ZASOBY WŁASNE NAUCZYCIELI W

PRZECIWDZIAŁANIU WYPALENIU

ZAWODOWEMU - PRAKTYKA

dr Wacław Srebro

Czym praca jest dla mnie?

Co robię jeżeli jestem przeciążony pracą?

Co jest dla mnie WAŻNE a co PILNE?

PSYCHOLOGIA PRACY – DEHUMANIZACJA PRACY

Dehumanizacja – proces polegający na pozbawieniu osoby -

ofiary cech ludzkich i deprecjonowaniu jej wartości.

Dehumanizacja obniża opór przed dokonywaniem aktów agresji i

sprawia, że raz podjęta agresja ułatwia następne zachowania

tego typu i znacznie zwiększa prawdopodobieństwo ich

wystąpienia. (Aronson 1997)

Dehumanizacja pracy jest zjawiskiem związanym z nadmiarem

pracy i emocjonalnymi tego skutkami, jak również z niedoborem

pracy, z bezczynnością i bezrobociem, co wiąże się z

wystąpieniem zaburzeń zdrowia psychicznego w różnym stopniu.

Praca jako źródło stresów i napięć obniża poczucie jakości

życia osoby.

obciążenie pracą nie zawsze jest zjawiskiem patologicznym.

przeciążenie pracą zawsze wiąże się z przekroczeniem punktu

krytycznego i możliwości adaptacyjnych organizmu. Prowadzi to do

zaburzeń zdrowia psychicznego i fizycznego.

TEORIA ZACHOWANIA ZASOBÓW S.HOBFOLLA (HESZEN, SĘK. W: STRELAU J., DOLIŃSKI D. 2011)

S. Hobfoll w własnej teorii zachowania zasobów przyjmuje

zasadę, że ogólnym celem ludzkiej aktywności jest

uzyskiwanie, utrzymywanie i ochrona cenionych obiektów,

określonych jako zasoby.

Zasoby to „…przedmioty, warunki, cechy osobowości i

pokłady energii, które albo są cenione same w sobie

jako potrzebne do przetrwania (bezpośrednio lub

pośrednio), albo służą do zdobycia owych zasobów

umożliwiających przetrwanie.”

Wyróżnia cztery rodzaje zasobów:

przedmioty, (mieszkanie, środki transportu, inne);

warunki (stałą praca, dobre małżeństwo, inne);

zasoby osobiste (umiejętności interpersonalne, poczucie

skuteczności osobistej, cechy osobowości)

zasoby energetyczne, (pieniądze, wiedza, inne)

LISTA DWUDZIESTU NAJWAŻNIEJSZYCH ZASOBÓW

S.HOBFOLLA (ZA: DUDEK I IN, W: STRELAU J., DOLIŃSKI D. 2011)

Bycie samodzielnym,

Szacunek ze strony innych,

Umiejętność wyrażania uczuć,

Sprawność fizyczna,

Akceptacja własnego wyglądu,

Kierownicze stanowisko,

Możliwości atrakcyjnego spędzania czasu wolnego,

Posiadanie zabezpieczeń materialnych na starość,

Posiadanie dzieci, dobre relacje z dziećmi, posiadanie oparcia w rodzinie,

Dom, mieszkanie w bezpiecznej okolicy, posiadanie zwierzęcia domowego,

Mądrość życiowa,

Dobre relacje z sąsiadami

Wysoka pozycja społeczna

Poczucie bezpieczeństwa fizycznego,

Posiadanie pasji życiowej, zaufanie do siebie,

Możliwość realizacji własnych planów życiowych

STRES W TEORII ZACHOWANIA ZASOBÓW

S.HOBFOLLA (HESZEN, SĘK. W: STRELAU J., DOLIŃSKI D. 2011)

Doświadczenie stresu zachodzi w

okolicznościach:

1. Zagrożenie utratą zasobów

2. Faktyczna utrata zasobów

3. Brak zysków w następstwie zainwestowania

zasobów

WYPALENIE ZAWODOWE –

MODEL EGZYSTENCJALNY - MOTYWACYJNY (PINES 2009)

Podstawowym zagadnieniem jest MOTYWACJA podjęcia

pracy. Podstawowe założenie: Tylko osoby o wysokiej

początkowej motywacji mogą doświadczyć wypalenia

zawodowego

Zasadniczą przyczyną wypalenia jest niepowodzenie w

egzystencjalnym poszukiwaniu sensu i w ostateczności

wiąże się z „procesem utraty złudzeń” (np. że praca

nadaję życiu ostateczny sens)

„Powodem, dla którego sukces, kompetencja i

skuteczność są tak bardzo ważne, jest to, iż dostarczają

one ludziom poczucia, że ich działania – a więc i oni sami –

są użyteczni i ważni, że ich życie ma znaczenie w

wyższym porządku rzeczy”

WYPALENIE ZAWODOWE –

MODEL EGZYSTENCJALNY - MOTYWACYJNY (PINES 2009) Motywy powszechne: •Doświadczać możliwości wpływu na sytuacje •Odnieś sukces •Być doceniany

Motywy specyficzne dla grupy:

•Pomaganie ludziom •Wywieranie istotnego wpływu na ich życie

CELE I OCZEKIWANIA

Motywy osobiste: •Praca będzie miała istotny wpływ na odnoszenie sukcesów (bycie bohaterem)

Obecność cech pozytywnych

Brak cech negatywnych

Środowisko wspierające

Obecność cech negatywnych

Brak cech pozytywnych

Środowisko stresujące

Zrealizowane cele i oczekiwania

porażka

Niezrealizowane cele i oczekiwania

Znaczenie egzystencjalne wypalenie

sukces

WYPALENIE ZAWODOWE –

MODEL SPOŁECZNO-POZNAWCZY (SĘK 2009)

„Zespół objawów pojawiających się u osób wykonujących zawody w których bliski kontakt interpersonalny, pełen zaangażowania i cechy osobowości profesjonalisty stanowią podstawowe instrumenty czynności zawodowych decydujące o poziomie wykonywania zawodu o sukcesach i niepowodzeniach zawodowych.”

WYMIARY WYPALENIA ZAWODOWEGO (TUCHOLSKA

2009)

1. Przytłaczające wyczerpanie (poczucie

rozległego i narastającego spadku emocjonalnych

i fizycznych zasobów)

2. Poczucie cynizmu i wyobcowania z pracy –

depersonalizacja (negatywistyczne nastawienie

wobec innych, izolowanie się w pracy, relacje z

innymi maja charakter pozapodmiotowy)

3. Doświadczenie nieefektywności działania i

poczucia spadku osiągnięć zawodowych

(wymiar samooceny i poczucie niekompetencji,

braku osiągnięć zawodowych i świadomość małej

produktywności.)

WYPALENIE ZAWODOWE –

MODEL SPOŁECZNO-POZNAWCZY - WNIOSKI(SĘK 2009)

Wypalenie zawodowe to „psychologiczny zespół wyczerpania emocjonalnego, depersonalizacji i obniżonego poczucia dokonań osobistych, który może wystąpić u osób, pracujących z innymi ludźmi w pewien określony sposób.

Wyczerpanie emocjonalne odnosi się do poczucia danej osoby, że jest nadmiernie obciążona emocjonalnie, a jej zasoby emocji zostały w znacznym stopniu uszczuplone.

Depersonalizacja dotyczy negatywnego, bezdusznego lub zbyt obojętnego reagowania na innych ludzi, którzy zwykle są odbiorcami usług danej osoby lub przedmiotem opieki z jej strony.

Obniżone poczucie dokonań osobistych odnosi się do spadku poczucia własnej kompetencji i sukcesów w pracy”

(Maslach 1993; za: Sęk 2009)

Wypalenie zawodowe

Emocjonalne

wyczerpanie

depersonali

zowanie

Niskie poczucie

dokonań

osobistych i

zaangażowanie

zawodowe

WYPALENIE ZAWODOWE –

MODEL SPOŁECZNO-POZNAWCZY (SĘK 2009) CECHY PODMIOTU

Przekonania zawodowe

Typ kontroli Ocena

pierwotna

Stresory zawodowe

Obiektywne warunki Wymagania zawodowe

Wsparcie społeczne

CZYNNIKI MAKROSPOŁECZNE

WYPALENIE ZAWODOWE CAŁKOWITE

Emocjonalne wyczerpanie

depersonalizowanie

Obniżanie zaangażowania

STRES I RADZENIE SOBIE

Poczucie obciążenia

stresem

Poczucie kompetencji zaradczych

Świadomość ryzyka

WYPALENIE ZAWODOWE –

MODEL SPOŁECZNO-POZNAWCZY (SĘK 2009)

Czteroczynnikowy model kontroli Bryanta (za: Sęk 2009):

MODEL jest kombinacją wymiaru:

TYPY KONTROLI:

1. Kontrola przez UTRZYMYWANIE (ocena pozytywna

siebie[pozytywne wartościowanie siebie, własnej skuteczności] +

kontrola pierwotna)

2. Kontrola przez UNIKANIE (ocena negatywna siebie + kontrola

pierwotna)

3. Kontrola przez DOZNAWANIE (ocena pozytywna siebie +

kontrola wtórna)

4. Kontrola przez ZMAGANIE (ocena negatywna siebie + kontrola

wtórna)

doświadczenie

pozytywne siebie

doświadczenie

negatywne siebie

kontrola pierwotna

(otoczenia)

kontrola wtórna

(własnych cech i

procesów)

CZYNNIKI WARUNKUJĄCE WYPALENIE ZAWODOWE

NAUCZYCIELI (SĘK 2009)

1. Trudności i uciążliwości zawodowe: a. Niskie zarobki

b. Niski prestiż

c. Trudne zachowania uczniów

d. Nastawienie rodziców

e. Warunki pracy

f. Stosunki w zespole nauczycieli

g. wady zarządzania

h. Poczucie bezsilności

2. Konfiguracja stresorów a. Cywilizacyjne (kryzys systemów edukacyjnych)

b. Makrospołeczne (procesy transformacji systemów społecznych)

c. Związanych z zarządzaniem edukacją i szkołami

d. Wynikające z powielania negatywnego obrazu szkoły – krytyczna ocena systemów edukacyjnych.

WYPALENIE ZAWODOWE NAUCZYCIELI (SĘK 2009)– CD

Irracjonalne przekonania zawodowe nauczycieli, jako predykator WZN (rodzaje):

1. Oczekiwanie na bycie bezwzględnie lubianym, szanowanym**

2. Oczekiwanie pełnego uznania ze strony rodziców, przełożonych *

3. Absolutne mistrzostwo w zawodzie **

4. Ludzie są źli i zasługują na karę

5. Praca powinna zawsze spełniać pragnienia osobiste

6. Przekonanie, że niepowodzenia mają zewnętrzne przyczyny *

7. Przekonanie o braku wpływu na sprawy zawodowe

8. Istnieje jeden doskonały sposób rozwiązania problemów

9. Przekonanie o potrzebie oparcia się na kimś w wykonywaniu zawodu***

10. Przeszłość decyduje w 100% o teraźniejszości

11. Lepiej unikać trudności niż się z nimi spotkać

12. Trudności zawodowe i problemy uczniów trzeba przede wszystkim silnie przeżywać. ***

WYPALENIE ZAWODOWE NAUCZYCIELI (SĘK 2009)– CD

Wsparcie społeczne, jako predykator WZN (najczęściej podawane źródła wsparcia):

I. SPOSTRZEGANE PRZEZ NAUCZYCIELI ŹRÓDŁA WSPARCIA

1. Rodzina własna

2. Przyjaciele i współpracownicy

3. Dyrektor (przełożony) i pedagog szkolny

4. Rodzice uczniów i samych uczniów

II. OTRZYMANE I OBNIŻAJĄCE OBJAWY WYPALENIA ŹRÓDŁA WSPARCIA

1. Rodzina własna

2. Przyjaciele i współpracownicy

3. Dyrektor (przełożony) i pedagog szkolny

4. Rodzice uczniów i samych uczniów

WYPALENIE ZAWODOWE – CZYNNIKI CHRONIĄCE

Stawianie sobie realistycznych celów w pracy.

Percepcja problemów z różnych perspektyw.

Świadomość swoich braków i akceptacja własnych

ograniczeń.

Wrażliwość na własne potrzeby fizyczne, psychiczne,

emocjonalne, duchowe i społeczne.

Dbanie o wypoczynek, ćwiczenia, należytą dietę.

Podejmowanie nowych wyzwań.

Zwracanie uwagi na drobne radości codziennego życia.

Tworzenie satysfakcjonujących relacji z innymi.

„Ćwiczenie” się w poczucia humoru.

Styl skoncentrowany na zadaniu (SSZ): Osoby podejmują

działania zmierzające do rozwiązania problemów poprzez

poznawcze przekształcenia lub próby zmiany sytuacji.

Styl skoncentrowany na emocjach (SSE): Osoby mają

tendencję do koncentrowania się na własnych przeżyciach

emocjonalnych, takich jak złość, poczucie winy, napięcie.

Działanie te mają na celu zmniejszenie (często pozorne)

napięcia emocjonalnego związanego z sytuacją stresową.

Styl skoncentrowany na Unikaniu (SSU): osoby wykazują

tendencję do wystrzegania się myślenia, przeżywania i

doświadczania sytuacji stresowej.

Styl angażowania się w czynności zastępcze (ACZ) np. TV, objadanie,

myślenie o sprawach przyjemnych – fantazje

Styl poszukiwania kontaktów towarzyskich (PKT) np. na portalach

społecznościowych, organizowanie spotkań i imprez okolicznościowych w

tym charytatywnych, przy jednoczesnym zaniedbywaniu podstawowych

zobowiązań zawodowych i rodzinnych.

RADZENIE SOBIE JAKO STYL (STRELAU 2009)

WAŻNOŚĆ – PILNOŚĆ w wypaleniu zawodowym

Ważne(y) - Sł.J.P: np

mający duże znaczenie; znaczący, istotny, doniosły, kluczowy; mający

moc prawną

Ważność (marketingu, potocznym rozumieniu): powiązane jest

z celami życiowymi, sensem życia, misją itp. Ważne jest to co

ma wpływ na realizacje naszych celów.

Pilne (y) - Sł.J.P: np

1. Gorliwie i rzetelnie coś wykonać; pracowity

2. Wymagający pośpiechu, szybkiego działania; niezwłoczny, konieczny

Pilność (marketingu, potocznym rozumieniu): w pośpiechu.

Pojęcie powiązane z kryterium czasu – im bliżej terminu tym

większe poczucie pilności.

WAŻNOŚĆ / PILNOŚĆ

PRZYCZYNY I KONCSEKWENCJE

Sprawy ważne(y): dlaczego są lub stały się ważne dla

mnie?

Jakie skutki pociąga za sobą „przyjęcie” spraw jako

ważnych?

Sprawy pilne(y): dlaczego są lub stały się pilne dla

mnie?

Jakie skutki pociąga za sobą „przyjęcie” spraw jako

pilnych?

Matryca Eisenhowera SPR

AW

Y PILNE NIEPILNE

WA

ŻN

E

A: WAŻNE - PILNE B: WAŻNE-NIEPILNE

NIE

WA

ŻN

E

C:NIEWAŻNE-PILNE D: NIEWAŻNE-NIEPILNE

A) „zarządzanie kryzysami” – sprawy na wczoraj, strategiczne, przyszłościowa perspektywa czasu, SKUTKI „nadmiaru”: stres, wyczerpanie, uzależnienia, inne

B) „zarządzanie strategiczne, długoterminowe” – kreatywność, własny rozwój, inwestowanie w zasoby własne, równowaga bio-psycho-soscjo-duchowa; teraźnieszo-przyszłościowa perspektywa czasu; SKUTKI „priorytetu” tej ćwiartki: harmonia, poprawa relacji z innymi, wzrost zaradczych kompetencji własnych, motywacja wewnętrzna. C) „zarządzanie cudzymi priorytetami” –

czynności tej ćwiartki są spostrzegane jako istotne „dla kogoś innego”; potrzeba zachowań asertywnych, ujawniają się nasze trudności w odmawianiu, dzieleniu się obowiązkami. SKUTKI „brania na siebie”: powierzchowne związki; poczucie braku doceniania poświęcenia; brak poczucia sensu wykonywanych zadań; brak poczucia własnego rozwoju, poczucie misji

D) „pożeracze czasu”- (na skróty przyjemność, znieczulacze): uzależnienia nietoksyczne, bezmyślne TV, „spacery” po galeriach handlowych, surfowanie po Internecie bez celu, inne SKUTKI zgody na „pożeracze czasu”: brak samodzielności, odpowiedzialności, uzależnienia

Matryca Eisenhowera SPR

AW

Y PILNE NIEPILNE

WA

ŻN

E

A:

WAŻNE -

PILNE

B: WAŻNE-NIEPILNE

NIE

WA

ŻN

E

C:NIEWA

ŻNE-PILNE D: NIEWAŻNE-NIEPILNE

A) „zarządzanie kryzysami” – sprawy na wczoraj, strategiczne, przyszłościowa perspektywa czasu, SKUTKI „nadmiaru”: stres, wyczerpanie, uzależnienia, inne

B) „zarządzanie strategiczne,

długoterminowe” – kreatywność, własny rozwój, inwestowanie w zasoby własne, równowaga bio-psycho-soscjo-duchowa; teraźniejsza-przyszłościowa perspektywa czasu; SKUTKI „priorytetu” tej ćwiartki: harmonia, poprawa relacji z innymi, wzrost zaradczych kompetencji własnych, motywacja wewnętrzna.

C) „zarządzanie cudzymi priorytetami” – czynności tej ćwiartki są spostrzegane jako istotne „dla kogoś innego”; potrzeba zachowań asertywnych, ujawniają się nasze trudności w odmawianiu, dzieleniu się obowiązkami. SKUTKI „brania na siebie”: powierzchowne związki; poczucie braku doceniania poświęcenia; brak poczucia sensu wykonywanych zadań; poczucia własnego rozwoju, misji

D) „pożeracze czasu”- (na skróty przyjemność, znieczulacze): uzależnienia nietoksyczne, bezmyślne TV, „spacery” po galeriach handlowych, surfowanie po Internecie bez celu, inne SKUTKI zgody na „pożeracze czasu”: brak samodzielności, odpowiedzialności, uzależnienia

MUSZĘ - CHCĘ

Co lub kto jest moim „miarodajnym

autorytetem nakazującym działanie”?

WYPALENIE ZAWODOWE NAUCZYCIELI (SĘK 2009)– BADANIA Cztery grupy nauczycieli wyodrębnionych na podstawie analizy skupień.

I. Niewypaleni charakteryzują się: Niższym poziomem stresu

Racjonalnymi przekonaniami zawodowymi

Mają dłuższy staż pracy

Tym, że prace spostrzegają jako wyzwanie a nie jako zagrożenie i stratę

II. Wyczerpani emocjonalnie charakteryzują się: Najwyższym poziomem obciążenia stresem

Neurotycznymi przekonaniami na temat roli zawodowej

III. Wyczerpani i niezaangażowani zawodowo charakteryzują się: Stres interpretują w kategoriach straty i rzadko jako wyzwanie

Wobec przeciwności zawodowych są bezradni i nie przeciwstawiają się

Tracą złudzenia, nadzieję i poczucie sensu swojej pracy

IV. Wypaleni charakteryzują się: Doświadczają wysokiego stresu

Traktują stres jako zagrożenie i bronią się przed nim unikaniem trudności i depersonalizowaniem uczniów

Mają najkrótszy staż pracy

WYPALENIE ZAWODOWE –

MODEL SPOŁECZNO-POZNAWCZY – WNIOSKI (SĘK 2009)

Czynniki warunkujące wypalenie zawodowe nauczycieli:

Stres zawodowy – jego poziom i ocena sytuacji stresowej w

kategoriach zagrożenia i straty,

mechanizm unikania trudności

Neurotyczne przekonania o zawodzie nauczyciela

Przeciwdziałają wypaleniu:

mechanizm kontroli związany z pozytywnym wartościowaniem

siebie,

nastawienie na zmianę we własnej osobie i

ogólne poczucie własnej skuteczności.

Wypaleniu przeciwdziała „droga kompetencyjna”

WYPALENIE ZAWODOWE – PROFILAKTYKA (SĘK 2009)

Podejście pozytywne (wzmacnianie zasobów):

podnoszenie kompetencji umiejętności społecznych,

komunikowania się, właściwego wykorzystywania potencjału empatii i

zaangażowania;

pozytywne ocenianie doświadczeń życiowych i możliwości kontroli

sytuacji zawodowych, itp.

Podejście negatywne (minimalizujące czynniki

ryzyka):

minimalizowanie i obniżanie uciążliwości zawodowych,

gospodarowanie czasem wolnym (relaks, odpoczynek,

zainteresowania itp.),

przebudowywać nieracjonalne przekonania i postawy ucieczkowe,

uzupełniać rzeczywiste braki w zakresie kompetencji zawodowych.

NIEDOMIAR – UMIAR - NADMIAR

UMIAR czyli wystarczająco…

Według potrzeb, które ulegają

dynamicznej zmianie?

JEŻELI NIE WYPALENIE TO CO W ZAMIAN?

Stanowczość, zdecydowanie,

wytrwałość w realizacji zamierzeń

Łagodność, empatia, afirmacja,

zrozumienie siebie i innych

Brak lęku, brak agresji, brak poczucia

winy i depresji

Dziękuję za uwagę