcie Morza, Dniach Krakowa, Targach Zachod−nich w Poznaniu, Targach Wschodnich we Lwowie, pielgrzymkach na Jasną Górę czy waż−nych wydarzeniach sportowych, jak np. mistrzostwa świata w narciarstwie. W wyjazdachna te imprezy, za każdym razem, udział brało od kilkunastu do stu tysięcy osób. Dla naj−biedniejszych mieszkańców Polski Liga organizowała bezpłatne wycieczki, mając na uwa−dze poznanie przez nich piękna ojczyzny oraz potencjału gospodarczego i zabytków kultury.

Twórcą Ligi Polskiej Turystyki był Aleksander Bobkowski (1884–1968) – wicemini−ster komunikacji i działacz Polskiego Związku Narciarskiego oraz autor kilku podręczni−ków z zakresu narciarstwa.

Wielkie zasługi w administrowaniu polską turystyką po zakończeniu I wojny świato−wej miał Mieczysław Orłowicz i kierowany przez niego Referat Turystyki. Na szczególnepodkreślenie zasługuje działalność Ligi Popierania Turystyki. Natomiast administracja sa−morządowa nie wykazywała zainteresowania działalnością turystyczną. Według R. Łazarka:„mimo wyraźnych korzyści gospodarczych, które bezpośrednio występowały w miejsco−wościach i regionach turystycznie atrakcyjnych, zarówno władze lokalne, jak i miejscowaludność na ogół początkowo nie wykazywały zrozumienia własnego interesu w działalno−ści zmierzającej do przyciągania turystów. Ani samorządy powiatowe, ani samorządy miej−skie nie poczuwały się do obowiązku pomocy finansowej na aktywizację turystyki”.95

TURYSTYKA SZKOLNA

Turystyka szkolna już przed I wojną światową pełniła ważną rolę w rozwoju krajo−znawstwa i turystyki oraz kształtowała patriotyzm młodego pokolenia. Po odzyskaniu niepod−

95) R. Łazarek, Systemy organizacyjne turystyki, Warszawa 1967.



ległości nad szkolnym ruchem turystyczno−krajoznawczym opiekę sprawowało Minister−stwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, lecz najważniejszą rolę pełnili na−uczyciele, którzy byli świadomi wychowawczej roli wycieczek krajoznawczych.

Na przełomie 1925 i 1926 roku władze szkolne zainicjowały akcję organizowania licz−nych „punktów oparcia” dla obozów i wycieczek szkolnych. Polegała ona na tym, że napoczątku roku szkolnego władze oświatowe zbierały składki w wysokości 1 zł w celu urzą−dzania specjalnych domów wycieczkowych dla młodych turystów w szkołach usytuowa−nych przy najważniejszych szlakach turystycznych.

W 1926 roku powstał Fundusz Szkolnych Domów Wycieczkowych sprzyjający two−rzeniu w budynkach szkolnych bazy noclegowej dla obozów wędrownych, kolonii letnich,rajdów pieszych, rowerowych i kajakowych.

W tym samym czasie zostało powołane Stowarzyszenie Polskich Schronisk Młodzie−żowych. Powstało ono jako trzecie w Europie, po Niemczech oraz Szwajcarii. W 1932 rokuna wniosek Holandii w Amsterdamie zebrali się przedstawiciele 11 państw: Belgii, Danii,Francji, Holandii, Irlandii, Islandii, Niemiec, Norwegii, Polski, Szwajcarii i Wielkiej Bry−tanii. Postanowili, że zostaną wprowadzone jednolite zasady organizacyjne, uregulowanabędzie wymiana zagraniczna młodzieży, a legitymacje członkowskie wzajemnie uznawa−ne. Rezultatem tego spotkania było powołanie Międzynarodowej Federacji Schronisk Mło−dzieżowych – International Youth Hostel Federation (IYHF). SPSM aktywnie działa naarenie międzynarodowej, a czwartą konferencję IYHF zorganizowano w 1935 roku w War−szawie.96

W programach szkolnych wychowania fizycznego wycieczki zostały zaliczone do pod−stawowego działu, a nauczyciele uczący tego przedmiotu „byli zobowiązani do przygoto−wania na wysokim poziomie 10 wycieczek na klasę rocznie...”.97

SPSM zalecało współpracę z organizacjami turystyczno−krajoznawczymi, wśród któ−rych wiodącymi były Polskie Towarzystwo Krajoznawcze (PTK) oraz Polskie Towarzy−stwo Tatrzańskie (PTT). W 1927 roku Rada Główna Polskiego Towarzystwa Krajoznaw−czego zaopiekowała się kołami krajoznawczymi młodzieży szkolnej, powołując KomisjęKół Krajoznawczych Młodzieży Szkolnej z siedzibą w Krakowie.

Zadania turystyczno−krajoznawcze realizowane były także w ramach zajęć pozaszkol−nych, co uwzględniały programy nauczania. Młodzież szkół średnich uczestniczyła w wy−cieczkach rowerowych i łodziami kajakowymi, a w okresie zimowym wyjeżdżała w góryna narty. Szczególnej trosce powierzono turystykę wodną, co znalazło potwierdzenie w two−rzeniu licznych przystani oraz zakupie nowych łódek.

Państwowy Instytut Wychowania Fizycznego w Warszawie w porozumieniu z PolskimTowarzystwem Krajoznawczym, dbając o właściwe przygotowanie kadr, zorganizował kil−kumiesięczny kurs dla studentów – przyszłych nauczycieli wychowania fizycznego.

Oskar Żawrocki – nauczyciel szkoły średniej mieszczącej się na zamku Sułkowskichw Rydzynie – tak wypowiedział się na temat walorów szkolnej turystyki: „...dobrze prze−

96) M. Szpecht, Polskie Towarzystwo Schronisk Młodzieżowych w roku jubileuszu 70−lecia, [w:] Lider 1996, nr 7–8.97) L. Nowak, Wychowanie fizyczne i sport w państwowym szkolnictwie ogólnokształcącym w Polsce w latach 1918–

1939, Monografie AWF Poznań, Poznań 1996, nr 325.

— 51 —

prowadzona wycieczka w ciągu kilku tygodni może przynieść więcej pożytku uczniom, niżcały rok ćwiczeń cielesnych... Stały, bliski, żywy kontakt wychowujących i wychowywa−nych połączonych wspólnymi przeżyciami i serdecznością, wytwarza atmosferę, w którejkażda chwila wychowuje. Ciągłe przebywanie na świeżym powietrzu, racjonalny tryb ży−cia, odpowiednio dawkowany ruch, słońce i woda hartują młode rozwijające się organi−zmy”.98

W latach trzydziestych młodzież szkolna brała również udział w wycieczkach statkamipolskiej floty bałtyckiej. Grupy uczniów szkół średnich uczestniczyły w wyjazdach pozagranice kraju: do Jugosławii, Bułgarii, Rumunii oraz na Węgry.

W programach szkolnych dla klas V–VII pojawiły się zalecenia, aby organizować wy−cieczki połączone z dziesięciokilometrowym marszem z plecakiem i sprzętem biwakowym.Miały one charakter paramilitarny i były jak najbardziej usprawiedliwione wobec nadcią−gającego zagrożenia wojną.

Ważną decyzję dla rozwoju turystyki młodzieżowej podjęło Ministerstwo Komunika−cji, które wprowadziło 75% zniżkę kolejową dla wycieczek szkolnych. To postanowieniewpłynęło zdecydowanie na zainteresowanie turystyką wyjazdową oraz przysporzyło wielugości szkolnym domom wycieczkowym, których w 1939 roku było 212. Dysponowały one6 tysiącami miejsc noclegowych, a w 1934 roku z ich gościny skorzystało około 61 tysięcymłodych ludzi.99

W latach trzydziestych na wycieczki szkolne młodzież najchętniej wyjeżdżała do Kra−kowa, Warszawy, Zakopanego i Gdyni. Natomiast miłośnicy łódek najczęściej podróżowa−li w okolice Augustowa.

TURYSTYKA W ORGANIZACJACH MŁODZIEŻOWYCH

W II Rzeczypospolitej ruch turystyczno−krajoznawczy rozkwitał w organizacjach ta−kich, jak: Związek Harcerstwa Polskiego, Związek Młodzieży Wiejskiej „Wici” oraz Kato−lickie Stowarzyszenia Młodzieży Męskiej i Żeńskiej.

Związek Harcerstwa Polskiego w dwudziestoleciu międzywojennym był jedną z naj−bardziej dynamicznie działających organizacji młodzieżowych w Polsce. W latach trzydzie−stych nastąpił jego znaczny wzrost liczebny, w 1939 roku w Polsce było około 200 tys.harcerzy. Drużyny harcerskie działały przede wszystkim przy szkołach ogólnokształcących.Ruch harcerski w swoim programie mocno akcentował organizowanie wycieczek krajo−znawczych oraz realizację w ich trakcie wychowania patriotycznego. Gry i zabawy odby−wały się w terenie, a zamiast kolonii propagowano obozy pod namiotami. W ostatnim dniu1920 roku w Warszawie rozpoczął się I Walny Zjazd ZHP, gdzie przyjęto Statut ZHP orazzatwierdzono Prawo i Przyrzeczenie. W trakcie jego obrad wielokrotnie podkreślano po−trzebę szerszego stosowania różnych form aktywności ruchowej oraz wycieczek. WładzeZHP w rozkazie z 24 marca 1922 roku zalecały, „by każdy harcerz powyżej 16 lat odbył

98) O. Żawrocki, Wychowanie Fizyczne, 1931, z. 5.99) J. Gaj, Zarys historii turystyki w Polsce, Warszawa 2003, s. 59.



w jednym roku czterotygodniowy obóz, a w roku następnym kurs wędrowny dwutygodnio−wy, połączony z obozowaniem...”.100

Szczególną okazją do rozbudzania zainteresowań turystyką wśród harcerek, harcerzy i zu−chów były wycieczki z biwakowaniem oraz obozy stałe i wędrowne, a także zloty harcerskie.

Harcerze zdobywali stopnie i sprawności, a turystyka zajmowała w nich ważne miej−sce. Sprawności, takie jak: krajoznawca, terenoznawca, wskazidroga, tropiciel oraz wio−ślarz, żeglarz, kolarz, narciarz zostały zapisane w regulaminie z 1922 roku. Młodzież uzy−skiwała je w trakcie obozów i zlotów.

Działacze Związku Harcerstwa Polskiego pragnąc propagować harcerskie treści i for−my pracy na koloniach, wstąpili do powołanego w Warszawie w 1922 roku Związku Towa−rzystw Kolonii Letnich i Kolonie Urządzających.

W zastępach i drużynach wodniackich uprawiano turystykę usportowioną, a od 1923roku przysposabiano młodzież do praktycznych zajęć na morzu. W czerwcu 1935 rokuw Gdyni zakończono budowę harcerskiego jachtu „Zawisza Czarny”. Harcerze konstru−owali także własny sprzęt pływający, co sprzyjało uprawianiu wioślarstwa i kajakarstwa.

W „Instrukcji wychowania fizycznego harcerzy” z dnia 24 maja 1933 roku NaczelnikZHP zalecał organizowanie wycieczek połączonych z długim marszem i obciążeniem.Oczywiście długość trasy i ciężar ekwipunku musiał być dostosowany do wieku harcerzy.Tego typu zajęcia były zalecane po zmianie rządów w Niemczech, w obliczu zagrożeniapokoju w Europie.

Do ogólnopolskich imprez sportowo−turystycznych ZHP należały: rozpoczęta w 1936 rokuw cyklu trzyletnim Kampania Zimowego Wyścigu Wycieczek oraz Wiosenna KampaniaWyścigu Wycieczek. Zloty lokalne na szczeblu hufca oraz wojewódzkie i ogólnopaństwo−we, a przede wszystkim międzynarodowe, jak np. Zlot Skautów Wodnych w Garczynie,miały zawsze charakter wielkich imprez turystycznych.

Organizacją, gdzie młodzi ludzie dużo wolnego czasu przeznaczali na turystykę, byłyKatolickie Stowarzyszenia Młodzieży Męskiej i Żeńskiej. Wędrówka po ojczystej ziemiprzybliżała młodzież do dziejów poznawanego regionu, pozwalała na ciekawe spędzenieczasu oraz rozrywkę. Do Stowarzyszeń należała przede wszystkim młodzież wiejska.Kościół starał się rekompensować młodym ludziom gorzej zorganizowane szkolnictwo nawsi oraz to, że organizacje młodzieżowe na wieś docierały rzadziej. W 1939 roku należałodo nich około 500 tys. członków. Według dostępnych danych, w latach 1935–1939 oddzia−ły diecezjalne zorganizowały za pośrednictwem 1275 kółek wychowania fizycznego kilkatysięcy wycieczek, w których przeprowadzeniu wyróżniły się oddziały Katolickiego Sto−warzyszenia Młodzieży Żeńskiej z Krakowa, Pelplina i Włocławka oraz oddziały Katolic−kiego Stowarzyszenia Młodzieży Męskiej z Krakowa, Poznania i Wąbrzeźna.

W Ustawie Stowarzyszeń Młodzieży Polskiej zapisano hasło: „Zdrowie szanuj i hartujciało”, a „turystyka w katolickich związkach młodzieży realizowana była z reguły za po−średnictwem wycieczek, najczęściej urządzanych podczas kursów oraz obozów wychowa−nia fizycznego i przysposobienia wojskowego. Łączyła w sobie cele krajoznawcze z ele−mentami sportu i rozrywki. Stała się ona ulubionym sposobem spędzania wolnego czasuprzez młodzież...”.101 Z Wielkopolski i Pomorza młodzież najchętniej wyjeżdżała na wy−

100) T. Maszczak, Wychowanie fizyczne w harcerstwie, [w:] Studia i Monografie AWF Warszawa, Warszawa 1979.101) M. Ponczek, Kultura fizyczna w Polskich Katolickich Organizacjach Młodzieżowych w II RP, AWF, Katowice 1997.

— 53 —

cieczki przez Częstochowę i Kraków do Zakopanego. Przy organizowaniu dłuższych wy−cieczek Stowarzyszenie korzystało z usług PBP „Orbis”.

Młodzieżowy ruch turystyczno−krajoznawczy rozwijał się także dzięki TowarzystwuGimnastycznemu „Sokół”, które legitymowało się bogatymi tradycjami w okresie przed−wojennym. Jednakże w II Rzeczypospolitej jego liczebność spadła wobec konkurencyjnejdziałalności innych organizacji młodzieżowych. W 1922 roku do „Sokoła” należało około58 tys., zaś w 1937 roku 62 tys. osób. Najwięcej członków wywodziło się ze Śląska, Wiel−kopolski, Małopolski i Mazowsza.102 Na podkreślenie zasługuje fakt, iż „Sokół” miał wiel−kie zasługi w pogłębieniu więzi Górnego Śląska z Polską wobec antypolskiej propagandyniemieckiej.

W 1923 roku powołana została Sekcja Wycieczkowa Zarządu Głównego TowarzystwaUniwersytetu Robotniczego, którą kierowali Kazimierz Czapiński (1822–1941) oraz Zyg−munt Piotrowski. Sekcja Wycieczkowa TUR należała do Związku Polskich TowarzystwTurystycznych w charakterze członka nadzwyczajnego. Zarówno Zarząd Główny, jak i od−działy terenowe TUR organizowały wycieczki, w których uczestniczyła młodzież o orien−tacji socjalistycznej. Dużym uznaniem cieszyły się prowadzone przez Kazimierza Czapiń−skiego i Zygmunta Piotrowskiego wycieczki w Tatry i Pieniny oraz do Krakowa i Wieliczki.O wyjazdach w góry przez nich organizowanych napisał Walery Goetel na łamach „Wier−chów”: „Wycieczki tatrzańskie TUR były idealnym wzorem, jak powinny zachowywać sięwycieczki w górach”.

W latach 1937–1938 przy współpracy z innymi organizacjami robotniczymi Towarzy−stwo zorganizowało wycieczki z wykorzystaniem tzw. pociągów popularnych, które naj−częściej jeździły do Gdyni i Zakopanego. Towarzystwo Uniwersytetu Robotniczego łączy−ło turystykę z praktyką. W czasie Zjazdu w Gdyni w 1938 roku urządzono dwudniowąwycieczkę wzdłuż wybrzeża.

W 1926 roku powstała Organizacja Młodzieżowa TUR, w której strukturze powołanoreferaty wycieczkowe. Warszawski OM TUR w latach 1926–1928 zorganizował 49 wycie−czek w okolice stolicy, popularne regiony kraju oraz do państw sąsiadujących z Polską.Urządzano zloty turystów, z których pierwszy miał miejsce w Warszawie w 1927 roku.Wzięło w nim udział 1 500 uczestników ze 121 miejscowości. W następnych latach odby−wały się zloty na szczeblu okręgu, w trakcie których aranżowano przemarsze przez miastai zwiedzano zabytki. Organizacja OM TUR w okresie letnim organizowała obozy wędrowne.

Popularyzowaniem turystyki w środowisku wiejskim zajmował się Związek Młodzie−ży Wiejskiej „Wici”, który został powołany w 1928 roku. Tego samego roku przy ZarządzieGłównym Związku Młodzieży Wiejskiej „Wici” powstała Komisja Wychowania Fizyczne−go i Przysposobienia Wojskowego. Jej celem było upowszechnianie sportu i turystyki, szcze−gólnie w środowisku zaniedbanej młodzieży wiejskiej. W kołach organizowaniem wycie−czek zajmowali się działacze społeczni. Inicjatorem wędrówek był także ZG ZMW orazredakcja czasopisma „Wici”. Trasy podróży określała sytuacja materialna ich uczestników,dlatego zwiedzano przede wszystkim najbliższe okolice, a rzadko wyjeżdżano do Warsza−

102) J. Gaj, Zarys historii turystyki w Polsce, Warszawa 2003, s. 65.



wy i innych dużych miast. Sporadycznie podróżowano do Czechosłowacji, Jugosławii,Bułgarii i Danii. Urządzano także wycieczki o charakterze poznawczym, np. na wystawyprzemysłowo−rolnicze, do zakładów hodowlanych, na konkursy rolnicze, do wzorcowychgospodarstw rolniczych itp.103

W drugiej połowie lat trzydziestych młodzież wiejska przemierzała kraj na wyciecz−kach rowerowych, a sprzyjała temu akcja sprzedaży rowerów po znacznie zaniżonych ce−nach, którą organizowała Spółdzielnia Turystyczno−Wycieczkowa „Gromada”. Znacznymułatwieniem w urządzaniu wycieczek było nieodpłatne korzystanie z noclegów u gospoda−rzy odwiedzanych wsi.

Turystyka indywidualna na wsi istniała sporadycznie. Szkoły wiejskie w niewielkimstopniu uczestniczyły w ruchu wycieczkowym. Księża organizowali pielgrzymki młodzie−ży oraz dorosłych parafian do polskich sanktuariów, a w szczególności na Jasną Górę.

ORGANIZACJE TURYSTYCZNE

W pierwszych latach po odzyskaniu niepodległości przystąpiono do odbudowy ruchuturystycznego. Aktywną i znaczącą rolę odegrały w tym procesie organizacje turystyczne.

Po odzyskaniu wolności, w 1919 roku, z inicjatywy Ministerstwa Robót Publicznychodbył się w Krakowie pierwszy w dziejach zjazd delegatów polskich organizacji turystycz−nych. Na zjeździe dyskutowano nad programem działalności państwowej oraz społecznejw dziedzinie rozwoju turystyki. Polskie Towarzystwo Tatrzańskie z poparciem Mieczysła−wa Orłowicza wystąpiło z inicjatywą utworzenia ogólnopolskiej organizacji zrzeszającejstowarzyszenia turystyczne w Polsce.

Do jej powołania doszło na II Zjeździe Delegatów Polskich Towarzystw Turystycz−nych, Krajoznawczych i Narciarskich, który obradował w Warszawie w dniach 2–3 kwiet−nia 1927 roku. Utworzony został wówczas Związek Polskich Towarzystw Turystycznych.Prezesem Związku wybrano działacza ludowego Stanisława Osieckiego. Uczestnicy obradwysłuchali referatów: Aleksandra Janowskiego pt. „Idea pracy krajoznawczej”, WaleregoGoetla „Turystyka a ochrona przyrody”, M. Morsztyna „Postulaty turystyki drogowej” orazJerzego Lotha „Turystyka wodna i jej potrzeby”.

W skład związku Polskich Towarzystw Turystycznych weszły następujące organiza−cje: Polskie Towarzystwo Tatrzańskie, Polskie Towarzystwo Krajoznawcze, Polski Zwią−zek Narciarski, Automobilklub Polski, Podolskie Towarzystwo Turystyczno−Krajoznaw−cze, Wołyńskie Towarzystwo Krajoznawcze, Polski Związek Turystyczny w Krakowie,Polski Touring Club, Polskie Towarzystwo Turystyczne w Toruniu, Akademickie Koło Kra−joznawcze w Warszawie, Polski Klub Turystyczny w Warszawie, Polski Związek Towa−rzystw Wioślarskich, Związek Uzdrowisk Polskich, Śląska Turystyczna Komisja Wojewódz−ka, Polski Związek Motocyklowy, Sekcja Wycieczkowa TUR oraz Muzeum Tatrzańskie.W okresie późniejszym do ZPTT przystąpił Polski Związek Kajakowy, Beskidenverein i Ży−dowskie Towarzystwo Krajoznawcze. Początkowo liczba członków Związku wynosiła19 500 osób.104

103) S. Gierwatowski, Problemy turystyki w czasopiśmie „Wici” w latach 1928–1939, [w:] Sport Robotniczy, 1971, t. VII.104) Z. Kulczycki, Zarys historii turystyki, Warszawa 1977, s. 92.

— 55 —

Zjazd postulował zainicjować w następnym roku zjazd organizacyjny Polskiego Prze−mysłu Turystycznego oraz powstanie Związku Propagandy Turystycznej Polski i upominałsię o utworzenie Państwowej Rady Turystycznej. Zaproponowano zwiększenie przez pań−stwo nakładów finansowych na rozwój turystyki, udzielenie zniżek kolejowych, stworzenieułatwień paszportowych i poprawę usług turystycznych, co miało pozytywnie wpłynąć nazintensyfikowanie ruchu turystycznego cudzoziemców w Polsce. Dyskutowano też o po−trzebie utworzenia parków narodowych na pograniczu polsko−czechosłowackim. Domaga−no się większego zaangażowania w rozwój turystyki ze strony kierownictwa uzdrowisk.

Statut Związku Polskich Towarzystw Turystycznych został zatwierdzony we wrześniu1927 roku. Mieczysław Orłowicz podkreślił, że: „celem Związku było popieranie turystykipolskiej w kraju i za granicą oraz rodzimego krajoznawstwa, za pośrednictwem należącychdo Związku towarzystw, przez koordynację ich prac oraz zbiorową reprezentację wobecwładz i zagranicy”.105

Pierwsze zebranie Związku Polskich Towarzystw Turystycznych miało miejsce 5 lute−go 1928 roku. Należy mocno zaakcentować, iż postulaty Związku spotkały się z odzewemze strony Polskich Kolei Państwowych, które zaangażowały się w popularyzację turystykiw Polsce i 1 kwietnia 1930 r. przyznały 25% zniżkę na przejazdy pociągami dla członkówZPTT, która obowiązywała w 35 większych miastach w Polsce na trasach do 70 miejsco−wości uznanych za tzw. stacje turystyczne. PKP podstawiała także pociągi specjalne, abyułatwić podróżnym dotarcie na różnego rodzaju imprezy, jak np. Święto Gór, ŚwiętoMorza, Dni Krakowa, Targi Zachodnie w Poznaniu, Targi Wschodnie we Lwowie, albopielgrzymki do Częstochowy.

W 1937 roku po uprzednim odebraniu Związkowi prawa wydawania legitymacji upraw−niających do zniżki kolejowej, wewnętrznymi intrygami doprowadzono do jego samoroz−wiązania.

W dniach od 12 do 13 lipca 1929 roku w Poznaniu obradował Ogólnopolski KongresKrajoznawczy, uznawany za największe wydarzenie krajoznawcze okresu międzywojen−nego. Zajęto się na nim między innymi rolą krajoznawstwa w edukacji.106

W jednej z rezolucji Kongresu sformułowano następującą definicję krajoznawstwa:„Krajoznawstwo jako ruch społeczny wypływa z uczucia potrzeb umysłowych i goto−

wości do czynu i jako takie stać się winno podstawą programową pracy oświatowej wewszystkich środowiskach wsi i miast i uwzględnienia naturalnych odrębności regionalnych”.

Towarzystwo Tatrzańskie, bogate w tradycje, jedno z najstarszych towarzystw górskichna świecie, kontynuowało swoją działalność po I wojnie światowej. W 1919 roku przyjęłonazwę Polskie Towarzystwo Tatrzańskie, podkreślając w ten sposób swój ogólnonarodowycharakter. Jego oddziały znajdowały się przede wszystkim na obszarze dawnej Galicji.Obok istniejących powstały agendy w: Warszawie (1919 r.), Nowym Targu (1920 r.),Lwowie (1921 r.), Łodzi (1921 r.), Poznaniu (1921 r.), Krakowie (1923 r.), Kielcach (1923 r.),Stanisławowie (1923 r.), Wilnie (1924 r.), Zakopanem (1924 r.), Jarosławiu (1924 r.),Tarnowie (1924 r.), Bochni (1924 r.), Rabce (1928 r.), Krynicy (1929 r.), Sanoku (1929 r.),Stryju (1930 r.), Bielsku (1930 r.), Drohobyczu (1930 r.), Sosnowcu (1931 r.), Kaliszu (1931 r.),

105) M. Orłowicz, Organizacja turystyki w Polsce, [w:] Wychowanie Fizyczne, Warszawa 1932, z. 1/4.106) Z. Kruczek, A. Kurek, M. Nowacki, Krajoznawstwo. Zarys teorii i metodyki, Kraków 2003, s. 40.



Jordanowie (1932 r.), Białej (1933 r.), Częstochowie (1935 r.), Kosowie (1935 r.), Byd−goszczy (1938 r.). Oddział w Katowicach powstał w 1924 roku z istniejącego już od 1922roku Oddziału Towarzystwa Turystycznego „Beskid”. Natomiast Oddział Akademickiw Krakowie, utworzony w 1931 roku, został rozwiązany w 1933 roku w następstwie usta−wy o stowarzyszeniach akademickich.

W okresie II Rzeczypospolitej Polskie Towarzystwo Tatrzańskie skupiało liczną grupęczłonków. W 1923 roku liczyło ono 4373 sympatyków. Największy rozwój liczebny Towa−rzystwa przypadł na lata trzydzieste, o czym świadczył fakt, że w 1933 roku PTT liczyło19 719 osób, które opłacały aktualne składki. Argumentem zachęcającym w tym czasie doczłonkostwa w Towarzystwie było przyznanie im prawa swobodnego poruszania się pocałym obszarze konwencji polsko−czechosłowackiej, ponieważ dokumentem uprawniają−cym do tego była aktualna legitymacja Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego.107

Najważniejszym zadaniem Towarzystwa było popularyzowanie polskich gór, a to ozna−czało pomoc i ułatwienia dla turystów, takie jak budowa schronisk czy oznaczanie szlaków.Jednocześnie stowarzyszenie troszczyło się o przyrodę i krajobraz górski.

Polskie Towarzystwo Tatrzańskie, dbając o rozwój turystyki górskiej, stworzyło rozle−głą bazę schronisk oraz stacji turystycznych i to niemal wyłącznie ze swoich środków, tzn.głównie składek członkowskich. Subwencje państwowe wynosiły zaledwie od kilku do kil−kunastu procent. Za sukces Towarzystwa można uznać, że w latach 1922–1939 poszcze−gólne oddziały uruchomiły 46 obiektów. Najwięcej zbudowano w latach 1932–1933 i 1936–1939, a „największą aktywnością wykazały się oddziały we Lwowie, Stanisławowie, Koso−wie, Drohobyczu, w Beskidach Wschodnich i oddziały w Bielsku−Białej, Nowym Targu,Nowym Sączu, Krynicy, Katowicach oraz w Warszawie”.108 W 1931 roku MinisterstwoRobót Publicznych powierzyło tej organizacji kierownictwo nad całokształtem gospodarkiturystycznej w Karpatach Polskich. W 1939 roku PTT posiadało łącznie 4500 miejsc nocle−gowych w 145 obiektach.109

Ruch turystyczny w Tatrach, Beskidach oraz Karpatach wymagał wytyczenia nowychszlaków turystycznych oraz renowacji dotychczasowych. Towarzystwo stworzyło jednoli−ty, bardzo dobry system znakowania, który był później adaptowany przez sąsiadów Polski.Przed 1938 rokiem zakończono akcję. Sieć szlaków znakowanych w 1928 roku wynosiła570 km, a po 10 latach aż 4717 km. Polskie Towarzystwo Tatrzańskie zainicjowało wyty−czenie Szlaku Głównego, który prowadził wzdłuż głównego grzbietu Karpat i był wyzna−kowany biało−czerwono−białym kolorem.

Działacze Towarzystwa niepokoili się o stan przyrody w górach, a Sekcja Ochrony Górprzygotowała „Memoriał w sprawie ochrony Tatr”. Na jego podstawie zredagowano apeldo polskiego rządu dotyczący utworzenia rezerwatu w Tatrach i Pieninach.110 Jego konse−kwencją było nabycie przez Skarb Państwa w 1932 roku obszaru Pienin i utworzenie tamparku narodowego. PTT kupowało udziały we współwłasności górali na halach i dziękitemu mogło wpływać na ochronę tatrzańskiej przyrody. Wielkim sukcesem organizacji byłodoprowadzenie do uchwalenia w 1934 roku ustawy o ochronie przyrody oraz powołaniePaństwowej Rady Ochrony Przyrody.

107) Z. Kulczycki, 100 lat społecznej turystyki w Polsce. Szkice z dziejów PTTK i jego poprzedników, Warszawa 1973.108) W. Krygowski, Zarys dziejów polskiej turystyki górskiej, Warszawa 1973.109) W. Krygowski, Dzieje Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego, Kraków 1988.110) W. Krygowski, Zarys dziejów polskiej turystyki górskiej, Warszawa 1973.

— 57 —

PTT stanęło odważnie i konsekwentnie w obronie górskiej przyrody, kiedy bez uzgod−nienia z nim podjęto budowę kolejki linowej na Kasprowy Wierch oraz szerokiej drogiz Morskiego Oka na Szpiglasową Przełęcz. Sąd Okręgowy w Nowym Targu przychylił siędo opinii Towarzystwa i to jemu powierzył decyzję w sprawie drogi. Niestety, postanowie−nie sądu wpłynęło niekorzystnie na układy PTT z władzami, co zaowocowało cofnięciemsubwencji rządowych dla Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego, a jego członkom odebra−no zniżki kolejowe.

W PTT działały sekcje: Turystyczna, Narciarska i Ochrony Tatr. Do większej aktyw−ności turystycznej zachęcało zdobywanie różnych odznak. W 1935 roku ustanowiono Gór−ską Odznakę Turystyczną. Aby ją zdobyć, trzeba było zgromadzić określoną liczbę punk−tów za piesze przejścia tras wycieczkowych. Z danych wynika, że w okresie czterechprzedwojennych sezonów 1935–1938 turyści zdobyli 470 odznak w stopniu złotym orazsrebrnym. Uczestnicy letnich i zimowych rajdów mogli pochwalić się pamiątkowymi pla−kietkami.111

Polskie Towarzystwo Tatrzańskie prowadziło bogatą działalność wydawniczą, na którąskładały się: „Pamiętniki Towarzystwa Tatrzańskiego” w liczbie 37 tomów, 19 numerówczasopisma „Wierchy”, „Sprawozdania Towarzystwa Tatrzańskiego” – 17 i wydawnictwo„Taternik” – 31 tomów, 10 numerów „Przeglądu Turystycznego” oraz Roczniki OddziałuPTT Beskid Śląski – 7 roczników. Nakładem PTT ukazały się liczne mapy, przewodnikioraz wydawnictwa specjalne.

W okresie międzywojennym Towarzystwo nadal troszczyło się o rozwój Zakopanego,które z małej wsi zagubionej w górach stało się letnią i zimową stolicą Tatr. Dzięki niemunaprawiona została droga do Kuźnic i na Jaszczurówki. Na Krupówkach położono jezdnięi chodniki, a na ulicach umieszczono ławki. Zbudowany został urząd pocztowy oraz liniatelegraficzna z Nowego Targu. Staraniem Towarzystwa oświetlone zostały ulice Zakopanego.

Jednym z wybitnych działaczy Towarzystwa w okresie międzywojennym był WaleryGoetel (1889–1972) – geolog, który reprezentował interesy ochrony przyrody gór takżew gremiach międzynarodowych. Pasjonowały go górskie wędrówki. Był rektorem Akade−mii Górniczej w Krakowie, badał budowę geologiczną Tatr. Znamy go jako prekursora na−uki o ochronie środowiska, której dał nazwę sozologia. Należał do współtwórców progra−mu parków narodowych w Tatrach, Pieninach i na Babiej Górze.

W 1935 roku z połączenia Sekcji Turystycznej PTT z Sekcją Taternicką AZS i KołemWysokogórskim przy warszawskim oddziale PTT został utworzony Klub WysokogórskiPolskiego Towarzystwa Tatrzańskiego. Jego członkowie zorganizowali 5 wypraw w Alpyw następujących latach: 1931 r., 1932 r., 1936 r., 1937 r., 1938 r., oraz ekspedycję na WyspęNiedźwiedzią w sezonie 1932/1933. Odbyły się także dwie wyprawy w Andy. Uczestni−kiem pierwszej był taternik i alpinista Adam Karpiński (1897–1939). W 1939 roku kiero−wał on wyprawą w Himalaje, gdzie zginął pod lawiną na Tirsuli. W 1934 roku odbyła sięwyprawa w góry Atlas. Zorganizowano także trzy wypady na Spitsbergen oraz na Kaukazi Ruvenzori.112

Pod koniec lat trzydziestych władze sanacyjne utworzyły konkurencyjne dla KlubuWysokogórskiego Polskie Towarzystwo Wypraw Badawczych, którego pracami kierowałgen. Tadeusz Kasprzycki.

111) T. Sopyło, Towarzystwo Tatrzańskie i Polskie Towarzystwo Towarzystwo Tatrzańskie w zbiorach Muzeum Sportui Turystyki w Warszawie, [w:] Studia i Materiały, t. VIII, Warszawa 1995.

112) Z. Kulczycki, Zarys historii turystyki, Warszawa 1977, s. 74.



W 1927 roku Tatrzańskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe połączyło się z PolskimTowarzystwem Tatrzańskim, stając się jego sekcją ratowniczą. Pogotowiem od 1914 rokudo 1939 roku kierował znany taternik, narciarz i ratownik Józef Oppenheim (1886–1946).Błękitny krzyż zawsze niósł pomoc ludziom jej potrzebującym w górach, bez względu naporę dnia i stan pogody.

W 1919 roku został utworzony Polski Związek Narciarski. Powołały go wspólnie:Tatrzańskie Towarzystwo Narciarzy, Karpackie Towarzystwo Narciarzy oraz Sekcja Nar−ciarska Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego. Związek w latach międzywojennych byłwspółorganizatorem wielu imprez turystycznych, wśród których największym zaintereso−waniem cieszyły się narciarskie rajdy karpackie. Prezesem PZN był Aleksander Bobkow−ski. W 1936 roku Polski Związek Narciarski liczył około 16 tysięcy członków.113

W 1930 roku powstało Krakowskie Towarzystwo Krzewienia Narciarstwa, które wspól−nie z Polskim Związkiem Narciarskim na terenie polskich gór utworzyło sieć stacji ratow−niczych wyposażonych w odpowiedni sprzęt oraz lekarstwa. W Beskidach pierwsze takiestacje powstały na przełomie 1933 roku i 1934 na Hali Miziowej pod Pilskiem i Marko−wych Szczawinach pod Babią Górą.

W trakcie 77 lat istnienia Towarzystwo Tatrzańskie, a potem Polskie Towarzystwo Ta−trzańskie gromadziło miłośników gór, nie trafiając do szerszych mas. Należało do niegowielu intelektualistów, ludzi pióra i nauki. Posiadało poważny wpływ na kształtowanie opi−nii, ale nie wypracowało programu zwiększenia zasięgu oddziaływania.

Najliczniejszą organizacją turystów w okresie II Rzeczypospolitej było Polskie Towa−rzystwo Krajoznawcze, które kontynuowało swoją działalność po I wojnie światowej.Towarzystwo w 1919 roku dokonało fuzji z Poznańskim Towarzystwem Krajoznawczym.PTK było organizacją postępowej inteligencji. Stanowiło poważny dorobek w rozwoju myślipatriotycznej, a jego działalność przyczyniła się do odrodzenia poczucia narodowego Pola−ków w odrodzonej ojczyźnie.

Towarzystwo podjęło pracę pedagogiczną z młodzieżą i na tym polu odniosło sukcesy.16 czerwca 1919 roku przy oddziale PTK w Krakowie została utworzona Sekcja Kół Kra−joznawczych Młodzieży Szkolnej i Pozaszkolnej (rzemieślniczej i robotniczej), która w 1927roku przekształciła się w Komisję Kół Krajoznawczych Młodzieży Szkolnej przy RadzieGłównej PTK z siedzibą w Krakowie. Tworzyli ją opiekunowie kół, a kierownictwo objąłLeopold Węgrzynowicz. Pod patronatem Komisji do czasu wybuchu II wojny światowejdziałało 330 kół. PTK koordynowało prace kół, a cele ich pracy zostały sprecyzowane w na−stępujący sposób:

• pogłębienie uczuciowego i intelektualnego stosunku do ziemi ojczystej,• rozwijanie samodzielności w poznaniu kraju,• budzenie inicjatywy myśli i działania w kierunku umacniania wielkości i potęgi

państwa oraz organizowanie corocznych spotkań.114

Od 5 do 6 kwietnia 1927 roku w Krakowie obradował I Zjazd Młodzieży Krajoznaw−czej PTK. Zapoczątkował on nową formę spotkań, czyli zloty krajoznawcze młodzieży.Do 1939 roku odbyło się dziewięć takich zjazdów.115

113) W. Krygowski, Polskie Towarzystwo Tatrzańskie a rozwój narciarstwa w Polsce, [w:] Wierchy 1948, nr 18.114) Z. Kruczek, A. Kurek, M. Nowacki, Krajoznawstwo. Zarys teorii i metodyki, Kraków 2003, s. 39.115) Ibidem.

— 59 —

W oparciu o działalność młodzieżową PTK prowadzono akcję ochrony przyrody i za−bytków. Na szczególne wyróżnienie zasługuje akcja ochrony zabytków oraz pomnikówprzyrody zapoczątkowana przez Hugona Conwentza i Marcina Raciborskiego. W książcept. „Chrońmy przyrodę ojczystą”, która została wydana w 1927 roku, Aleksander Janowskizaproponował, aby stworzyć sieć społecznych opiekunów pomników przyrody i zabytków.

Dla młodzieży zrzeszonej w kołach organizowano tysiące wycieczek, dla których baząbyły schroniska turystyczne i domy wycieczkowe. Polskie Towarzystwo Krajoznawczew okresie międzywojennym dysponowało 17 schroniskami.

W trakcie obozów letnich młodzież prowadziła badania nad życiem i kulturą wsi.

Jedną z charakterystycznych form działalności Polskiego Towarzystwa Krajoznawcze−go stał się regionalizm, a jego twórcą był Aleksander Patkowski. Twierdził on, że drogą domiłości ojczyzny jest jej poznanie. Zwracał również uwagę na przemiany w społeczeństwie,które powodują, iż pragnie ono ochraniać przyrodę, tradycje i obyczaje. W 1922 roku zor−ganizował Wakacyjny Kurs Krajoznawczy Ziemi Sandomierskiej, a w 1927 roku stał sięinicjatorem powszechnych uniwersytetów regionalnych. Napisał, że: „Zjednoczenie się Polskiwe wspólnych dążeniach nie powinno pociągać za sobą zniwelowania i zatarcia wszelkichróżnic w wewnętrznym życiu kulturalnym poszczególnych ziem i krajów polskich. Zarów−no Kaszub nadmorski, jak i góral podtatrzański powinni nadal pozostać przede wszystkimsobą”.116

Rada Naukowa Powszechnych Uniwersytetów Regionalnych oraz Zarząd ZwiązkówPolskiego Nauczycielstwa Szkół Powszechnych, którego członkiem był Aleksander Pat−kowski, opracowały program regionalizmu obejmujący:

• w sprawach administracyjnych: równowagę państwowych organów centralnych,lokalnych i wolności obywateli, co miało być podstawą jedności państwa,

• pełną swobodę rozwoju regionu w każdej płaszczyźnie, co miało dać podstawęracjonalnego podziału pracy i rozwoju społeczeństwa,

• w sprawach gospodarczych: – jedność gospodarcza państwa wynika ze współpra−cy regionów mających własny profil gospodarczy związany z warunkami tegoterytorium,

• warunki terytorialne są podstawą programów gospodarczych i badań naukowych.117

Działalność krajoznawcza doprowadziła do powstania wielu muzeów regionalnychtworzonych na wzór Muzeum Tatrzańskiego. W 1939 roku było 20 muzeów, a inicjatoremich zakładania był profesor Antoniewicz.

Polskie Towarzystwo Krajoznawcze wydawało informatory, mapy i przewodniki, wśródktórych na szczególną uwagę zasługują następujące wydawnictwa: Maliszewskiego„Zachodnie dzielnice Polski”, Dehnela „ABC o Bałtyku”, Dybczyńskiego „Górny Śląsk”,Wacława Nałkowskiego „Terytorium Polski historycznej”. Towarzystwo wydawało takżeksiążki metodyczne i opracowania dla młodzieży, jak np. A. Janowskiego: „Własna zie−mia” (1921 r.) i „Wycieczki wiejskie” (1923 r.).

Przed wybuchem wojny PTK rozpoczęło także prace nad „Słownikiem geograficznymPolski”. Wydrukowano pierwszy tom, ale cały nakład w czasie wojny został zniszczony

116) Ziemia 1919, s. 514.117) Z. Kruczek, A. Kurek, M. Nowacki, Krajoznawstwo. Zarys teorii i metodyki, Kraków 2003, s. 36–37.



przez okupanta. Niewyczerpaną kopalnią wiedzy o Towarzystwie są „Roczniki PTK”.Organami prasowymi Towarzystwa był miesięcznik „Orli Lot” oraz dwutygodnik„Ziemia”. W kwietniu 1920 roku Leopold Węgrzynowicz zainicjował wydawanie„Miesięcznika Krajoznawczego” – pisma młodzieży szkolnej. Po kilku miesiącach zmie−niono jego tytuł na „Orli Lot”.118

Prezesami Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego zostali marszałek Senatu RP Wła−dysław Raczkiewicz oraz senator Zygmunt Beczkowicz. Funkcje wiceprezesów PTK peł−nili m.in. prof. Aleksander Patkowski oraz Jerzy Romer, który był generalnym konserwato−rem zabytków.

W dyskusjach nad perspektywami rozwoju Polskiego Towarzystwa Krajoznawczegoreprezentowane były trzy poglądy. Aleksander Patkowski stał na stanowisku dominacji trendukrajoznawczego w PTK, zaś Mieczysław Orłowicz optował w kierunku turystyki, natomiastAleksander Janowski wypowiadał się za rozszerzeniem turystyki mocno nasyconej treścia−mi krajoznawstwa.

W 1939 roku Polskie Towarzystwo Krajoznawcze liczyło 62 oddziały, w których dzia−łało 7668 członków. W szkołach w całej Polsce istniało przeszło 500 Kół KrajoznawczychMłodzieży Szkolnej – PTK, zrzeszających około 200 tysięcy młodych ludzi.119

Jedną z bardziej liczących się organizacji turystycznych w II Rzeczypospolitej był utwo−rzony w 1925 roku Polski Touring Klub. Inicjatorem powstania Klubu było MinisterstwoRobót Publicznych, a współorganizatorami Automobilklub Polski, PTT i PTK. PolskiTouring Klub zajmował się turystyką samochodową. W 1932 roku liczył 2 tysiące człon−ków zrzeszonych w kilku oddziałach, wśród których wyróżnić można filie w Warszawie,Bydgoszczy i Łodzi. W 1936 roku posiadał już 3 tysiące członków zgrupowanych w 114kołach. Wśród swoich członków propagował walory krajoznawcze Polski. Organem praso−wym był miesięcznik „Touring”. Informatory PTK wydawał również w językach obcych.

Prezesem Klubu został gen. Roman Górecki, a jednymi z wiceprezesów dr MieczysławOrłowicz i Wacław Modzelewski, będący prezesem Sekcji Samochodowej. W 1930 rokuPolski Touring Klub zorganizował Wystawę Turystyczną w Warszawie.

Klub należał do międzynarodowych federacji: Conseil Central du Tourisme Internatio−nal w Paryżu oraz Alliance Internationale du Tourisme w Brukseli.

Organizacją, której działalność skupiała się wokół turystyki zmotoryzowanej, był Auto−mobilklub Polski. Został on utworzony w 1920 roku jako stowarzyszenie społeczne. Kon−tynuował tradycje Towarzystwa Automobilistów Królestwa Polskiego. Automobilklub Polskioraz kluby afiliowane: Pomorski Automobilklub w Bydgoszczy, Śląski Klub Automobilo−wy w Katowicach, Krakowski Klub Automobilowy, Łódzki Automobilklub, Automobil−klub Wielkopolski, Małopolski Klub Automobilowy, Wileński Automobilklub i WołyńskiKlub Automobilowy liczył w 1931 roku 11 300 członków.

Obok działalności sportowej organizowano wiele wycieczek. W tym celu powołano Sek−cję Turystyczną, którą kierował inż. Mieczysław Rappe. Automobilklub Polski wydawałmiesięcznik „Auto”, a w celu ułatwienia podróży po ojczystej ziemi bogato ilustrowany„Przewodnik automobilowy po Polsce” autorstwa inż. R. Morsztyna i dra M. Orłowicza.120

118) Ibidem, s. 37.119) Ibidem, s. 37.120) J. Gaj, Zarys historii turystyki w Polsce, Warszawa 2003, s. 82–83.

— 61 —

Jednym z najbardziej aktywnych oddziałów był utworzony w 1923 roku WielkopolskiKlub Automobilowy, zaś jego prezesami zostali dr Rola Szatkowski i hrabia Stanisław Łącki.

Ważną rolę w rozwoju turystyki odegrał założony w 1930 roku Polski Związek Kajako−wy. Od czasu jego powstania datuje się rozwój tej dyscypliny. Wielkie zasługi wniosła MariaPodhorska−Okołów, która dzięki talentowi organizacyjnemu i wytrwałości w działaniu zbu−dowała pierwsze urządzenia służące turystyce wodnej. Ważne i ciekawe wiadomości na te−mat kajakarstwa można było przeczytać w miesięczniku „Turysta w Polsce”, który ukazywałsię w latach 1935–1939. Polski Związek Kajakowy cieszył się poparciem Bobkowskiego.121

Jedną z organizacji turystycznych działających w środowisku robotniczym było Ro−botnicze Towarzystwo Turystyczne w Polsce. W 1934 roku Jerzy Michałowicz opracowałjego statut, który został zatwierdzony 8 stycznia 1935 roku przez Komisariat Rządu miastastołecznego Warszawa.

Celem tej organizacji było: „szerzenie zamiłowania do przyrody, wiadomości przyrod−niczych oraz badanie życia i obyczajów mieszkańców, współdziałanie i praca nad ochronąprzyrody; podnoszenie tężyzny duchowej i fizycznej młodzieży przez uprawianie wędró−wek...”.122 W 1936 roku działało 9 oddziałów tego Towarzystwa, z czego najwięcej, bo 5,na Śląsku. Do 1937 roku było ono członkiem Związku Robotniczych Stowarzyszeń Sporto−wych, a następnie usamodzielniło się. Pierwszy Kongres RTT odbył się w 1937 roku w Ka−towicach, a kolejny w 1939 roku w Trzyńcu.

Towarzystwo prowadziło działalność wycieczkową, organizując wyjazdy koleją, wy−cieczki piesze, kolarskie i narciarskie. W 1936 roku uczestniczyło w nich 800 osób. W marcu1939 roku ukazał się jedyny numer kwartalnika „Na Słoneczne Szlaki”. RTT posiadałowłasną bazę turystyczną, a były to ośrodki w Wiśle, Jaworzu i Rafajłowej.

Związek Robotniczych Stowarzyszeń Sportowych prowadził działalność od 1925 roku.W 1933 roku w klubach Związku było zapisanych około 20 tysięcy członków.123 Szczegól−ny nacisk kładziono na akcję obozów letnich i zimowych, np. w 1935 roku zorganizowanoobóz narciarski na szlaku: Zakopane – Turbacz – Lubań – Orawa – Babia Góra. Dużą uwa−gę przywiązywano do turystyki kolarskiej, co potwierdzał fakt, że w 1929 roku pod kierow−nictwem Jerzego Michałowicza robotnicy odbyli długą, liczącą 2 tysiące kilometrów, wy−cieczkę rowerową do Belgii i Francji.

W okresie międzywojennym działały na Wołyniu oraz Podolu organizacje zbliżone pro−gramem działania do Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego. Były to: Podolskie Towa−rzystwo Turystyczno−Krajoznawcze założone w 1925 roku oraz Wołyńskie TowarzystwoKrajoznawcze i Opieki nad Zabytkami utworzone w 1927 roku, a patronował mu wojewo−da H. Józefski. Zadaniem obu tych Towarzystw była asymilacja ludności ukraińskiej po−przez pracę organizacyjną.

121) Z. Kulczycki, Zarys historii turystyki, Warszawa 1977, s. 90.122) J. Gaj, Zarys historii turystyki w Polsce, Warszawa 2003, s. 83.123) H. Laskiewicz, Robotnicza kultura fizyczna w Polsce w latach 1918–1939, [w:] Sport Robotniczy, 1971, t. VI.



W latach 1920–1921 na Górnym Śląsku szczególną rolę odegrał Związek TowarzystwWycieczkowych „Jaskółka” z J. Wagnerowskim i Witem Hanke na czele. Związek działałw okresie przygotowań do plebiscytu na Górnym Śląsku. Organizował wycieczki Śląza−ków do Warszawy. Bardzo ważnym wydarzeniem w jego działalności był zlot w Sosnowcuzorganizowany w grudniu 1920 roku z okazji odsłonięcia pomnika Bohaterów I PowstaniaŚląskiego, w którym udział wzięło około 20 tysięcy Górnoślązaków. „Jaskółka” wykonałaogromną pracę na rzecz polskości Górnego Śląska. Po plebiscycie w 1921 roku Związekprzestał istnieć, a rolę organizatora turystyki dla Ślązaków pod władzą niemiecką przejąłZwiązek Polaków w Niemczech.124

Z uwagi na duże tradycje oraz możliwości taniego przejazdu pociągami rozwijał sięruch turystyczny kolejarzy pod patronatem Związku Zawodowego Kolejarzy. W latach 1931–1938 w wycieczkach organizowanych przez Związek wzięło udział około 28,5 tysiąca pra−cowników kolei oraz ich rodzin.

W okresie międzywojennym w II Rzeczypospolitej działały także organizacje turystycznemniejszości narodowych. Należały do nich m.in. Żydowskie Towarzystwo Krajoznawczeutworzone w 1926 roku oraz Ukraińskie Towarzystwo Krajoznawcze „Płaj”. Wśród orga−nizacji mniejszości narodowych najbardziej dynamiczną działalność prowadził ZwiązekTowarzystw Beskidzkich w Polsce, założony w 1927 roku z inicjatywy Beskidenverein.W okresie międzywojennym działalność kontynuowało też Radfahrerverein „Wanderer”,czyli Koło Kołowników „Turysta”.125

W 1936 roku poszczególne organizacje posiadały następującą liczbę członków:• Polskie Towarzystwo Tatrzańskie – 14 tys.• Polskie Towarzystwo Krajoznawcze – _7 tys.• Polski Związek Narciarski – 13 tys.• Automobilklub – _4 tys.• Polski Touring Club – _3 tys.• Polski Związek Kajakowy – _3 tys.

Jak wynika z powyższych informacji, w II Rzeczypospolitej największym zaintereso−waniem cieszyła się turystyka górska. Na podkreślenie zasługuje fakt, iż prężnie rozwijałysię stowarzyszenia skupiające miłośników motoryzacji.126

BIURA PODRÓŻY

Najstarszym, największym i najbardziej dochodowym biurem podróży działającym napolskim rynku turystycznym w okresie międzywojennym był „Orbis”. Polskie Biuro Pod−róży „Orbis” powstało we Lwowie w 1920 roku. Do urzędowego rejestru zostało wpisanew 1923 roku, a jego założycielami byli dyrektorzy banku Ernest Adam, Maksymilian Lip−tay, Józef Radoszewski oraz posłowie: dr Władysław Kesłowicz i hrabia Aleksander Skar−bek, a także prawnik Oziasz Wasser. Ich celem było stworzenie biura podróży o międzyna−rodowym standardzie obsługi, które byłoby oknem na świat dla odrodzonego państwapolskiego.

124) Z. Kulczycki, Zarys historii turystyki, Warszawa 1977, s. 88.125) Ibidem, s. 88.126) Ibidem, s. 88.

— 63 —

Do zakresu działań Biura należała sprzedaż biletów, ekspediowanie bagaży, ubezpie−czenie bagaży, ubezpieczenia podróżnych, formalności paszportowe oraz organizowanieturystyki krajowej i zagranicznej. „Orbis” przygotował także różne imprezy oraz popierałturystykę w Polsce i do Polski.

W 1933 roku akcje Biura zostały kupione przez bank państwowy PKO, a siedziba prze−niesiona do Warszawy. Działalność przedsiębiorstwa uległa zdynamizowaniu. Wkrótce Pol−skie Biuro Podróży „Orbis” znalazło się w gronie 10 najlepszych biur podróży na świecie.W 1939 roku dysponowało 136 oddziałami w Polsce i posiadało 19 przedsiębiorstw zagra−nicznych (oddziały delegatury i ekspozytury), zatrudniając 500 osób, również 4 hotele oferu−jące 360 pokoi. W 1939 roku Polskie Biuro Podróży „Orbis” obsłużyło ponad 5 mln klientów.

Dopiero w 1937 roku powstała Spółdzielnia Turystyczno−Wypoczynkowa „Gromada”,która zajmowała się przede wszystkim turystyką mieszkańców wsi. Nawiązywała ona dowcześniejszych działań Sekcji Wycieczek Ludowych przy Krajowym Związku Turystycz−nym w Krakowie, do prac Sekcji Oświaty Pozaszkolnej przy Centralnym Związku KółekRolniczych oraz Wydziału Wystaw i Wycieczek Gospodarskich przy Wielkopolskim Związ−ku Kółek Rolniczych.

Do twórców „Gromady” należeli: działacz turystyczny Kazimierz Wyszomirski, prezes„Społem” prof. Marian Rapacki oraz prezes Zjednoczenia Spółdzielni Rolniczych inż.Z. Chmielewski. Utworzenie tego biura podróży poparło Robotnicze Towarzystwo Tury−styczne „Społem” oraz Związek Młodzieży Wiejskiej RP „Wici”.127

W swojej działalności na rzecz turystyki na plan pierwszy „Gromada” wysuwała pracęspołeczną. W 1939 roku jej członkami było 35 organizacji spółdzielczych, 10 organizacjirolniczych oraz 13 organizacji oświatowych i zawodowych. Skupiała interesy około 2,5 mlnczłonków, a do popularności oraz konkurencyjności Spółdzielni przyczyniły się niewyso−kie opłaty pobierane za świadczone usługi. Obniżenie kosztów wycieczek wynosiło 25%.W 1938 roku „Gromada” obsłużyła około 100 tysięcy turystów w kraju i około 3 tysięcyosób, które wyjechały na wycieczki zagraniczne. Prowadziła także działalność wydaw−niczą.128 W ramach promocji turystyki wzięła również udział w akcji sprzedaży rowerów nawsi po przystępnych cenach.

Działały też inne, prywatne biura podróży. Jednakże posiadały one słabe podstawy fi−nansowe i nie rozwinęły szerokiej działalności. Do ich grona należały: „Icar”, „Poltur”,„Francpol”. Od 1929 roku w Polsce działalność prowadziło znane zagraniczne biuro podró−ży „Wagons−Lits−Cook”.

Warunkiem rozwoju ruchu turystycznego w Polsce była nie tylko dynamiczna działal−ność biur podróży, ale też rozbudowa przemysłu hotelowego i aktywność polskich uzdro−wisk. W 1929 roku nastąpiło zrzeszenie się przedsiębiorstw hotelowych i utworzona zosta−ła Naczelna Organizacja Polskiego Przemysłu Hotelowego. W Polsce w tym czasie usługiświadczyło tylko 1700 hoteli z łączną liczbą 17 tysięcy pokoi, nie zawsze o wystarczają−cym poziomie. Przemysł hotelowy w Polsce odbiegał zdecydowanie pod względem ilościi jakości od krajów europejskich.129

127) J. Gaj, Zarys historii turystyki w Polsce, Warszawa 2003, s. 94–95.128) S. Gierwatowski, Problemy turystyki w świetle pamiętników „Młode pokolenie chłopów”, [w:] Sport Robotni−

czy, 1968, t. IV.129) Sprawozdanie Komisji Międzyministerialnej do zbadania zagadnień turystyki 1928–1931, Warszawa 1931.



Działający we Lwowie od 1906 roku Związek Uzdrowisk Polskich, po zakończeniuI wojny światowej, kontynuował działalność, grupując wszystkie uzdrowiska w Polsce.Ich liczba wystarczała, aby mogły stać się „potężną gałęzią przemysłu w gospodarstwienarodowym Polski”, lecz frekwencja w uzdrowiskach nie objęła nawet 1% mieszkańcównaszego kraju.130

130) Ibidem.

— 65 —

POLSKA TURYSTYKA W OKRESIE II WOJNY ŚWIATOWEJ

Wybuch II wojny światowej i tym samym agresja Niemiec i ZSRR na Polskę spowodo−wały zaprzestanie prowadzenia działalności przez wszystkie polskie instytucje oraz organi−zacje turystyczne. Sytuacja polskiej turystyki była uzależniona od terytorialnego podziałuziem polskich. 28 września 1939 roku podpisano niemiecko−radziecki „traktat o granicachi przyjaźni”. 12 października 1939 roku utworzono Generalne Gubernatorstwo, a pozostałeziemie, tj. Pomorze, Wielkopolskę i Śląsk, wcielono do Rzeszy.

Ziemie przyłączone do Rzeszy miały ulec całkowitej germanizacji, a ludność polskawysiedlona i zastąpiona niemieckimi kolonistami. Natomiast Generalne Gubernatorstwotraktowano jako zaplecze niewykwalifikowanej siły roboczej utrzymywanej w posłuszeń−stwie wobec Niemiec. Zamknięto polskie instytucje kultury, szkoły oraz wszystkie polskieorganizacje turystyczne i biura podróży, a ich majątek uległ konfiskacie. Zamarł ruch tury−styczno−krajoznawczy.

Na ziemiach wcielonych do Rzeszy zakazano Polakom korzystania z pływalni, boisk,sal sportowych, placów zabaw, a nawet parków. Tam pojawiły się napisy „Nur für Deut−sche”. Wydzielano dla Polaków miejsca, w których mogli przebywać. Nastąpiła konfiskatarowerów, sprzętu pływającego i narciarskiego. Wprowadzono zakaz organizowania wycie−czek do podmiejskich miejscowości letniskowych.

W Generalnym Gubernatorstwie władze hitlerowskie nie stosowały tak daleko idącychograniczeń i nie były w stanie skutecznie inwigilować działalności Polaków. Tam łatwiejbyło organizować zawody sportowe i uprawiać niektóre formy turystyki, w tym turystykęwysokogórską. Zakopane i cały obszar Tatr stały się terenem zamkniętym – „Spergebiet”.Niemcy zajęli w mieście szereg reprezentacyjnych budynków. Organizowali łapanki w po−ciągach i na dworcu w Zakopanem. Za przekroczenie granicy słowackiej groziła kara śmierci.Jak pisze S. Siedlecki, „...nie pomogło zamknięcie Zakopanego i okolicy jako »Spergebie−tu«, jedynie dla wojska swobodnie dostępnego, nie pomogły łapanki w pociągach i na dworcuw Zakopanem, nie pomógł nawet Grenzschutz i groźba kary śmierci za przekraczanie gra−nicy słowackiej. W latach 1942–1944 polski ruch taternicki rozwija się, sięga poza granice,nawiązuje kontakty z taternictwem, a potem z ruchem konspiracyjnym słowackim i kpi so−bie dosłownie z Niemców i ich zakazów”.131

Mimo tych utrudnień i zagrożeń w latach 1942–1944 młodzież podejmowała wyprawyw okolice Krakowa, w celu uprawiania turystyki górskiej.

Polskie Towarzystwo Tatrzańskie, Polskie Towarzystwo Krajoznawcze oraz inne orga−nizacje turystyczne musiały przerwać swoją działalność. Siedziba ZG Polskiego Towarzy−stwa Tatrzańskiego w Krakowie została zajęta przez Deutscher Alpen Verein.

Organizacja harcerzy 27 września 1939 roku pod nazwą Szare Szeregi przeszła do kon−spiracji, koncentrując swoją działalność na walce z okupantem.

131) S. Siedlecki, W latach wojennych, [w:] Wierchy 1948, nr 18.


W czasie okupacji przerwane zostały wszelkie prace związane z budową schroniskw Karpatach Wschodnich. Dewastacji uległa większość schronisk i stacji turystycznychw górach: „w Tatrach uległy zniszczeniu schroniska w Dolinie Pięciu Stawów [...], a nadtoschroniska WKNN na Polanie Chochołowskiej i dwa prywatne schroniska na Huciskachi na Hali Pisanej [...], w Beskidach spalone zostały schroniska na Hali Krupowej, StarychWierchach, Turbaczu, Przehybie i Jaworzynie Krynickiej, schroniska na Lubaniu i na szczy−cie Babiej Górze”.132 Od zniszczeń wojennych uchroniło się zaledwie kilkanaście schro−nisk. Jednakże były one zdewastowane i pozbawione wyposażenia. Schroniska w Beski−dach przejęło Beskidenverein.

Zniszczeniu oraz zawłaszczeniu uległ majątek polskich biur podróży „Orbis” i „Gromada”.

W okresie okupacji w konspiracji wydawane było czasopismo „Taternik”.Turystyka polska poniosła wiele strat materialnych, jednakże najbardziej bolesna była

śmierć wielu wybitnych krajoznawców i turystów, którzy polegli w obronie Polski na fron−tach I wojny światowej lub zostali rozstrzelani przez okupantów, bądź zamordowani w hi−tlerowskich obozach koncentracyjnych.

W ich gronie znaleźli się m.in.:• taternik i twórca robotniczego ruchu turystycznego Kazimierz Czapiński, zamor−

dowany w Oświęcimiu w 1941 r.,• taternik, narciarz i trzykrotny olimpijczyk Bronisław Czech, który zmarł w 1944 r.

w Oświęcimiu,• jeden z najwybitniejszych przewodników tatrzańskich Józef Gąsienica−Tomkowy

rozstrzelany przez Niemców w Poroninie,• taternik i założyciel Akademickiego Klubu Turystycznego we Lwowie Kazimierz

Meyer, zamordowany przez Niemców w powstaniu warszawskim,• dyrektor Centralnego Biura Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego, współredak−

tor „Wierchów”, autor wielu prac o polskich górach i ochronie przyrody WitoldMilewski, zamordowany w Warszawie w 1941/1942,

• czołowy działacz Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego i redaktor dwutygo−dnika „Ziemia” Aleksander Patkowski, którego Niemcy zamordowali w Oświęci−miu w 1942 r.,

• taternik, profesor Uniwersytetu Warszawskiego, autor prac naukowych o TatrachWacław Roszkowski, zamordowany w sierpniu 1944 r. w powstaniu warszaw−skim,

• członek Zarządu Akademickiego Klubu Turystycznego we Lwowie oraz fotograf– pejzażysta i turysta wodny Adam Wisłocki, zabity w obozie koncentracyjnymw Mauthausen w 1943 r.,

• botanik i taternik, uczestnik wypraw na Kaukaz i Ruwenzori Tadeusz Wiśniewski,zamordowany w Warszawie w 1943 r.,

• dyrektor „Orbisu” – Tadeusz Bertoni.

Wielu Polaków związanych z turystyką zostało zamordowanych w wyniku represji za−stosowanych przez władze ZSRR po zajęciu wschodnich obszarów II Rzeczypospolitej wewrześniu 1939 r. Wśród nich byli m.in.:

132) W. Krygowski, Dzieje Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego, Kraków 1988.

— 67 —

• wybitny turysta, członek Zarządu Głównego PTT zasłużony przy budowie schro−nisk na Pilsku i Babiej Górze Wiktor Fucik, zamordowany przez NKWD w Katyniu,

• zasłużony pracownik Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego Edward Ralski, któ−ry został rozstrzelany w Katyniu,

• narciarz i sekretarz generalny Polskiego Związku Narciarskiego Edward Ramza,zabity w Katyniu w 1940 r.,

• twórca i wieloletni kierownik Tatrzańskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunko−wego, działacz społeczny w Zakopanem i taternik Mariusz Zaruski, który zmarłw Chersoniu w 1941 r.

Lista ofiar jest bardzo długa. Wymownym symbolem strat wśród sportowców, uprawia−jących usportowioną turystykę, może być śmierć kurierki i przewodniczki przez Tatry dlanielegalnie przekraczających je Polaków Heleny Merusarzówny. Zabity został BronisławCzech, który odmówił współpracy w szkoleniu narciarskim Niemców.

Pomnik Bronisława Czecha na AWF w Krakowie, fot. Z. Kruczek

POLSKA TURYSTYKA W OKRESIE II WOJNY ŚWIATOWEJ

— 69 —

TURYSTYKA W PRL

UWARUNKOWANIA POLSKIEJ TURYSTYKI

W czasie wojny obronnej 1939 roku oraz okupacji niemieckiej i radzieckiej Polska po−niosła olbrzymie straty ludzkie i materialne. Tysiące polskich rodzin dotknęła śmierć bli−skich im osób. Wielkość start w porównaniu ich wartości do majątku narodowego byłanajwyższa na świecie. Zniszczony został przemysł i rolnictwo, transport oraz łączność,a straty polskiej kultury i nauki można określić jako niewymierne. Nastąpiła zmiana granicPolski i co się z tym wiąże, wielkie przemieszczenia ludności.

W 1944 roku zapoczątkowano narzucanie Polsce ustroju komunistycznego. W drastycznysposób ograniczone zostały swobody polityczne. Represje dotknęły polskie Podziemie, w tymżołnierzy Armii Krajowej, a także walczących na Zachodzie polskich żołnierzy. Gospodarkęprzebudowywano planowo, na wzór radziecki. Ze wschodnim sąsiadem zostaliśmy połączeni„braterską przyjaźnią”, co od 1952 roku gwarantowała konstytucja PRL. Naród polski, pomimowyrzeczeń i strat, jakie poniósł w latach okupacji, był zmuszony żyć w bardzo trudnych warun−kach. Pierwszoplanowym zadaniem pozostawała odbudowa Polski ze zniszczeń wojennych.

Ta sytuacja nie wpływała pomyślnie na polską turystykę okresu powojennego. Istniałypoważne ograniczenia w podróżach zagranicznych, także o charakterze turystycznym.Do 1956 roku nie wolno było odwiedzać krewnych mieszkających w Europie Zachodniej.W późniejszym czasie, tj. w latach 1956–1970, turystyka zagraniczna była dostępna tylkodla osób uprzywilejowanych. Także niewielu turystów odwiedzało naszą ojczyznę. W 1955roku do Polski przyjechało 77 tysięcy osób, a z kraju wyjechały 44 tysiące, przy czym nale−ży podkreślić, iż były to głównie podróże służbowe. Pewne ożywienie turystyki zagranicz−nej można notować od 1956 roku, dzięki wprowadzeniu konwencji turystycznej na obsza−rach przygranicznych Polski i Czechosłowacji.

W 1972 roku rozpoczął się masowy ruch turystyczny między Polską a NRD, ponieważdo przekroczenia granicy upoważniał jedynie dowód osobisty ze specjalną pieczątką. W na−stępnych latach upowszechniły się wyjazdy do ZSRR, na Węgry i do Bułgarii. Podróże dopaństw kapitalistycznych były nadal utrudnione ze względów politycznych. Pewne ułatwienianastąpiły po 1970 roku, ponieważ łatwiej można było uzyskać paszport oraz w ograniczo−nym wymiarze wymienić złotówki na dewizy.

O ożywieniu turystyki zagranicznej świadczą następujące dane: w 1970 roku za grani−cę wyjechało 871 tysięcy osób, natomiast w 1980 roku aż 6852 tysiące podróżnych, w tymna Zachód 115 tysięcy w 1970 roku oraz 700 tysięcy w 1980 roku.133

Ruch turystyczny obrazuje poniższa tabela:

��

��

��

��

Źródło: Dane Ministerstwa Spraw Wewnętrznych (do 1980 r.), Straży Granicznej (po 1980 r.)

133) J. Gaj, Zarys historii turystyki w Polsce, Warszawa 2003, s. 114–115.


Należy podkreślić, że zagraniczne wojaże wpływały także na świadomość społecznąPolaków, co zaowocowało m.in. wydarzeniami w Polsce w 1980 roku. Po wprowadzeniustanu wojennego w 1981 roku nastąpiła emigracja dużej grupy Polaków związanej z nur−tem solidarnościowym. Na Zachód wyjeżdżali też rodacy z powodów ekonomicznych.

Po 1956 roku obserwujemy rozwój turystyki krajowej. Objął on młodzież szkolną orazdorosłych. Wędrówkom po Polsce sprzyjała działalność związków zawodowych, organiza−cji młodzieżowych i sportowych, harcerstwa, stowarzyszeń i organizacji wyspecjalizowa−nych w obsłudze ruchu turystycznego. Rozwijała się również turystyka indywidualna, któ−ra wypływała z wewnętrznej potrzeby poznania piękna ojczystego krajobrazu i przyrodyoraz uprawiania rekreacji ruchowej.

Tradycyjną formą turystyki w Polsce był ruch uzdrowiskowy. Kuracjusze wyjeżdżaliw Karpaty do miast, takich jak Krynica i Rabka, w Sudetach do uzdrowisk Kudowa, Pola−nica Zdrój i Duszniki Zdrój, a na nizinach do Ciechocinka oraz Inowrocławia. Nad Bałty−kiem zdrowie odzyskiwali m.in. w Kołobrzegu, Ustce, Sopocie czy Międzyzdrojach.

Od najdawniejszych czasów Polacy pielgrzymowali do miejsc świętych. Rządzący w po−wojennej Polsce prowadzili walkę z Kościołem, co przysparzało przeszkód w wyjazdach dotych miejscowości. Pomimo trudności pielgrzymi udawali się do sanktuariów. Wybór KarolaWojtyły na papieża w 1978 roku zdecydowanie ożywił turystykę religijną w kraju oraz doWłoch, sanktuariów Europy, takich jak Fatima, Lourdes i Wilno, a także do Ziemi Świętej.134

Zniszczenia spowodowane działaniami wojennymi były bardzo dotkliwe dla bazy tury−stycznej. Wiele schronisk i hoteli popadło w ruinę. Bezpowrotnie przepadł majątek na ob−szarach Polski włączonych do ZSRR. Co prawda Polska zyskała obiekty turystyczne naZiemiach Odzyskanych, ale niestety były one ogołocone z wyposażenia i niejednokrotniezdewastowane. Po wojnie pozostawały one bez nadzoru, a później często brakowało środ−ków finansowych na ich wyremontowanie.

W 1945 roku wiele obiektów turystycznych przejęło Polskie Towarzystwo Tatrzańskieoraz Polskie Towarzystwo Krajoznawcze, które z wielkim wysiłkiem doprowadziły je douruchomienia. W 1950 roku, po zjednoczeniu, majątek liczący 98 schronisk wniosły one doPolskiego Towarzystwa Turystyczno−Krajoznawczego.

Po zakończeniu wojny wiele budynków z przeznaczeniem na obiekty turystyczne otrzy−mała Centralna Rada Związków Zawodowych. Związki zawodowe uratowały od zniszcze−nia i grabieży, a następnie w latach 1945–1948 zagospodarowały 668 obiektów, które na−stępnie przekazały Funduszowi Wczasów Pracowniczych.

W pierwszych latach po wojnie niektóre domy na cele turystyki zagospodarowały oso−by prywatne. Niestety warunki materialne i system zarządzania państwem utrudniały roz−wój inicjatywy prywatnej. Dopiero po 1970 roku, w bardziej sprzyjających warunkach po−litycznych, zaczęła się ona odradzać.

Na początku lat siedemdziesiątych podjęto rozbudowę bazy turystycznej, ale kilka latpóźniej wskutek narastającego kryzysu społeczno−gospodarczego w Polsce, ograniczono

134) K. Przecławski, Religia a turystyka, [w:] Problemy Turystyki 1993, nr 3.

— 71 —

nakłady finansowe na nowe inwestycje i dotacje dla społecznych organizacji turystycznych.Kłopoty materialne pogłębiły się w latach osiemdziesiątych.

Usytuowanie Polski „za żelazna kurtyną” powodowało, iż drastycznemu ograniczeniuulegała wymiana turystyczna. Podróżowaniu nie sprzyjała także niedostateczna ilość środ−ków transportu, punktów naprawy pojazdów, stacji benzynowych i odpowiedniej jakościdróg oraz brak zaplecza gastronomicznego.

PAŃSTWOWE STRUKTURY ORGANIZACYJNE

Po zakończeniu II wojny światowej przystąpiono do odbudowy struktur organizacyjnychturystyki w Polsce. Skorzystano z niektórych rozwiązań z czasów II Rzeczypospolitej.Uwzględniono część przedwojennej struktury administracyjnej władz państwowych w zakre−sie państwowego kierownictwa wychowania fizycznego oraz przysposobienia wojskowego.

W 1945 roku w ramach Ministerstwa Komunikacji przy Departamencie Organizacyj−no−Prawnym utworzono Samodzielny Wydział Turystyki, którego naczelnikiem został Zyg−munt Lorentz. Reaktywowany Wydział zajął się przede wszystkim zabezpieczeniem obiek−tów turystycznych oraz przekazaniem ich zainteresowanym przedsiębiorstwomi organizacjom obsługi ruchu turystycznego. Organizował pomoc materialną na remontyschronisk oraz dotował działalność organizacji społecznych. W 1949 roku nastąpiła jegoreorganizacja i podniesiono go do rangi Biura Turystyki, którego szefem został ZygmuntFilipowicz. Natomiast przy Wydziałach Komunikacji w Urzędach Wojewódzkich utwo−rzono referaty turystyki.135

29 lipca 1950 roku przy Ministerstwie Komunikacji powołana została Rada Turystycz−na, która miała charakter organu doradczego i opiniodawczego. Rola Rady „sprowadzałasię do koordynacji działalności związków zawodowych, organizacji młodzieżowych nie−których organów administracji państwowej i innych organizacji społecznych”.136 Jej praceregulował statut organizacyjny (Monitor Polski nr A – 94, poz. 1183).

Przewodniczącym wybrany został działacz sportowy Włodzimierz Reczek, a pierwszyskład Rady Turystycznej tworzyli przedstawiciele Prezesa Rady Ministrów, przewodniczą−cego Państwowej Komisji Planowania Gospodarczego, ministrowie resortów: komunika−cji, obrony narodowej, bezpieczeństwa publicznego, oświaty, leśnictwa, żeglugi, handluwewnętrznego, gospodarki komunalnej, spraw zagranicznych, zdrowia oraz przedstawicie−le prezesa Centralnego Urzędu Szkolenia Zawodowego, przewodniczącego Głównego Ko−mitetu Kultury Fizycznej, przedstawiciele: Centralnej Rady Związków Zawodowych, ZwiązkuMłodzieży Polskiej, Związku Harcerstwa Polskiego, Związku Samopomocy Chłopskiej, Pol−skiego Towarzystwa Tatrzańskiego i Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, a kilka mie−sięcy później, bo w grudniu 1950 roku – po zjednoczeniu – Polskiego Towarzystwa Tury−styczno−Krajoznawczego. Ponadto skład Rady Turystycznej zasilali delegaci Związków:Kolarskiego, Kajakowego i Narciarskiego oraz pięciu rzeczoznawców w sprawach turystyki.

135) W. Reczek, Model organizacyjny turystyki w Polsce, Warszawa 1977.136) A. Izydorczyk, Organizacja turystyki w Polsce, Warszawa 1975.

TURYSTYKA W PRL


W 1952 roku nastąpiły kolejne zmiany w zarządzaniu turystyką. 8 marca tego rokuuchwałą Rady Ministrów w sprawie organizacji turystyki (Monitor Polski nr A – 26, poz.341) rozwiązana została Rada Turystyczna przy Ministrze Komunikacji, a na jej miejscepowołano przy Prezesie Rady Ministrów Komitet do Spraw Turystyki. Uchwała:

• powierzyła Prezesowi Rady Ministrów ogólny nadzór nad turystyką we wszel−kich jej formach i przejawach,

• zaleciła utworzenie komórek do spraw turystyki w organach administracji pań−stwowej i zarządach organizacji społecznych, prowadzących działalność w tejdziedzinie bądź na jej rzecz.

Zwrócono się do PTTK o utworzenie „Zarządu Urządzeń Turystycznych, działającegona zasadach rozrachunku gospodarczego dla eksploatacji i realizacji urządzeń turystycz−nych”.137 W okresie dwóch pierwszych lat jego działalności Komitetem kierował dr Zyg−munt Filipowicz, natomiast 27 marca 1954 roku nadzór nad jego pracami powierzono prze−wodniczącemu Głównego Komitetu Kultury Fizycznej, którym od 1952 roku kierowałWłodzimierz Reczek – poseł na Sejm i prezes PTTK od 1954 roku. Decyzja taka wynikałaz chęci mocniejszego powiązania organizacyjnego turystyki ze sportem i wychowaniem fi−zycznym.

5 marca 1955 roku powołano do życia komitety turystyki przy prezydiach rad narodo−wych w poszczególnych województwach. Zajmowały się one kierowaniem, planowaniemoraz kontrolowaniem całokształtu spraw związanych z turystyką na podlegającym im tere−nie.

W Komitecie do Spraw Turystyki działało siedem komisji: Naukowo−Programowa,Turystyki Zagranicznej, Transportu, Propagandy i Wydawnictw, Zagospodarowania Tury−stycznego, Sprzętu Turystycznego oraz Finansowa. Oprócz doraźnych celów Komisje opra−cowały perspektywiczny plan rozwoju turystyki w Polsce, projekt zagospodarowania tury−stycznego kraju dla celów turystyki zagranicznej oraz podstawy organizacyjno−prawneprzedsiębiorstw usług turystycznych. Przygotowana została także koncepcja rozszerzeniatreści turystycznych w dydaktyce wyższych uczelni.

Po 1956 roku nastąpiło ożywienie turystycznego ruchu zagranicznego, a Polska przy−stąpiła do Międzynarodowej Organizacji Oficjalnych Urzędów Turystycznych. Odnowionazostała, jeszcze z okresu przedwojennego, dobra współpraca w dziedzinie turystyki z Cze−chosłowacją oraz podpisana z tym państwem umowa o Konwencjonalnym Ruchu Tury−stycznym. Komitet do Spraw Turystyki nawiązał również współpracę z Komitetem Tury−styki i Wędrówek NRD w sprawie wymiany grup młodzieżowych.

W związku z tym, że zagraniczny ruch turystyczny miał coraz większy zasięg, Mini−sterstwo Kolei wyszło z propozycją utworzenia odrębnej instytucji, która podjęłaby się ob−sługi turystów z zagranicy. Jednakże pomysł ten nie został wprowadzony w życie, ponie−waż „koncepcja ta spotkała się ze sprzeciwem Komietu do Spraw Turystyki, który stał nastanowisku jedności ruchu turystycznego, krajowego i zagranicznego”.138

W tym czasie zaistniała pilna potrzeba przygotowania wykwalifikowanych kadr doobsługi turystów. W roku szkolnym 1958/1959 powstały szkoły hotelarskie w Warszawie,

137) J. Łysakowski, Państwowa administracja sprawami kultury fizycznej i turystyki w PRL, Warszawa 1980.138) Ibidem.

— 73 —

Krakowie i Poznaniu, a następnie studia zaoczne dla pracowników hotelarstwa w SGPiSw Warszawie. Kształceniu kadr na potrzeby turystyki towarzyszyły badania naukowe, cze−go najlepszym dowodem było opublikowanie dwutomowego „Słownika geografii turystycz−nej Polski” (t. I – 1956 r.; t. II – 1959 r.).

Komitet do Spraw Turystyki, a następnie Główny Komitet Kultury Fizycznej i Tury−styki zabiegały o prawidłowe funkcjonowanie biur obsługujących zarówno turystów w kra−ju, jak i coraz większą liczbę gości odwiedzających Polskę. Uporządkowano organizacyj−nie ruch turystyczny w ramach „autostopu”.

W 1959 roku Komitet przeprowadził inwentaryzację wszystkich turystycznych orazwypoczynkowych miejsc noclegowych w Polsce, po czym przygotował siedmioletni planzagospodarowania turystycznego obejmujący lata od 1959 do 1965 roku. Komisja Zago−spodarowania Turystycznego Komitetu do Spraw Turystyki opracowała również projektywielu uchwał dla Rady Ministrów, a wobec braku sprzętu turystycznego czyniła staraniao rozwój jego produkcji.

Dbano o prawidłowe funkcjonowanie biur turystycznych, prowadzono działalność wy−dawniczą. Na uwagę zasługuje wydawany w języku angielskim, niemieckim i rosyjskimkwartalnik „Wiadomości Turystyczne z Polski” oraz organizowanie festiwali filmów tury−stycznych. Na Międzynarodowym Festiwalu Filmów Turystycznych w Brukseli w 1958i 1959 roku polskie filmy zdobyły nagrodę za najlepszy film oraz jedno wyróżnienie.139

Konsekwencją łączenia działalności sportowej z turystyczną było utworzenie 17 lutego1960 roku Głównego Komitetu Kultury Fizycznej i Turystyki w miejsce Komitetu do SprawTurystyki oraz Głównego Komitetu Kultury Fizycznej. GKKFiT został powołany przezSejm mocą Ustawy o organizacji spraw kultury fizycznej i turystyki (Dz.U. Nr 10, poz. 65z dnia 29 II 1960). Według Jerzego Łysakowskiego „skupienie spraw kultury fizycznej i tu−rystyki w gestii jednego organu państwowego stało się oryginalną i nowoczesną koncepcjąumożliwiającą kompleksowe programowanie, prognozowanie, planowanie i rozwijanie ca−łokształtu rekreacji ruchowej i aktywnego wypoczynku obywateli. Stworzyło to równieżmożliwość lepszego wykorzystania istniejącej bazy materialnej oraz kadr”.140

Zadaniem GKKFiT było czuwanie nad całokształtem spraw związanych z turystyką w Pol−sce. W związku z tym opracowano plan zagospodarowania turystycznego Polski na najbliż−szych pięć lat, tj. od 1961 do 1965 roku, który został zatwierdzony uchwałą numer2/61 GKKFiT z dnia 29 marca 1961 roku. W celu wspierania realizacji inwestycji zapisanychw planie powołano Centralny Fundusz Turystyki i Wypoczynku. Zadania w nim nakreśloneprzewyższały realne możliwości budżetowe i dlatego w czasie tej pięciolatki nie udało sięzbudować wszystkich zaplanowanych hoteli, schronisk i lokali gastronomicznych. Niektórez nich, oprócz nowych, wzniesiono w następnych latach. W 1960 roku noszono się z zamia−rem budowy 300 nowych oraz modernizacji 237 obiektów z przeznaczeniem dla turystów.

Wraz z powołaniem Głównego Komitetu Kultury Fizycznej i Turystyki wybrano jegowładze. Przewodniczącym został Włodzimierz Reczek, a jego zastępcą do spraw turystykiMichał Jekiel. Na stanowisko przewodniczącego Rady Turystyki GKKFiT powołanoTadeusza Ćwika, a na jego zastępcę Zygmunta Filipowicza. Departamentem Ruchu Tury−stycznego kierował Stanisław Ostrowski, Departamentowi Zagospodarowania Turystyczne−go szefował Olaf Rogalewski, zaś Departamentowi Ekonomicznemu Tadeusz Zygmuntowicz.

139) J. Gaj, Zarys historii turystyki w Polsce, Warszawa 2003, s. 108.140) J. Łysakowski, Państwowa administracja sprawami kultury fizycznej i turystyki w PRL, Warszawa 1980.

TURYSTYKA W PRL


W skład Komitetu wchodziły dwa podkomitety: Podkomitet Kultury Fizycznej orazPodkomitet Turystyki. GKKFiT był organem kolegialnym oraz mocno rozbudowanym.W jego strukturach pracowało około 70 osób, które niejednokrotnie reprezentowały roz−bieżne poglądy i postawy, co niestety nie sprzyjało podejmowaniu właściwych decyzji.

W następnych latach poszerzono uprawnienia GKKFiT. Dotyczyły one również ustala−nia cen w obiektach turystycznych oraz koordynacji działań w zakresie zagospodarowaniaturystycznego.

Mocą rozporządzenia Rady Ministrów z 20 marca 1970 roku utworzono wydziały w wo−jewództwach, powiatach oraz miastach powyżej 20 tysięcy mieszkańców. W małych mia−stach zorganizowano referaty. Na wielu atrakcyjnych turystycznie terenach, na szczeblugromady, utworzono terenowe komitety kultury fizycznej i turystyki, co zaktywizowało wieludziałaczy turystycznych.

Uchwałą Rady Ministrów nr 159 z dnia 28 września 1970 roku powołano Kolegiumjako stały organ doradczy przewodniczącego Komitetu, co pozwoliło na mniejszą częstotli−wość posiedzeń Podkomitetów. Niestety zarządzenie to spowodowało, że czynnik społecz−ny został pozbawiony możliwości decydowania i rozpatrywania wielu ważnych spraww dziedzinie sportu i turystyki, a Komitet zajmował się bardziej działaniami o charakterzeprogramowym niż bezpośrednim zarządzaniem.

W 1975 roku w Polsce wprowadzono nowy podział administracyjny. Zlikwidowanezostały powiaty i dlatego rozwiązano ten szczebel zarządzania turystyką oraz kulturą fi−zyczną.

W tej sytuacji „administracja państwowa sprawami kultury fizycznej została ukształto−wana w nowy sposób. Na stopniu centralnym funkcjonował nadal centralny organ admini−stracji państwowej w postaci GKKFiT o szerokich kompetencjach – rozszerzanych w cią−gu piętnastu lat istnienia – posiadający pokaźną ilość jednostek podporządkowanychi objętych jego nadzorem”.141 GKKFiT zaproponował terenowym organom władzy pań−stwowej, aby powoływały ciała doradczo−konsultacyjne pod starą nazwą „komitety kulturyfizycznej i turystyki”, które miały wspierać pracę wydziałów kultury fizycznej i turystykiw nowo utworzonych województwach.

W 1978 roku przeprowadzono kolejne już zmiany w systemie zarządzania polską tury−styką, ponieważ dokonano podziału Głównego Komitetu Kultury Fizycznej i Turystyki na:

• Główny Komitet Kultury Fizycznej i Sportu• Główny Komitet Turystyki, który powołany został mocą ustawy z dnia 20 maja

1978 roku (Dz.U. nr 14, poz. 60).

Główny Komitet Turystyki zajmował się zagospodarowaniem turystycznym Polski orazhotelami i bazą noclegową. Zabiegał o rozwój turystyki oraz dobrą obsługę ruchu turystycz−nego. Komitet planował działalność na rzecz turystyki i pełnił funkcje kontrolne. Z upraw−nień GKT wyłączono jednak nadzór nad Centralą Turystyczną „Orbis”, czym złamano obo−wiązującą dotąd zasadę jedności ruchu turystycznego krajowego i zagranicznego.

141) Ibidem.

— 75 —

Przy Głównym Komitecie Turystyki działała Rada Turystyki, która pełniła rolę organuopiniodawczego. Jej władze – przewodniczącego i zastępców – powoływał Prezes RadyMinistrów. Głównemu Komitetowi Turystyki podporządkowano istniejący od 1 lipca 1972roku Instytut Turystyki, który zajmował się problematyką naukową oraz wdrażaniem badańnaukowych do codziennej praktyki.

Turystyka oraz kultura fizyczna na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych,podobnie jak cała Polska, znalazły się w kryzysie. W latach osiemdziesiątych przeprowa−dzono znowu zmiany w kierowaniu turystyką i sportem, albowiem w 1986 roku zlikwido−wany został Główny Komitet Kultury Fizycznej i Sportu oraz Główny Komitet Turystykii ponownie powołano Główny Komitet Kultury Fizycznej i Turystyki. Rok później przestałon funkcjonować, a w jego miejsce utworzono Komitet do Spraw Młodzieży i Kultury Fi−zycznej. Zakres zainteresowań Komitetu ograniczony został jedynie do turystyki socjalneji sportowej. Natomiast usługi turystyczne oraz turystykę komercyjną powierzono Minister−stwu Rynku Wewnętrznego.

W okresie powojennym, co kilka lat, następowały zmiany w funkcjonowaniu państwo−wych struktur zarządzania turystyką w Polsce. Nie było to pomyślne zjawisko dla turystykii sportu, ponieważ każda reorganizacja związana była z czasowym zakłóceniem prac orazpowoływaniem i odwoływaniem kadr. Zmiany następujące w Polsce po 1989 roku spowo−dowały potrzebę reorganizacji turystyki.

ORGANIZACJE OBSŁUGI RUCHU TURYSTYCZNEGO

Po zakończeniu II wojny światowej obsługą ruchu turystycznego w Polsce zajmowałosię Polskie Towarzystwo Turystyczno−Krajoznawcze, biura podróży, takie jak: „Orbis”,„Gromada”, „Sports−Tourist”, „Turysta”, „Juventur”, „Almatur”, „Harctur” oraz liczne przed−siębiorstwa regionalne i związki. Turystyka pobytowa i wycieczkowa była związana takżez działalnością Funduszu Wczasów Pracowniczych.

Polskie Biuro Podróży „Orbis” wznowiło swoją działalność w czasie, gdy kończyła sięII wojna światowa. Powołane Dekretem Rady Ministrów z dnia 7 maja 1945 roku przedsię−biorstwo państwowe PBP „Orbis” było odrębną jednostką gospodarczą z osobowościąprawną. Nadzór sprawował Minister Komunikacji, a funkcję kontroli finansowej pełniłMinister Skarbu. Wkrótce utworzono oddziały i ekspozytury na terenie całej Polski. 28 czerw−ca 1960 roku Komitet Ekonomiczny Rady Ministrów uchwałą nr 220/60 podporządkowałhotele „Orbis” i Przedsiębiorstwo Ośrodków Wypoczynkowych „Orbis” powołanemu w tymsamym czasie Głównemu Komitetowi Kultury Fizycznej i Turystyki. Natomiast Przedsię−biorstwo Wagonów Sypialnych i Restauracyjnych pozostało w resorcie komunikacji.

28 września 1970 roku nastąpiły kolejne zmiany w strukturach tego przedsiębiorstwa.Mocą uchwały Rady Ministrów do życia zostało powołane Zjednoczenie Gospodarki Tury−stycznej „Orbis”, któremu podlegało Polskie Biuro Podróży „Orbis” i wszystkie jednostkiorganizacyjne tego Biura oraz przedsiębiorstwa hotelowo−gastronomiczne „Orbis”. Zmia−ny organizacyjne wprowadzono w strukturze i uprawnieniach jednostek „Orbisu” w tere−nie. Z dniem 1 stycznia 1972 roku w miejsce dotychczasowych oddziałów głównych po−

TURYSTYKA W PRL


wstały oddziały okręgowe stworzone w celu kierowania podległymi oddziałami. W 1973 roku„Orbis” miał 54 oddziały oraz 55 ekspozytur terenowych w Polsce i 15 ośrodków informacyj−nych za granicą. Znajdowały się one w: Brukseli, Paryżu, Londynie, Wiedniu, Kopenhadze,Berlinie, Nowym Jorku, Rzymie, Sztokholmie, Moskwie, Pradze, Budapeszcie oraz wspólnez PLL „LOT” punkty informacyjne w Madrycie, Frankfurcie nad Menem i Chicago.142

W latach 1946–1959 przedsiębiorstwo zarządzało siecią pensjonatów oferujących pięćtysięcy miejsc oraz obsługiwało wagony sypialne i restauracyjne w pociągach. W 1951 roku9 najlepszych hoteli w Polsce zostało włączonych do „Orbisu”, aby przygotować je do ob−sługi gości z zagranicy. W 1980 roku firma dysponowała 60% pokoi hotelowych w Polsce.Frekwencja wynosiła 65,1%, z czego połowę stanowili goście zagraniczni. W latach osiem−dziesiątych, w zmieniającej się rzeczywistości gospodarczej przy spadku dochodów z tury−styki, hotele stały się podstawą działalności „Orbisu”. W 1990 roku sieć hoteli tego przed−siębiorstwa liczyła 53 obiekty.

Wraz z rozwojem usług hotelarskich i obsługi podróży, „Orbis” rozwijał ofertę trans−portu pasażerskiego, zwiększając w latach 1960–1980 liczbę autobusów turystycznych z 35do 555.

Podstawowym atrybutem przedsiębiorstwa była turystyka krajowa. Jednakże „Orbis”organizował również wyjazdy zagraniczne: pobyty nad Morzem Czarnym, jeziorem Bala−ton i na wybrzeżu Adriatyku oraz wycieczki do krajów Europy Zachodniej. Dużą popular−nością cieszyły się rejsy statkiem „Batory”. W 1979 roku obsłużono 1,5 mln gości w Pol−sce, a liczba klientów korzystających z usług biura sięgnęła około 12 mln osób.

Najważniejszymi zadaniami Polskiego Biura Podróży „Orbis” była obsługa krajowegoi zagranicznego ruchu turystycznego, świadczenie usług, takich jak: organizacja i obsługaprzyjazdów z zagranicy oraz wyjazdów grupowych i indywidualnych za granicę. PonadtoBiuro organizowało pobyt w uzdrowiskach, na polowaniach itp. imprezach dla cudzoziem−ców, prowadziło wycieczki po Polsce dla członków korpusu dyplomatycznego i konsular−nego. „Orbis” obsługiwał kongresy i zjazdy, zajmował się akwizycją wycieczek zagranicz−nych, załatwianiem spraw paszportowych i wizowych dla osób wyjeżdżających za granicęoraz sprzedażą biletów na linie zagraniczne i krajowe, także wymianą walut, realizacją cze−ków i voucherów. Poza tym PBP „Orbis” udzielało informacji związanych z turystyką zagranicą i w Polsce, prowadziło reklamę usług przedsiębiorstwa, organizowało pociągi nad−zwyczajne i samoloty, eksploatowało wagony sypialne w komunikacji międzynarodoweji krajowej. „Orbis” posiadał własne biura za granicą. Przedsiębiorstwo eksploatowało wła−sne ośrodki wypoczynkowe, pensjonaty, campingi i środki transportu. Ponadto prowadziłoKolektury Polskiego Monopolu Loteryjnego, punkty Państwowego Przedsiębiorstwa„Totalizator Sportowy” oraz sprzedaż biletów na wybrane widowiska lub imprezy, a takżewłasną wytwórnię i składnicę druków.143

„Gromada” została reaktywowana w 1957 roku, po 20 latach od czasu jej założenia,pod nazwą Ogólnokrajowa Spółdzielnia Turystyczna „Gromada”. Jej najważniejszymi ce−lami było organizowanie tanich wycieczek i wczasów oraz popieranie zrzeszeń turystycz−nych skupiających spółdzielców. Dla tego biura podróży osiąganie korzyści materialnychbyło celem drugoplanowym. Już po roku działalności – w 1958 roku – Spółdzielnia świadczy−

142) J. Gaj, Zarys historii turystyki w Polsce, Warszawa 2003, s. 160.143) Ibidem, s. 159.

— 77 —

ła usługi dla 230 tysięcy turystów, a w 1960 roku już dla około 1 mln osób i co roku rozsze−rzała swoją ofertę. Poza wycieczkami oraz wczasami urządzała obozy wędrowne i „wczasyw mieście”, a także „wczasy pod gruszą”, które zapoczątkowały agroturystykę. OST „Gro−mada” zajmowała się również organizacją turystyki zagranicznej dla Polaków i obcokra−jowców przede wszystkim z państw socjalistycznych oraz pośredniczyła w kontaktachPolonii zagranicznej z ojczyzną. U schyłku PRL Spółdzielnia „Gromada” posiadała 10 za−rządów okręgów, 49 oddziałów wojewódzkich i 119 ekspozytur.

Ogólnokrajowa Spółdzielnia Turystyczna „Gromada” należała do czołówki najlepszychpolskich biur podróży. Z jej oferty w 1984 roku, przede wszystkim w turystyce krajowej,skorzystało ponad 2 mln turystów. Współpracowało z nią około 600 pilotów wycieczekzagranicznych. Dysponowała 26 hotelami, oferując do dyspozycji gości 5 tysięcy miejscnoclegowych. Posiadała również 190 własnych autokarów dla celów turystycznych.144

„Sports−Tourist” był specjalistycznym biurem podróży o ogólnopolskim zasięgu dzia−łalności. Powołane zostało w 1957 roku jako Biuro Turystyki Sportowej działające przyPolskim Komitecie Olimpijskim. Celem działania Biura było zorganizowanie wyjazdówpolskich ekip sportowych oraz kibiców na mistrzostwa świata i Europy, igrzyska olimpij−skie, spotkania międzypaństwowe w różnych dyscyplinach sportowych.

Wśród młodzieży działalność turystyczną prowadziły: Biuro Zagranicznej TurystykiMłodzieżowej „Juventur” działające przy Związku Socjalistycznej Młodzieży Polskiej orazBiuro Wczasów i Turystyki Studenckiej „Almatur” utworzone przy Zrzeszeniu StudentówPolskich i wywodzący się ze Związku Harcerstwa Polskiego „Harctur”.

Biuro „Juventur” zostało założone w 1957 roku. „Juventur” i „Almatur” zaktywizowa−ły zagraniczną turystykę młodzieży. Korzystając z usług tych biur w zorganizowanych gru−pach bądź indywidualnie, wyjeżdżały poznając świat, tysiące młodych ludzi, tym bardziejże oferowały one usługi po cenach przystępnych dla mniej zamożnych osób. W wyciecz−kach organizowanych przez oba biura dominował cel krajoznawczy, zarówno dla młodzie−ży wyjeżdżającej na wędrówkę po świecie, jak również dla odwiedzających Polskę.

Inną formą proponowaną przez ich przedstawicielstwa były wycieczki wypoczynkowedo znanych miejscowości czy rejonów o szczególnych walorach turystycznych i uzdrowi−skowych w Polsce oraz poza jej granicami. „Juventur” i „Almatur” organizowały takżewycieczki z programem specjalistycznym, których celem było podniesienie kwalifikacjizawodowych uczestników, np. praktyki naukowe dla studentów i młodszych pracownikównaukowych. Pretekstem do wyjazdu i zwiedzania świata był udział w międzynarodowychkonferencjach, festiwalach, seminariach oraz innych imprezach.145

Biuro Usług Turystycznych ZHP „Harctur” prowadziło działalność na rzecz harcerzyod marca 1959 roku. W okresie pierwszych dziesięciu lat swego istnienia z usług BUT ZHPskorzystało około 700 tysięcy osób. W 1959 r. obsłużyło 27 tysięcy turystów, w 1968 r.aż 120 tysięcy, a w 1984 roku 268 tysięcy harcerzy i osób niezrzeszonych. „Harctur” posia−dał skromną bazę noclegowo−gastronomiczną, a do najbardziej reprezentacyjnych hotelinależały „Druh” oraz „Tramp”.146

144) Ibidem, s. 163.145) R. Buko, Funkcje i formy zagranicznej turystyki młodzieżowej w Polsce, [w:] Ruch turystyczny 1967, z. 2.146) P. Masiukiewicz, Organizacja turystyki w Polsce (stan w dniu 30 września 1985 r.), Warszawa 1986.

TURYSTYKA W PRL


Domeną jego działalności były obozy harcerskie, gdzie młodzież nocowała pod namio−tami. Biuro organizowało przede wszystkim wycieczki krajowe, także zagraniczne wyjaz−dowe i przyjazdowe dla harcerzy i młodzieży niezrzeszonej.

W gronie biur działalność prowadziło też Biuro Turystyki Esperanckiej „Esperanto−tur”. Od 1978 roku wczasy z nauką esperanto dla miłośników tego języka stawały się corazbardziej popularne. Na początku lat osiemdziesiątych z jego usług turystycznych skorzysta−ło ponad 1000 młodych osób. „Esperantotur” organizował spotkania w kraju i poza jegogranicami oraz wyjazdy na międzynarodowe kongresy.

Do biur o mniejszym zasięgu można zaliczyć Biuro Podróży i Turystyki Związku Na−uczycielstwa Polskiego „Logostour” oraz „Kalinkę” – biuro turystyczne założone w 1985roku przez nieistniejące już Towarzystwo Przyjaźni Polsko−Radzieckiej.

Od lat sześćdziesiątych w Polsce działalność prowadziły przedsiębiorstwa turystyczneo charakterze regionalnym. Ich liczba uległa zwiększeniu w 1975 roku po reformie admini−stracji.

Wśród tych firm znalazły się m.in. Przedsiębiorstwo Usług Turystyczno−Wypoczynko−wych „Wisła” w Warszawie, Przedsiębiorstwo Obsługi Ruchu Turystycznego: „Wawel−−Tourist” w Krakowie, Przedsiębiorstwo Obsługi Ruchu Turystycznego „Balt−Tourist”w Gdańsku, Przedsiębiorstwo Usług Turystycznych „Turystyka” w Jeleniej Górze z siedzibąw Karpaczu, Międzypowiatowe Przedsiębiorstwo Usług Turystycznych „Śnieżnik” z sie−dzibą w Kłodzku, Wojewódzkie Przedsiębiorstwo „Warta−Tourist” w Gorzowie Wielko−polskim.

Obsługą ruchu turystycznego zajmował się także Polski Związek Motorowy, który byłorganizacją sportowo−turystyczną posiadającą status stowarzyszenia najwyższej użytecz−ności. Jednoczył poszczególne automobilkluby oraz turystów i sportowców motocyklowych.W połowie lat osiemdziesiątych PZMot zrzeszał przeszło 150 tysięcy członków oraz 400automobilklubów, a jego głównymi zadaniami był rozwój krajowej oraz zagranicznej tury−styki samochodowej i motocyklowej, prowadzenie i obsługa moteli oraz produkcja i sprze−daż pamiątek i wydawnictw, które służyły popularyzowaniu wiedzy i kultury motoryzacyj−nej, a także troszczenie się, we współdziałaniu z administracją państwową o bezpieczeństwona drogach, rozwój sportu samochodowego, motocyklowego i kartingowego.

W 1985 roku Polska Federacja Campingu utworzyła własne Biuro Turystyki Campin−gowej „Camptour”, które działało na rzecz popularyzowania turystyki w oparciu o campin−gi i szkoliło kadry dla jej obsługi. „Camptour” prowadził współpracę zagraniczną z FICC.

W 1986 roku zatwierdzona została zmiana nazwy stowarzyszenia Polska FederacjaCampingu na Polska Federacja Campingu i Caravaningu. Zrzeszała ona siedem organizacjiogólnopolskich: BTC „Camptour”, Polskie Towarzystwo Turystyczno−Krajoznawcze, Pol−ski Związek Motorowy, Zrzeszenie Ludowe Zespoły Sportowe, Polski Związek Wędkar−ski, BUT „Harctur” oraz ST „Gromada”. Federacja posiadała 70 klubów, dysponowała 167campingami z 45 tysiącami miejsc. Działało w niej 700 aktywistów.147

Turystyką motorową zajmował się również Społeczny Komitet „Autostop”. Prowadziłon działalność na podstawie regulaminu zatwierdzonego przez Ministra Spraw Wewnętrznych.

147) T. Łobożewicz, Propedeutyka turystyki, AWF, Warszawa 1997.

— 79 —

P. Masiukiewicz napisał, że „Polska była jedynym krajem na świecie, w którym auto−stop odbywał się na zorganizowanych zasadach”.148

O rozwój turystyki zabiegały też Polski Związek Żeglarski oraz Polski Związek Kaja−kowy, których korzenie tkwiły w II Rzeczypospolitej. Polski Związek Kajakowy wznowiłdziałalność w 1957 roku, po przerwie spowodowanej II wojną światową i systemem spra−wowania rządów w powojennej Polsce. Prowadził pracę turystyczną obok sportowej. Orga−nizował spływy kajakowe oraz regaty. Działał na rzecz ochrony wód i właściwego zago−spodarowania szlaków wodnych. Poza tym nadawał odznaki sprawnościowe, zajmował sięszkoleniem kadr. Polski Związek Żeglarski organizował także wiele imprez turystycznych.Władzę nad PZŻ sprawował Ogólnopolski Sejmik, Zarząd Główny, Główna Komisja Re−wizyjna i Główny Sąd Koleżeński. W jego ramach działało 39 okręgów o zasięgu między−wojewódzkim. W skład okręgowych związków PZŻ oraz PZK wchodziły kluby różnychorganizacji, takich jak PTTK, ZHP, AZS. Posiadały one własne stanice wodne i wypoży−czalnie sprzętu turystycznego, a niektóre również własne ośrodki szkoleniowe. Polski Zwią−zek Żeglarski zrzeszał około 100 tysięcy sympatyków. Zorganizował wiele atrakcyjnychimprez cieszących się dużą frekwencją, np. w 1983 roku uczestniczyło w nich 345 tysięcyosób.149

Wyspecjalizowaną turystyką w naszym kraju zajmowały się też Polski Związek Jeź−dziecki, Polski Związek Wędkarski, Polski Związek Łowiecki oraz niektóre zrzeszenia,w których gronie znalazły się: Zrzeszenie Spółdzielczości Pracy „Start”, Zrzeszenie Sportui Turystyki „Ogniwo”, Zrzeszenie Sportu, Turystyki i Rekreacji „Budowlani”.

Dość późno, bo u schyłku PRL, powstały pierwsze spółki w turystyce oraz zaktywizo−wał się sektor prywatny. Spółki stanowiły własność grupy lub instytucji, które miały w nichswoje udziały i uczestniczyły w dzieleniu osiąganych zysków. W tym czasie zaczęto two−rzyć prywatne przedsiębiorstwa turystyczne zajmujące się prowadzeniem biur turystycz−nych, usługami hotelarskimi, campingowymi i na kwaterach prywatnych. Usługi prywat−nych biur podróży i prywatne usługi hotelarskie były regulowane ustawami o handlu, zaśdziałalność koordynowała Naczelna Rada Zrzeszeń Prywatnego Handlu i Usług w Warszawie.

W latach osiemdziesiątych upowszechnił się wypoczynek w środowisku wiejskim, czyli„wczasy pod gruszą”. Właściciele gospodarstw turystycznych podjęli współpracę z ośrod−kami doradztwa rolniczego. Zaczęły również powstawać regionalne stowarzyszenia.Na wypoczynek do gospodarstw agroturystycznych wyjeżdżano przede wszystkim do ów−czesnych województw: suwalskiego, olsztyńskiego, gdańskiego, bielskiego, krakowskie−go, nowosądeckiego oraz wałbrzyskiego.

W 1962 roku powstało Zrzeszenie Polskich Hoteli Turystycznych, które współdziałałoz organami państwowymi, instytucjami i organizacjami zainteresowanymi rozwojem hote−larstwa, zajęło się podnoszeniem kwalifikacji pracowników i poprawianiem wyników dzia−łalności hotelarskiej oraz prowadziło ewidencję hoteli w całym kraju i działalność informa−cyjną. W 1980 roku polskie hotele dysponowały około 50 tysiącami miejsc noclegowych.

148) P. Masiukiewicz, Organizacja turystyki w Polsce, Warszawa 1986.149) Ibidem.

TURYSTYKA W PRL


Największą organizacją turystyczną w Polsce w okresie powojennym było PolskieTowarzystwo Turystyczno−Krajoznawcze.

Po zakończeniu II wojny światowej działalność reaktywowały dwa przedwojenne sto−warzyszenia turystyczne, tj. Polskie Towarzystwo Tatrzańskie, którym kierował WaleryGoetel, oraz Polskie Towarzystwo Krajoznawcze z Zygmuntem Beczkowiczem na czele.Najważniejszym zadaniem obu organizacji były starania o odzyskanie i zabezpieczeniemajątku, który uległ dewastacji w okresie wojny i okupacji. Schroniska zostały spalone,muzea splądrowane, a biblioteki rozproszone. Ważnym zadaniem było zorganizowanie od−działów PTT i PTK na Ziemiach Odzyskanych oraz przejęcie istniejącej tam bazy tury−stycznej.

Po II wojnie światowej powstały nowe oddziały Polskiego Towarzystwa Tatrzańskie−go: Jelenia Góra (1945 r.), Gdańsk (1946 r.), Wrocław (1947 r.), Lublin (1947 r.), Kłodzko(1947 r.), Wałbrzych (1947 r.) i Wadowice (1947 r.).150

W ciągu trzech lat po zakończeniu wojny Polskie Towarzystwo Tatrzańskie oddało doużytku schroniska górskie m.in. na Markowych Szczawinach pod Babią Górą, na Pilsku,Lipowskiej, Rysiance, Boraczej, Przegibku, w Zwardoniu, na Baraniej Górze, Skrzycznem,Klimczoku, Szyndzielni oraz Błatniej. Zbudowano nowe schroniska na Ornaku i Kondrato−wej. Po przejęciu schronisk w Sudetach Towarzystwo dysponowało 64 schroniskami gór−skimi i 20 stacjami turystycznymi, które posiadały około dwóch tysięcy miejsc noclego−wych.151

Towarzystwo podjęło się znakowania nowych szlaków turystycznych, m.in. wyzna−czony został Główny Szlak Sudecki prowadzący od Świeradowa Zdroju do Paczkowa.

W 1948 roku Polskie Towarzystwo Tatrzańskie obchodziło uroczyście jubileusz 75−lecia.Po zakończeniu wojny działalność kontynuowało Polskie Towarzystwo Krajoznawcze,

które reaktywowało albo organizowało nowe oddziały terenowe. Towarzystwo dyspono−wało 76 oddziałami. W 1947 roku przygotowało i przeprowadziło zlot młodzieży interesu−jącej się krajoznawstwem. PTK zorganizowało pierwsze w Polsce Ludowej wczasy wę−drowne.

Polskie Towarzystwo Tatrzańskie i Polskie Towarzystwo Krajoznawcze wznowiły wy−dawanie czasopism, takich jak: „Wierchy”, „Taternik”, „Ziemia” i „Orli Lot” (do 1951 r.).Na ich łamach starano się szczególnie ciekawie propagować piękno i atrakcje turystyczneŚląska, Pomorza oraz Warmii i Mazur. Ukazywały się również przewodniki i mapy.

Stowarzyszenia podjęły ścisłą współpracę ze związkami zawodowymi, harcerstwemi organizacjami młodzieżowymi, a do kierownictwa dokooptowani zostali przedstawicieletych organizacji.

Polskie Towarzystwo Tatrzańskie oraz Polskie Towarzystwo Krajoznawcze rozwijałyprężnie swoją działalność dzięki wielkiemu zaangażowaniu wybitnych działaczy, do gronaktórych należał Walery Goetel. Był on współtwórcą pogranicznych parków narodowychw Tatrach i Pieninach oraz na Babiej Górze. Ten znany taternik napisał prace pt. „Ochronaprzyrody a technika” (1969 r.) oraz „Racjonalna gospodarka zasobami przyrody” (1971 r.).Innym ważnym działaczem był Władysław Wolski, który zainicjował odbudowę schroni−ska w Dolinie Pięciu Stawów, kilka lat pełnił funkcję prezesa ZG PTT, został także człon−kiem Sekcji Turystycznej PTT oraz ministrem Administracji Publicznej. Kolejną postacią

150) Z. Kulczycki, Zarys historii turystyki, Warszawa 1977, s. 78.151) Ibidem, s. 77.

— 81 —

związaną z Polskim Towarzystwem Krajoznawczym, zatroskaną o jego rozwój i pełniącąfunkcję prezesa był profesor Stanisław Leszczycki. Zorganizował on Studium Turyzmu naUniwersytecie Jagiellońskim, pełnił urząd wiceministra Spraw Zagranicznych.

Po 1945 roku dojrzewała dawna myśl połączenia obu Towarzystw. Jednakże nie wszy−scy działacze byli przekonani o potrzebie zjednoczenia społecznego ruchu turystyczno−kra−joznawczego w Polsce. Analogiczne formy pracy oraz przekonanie o zbędnej konkurencjiczy rywalizacji między organizacjami w dziedzinie krajoznawstwa, prowadzenia schronisk,ochrony przyrody, opieki nad zabytkami były argumentami zwolenników połączenia Pol−skiego Towarzystwa Tatrzańskiego i Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego. Jak piszeZbigniew Kulczycki: „W warunkach Polski Ludowej dojrzała idea zjednoczenia społeczne−go ruchu turystyczno−krajoznawczego. Nie brak było jednak działaczy pragnących zacho−wać anachroniczny podział organizacyjny. Tradycje te raziły szczególnie w województwachzachodnich, gdzie brak było tradycji organizacyjnych i gdzie podziały mogły doprowadzićjedynie do rozdrobnienia i szkodliwej rywalizacji”.152

Szczególnie na Ziemiach Odzyskanych trudno było zrozumieć niektórym członkomi działaczom obu Towarzystw różnice między nimi oraz szkodliwość rywalizacji i konku−rencji.

W 1949 roku Rada Turystyczna przy Ministerstwie Komunikacji uznała, że należy do−prowadzić do zjednoczenia PTT i PTK, zachowując ich dotychczasowy dorobek oraz stwo−rzyć dogodne warunki do realizacji szerszego wachlarza zadań. Działania Rady Turystycz−nej były wspierane przez Komitet Porozumiewawczy, w którym z ramienia PolskiegoTowarzystwa Tatrzańskiego działali: prof. Walery Goetel, Władysław Krygowski, dr Bog−dan Małachowski oraz Justyn Wojsznis. Natomiast Polskie Towarzystwo Krajoznawczereprezentowali: prof. Stanisław Leszczycki, Kazimierz Staszewski, Józef Kołodziejczyk,Stanisław Lenartowicz i dr Władysław Milata. Przedstawicielami Rady Turystycznej przyMinisterstwie Komunikacji byli Marek Arczyński i Jerzy Ustupski.

Przystąpiono do opracowania projektu statutu zjednoczonej organizacji. Proces zjedno−czenia w sposób formalny zapoczątkowały walne zjazdy Polskiego Towarzystwa Tatrzań−skiego oraz Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, które podjęły uchwałę o połączeniu.17 grudnia 1950 roku miał miejsce I Walny Zjazd Polskiego Towarzystwa Turystyczno−−Krajoznawczego powołujący je do życia. Pierwszym prezesem został WłodzimierzReczek, a wiceprezesami wybrano Marka Arczyńskiego, Tadeusza Ćwika, WaleregoGoetela. Sekretarzem był Franciszek Ksawery Sawicki, a jego zastępcą Jerzy Ustupski.Jednostkami organizacyjnymi Towarzystwa stały się: Tatrzańskie Pogotowie Ratunkowe,Klub Wysokogórski, Sekcja Speleologii, Wydział Ochrony Zabytków, Komisja SzkolnychKół Krajoznawczych, Ochrona Przyrody, Dział Muzeów Regionalnych.

PTTK stworzyło wielkie możliwości dla uprawiania turystyki szerokim rzeszom pol−skiego społeczeństwa. To stowarzyszenie wyższej użyteczności miało swój wielki udziałw narodzinach turystyki masowej. Wyjazdom w góry i nad morze, do miast bogatych w za−

152) Ibidem, s. 97.

TURYSTYKA W PRL


bytki oraz w piękne i osobliwe okolice sprzyjało uregulowanie okresów urlopowych, orga−nizacja wczasów pracowniczych, udogodnienia kolejowe i pobytowe dla wczasowiczów.

Polskie Towarzystwo Turystyczno−Krajoznawcze miało ambicje przewodzenia całemuspołecznemu ruchowi turystycznemu w Polsce. W skład Towarzystwa weszli działacze zli−kwidowanych w latach 1951–1952 związków sportowych, zajmujący się usportowioną tu−rystyką, oraz instruktorzy zlikwidowanego w 1950 roku Związku Harcerstwa Polskiego.

Wkrótce po utworzeniu PTTK w ramach Towarzystwa powołano komisje turystykiusportowionej, takie jak: kajakowa, żeglarska, kolarska. W następnych latach podjęto two−rzenie turystyki jaskiniowej i speleologii oraz turystyki podwodnej. Nastąpiło zjednoczeniekrajoznawczego i sportowego ruchu turystyki w Towarzystwie. Natomiast w 1957 rokuusamodzielnił się Klub Wysokogórski, ponieważ tym samym mógł uzyskiwać większe do−tacje władz państwowych. W 1974 roku powstał Polski Związek Alpinizmu.

Polskie Towarzystwo Turystyczno−Krajoznawcze dzieliło się na koła i sekcje, którepowstały także przy współpracy ze szkołami, organizacjami młodzieżowymi, zakładamipracy i wojskiem. Koła branżowo pokrewne tworzyły oddziały, które łączono w okręgi te−rytorialne w poszczególnych województwach. Całością działalności tego stowarzyszeniakierował Zarząd Główny z siedzibą w Warszawie. Utworzone zostały również KomisjeSpołeczne, takie jak: górska, krajoznawcza, zabytków, ochrony przyrody, kajakowa, kolar−ska, żeglarska, narciarska i motorowa, które składały się z pracowników społecznych. Kołakrajoznawcze powoływane były także w szkołach. Główna Komisja Kontrolująca oraz SądKoleżeński odpowiadały za przestrzeganie prawa i czuwały nad właściwą działalnościąTowarzystwa. Natomiast organem wykonawczym PTTK było Biuro z oddziałami, takimijak: organizacyjny, turystyki i krajoznawstwa, propagandy, obsługi ruchu turystycznegoschronisk i domów turystycznych, inwestycji oraz finansowo−ekonomiczny.

Do zasług Towarzystwa należało rozbudowanie w 1954 roku systemu wczasów wę−drownych: pieszych, rowerowych, kajakowych. W 1955 roku Polskie Towarzystwo Tury−styczno−Krajoznawcze zawarło umowę z Centralną Radą Związków Zawodowych, któraumożliwiała tworzenie kół PTTK na terenie zakładów pracy. Od 1964 roku, gdy Towarzy−stwo podpisało umowę z Ministrem Oświaty, szkolne koła mogły przystępować do PTTK.W 1975 roku było 2085 Szkolnych Kół Krajoznawczych. Stosowne umowy podpisano z or−ganizacjami młodzieżowymi, chociażby Związkiem Młodzieży Socjalistycznej.

W oddziałach PTTK powstały Ośrodki Ruchu Turystycznego, które dysponowały środ−kami transportu. Doskonałe warunki rozwoju w ramach PTTK miała turystyka kwalifiko−wana. Wycieczkowiczom zaproponowano, na wzór Górskiej Odznaki Turystycznej, całysystem odznak z wielu dziedzin turystyki. W celu zachęcenia społeczeństwa do uprawianiaturystyki pieszej nizinnej, poznawania kraju ojczystego, jego przeszłości, dorobku, pięknakrajobrazu i przyrody, PTTK ustanowiło i nadawało Odznakę Turystyki Pieszej – OTP.Były przyznawane popularne OTP, małe OTP w stopniu brązowym, srebrnym i złotym orazduże OTP. Ponadto zdobywano odznakę „Za wytrwałość w turystyce pieszej”. Upowszech−niły się nowe formy uprawiania turystyki, takie jak rajdy, spływy i zloty.

Już w pierwszych latach istnienia Polskiego Towarzystwa Turystyczno−Krajoznawcze−go nastąpił jego dynamiczny rozwój. O imponującym rozwoju PTTK najlepiej świadczą

— 83 —

liczby obrazujące jego rozwój organizacyjny oraz przedstawiające liczbę uczestników bio−rących udział w rajdach i wycieczkach.

Rozwój organizacyjny PTTK w latach 1950–1960

��

��

��

��

��

��

��

Dane na podstawie publikacji „Kartki z historii kultury fizycznej i turystyki”

Liczba uczestników w rajdach i wycieczkach PTTK w latach 1953–1963

��

��

��

��

��

��

Dane na podstawie publikacji „Kartki z historii kultury fizycznej i turystyki”153

Kolejny szybki wzrost szeregów PTTK oraz zainteresowania wycieczkami i rajdamiobserwujemy po 1972 roku. W 1980 roku w imprezach zorganizowanych przez Towarzy−stwo udział wzięło 9 mln osób.

Koła przy zakładach pracy organizowały wycieczki sobotnio−niedzielne w ramach pro−gramu „Każdy zna swój region, miasto, dzielnicę”, traktując je jako rekreację po pracy.Tego rodzaju wyprawy w 1969 roku zorganizowały 4272 koła zakładowe PTTK, do któ−rych należało 170 tysięcy członków.154

Z okazji różnych rocznic, przy współudziale PTTK organizowano szereg imprez. Jednąz takich okazji były obchody 1000−lecia Państwa Polskiego. Wówczas Towarzystwo prze−prowadziło konkurs krajoznawczo−turystyczny pod nazwą „Przez X wieków Polski”, a kil−ka lat później z okazji 25−lecia PRL konkurs „Szlakami Polski Ludowej”. Wzięło w nichudział około 10 mln osób.155

Prężnie rozwijający się ruch turystyczny wymagał opieki oraz kierownictwa przewod−ników. Przewodniczący Głównego Komitetu Kultury Fizycznej zlecił PTTK szkolenie i or−ganizowanie przewodników, zapewniając Towarzystwu wyłączność w tej dziedzinie. W 1975roku było około 1200 przewodników. Wcześniej, w latach 1963–1968 przeszkolono 20 ty−sięcy organizatorów turystyki.156

153) Kartki z historii kultury fizycznej i turystyki 1945–1964, Warszawa 1964.154) Turystyka w 25−leciu PRL, Warszawa 1969.155) Ibidem.156) Z. Kulczycki, Zarys historii turystyki, Warszawa 1977, s. 100.

TURYSTYKA W PRL


Ważnymi wydarzeniami w pracy Polskiego Towarzystwa Turystyczno−Krajoznawcze−go były kolejne zjazdy. Pierwszy odbył się w 1950 roku, a kolejne w latach 1955, 1958,1960, 1962, 1965, 1968 i 1973. W trakcie obrad VIII Walnego Zjazdu Delegatów PTTKw 1973 roku przyjęto uchwałę stwierdzającą m.in., że: „PTTK – jako organizacja współ−działająca w społecznym ruchu na rzecz wypoczynku ludzi pracy i młodzieży – ma obo−wiązek występowania w roli rzecznika potrzeb turystów i usilnie zabiegać o zaspokajanietych potrzeb. (...) PTTK chce skuteczniej wypełniać funkcje fachowej organizacji turystycz−nej, współdziałającej ze związkami zawodowymi, aktywem społecznym i administracją za−kładów pracy, Ludowym Wojskiem Polskim, ze związkami młodzieży, nauczycielstwemi kierownictwami szkół oraz bratnimi organizacjami społecznymi”.157

Następne zjazdy odbyły się w 1976, 1981 i 1985 roku. Poruszano na nich głównie za−gadnienia związane z ochroną środowiska i turystyką usportowioną.

W 1973 roku Polskie Towarzystwo Turystyczno−Krajoznawcze uroczyście obchodziło100. rocznicę powstania pierwszej polskiej organizacji turystycznej, jaką było Towarzy−stwo Tatrzańskie. Równie uroczyście w 1975 roku świętowano 25−lecie Polskiego Towa−rzystwa Turystyczno−Krajoznawczego.

Towarzystwo dysponowało największą bazą turystyczną rozmieszczoną na terenie ca−łego kraju, administrowało licznymi schroniskami, bacówkami, domami turysty i stacjamiturystycznymi oraz campingami, stanicami wodnymi i ośrodkami turystycznymi. W okre−sie od 1952 do 1962 roku zarządzaniem tymi obiektami zajmował się Zarząd UrządzeńTurystycznych. Nie była to najlepsza forma administrowania, ponieważ była ona zbiuro−kratyzowana. Na początku lat sześćdziesiątych dopracowano się formy, która gwarantowa−ła wpływ aktywu społecznego na obiekty znajdujące się na ich terenie. Większe wydzielo−no jako przedsiębiorstwo Domów Turysty, pozostałe przekazano oddziałom.

Domy Turysty prowadziły działalność gospodarczą. Obok zawiadywania usługami noc−legowymi zarządzały punktami gastronomicznymi i handlowymi. W 1973 roku powstałoZrzeszenie Gospodarki Turystycznej PTTK, które nie tylko kierowało bazą turystyczną, aletakże zajmowało się produkcją pamiątek i turystyką zagraniczną. Natomiast domeną BiurObsługi Ruchu Turystycznego była organizacja ruchu turystycznego oraz przewodnictwa.W latach 1972–1975 nastąpił bardzo duży wzrost obrotów finansowych i zysków PTTK.Dzięki dobrym wynikom finansowym udało się rozszerzyć system zniżek dla członkówPTTK korzystających z noclegów.

Baza noclegowa Polskiego Towarzystwa Turystyczno−Krajoznawczego w 1975 rokuliczyła 277 obiektów z około 20 tysiącami miejsc noclegowych. Dodatkowo PTTK dyspo−nowało ponad 7 tysiącami miejsc na campingach.158

U schyłku lat siedemdziesiątych wrazy z kryzysem społeczno−politycznym i gospodar−czym rozpoczęły się kłopoty w turystyce i Polskim Towarzystwie Turystyczno−Krajoznaw−czym. Ubożało społeczeństwo, rosła inflacja, niewydolne stawały się związki zawodoweoraz koła działające przy zakładach pracy. Jednocześnie drastycznie malały wydatki pań−stwa na kulturę fizyczną i turystykę. Zlikwidowano Centralny Fundusz Turystyki. Taka

157) P. Masiukiewicz, Organizacja turystyki w Polsce, Warszawa 1986.158) Z. Kulczycki, Zarys historii turystyki, Warszawa 1977, s. 100.

— 85 —

sytuacja finansowa zmusiła władze do zreformowania działalności PTTK. Zniesiono Zrze−szenie Gospodarki Turystycznej PTTK, Dyrekcję Naczelną Wielozakładowego Przedsię−biorstwa Produkcyjnego „Foto−Pam”. Tym samym uproszczono system zarządzania. Nowysposób kierowania polegał na tym, że działał Zarząd Główny PTTK jako organ założyciel−ski oraz istniały 42 samodzielne, samorządne i samofinansujące się przedsiębiorstwa PTTK.Ponadto wprowadzono dodatkowe mechanizmy, których celem było zwiększenie samo−dzielności w zakresie obsługi ruchu turystycznego 300 oddziałów PTTK. Niestety, pogar−szająca się sytuacja społeczno−gospodarcza w Polsce oraz transformacje ustrojowe zapo−czątkowały kolejny, trudny okres dla tego stowarzyszenia.

Po Włodzimierzu Reczku kolejnymi prezesami Polskiego Towarzystwa Turystyczno−−Krajoznawczego byli: Stanisław Zięba, Marek Arczyński, Bronisław Bednarz, Piotr Ga−jewski, Wincenty Kraśko i Stanisław Lewandowski.159

PTTK produkowało sprzęt sportowo−turystyczny, wydawało mapy, przewodniki orazwidokówki. Dysponowało własnym Wydawnictwem PTTK „Kraj”, które publikowałorocznik „Wierchy”, miesięcznik „Gościniec” (do 1991 r.) i rocznik „Ziemia” (do 1990 r.).Posiadało Zakłady Wytwórcze „Foto−Pam”, które produkowały pamiątki dla turystów.

Należy podkreślić zasługi, jakie Polskie Towarzystwo Turystyczno−Krajoznawcze po−łożyło dla ochrony przyrody. Staraniem PTTK, na mocy rozporządzenia Rady Ministróww 1954 roku zostały utworzone Tatrzański Park Narodowy oraz Pieniński Park Narodowy,a dwa lata później Ojcowski Park Narodowy.

W 1952 roku nastąpiło rozszerzenie działalności ratowniczej Tatrzańskiego Ochotni−czego Pogotowia Ratunkowego na pozostałe pasma górskie. Na Walnym Zjeździe Delega−tów Tatrzańskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego oraz organizacji regionalnychw Polsce w 1952 roku przyjęto nazwę Górskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe. GOPRposiadało grupy: Tatrzańską, Beskidzką, Krynicką i Sudecką. W 1955 roku powstała grupaRabczańska, a w 1961 roku grupa Bieszczadzka GOPR. Pogotowie niosło pomoc turystomi taternikom w sytuacjach bezpośrednio zagrażających ich życiu i zdrowiu.

Polski Związek Narciarski reaktywował swoją działalność po przerwie spowodowanejwojną i okupacją. Jednakże już w 1950 roku był zmuszony zawiesić swoją działalność.

Wśród organizacji obsługi ruchu turystycznego w PRL dominowało Polskie Towarzy−stwo Turystyczno−Krajoznawcze oraz liczne biura podróży, wśród których przodowało Pol−skie Biuro Podróży „Orbis”.

TURYSTYKA MŁODZIEŻOWA

Turystyka jest szczególnie atrakcyjną formą wypoczynku młodzieży. Rozwijała się onaw oparciu o szkolne koła Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, a później PolskiegoTowarzystwa Turystyczno−Krajoznawczego, koła Polskiego Towarzystwa Schronisk Mło−dzieżowych, harcerstwo i organizacje młodzieżowe działające w środowisku wiejskim,miejskim oraz studenckim.

159) Ibidem, s. 100.

TURYSTYKA W PRL


W szkołach, nawiązując do przedwojennych tradycji, reaktywowano szkolne koła kra−joznawcze, które działały pod opieką Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego. W Towa−rzystwie powołano Komisję Młodzieżową, która poprzez Departament Wychowania Fi−zycznego i Sportu współpracowała z Ministerstwem Oświaty. Przewodniczącym KomisjiMłodzieżowej był Leopold Węgrzynowicz. Z jego inicjatywy w 1947 roku odbył się I ZjazdOpiekunów Kół Krajoznawczych Młodzieży Szkolnej PTK. W trakcie obrad najważniej−szym zagadnieniem, jakie poruszano, było propagowanie turystyki na ziemiach Polski, któ−re powróciły do Macierzy.160

6 lutego 1948 roku w ramach Ministerstwa Oświaty został wyodrębniony Wydział Obo−zów, Wczasów i Turystyki. Jednym z argumentów przemawiających za jego powstaniembyła pilna potrzeba zadbania o bezpieczeństwo młodzieży przebywającej na koloniach i obo−zach, ponieważ w tym czasie często miały miejsce tragiczne wypadki. Zdecydowano,że w wycieczkach górskich, które mogą odbywać się tylko z udziałem przewodnika, uczest−niczyć może młodzież powyżej 12 lat, natomiast w Tatrach licząca co najmniej 14 lat. W tro−sce o upowszechnienie turystyki młodzieżowej, wycieczkom przysługiwały zniżki na prze−jazdy na określonych trasach kolejowych oraz w wyznaczonym czasie. Uczniowie najchętniejpodróżowali do Krakowa i Zakopanego oraz do Warszawy i Gdańska.

Pedagodzy oraz społecznicy oddani turystyce młodzieżowej prowadzili działalnośćw Centralnej Komisji do Spraw Krajoznawstwa i Turystyki Szkolnej. Jej pierwszym prze−wodniczącym został Leopold Węgrzynowicz, wiceprzewodniczącym Józef Kuran, a sekre−tarzem Jadwiga Jaroszowa. Aktywnie współpracowali z nimi Mieczysław Orłowicz, Wale−ry Goetel oraz Stefan Jarosz. Prace Komisji rozszerzono na cały kraj, powołując wojewódzkiei powiatowe komisje krajoznawczo−turystyczne.

W grudniu 1950 roku z połączenia Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego i PolskiegoTowarzystwa Krajoznawczego powstało Polskie Towarzystwo Turystyczno−Krajoznawcze,zaś w ramach Zarządu Głównego PTTK działała Komisja Młodzieżowa, która przejęła opiekęnad ponad 600 kołami krajoznawczymi młodzieży szkolnej. Niestety rok później zakończy−ło się jej istnienie, a wiele kół było zmuszonych zawiesić swoją działalność. Na dodatekzlikwidowano czasopismo „Orli Lot”, a w jego miejsce powołano nowe pt. „Turystyka”.

Lata pięćdziesiąte to trudne czasy dla Polski i turystyki młodzieżowej, gdyż posługującsię nią, próbowano młodzież indoktrynować. Tym celom miało służyć powołanie przezMinistra Oświaty Uchwałą Rady Ministrów z 28 lutego 1951 roku (Monitor Polski A 30)Pełnomocnika Rządu do spraw wczasów dla dzieci i młodzieży. Podejmowane działaniaświadczyły o upolitycznieniu działalności. Przedkładano przesycone zbędną biurokracją wy−cieczki do zakładów pracy, utrudniano zwiedzanie zabytków sakralnych. Nie zrealizowanopomysłu utworzenia Centralnej Stacji Krajoznawczo−Turystycznej, która miała być koor−dynatorem szkolnego ruchu turystycznego. Dopiero po wydarzeniach w Poznaniu w 1956roku nastąpiło odrodzenie się turystyki szkolnej, co potwierdza fakt, że pod koniec tegoroku działało ponad 2 tysiące szkolnych kół krajoznawczych skupiających około 70 tysięcymłodych ludzi.161 W tym czasie dużą popularnością cieszyły się wycieczki organizowaneprzez koła: krajoznawcze, geograficzne, sportowe i PTTK.

Niewspółmierne efekty wobec wysiłków włożonych przez PTTK w propagowanie tu−rystyki szkolnej, zachęciły działaczy Towarzystwa do ogłoszenia w dniu 15 lipca 1951 roku

160) J. Gaj, Zarys historii turystyki w Polsce, Warszawa 2003, s. 116.161) Ibidem, s. 118.

— 87 —

I Młodzieżowego Konkursu Krajoznawczego. Każdy, kto chciał przystąpić do konkursu,musiał wziąć udział w pracy krajoznawczej lub uczestniczyć w wycieczce zorganizowanejna koloniach. Konkurs był jednak nieudaną próbą ożywienia turystyki wśród młodzieżyszkolnej.162

16 lutego 1957 roku Ministerstwo Oświaty wydało okólnik, którym regulowało sprawySzkolnych Kół Krajoznawczo−Turystycznych – SKKT. W myśl tego zarządzenia Koła na−leżało rejestrować w Wojewódzkich Ośrodkach Krajoznawczo−Turystycznych. Do 1964roku SKKT działały niezależnie od PTTK.

We wrześniu 1957 roku decyzją Ministerstwa Oświaty wprowadzono Szkolną Odzna−kę Krajoznawczo−Turystyczną. Miała ona niebagatelny wpływ na popularyzowanie tury−styki wśród młodych ludzi. W 1958 roku zdobyło ją ponad 5 tysięcy uczniów.

1 lipca 1958 roku Minister Oświaty powołał Szkolne Wojewódzkie Ośrodki Krajo−znawczo−Turystyczne oraz Szkolne Powiatowe Ośrodki Krajoznawczo−Turystyczne. Współ−twórcą programu działalności SWOKT oraz SPOKT, a także ich statutu był Leopold Wę−grzynowicz.

Ośrodki te podlegały kuratorium okręgów szkolnych lub inspektorom oświaty. Ich za−daniem było planowanie, organizowanie, kierowanie i sprawowanie opieki nad szkolnymruchem krajoznawczo−turystycznym oraz przygotowywanie bazy materialnej i wypraco−wanie płaszczyzn współpracy z opiekunami kół.

Zarządzenie Ministra Oświaty i Szkolnictwa Wyższego oraz PrzewodniczącegoGKKFiT z 12 lipca 1969 roku „w sprawie wycieczek krajoznawczo−turystycznych mło−dzieży szkolnej” wprowadzało regulacje związane z organizowaniem wycieczek zagranicz−nych oraz zasadę, iż wycieczki szkolne powyżej jednego dnia wymagają zgody władz oświa−towych. Podjęte zostały działania związane ze szkoleniem kierowników wycieczek dlamłodzieży.

W 1964 roku pomiędzy Polskim Towarzystwem Turystyczno−Krajoznawczym a Mini−sterstwem Oświaty podpisana została umowa, która umożliwiała Szkolnym Kołom Krajo−znawczo−Turystycznym przystępowanie do Polskiego Towarzystwa Turystyczno−Krajoznaw−czego. Wiele kół zrezygnowało z niezależnego działania i przyłączyło się do PTTK.Na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych działało ponad 7 tysięcy SKKT, z któ−rych jedna trzecia była powiązana z PTTK. Współpraca ta dotyczyła przede wszystkimorganizacji wycieczek, a jednym z aspektów tych wędrówek było zdobywanie Młodzieżo−wej Odznaki Krajoznawczej – MOK.

Uporządkowanie i ujednolicenie współpracy obu organizacji przyniosło Zarządzenienr 51 z 4 lipca 1977 roku wydane przez Ministerstwo Oświaty i Wychowania, na mocyktórego nastąpiło przekształcenie SKKT oraz SKKT PTTK w Szkolne Koła Krajoznawczo−−Turystyczne Polskiego Towarzystwa Turystyczno−Krajoznawczego. Ponadto usprawniałoono akcję szkolenia młodzieżowych organizatorów turystyki. Jednakże wielu opiekunówkół nie przerejestrowało SKKT w SKKT – PTTK, ponieważ nie widzieli w tych zmianachorganizacyjnych żadnych korzyści.163

W 1977 roku powołany został Centralny Zespół Turystyki Szkolnej jako organ dorad−czy Ministerstwa Oświaty i Wychowania w sprawach szkolnego ruchu turystyczno−krajo−znawczego. Natomiast w kwietniu 1981 roku staraniem Ministerstwa Oświaty i Wychowa−

162) Ibidem, s.118.163) T. Łobożewicz, Propedeutyka turystyki, AWF, Warszawa 1997.

TURYSTYKA W PRL


nia nastąpiło włączenie do Rady Kultury Fizycznej i Zdrowotnej Zespołu do Spraw Krajo−znawstwa i Turystyki, którego przewodniczącym został prof. Krzysztof Przecławski.

Konsekwencją tego działania było jej przemianowanie na Radę Kultury Fizycznej,Krajoznawstwa oraz Turystyki i Zdrowia.

W okresie stanu wojennego, podobnie jak wiele innych dziedzin życia, młodzieżowyruch turystyczny uległ zahamowaniu. Od roku szkolnego 1983/84 w placówkach oświato−wych był realizowany „Program całorocznych zajęć krajoznawczo−turystycznych w szkolepodstawowej i ponadpodstawowej”, który wpłynął na odrodzenie się turystyki młodzieżo−wej. Głównymi inspiratorami turystyki wśród młodego pokolenia byli przede wszystkimnauczyciele, a wspierali ich w tym młodzieżowi organizatorzy turystyki. Szkolny ruch tu−rystyczny pełnił ogromną rolę w poszerzeniu wiedzy, poznaniu Polski oraz kształtowaniupostaw patriotycznych.

Szkolne Koła Krajoznawczo−Turystyczne w swojej działalności mogły korzystaćze wsparcia Polskiego Towarzystwa Schronisk Młodzieżowych oraz placówek usług tury−stycznych takich biur, jak: „Juventur”, „Gromada”, „Alamatur”, a także Polskie Towarzy−stwo Turystyczno−Krajoznawcze.

Tradycje działania Polskiego Towarzystwa Schronisk Młodzieżowych sięgają czasówII Rzeczypospolitej, gdy mogło ono pochwalić się dorobkiem w skali europejskiej. Po II woj−nie światowej rozwój schronisk młodzieżowych, ze względu na ogromne zniszczeniaPolski, postępował bardzo powoli.

Polskie Towarzystwo Schronisk Młodzieżowych zostało reaktywowane 8 czerwca 1959roku. W następnym roku zostało członkiem Międzynarodowej Federacji Schronisk Mło−dzieżowych. Najważniejszymi celami Towarzystwa – zapisanymi w statucie – było upo−wszechnianie turystyki i krajoznawstwa wśród młodzieży szkolnej, zapewnienie dzieciomi młodzieży szkolnej tanich noclegów i opieki wychowawczej, przekazywanie informacjikrajoznawczo−turystycznych, rozbudowa schronisk zarówno stałych, jak i sezonowych orazich modernizacja, opracowywanie i wyznaczanie sieci szlaków turystycznych dla dłuższychwędrówek pieszych, rowerowych, kajakowych itp. oraz organizowanie różnych zajęć z okazjiturystyki sobotnio−niedzielnej.

PTSM wspólnie z władzami szkolnymi oraz dzięki pomocy finansowej GłównegoKomitetu Kultury Fizycznej i Turystyki podjęło kontynuację przedwojennej akcji tworze−nia sieci schronisk dla młodzieży: szkolnych i PTSM, oraz propagowanie i organizowanieturystyki służącej zapoznaniu młodzieży z historią, przyrodą oraz dorobkiem naszej ojczyzny.

Towarzystwo przygotowywało dla uczniów atrakcyjne formy letniego wypoczynku.Proponowało im uczestnictwo w obozach wędrownych po trasach zaprojektowanych przezPTSM, wypoczynek stacjonarny oraz udział w imprezach krajoznawczo−turystycznych.Członkowie szkolnych kół PTSM opiekowali się szkolnymi schroniskami i niejednokrot−nie wykonywali prace na ich rzecz.

PTSM podjęło współpracę z pokrewnymi organizacjami społecznymi oraz współpracęmiędzynarodową wynikającą z przynależności PTSM do Międzynarodowej Federacji Schro−nisk Młodzieżowych.

Wobec rozwijającej się turystyki młodzieżowej istniała potrzeba znacznego zwiększe−nia liczby oraz standardu schronisk. Stało się to możliwe dzięki poważnym dotacjom finan−

— 89 —

sowym Centralnego Funduszu Turystyki i Wypoczynku oraz Ministerstwa Oświaty i Wy−chowania. W sytuacji, gdy na szlakach wędrówek pojawiły się nowe schroniska, PolskieTowarzystwo Schronisk Młodzieżowych zaproponowało młodzieży nowe trasy turystycz−ne. Na początku działalności było 100 takich tras, a w 1988 roku ich liczba wzrosła do 233.

Każdy z członków Towarzystwa posiadał legitymację PTSM, która dawała mu 25 pro−centową zniżkę w schroniskach młodzieżowych w całej Polsce oraz w 5500 schroniskachmłodzieżowych w 68 krajach świata. W Polsce najbardziej znane międzynarodowe schro−niska mieściły się m.in. w Zakopanem i Kazimierzu Dolnym.164

Schroniska młodzieżowe można podzielić na stałe i sezonowe. Stałe czynne były przezcały rok, zaś sezonowe działały w czasie ferii, a niektóre z nich miały przedłużony okresfunkcjonowania. Każde schronisko posiadało określoną kategorię w zależności od standar−du wyposażenia oraz lokalizacji. Rozróżniano trzy kategorie schronisk młodzieżowych.

Liczba schronisk wzrastała z roku na rok. W 1959 roku Polskie Towarzystwo Schro−nisk Młodzieżowych dysponowało 369 schroniskami, w których noclegi mogło znaleźć10 700 osób. Natomiast w 1972 roku było już 868 baz noclegowych z 33 782 miejscami,a w 1985 roku 1172 schroniska, w których odpoczywać mogło 43 566 młodych osób. W tymczasie Polska zajmowała pierwsze miejsce na świecie pod względem liczby schronisk mło−dzieżowych. Należy jednak pamiętać, że przeważały placówki sezonowe.165

Koła PTSM powstawały przede wszystkim w szkołach, także na uczelniach oraz w za−kładach pracy. Nawiązywały między sobą współpracę. W 1985 roku Polskie TowarzystwoSchronisk Młodzieżowych zrzeszało około 132 tysiące osób.

Organami naczelnymi PTSM były: Zarząd Główny, Zjazd Delegatów, Główna Komi−sja Rewizyjna oraz Sąd Koleżeński. Zarząd Główny PTSM działał poprzez oddziały woje−wódzkie, które kierowały kołami PTSM.

Dla popularyzacji turystyki wiele uczynił Związek Harcerstwa Polskiego. ZHP zostałutworzony w grudniu 1944 roku decyzją PKWN. W latach 1946–1947 harcmistrze orazinstruktorzy przedwojennego harcerstwa podjęli próbę przywrócenia dawnego ideału wy−chowawczego i tradycyjnej metodyki. Niestety to się im nie udało, ponieważ w 1948 rokuzostali usunięci ze Związku. 15 października 1950 roku władze podjęły drastyczną decyzjęo rozwiązaniu Związku Harcerstwa Polskiego i utworzeniu całkowicie podporządkowanejideologii państwa Organizacji Harcerskiej Polski Ludowej.

Drużyny ZHP działały przede wszystkich w szkołach ponadpodstawowych. O ogrom−nym zainteresowaniu młodzieży przynależnością do harcerstwa mógł świadczyć fakt,iż w 1946 roku liczebność harcerzy przekroczyła stan z okresu przedwojennego. Główneformy wychowania Związku stanowiły wycieczki i biwaki oraz zloty i obozy harcerskie.W 1946 roku ZHP zorganizował 1600 obozów, w których uczestniczyło około 70 tysięcyharcerzy. W następnym roku w obozach wziął udział co drugi harcerz i harcerka.166 W cho−rągwiach Związku Harcerstwa Polskiego działały również zastępy i drużyny wodniaków,w których uprawiano kajakarstwo i żeglarstwo. Symbolem sukcesów żeglarskich harcerzybył żaglowiec „Zawisza Czarny”. Szereg rejsów zorganizowano na jachtach „Jurand”i „Generał Zaruski”.

164) M. Szpecht, Polskie Towarzystwo Schronisk Młodzieżowych w roku jubileuszu 70−lecia, Lider 1996, nr 7–8.165) Ibidem.166) J. Gaj, Zarys historii turystyki w Polsce, Warszawa 2003, s. 117.

TURYSTYKA W PRL


Szczyt osiągnięć harcerstwa przypadł na 1948 rok. Niestety metody pracy ZHP niespodobały się ówczesnym władzom w Polsce i dlatego postanowiły one objąć ZwiązekHarcerstwa Polskiego pełną kontrolą i podporządkować ruch harcerski ideom sowietyzacjiPolski. W związku z tym ZHP najpierw włączono do Związku Młodzieży Polskiej, a na−stępnie go rozwiązano. Dopiero po wydarzeniach w 1956 roku powzięto kroki zmierzającedo odbudowy harcerstwa w dawnym kształcie. W związku z tym w 1957 roku ponowniepowołano Związek Harcerstwa Polskiego. W początkowej fazie jego działalności odbył sięII Zjazd Walny ZHP, na którym zwrócono szczególną uwagę na potrzebę rozwijania tury−styki młodzieżowej. Dziesięć lat później, na kolejnym zjeździe w 1969 roku, zdecydowanoo wprowadzeniu do legitymacji harcerskiej wkładki sportowo−turystycznej.

W 1957 roku powrócono do dawnych form działalności Związku Harcerstwa Polskie−go. Reaktywowano wielkie imprezy, takie jak chociażby Harcerskie Ogólnopolskie Zawo−dy na Orientację. W 1975 roku istniały 332 drużyny będące członkami zbiorowymi PTTK.Obsługą ruchu turystycznego harcerzy zajmowało się biuro „Harctur”.

Po II wojnie światowej prowadzone były działania zmierzające do podjęcia działalno−ści przez Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”. Niestety próby jego reaktywowania nie po−wiodły się, a władze do 1949 roku czyniły intensywne kroki zmierzające do zlikwidowania„Sokoła”.

Podobny los spotkał Katolickie Stowarzyszenia Młodzieży Męskiej i Żeńskiej. Posu−nięcia rządu PRL spowodowały, że Episkopat Polski podjął decyzję o zawieszeniu działal−ności Stowarzyszeń.

W 1945 roku reaktywowano działalność YMCA, tj. Young Men’s Christian Associa−tion, który w okresie przedwojennym miał spory dorobek w dziedzinie propagowania tury−styki. Już w 1945 roku zmuszono Związek do zerwania więzi z międzynarodowym ruchemYMCA i tym samym pozbawiono go materialnego wsparcia z zagranicy. W 1948 roku wła−dze nakłoniły YMCA do przekształcenia się w Stowarzyszenie „Ognisko”, co kilka lat póź−niej, bo w 1951 roku, ułatwiło rządzącym zlikwidowanie organizacji i skonfiskowanie jejmajątku. Działaczy Stowarzyszenia spotkały represje, ponieważ niektórych uwięziono,a członków YMCA będących studentami relegowano z uczelni.

Spośród organizacji młodzieżowych zajmujących się turystyką w okresie przedwojen−nym, po 1945 roku działalność kontynuowało tylko OM TUR. Na rzecz turystyki pracowałpowstały w okresie okupacji Związek Walki Młodych oraz ZMW RP „Wici”. Organizacjete w 1948 roku zostały zmuszone do zjednoczenia się i wstąpienia do Związku MłodzieżyPolskiej, a następnie do Związku Młodzieży Wiejskiej.

W zakresie popularyzowania turystyki Związek Młodzieży Wiejskiej współpracowałze Zrzeszeniem Ludowe Zespoły Sportowe. LZS w pierwszej połowie lat pięćdziesiątychbyło organizacją masową, liczącą ponad 500 tysięcy członków i po kilkuletnim okresie spad−ku liczby członków w drugiej połowie lat pięćdziesiątych rozrosło się do blisko miliona.167

167) J. Gaj, K. Hądzelek, Dzieje kultury fizycznej w Polsce, Podręczniki AWF Poznań, Poznań 1997, nr 45.

— 91 —

To współdziałanie miało miejsce szczególnie po 1957 roku, gdy na III Krajowym Zjeź−dzie Zrzeszenia podjęto uchwałę, aby „rozwijać i popularyzować na wsi turystykę poprzezzakładanie sekcji turystycznych”. W 1958 roku mocą wspólnej decyzji Prezydium ZG ZMWoraz Rady Głównej Zrzeszenia LZS powołano Centralną Komisję Turystyki Wiejskiej orazich wojewódzkie i powiatowe odpowiedniki. W jednej z uchwał napisano, iż „turystykajest ważną formą wychowania i wypoczynku młodzieży, podnoszenia jej wiedzy i zaintere−sowań; poznania piękna kraju, jego bogactw i zabytków, pomaga w rozwijaniu patriotycz−nych uczuć...”168

Sporo uwagi poświęcono sprawom turystyki na IV Krajowym Zjeździe Zrzeszenia LZSw 1960 roku. Konsekwencją uznania „turystyki jako podstawowej formy” pracy na wsibyło powołanie Zespołu Turystyki przy Radzie Głównej Zrzeszenia LZS, który dzielił sięna cztery działy: Turystyki, Obsługi Turystycznej, Ekonomiczny oraz Inwestycji. Utworzo−no również Wojewódzkie Biura Ośrodków i Obsługi Turystycznej „Camping”.

Podstawowymi formami działalności Ludowych Zespołów Sportowych były rajdy, zloty,spływy, kuligi, wycieczki. W zależności od zainteresowań i możliwości materialnych uczest−ników wyprawy miały różnorodny zasięg, bowiem prowadziły w najbliższe okolice, w dal−sze zakątki kraju oraz do państw sąsiadujących z Polską. W 1958 roku zorganizowano 60 obo−zów szkoleniowych z uwzględnieniem problematyki turystycznej, w których wzięło udziałblisko 8 tysięcy osób, odbyło się ponad 2 tysiące wycieczek, w których uczestniczyło około65 tysięcy młodych turystów.169 Następne lata przyniosły podobne wyniki. Z czasem Ludo−we Zespoły Sportowe otrzymywały mniejsze środki finansowe na organizowanie wycie−czek, ale wspomagała je Ogólnopolska Spółdzielnia Turystyczna „Gromada”.

W latach siedemdziesiątych nastąpił regres w turystyce na wsi. Miał on związek z ogól−ną sytuacją ekonomiczną w Polsce i niestety pogłębił się po 1981 roku.

Masową organizacją młodzieży pracującej w miastach był Związek Młodzieży Socjali−stycznej, a od 1976 roku Związek Socjalistycznej Młodzieży Polskiej. Prowadził on dzia−łalność turystyczną w ramach letniej i zimowej akcji obozowej. Związek organizował dzia−łalność turystyczną i sportową we współpracy z: Głównym Komitetem Kultury Fizyczneji Turystyki, Centralną Radą Związków Zawodowych, Towarzystwem Krzewienia KulturyFizycznej, Szkolnym Związkiem Sportowym i Akademickim Związkiem Sportowym. W ra−mach dwustronnych kontaktów między „bratnimi organizacjami” państw socjalistycznychmłodzież ZMS−owska wyjeżdżała na wycieczki zagraniczne. Biuro Zagranicznej TurystykiMłodzieżowej zajmowało się grupowymi wyjazdami młodych ludzi poza granice Polskii przyjmowało grupy młodzieży z innych krajów bloku socjalistycznego. Organizowane byłyrównież tzw. „pociągi przyjaźni” do NRD, ZSRR i na Węgry. Biuro posiadało własne ośrodkiw Gdyni, Międzyzdrojach oraz Karpaczu.

Związek Socjalistycznej Młodzieży Polskiej w sferze turystyki kontynuował działal−ność swoich poprzedników. Jedną z najważniejszych form pracy turystycznej było organi−zowanie obozów szkoleniowo−wypoczynkowych, wycieczek krajoznawczych, rajdów, obo−zów wędrownych oraz spływów kajakowych. Działalność turystyczną ZSMP wspierało biuro„Juventur”.

168) S. Drążdżewski, Dorobek na miarę XXV−lecia PRL, [w:] Kultura Fizyczna 1969, nr 7.169) J. Gaj, Zarys historii turystyki w Polsce, Warszawa 2003, s. 127.

TURYSTYKA W PRL


17 kwietnia 1950 roku na Kongresie Studentów w Warszawie powołane zostałoZrzeszenie Studentów Polskich. Ta organizacja młodzieży akademickiej podporządkowa−na była Związkowi Młodzieży Polskiej, a po jego likwidacji Związkowi Młodzieży Socja−listycznej.

ZSP koncentrowało swoją działalność także na sprawach turystyki i wypoczynku. Na tympolu współpracowało z biurem „Almatur” oraz PTTK. Zrzeszenie proponowało bogatą ofertęodpoczynku dla studentów, ponieważ organizowało wczasy dla studentów, rajdy, wyciecz−ki w kraju oraz wyjazdy zagraniczne. Studenci mogli brać udział nie tylko w rajdach pie−szych, ale także w rajdach rowerowych, narciarskich, żeglarskich i kajakowych.

[Pod względem jakościowym i ilościowym działalność ZSP prowadzona wspólnie z PTTKwyróżniała się w całym środowisku młodzieżowym. Już w latach pięćdziesiątych powstałyakademickie kluby turystyczne (pierwszy we Wrocławiu w 1957 r.) oraz Koła i OddziałyPTTK (w Krakowie już w 1957 r.). Te ostatnie zajmowały się w ścisłym kontakcie z ZSProzwojem turystyki masowej i kwalifikowanej turystyki studenckiej, skupiały kadrę tury−styczną. Powstawały obiekty turystyczne stałe (studenckie chaty turystyczne) i sezonowebazy namiotowe. W 1970 roku ZSP miało do swojej dyspozycji ponad 6 tys. miejsc w ośrod−kach turystycznych. Organizacja ta prowadziła sezonowe Międzynarodowe Hotele Studenckiew większych miastach, np. Krakowie, Warszawie, Gdańsku, Poznaniu. W 1972 roku MHSskupiały ponad 8 tys. miejsc w taniej bazie noclegowej.

Przy ZSP powstało wiele specjalistycznych klubów, umożliwiających studentom upra−wianie turystyki kwalifikowanej i zdobywanie uprawnień (Akademickie Kluby Narciarskie,Yacht Cluby, Kluby Wysokogórskie, Kluby Jeździeckie, Studenckie Koła Przewodnickie).Organizowano wycieczki, wyjazdy świąteczne, obozy wędrowne i wczasy studenckie. W śro−dowisku ZSP wylansowany został model rajdów studenckich, które dzięki dobrej organiza−cji, atrakcyjnym formom programu i niezwykłej atmosferze stały się synonimem „turystykistudenckiej”. W latach siedemdziesiątych ubiegłego wieku liczba uczestników rajdów stu−denckich sięgała 70 tys. osób. Zarówno pod względem wartościowego programu, jak i roz−miarów, na uwagę zasługują obozy – stałe (połączone np. z nauką języków obcych lub spe−cjalistycznym programem) oraz wędrowne – piesze, kajakowe, rowerowe itp. Wyróżniałysię obozy naukowe, połączone z badaniami prowadzonymi przez studentów, aktywnym kon−taktem z odwiedzanym środowiskiem. W 1970 roku zorganizowano 300 takich obozów,z udziałem 5 tys., studentów i 120 pracowników naukowych. Akcje „Wisła”, „Ojców”,„Limanowa” zasługują na uwagę jako kompleksowe próby badań terenowych w wykona−niu studentów – turystów.

Załączona tabela ilustruje rozmiary studenckiej turystyki w 1970 roku organizowanejprzez ZSP we współpracy z akademickimi oddziałami PTTK.]170

oksiwodorŚyzobO ikzceicyW yzałZ,ydjaR mezaR

yzerpmI ycintsezcU yzerpmI ycintsezcU yzerpmI ycintsezcU yzerpmI ycintsezcUwókarK 082 0065 093 0058 17 01961 147 01013wałcorW 39 0681 081 0045 43 00201 703 06471ńanzoP 97 2721 061 3173 53 3403 472 8208awazsraW 021 0681 06 5712 88 2268 862 75621eciwotaK 98 6911 041 0024 53 0758 462 66931

170) Przyp. red. Z. Kruczek.

— 93 —

oksiwodorŚyzobO ikzceicyW yzałZ,ydjaR mezaR

yzerpmI ycintsezcU yzerpmI ycintsezcU yzerpmI ycintsezcU yzerpmI ycintsezcUksńadG 55 167 201 7682 54 8387 202 65411

źdóŁ 86 2721 68 0443 21 5213 661 7387nilbuL 45 8181 96 4063 92 0863 251 2019zczsogdyB 63 605 42 975 11 6251 17 1162nicezczS 6 012 81 016 34 0263 76 0444wózsezR 21 012 94 007 5 048 75 0571kotsyłaiB 21 552 61 634 01 545 83 6321nytzslO 01 051 61 066 01 9751 83 9832elopO 9 731 61 594 6 4541 61 6702

ISWecleiK 2 03 2 03 3 096 7 057aróGanoleiZ 2 32 — — 1 013 3 333

TiPB 052 62831 — — — — 052 62831MEZAR 7711 68903 8231 91473 834 27517 1492 729041

Źródło: Z. Kruczek, Rozwój turystyki w środowisku studenckim, [w:] Zeszyty Naukowe Instytutu Turystyki, nr 1, 1974 r.

Reasumując, należy stwierdzić, że ruch turystyczny w środowiskach młodzieży był po−wszechny. W dużej mierze był dotowany oraz podporządkowany polityce socjalistycznegopaństwa.

DZIAŁALNOŚĆ TURYSTYCZNA W ZAKŁADACH PRACYDziałalność turystyczna w zakładach pracy była prowadzona przede wszystkim w opar−

ciu o związki zawodowe. W listopadzie 1945 roku odbył się I Kongres Związków Zawodo−wych, na którym powołano związki branżowe, do 1980 roku całkowicie podporządkowanekierowniczej roli PZPR. Kilka miesięcy później, 5 stycznia 1946 roku, decyzją CentralnejRady Związków Zawodowych utworzona została Rada Wychowania Fizycznego i Sportuprzy CRZZ, a w zarządach głównych poszczególnych branż oraz komisjach okręgowychpowstały wydziały wychowania fizycznego i sportu. Pod koniec 1950 roku rozwiązano Radę,a w jej miejsce powołano Wydział Kultury Fizycznej przy CRZZ.

W 1964 roku nastąpiły zmiany w strukturze związkowej, utworzona została Ogólno−związkowa Federacja Sportu, Wychowania Fizycznego i Turystyki, która zarządzała tury−styką i sportem z pomocą prezydiów wojewódzkich rad OFSWFiT. Natomiast w 1973 rokunastąpiła reorganizacja polegająca na rozwiązaniu dotychczasowych struktur oraz utworze−niu jednolitego systemu rad kultury fizycznej i turystyki działających na wszystkich szcze−blach struktury organizacyjnej związków zawodowych. Podstawowymi jednostkami tegosystemu były rady zakładowe stanowiące integralną część rady zakładowej przedsiębior−stwa powołanej dla koordynowania działalności turystycznej, sportowej oraz rekreacyjnejna terenie zakładu pracy. Rady zakładowe urządzały wycieczki dla pracowników oraz ichrodzin w oparciu o transport zakładowy. Poza tym organizowały wczasy i pobyty świątecz−ne we własnych domach wypoczynkowych bądź placówkach Funduszu Wczasów Pracow−niczych. Wczasowicze korzystali także z ośrodków wczasowych innych zakładów pracyw ramach dwustronnej wymiany.171

W latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych, w latach rozwoju turystyki w PRL, ist−niało coraz większe zapotrzebowanie na ośrodki wczasowe i domy Funduszu Wczasów

TURYSTYKA W PRL

171) J. Gaj, Zarys historii turystyki w Polsce, Warszawa 2003, s. 139.


Pracowniczych. W związku z tym zbudowano nowe obiekty w atrakcyjnych turystyczniemiejscowościach i regionach Polski.

Wycieczki oraz turnusy wczasowe organizowały rady zakładowe i działy socjalne za−kładów pracy, współpracując m.in. z Polskim Towarzystwem Turystyczno−Krajoznawczym,Towarzystwem Krzewienia Kultury Fizycznej oraz Funduszem Wczasów Pracowniczych.

Szczególną rolę w organizowaniu wypoczynku dla pracowników i ich rodzin w czasiewolnym od pracy oraz w okresie urlopów pełnił Fundusz Wczasów Pracowniczych. Była toinstytucja działająca na zasadach scentralizowanego przedsiębiorstwa w ramach CentralnejRady Związków Zawodowych. FWP został powołany mocą ustawy z dnia 4 lutego 1949 rokui na swoją działalność otrzymywał dotacje państwowe. Fundusz prowadził również domywypoczynkowe, organizował wycieczki i obozy wędrowne w ramach turystyki usportowio−nej, prowadził działalność kulturalno−oświatową oraz krajoznawczo−turystyczną w ramachwczasów. Zajmował się także organizowaniem turnusów rehabilitacyjnych i profilaktycznych.

Na strukturę organizacyjną Funduszu Wczasów Pracowniczych składały się: DomyWczasowe (DW) i Zarządy Okręgów Wczasowych (ZOW), którym podlegały domy wcza−sowe na określonym terenie, oraz Dyrekcja Naczelna (DN).

W domu wczasowym FWP mogli wypoczywać wczasowicze, którzy wykupili skiero−wania na wczasy ulgowe bądź pełnopłatne. Zapewniały one także usługi dodatkowe, którebyły oferowane przez specjalne jednostki funkcjonujące w ramach ZOW. Były to przysta−nie wodne i wypożyczalnie sprzętu sportowego oraz kluby, bufety i kawiarnie. Domy wcza−sowe dysponowały także przewodnikami, którzy organizowali wycieczki piesze w najbliż−sze okolice lub wycieczki autokarowe. Organizując wyjazdy, Fundusz korzystał z transportuPKS i PKP oraz autokarów biur podróży.

Fundusz Wczasów Pracowniczych organizował wczasy czternastodniowe indywidual−ne i rodzinne, wczasy profilaktyczne trwające 21 dni, a także dwudziestoczterodniowe po−byty w sanatoriach. Fundusz proponował również turnusy w okresie świątecznym, wczasywędrowne piesze, kajakowe i rowerowe oraz wczasy zagraniczne, które miały charakterwymiany bezdewizowej z państwami socjalistycznymi.

Liczba miejsc w domach wczasowych FWP – od momentu utworzenia w 1949 roku dokońca lat sześćdziesiątych – znacznie wzrosła. Po 1960 roku Fundusz wykupywał corazwięcej miejsc na kwaterach prywatnych. Największą liczbą miejsc dysponował FWP naterenach nadmorskich oraz na Dolnym Śląsku i w Małopolsce. Pod koniec lat sześćdziesią−tych FWP był w posiadaniu około 1500 domów wczasowych.172

Do lat osiemdziesiątych działalność Funduszu Wczasów Pracowniczych była prowa−dzona na zasadach socjalnych, tzn. bez nastawienia na duże zyski. W następnych latachbaza materialna Funduszu ulegała stopniowej dekapitalizacji, a usługi systematycznie siępogarszały. W konsekwencji w okresie ustrojowych transformacji FWP się rozpadł, wieleprzedsiębiorstw upadło, a ośrodki wczasowe zostały sprzedane. Niestety, tym samym szan−se na wypoczynek poza miejscem zamieszkania stracili niezamożni Polacy.

Prężną działalność turystyczną prowadził Związek Zawodowy Kolejarzy. SpołecznaKomisja Turystyki i Wypoczynku przy ZZK powstała w 1961 roku. O efektach jej działal−ności świadczy fakt, iż w 1965 roku zorganizowała wycieczki dla 165 tysięcy osób. Komi−sja Związku Zawodowego Kolejarzy należała do Międzynarodowej Unii Turystycznej Ko−lejarzy i była organizatorem Międzynarodowego Zlotu w Rucianem.

172) Turystyka w 25−leciu PRL, Warszawa 1969.

— 95 —

TURYSTYKA W III RZECZYPOSPOLITEJ

4 czerwca 1989 roku po wolnych wyborach zaczął się proces przemian społeczno−poli−tycznych i gospodarczych w Polsce. Nastąpiło urynkowienie gospodarki, zostały ograni−czone dotacje do budżetu państwa, złotówka uzyskała wymienialność na waluty innychpaństw, weszła w życie ustawa o działalności gospodarczej oraz wprowadzono podatek odosób fizycznych. W 1993 roku rozpoczął się proces prywatyzacji. Negatywnymi zjawiska−mi występującymi w ostatnich latach jest duży spadek produkcji i dochodu narodowego,wysoka inflacja, coraz większe bezrobocie oraz dotkliwy dla społeczeństwa spadek stopyżyciowej. „Zmiany w życiu politycznym, społecznym i gospodarczym zachodzące w krajuod 1989 r. coraz bardziej oddziaływują na turystykę”.173

W 1991 roku został powołany Urząd Kultury Fizycznej i Turystyki, którego prezes po−siadał status organu administracji państwowej do spraw turystyki. W ramach Urzędu funk−cjonowały trzy departamenty odpowiadające za rozwój turystyki. Były to: DepartamentGospodarki Turystycznej, Departament Promocji Turystyki oraz Departament Współpracyz Zagranicą.

Urząd Kultury Fizycznej i Turystyki zajął się tworzeniem warunków sprzyjających roz−wojowi polskiej turystyki oraz koordynowaniem prac środowisk i instytucji zainteresowa−nych sukcesem tej ważnej dziedziny życia społecznego i gospodarki.

W 2000 r. nastąpiły zmiany w systemie zarządzania turystyką w Polsce. ZlikwidowanoUrząd Kultury Fizycznej i Turystyki, a jego obowiązki przejęło Ministerstwo Gospodarki,174

w którego ramach utworzono Departament Turystyki posiadający szerokie kompetencjewobec wszystkich sektorów turystyki w Polsce.

Mocą Ustawy z 25 czerwca 1999 roku powołano Polską Organizację Turystyczną.Argumentem przemawiajacym za utworzeniem wyspecjalizowanej organizacji rządowo−samorządowej, realizującej politykę państwa w dziedzinie turystyki, był fakt, że Polska byłajedynym krajem OECD, gdzie nie istniała taka organizacja rządowa.

Organami POT są Prezes oraz Rada Polskiej Organizacji Turystycznej, którą tworzy od12 do 18 członków powoływanych przez ministra spośród kandydatów przedstawianychprzez administrację rządową, jednostki samorządu terytorialnego, organizacje zrzeszająceprzedsiębiorców różnych sektorów przemysłu turystycznego oraz organizacje społecznei stowarzyszenia turystyczne. Do najważniejszych zadań Polskiej Organizacji Turystycznejnależą: promocja Polski i jej atrakcji turystycznych, zapewnienie działania i rozwoju pol−skiego systemu informacji turystycznej w kraju i na świecie, nakreślanie, opiniowanie i wspo−maganie planów rozwoju oraz unowocześnienie i rozbudowa infrastruktury turystycznej,a także realizacja zadań zleconych POT przez organy i jednostki, które zgodnie z ustawąz nią współpracują. Polska Organizacja Turystyczna realizuje powyższe zadania współ−działając z jednostkami samorządu terytorialnego oraz organizacjami, które zrzeszają przed−siębiorców z branży turystycznej, stowarzyszenia zajmujące się turystyką oraz przedstawi−cielstwa zagraniczne. Ustawa o Polskiej Organizacji Turystycznej weszła w życie z dniem1 stycznia 2000 roku.175

173) K. Przecławski, Stan turystyki polskiej, [w:] Problemy Turystyki 1991, nr 1.174) Obecnie Ministerstwo Gospodarki i Pracy.175) Praca zbiorowa pod redakcją Z. Kruczka, Kompedium pilota wycieczek, Kraków 2001, s. 29.


Największym przedsiębiorcą działającym na polskim rynku turystycznym jest „Orbis” SAbędący od 1991 roku jednoosobową spółką Skarbu Państwa. W 1993 roku wyodrębnionoz niej dwie spółki z ograniczoną odpowiedzialnością: Polskie Biuro Podróży (OrbisTravel) oraz firmę transportową Orbis Transport. Polskie Biuro Podróży „Orbis” jest przedsię−biorstwem o bardzo szerokim zakresie działalności i rozbudowanej sieci usługowej. W jegostrukturach działają m.in.: Biuro Zagranicznej Turystyki Wyjazdowej, Biuro ZagranicznejTurystyki Przyjazdowej, Biuro Kongresów, Biuro Polowań oraz wiele spółek kapitałowych.

Polska Izba Turystyki jest ogólnopolską organizacją samorządu gospodarczego, którazrzesza biura oraz agencje turystyczne dysponujące największym potencjałem gospodar−czym. Działa ona w oparciu o ustawę z 30 maja 1989 roku. Strukturę Izby tworzy 13 Od−działów Wojewódzkich i przedstawicielstw terenowych w: Białymstoku, Bydgoszczy,Elblągu, Katowicach, Kielcach, Łodzi, Olsztynie, Poznaniu, Radomiu, Gdańsku, Warsza−wie oraz Zakopanem. Pracami Polskiej Izby Turystyki kieruje Rada Naczelna PIT wybranaw 2000 roku na czteroletnią kadencję. Izba zabiega, aby polska turystyka stanowiąca istot−ny dla budżetu państwa sektor gospodarki, stała się poważnie traktowanym przez rząd i par−lament przemysłem turystycznym, który może wzbogacić gospodarkę polską o nowe im−pulsy rozwojowe. Polska Izba Turystyki i zrzeszone w niej biura współpracująz organizacjami międzynarodowymi, a aktywność jej przedstawicieli na forum organizacjimiędzynarodowych przynosi różnorodne pozytywne i wymierne efekty dla polskiej branżyturystycznej.

Od 1995 roku wszystkim biurom i agencjom, które są zrzeszone w Polskiej Izbie Tury−styki, przyznawany jest na jeden rok certyfikat ze znakiem logo objętym ochroną UrzęduPatentowego.

[Równolegle z Polską Izbą Turystyki rozpoczęły działalność Regionalne Izby Turystykiw większości liczących się ośrodków turystycznych kraju (np. Krakowska Izba Turystyki,Wielkopolska Izba Turystyki, Izba Turystyki Ziemi Łódzkiej itp.). Izby te próbują w ostat−nich latach zjednoczyć swoje działania w formie Porozumienia Izb Turystycznych.]176

Rozmiary turystyki przyjazdowej w Polsce są niższe niż w wielu innych państwachEuropy. W turystyce krajowej – w związku z trudną sytuacją ekonomiczną – utrzymujesię tendencja spadkowa. Względy finansowe są podstawową przyczyną rezygnacji z wy−poczynku urlopowo−wakacyjnego dla większości polskich rodzin. Brak odpowiedniegowsparcia ze strony władz państwowych spowodował zmniejszenie się udziału organiza−cji, takich jak np. ZHP czy PTTK, w wypoczynku wakacyjnym oraz działalności tury−stycznej.

W polskiej turystyce ostatnich lat pojawiły się akcenty związane z postacią Ojca Świę−tego Jana Pawła II, który podkreśla potrzebę szukania odpoczynku w obcowaniu z przy−rodą i pięknem ojczystego krajobrazu. Do pożytecznego spędzania wolnego czasu zachę−ca Krajoznawcza Odznaka im. Jana Pawła II. Górski szlak w Dolinie Chochołowskiej,którym wędrował niegdyś Karol Wojtyła, czy szlak Brdy, który Ojciec Święty uważaza najpiękniejszy spośród spływów kajakowych w Polsce, otrzymały nazwy szlakówpapieskich. Szczególnie interesująca i bogata jest sieć szlaków papieskich na terenieMałopolski.


— 97 —

Tablica informacyjna Małopolskiego Szlaku Papieskiego, fot. Z. Kruczek

Zdecydowana większość wyjazdów turystycznych Polaków odbywa się bez pośrednic−twa instytucji turystycznych. Dotyczy to zwłaszcza wyjazdów krajowych, przy których za−ledwie 5% rodaków korzysta z usług firm turystycznych. W wyjazdach zagranicznych udziałten jest znacznie wyższy i wynosi ponad 30%. Mogłoby to sugerować bardzo ograniczonemożliwości działalności na rynku turystycznym. Okazuje się, że w Polsce jest około 5,5 ty−siąca różnych firm oraz instytucji zajmujących się organizacją i obsługą ruchu turystyczne−go.177

[Załamanie się ciągłego światowego trendu wzrostu turystyki po ataku terrorystycz−nym w 2001 roku na Nowy Jork odebrane zostało na całym świecie jako początek nowejepoki jej rozwoju. Wojna w Iraku, epidemie na Dalekim Wschodzie w istotny sposób kom−plikowały rozwój turystyki na świecie w pierwszych latach XXI wieku. Z drugiej stronyproces integracji na starym kontynencie i przyjęcie 10 nowych członków od 1 maja 2004roku (w tym Polski) do Unii Europejskiej niesie nadzieje na nowe możliwości rozwoju.

W 2003 roku ogólna liczba podróży międzynarodowych na świecie osiągnęła 694 mi−liony, z tego Europa wykazała 401,5 mln podróży. Polska była celem przyjazdu dla ponad52 mln cudzoziemców i blisko 14 mln zagranicznych turystów. W rankingach światowychzajmuje pod względem recepcji ruchu turystycznego 14 miejsce. W tym samym roku liczbawyjazdów zagranicznych przekroczyła 38 mln. Według szacunków Instytutu Turystyki, w 2003roku Polacy uczestniczyli w 7,2 mln turystycznych podróżach za granicę (przynajmniej z jed−nym noclegiem poza granicami kraju).

Integracja Polski z Unią Europejską w maju 2004 roku spowodowała odczuwalny wzrostzarówno przyjazdowego ruchu turystycznego, zwłaszcza z 25 krajów UE, jak i większą ak−tywność Polaków w zakresie wyjazdów zagranicznych. Jest to efekt ułatwień paszporto−wych i granicznych, jak i zainteresowania nowymi członkami UE.

177) Ibidem, s. 31.

TURYSTYKA W III RZECZYPOSPOLITEJ


Obchody Światowego Dnia Turystyki w Spale w 2004 r., fot. Z. Kruczek

Nastąpiły znaczne przeobrażenia w bazie noclegowej kraju, powstało wiele nowychobiektów, modernizowano stare, inwestycje w hotele stały się bardzo opłacalne. Wprowa−dzono kategoryzację bazy noclegowej. W 2002 roku istniało wg GUS ponad 7 tys. obiektówzakwaterowania zbiorowego, które oferowały 610 tys. miejsc noclegowych.

W pierwszych latach XXI wieku możemy już śmiało powiedzieć, że w świadomości spo−łeczeństwa, władz samorządowych, jak i administracji, turystyka stała się ważną dziedzinągospodarki narodowej, szansą na rozwój kraju i aktywizację regionów. Równocześnie tury−styka stała się zjawiskiem masowym, niemal powszechnym, czymś, bez czego większośćspołeczeństwa nie wyobraża sobie życia. Tak jak sztuka czy literatura, turystyka jako częśćskładowa kultury ogólnoświatowej stała się jej dziedzictwem.178]179

178) J. Ślusarczyk, Historia turystyki, [w:] Nauki o turystyce. Studia i Monografie, red. R. Winiarski, AWF, Kraków2003.


— 99 —

ZAKOŃCZENIE

Podróże i wędrówki wykraczające poza obszar codziennej penetracji odbywano od za−rania dziejów ludzkości.

Słowa takie jak „turysta” czy „turystyka” pojawiły się i upowszechniły dopiero w XIXstuleciu. Przyjmuje się jednak, że geneza tych terminów sięga XVII wieku i ma związekz określeniem „grand tour”, które wówczas oznaczało bardzo popularne wśród młodychAnglików wyjazdy na kontynent, głównie do Francji, będące ważnym elementem kształce−nia i wychowania. W literaturze termin „turysta” pojawił się po raz pierwszy w 1838 rokuw książce Stendhala pt. „Memoires d’un touriste”.

Już od początku istnienia państwa polskiego zanotowane zostały sporadyczne podróżezagraniczne. Były to głównie wędrówki o charakterze religijnym, dyplomatycznym lubhandlowym. Od XIV wieku studenci i profesorowie wyjeżdżali na zagraniczne uczelnie.

Ruch krajoznawczy zaczął rozwijać się pod koniec XVIII wieku, a w okresie zaborówprzyczynił się do umacniania polskości.

Do rozwoju polskiej turystyki na przełomie XVIII i XIX stulecia przyczynił się Stani−sław Staszic, który zwiedził i opisał polskie góry Tatry i Beskidy, a także podróżował poEuropie. Zasługi dla turystyki wniósł Julian Ursyn Niemcewicz, odbywając wiele podróżypo Polsce, Europie i USA oraz podkreślając więź Śląska z Polską.

Od XIX stulecia notujemy rozwój turystyki wypoczynkowej. Coraz większą popular−ność zdobywały wyjazdy do uzdrowisk, wśród których pod koniec tego wieku szczególnąpopularnością cieszyło się Zakopane rozsławione przez doktora Tytusa Chałubińskiego.

Za początek współczesnej turystyki w Polsce przyjmuje się umownie założenie w 1873roku pierwszej polskiej organizacji turystycznej, którą było Towarzystwo Tatrzańskie.Towarzystwo skupiało elitę miłośników gór i, podobnie jak założone w 1906 roku PolskieTowarzystwo Krajoznawcze, odegrało pionierską rolę w dziedzinie krzewienia turystykii nasycenia jej treściami patriotycznymi.

Pod wpływem wspaniałego rozwoju młodopolskiej poezji tatrzańskiej miało miejscenastrojowe i wzniosłe przeżywanie wycieczek w góry. W plecakach, oprócz niezbędnegoekwipunku, czasem gościł tomik poezji, np. Tetmajera.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 roku nastąpiło ożywienie w ruchuturystycznym. Powstało szereg nowych organizacji, instytucji i biur podróży, wśród któ−rych szczególną renomę zdobył „Orbis”. Upowszechniła się turystyka wśród młodzieży,jako jedna z ciekawych form spędzania wolnego czasu. Powstały muzea, rozbudowano in−frastrukturę.

Niestety, w czasie II wojny światowej polska turystyka poniosła ogromne straty ludzkiei materialne.

W PRL turystyka zagraniczna w pierwszych latach powojennych niemal nie istniała.Stopniowo zaczęła się rozwijać dopiero po 1956 roku. Turystyka krajowa była uprawianamasowo, a duże zasługi w jej rozwój wniosło utworzone w 1950 roku Polskie TowarzystwoTurystyczno−Krajoznawcze.

W 1989 roku Polska weszła w okres głębokiej transformacji ustrojowej, która wywołu−je zarówno pozytywne, jak i negatywne skutki dla polskiej turystyki.


Znajomość historii turystyki można pogłębić, udając się do Muzeum Sportu i Turystykiw Warszawie i w Karpaczu, które istnieje od 1952 roku.

„Człowiekowi potrzebne jest piękno krajobrazu” – jak stwierdził Jan Paweł II – i dlate−go ludzie szukają odpoczynku, pragną odnaleźć siebie w obcowaniu z przyrodą, usiłują od−zyskać siły w marszu, we wspinaczce, chcą poznać ciekawe zakątki i obiekty. Najlepsządrogą wiodącą do realizacji tego celu jest turystyka.

Rozwój turystyki na świecie wg S. Liszewskiego

— 101 —

KALENDARIUM WYDARZEŃ

1000 r. – pielgrzymka Ottona III do grobu św. Wojciecha w Gnieźnie

1246 r. – wyprawa Benedykta Polaka do Mongolii (udział w poselstwie papieskim)

1565 r. – wyprawa Beaty Łaskiej do Zielonego Stawu Kieżmarskiego

1805 r. – Stanisław Staszic, jako pierwszy Polak, wszedł na szczyt Łomnicy uznawanejwówczas za najwyższy szczyt w Tatrach

1867 r. – utworzenie Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”

1873 r. – powstanie Towarzystwa Tatrzańskiego, pierwszej organizacji turystycznej na zie−miach polskich

1874 r. – powstało pierwsze schronisko tatrzańskie w Morskim Oku

1878 r. – zostało utworzone Warszawskie Towarzystwo Wioślarskie (zalegalizowanew 1882 r.)

1886 r. – utworzenie Warszawskiego Towarzystwa Cyklistów

1888 r. – utworzenie Muzeum Tatrzańskiego im. Tytusa Chałubińskiego w Zakopanem

1894 r. – Stanisław Barabasz odbył pierwszą turystyczną wycieczkę narciarską w Tatry –do Czarnego Stawu Gąsienicowego

1894 r. – Jan Grzegorzewski podjął pierwszą udaną próbę wspinaczki zimowej

1906 r. – utworzenie Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego

1906 r. – utworzenie Akademickiego Klubu Turystycznego we Lwowie

1906 r. – powstał Związek Uzdrowisk Polskich

1907 r. – zostało utworzone Zakopiańskie Towarzystwo Łyżwistów, które od 1911 r. byłoSekcją Narciarską Towarzystwa Tatrzańskiego

1908 r. – utworzenie Stowarzyszenia Polskich Robotników i Robotnic „Siła” na ŚląskuCieszyńskim

1909 r. – utworzenie Tatrzańskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego

1909 r. – utworzenie Towarzystwa Automobilistów Królestwa Polskiego

1910 r. – utworzenie Polskiego Towarzystwa Turystycznego „Beskid”

1912 r. – powołanie Sekcji Ochrony Tatr Towarzystwa Tatrzańskiego

1913 r. – utworzenie Poznańskiego Towarzystwa Krajoznawczego

1919 r. – utworzony został Polski Związek Narciarski

1919 r. – Towarzystwo Tatrzańskie przyjmuje nazwę Polskie Towarzystwo Tatrzańskie


1919 r. – powołanie Referatu Turystyki przy Ministerstwie Robót Publicznych

1919 r. – utworzenie Sekcji Kół Krajoznawczych Młodzieży Szkolnej i Pozaszkolnej(od 1927 r. – Komisja Kół Krajoznawczych Młodzieży Szkolnej przy RG PTK)

1920 r. – powstało Polskie Biuro Podróży „Orbis” (zarejestrowane w 1923 r.)

1920 r. – utworzenie Automobilklubu Polskiego

1922 r. – utworzenie Związku Towarzystw Kolonii Letnich i Kolonie Urządzających

1924 r. – powołanie Międzyministerialnej Komisji Turystycznej przy Ministerstwie RobótPublicznych

1925 r. – utworzenie Polskiego Touring Klubu

1925 r. – powstało Podolskie Towarzystwo Turystyczno−Krajoznawcze

1926 r. – utworzenie Stowarzyszenia Polskich Schronisk Młodzieżowych

1927 r. – powstało Wołyńskie Towarzystwo Krajoznawcze i Opieki nad Zabytkami

1927 r. – utworzenie Związku Polskich Towarzystw Turystycznych

1928 r. – powołanie Międzyministerialnej Komisji do Zbadania Zagadnień Turystyki

1929 r. – w dniach 12–13 lipca w Poznaniu obradował Ogólnopolski Kongres Krajoznawczy

1929 r. – utworzona została Naczelna Organizacja Polskiego Przemysłu Hotelowego

1930 r. – utworzenie Polskiego Związku Kajakowego

1930 r. – utworzenie Krakowskiego Towarzystwa Krzewienia Narciarstwa

1932 r. – powołanie Międzynarodowej Federacji Schronisk Młodzieżowych InternationalYouth Hostel Federation – IYHF

1934 r. – utworzenie Robotniczego Towarzystwa Turystycznego

1935 r. – powołanie Ligi Popierania Turystyki

1935 r. – utworzenie Klubu Wysokogórskiego Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego

1937 r. – powstała Spółdzielnia Turystyczno−Wypoczynkowa „Gromada”

1945 r. – utworzenie Samodzielnego Wydziału Turystyki przy Ministerstwie Komunikacji

1949 r. – powołanie Funduszu Wczasów Pracowniczych – FWP

1950 r. – utworzenie Polskiego Towarzystwa Turystyczno−Krajoznawczego z połączeniaPolskiego Towarzystwa Tatrzańskiego i Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego

1950 r. – powstała Rada Turystyczna przy Ministerstwie Komunikacji

1952 r. – powołanie Komitetu do Spraw Turystyki przy Prezesie Rady Ministrów

1952 r. – utworzenie Górskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowewgo – GOPR

1957 r. – powołanie Biura Turystyki Sportowej „Sports−Tourist”

1957 r. – powstanie Biura Zagranicznej Turystyki Młodzieżowej „Juventur”

— 103 —

1959 r. – utworzenie Biura Usług Turystycznych ZHP „Harctur”

1962 r. – powołanie Zrzeszenia Polskich Hoteli Turystycznych

1960 r. – utworzenie Głównego Komitetu Kultury Fizycznej i Turystyki – GKKFiT

1974 r. – powstał Polski Związek Alpinizmu

1989 r. – powołanie Polskiej Izby Turystyki

1991 r. – powołanie Urzędu Kultury Fizycznej i Turystyki (działał do 2000 r.)

1997 r. – uchwalenie ustawy o usługach turystycznych

1999 r. – powołanie Polskiej Organizacji Turystycznej

KALENDARIUM WYDARZEŃ

— 105 —

BIBLIOGRAFIA

Asnyk A., Wiersze wybrane, wybrał i wstępem poprzedził Jan Zygmunt Jakubowski, PIW, Warszawa 1988.Butowski L., Organizacja turystyki w Polsce. Przegląd struktur, Warszawa 1998.Buko R., Funkcje i formy zagranicznej turystyki młodzieżowej w Polsce, [w:] Ruch Turystyczny 1967, z. 2.Bystroń J. S., Dzieje obyczajów w dawnej Polsce, Warszawa 1932, t. I.Chmielowski J., W głębi Tatr, [w:] Pamiętnik Towarzystwa Tatrzańskiego 1904.Chmielowski J., Dworzec Tatrzański, [w:] Przewodnik po Tatrach, Lwów 1907, t. I.Chrzanowski I., Historia literatury niepodległej Polski (965–1795), Warszawa 1971.Drążdżewski S., Dorobek na miarę XXV−lecia PRL, [w:] Kultura Fizyczna 1969, nr 7.Filipowicz Z., Zarys historii turystyki, PTE, Wrocław 1963.Gaj J., Zarys historii turystyki w Polsce, WSE, Warszawa 2003.Gaj J., Hądzelek K., Dzieje kultury fizycznej w Polsce, AWF, Poznań 1997, nr 45.Gierwatowski S., Problemy turystyki w czasopiśmie „Wici” w latach 1928–1939, [w:] Sport Robotniczy

1971, t. VII.Gierwatowski S., Problemy turystyki w świetle pamiętników „Młode pokolenie chłopów”, [w:] Sport

Robotniczy 1968, t. IV.Grot Z., Gaj J., Zarys dziejów kultury fizycznej w Wielkopolsce, Poznań 1973.Hoesick F., Legendarne postacie zakopiańskie. Chałubiński, ks. Stolarczyk, Sabała, Warszawa 1922.Izydorczyk A., Organizacja turystyki w Polsce, Warszawa 1975.Janowski A., [w:] Ziemia 1936, nr 5.Jazowski A., Z legendą w góry, Kraków 1983.Kartki z historii kultury fizycznej i turystyki 1945–1964, Warszawa 1964.Kompendium pilota wycieczek. Praca zbiorowa pod redakcją Z. Kruczka, Proksenia, Kraków 2001.Kowalski T., Relacja Ibrahima ibn Jakuba z podróży do krajów słowiańskich w przekładzie Al−Behriego,

[w:] Pomniki dziejowe Polski, Kraków 1946, t. I.Kraszewski J. I., Listy do A. J. Miłaszewskich, Rodziny Lange i Walerego Eljasza−Radzikowskiego,

Wrocław 1966.Kruczek Z., Rozwój turystyki w środowisku studenckim, [w:] Zeszyty Naukowe Instytutu Turystyki

1974, nr 1.Kruczek Z., Kurek A., Nowacki M., Krajoznawstwo. Zarys teorii i metodyki, Proksenia, Kraków 2003.Krygowski W., Dzieje Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego, Kraków 1988.Krygowski W., Polskie Towarzystwo Tatrzańskie a rozwój narciarstwa w Polsce, [w:] Wierchy 1948, nr 18.Krygowski W., Zarys dziejów polskiej turystyki górskiej, Sport i Turystyka, Warszawa 1973.Kulczycki Z., 100 lat społecznej turystyki w Polsce. Szkice z dziejów PTTK i jego poprzedników,

ZG PTTK, Warszawa 1973.Kulczycki Z., Zarys historii turystyki w Polsce, Sport i Turystyka, Warszawa 1977.Laskiewicz H., Robotnicza kultura fizyczna w Polsce w latach 1918–1939, [w:] Sport Robotniczy 1971, t. VI.Laskiewicz H., Turystyka młodzieżowa i szkolna w Polsce Ludowej (w latach 1945–1959), [w:] Wycho−

wanie Fizyczne i Higiena Szkolna, 1964, nr 9.Laskiewicz H., Adam Chętnik o kulturze fizycznej wsi polskiej, [w:] Wychowanie Fizyczne i Sport 1979,

nr 1 i 2.Łazarek R., Systemy organizacyjne turystyki, Warszawa 1967.Łobożewicz T., Propedeutyka turystyki, AWF, Warszawa 1997.Łobożewicz T., Turystyka mieszkańców wsi, Warszawa 1989.Łysakowski J., Państwowa administracja sprawami kultury fizycznej i turystyki w PRL, Warszawa 1980.Mariotti G., Historia turystyki, AWF, Warszawa 1963.Masiukiewicz P., Organizacja turystyki w Polsce (stan na dzień 30 września 1985 r.), Warszawa 1986.Maszczak T., Wychowanie fizyczne w harcerstwie, [w:] Studia i Monografie AWF Warszawa, Warszawa 1979.


Mączak A., Peregrynacje, wojaże, turystyka, Czytelnik, Warszawa 1984.Nowak L., Wychowanie fizyczne i sport w państwowym szkolnictwie ogólnokształcącym w Polsce w latach

1918–1939, Monografie AWF Poznań, Poznań 1996, nr 325.Orłowicz M., Moje wspomnienia turystyczne, Ossolineum, Wrocław 1970.Orłowicz M., Organizacja turystyki w Polsce, [w:] Wychowanie Fizyczne, Warszawa 1932.Ostrowski S., Ruch turystyczny w Polsce, Warszawa 1968.Pamiętnik jubileuszowy w 50. rocznicę założenia PTK, Komisja Wydawniczo−Propagandowa, Warszawa 1958.Paryscy Z. i H., Wielka encyklopedia tatrzańska, Wydawnictwo Górskie, Poronin 1995.Pawłowski T. A., Tatrzańskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe, [w:] Wierchy 1948, nr 18.Petrozolin−Skowrońska B., Tytus Chałubiński, Warszawa 1981.Ponczek M., Kultura fizyczna w Polskich Katolickich Organizacjach Młodzieżowych w II RP, AWF,

Katowice 1997.Przecławski K., Religia a turystyka, [w:] Problemy Turystyki 1993, nr 3.Przecławski K., Człowiek a turystyka. Zarys socjologii turystyki, Albis, Kraków 1997.Przecławski K., Stan turystyki polskiej wsi, [w:] Problemy Turystyki 1991, nr 1.Reczek W., Model organizacyjny turystyki w Polsce, Sport i Turystyka, Warszawa 1977.Schnayder J., Podróże i turystyka w starożytności, Warszawa 1959.Siedlecki S., W latach wojennych, [w:] Wierchy 1948, nr 18.Sopyło T., Towarzystwo Tatrzańskie i Polskie Towarzystwo Tatrzańskie w zbiorach Muzeum Sportu i Tu−

rystyki w Warszawie, [w:] Studia i Materiały, Warszawa 1995, t. VIII.Sprawozdanie Komisji Międzyministerialnej do zbadania zagadnień turystyki 1928–1931, Warszawa 1931.Stępień M., Kodeks Hammurabiego, Warszawa 2000.Sucheni−Grabowska A., Działalność oświatowa „Sokoła” na Śląsku, [w:] Przegląd Historyczno−Oświa−

towy 1960.Szczepański J. A., Półtora wieku polskiej turystyki 1805–1955, [w:] Wierchy 1955.Szpecht M., Polskie Towarzystwo Schronisk Młodzieżowych w roku jubileuszu 70−lecia, [w:] Lider 1996,

nr 7–8.Tatrami urzeczeni. Dawna turystyka w słowie i obrazie. Wyboru dokonał i opracował R. Hennel, War−

szawa 1979.Topolski J., Polska w czasach nowożytnych (1501–1795), Poznań 1994.Turos L., Jak dawniej oceniano krajoznawstwo i turystykę, [w:] Poznaj swój kraj 1970, nr 4.Turystyka w 25−leciu PRL, Warszawa 1969.Wolski J., Działalność turystyczno−wypoczynkowa uzdrowisk polskich, [w:] Biuletyn Informacyjny

Instytutu Turystyki 1986, nr 1.Wnuk W., Moje Podhale, IW PAX, Warszawa 1978.Wroczyński R., Powszechne dzieje wychowania fizycznego i sportu, Wrocław 1979.Wrzosek A., Tytus Chałubiński−życie−działalność naukowa i społeczna, Warszawa 1970.Zając S., Kwiecień I., Polskie pejzaże. Antologia poezji, WSiP, Warszawa 1993.Zieliński A., Polskie podróże po Śląsku w XVIII i XIX w., Wrocław 1974.Ziółkowska T., Kultura fizyczna w Poznaniu w latach 1870–1918, [w:] Monografie AWF Poznań, Po−

znań 1992, nr 303.Żawrocki O., Wychowanie Fizyczne 1931, z. 5.

— 107 —

Wydawnictwo „PROKSENIA” poleca podręczniki przygotowane przez autorówzwiązanych z Instytutem Turystyki Akademii Wychowania Fizycznego w Krako−wie i Krakowską Szkołą Hotelarską. Publikacje te przeznaczone są dla słucha−czy policealnych szkół turystyczno−hotelarskich, studentów kierunków turystycz−nych oraz kandydatów na pilotów wycieczek i przewodników turystycznych.

„EUROPA.GEOGRAFIA TURYSTYCZNA”

Zygmunt Kruczek, Stefan SachaPublikacja zawiera: ogólną charakterystykęwarunków rozwoju turystyki w Europie,analizę ruchu turystycznego, podział Europyna makroregiony turystyczne. Część drugazawiera opisy wszystkich państw Europy,uwzględniające warunki rozwoju turystykiw danym państwie oraz opisy regionów tury−stycznych.Proksenia, Kraków 2003, ISBN 83−915010−3−5

„POLSKA. GEOGRAFIAATRAKCJI TURYSTYCZNYCH”Zygmunt KruczekWydanie III, uzupełnione i poprawione.Książka zawiera opis atrakcji i walorówturystycznych Polski w układzie problemo−wym oraz regionalnym. Za podstawę opisuprzyjęto regiony administracyjne (obecne wo−jewództwa), a w ich obrębie jednostki fizjo−graficzne wg podziału J. Kondrackiego.

Ponadto zamieszczono opisy szlaków tury−stycznych, słownik podstawowych terminówi pojęć, liczne mapy, tabele i wykresy, bogatyzestaw literatury oraz adresów stron www.Proksenia, Kraków 2005, ISBN 83−915010−6−X


„KRAJE POZAEUROPEJSKIE.ZARYS GEOGRAFII TURYSTYCZNEJ”Praca zbiorowa pod red. Z. KruczkaWydanie IV poprawione i uzupełnione.Trzecia część cyklu materiałów dydaktycznych z zakresugeografii turystycznej, zawiera opisy kontynentów i krajówpozaeuropejskich. Układ treści jak w pozycji „Europa.Zarys geografii turystycznej”, mapy, tabele, dane wielkościruchu turystycznego i wpływów z turystyki oraz bazy nocle−gowej za 1999/2000 r.Proksenia, Kraków 2005, ISBN 83−907659−7−7

„KOMPENDIUM PILOTA WYCIECZEK”Praca zbiorowa pod red. Z. KruczkaWydanie V zmienione.Najpełniejszy zbiór wiedzy o pilotowaniu wycieczek, zawieraocenę przemysłu turystycznego, zasady obsługi imprez tury−stycznych, omówienie problematyki prawnej, psychologicznej,medycznej turystyki, warsztat krajoznawczy pilota, wzorydokumentów i słownik pojęć. Układ publikacji dostosowanydo zmodyfikowanego w 2004 r. programu szkolenia pilotów,określonego ustawą o usługach turystycznych i rozporządze−niami MGiP.Proksenia, Kraków 2005, ISBN 83−915010−8−6

„KRAJOZNAWSTWO. ZARYS TEORII I METODYKI”Z. Kruczek, A. Kurek, M. Nowacki

Książka zawiera – w części pierwszej – syntetyczne ujęcieproblematyki krajoznawstwa – od jego pojęcia, poprzez roz−wój, role we współczesnym społeczeństwie, do omówieniagłównych jego form i kierunków działania. W części drugiej –metodycznej – zawarto opis metod i środków stosowanychw krajoznawstwie, ze szczególnym uwzględnieniem krajoznaw−stwa połączonego z turystyką (programowanie imprez tury−stycznych, warsztat krajoznawczy pilota wycieczek), inwenta−ryzacji krajoznawstwa oraz popularyzacji wiedzy krajoznaw−czej. Nowością w polskiej literaturze fachowej jest rozdziało dziedzictwie i jego interpretacji.

Proksenia, Kraków 2003, ISBN 83−915010−8−6

Wydanie V

NOWE

ROZDZIAŁY

— 109 —

„ZARYS DZIEJÓW TURYSTYKI W POLSCE”Małgorzata Lewan

Opracowanie „Zarys dziejów turystyki w Polsce" zawieranajważniejsze informacje o dziejach turystyki w Polsce, podanew przystępnej formie, bez zbędnych dygresji.Publikacja ta jest szczególnie przydatna dla studentów kierun−ków turystycznych, słuchaczy studiów policealnych oraz dlawszystkich zainteresowanych tą tematyką. Na tle rozważańo źródłach turystyki autorka kreśli dzieje turystyki w Polsce w czte−rech przedziałach czasowych – początki turystyki w Polsce (odStaszica do Chałubińskiego), tradycje turystyczne w Galicji,Królestwie Polskim i pod zaborem pruskim, turystyka w okresiemiędzywojennym i po II wojnie światowej oraz w III Rzeczy−pospolitej. Cennym dodatkiem do publikacji jest kalendariumwydarzeń w historii turystyki oraz bogata literatura.

Proksenia, Kraków 2004, ISBN 83−921418−0−6

„TESTY I PYTANIA DLA KANDYDATÓWNA PILOTÓW WYCIECZEK”Z. Kruczek, S. SachaWydanie III poprawione i uzupełnione.Publikacja przeznaczona dla organizatorów kursów pilotówi wykładowców na kursach oraz kandydatów na pilotówwycieczek. Zawiera około 1000 pytań stosowanych na egza−minach na uprawnienia pilota wycieczek (pytania testowe,pytania do egzaminu ustnego, sytuacje awaryjne, zadania prak−tyczne). Może być pomocna również w przygotowywaniutestów w studiach policealnych obsługi ruchu turystycznego,jak i zawodowych studiach wyższych z zakresu turystyki.Proksenia, Kraków 2004, ISBN 83−915010−7−8

„JAK BYĆ HOTELARZEM?”Jakub Adamowicz, Grzegorz WolakZawiera rozdziały: „Albergologia" czyli wiedza o hotelarstwie;Etyka w hotelarstwie; Krótka historia hotelarstwa; Rys historycz−ny kształtowania się usług i pojęć hotelarskich; Rady dotyczącesprzedaży usług hotelarskich; Kilka słów o usłudze hotelarskiej;Jakość – analiza i kryteria – trochę teorii; Sposób obiektywizacjioceny jakości usługi hotelarskiej; Terminologia ISO 8402; Kate−goryzacja i standaryzacja w polskim hotelarstwie; Funkcjonowa−nie i procedury służb hotelowych (recepcji, służby pięter); Bardzoważna osoba w hotelu – VIP; Śniadania hotelowe; Wybrane ter−miny i definicje stosowane w hotelarstwie. W aneksie załączniki:Zasady arbitrażu IHA/UFTAA; Konwencja o odpowiedzialności;regulamin hotelowy; fragmenty ustawy o usługach turystycznych;rozporządzenia; regulaminy hotelowe oraz statuty PIH i PZH.Krakowska Szkoła Hotelarska i Proksenia, Kraków 2004,ISBN 80−915010−9−4

NOWOŚĆ

NOWOŚĆ


Zamówienia

prosimy kierować

pod adresem:

B.P. „Hubertus Tour”, 31−047 Kraków, ul. Sarego 23/2tel./fax (0−12) 421−63−80; tel. (0−12) 421−56−16

e−mail: [email protected]

„PROMOCJA I INFORMACJA TURYSTYCZNA”Z. Kruczek, B. WalasKsiążka zawiera w części 1 kompleksowe ujęcie problematykipromocji i jej instrumentów (reklama, public relations itp.). Omówio−no organizację i finansowanie promocji w Polsce i wybranych kra−jach Europy. Dokładnie scharakteryzowano wybrane narzędzia pro−mocji, odnosząc je do działalności w turystyce (media, wydaw−nictwa, targi i warsztaty). W części 2 przedstawiono system infor−macji turystycznej w Polsce oraz organizację i funkcjonowaniejednostek systemu „it” (centrum, punkt „it”). Publikacja przydatnadla studentów i słuchaczy studiów policealnych kształcących sięw zakresie turystyki, pracowników biur turystycznych, obiektównoclegowych, turystycznej administracji rządowej i samorządowej.Proksenia, Kraków 2004, ISBN 83−915010−4−3

„OBSŁUGA RUCHU TURYSTYCZNEGO”Praca zbiorowa pod redakcją Z. Kruczka

Wydanie III zaktualizowane.Książka polecana dla słuchaczy Policealnych Studiów ObsługiRuchu Turystycznego oraz dla osób studiujących turystykę.W publikacji zawarto najważniejsze informacje dotyczące orga−nizacji i działania biura podróży, kultury obsługi turystów, ele−mentów składowych produktu turystycznego – bazy noclegowej,żywienia, transportu, pilotażu wycieczek, przewodnictwa.Omówiono aspekty prawne usług turystycznych – przepisy pasz−portowe, wizowe, celne, dewizowe, ubezpieczenia w turystyce orazproblematykę umów. Osobny rozdział poświęcono obsłudze pod−różniczej oraz tworzeniu produktu turystycznego. Zamieszczo−no wzory dokumentów stosowane w obsłudze ruchu turystycz−nego oraz słownik terminów i pojęć używanych w turystyce.

KSH i Proksenia, Kraków 2004, ISBN 83−907659−9−3

„ZAMEK W KORZKWI I JEGO OTOCZENIE”Piotr Stanisław SzlezyngerW publikacji zaprezentowano sposoby postępowania przy odbu−dowie zamku i dworu oraz rewaloryzacji parku w dolinie. Wska−zano etapy inwestycji, różne sposoby i podejścia do zagadnieńinwestycyjnych i konserwatorskich, od momentu podjęcia decy−zji o odbudowie zamku w latach 30−tych XX w. Praca jest swo−istym studium przypadków postępowania w wypadku odbudowyi zagospodarowania obiektów przemysłowych. Zawiera także roz−działy o tworzeniu produktu turystycznego na bazie odnowionejsubstancji zabytków i plenerów oraz działania marketingowe ma−jące na celu wykorzystanie terenu dla turystyki i rekreacji.Publikacja ta adresowana jest do wszystkich zainteresowanychproblematyką odbudowy zabytków i rewaloryzacji obiektów.Powinna być przydatna również dla studentów kierunku „turysty−ka i rekreacja” oraz innych kierunków związanych z tą tematyką.Proksenia, Kraków 2004, ISBN 83−921418−1−4

— 111 —


Wydawca: Wydawnictwo „PROKSENIA”,31−047 Kraków, ul. Sarego 23/2, tel./fax (0−12) 421−63−80www.proksenia.pl, e−mail: [email protected]

ISBN 83−921418−0−6

© Copyright by PROKSENIA, Kraków 2004

Skład, łamanie oraz przygotowanie do druku:

„OSTOJA”Agencja Reklamowo−Wydawniczatel. 0−601 41−01−01

zarys dziejów turystyki w polsce -...

Documents