zeszyt ćwiczeń...zeszyt ćwiczeń uzupełnia podręcznik autorstwa j. kulawika, t. kulawik i m....
TRANSCRIPT
DO CHEMII DLA KLASY SIÓDMEJ SZKOŁY PODSTAWOWEJ
7Zeszyt
ćwiczeń
Małgorzata Mańska, Elżbieta Megiel
DO CHEMIIDLA KLASY SIÓDMEJ SZKOŁY PODSTAWOWEJ
7
Zeszyt ćwiczeń
Zeszyt ćwiczeń uzupełnia podręcznik autorstwa J. Kulawika, T. Kulawik i M. Litwin Chemia Nowej Ery dla klasy siódmej dopuszczony do użytku szkolnego i wpisany do wykazu podręczników do nauczania chemii na poziomie szkoły podstawowej.
Numer ewidencyjny podręcznika w wykazie MEN: 785/1/2017.
© Copyright by Nowa Era Sp. z o.o. 2017
ISBN 978-83-267-3138-9
Wydanie drugieWarszawa 2018
Nabyta przez Ciebie publikacja jest dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy o przestrzeganie praw, jakie im przysługują. Zawartość
publikacji możesz udostępnić nieodpłatnie osobom bliskim lub osobiście znanym, ale nie umieszczaj jej w internecie. Jeśli cy-
tujesz jej fragmenty, to nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. Możesz skopiować część publikacji jedynie
na własny użytek.Szanujmy cudzą własność i prawo. Więcej na www.legalnakultura.pl
Nowa Era Sp. z o.o.Aleje Jerozolimskie 146 D, 02-305 Warszawa
www.nowaera.pl, e-mail: [email protected], tel. 801 88 10 10
Redakcja merytoryczna: Magdalena Kaczanowicz, Justyna Kamińska, Oliwia Pierzyńska, Honorata Piłasiewicz.
Redakcja językowa: Kinga Tarnowska, Joanna Sawicka. Projekt okładki: Maciej Galiński, Aleksandra Szpunar, Paulina Tomaszewska.
Opracowanie graficzne: Ewa Kaletyn, Aleksandra Szpunar. Nadzór artystyczny: Kaia Pichler.
Realizacja projektu graficznego: Dorota Sameć. Rysunki: Rafał Buczkowski, Zuzanna Dudzic, Enzo Di Giacomo, Agata Knajdek, Dorota Sameć.
Druk i oprawa: DRUK-SERWIS Sp. z o.o. Ciechanów
Fotografie: Zdjęcie na okładce: Gallo Images/Getty Images/Photographer’s Choice.BE&W - Alamy/Naturepix s. 113, Photo Researchers/Charles D. Winters s. 46 (brom), Photoreasearchers/Edward Kinsman s. 98, Science Source/Mark A. Schneider s. 53; Anna Budzyńska, Agnieszka Żak s. 14, 29; Diomedia/Science Source/Kenneth Eward s. 61; East News - SPL/Andrew Lambert s. 107 (kapusta); Włodzimierz Echeński s. 9 (w środku i na dole), 10, 18, 20 (siarka i tlenek siarki), 24, 79, 87, 92, 96, 105, 107 (prąd), 108 (wskaźniki), 112 (otrzymywanie mydła); Fotolia/Africa Studio s. 103 (szkło); Gallo/Getty Images - Corbis/John Smith s. 46 (barwniki), Corbis/Wilson Valentin s. 15 (diament), Paul Sounders s. 13, Stone/Hans Neleman s. 99; Indigo s. 11; materiały prasowe Harley-Davidson Europe Ltd. s. 25 (motocykl); Putto/Piotr Kubat s. 9 (z lewej i z prawej), 10, 17, 20 (siarka stopiona), 23, 31, 36, 50, 54, 71, 81, 87, 91 (węglan wapnia), 94 (ogrzewanie mineralnej), 97, 108 (papierek), 106, 109, 114, 116; shutterstock s. 15 (piryt), 19, 20 (młynek), 25 (emalia), 40, 6-7, 70, 77, 78, 91 (mydło), 103, 112 (mycie rąk); Thinkstock/Getty Images - Hemera/Yuri Arcurs s. 91 (perfumy), iStock/JazzIRT s. 46 (herbata), iStock/lorraine kourafas s. 25 (stal), iStock/Paul Fleet s. 55; Maciej Wróbel s. 94 (otwieranie wody mineralnej).
5
SPIS TREŚCI
22. Wpływ rodzaju wiązania na właściwości związku chemicznego ...................................................... 67
23. Znaczenie wartościowości pierwiastków chemicznych przy ustalaniu wzorów i nazw związków chemicznych ................................................... 68
24. Prawo stałości składu związku chemicznego ........................................................................... 71
25. Równania reakcji chemicznych .................................. 74
26. Prawo zachowania masy ................................................. 78
27. Obliczenia stechiometryczne ..................................... 80
Sprawdź się ........................................................................................ 83
Woda i roztwory wodne28. Woda – właściwości i rola w przyrodzie .............. 85
29. Woda jako rozpuszczalnik .............................................. 87
30. Rodzaje roztworów ............................................................. 90
31. Rozpuszczalność substancji w wodzie ................. 92
32. Stężenie procentowe roztworu ................................. 96
Sprawdź się ..................................................................................... 100
Tlenki i wodorotlenki33. Tlenki metali i niemetali ............................................... 102
34. Elektrolity i nieelektrolity ............................................ 104
35. Wzory i nazwy wodorotlenków .............................. 108
36. Wodorotlenek sodu, wodorotlenek potasu ..... 109
37. Wodorotlenek wapnia .................................................... 114
38. Sposoby otrzymywania wodorotlenków praktycznie nierozpuszczalnych w wodzie .... 116
39. Proces dysocjacji jonowej zasad ............................. 119
Sprawdź się ...................................................................................... 121
Odpowiedzi do zadań rachunkowych .................... 123
Krzywe rozpuszczalności gazów .................................. 124
Krzywe rozpuszczalności substancji stałych .... 125
Właściwości wybranych pierwiastków chemicznych .............................................. 126
Tabela rozpuszczalności soli i wodorotlenków w wodzie ........................................................................................... 127
Układ okresowy pierwiastków chemicznych .... 128
To było na lekcjach przyrody! ................................................. 6
Substancje i ich przemiany 1. Zasady bezpiecznej pracy na lekcjach chemii ...... 8
2. Właściwości substancji, czyli ich cechy charakterystyczne ............................................................... 10
3. Gęstość substancji ............................................................... 12
4. Rodzaje mieszanin i sposoby ich rozdzielania na składniki ............................................................................... 16
5. Zjawisko fizyczne a reakcja chemiczna ................ 19
6. Pierwiastki i związki chemiczne ................................ 21
7. Właściwości metali i niemetali .................................... 23
Sprawdź się ........................................................................................ 26
Składniki powietrza i rodzaje przemian, jakim ulegają 8. Powietrze – mieszanina jednorodna gazów .... 28
9. Tlen – najważniejszy składnik powietrza ............ 32
10. Tlenek węgla(IV) .................................................................... 35
11. Wodór ........................................................................................... 38
12. Zanieczyszczenia powietrza ........................................ 40
13. Rodzaje reakcji chemicznych ....................................... 41
Sprawdź się ........................................................................................ 43
Atomy i cząsteczki 14. Atomy i cząsteczki – składniki materii .................. 45
15. Masa atomowa, masa cząsteczkowa ..................... 48
16. Budowa atomu – nukleony i elektrony ................ 51
17. Izotopy .......................................................................................... 54
18. Układ okresowy pierwiastków chemicznych ............................................................................ 57
19. Zależność między budową atomu pierwiastka chemicznego a jego położeniem w układzie okresowym .............................................................................. 59
Sprawdź się ........................................................................................ 62
Łączenie się atomów. Równania reakcji chemicznych20. Wiązanie kowalencyjne ................................................... 64
21. Wiązanie jonowe .................................................................. 66
Korzystaj z dodatkowych materiałów ukrytych pod kodami QR zamieszczonymi w publikacji.
102
Tlenki i wodorotlenki
33. Tlenki metali i niemetaliCele lekcji: Poznanie wzorów sumarycznych, sposobów otrzymywania, właściwości fizycznych i zastosowań wybranych tlenków.
Na dobry początek
Przyporządkuj do podanych nazw systematycznych tlenków ich wzory sumaryczne.
a) tlenek żelaza(II) I. SO2b) tlenek chromu(III) II. FeOc) tlenek glinu III. Al2O3d) tlenek azotu(II) IV. NOe) tlenek siarki(IV) V. Cr2O3 VI. NO2
a) b) c) d) e)
Uzupełnij tabelę, wpisując wzory sumaryczne podanych tlenków.
SiO2 • P4O10 • MgO • SO2 • CO • Fe2O3 • Al2O3 • Na2O • H2O • CaO • NO2 • K2O • Cl2O • SO3
Tlenki metali Tlenki niemetali
Wpisz w kratki wartościowość pierwiastków chemicznych w związkach o podanych wzo-rach sumarycznych. Napisz nazwy systematyczne tlenków.
NO2 SO3 N2O5 CaO Al2O3 PbO2
Napisz wzory sumaryczne tlenków o podanych nazwach systematycznych.
tlenek potasu
tlenek magnezu
tlenek węgla(IV)
tlenek żelaza(III)
1
2
3
4
33. Tlenki metali i niemetali
103
Uzupełnij tabelę.
Wzór sumaryczny tlenku
Różnica elektroujemności w tlenku
Rodzaj wiązania w tlenku
Na2O
MgO
SO2
P4O10
Uzupełnij równania reakcji otrzymywania tlenków. Uzgodnij współczynniki stechiome-tryczne.
a) Al + Al2O3
b) S + O2
c) SO2 + katalizator SO3
d) NO + O2
Oceń prawdziwość podanych zdań. Zaznacz P, jeśli zdanie jest prawdziwe, lub F – jeśli jest fałszywe.
1. Katalizator to substancja, która pozwala zwiększyć szybkość reakcji chemicznej. P F
2. Otrzymanie tlenku siarki(IV) w wyniku spalania siarki wymaga użycia katalizatora. P F
3. Katalizator jest jednym z substratów reakcji chemicznej. P F
Napisz wzory sumaryczne i nazwy systematyczne tlenków, których zastosowania przed-stawiono na fotografiach.
Produkcja kosmetyków, Produkcja cementu Dezynfekcja beczek Produkcja szkła np. pudrów i zapraw murarskich laboratoryjnego
5
6
7
8
wiązanie jonowe
wiązanie kowalencyjne
1,7
Różnica elektroujemności
Tlenki i wodorotlenki
104
34. Elektrolity i nieelektrolityCele lekcji: Poznanie pojęć: elektrolit, nieelektrolit, wskaźniki kwasowo-zasadowe, odczyn. Odróżnianie odczynu roztworów na podstawie barwy wskaźników. Omówienie zastosowań wskaźników: oranżu metylowego, uniwersalnych papierków wskaźnikowych, fenoloftaleiny do określania odczynu.
Na dobry początek
Podkreśl poprawne uzupełnienia zdań.
Elektrolity to roztwory wodne, które / związki chemiczne, których roztwory wodne przewo-
dzą prąd elektryczny. Są nimi rozpuszczalne w wodzie kwasy, wodorotlenki i sole / alkohole.
Jeśli związki chemiczne i ich roztwory wodne nie przewodzą prądu elektrycznego, to takie
związki chemiczne zalicza się do elektrolitów / nieelektrolitów.
Do probówki z roztworem pewnej substancji wprowadzono uniwersalny papierek wskaźni-kowy i zaobserwowano zmianę jego barwy z żółtej na zieloną. Zaznacz poprawne uzupełnienie zdania (A–C) oraz jego uzasadnienie (I–III).
Roztwór wodny substancji w probówce mógł zawierać
A. kwas chlorowodorowy,ponieważ barwa użytego wskaźnika
wskazuje na odczyn
I. obojętny.
B. wodę, II. zasadowy.
C. wodorotlenek potasu, III. kwasowy.
Wpisz w tabeli odczyn badanej substancji oraz barwę każdego ze wskaźników.
Badana substancja
Odczynbadanej
substancji
Barwa wskaźnika
uniwersalny papierek
wskaźnikowy
roztwór fenoloftaleiny
roztwór oranżu
metylowego
sok z cytryny
roztwór mydła
9
10
11
34. Elektrolity i nieelektrolity
105
To doświadczenie musisz znać
Przeprowadzono doświadczenie chemiczne Badanie zjawiska przewodzenia prądu elek-trycznego przez roztwory wodne kwasu chlorowodorowego, sacharozy i wodorotlenku sodu.
źródło prądu stałego
żarówka
elektrody grafitowe
roztwór wodny
badanej substancji
Napisz obserwacje oraz sformułuj wniosek.
Obserwacje: Żarówka zaświeciła się w
.
Żarówka nie zaświeciła się w
.
Wniosek:
są elektrolitami, ponieważ
.
Natomiast ,
ponieważ .
12
Obejrzyj filmdocwiczenia.plKod: C7S6K7
Wskaźnik uniwersalny i uniwersalne papierki wskaźnikowe w roztworze o danym od-czynie barwią się tak samo. Uzupełnij tabelę, wpisując odczyn roztworu wymienionej substancji.
Roztwór kwasu azotowego(V) saletry potasowej wodorotlenku sodu
Barwa wskaźnika uniwersalnego
w badanym roztworze
Odczyn
13
106
Korzystam z informacji
Rozwiąż zadanie na podstawie informacji
a) Oceń prawdziwość podanych zdań. Zaznacz P, jeśli zdanie jest prawdziwe, lub F – jeśli jest fałszywe.
1. Czerwień kongo w soku z cytryny przyjmuje barwę czerwoną. P F
2. Czerwień metylowa w roztworze mydła przyjmuje barwę różową. P F
3. Błękit tymolowy i roztwór oranżu metylowego w roztworze kwasu chlorowodorowego mają taką samą barwę. P F
b) Zaznacz poprawne uzupełnienie zdania (A–B) oraz jego uzasadnienie (I–II).
Wodny roztwór wodorotlenku potasu ma odczyn
A. kwasowy, dlatego błękit bromofenolowy barwi się w tym roztworze na
I. żółto.
B. zasadowy, II. granatowo.
14
Jakie wskaźniki stosuje się w laboratoriach chemicznych?W laboratoriach oprócz oranżu metylowego, fenoloftaleiny i uniwersalnych papierków wskaźnikowych stosuje się także inne wskaźniki, które w zależności od odczynu badanej substancji mają różne barwy, np. błękit bromofenolowy w roztworze o odczynie zasadowym ma barwę granatową.
błękit tymolowy
kwas zasada
błękit bromofenolowy
kwas zasada
czerwień kongo
kwas zasada
czerwień metylowa
kwas zasada
34. Elektrolity i nieelektrolity
107
Niewielkie projekty – duże efekty!
Instrukcja: Przygotuj wywar z liści czerwonej kapusty – pokrój kilka liści, włóż je do garnka i zalej wrzącą wodą (ok. 1 litr). Całość pozostaw na kilka godzin. Tak przygotowanym wywa-rem napełnij 3 szklanki do ok. 4
1 objętości. Następnie do szklanki 1. dodaj 5 łyżek octu, a do szklanki 3. – łyżeczkę sody oczyszczonej. Szklanka 2. będzie próbką wzorcową. Zawartość każdej szklanki wymieszaj. Oceń wygląd roztworów. Narysuj schemat przeprowadzanego doświadczenia, zapisz obserwacje i sformułuj wniosek.Schemat:
Obserwacje:
Wniosek:
Dla dociekliwych
Roztwory wodne soli np.: NaCl i KNO3 przewodzą prąd elektryczny, natomiast roztwory wodne soli CaCO3 i BaSO4 nie przewodzą prądu elektrycznego. Napisz, dlaczego nie wszyst-kie sole są elektrolitami.
15
1.
2.3.
Zapamiętaj!
• Elektrolity to związki chemiczne, których roztwory wodne przewodzą prąd elektryczny.
• Nieelektrolity to związki chemiczne, których roztwory wodne nie przewodzą prądu elektrycznego.
w wodnym roztworze w wodnym roztworze elektrolitu nieelektrolitu
• Wskaźniki to substancje, które przyjmują określoną barwę w zależności od odczynu roztworu.
• Odczyn zasadowy – wskaźnik i jego barwa
oranż metylowy – żółta
fenoloftaleina – malinowauniwersalny papierek wskaźnikowy – zielona
• Odczyn kwasowy – wskaźnik i jego barwa
oranż metylowy – czerwonafenoloftaleina – bezbarwnauniwersalny papierek wskaźnikowy – czerwona
• Odczyn obojętny – wskaźnik i jego barwa
oranż metylowy – pomarańczowafenoloftaleina – bezbarwnauniwersalny papierek wskaźnikowy – żółta
• Wskaźniki uniwersalne w roztworach kwasów przyjmują barwy od pomarańczowej do czerwonej, a w roztworach wodorotlenków (zasad) – od zielonej do granatowej.
Tlenki i wodorotlenki
108
35. Wzory i nazwy wodorotlenkówCele lekcji: Poznanie pojęcia wodorotlenek i omówienie budowy tej grupy związków chemicznych.
Na dobry początek
Opisz za pomocą podanych określeń fragmenty wzoru ogólnego wodorotlenków.
metal • grupa wodorotlenowa • liczba grup wodorotlenowych • wartościowość metalu • wartościowość grupy wodorotlenowej
M(OH)n
In
Wpisz w kratki wartościowość fragmentów zaznaczonych we wzorach sumarycznych po-danych wodorotlenków. Napisz nazwy systematyczne wodorotlenków.
NaOH KOH Ca(OH)2
Wpisz w tabeli barwę każdego ze wskaźników w roztworze wodnym wodorotlenku wapnia.
Wzór sumaryczny
badanego związku
Barwa wskaźnika
uniwersalny papierek wskaźnikowy
roztwór fenoloftaleiny
roztwóroranżu metylowego
Ca(OH)2
Napisz wzory sumaryczne wodorotlenków o podanych nazwach systematycznych.
wodorotlenek żelaza(II)
wodorotlenek glinu
wodorotlenek magnezu
wodorotlenek miedzi(II)
16
17
18
19
36. Wodorotlenek sodu, wodorotlenek potasu
109
36. Wodorotlenek sodu, wodorotlenek potasuCele lekcji: Poznanie sposobów otrzymywania, właściwości oraz zastosowań wodorotlenków sodu i potasu.
Na dobry początek
Uzupełnij informacje dotyczące wodorotlenku sodu.
Wzór sumaryczny: Masa cząsteczkowa:
Stosunek mas pierwiastków chemicznych:
Zawartość procentowa sodu:
Wybierz spośród podanych określeń właściwości wodorotlenków sodu i potasu i wpisz je w odpowiednie miejsca tabeli.
ciecze • substancje stałe • bezbarwne • białe • są żrące • nie są żrące • są higroskopijne • nie są higroskopijne • trudno rozpuszczają się w wodzie • łatwo rozpuszczają się w wodzie
Właściwości wodorotlenków sodu i potasu
fizyczne chemiczne
a) Zaznacz poprawne uzupełnienie zdania (A–B) oraz jego uzasadnienie (I–II).
Wodorotlenek sodu zalicza się do
A. elektrolitów,
ponieważ
I. przewodzi prąd elektryczny.
II. nie przewodzi prądu elektrycznego.
B. nieelektrolitów, III. jego wodny roztwór przewodzi prąd elektryczny.
IV. jego wodny roztwór nie przewodzi prądu elektrycznego.
b) Uzupełnij zdania.
Wodne roztwory wodorotlenku sodu wykazują odczyn .
Fenoloftaleina w roztworze wodorotlenku sodu barwi się na .
20
21
22
Wodorotlenek potasu
Wodorotlenek sodu
N
NN
N
N N
NN N
NaOH
N
NN
N
N N
NN N
KOH
Tlenki i wodorotlenki
110
a) Napisz równanie reakcji otrzymywania wodorotlenku potasu z tlenku potasu, a na-stępnie uzupełnij słowne zapisy metod otrzymywania wodorotlenków.
metal aktywny + +
tlenek metalu aktywnego chemicznie +
b) Napisz, które tlenki metali w reakcji z wodą tworzą wodorotlenki.
24
To doświadczenie musisz znać
a) Uzupełnij schemat nazwami substancji użytych lub otrzymanych w doświadczeniu Otrzymywanie wodorotlenku sodu w reakcji sodu z wodą. Następnie podkreśl na niebiesko nazwy substratów, a na czerwono – produktów.
woda +
b) Uzupełnij opis obserwacji, sformułuj wniosek oraz zapisz równanie zachodzącej reakcji chemicznej.
Obserwacje: Sód po powierzchni wody. Wydzielają się
. Fenoloftaleina
. Po zbliżeniu zapalonego łuczywa do wylotu
probówki .
Wniosek:
Równanie reakcji chemicznej:
23
Obejrzyj filmdocwiczenia.plKod: C7GNPY
N
NN
N
N N
NN N
N
NN
N
N N
NN N
Sód w kontakcie z wodą uwalnia łatwopalny gaz. Powoduje także poważne oparzenia skóry oraz uszkodzenia oczu.
36. Wodorotlenek sodu, wodorotlenek potasu
111
Na schemacie przedstawiono doświadczenie chemiczne Badanie właściwości wodorotlenku sodu. Napisz obserwacje i sformułuj wniosek.
woda
wodorotlenek sodu
wodorotlenek sodu
bibuła
Obserwacje:
Wniosek:
Podaj po jednym przykładzie zastosowania wodorotlenków sodu i potasu w każdej z wy-mienionych gałęzi przemysłu.
Wodorotlenek sodu:
przemysł szklarski:
przemysł środków czystości:
przemysł tworzyw sztucznych:
Wodorotlenek potasu:
przemysł kosmetyczny:
przemysł spożywczy:
Napisz wzory lub symbole chemiczne substancji oznaczonych na schemacie literami (W–Z). Napisz i uzgodnij równania reakcji chemicznych oznaczonych cyframi (1–4).
W Z 3 Y + W + + X H2O
1 4 Y + H2O 2 NaOH + X
W –
X –
Y –
Z – 1.
2.
3.
4.
25
26
27
112
Korzystam z informacji
Właściwości mydeł
Mydło sodowe jest mydłem twardym, dlatego łatwo formuje się je w kostki. Jest bardzo dobrze rozpuszczalne w wodzie. Mydła, w zależności od składu, mają także właściwości lecznicze. Na przykład mydło siarkowe jest zalecane w pielęgnacji cery tłustej i trądzikowej, a mydło dziegciowe – w pielęgnacji skóry trądzikowej lub łuszczycowej.
Otrzymywanie mydła
Do produkcji mydła oprócz tłuszczu stosuje się roztwór wodorotlenku sodu. Proces zmydlania zachodzi pod wpływem ogrzewania. W reakcji powstaje też glicerol (nazywany zwyczajowo gliceryną).
Jak powstaje mydło?Najpopularniejszym środkiem czystości, stosowanym do codziennej higieny, jest mydło. Pierwsze mydła wyrabiano w starożytności z popiołu oraz tłuszczów roślinnych lub zwierzęcych. Obecnie do produkcji mydła na skalę przemysłową wykorzystuje się najczęściej tłuszcz pochodzenia zwierzęcego, np. smalec.
smalec
roztwór NaOH mydło
Rozwiąż zadanie na podstawie informacji
a) Uzupełnij zapis słowny reakcji zmydlania tłuszczu.
tłuszcz + mydło +
b) Podaj nazwę mydła, które jest stosowane w pielęgnacji skóry tłustej i trądzikowej.
c) Oceń prawdziwość zdań. Zaznacz P, jeśli zdanie jest prawdziwe, lub F – jeśli jest fał-szywe.
1. Mydło sodowe jest miękkie i dobrze rozpuszcza się w wodzie. P F
2. Glicerol jest także nazywany gliceryną. P F
3. Inna nazwa wodorotlenku sodu to zasada sodowa. P F
28
36. Wodorotlenek sodu, wodorotlenek potasu
113
Miękusz rabarbarowy to trujący grzyb, który występuje głównie na drzewach liściastych. Do jego identyfikacji stosu-je się 5-procentowy roztwór KOH, ponieważ miąższ grzyba w reakcji z wodorotlenkiem potasu barwi się na fioletowo. Oblicz, ile gramów wodorotlenku potasu należy użyć do przygotowania 50 g roztworu potrzebnego do identyfika-cji miękusza rabarbarowego.
Oblicz, ile gramów NaOH i ile centymetrów sześciennych wody znajduje się w 0,2 dm3
roztworu NaOH o gęstości d = 1,22 cmg
3 i stężeniu 20%.
Dla dociekliwych
Do reakcji chemicznej użyto 1,9 g tlenku potasu i 3,6 g wody. Oblicz, ile gramów wodoro-tlenku potasu powstało w tej reakcji chemicznej.
29
30
31
Miękusz rabarbarowy
Skorzystaj ze wzorów na gęstość roztworu oraz na stężenie procentowe.
Jeśli w zadaniu są podane masy wszystkich substratów biorących udział w reakcji chemicznej, to ustal, czy substancje te przereagowały całkowicie.
Zapamiętaj!
Wodorotlenek sodu, wodorotlenek potasu
• elektrolity
• białe substancje stałe
• dobrze rozpuszczają się w wodzie
• higroskopijne
N
NN
N
N N
NN N
NaOH
N
NN
N
N N
NN N
KOH
Tlenki i wodorotlenki
114
37. Wodorotlenek wapniaCele lekcji: Poznanie sposobów otrzymywania, właściwości oraz zastosowań wodorotlenku wapnia.
Na dobry początek
Uzupełnij tabelę, wpisując informacje dotyczące wodorotlenku wapnia.
Wzór sumaryczny Wartościowość wapnia
Wartościowość grupy wodorotlenowej
Masa cząsteczkowa, u
Wykreśl błędne informacje.
Wodorotlenek wapnia jest cieczą / substancją stałą. Ma barwę białą. /
Jest bezbarwny. Trudno / Dobrze rozpuszcza się w wodzie.
Nie jest / Jest żrący. Fenoloftaleina w wodnym roztworze wodoro-
tlenku wapnia barwi się na malinowo, co świadczy o odczynie
zasadowym / kwasowym.
32
33
Wodorotlenek wapnia
To doświadczenie musisz znać
Przeprowadzono doświadczenie chemiczne Otrzymywanie wodoro-tlenku wapnia w reakcji tlenku wapnia z wodą przedstawione na sche-macie. Napisz obserwacje, sformułuj wniosek oraz zapisz równanie zachodzącej reakcji chemicznej.
woda z roztworem
fenoloftaleiny
tlenek wapniaObserwacje:
Wniosek:
Równanie reakcji chemicznej:
34 Obejrzyj filmdocwiczenia.plKod: C78C61
N
NN
N
N N
NN N
Ca(OH)2
N
NN
N
N N
NN N
37. Wodorotlenek wapnia
115
Na schemacie przedstawiono doświadczenie chemiczne Otrzymywanie wodorotlenku wapnia w reakcji wapnia z wodą. Uzupełnij zapis słowny równania reakcji chemicznej zachodzącej w probówce. Wybierz spośród podanych nazwę substratu (A–B) oraz nazwę produktu (C–D).
wapń + A / B wodorotlenek wapnia + C / D
A. woda B. tlen C. wodór D. tlenek wapnia
W tabeli przedstawiono rozpuszczalność wodorotlenku wapnia w wodzie o różnej temperaturze.
Temperatura, °C 20 40 60
Rozpuszczalność, g/100 g H2O 0,16 0,13 0,11
Uzupełnij opis określeniami wybranymi spośród podanych.nasycony • nienasycony • zmniejszy się • zwiększy się •
0,05 g/100 g wody • 0,27 g/100 g wody
Jeśli roztwór nasycony wodorotlenku wapnia o temperaturze 60°C zostanie ochłodzony do
20°C, to powstanie roztwór , ponieważ rozpuszczalność tego
wodorotlenku o .
Uzupełnij tabelę, wpisując nazwy zwyczajowe substancji lub mieszanin oraz po jednym przykładzie ich zastosowania.
Substancja lub mieszanina Nazwa zwyczajowa Zastosowanie
CaOtlenek wapnia
Ca(OH)2wodorotlenek wapnia wapno gaszone
nasycony roztwór Ca(OH)2 w wodzie
zawiesina Ca(OH)2 w wodzie
mieszanina Ca(OH)2 z piaskiem i wodą materiał budowlany
35
wapń
woda z roztworem
fenoloftaleiny
36
37
Zapamiętaj!
Wodorotlenek wapnia • biała substancja stała
• trudno rozpuszcza się w wodzie
N
NN
N
N N
NN N
Ca(OH)2
N
NN
N
N N
NN N
Tlenki i wodorotlenki
116
38. Sposoby otrzymywania wodorotlenków praktycznie nierozpuszczalnych w wodzie
Cele lekcji: Poznanie pojęcia zasada. Odróżnianie zasad od wodorotlenków. Poznanie wodorotlenków trudno rozpuszczalnych i praktycznie nierozpuszczalnych w wodzie – ich wzorów sumarycznych oraz sposobów otrzymywania.
Na dobry początek
Przyporządkuj do podanych nazw systematycznych wodorotlenków ich wzory sumaryczne.
a) wodorotlenek żelaza(III) I. Co(OH)2b) wodorotlenek chromu(III) II. Fe(OH)3c) wodorotlenek glinu III. Cu(OH)2d) wodorotlenek niklu(II) IV. Al(OH)3e) wodorotlenek kobaltu(II) V. Ni(OH)2 VI. Cr(OH)3
a) b) c) d) e)
Podkreśl wzory sumaryczne wodorotlenków, które są praktycznie nierozpuszczalne w wodzie.
KOH • Pb(OH)2 • NaOH • Cu(OH)2 • Fe(OH)3 • LiOH • Ba(OH)2 • Ca(OH)2 • Ni(OH)2
38
39 Pobierz tabelę rozpuszczalnościdocwiczenia.plKod: C7M2EF
To doświadczenie musisz znać
Zaprojektuj doświadczenie chemiczne, którego celem jest otrzymanie wodorotlen-ków przedstawionych na fotografiach. Narysuj schemat i zapisz obserwacje oraz równania zachodzących reakcji chemicznych. Wybierz odczynniki chemiczne. Odczynniki: CuCl2(aq), KOH(aq), FeCl2, AlCl3, H2O, CuO, FeCl3(aq), Fe2O3
Schemat:
Obserwacje:
Równanie reakcji chemicznej: Schemat:
Obserwacje:
Równanie reakcji chemicznej:
40
Wodorotlenek miedzi(II)
Wodorotlenek żelaza(III)
38. Sposoby otrzymywania wodorotlenków praktycznie nierozpuszczalnych w wodzie
117
Oceń prawdziwość podanych zdań. Zaznacz P, jeśli zdanie jest prawdziwe, lub F – jeśli jest fałszywe.
1. Do zasad zalicza się wodorotlenki, które nie rozpuszczają się w wodzie. P F
2. Jedną z metod otrzymywania zasad jest reakcja metali aktywnych chemicznie z wodą. P F
3. Wodorotlenek miedzi(II) jest zasadą. P F
4. Zasady można otrzymać w wyniku reakcji tlenków metali 1. grupy układu okresowego pierwiastków chemicznych z wodą. P F
Wodne roztwory zasad są nazywane ługami i są silnie żrące. Podkreśl wzory sumaryczne wodorotlenków, których wodne roztwory są silnie żrące.
Cu(OH)2 • NaOH • KOH • Fe(OH)3 • Al(OH)3
Uzupełnij równania reakcji otrzymywania wodorotlenków trudno rozpuszczalnych i praktycznie nierozpuszczalnych w wodzie. Uzgodnij współczynniki stechiometryczne.a) CuCl2 + Cu(OH)2 + 2 KCl
b) + 3 NaOH Al(OH)3 + 3 NaCl
c) Pb(NO3)2 + 2 NaOH +
d) + Fe(OH)3 + 3 KNO3
Napisz i uzgodnij równania reakcji chemicznych oznaczonych na schematach cyframi (1–3).
a) Fe 1 FeCl3 2 Fe(OH)3
1.
2.
b) Cu 1 CuCl2 2 Cu(OH)2
1.
2.
c) Li 1 Li2O 2 LiOH 3
1.
2.
3.
d) N2 1
NH3 2
NH4+ + OH–
1.
2.
41
42
N
NN
N
N N
NN N
43
44
Tlenki i wodorotlenki
118
Oblicz, ile gramów wodorotlenku sodu należy odważyć, aby sporządzić 200 g roztworu o stężeniu 10%.
Zawartość procentowa metalu w pewnym wodorotlenku jest równa 69,6% (procenty masowe). Wodorotlenek ten należy do zasad, a wartościowość pierwiastka metalicznego wynosi I. Napisz wzór sumaryczny tego wodorotlenku.
Amoniak (NH3) jest bezbarwnym gazem o charakterystycznym, nieprzy-jemnym zapachu. Podczas rozpuszczania amoniaku w wodzie zachodzi reakcja chemiczna, w której wyniku powstają m.in. jony wodorotlenkowe.
a) Napisz równanie reakcji zachodzącej między cząsteczką amoniaku a cząsteczką wody.
Równanie reakcji chemicznej:
b) Wyjaśnij, czym się różni wodny roztwór amoniaku od innych zasad.
Dla dociekliwych
Wodorotlenek pierwiastka chemicznego X jest niebieską galaretowatą substancją praktycznie nierozpuszczalną w wodzie. Ogrzewanie tego związku chemicznego prowadzi do jego roz-kładu termicznego i strącenia czarnego osadu. Osad ten to tlenek pierwiastka chemicznego X. Napisz wzory sumaryczne wodorotlenku i tlenku pierwiastka X oraz równanie reakcji rozkładu termicznego jego wodorotlenku.
Wzór sumaryczny wodorotlenku:
Wzór sumaryczny tlenku:
Równanie reakcji chemicznej:
45
46
47
Modele:
atomu azotu
atomu wodoru
Model cząsteczki amoniaku
48
39. Proces dysocjacji jonowej zasad
119
39. Proces dysocjacji jonowej zasadCele lekcji: Omówienie procesu dysocjacji jonowej zasad. Zapisywanie równań dysocjacji jonowej zasad.
Na dobry początek
Napisz wzory sumaryczne zasad, których wodne roztwory zawierają jony przedstawione na modelach.
Modele: anionu OH– kationu Na+ kationu Ba2+ kationu K+ kationu Li+
Uzupełnij równania reakcji dysocjacji jonowej zasad.
a) H2O K+ + OH–
b) NH3 . H2O H2O
+
c) H2O Cs+ +
d) Sr(OH)2 H2O +
Czy roztwór otrzymany w doświadczeniu chemicznym przedstawionym na schemacie przewodzi prąd elektryczny? Odpowiedź uzasadnij.
Na
H2O
49
50
51
Tlenki i wodorotlenki
120
Napisz równania dysocjacji jonowej zasad o podanych nazwach.
a) zasada sodowa c) zasada litowa
b) zasada barowa d) zasada rubidowa
Dokończ i uzgodnij równania reakcji chemicznych. Napisz wzory jonów obecnych w roz-tworach uzyskanych po przeprowadzeniu tych reakcji chemicznych.
a) BaO + H2O
Jony obecne w roztworze po reakcji chemicznej:
b) K2O + H2O
Jony obecne w roztworze po reakcji chemicznej:
c) Sr + H2O
Jony obecne w roztworze po reakcji chemicznej:
d) Li + H2O
Jony obecne w roztworze po reakcji chemicznej:
Dla dociekliwych
Określ odczyn wodnego roztworu chlorku amonu. Odpowiedź uzasadnij odpowiednimi równaniami reakcji chemicznych.
52
53
54
Zapamiętaj!
Zasady – wodorotlenki rozpuszczalne w wodzie, które dysocjują na kationy metalu i aniony wodorotlenkowe:
Mn(OH)In
H2O Mn+ + n OH–
gdzie:M – symbol chemiczny metalu,n – wartościowość metalu równa liczbie grup wodorotlenowych.
121
Zaznacz wzór wodorotlenku dobrze rozpuszczalnego w wodzie.
A. Cu(OH)2 B. Ca(OH)2 C. KOH D. Al(OH)3 E. Fe(OH)3
Zaznacz poprawne dokończenie zdania.
W stężonym roztworze wodorotlenku potasu
A. fenoloftaleina barwi się na malinowo, a oranż metylowy na czerwono.B. uniwersalny papierek wskaźnikowy barwi się na czerwono, a fenoloftaleina pozostanie
bezbarwna.C. oranż metylowy barwi się na żółto, a fenoloftaleina pozostanie bezbarwna.D. fenoloftaleina barwi się na malinowo, a uniwersalny papierek wskaźnikowy na zielono.E. uniwersalny papierek wskaźnikowy barwi się na zielono, a oranż metylowy na czerwono.
Zaznacz poprawne uzupełnienia zdań.
W roztworze otrzymanym po dodaniu tlenku wapnia do wody fenoloftaleina barwi się na
A / B. Obserwuje się także C / D temperatury roztworu. Wodorotlenek sodu w kontakcie
z powietrzem E / F, ponieważ jest substancją G / H.
A. malinowo C. podwyższenie E. zapala się G. higroskopijnąB. niebiesko D. obniżenie F. staje się szklisty H. żrącą
Zaznacz poprawne uzupełnienia równań dysocjacji jonowej wodorotlenków.
A. OH− B. H+ C. Ca+ D. Ca2+
a) KOH H2O K+ + A / B
b) Ca(OH)2 H2O
C / D + 2 OH−
Zaznacz punkt, w którym poprawnie opisano właściwości i zastosowania wodorotlenku wapnia.
A. Substancja stała, trudno rozpuszcza się w wodzie, stosowana jako składnik zaprawy wapiennej.
B. Substancja stała, praktycznie nierozpuszczalna w wodzie, stosowana do produkcji mydeł.C. Ciecz, która łatwo miesza się z wodą, jest składnikiem wielu kosmetyków.D. Ciecz, która nie miesza się z wodą, stosowana do wytwarzania wody wapiennej.E. Substancja stała, trudno rozpuszcza się w wodzie, stosowana jako środek słodzący.
Zaznacz wzór wodorotlenku, który nie jest zasadą.
A. LiOH B. KOH C. Cu(OH)2 D. Sr(OH)2 E. Ba(OH)2
1
2
3
4
5
6
Sprawdź się Rozwiąż testdocwiczenia.plKod: C7HSAT
122
Tlenki i wodorotlenki
Zaznacz odpowiedź, w której wymieniono wszystkie produkty reakcji chemicznej prze-prowadzonej zgodnie z podanym schematem.
sódwoda z roztworem
fenoloftaleiny
A. Na2O + H2 B. NaOH + H2 C. NaH D. NaCl E. Na2O2
Napisz i uzgodnij równania reakcji chemicznych oznaczonych na schemacie cyframi (1–3).
3
K 1 K2O 2 KOH
1.
2.
3.
Oblicz, ile gramów NaOH potrzeba do przygotowania 300 g roztworu o stężeniu 10%.
Pierwiastek chemiczny X jest położony w 2. grupie układu okresowego. Masa cząsteczkowa wodorotlenku tego pierwiastka wynosi 171 u.
a) Podaj symbol chemiczny pierwiastka X.
b) Napisz wzór jego wodorotlenku.
c) Napisz dwa równania reakcji chemicznych ilustrujące sposoby otrzymywania wodoro-tlenku pierwiastka chemicznego X.
7
8
9
10
127
Tab
ela
rozp
usz
czal
noś
ci s
oli
i wo
dor
otle
nkó
w w
wo
dzi
e
OH
–
Cl–
Br–
F–
S2–
NO
3–
NO
2–
SO
42–
SO
32–
CO
32–
SiO
32–
PO
43–
MnO
4–
CrO
42–N
NN
N*
TN
NN
NN
TN
NN
TR
RR
RR
R
*R
RR
*R
RR
*R
R*
RR
RR
RR
RR
RR
TN
NN
NN
NN
NN
NN
NN
NN
NN
RR
RR
NN
NN
NN
NN
NN
NN
NN
NN
NN
RR
R•
NN
NN
NN
NN
NN
NN
NN
NN
NN
RR
RT
NN
N*
TT
NT
•T
*N
TN
NN
TR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
TN
NN
TR
RR
RR
RR
RN
*R
RR
T•
RR
TR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
NN
NN
NN
NN
NN
NN
NN
RR
TR
RR
RR
NR
TT
TT
NR
RR
TR
RN
NN
NN
RR
RT
RR
RR
RR
RR
RR
RT
NT
RR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
NT
RR
RR
RR
RR
NN
NN
NN
NN
NN
NN
NN
RR
TN
RR
RRLi
+N
a+K
+N
H4+
kati
ony
anio
nyM
g2+
Ca2+
Sr2+
Ba2+
Pb
2+A
g+
Hg
2+C
u2+B
i3+S
n2+C
d2+
Al3+
Zn2+
Fe2+
Ni2+
Fe3+
Co
2+M
n2+
Tab
ela
rozp
uszc
zaln
ośc
i so
li i w
od
oro
tlenk
ów
w w
od
zie
Kol
ory
pow
staj
ącyc
h os
adów
bez
bar
wny
bia
ły
żółty
brą
zow
y
nieb
iesk
i
ziel
ony
ziel
onon
ieb
iesk
i
różo
wy
różo
won
ieb
iesk
i
fiole
tow
y
czer
won
y
czar
ny
OH
–
Cl–
Br–
F–
S2–
NO
3–
NO
2–
SO
42–
SO
32–
CO
32–
SiO
32–
PO
43–
MnO
4–
CrO
42–N
NN
N*
TN
NN
NN
TN
NN
TR
RR
RR
R
*R
RR
*R
RR
*R
R*
RR
RR
RR
RR
RR
TN
NN
NN
NN
NN
NN
NN
NN
NN
RR
RR
NN
NN
NN
NN
NN
NN
NN
NN
NN
RR
R•
NN
NN
NN
NN
NN
NN
NN
NN
NN
RR
RT
NN
N*
TT
NT
•T
*N
TN
NN
TR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
TN
NN
TR
RR
RR
RR
RN
*R
RR
T•
RR
TR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
NN
NN
NN
NN
NN
NN
NN
RR
TR
RR
RR
NR
TT
TT
NR
RR
TR
RN
NN
NN
RR
RT
RR
RR
RR
RR
RR
RT
NT
RR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
NT
RR
RR
RR
RR
NN
NN
NN
NN
NN
NN
NN
RR
TN
RR
RRLi
+N
a+K
+N
H4+
kati
ony
anio
nyM
g2+
Ca2+
Sr2+
Ba2+
Pb
2+A
g+
Hg
2+C
u2+B
i3+S
n2+C
d2+
Al3+
Zn2+
Fe2+
Ni2+
Fe3+
Co
2+M
n2+
Tab
ela
rozp
uszc
zaln
ośc
i so
li i w
od
oro
tlenk
ów
w w
od
zie
Kol
ory
pow
staj
ącyc
h os
adów
bez
bar
wny
bia
ły
żółty
brą
zow
y
nieb
iesk
i
ziel
ony
ziel
onon
ieb
iesk
i
różo
wy
różo
won
ieb
iesk
i
fiole
tow
y
czer
won
y
czar
ny
OH
–
Cl–
Br–
F–
S2–
NO
3–
NO
2–
SO
42–
SO
32–
CO
32–
SiO
32–
PO
43–
MnO
4–
CrO
42–N
NN
N*
TN
NN
NN
TN
NN
TR
RR
RR
R
*R
RR
*R
RR
*R
R*
RR
RR
RR
RR
RR
TN
NN
NN
NN
NN
NN
NN
NN
NN
RR
RR
NN
NN
NN
NN
NN
NN
NN
NN
NN
RR
R•
NN
NN
NN
NN
NN
NN
NN
NN
NN
RR
RT
NN
N*
TT
NT
•T
*N
TN
NN
TR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
TN
NN
TR
RR
RR
RR
RN
*R
RR
T•
RR
TR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
NN
NN
NN
NN
NN
NN
NN
RR
TR
RR
RR
NR
TT
TT
NR
RR
TR
RN
NN
NN
RR
RT
RR
RR
RR
RR
RR
RT
NT
RR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
RR
NT
RR
RR
RR
RR
NN
NN
NN
NN
NN
NN
NN
RR
TN
RR
RRLi
+N
a+K
+N
H4+
kati
ony
anio
nyM
g2+
Ca2+
Sr2+
Ba2+
Pb
2+A
g+
Hg
2+C
u2+B
i3+S
n2+C
d2+
Al3+
Zn2+
Fe2+
Ni2+
Fe3+
Co
2+M
n2+
Tab
ela
rozp
uszc
zaln
ośc
i so
li i w
od
oro
tlenk
ów
w w
od
zie
Kol
ory
pow
staj
ącyc
h os
adów
bez
bar
wny
bia
ły
żółty
brą
zow
y
nieb
iesk
i
ziel
ony
ziel
onon
ieb
iesk
i
różo
wy
różo
won
ieb
iesk
i
fiole
tow
y
czer
won
y
czar
ny
R–
subs
tanc
ja d
obrz
e ro
zpus
zcza
lna
w w
odzi
e•
– su
bsta
ncja
rozk
łada
się
w w
odzi
e lu
b ni
e zo
stał
a ot
rzym
ana
*–
zach
odzi
zło
żona
reak
cja
chem
iczn
a
T–
subs
tanc
ja tr
udno
ro
zpus
zcza
lna
w w
odzi
e,
strą
ca si
ę prz
y od
pow
iedn
im
stęż
eniu
rozt
wor
uN
– su
bsta
ncja
pra
ktyc
znie
nie
rozp
uszc
zaln
a w
wod
zie,
st
rąca
się z
rozc
ieńc
zony
ch ro
ztw
orów
Właściwości wybranych pierwiastków chemicznych
128
Ukł
ad o
kres
owy
pie
rwia
stkó
w c
hem
iczn
ych
1H wod
ór1,
008
2He
hel
4,00
3
1H wod
ór1,
008
3Li
lit6,
941
4Be
bery
l9,
012
5B bor
10,8
11
6C węg
iel
12,0
11
7N azot
14,0
07
8O tlen
15,9
99
9F fluor
18,9
98
10N
ene
on20
,180
11N
asó
d22
,990
12M
gm
agne
z24
,305
13A
lgl
in26
,982
14S
ikr
zem
28,0
85
15P
fosf
or30
,974
16S
siar
ka32
,065
17C
lch
lor
35,4
53
18A
rar
gon
39,9
48
19K
pota
s39
,098
20C
aw
apń
40,0
78
21S
csk
and
44,9
56
22T
ity
tan
47,8
67
23V
wan
ad50
,942
24C
rch
rom
51,9
96
25M
nm
anga
n54
,938
26F
eże
lazo
55,8
45
27C
oko
balt
58,9
33
28N
ini
kiel
58,6
93
29C
um
iedź
63,5
46
30Z
ncy
nk65
,39
31G
aga
l69
,723
32G
ege
rman
72,6
1
33A
sar
sen
74,9
22
34S
ese
len
78,9
6
35B
rbr
om79
,904
36K
rkr
ypto
n83
,798
37R
bru
bid
85,4
68
38S
rst
ront
87,6
2
39Y itr
88,9
06
40Z
rcy
rkon
91,2
24
41N
bni
ob92
,906
42M
om
olib
den
95,9
4
43Tc
tech
net
97,9
05
44R
uru
ten
101,
07
45R
hro
d10
2,90
6
46P
dpa
llad
106,
42
47A
gsr
ebro
107,
868
48C
dka
dm11
2,41
1
49In ind
114,
818
50S
ncy
na11
8,71
0
51S
ban
tym
on12
1,76
0
52Te tellu
r12
7,60
53I
jod
126,
904
54X
eks
enon
131,
293
55C
sce
z13
2,90
5
56B
ab
ar13
7,32
7
72H
fha
fn17
8,49
73Ta
tant
al18
0,94
8
74W
wol
fram
183,
84
75R
ere
n18
6,20
7
76O
sos
m19
0,23
77Ir
iryd
192,
217
78P
tpl
atyn
a19
5,08
4
79A
uzł
oto
196,
967
80H
grt
ęć20
0,59
81T
lta
l20
4,38
3
82P
boł
ów20
7,2
83B
ibi
zmut
208,
980
84P
opo
lon
208,
982
85A
tas
tat
209,
987
86R
nra
don
222,
018
87F
rfr
ans
223,
020
58C
ece
r14
0,11
6
Lant
ano
wce
Akt
yno
wce
57La
lant
an13
8,90
5
90T
hto
r23
2,03
8
89A
cak
tyn
227,
028
59P
rpr
azeo
dym
140,
908
91P
apr
otak
tyn
231,
036
60N
dne
odym
144,
242
92U
uran
238,
029
61P
mpr
omet
144,
913
93N
pne
ptun
237,
048
62S
msa
mar
150,
36
94P
upl
uton
244,
064
63E
ueu
rop
151,
964
95A
mam
eryk
243,
061
64G
dga
dolin
157,
25
96C
mki
ur24
7,07
0
65T
bte
rb15
8,92
5
97B
kbe
rkel
247,
1
66D
ydy
spro
z16
5,50
0
98C
fka
lifor
n25
1,08
0
67H
oho
lm16
4,93
0
99E
sei
nste
in25
2,08
8
68E
rer
b16
7,25
9
100F
mfe
rm25
7,09
5
69Tm tu
l16
8,93
4
101M
dm
ende
lew
258,
098
70Y
bite
rb17
3,04
102N
ono
bel
259,
101
71Lu lute
t17
4,96
7
103L
rlo
rens
262,
110
88R
ara
d22
6,02
5
104R
fru
ther
ford
261,
11
105D
bdu
bn26
3,11
106S
gse
abor
g26
5,12
107B
hb
ohr
264,
10
108H
sha
s26
9,10
109M
tm
eitn
er26
8,10
110D
sda
rmsz
tadt
281,
10
111R
gro
entg
en28
0
112C
nko
pern
ik28
5
113N
hni
honi
um28
4
114F
lfle
rovi
um28
9
115M
cm
osco
vium
288
116L
vliv
erm
oriu
m29
2
118O
gog
anes
son
294
117T
ste
nnes
sine
294
Ukł
ad o
kres
ow
y p
ierw
iast
ków
che
mic
znyc
h
met
ale
niem
etal
e
gazy
sz
lach
etne
mas
a at
omow
a, u
nazw
a pi
erw
iast
ka c
hem
iczn
ego
liczb
a at
omow
a (li
czba
por
ządk
owa)
elek
trou
jem
ność
(wg
Pau
linga
)sy
mbo
l pie
rwia
stka
che
mic
zneg
o2,
1
1,0
1,5
2,0
2,5
3,0
3,5
4,0
––
0,9
1,2
1,5
1,8
2,1
2,5
3,0
–
0,9
1,0
1,3
1,5
1,7
1,9
1,7
1,9
2,0
2,0
1,9
1,6
1,6
1,8
2,0
2,4
2,8
–
0,8
1,0
1,3
1,4
1,6
2,0
1,9
2,2
2,2
2,2
1,9
1,7
1,7
1,8
1,9
2,1
2,5
–
0,7
0,9
1,1
1,3
1,5
2,0
1,9
2,2
2,2
2,2
2,4
1,9
1,8
1,8
1,9
2,0
2,2
–
0,7
0,9
1,1
2,1
1,1
1,1
1,2
1,2
1,2
1,0
1,1
1,2
1,2
1,2
1,2
1,2
1,1
1,2
1,3
1,5
1,7
1,4
1,3
1
1 2 3 4 5 6 7
2
34
56
78
910
1112
1314
1516
17
18
1
2
3456711 10 9 812
1314151617
18
Lantanowce
Aktynowce
1
2
3
4
5
6
7
symbol pierwiastka chemicznegomasa atomowa, u
Układ okresowy pierwiastków chemicznych
metale
niemetale
liczby masowe występującychw przyrodzie izotopów
(dla pierwiastków chemicznych otrzymanych sztucznie podano liczby masowe
najważniejszych izotopów)
liczba atomowa
nazwa pierwiastkachemicznego
10,81112,01114,00715,99918,99820,18
4,003
69,72372,6174,92278,9679,90483,798
26,98228,08630,97432,06535,45339,948
118,710121,760127,60126,904131,293
207,2208,980208,982209,987222,018
40,07844,95647,86750,94251,99654,93855,84558,93358,69363,546 65,39 39,098
24,305 22,99
9,012 6,941
1,008
226,025 223,020227,028
137,327 132,905
87,62 85,46888,90691,22492,906
180,948 138,905
261,11
178,49
263,11
95,94
183,84
97,905
186,207
265,12264,10
101,07102,906106,42107,868112,411114,818
190,23192,217195,084196,967200,59204,383
269,10268,10281,10280 285284289288292294294
144,24144,913150,36151,964157,25158,926162,50164,930167,259168,934173,04174,967 140,908 140,116
238,029 231,036 232,038237,048244,064243,061247,070247,070251,080252,088257,095258,098259,101262
24,305
glinkrzemfosforsiarkachlorargon
borwęgielazottlenfluorneon
hel
wapńskandtytanwanadchrommanganżelazokobaltnikielmiedźcynkgalgermanarsenselenbromkrypton potas
magnez sód
beryl lit
wodór
stront rubiditrcyrkonniobmolibdentechnetrutenrodpalladsrebrokadmindcynaantymontellurjodksenon
bar ceztantalwolframrenosmirydplatynazłotortęćtalołówbizmutpolonastatradon lantanhafn
rad fransaktynrutherforddubnseaborgbohrhasmeitnerdarmsztadtroentgenkoperniknihoniumlivermoriumtennessineoganesson fleroviummoscovium
magnez
neodymprometsamareuropgadolinterbdysprozholmerbtuliterblutet prazeodym cer
uran protaktyn torneptunplutonamerykkiurberkelkaliforneinsteinfermmendelewnobellorens
1
3
38 37
20 19
12 11
4
88 87
56 55
89
39
21
57
40
22
104
72
41
23
73
105
42
74
24
106
43
25
44
26
45
27
757677
107108109
46
28
47
29
7879
110111
4849
31
50
32
808182
1314
112113114115
56
51
33
83
15
7
52
34
84
16
8
116116118
53
35
54
8586
36
1718
910
2
636465666768697071
9596979899100101102103
606162
92
59
91
58
909394
30
12
12
67
84868788
8587
404243
444648
394041
242526
23
9
223224
226228
222223
130132134135
136137138
133
227228
89
45
138139
90 9491 9692
464748
4950
257259
260261
174176177
178179180
93
5051
181
255256257258
260261262263
92 9794 9895 10096
180182
184186
183
5052
5354
259260
261263
969799
55
969899
100
101102104
5456
5758
103
59
185187
184186187
189190192
188
191193
261262
264265
271273
266
102104105
106108110
58 6260 6461
107109
6365
190192194
195196198
197
272
106108110111
112113114116
113115
6971
112114115116117
118119120122124
7072
7476
73
196198199
201202204
200
203205
204206207208
27282930
277
1011
1213
121123
75
209
31
1415
120122123124
125126128130
74 7876 8077 82
209210212
214215218
3233
3436
161718
127
7981
124126128129
131132134136
130
210211215
216218
219220222
788082
838486
3537
363840
19202122
34
151153
152154155
157158160
156
159156158160
162163164
161
165162164166
167168170
169168170171
173174176
172
175176
237238239240
241242243244
242243244245
246247248250
243245246
247249250
244245246248249
250251252253254
247248249250251
252253254255256
250254255256257
256257258
253254255
256257260
142143144
146148150
145
145147
144147148149
150152154
234235238
141
231234
136138140142
232231232233234235
236237238239
236237238239240
241242243244245
64 6866 7067
242526
Mg
GaGeAsSeBrKr
AlSiPSClAr
BCNOFNe
He
Tc
Mn
Ru
Fe
Rh
Co
Pd
Ni
Ag
Cu
Cd
Zn
InSnSbTeIXe Sr Rb
Ca
Y
Sc
Zr
Ti
Nb
V
Mo
Cr K
Mg Na
Be Li
H
Ra FrAc
Ba CsTaW La
Rf
Hf
DbSg
ReOsIrPtAuHg
BhHsMtDsRgCnNh
TlPbBiPoAtRn
LvTsOg FlMc
NdPmSmEuGdTbDyHoErTmYbLu Pr Ce
U Pa ThNpPuAmCmBkCfEsFmMdNoLr
DO CHEMII DLA KLASY SIÓDMEJ SZKOŁY PODSTAWOWEJ
7Zeszyt
ćwiczeń
Dodatkowe materiały – oglądaj, pobieraj, drukuj.
Zeszyt ćwiczeń, który już od pierwszych lekcji chemii doskonale wspiera kształcenie kluczowych umiejętności – opisywania doświadczeń chemicznych, zapisywania równań reakcji chemicznych i wykonywania obliczeń.
Przetwarzanie informacji
Korzystam z informacji ciekawe treści połączone z zadaniami sprawdzającymi umiejętności
Dodatkowe materiały on-line filmy, animacje, zdjęcia – dostępne pod kodami
Stopniowanie trudności zadań
Na dobry początek ćwiczenie podstaw − zawsze na początku tematu
Dla dociekliwych interesujące zadania – zawsze na końcu tematu
Wykonywanieobliczeń
Zadania ze wskazówkami krok po kroku ułatwiają stosowanie wiedzy do rozwiązywania problemów
Sprawdź się zadania przekrojowe – zawsze na końcu działu
Obejrzyj filmdocwiczenia.pl Kod: C7B45H
Zeskanuj kod QR, który znajdziesz wewnątrz zeszytu ćwiczeń, lub wpisz kod na docwiczenia.pl.
Ćwiczenie umiejętności opisu doświadczeń
To doświadczenie musisz znać eksperymenty, które trzeba umieć opisywać
Niewielkie projekty – duże efekty! samodzielne przeprowadzanie doświadczeń i ich opisywanie
www.nowaera.pl [email protected]
Centrum Kontaktu: 801 88 10 10, 58 721 48 00