Özel eğitim - pegem.net 1 - tanitim.pdf · Ön sÖz Ülkemizde özel eğitim alanı gün...

Özel EğitimEd�tör: Yrd. Doç. Dr. Veysel AKSOY

2. Baskı

Editör: Yrd. Doç. Dr. Veysel AKSOY

ÖZEL EĞİTİM

ISBN 978-605-318-596-3

DOI 10.14527/9786053185963

Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.

© 2018, PEGEM AKADEMİ

Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. AŞ’ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elekt-ronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan ki-taplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz.

Pegem Akademi Yayıncılık, 1998 yılından bugüne uluslararası düzeyde düzenli faaliyet yürüten uluslararası akademik bir yayınevidir. Yayımladığı kitaplar; Yükseköğretim Kurulunca ta-nınan yükseköğretim kurumlarının kataloglarında yer almaktadır. Dünyadaki en büyük çevri-miçi kamu erişim kataloğu olan WorldCat ve ayrıca Türkiye’de kurulan Turcademy.com ve Pegemindeks.net tarafından yayınları taranmaktadır, indekslenmektedir. Aynı alanda farklı yazar-lara ait 1000’in üzerinde yayını bulunmaktadır. Pegem Akademi Yayınları ile ilgili detaylı bilgilere http://pegem.net adresinden ulaşılabilmektedir.

1. Baskı: Eylül 2016, Ankara2. Baskı: Şubat 2018, Ankara

Yayın-Proje: Özlem SağlamDizgi-Grafik Tasarım: Tuğba Kuşcuoğlu

Kapak Tasarımı: Pegem Akademi

Baskı: Özyurt MatbaacılıkBüyük Sanayi Zübeyde Hanım Mah. Süzgün Cad. No: 9

İskitler/Altındağ/ANKARATel: (0312) 384 15 36

Yayıncı Sertifika No: 36306Matbaa Sertifika No: 13385

İletişim

Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARAYayınevi: 0312 430 67 50 - 430 67 51

Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08

Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60İnternet: www.pegem.net

ÖN SÖZ

Ülkemizde özel eğitim alanı gün geçtikçe gelişen yapısıyla sahip olduğu bilgi

ve deneyimi alanda çalışan meslek elemanları, aileler ve toplumla paylaşan eğitim

alanının en dinamik dallarından birini oluşturmaktadır. Özel eğitim alanında öğ-

retmen yetiştirmeye ilişkin gerçekleştirilen son değişikler alanda köklü değişim-

leri de beraberinde getirecektir. Daha önceki yıllarda lisans eğitiminde var olan

ayrımların giderilmesiyle lisans programlarımızdan mezun olan öğretmenlerimiz

artık “Özel Eğitim Öğretmeni” unvanıyla meslek hayatına atılacaklardır.

Bu kitap Yüksek Öğretim Kurumunun özel eğitim alanında yaptığı son deği-

şikler doğrultusunda belirlenen Özel Eğitim ders içeriğine uygun olarak hazırlan-

mıştır. Hedefi yeni programda okutulacak olan Özel Eğitim dersine kaynak teşkil

etmektir. Var olan özel eğitim kitaplarında yer alan birçok yetersizlik türüne bu

kitapta yer verilmemiştir. Bunun nedeni YÖK’ün yeni içerik tanımında ayrıca bir

ders olarak okutulan yetersizlik türlerinin özel eğitime giriş dersi içeriğinde yer

almamasıdır. Bunların yerine daha önceki programda ayrı bir ders olan ve yeni

programda yer almayan engellilere yönelik tutumlar gibi konular bu kitapta bir

ünite olarak yer almaktadır. Diğer içerikler de aynı içerik tanımına göre oluştu-

rulmuştur.

Bu kitap çalışmasında ülkemizde özel eğitim alanında var olan akademik bi-

rikimi olabildiğince kapsamlı bir biçimde yansıtmak amacıyla dokuz farklı üni-

versitede görev yapan özel eğitim alan akademisyeninin yazdıkları üniteler yer

almaktadır. İlk ünitede özel eğitimde temel kavram ve tartışmalara yer verilmiştir.

İkinci ünitede dil ve konuşma bozukluğu olan öğrenciler, üçüncü ünitede fizik-

sel yetersizliği ve süreğen hastalıkları olan öğrenciler, dördüncü ünitede duygu

ve davranış bozuklukları olan öğrenciler ve beşinci ünitede çoklu yetersizliği olan

öğrencilere ilişkin bilgiler sunulmuştur. Kitabımızın altıncı ünitesi artık özel eği-

timin tartışmasız önemli konularından kabul edilen ekip çalışmasına ayrılmıştır.

Yedinci ünitede bugüne değin özel eğitim alan kitaplarında kendisine çok fazla yer

bulmamış olmasına rağmen uluslararası alanda özel eğitimin önemli tartışma ko-

nusu olan bilimsel dayanaklı uygulamalara ilişkin etkili ve değerli bir derleme su-

nulmuştur. Kitabımızın sekizinci ünitesi özel eğitimde merkezi bir rolü olan özel

gereksinimli çocuk ailelerini konu almaktadır. Dokuzuncu ünitede yukarıda da

anıldığı gibi eski programda müstakil bir ders olarak okutulan engellilere yönelik

tutumlar konusu olabildiğince geniş bir üniteyle özetlenmeye çalışılmıştır. Kita-

bımızın son ünitesi olan onuncu ünitede ise özel gereksinimli bireylere sunulan

hizmetler ve yasal haklar konusu işlenmiştir.

iv Özel Eği m

Bu çalışmanın ortaya çıkmasında özverili çalışmaları ile eseri var eden tüm

yazarlara buradan teşekkür ederim. Bilimsel nitelikli bu çalışmanın bir yayına dö-

nüşmesinde katkı sağlayan yayınevi yetkililerine ve çalışanlarına da teşekkür ede-

rim. Bu çalışmaları koordine eden birikimi, özverisi, katkıları ve yeni nesil akade-

misyenlerin gelişimleri için ön açıcı tutumuyla örnek olan hocam ve danışmanım

Prof. Dr. İbrahim H. DİKEN’e de ayrıca teşekkür ederim.

Bilimsel çalışmalara, öğretmen adaylarına, akademisyenlere, ailelere ve top-

luma küçük de olsa bir katkı sağlamış olmak, yaşamlarında bir şeyleri kolaylaştır-

mış olmak dileklerimle…

Eskişehir-Ağustos 2016

Yard. Doç. Dr. Veysel AKSOY

Editör

BÖLÜMLER VE YAZARLARI

EDİTÖR:

Yard. Doç. Dr. Veysel AKSOY

1. Özel Eğitimde Temel Kavramlar

Doç. Dr. Orhan ÇAKIROĞLU/Karadeniz Teknik Üniversitesi

2. Dil ve Konuşma Bozukluğu Olan Öğrenciler

Arş. Gör. Ceyhun SERVİ/İnönü Üniversitesi

3. Fiziksel Yetersizlikleri ve Süreğen Hastalıkları Olan Öğrenciler

Yard. Doç. Dr. Ceyda TURHAN/Uludağ Üniversitesi

4. Duygu ve Davranış Bozukluğu Olan Öğrenciler

Öğr. Gör. Dr. Onur ÖZDEMİR/Marmara Üniversitesi

5. Çoklu Yetersizliği Olan Öğrenciler

Yard. Doç. Dr. Müzeyyen Eldeniz ÇETİN/Abant İzzet Baysal Üniversitesi

6. Özel Eğitimde Ekip Çalışması ve Özel Eğitim Ortamları

Doç. Dr. Macid Ayhan MELEKOĞLU/Eskişehir Osmangazi Üniversitesi

7. Özel Eğitimde Bilimsel Dayanaklı Uygulamalar

Doç. Dr. Salih RAKAP/Ondokuz Mayıs Üniversitesi

8. Özel Gereksinimli Çocuk Aileleri ve Özellikleri

Yard. Doç. Dr. Avşar ARDIÇ/Ege Üniversitesi

9. Özel Gereksinimli Bireylere Yönelik Tutumlar

Yard. Doç. Dr. Avşar ARDIÇ/Ege Üniversitesi

10. Özel Gereksinimli Bireylere Sunulan Hizmetler ve Yasal Haklar

Yard. Doç. Dr. Funda AKSOY/Anadolu Üniversitesi

İÇİNDEKİLER

ÖN SÖZ ......................................................................................................................................... iii

BÖLÜMLER VE YAZARLARI .....................................................................................................v

ŞEKİL LİSTESİ ............................................................................................................................xiii

TABLO LİSTESİ ......................................................................................................................... xiv

BÖLÜM 1

ÖZEL EĞİTİMDE TEMEL KAVRAMLAR .....................................................................1

GİRİŞ ............................................................................................................................................... 2

ÖZEL EĞİTİMDE KULLANILAN TEMEL KAVRAMLAR .................................................. 2

ÖZEL EĞİTİME GEREKSİNİM DUYAN BİREYLER ............................................................ 4

ÖZEL EĞİTİMDE ETİKETLEME .............................................................................................. 4

ÖZEL GEREKSİNİMLİ ÖĞRENCİLERİN YAYGINLIĞI ...................................................... 7

ÖZEL EĞİTİM ............................................................................................................................... 8

ÖZEL GEREKSİNİMLİ BİREYLERİ SINIFLANDIRMA ....................................................... 9

TÜRKİYE’DE ÖZEL EĞİTİM İLE İLGİLİ YASAL DÜZENLEMELER ............................. 10

TÜRKİYE’DE ÖZEL EĞİTİMİN TARİHSEL GELİŞİMİ...................................................... 12

ÖZEL EĞİTİMDE PERSONEL YETİŞTİRME ....................................................................... 14

ÖNEMLİ NOKTALAR ............................................................................................................... 17

ÖZET ............................................................................................................................................ 17

YARARLANILAN KAYNAKLAR ............................................................................................ 19

BÖLÜM 2

DİL VE KONUŞMA BOZUKLUĞU OLAN ÖĞRENCİLER .........................................21

GİRİŞ ............................................................................................................................................. 22

İLETİŞİM DİL VE KONUŞMA KAVRAMLARININ TANIMLANMASI ......................... 23

DİL GELİŞİMİ ............................................................................................................................. 25

DİL VE KONUŞMA BOZUKLUKLARI .................................................................................. 27

Konuşma Bozuklukları ........................................................................................................ 27

Dil Bozuklukları .................................................................................................................... 28

DİL VE KONUŞMA BOZUKLUĞUNUN YAYGINLIĞI ..................................................... 33

DİL VE KONUŞMA BOZUKLUĞUNUN NEDENLERİ ..................................................... 33

DİL VE KONUŞMA BOZUKLUKLARININ DEĞERLENDİRİLMESİ ............................. 34

Dil Örneği Analizi ................................................................................................................ 35

viii Özel Eği m

DİL VE KONUŞMA BOZUKLUĞU OLAN ÖĞRENCİLERİN

DESTEKLENMESİ ...................................................................................................................... 38

Erken Müdahale .................................................................................................................... 38

Doğal Müdahale Yöntemleri ............................................................................................... 39

Erken Dönemde Dil Gelişimini Doğal Bağlamda Destekleme Stratejileri ................... 41

Destekleyici ve Alternatif İletişim Yöntemleri .................................................................. 44

ÖNEMLİ NOKTALAR ............................................................................................................... 44

ÖZET ............................................................................................................................................ 45


BÖLÜM 3

FİZİKSEL YETERSİZLİKLERİ VE SÜREĞEN HASTALIKLARI

OLAN ÖĞRENCİLER ....................................................................................................51

GİRİŞ ............................................................................................................................................. 52

TANIM ......................................................................................................................................... 53

NEDENLER ................................................................................................................................. 54

YAYGINLIK ................................................................................................................................. 55

TANILAMA / DEĞERLENDİRME .......................................................................................... 55

SINIFLANDIRMA ...................................................................................................................... 56

Sinir Sistemi ile İlgili Fiziksel Yetersizlikler ....................................................................... 57

Kas – İskelet Sistemi ile İlgili Fiziksel Yetersizlikler ......................................................... 67

Sağlıkla İlgili Yetersizlikler ................................................................................................... 69

ÖĞRETİMSEL UYARLAMALAR ............................................................................................ 73

ÖNEMLİ NOKTALAR ............................................................................................................... 75

ÖZET ............................................................................................................................................ 75


BÖLÜM 4

DUYGU VE DAVRANIŞ BOZUKLUĞU OLAN ÖĞRENCİLER .................................77

GİRİŞ ............................................................................................................................................. 78

TANIM ve ÖZELLİKLER .......................................................................................................... 80

Tanım ...................................................................................................................................... 80

Özellikler ................................................................................................................................ 82

NEDENLER ................................................................................................................................. 87

Biyolojik Faktörler ................................................................................................................ 88

Genetik Faktörler .................................................................................................................. 88

Çevresel Faktörler ................................................................................................................. 90

DEĞERLENDİRME VE TANILAMA...................................................................................... 97

İçindekiler ix

DUYGU VE DAVRANIŞ BOZUKLUKLARINDA MÜDAHALE ....................................... 99

Okul Temelli Olumlu Davranışsal Destek Müdahaleleri ............................................... 101

Problem Davranışların Sistem Yaklaşımı ile Ele Alınması ............................................ 102

ÖNEMLİ NOKTALAR ............................................................................................................. 105

ÖZET .......................................................................................................................................... 106

YARARLANILAN KAYNAKLAR .......................................................................................... 107

BÖLÜM 5

ÇOKLU YETERSİZLİĞİ OLAN ÖĞRENCİLER .........................................................111

GİRİŞ ........................................................................................................................................... 112

TANIM ....................................................................................................................................... 113

ÇOKLU YETERSİZLİĞİ OLAN BİREYLERİN ÖZELLİKLERİ ........................................ 114

Motor Özellikleri ............................................................................................................... 115

Bilişsel Özellikler ................................................................................................................. 116

Dil Özellikleri ...................................................................................................................... 117

Sosyal ve Duygusal Özellikler ........................................................................................... 118

Davranışsal Özellikleri ....................................................................................................... 119

Sağlığa İlişkin Özellikleri ................................................................................................... 119

ÇOKLU YETERSİZLİĞİN YAYGINLIĞI .............................................................................. 120

ÇOKLU YETERSİZLİĞİN NEDENLERİ .............................................................................. 120

SENDROMLAR ......................................................................................................................... 124

ÇOKLU YETERSİZLİĞİ OLAN BİREYLERİ DEĞERLENDİRME .................................. 127

ÇOKLU YETERSİZLİĞİ OLAN BİREYLER İÇİN EĞİTİM ORTAMLARI ..................... 130

ÇOKLU YETERSİZLİĞİ OLAN BİREYLERİN EĞİTİMİ .................................................. 131

Çoklu Yetersizliği Olan Bireylerin Eğitiminde Kullanılabilecek Yöntemler ............... 134

Etkili Öğretim İçin Stratejiler ............................................................................................ 136

ÖNEMLİ NOKTALAR ............................................................................................................. 142

ÖZET .......................................................................................................................................... 143


x Özel Eği m

BÖLÜM 6

ÖZEL EĞİTİMDE EKİP ÇALIŞMASI VE ÖZEL EĞİTİM ORTAMLARI..................151

GİRİŞ ........................................................................................................................................... 152

KAYNAŞTIRMA VE İŞBİRLİĞİ ............................................................................................. 154

Genel Eğitim Sınıfl arında Yaşanabilecek Zorluklar ....................................................... 156

ÖZEL EĞİTİMDE DANIŞMA VE İŞBİRLİĞİ ...................................................................... 157

İşbirliğinin Usulleri ............................................................................................................. 159

İşbirliği İçin Gerekli Olan Kaynaklar ............................................................................... 159

İşbirliğinde Yaşanabilecek Sorunlar ................................................................................. 160

Öğretmen Desteği ve Okul Temelli Ekipler..................................................................... 162

Eş Öğretmenlik ................................................................................................................... 164

AİLELERLE VE PARAPROFESYONELLERLE İŞBİRLİĞİ ................................................ 169

Ailelerle İşbirliği .................................................................................................................. 169

Paraprofesyonellerle İşbirliği ............................................................................................. 170

İLETİŞİM BECERİLERİ ........................................................................................................... 171

İletişimin İlkeleri ................................................................................................................. 171

ÖZEL EĞİTİM ORTAMLARI ................................................................................................. 173

ÖNEMLİ NOKTALAR ............................................................................................................. 177

ÖZET .......................................................................................................................................... 178


BÖLÜM 7

ÖZEL EĞİTİMDE BİLİMSEL DAYANAKLI UYGULAMALAR ................................181

GİRİŞ ........................................................................................................................................... 183

BİLİMSEL DAYANAKLI UYGULAMALAR HAREKETİNİN TARİHÇESİ ................... 183

BİLİMSEL DAYANAKLI UYGULAMALAR İLE İLİŞKİLİ TERİMLER .......................... 185

Bilimsel Dayanaklı Araştırma ........................................................................................... 185

Uygulama ............................................................................................................................. 186

Bilimsel Dayanaklı Uygulama ........................................................................................... 186

Araştırma-Temelli Uygulama ............................................................................................ 187

En İyi ya da Tavsiye Edilen Uygulama ............................................................................. 187

BİLİMSEL DAYANAKLI UYGULAMALARIN BELİRLENMESİ ..................................... 188

ÖĞRETMENLERİN BİLİMSEL DAYANAKLI UYGULAMALARI

SEÇERKEN GÖZ ÖNÜNDE BULUNDURMASI GEREKEN KONULAR ..................... 190

BİLİMSEL DAYANAKLI UYGULAMALAR İLE İLGİLİ BİLGİ KAYNAKLARI ........... 192

BİLİMSEL DAYANAKLI UYGULAMALAR İLE İLGİLİ DİKKAT

EDİLMESİ GEREKEN HUSUSLAR ....................................................................................... 194

İçindekiler xi

BİLİMSEL DAYANAKLI UYGULAMALARIN ETKİLİ

KULLANIMI VE ÖĞRETMEN EĞİTİMİ ............................................................................ 197

ÖZEL EĞİTİMDE BİLİMSEL DAYANAKLI UYGULAMA ÖRNEKLERİ ...................... 199

Erken Çocuklukta Gömülü Öğretim ............................................................................... 199

Temel Tepki Öğretimi ........................................................................................................ 200

ÖNEMLİ NOKTALAR ............................................................................................................. 201

ÖZET .......................................................................................................................................... 203


EK 1 Tam ve Yarı-Deneysel Grup Desenli Çalışmaları Rapor Eden Makale ve

Raporlar için Kalite Göstergeleri ............................................................................................. 208

EK 2 Tek Denekli Deneysel Çalışmaları Rapor Eden Makale ve

Raporlar için Kalite Göstergeleri ............................................................................................. 210

BÖLÜM 8

ÖZEL GEREKSİNİMLİ ÇOCUK AİLELERİ VE ÖZELLİKLERİ ...............................213

GİRİŞ ........................................................................................................................................... 214

AİLE KAVRAMININ TANIMI .............................................................................................. 215

AİLENİN EVRENSEL İŞLEVLERİ ........................................................................................ 216

AİLEDE İLK FARKINA VARIŞ .............................................................................................. 217

AİLENİN YETERSİZLİĞE UYUM SÜRECİ ....................................................................... 220

Aşama Modeli ..................................................................................................................... 221

Bütünleyici Yaklaşım (Sosyal Çevre Modeli) ................................................................. 226

Travma Sonrası Gelişim Modeli (Posttraumatic Growth Model) ............................... 228

YETERSİZLİĞİ OLAN ÇOCUK, AİLESİ VE AİLENİN YAŞAM KALİTESİ ................. 231

ÖNEMLI NOKTALAR ............................................................................................................. 233

ÖZET .......................................................................................................................................... 234


BÖLÜM 9

ÖZEL GEREKSİNİMLİ BİREYLERE YÖNELİK TUTUMLAR ..................................237

GİRİŞ ........................................................................................................................................... 238

TUTUM NEDİR? ..................................................................................................................... 239

Tutumun Tanımı ................................................................................................................ 239

Tutumun Öğeleri ................................................................................................................ 241

Tutum ve Tutumun Öğeleri Arasındaki İlişki ................................................................. 244

Tutumun İşlevleri ............................................................................................................... 245

TUTUM VE DAVRANIŞ ......................................................................................................... 247

TUTUMLARIN OLUŞUMU ................................................................................................... 249

xii Özel Eği m

Bireyin Gereksinimleri ....................................................................................................... 250

Tutum Objesi ile Doğrudan Deneyim ............................................................................ 250

Ebeveynler, Akrabalar, Arkadaşlar ve Sosyal Çevre ...................................................... 250

İletişim Araçları ................................................................................................................. 251

KALIPLAŞMIŞ YARGILAR..................................................................................................... 251

TUTUMLARIN DEĞİŞTİRİLMESİNE KURAMSAL YAKLAŞIMLAR .......................... 253

YETERSİZLİĞİ OLAN BİREYLERE YÖNELİK TUTUMLAR .......................................... 256

Ebeveynlerin Yetersizliği Olan Çocuklarına Yönelik Tutumları .................................. 256

Normal Gelişim Gösteren Kardeşlerin Yetersizliği Olan

Kardeşlerine Yönelik Tutumları ....................................................................................... 257

Eğitim Kurumlarında Çalışanların ve Akranların Yetersizliği Olan

Bireylere Yönelik Tutumları ............................................................................................... 258

Normal Gelişim Gösteren Diğer Bireylerin Yetersizliği Olan

Bireylere Yönelik Tutumları .............................................................................................. 260

YETERSİZLİĞİ OLAN BİREYLERE YÖNELİK

TUTUMLARIN DEĞİŞTİRİLMESİ ....................................................................................... 261

ÖNEMLİ NOKTALAR ............................................................................................................. 263

ÖZET .......................................................................................................................................... 263


BÖLÜM 10

ÖZEL GEREKSİNİMLİ BİREYLERE SUNULAN HİZMETLER ................................267

GİRİŞ ........................................................................................................................................... 268

ÖZEL EĞİTİMDE TANILAMA VE DEĞERLENDİRME SÜRECİ .................................. 268

Tanılama ve Değerlendirme Türleri ................................................................................. 270

Eğitsel Değerlendirme ve Tanılama .................................................................................. 271

ÖZEL EĞİTİMDE YASAL DÜZENLEMELER .................................................................... 275

ÖZEL EĞİTİMDE EĞİTİM KADEMELERİ VE EĞİTİM ORTAMLARI ........................ 280

Eğitim Kademelerinde Özel Eğitim Hizmetleri ............................................................. 281

Eğitim Ortamları ................................................................................................................. 284

ÖNEMLİ NOKTALAR ............................................................................................................. 293

ÖZET .......................................................................................................................................... 295


YAZARLARIN ÖZGEÇMİŞİ .................................................................................................. 299

ŞEKİL LİSTESİ

2. BÖLÜM

Şekil 2.1. İki kişi arasındaki iletişim süreci ........................................................ 23

Şekil 2.2. Dilin Bileşenleri .................................................................................... 24

6. BÖLÜM

Şekil 6.1. Ünite Planlama Formu ....................................................................... 167

Şekil 6.2. Özel Eğitim Hizmetlerinde Basamaklandırılmış Model ............... 174

8. BÖLÜM

Şekil 8.1. Bronfenbrenner’in Sosyal Çevre Modeli ......................................... 227

9. BÖLÜM

Şekil 9.1. Tutum Objesi, Tutum ve Tutumun Öğeleri Arasındaki İlişki ....... 242

10. BÖLÜM

Şekil 10.1. Tanılama Türleri .................................................................................. 270

Şekil 10.2. Türkiye’de Yürürlükte Olan Özel Eğitim ile İlgili

Yasal Düzenlemeler ............................................................................ 276

Şekil 10.3. Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği (2012)’nde

Yer Alan Eğitim Kademeleri .............................................................. 281

Şekil 10.4. Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği (2012)’ne Göre İlköğretim

ve Ortaöğretim Kademelerinde Yer Alan Eğitim Biçimleri .......... 282

Şekil 10.5. Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği (2012)’ne Göre

Yüksek Öğretimde Eğitim ................................................................. 283

TABLO LİSTESİ

2. BÖLÜM

Tablo 2.1. Dil Gelişiminin Aşamaları ................................................................... 26

Tablo 2.2. Dil Örneğinden Elde Edilen Bazı Değerler ....................................... 37

4. BÖLÜM

Tablo 4.1. Genelde Dışsallaştırıcı Davranışlar ile Beraber

Gözüken Bozukluklar .......................................................................... 84

Tablo 4.2. Genelde İçselleştirici Davranışlar ile Beraber

Gözüken Bozukluklar .......................................................................... 86

Tablo 4.3. Öğretmenlerin Duygu ve Davranış Bozukluklarını

Değerlendirmede Kullanabileceği Bazı Araçlar ................................ 98

7. BÖLÜM

Tablo 7.1. Bilimsel Dayanaklı Uygulamalar ile İlgili

Bilgi Sağlayan Güvenilir İnternet Siteleri ........................................ 194

ÖZEL EĞİT İMDE TEMEL KAVRAMLAR

ANAHTAR KAVRAMLAR

• Özel eğitimin tanımı

• Temel kavramlar

• Zedelenme

• Yetersizlik

• Engel

• Risk altında olma

• Özel eğitimin kısa tarihçesi

• Yaygınlık

AMAÇLAR

Bu bölümün sonunda;

• Özel eğitimde kullanılan temel kavramların anlamlarını açıklayabilecek,

• Özel eğitim ve özel gereksinimi olan çocukları tanımlayabilecek,

• Özel eğitim ile ilgili ülkemizdeki temel yasal düzenlemelere ve özel eğiti-

min tarihsel gelişimine yönelik bilgi sahibi olabileceksiniz.

1. BÖLÜM

2 Özel Eği m

İÇİNDEKİLER

Giriş

Özel Eğitimde Kullanılan Temel Kavramlar

Özel Eğitime Gereksinim Duyan Bireyler

Özel Eğitimde Etiketleme

Özel Gereksinimli Öğrencilerin Yaygınlığı

Özel Eğitim

Özel Gereksinimli Bireyleri Sınıfl andırma

Türkiye’de Özel Eğitim İle İlgili Yasal Düzenlemeler

Türkiye’de Özel Eğitimin Tarihsel Gelişimi

Özel Eğitimde Personel Yetiştirme

Özet

Yararlanılan Kaynaklar

GİRİŞ

Özel eğitim ve özel gereksinimli çocukları tanımanın birinci adımını bu ko-

nuyla ilgili temel kavramların ne olduğu ve bu kavramların ortaya çıkış sürecini de

içeren tarihsel gelişimin değerlendirilmesi oluşturmaktadır. Bu bölümde öncelikle

özel eğitim ve özel gereksinimli çocuklara yönelik temel kavramlar paylaşılacaktır.

Sonrasında, ülkemizde özel eğitimin tarihsel gelişimi ve bu tarihsel süreç içerisin-

de sağlanan desteklerin ve hizmetlerin niteliği üzerinde durulacaktır. Okuyacağı-

nız bu bölüm kitaptaki diğer bölümlere temel oluşturacak olup, sunulan bilgilerin

daha iyi anlaşılmasını sağlayacaktır.

ÖZEL EĞİTİMDE KULLANILAN TEMEL KAVRAMLAR

Özel eğitimle ilgili temel kavramlar gerek yerli gerekse yabancı kaynaklarda

incelendiğinde birtakım benzer terim ve kavramların sıklıkla kullanıldığı görül-

mektedir. Bu terim ve kavramlar birbirine benzer gibi görülse de aralarında birta-

kım farklar bulunmaktadır. Bu terimler zedelenme, yetersizlik, engel, risk taşıma

gibi tanımlardır.

Zedelenme: Bireyin herhangi bir organ veya organlarının kısmen veya tama-

men yerine getirememesi şeklinde tanımlanabilmektedir. Ataman (2009) zedelen-

meyi bireyin doğum öncesi, doğum anı veya doğum sonrası süreçte meydana gele-

Özel Eği mde Temel Kavramlar 3

bilecek çeşitli olumsuzluklara bağlı olarak organların işlevlerini yerine getirmede

etkili olan zorlanma olarak tanımlamıştır. Bu olumsuz durum geçici veya kalıcı

türden olabilmektedir. Örneğin, doğum sonrası süreçte, bireyin gözünde çeşitli

nedenlerden dolayı zedelenme olabilir. Bu zedelenmeye bağlı olarak geçici veya

kalıcı olarak birey görme problemleri yaşayabilir. Bu problemler günlük hayatta

bireyin karşısına birtakım engeller çıkarabilir. Elbette ki bu durum her zaman söz

konusu olmayabilmektedir. Diğer bir deyişle, her zedelenme bir yetersizlik veya

engel oluşumuna neden olmayabilmektedir.

Yetersizlik: Yetersizlik terimi anlam bakımından değerlendirildiğinde kısaca

yetersiz olma durumu şeklinde açıklanabilir (TDK, 2016). Bu terimi özel eğitim

boyutunda değerlendirdiğimizde daha ayrıntılı bir açıklama yapmamız gerekmek-

tedir. Ataman’a (1997) göre yetersizlik, zihinsel, fiziksel, davranışsal ya da duyu

organlarımızda meydana gelen çeşitli zedelenmeler sonucunda meydana gelen

kısmen veya tamamen organların işlevlerini yerine getirmedeki kayıplar olarak ta-

nımlamıştır. Özyürek (2006) yetersizliği zedelenmenin bir sonucu olarak organın

işlevini yerine getirememesi durumu olarak tanımlamıştır. Her iki tanım incelen-

diğinde, ortaya çıkan yetersizliğin organlardaki zedelenmeye bağlı olduğu ve bu-

nun sonucunda da yetersizlik durumunun ortaya çıktığı görülmektedir. Örneğin,

yukarıdaki örnekte olduğu gibi bireyin gözünde meydana gelen bir zedelenmeye

bağlı olarak işlevini tam olarak veya kısmen yerine getirememesi ve görme ala-

nının sınırlanması o bireyin görmede yaşadığı yetersizliğe örnek olabilmektedir.

Ancak, görmede yaşanan bu yetersizlikler her zaman engel olarak kabul edilme-

mektedir.

Engel: Engel terimi özel eğitim alanında sıklıkla karşımıza çıkan terimlerin

başında gelmektedir. Toplumda da sıkça kullanılan engel terimi kısaca yetersizliği

olan bireyin çevreyle etkileşimde karşılaştığı problemler olarak kısaca tanımlana-

bilir (Ataman, 2009). Daha geniş tanımıyla engel; bireyin yetersizlik nedeniyle yaş,

cinsiyet, sosyal ve kültürel çeşitli faktörlere bağlı olarak toplumda kendisine veri-

len rolleri gerektiği ölçüde oynayamamasıdır şeklinde tanımlanabilir (Cavkaytar

ve Diken, 2005). Bireyin sahip olduğu zedelenmeye bağlı yetersizlikler her zaman

bir engele dönüşmeyebilmektedir. Örneğin, bireyin ellerinde meydana gelen bir

zedelenmeye bağlı olarak yetersizlik yaşaması sonucunda kalem tutamaması bir

engel olarak düşünülebilir. Bu durum birey çevreyle etkileşimde bulunduğunda

ortaya çıkmaktadır. Ancak engel durumu ortadan kalkabilmektedir. Örneğin, Bi-

reyin kalem tutmasını gerektiren bir uygulama yerine günümüzde sıklıkla olduğu

gibi klavye kullanarak veya sesli notlar alarak bu notları yazıya dönüştürmesi saye-

sinde ellerini kullanamamasıyla ortaya çıkan engel durumu ortadan kalkmış olur.

Yukarıdaki örnekte de görüleceği gibi engel bireyin çevreyle etkileşiminde ortaya

4 Özel Eği m

çıkmaktadır. Ayrıca, engeller, her zaman olmasa da çoğu zaman gerekli önlemle-

rin alınmasıyla tamamen olmasa da ortadan kalkabilmektedir.

Risk Altında Olma: Risk altında olma tanımı ise herhangi bir engeli bulun-

mayan ancak ileride bir yetersizlik gösterme olasılığının diğer bireylerle karşılaştı-

rıldığında daha yüksek olması şeklinde tanımlanabilir. Risk altında terimi özellikle

okulöncesi dönemde sıklıkla kullanılmaktadır. Uluslararası alanyazında, özellikle

de Amerika Birleşik Devletlerinde, risk altında terimi çeşitli nedenlerle akademik

olarak başarısızlık yaşama ve okuldan ayrılma olasılığı diğer bireylerle karşılaştı-

rıldığında daha yüksek olan öğrencileri tanımlamak için kullanılmaktadır.

DİKKAT

Engel, yetersizlik, zedelenme gibi terimler aynı anlama gelmeyip bir-

birinden farklı anlamlarda kullanılmaktadır.

ÖZEL EĞİTİME GEREKSİNİM DUYAN BİREYLER

Özel eğitime gereksinim duyan bireyler diğer terimler gibi farklı şekillerde

tanımlanmıştır. 2006 yılında Milli Eğitim Bakanlığı tarafından yayınlanan Özel

Eğitim Hizmetleri Yönetmeliğine göre özel eğitime gereksinim duyan birey “çeşitli

nedenlerle bireysel ve gelişim özellikleri ile eğitim yeterlilikleri açısından akran-

larından beklenilen düzeyden anlamlı farklılık gösteren birey” şeklinde tanımlan-

mıştır. Bu terim aynı zamanda bir şemsiye terim olup birbirinden farklı özelliklere

sahip bireyleri içermektedir. Yetersizlik durumları farklı nedenlerle ve farklı za-

manlarda ortaya çıkmış, eğitim ihtiyaçları birbirinden farklı türde bireyleri kap-

sayan bir terimdir.

Esasında her çocuk ihtiyaçları göz önüne alındığında özel birtakım gereksi-

nimlere ihtiyaç duymakta ve eğitim ihtiyaçları farklılaşmaktadır. Özel eğitim bo-

yutunda düşündüğümüzde ise özel gereksinimli çocuklar ise duyusal, duygusal

veya öğrenme problemleri nedeniyle ek desteğe ihtiyaç duyan bireyleri tanımla-

maktadır.

ÖZEL EĞİTİMDE ETİKETLEME

Özel eğitimde etiketleme geçmişten günümüze üzerinde sıklıkla tartışıla-

gelen konulardan birisidir. Gerek ülkemizde gerekse diğer pek çok ülkede özel

eğitime gereksinim duyan bireylerin ihtiyaç duydukları eğitimi alabilmeleri için

önceden belirlenen ölçütlere ve değerlendirme süreçlerine bağlı kalarak resmi bir

Özel Eği mde Temel Kavramlar 5

özel eğitim tanısı almaları gerekmektedir. Bireylerin tanı almaları, bir anlamda eti-

ketlenmelerinin, bazı avantajları ve dezavantajlarının olduğu tartışılmaya devam

etmektedir.

Özel eğitimde etiketlemenin avantajları özellikle geçmiş yıllarda üzerinde

sıklıkla durulan bir konuydu. Bu avantajlar aşağıdaki şekilde sıralanabilir:

1. Özel gereksinimli bireylere yönelik ayrılacak devlet bütçesinin belirlene-

bilmesi ve çeşitli yetersizlik alanlarına uygun bir şekilde her özel eğitim

kategorisindeki öğrenci sayıları göz önüne alınarak doğru oranda dağıtı-

mın yapılabilmesi için her engel türünde tanı almış öğrenci sayıların be-

lirlenmesi gerekmektedir. Aksi takdirde, kaynakların doğru bir şekilde

aktarımı mümkün olamayabilecektir.

2. Etiketleme uzmanların birbirleriyle olan iletişimlerini doğru bir şekilde

kurmalarına olanak sağlar. Kitabın ilerleyen bölümlerinde de görüleceği

üzere çocukların sahip olduğu engel türü ve bu engel türüne ait eğitim

ihtiyaçları birbirinden farklıdır. Bu nedenle, uzmanların öğrencilerin ih-

tiyaçları doğrultusunda birbirleriyle doğru iletişimi sağlamaları açısın-

dan etiketlemenin kritik öneme sahip olduğuna inanılmaktadır.

3. Etiketlemenin aynı zamanda birtakım farklı davranışları olan bireylerin

kabul edilebilirliğini kolaylaştırdığına inanılmaktadır. Örneğin, ağır de-

recede zihinsel yetersizliğe sahip bir bireyin davranışları almış olduğu

tanının kabul edilebilirliği bakımından bireyin sergilemiş olduğu davra-

nışlar da daha anlaşılır olarak kabul edilmektedir.

4. Etiketlemeye bağlı olarak farklı engel türlerindeki bireyler için uygun

eğitim fırsatlarının ve yöntemlerinin geliştirilmesinin sağlandığına ina-

nılmaktadır. Örneğin, öğrenme güçlüğü olan bir öğrenciyle otizmli bir

çocuğun ihtiyaçları birbirinden farklı özellikler göstermekle birlikte her

ikisi de özel eğitim şemsiyesinin altında özel eğitime gereksinim duy-

maktadır. Bu ve benzer şekilde farklı engel türlerindeki çocukların eği-

tim ve öğretim ihtiyaçlarının karşılanabilmesi için etiketlemenin gerekli

olduğuna inanılmaktadır.

Etiketlemenin avantajlı yönleri olduğu gibi bazı dezavantajları da bulunmak-

tadır. Bu dezavantajlar şu şekilde sıralanabilir:

1. Etiketleme öğretmen davranışları ve öğretmenlerin ilgili öğrenciye yö-

nelik beklentileri üzerinde önemli etkiye sahiptir.

2. Etiketlemeyle ilgili olumsuz eleştirilerden bir diğeri ise etiketlemenin

vermiş olduğu mesaja göre öğrencinin öğrenme sürecini başarıyla ta-

Özel eğitim - pegem.net 1 - tanitim.pdf · Ön sÖz Ülkemizde özel eğitim alanı gün...

Documents