--ltıAUuml~TOıurkjIJmiddotyilllltıAaırııll4JIhllrlllmıaalillllLIrıuEn~ltwitOiUQuDIolIiLıy51ilUsiSOZlalJyı12uumlQııErıuıauuruıJImIL201ı1QıııOIi2 ~313-

ERZURUM EVLERİ (Tarihi Kayıt ve Şahitlere Goumlre)

Dr Selahattin TOZLU Murat KUumlCcedilUumlKUGURLU

OumlZET

Erzurum evlerinin incelenmesi Erzurumun iccediltimai tarihi bakımından ccedilok muumlhimdir Ccediluumlnkuuml evlerin inşa tarzı halkın

guumlnluumlk yaşantısı hakkında oumlnemli bilgiler iccedilerir Erzurum evlerinin inşa tarzında uzun suumlren sogıJk kış aylarının yeri buumlyuumlktuumlr Evlerin yapımında kullanılan temel malzeme taştır Yine Erzurumda meydana gelen birkaccedil oumlnemli deprem evlerin yapım

şeklini son derece etkilemiştir Bu depremlerden en muumlhimi birccedilok evin yıkılmasıyla sonuccedillanan 1859 depremidir Bu depremden sonra Erzurum evleri yeni bir tarzda inşa edilmeğe başlanmıştır

Bu ccedilalışmamızda oumlzellikle Başbakanlık Osmanlı Arşivindeki

(istanbul) belgelerden Erzurumu ziyaret eden yerli ve yabancı seyyahların hatıralarından ve konuyla ilgili araştırma eserlerinden faydalanılmıştır

Giriş

asında boumlyle bir konu daha ccedilok sanat tarihccedililerinin işidir Hatta uumlrkiyede bu nevi etuumldler hemen tamamıyla onlara bırakılmıştır

Dolayısıyla herhangi bir belde kasaba veya şehrin evleri konu edildiginde haklı

olarak ilkin sanat tarihccedililerinin bibliyografyasına bakılmaktadır Bunun yadırganacak bir yanı olmamakla birlikte Tuumlrkiyedeki sanat tarihi ccedilalışmalarının

genel durwnu itibarıyla bazı şeyler soumlylemek geregi vardır Tuumlrkiyede sanat tarihccedilileri genellikle arşiv malzemesi kullanmamakta ve hatta arşivi hiccedil bilmemektedir Oysa mesela Osmanlılar zamanında Erzurum evleri veya di~er

mekanlar mevzu edilince Osmanlı kaynakları arasında ilk sırayı arşiv malzemesi alır Dolayısıyla boumlyle bir ccedilalışmanın iyi Osmanlıea bilen ve arşiv malzemesi kuııananlar tarafından yapılmasına ihtiyaccedil vardır Aksi taktirde o ccedilalışmanın itibarı

daha en baştaiı tartışılır hale gelmiş demektir

Atatuumlrk Uumlniversitesi Kazım Karabekir Eğitim Fakuumlltesi Ortaouml~etim Sosyal Alanlar Eğitimi Boumlluumlmuuml Ouml~etim Uumlyesi

Atatuumlrk Uumlniversitesi Atatuumlrk ilkeleri ve inkılap Tarihi Enstituumlsuuml

-314- S Tozlu-M KOUkuturlu Erzurum Eyleri aıribi Kıyıt ye Şebitlete GOumlre)

Diger yandan arşiv malzemesi bilinmeyen birccedilok tarihi ayrıntının oumlgrenilip degerlendirilmesine imkan saglar Bunun iyi bir oumlrnegi Erzurum tarihinde bilhassa Erzurum evleri bakımından arşivde mevcuttur Bu bakımdan Erzurum tarihinde oumlzellikle XiX yuumlzyılın ikinci yarısında depremlerin hususi bir yeri vardır Bu sebeple de Erzurum depremlerinin bilinmesi şehrin sosyal ekonomik kuumlltuumlrel ve mimari tarihi bakımından fevkalade oumlnem taşımaktadır Bu depremlerden biri de 1859 yılında meydana gelmiş ve şehirdeki resmi ve hususi binaların uumlccedilte ikisinden fazlası yıkılmıştı Şehrin iman sırasında da eski tip evler yeni bir tarzla inşa

edilmişti Dolayısıyla klasik Osmanlı zamanlarındaki Erzurum evleri buumly(k nispette

şekil degiştirmiş ve yeni bir mimari goumlruumlntuuml kazandırılmıştı ı

Bu bilgilerin kaynagı arşivdir ve başka yerde bulunması son derece guumlccediltuumlr Demek ki Erzurum evleri yazılırken 1859 yılı depreminden ve bundan sonraki inşa

tarzından bahsetmek zaruridir Bu da ancak arşivden yararlanmakla muumlmkuumlnduumlr Oysa Erzurum evleri hakkındaki hiccedilbir etuumltte boumlyle bir yol izlenmedigi gibi buna luumlzum da hissedilmemiştir Keza aynı depremde hasar goumlren Ulucami devrin valisi Arif Paşa tarafından tamir ettirildigi halde accedilılışı ona nasip olmamış ve ondan soma Erzurum valisi atanan Ethem Paşa caminin dogu kapısı uumlzerindeki tamir kitabesine kendi adını kazdırmıştı Bunun kaynagı da arşivdir ve Arif Paşanın valilikten azli dolayısıyla Erzurum ahalisinin merkeze yolladıgı umumi hoşnutsuzluk belgesinden anlaşılmaktadır

Yukarıdaki bazı bilgi ve yorumların gayesi iki ayrı sosyal disiplin olan tarih ve sanat tarihinin birbirlerinin kaynak ve malzemelerine duydukları mecburiyetin ortaya konmasıdır Bu bakımdan arşivler ve bilhassa Osmanlı arşivleri son derece kıymetli vesikalarla sanat tarihinin vazgeccedililemez kayna~ıdır Dolayısıyla Osmanlı

arşiv belgeleri hem tarihccedililerin hem de sanat tarihccedililerinin ortak ve zorunlu kayna~ı

durumundadır Bu sebeple yukandaki yorumlar şimdiye kadar yapılan ccedilalışmaların

yerilmesi amacını taşımamaktadır Şayet meseleye oumlyle bakılırsa benzer noksanlar tarih etuumldlerinde de fazlasıyla tespit edilebilir

Erzurum Evleri

Boumlyle bir konunun daha ccedilok sanat tarihccedilileri bakımından oumlnemli oldugu biliniyor olmakla birlikte bazı tarihi kayıt ve şahitlerin şimdiye kadar ccedilıkarılmamış

olması bizi bu etuumlduuml yapmaya sevketmiştir Dolayısıyla bu ccedilalışma bir sanat tarihccedilisinin degil bir tarihccedilinin kaynak ve malzemeleriyle teşekklll etmiştir

Erzurumun diptarihi eskilere dayanmakla beraber buguumlnkuuml şehrin kuruluş ve teşekkuumlluuml miladi V asır başlanna tesaduumlf etmektedir İran sınırını emniyet altına

almak isteyen Bizans imparatoru Genccedil Theodosius miladi V yuumlzyıl başlarında

ı Soumlzuuml edilen 1859 yılındaki deprem hakkında bk Selahattin Tozlu Erzurum Tarihinde Depremler İstanbul Uumlniversitesi Edebiyat Fakuumlltesi Tarih Araştırma Merkezi Muumlduumlrluumlgii Tarih Boyunca Anadoluda Doğal Afetler ve Deprem Semineri (22-23 Mayıs

2000) Bidiriler İstanbul 2001 s 100-114

-ıAJ(1l)bullıIUlOwrldv1JBLLlıAurBş S BJIyıuo2QErzurIIJum 2002-shytırLllwIUBIUIBLL[I EousUumlwmiddotluumlSQuOoueurglOljsi ~-31S-

General Anatoliusa verdiği emirle şehrin temellerini attınıııştı Askeri amaccedillı bu teşebbuumlsten sonra imparatorun adıyla anılan şehir buguumlnkuuml Erzurumun nuumlvesini teşkil eden Theodosiopolis idi Theodosiopolis Fırat nehrinin kaynağına yakındı ve ora ahalisi yine kaynağın yakınındaki sazlıklardan epeyce istifade ediyordu Sazlık

kuşlarının eti ve yumurtasının yanısıra civardaki otlaklar da halkın hayvanlarım

beslemek iccedilin iyi bir kaynaktı Şu halde buguumlnkuuml Erzurum şehrinin yaklaşık 1500 yıllık bir geccedilmişi bulunmaktadır O zamanlardan Osmanlılar devrine gelinceye kadar birccedilok millet ve devlet tarafından alınmak istenen şehir bu sebeple epeyce tahrip edilmişti Osmanlılar zamanında ise bilhassa Kanuni devrinde buumlyuumlk bir imar ve iskfuı faaliyeti gerccedilekleştirilmiş ve Erzurum Osmanlı Devletinin mutena bir şehri

haline getirilmişti

Bu kısa tarihi girişten sonra kaynak ve şahitlere goumlre Erzurum evleri hakkındaki notlara geccedililebilir Bilindiği gibi ev oldukccedila oumlzel bir konudur İnsanlık tarihi bakımından ehemmiyeti bilinen bir mekan olarak ev her cemiyet ve milletin iccediltimat hayatının başıdır Yine her cemiyet ve millette olduğu gibi Tuumlrk tarihinde de evin ayrı bir yeri vardır Hatta evle alakalı atasoumlzuuml ve deyimler toplansa buumlyuumlk bir etuumlt olur Anadolunun Tuumlrklerle ilk tanışan parccedilalarından biri olan Erzurum da bu bakımdan incelenmeğe değerdir

Erzurum tarihine dair bilgiler ccedilok eski olmakla birlikte evleriyle alakalı ilk bilgiler ancak XIV yuumlzyıl başlarında tespit edilebilmektedir Tanealı meşhur seyyah İbn Batuta XIV yuumlzyıl başlarında Moğol-İlhanh hakimiyetinde bulunan Erzuruma

ugramlŞtı Onun goumlrduumlklerine goumlre Erzurumdaki evlerin ccediloğu bahccedileli ve ağaccedillıdır 2

Bir seyyah ve tuumlccar olan Jean B Tavemier 1632 yılındaki İran seyahatı sırasında Erzururna da uğramıştı Onun tarifıne goumlre Erzurum kale dışındaki

varoşlarıyla birlikte buumlyuumlk bir şehirdir Kalenin surları ve şehirdeki evler ağaccedil ve

topraktan ibaret malzemeyle hiccedil de hoş olmayan bir biccedilimde yapılmıştır3

XVII yuumlzyıldaki bir diğer muumlşahit de meşhur seyyah Evliya Ccedilelebidir Bilindiği gibi Evliya Erzurum guumlmrilğUnde memur ve sesinin guumlzelliğinden dolayı

da gUmrUumlk camisinde ara sıra fahri muumlezzinlik yapan dikkatli bir goumlzlemcidir Dolayısıyla Evliyanın verdiği bilgiler Erzurum tarihi ve evleri bakımından gayet kıymetlidir Evliya Erzurumun yetmiş İslam ve yedi Enneni mahaııeli buumlyuumlk bir şehir olduğunu Kıbti (Ccedilingene) ve Yahudisinin bulunmadıgmı soumlyler Evlerini de aynen şu cuumlmlelerle anlatır

(Erzurumun) cuumlmle evleri kargir binadır Fevktinisi midirdir Ekseriyeti tahtanidir Zira şitası şedid kuumlşocircde havası baid olmağla on onbir ay kar yağdığı

ccedilok viiki olmuştur Bunun iccedilin evleri tahtani olup dam uuml bamlarının muşammaı

2 Enver Konukccedilu Selccediluklulardan Cumhuriyete Erzurum Ankara 1992 s 424-425

3 Jean Babtiste Tavemier XVIL YuumlzyılOrtalarında Tuumlrkiye Uumlzerinden İrana Seyahat tre E GUltekin İstanbul 1980 s 28

-316- Ş IQzlu-M KQccediluumlkuludu Erzurum Eyleri (Tarihi Kayıt ye ŞahjUere Goumlrcl

bacaları evlerinin keccedile kaplı kapıları olur Hammam-misal ibadethaneleri vardır

Hasıl-ı kelam tahsil-i ulum edUecek diyardır Ccedilokluk hoş havası yoktur4

Evliya Ccedilelebiden kalan bu bilgiler Erzurum evleri bakımından epeyce muumlhim unsurlar ihtiva etmektedir Onun dikkati sayesinde Erzurum evlerinin inşa

malzemesinden hangi şartlar sebebiyle nasıl yapıldıkları hususuna kadar birccedilok meseleyi anlamak muumlmkuumln olabiliyor ilkin Erzurumda evlerin ana malzemesinin taş oldugu katiyetle tespit ediliyor Lakin evlerin ccedilogu zeminden aşagıdadır (tahtani) ve zeminin uumlstuumlnde (fevkanisi) yapılan ev ccedilok azdır Evliyaya goumlre bunun sebebi havasının soguk oluşudur Yine soguktan dolayı evlerle kubbeli binaların baca dam ve kubbeleri muşambalı kapıları ise keccedile ile kaplıdır Bu sebeple de ibadethaneleri iyice sıcaktır ve Erzurum ilim tahsil edilecek bir diyardır

i 808 senesinde Erzurumu anlatan James Justinian Morier şehrin iki sıra taşla

ccedilevrili oldugunu (iccedil ve dışkale) burccedillarda toplar bulundugunu ve surlardaki burccedil aralarının saccedil levhalarla kaplı oldugunu yazar Erzurumun sokakları muntazam olmamakla birlikte taş doumlşelidir ve binalar genellikle taştan inşa edilmiştir Fakat evlerin uumlzeri toprakla oumlrtuumlluumlduumlr ve bazılarının uumlzerinde koyun kuzu ve danalar otlamaktadır Ccediluumlnkuuml evlerin uumlstleri yeşil otlarla kaplıdır Erzurumun ccedilarşıları da evleri gibi umumiyetle duumlz damlıdır Uumlzerlerinde yuumlıiinmekte bir sokaga gelindigi

zam~ koumlpruuml vasıtasıyla geccedililerek oumlbuumlr duumlkkana gidilmektedir5

1828-1829 Osmanlı-Rus savaşı sırasında Erzuruma gelen uumlnluuml Rus yazarı

Puşkinin goumlzlemleri Morierin kayıtlarıyla hemen aynıdır Buumlyuumlk ve tipik bir Asya şehri dedigi Erzuruma 27 Haziran guumlnuuml gelen Puşkin evlerin taştan yapıldıgını

damlarının duumlz ve ccedilimle kaplı oldugunu bunun da uzaktan bakıldıgında şehre tuhaf

bir manzara verdigini yazar6 Puşkinden oumlnceki muumlşahitlerin de dikkatini ccedileken bir husus Erzurum evlerinin genel karakteridir Bahar ve yaz aylarında toprak oumlrtuumlluuml evlerin damlarında ccedilimenler buumlyuumlduumlguumlnden Puşkin gibi uzaktan bakanlar iccedilin şehir acayip bir manzara arzetmektedir

1828-1829 Osmanlı-Rus savaşı Erzurum tarihinde yaşanan ilk Rus işgali ve tahrip yıllarıydı Bu harp sırasında şehri işgal eden General Paskiyeviccedil kaleyi yıktırarak yeni bir iccedilkale yaptırmış ve şehrin eski halini degiştirtmişti Bilindigi gibi kale şehirler iccedilkale dışkale ve varoşlardan oluşmaktadırlar İşte Erzurum da boumlyle bir şehirdi Erzurum kalesini yıktıran Paskiyeviccedil kalenin yanısıra birccedilok di1kkıin ve evi de tahrip ettirmişti Bir Tuumlrk şahide goumlre etrafı duumlkkiin ve evlerle dolu altmışbin

4 Evliya Ccedilelebi Seyahatname II nşr A Cevdet İstanbul i 3 i 4 s 2 i O

5 Emre Madran-Nimet OumlzgoumlnUI Seyahatnarnelerde Erzurum Toplumsal Tarih 4 İstanbul Nisan 1994 s 19 E Konukccedilu Aynı eser s 434

6 A S Puşkin Erzurum Yolculuğu Ankara 1993 ccedilvr Z Baştımar s 62 64 Bu eserin bir başka ccedilevirisi ve ilgili boumlınmO iccedilin bk Aleksandr Puşkin Erzurum Yolculuğu İstanbul 2001 tre Ataol Behrarnogıu s 53

---lAOoJiııJJTUluumllllrkllıliyJial1t~AoLlraUşıampltırLllmlUawlaunLJEııDuStiwmiddott~lIsillQuDiamplIergı~middotşui SlııaJlYILı2ıı0 EarılduıırIIJumıııı201Umiddot02-- -=-317shy

askerle muhafazası ancak muumlmkuumln olabilen eski Erzurum kalesini yıkan Ruslaruumlccedil doumlrtbin adamın savunabilecegi bir kale yapmışlardı Ruslarm yaptıgı kale eskisine goumlre daha ufaktı Onlar iccedilkale duvarından başlayarak Boyahane mahallesindeki 74 evi yıkmış ve Bakırcı camisinin karşısından duvar ve beden ccedilekerek eski kale duvarına bitiştirmişlerdi Buradaki bazı eski kale duvarı ve mazgallarını da iptal eden Ruslar eski kaleden kalan Guumlrcnkapısım yerinde bırakmalarına ragmen batıya

dogru yeni bir kapı accedilmışlardı Bu inşaat sırasında kalenin etrafındaki birccedilok dOkkfuı

da yıkllnııştı 7

İşte bu savaştan hemen sonra Erzuruma ugrayan James Baillie Frasier 1833 yılı şubat kışındaki muumlşahedelerinde savaştan dolayı şehri ccedilok harap bulduğunu

belirtir Onun goumlrduumlklerine goumlre binaların ccedilogu haraptır ve mevcut olanlar da basit bir tarzda topraktan inşa edilmiştir Halbuki oumlnceden Erzurum guumlzel bir şehirdir

fakat son harp bu oumlzeIIigini kaybettirmiş Ccedilok eskiden ve Tuumlrklerden kalma binalar da harap olmuştur ama zamana karşı koyabilen yine onlardır Ramazan sebebiyle buumltuumln duumlkkfuılar kapalı hava ccedilok soguktur Bir de son savaşın tesiriyle Erzurum

kasvetli bir şehir olmuştur 8

Bir yaz guumlnuuml 30 Mayıs 1836da Erzuruma ova yolundan giren William John Hamilton ilkin ovadaki verimli bataklık (aslında sazlık) zemini ve guumlzeIIigi anlatır

Fakat hem ovada hem de civardaki en buumlyuumlk noksanlık agaccedil ve odun gibi şeylerin

olmayışıdır Erzurumun evleri alccedilak duumlz damlı ve hemen tamamı ccedilamurdan inşa

edilmiştir Teraslı evlerin terasları da aynı maddeden yapılmıştır Evlerin yarısı

harabe halindedir Caddeler pistir ve sokaklar koumlpekler tarafından işgal edilmiştir 9

Dikkat edilecegi gibi Hamiltonm şehre harap dedigi yıllar biraz evvel bahsi geccedilen Rus tahribatından sonraki zamandır ve bunun başka şahitleri de vardır

Erzurum evleriyle alakalı en dikkatli muumlşahedelerden biri de İngiliz buumlrokrat Robert L Curzona aittir Osmanlı-İran sınır anlaşmazlıgı sebebiyle İngiltereyi temsilen Erzuruma gelen Sir Curzon şehirde uzun muumlddet kalmış ve alaka ccedilekecek bilgiler bırakmıştl Curzon ilkin kendisine tahsis edilen evi anlatır Bu ev diger evler gibi taştan yapılmıştır Koumlşelerde kesme taş kullanılmış ana duvarlar ise kaba taşlarla yapılmıştır Evin pencereleri kuumlccediluumlk ana giriş kapısı geniş kemerli ve etrafı

7 Mehmed Arif Rusya ile 1244 ve 1245 Senelerinde Vukubulan Harbe Dair Bir Vesika Tarih-i Osman Encuumlmeni Mecmuası 13-18 İstanbul 1328 s 900 Bu tahripkar Rus fiillerini bizatihi goumlren Erzurum muumlftuumlsuuml İbrahim Edhem Efendi Babıaliye Rusların bilhassa yakacak iccedilin her tuumlrluuml binayı ve tabiatıyla evleri de yıktıgını ahali ve fukaranın

perişan ve artık tahammuumll edecek hallerinin kalmadıgını yazmıştı (Kemal Beydilli 1828--29 Osmanlı-Rus Savaşında Dogu Anadoludan Rusyaya Goumlccediluumlruumllen Enneniler Belgeler XIII17den aynbasım Ankara 1988 s 422)

8 E Madran-N Oumlzgoumlnuumlı Aynı Makale s 20 E Konukccedilu Aynı eser s 439

9 William John Hamilton Researches in Asia Minor Pontus and Armenia i London 1842 s176-177

-314- S Tozlu-M KOUkuturlu Erzurum Eyleri aıribi Kıyıt ye Şebitlete GOumlre)

Diger yandan arşiv malzemesi bilinmeyen birccedilok tarihi ayrıntının oumlgrenilip degerlendirilmesine imkan saglar Bunun iyi bir oumlrnegi Erzurum tarihinde bilhassa Erzurum evleri bakımından arşivde mevcuttur Bu bakımdan Erzurum tarihinde oumlzellikle XiX yuumlzyılın ikinci yarısında depremlerin hususi bir yeri vardır Bu sebeple de Erzurum depremlerinin bilinmesi şehrin sosyal ekonomik kuumlltuumlrel ve mimari tarihi bakımından fevkalade oumlnem taşımaktadır Bu depremlerden biri de 1859 yılında meydana gelmiş ve şehirdeki resmi ve hususi binaların uumlccedilte ikisinden fazlası yıkılmıştı Şehrin iman sırasında da eski tip evler yeni bir tarzla inşa

edilmişti Dolayısıyla klasik Osmanlı zamanlarındaki Erzurum evleri buumly(k nispette

şekil degiştirmiş ve yeni bir mimari goumlruumlntuuml kazandırılmıştı ı

Bu bilgilerin kaynagı arşivdir ve başka yerde bulunması son derece guumlccediltuumlr Demek ki Erzurum evleri yazılırken 1859 yılı depreminden ve bundan sonraki inşa

tarzından bahsetmek zaruridir Bu da ancak arşivden yararlanmakla muumlmkuumlnduumlr Oysa Erzurum evleri hakkındaki hiccedilbir etuumltte boumlyle bir yol izlenmedigi gibi buna luumlzum da hissedilmemiştir Keza aynı depremde hasar goumlren Ulucami devrin valisi Arif Paşa tarafından tamir ettirildigi halde accedilılışı ona nasip olmamış ve ondan soma Erzurum valisi atanan Ethem Paşa caminin dogu kapısı uumlzerindeki tamir kitabesine kendi adını kazdırmıştı Bunun kaynagı da arşivdir ve Arif Paşanın valilikten azli dolayısıyla Erzurum ahalisinin merkeze yolladıgı umumi hoşnutsuzluk belgesinden anlaşılmaktadır

Yukarıdaki bazı bilgi ve yorumların gayesi iki ayrı sosyal disiplin olan tarih ve sanat tarihinin birbirlerinin kaynak ve malzemelerine duydukları mecburiyetin ortaya konmasıdır Bu bakımdan arşivler ve bilhassa Osmanlı arşivleri son derece kıymetli vesikalarla sanat tarihinin vazgeccedililemez kayna~ıdır Dolayısıyla Osmanlı

arşiv belgeleri hem tarihccedililerin hem de sanat tarihccedililerinin ortak ve zorunlu kayna~ı

durumundadır Bu sebeple yukandaki yorumlar şimdiye kadar yapılan ccedilalışmaların

yerilmesi amacını taşımamaktadır Şayet meseleye oumlyle bakılırsa benzer noksanlar tarih etuumldlerinde de fazlasıyla tespit edilebilir

Erzurum Evleri

Boumlyle bir konunun daha ccedilok sanat tarihccedilileri bakımından oumlnemli oldugu biliniyor olmakla birlikte bazı tarihi kayıt ve şahitlerin şimdiye kadar ccedilıkarılmamış

olması bizi bu etuumlduuml yapmaya sevketmiştir Dolayısıyla bu ccedilalışma bir sanat tarihccedilisinin degil bir tarihccedilinin kaynak ve malzemeleriyle teşekklll etmiştir

Erzurumun diptarihi eskilere dayanmakla beraber buguumlnkuuml şehrin kuruluş ve teşekkuumlluuml miladi V asır başlanna tesaduumlf etmektedir İran sınırını emniyet altına

almak isteyen Bizans imparatoru Genccedil Theodosius miladi V yuumlzyıl başlarında

ı Soumlzuuml edilen 1859 yılındaki deprem hakkında bk Selahattin Tozlu Erzurum Tarihinde Depremler İstanbul Uumlniversitesi Edebiyat Fakuumlltesi Tarih Araştırma Merkezi Muumlduumlrluumlgii Tarih Boyunca Anadoluda Doğal Afetler ve Deprem Semineri (22-23 Mayıs

2000) Bidiriler İstanbul 2001 s 100-114

-ıAJ(1l)bullıIUlOwrldv1JBLLlıAurBş S BJIyıuo2QErzurIIJum 2002-shytırLllwIUBIUIBLL[I EousUumlwmiddotluumlSQuOoueurglOljsi ~-31S-

General Anatoliusa verdiği emirle şehrin temellerini attınıııştı Askeri amaccedillı bu teşebbuumlsten sonra imparatorun adıyla anılan şehir buguumlnkuuml Erzurumun nuumlvesini teşkil eden Theodosiopolis idi Theodosiopolis Fırat nehrinin kaynağına yakındı ve ora ahalisi yine kaynağın yakınındaki sazlıklardan epeyce istifade ediyordu Sazlık

kuşlarının eti ve yumurtasının yanısıra civardaki otlaklar da halkın hayvanlarım

beslemek iccedilin iyi bir kaynaktı Şu halde buguumlnkuuml Erzurum şehrinin yaklaşık 1500 yıllık bir geccedilmişi bulunmaktadır O zamanlardan Osmanlılar devrine gelinceye kadar birccedilok millet ve devlet tarafından alınmak istenen şehir bu sebeple epeyce tahrip edilmişti Osmanlılar zamanında ise bilhassa Kanuni devrinde buumlyuumlk bir imar ve iskfuı faaliyeti gerccedilekleştirilmiş ve Erzurum Osmanlı Devletinin mutena bir şehri

haline getirilmişti

Bu kısa tarihi girişten sonra kaynak ve şahitlere goumlre Erzurum evleri hakkındaki notlara geccedililebilir Bilindiği gibi ev oldukccedila oumlzel bir konudur İnsanlık tarihi bakımından ehemmiyeti bilinen bir mekan olarak ev her cemiyet ve milletin iccediltimat hayatının başıdır Yine her cemiyet ve millette olduğu gibi Tuumlrk tarihinde de evin ayrı bir yeri vardır Hatta evle alakalı atasoumlzuuml ve deyimler toplansa buumlyuumlk bir etuumlt olur Anadolunun Tuumlrklerle ilk tanışan parccedilalarından biri olan Erzurum da bu bakımdan incelenmeğe değerdir

Erzurum tarihine dair bilgiler ccedilok eski olmakla birlikte evleriyle alakalı ilk bilgiler ancak XIV yuumlzyıl başlarında tespit edilebilmektedir Tanealı meşhur seyyah İbn Batuta XIV yuumlzyıl başlarında Moğol-İlhanh hakimiyetinde bulunan Erzuruma

ugramlŞtı Onun goumlrduumlklerine goumlre Erzurumdaki evlerin ccediloğu bahccedileli ve ağaccedillıdır 2

Bir seyyah ve tuumlccar olan Jean B Tavemier 1632 yılındaki İran seyahatı sırasında Erzururna da uğramıştı Onun tarifıne goumlre Erzurum kale dışındaki

varoşlarıyla birlikte buumlyuumlk bir şehirdir Kalenin surları ve şehirdeki evler ağaccedil ve

topraktan ibaret malzemeyle hiccedil de hoş olmayan bir biccedilimde yapılmıştır3

XVII yuumlzyıldaki bir diğer muumlşahit de meşhur seyyah Evliya Ccedilelebidir Bilindiği gibi Evliya Erzurum guumlmrilğUnde memur ve sesinin guumlzelliğinden dolayı

da gUmrUumlk camisinde ara sıra fahri muumlezzinlik yapan dikkatli bir goumlzlemcidir Dolayısıyla Evliyanın verdiği bilgiler Erzurum tarihi ve evleri bakımından gayet kıymetlidir Evliya Erzurumun yetmiş İslam ve yedi Enneni mahaııeli buumlyuumlk bir şehir olduğunu Kıbti (Ccedilingene) ve Yahudisinin bulunmadıgmı soumlyler Evlerini de aynen şu cuumlmlelerle anlatır

(Erzurumun) cuumlmle evleri kargir binadır Fevktinisi midirdir Ekseriyeti tahtanidir Zira şitası şedid kuumlşocircde havası baid olmağla on onbir ay kar yağdığı

ccedilok viiki olmuştur Bunun iccedilin evleri tahtani olup dam uuml bamlarının muşammaı

2 Enver Konukccedilu Selccediluklulardan Cumhuriyete Erzurum Ankara 1992 s 424-425

3 Jean Babtiste Tavemier XVIL YuumlzyılOrtalarında Tuumlrkiye Uumlzerinden İrana Seyahat tre E GUltekin İstanbul 1980 s 28

-316- Ş IQzlu-M KQccediluumlkuludu Erzurum Eyleri (Tarihi Kayıt ye ŞahjUere Goumlrcl

bacaları evlerinin keccedile kaplı kapıları olur Hammam-misal ibadethaneleri vardır

Hasıl-ı kelam tahsil-i ulum edUecek diyardır Ccedilokluk hoş havası yoktur4

Evliya Ccedilelebiden kalan bu bilgiler Erzurum evleri bakımından epeyce muumlhim unsurlar ihtiva etmektedir Onun dikkati sayesinde Erzurum evlerinin inşa

malzemesinden hangi şartlar sebebiyle nasıl yapıldıkları hususuna kadar birccedilok meseleyi anlamak muumlmkuumln olabiliyor ilkin Erzurumda evlerin ana malzemesinin taş oldugu katiyetle tespit ediliyor Lakin evlerin ccedilogu zeminden aşagıdadır (tahtani) ve zeminin uumlstuumlnde (fevkanisi) yapılan ev ccedilok azdır Evliyaya goumlre bunun sebebi havasının soguk oluşudur Yine soguktan dolayı evlerle kubbeli binaların baca dam ve kubbeleri muşambalı kapıları ise keccedile ile kaplıdır Bu sebeple de ibadethaneleri iyice sıcaktır ve Erzurum ilim tahsil edilecek bir diyardır

i 808 senesinde Erzurumu anlatan James Justinian Morier şehrin iki sıra taşla

ccedilevrili oldugunu (iccedil ve dışkale) burccedillarda toplar bulundugunu ve surlardaki burccedil aralarının saccedil levhalarla kaplı oldugunu yazar Erzurumun sokakları muntazam olmamakla birlikte taş doumlşelidir ve binalar genellikle taştan inşa edilmiştir Fakat evlerin uumlzeri toprakla oumlrtuumlluumlduumlr ve bazılarının uumlzerinde koyun kuzu ve danalar otlamaktadır Ccediluumlnkuuml evlerin uumlstleri yeşil otlarla kaplıdır Erzurumun ccedilarşıları da evleri gibi umumiyetle duumlz damlıdır Uumlzerlerinde yuumlıiinmekte bir sokaga gelindigi

zam~ koumlpruuml vasıtasıyla geccedililerek oumlbuumlr duumlkkana gidilmektedir5

1828-1829 Osmanlı-Rus savaşı sırasında Erzuruma gelen uumlnluuml Rus yazarı

Puşkinin goumlzlemleri Morierin kayıtlarıyla hemen aynıdır Buumlyuumlk ve tipik bir Asya şehri dedigi Erzuruma 27 Haziran guumlnuuml gelen Puşkin evlerin taştan yapıldıgını

damlarının duumlz ve ccedilimle kaplı oldugunu bunun da uzaktan bakıldıgında şehre tuhaf

bir manzara verdigini yazar6 Puşkinden oumlnceki muumlşahitlerin de dikkatini ccedileken bir husus Erzurum evlerinin genel karakteridir Bahar ve yaz aylarında toprak oumlrtuumlluuml evlerin damlarında ccedilimenler buumlyuumlduumlguumlnden Puşkin gibi uzaktan bakanlar iccedilin şehir acayip bir manzara arzetmektedir

1828-1829 Osmanlı-Rus savaşı Erzurum tarihinde yaşanan ilk Rus işgali ve tahrip yıllarıydı Bu harp sırasında şehri işgal eden General Paskiyeviccedil kaleyi yıktırarak yeni bir iccedilkale yaptırmış ve şehrin eski halini degiştirtmişti Bilindigi gibi kale şehirler iccedilkale dışkale ve varoşlardan oluşmaktadırlar İşte Erzurum da boumlyle bir şehirdi Erzurum kalesini yıktıran Paskiyeviccedil kalenin yanısıra birccedilok di1kkıin ve evi de tahrip ettirmişti Bir Tuumlrk şahide goumlre etrafı duumlkkiin ve evlerle dolu altmışbin

4 Evliya Ccedilelebi Seyahatname II nşr A Cevdet İstanbul i 3 i 4 s 2 i O

5 Emre Madran-Nimet OumlzgoumlnUI Seyahatnarnelerde Erzurum Toplumsal Tarih 4 İstanbul Nisan 1994 s 19 E Konukccedilu Aynı eser s 434

6 A S Puşkin Erzurum Yolculuğu Ankara 1993 ccedilvr Z Baştımar s 62 64 Bu eserin bir başka ccedilevirisi ve ilgili boumlınmO iccedilin bk Aleksandr Puşkin Erzurum Yolculuğu İstanbul 2001 tre Ataol Behrarnogıu s 53

---lAOoJiııJJTUluumllllrkllıliyJial1t~AoLlraUşıampltırLllmlUawlaunLJEııDuStiwmiddott~lIsillQuDiamplIergı~middotşui SlııaJlYILı2ıı0 EarılduıırIIJumıııı201Umiddot02-- -=-317shy

askerle muhafazası ancak muumlmkuumln olabilen eski Erzurum kalesini yıkan Ruslaruumlccedil doumlrtbin adamın savunabilecegi bir kale yapmışlardı Ruslarm yaptıgı kale eskisine goumlre daha ufaktı Onlar iccedilkale duvarından başlayarak Boyahane mahallesindeki 74 evi yıkmış ve Bakırcı camisinin karşısından duvar ve beden ccedilekerek eski kale duvarına bitiştirmişlerdi Buradaki bazı eski kale duvarı ve mazgallarını da iptal eden Ruslar eski kaleden kalan Guumlrcnkapısım yerinde bırakmalarına ragmen batıya

dogru yeni bir kapı accedilmışlardı Bu inşaat sırasında kalenin etrafındaki birccedilok dOkkfuı

da yıkllnııştı 7

İşte bu savaştan hemen sonra Erzuruma ugrayan James Baillie Frasier 1833 yılı şubat kışındaki muumlşahedelerinde savaştan dolayı şehri ccedilok harap bulduğunu

belirtir Onun goumlrduumlklerine goumlre binaların ccedilogu haraptır ve mevcut olanlar da basit bir tarzda topraktan inşa edilmiştir Halbuki oumlnceden Erzurum guumlzel bir şehirdir

fakat son harp bu oumlzeIIigini kaybettirmiş Ccedilok eskiden ve Tuumlrklerden kalma binalar da harap olmuştur ama zamana karşı koyabilen yine onlardır Ramazan sebebiyle buumltuumln duumlkkfuılar kapalı hava ccedilok soguktur Bir de son savaşın tesiriyle Erzurum

kasvetli bir şehir olmuştur 8

Bir yaz guumlnuuml 30 Mayıs 1836da Erzuruma ova yolundan giren William John Hamilton ilkin ovadaki verimli bataklık (aslında sazlık) zemini ve guumlzeIIigi anlatır

Fakat hem ovada hem de civardaki en buumlyuumlk noksanlık agaccedil ve odun gibi şeylerin

olmayışıdır Erzurumun evleri alccedilak duumlz damlı ve hemen tamamı ccedilamurdan inşa

edilmiştir Teraslı evlerin terasları da aynı maddeden yapılmıştır Evlerin yarısı

harabe halindedir Caddeler pistir ve sokaklar koumlpekler tarafından işgal edilmiştir 9

Dikkat edilecegi gibi Hamiltonm şehre harap dedigi yıllar biraz evvel bahsi geccedilen Rus tahribatından sonraki zamandır ve bunun başka şahitleri de vardır

Erzurum evleriyle alakalı en dikkatli muumlşahedelerden biri de İngiliz buumlrokrat Robert L Curzona aittir Osmanlı-İran sınır anlaşmazlıgı sebebiyle İngiltereyi temsilen Erzuruma gelen Sir Curzon şehirde uzun muumlddet kalmış ve alaka ccedilekecek bilgiler bırakmıştl Curzon ilkin kendisine tahsis edilen evi anlatır Bu ev diger evler gibi taştan yapılmıştır Koumlşelerde kesme taş kullanılmış ana duvarlar ise kaba taşlarla yapılmıştır Evin pencereleri kuumlccediluumlk ana giriş kapısı geniş kemerli ve etrafı

7 Mehmed Arif Rusya ile 1244 ve 1245 Senelerinde Vukubulan Harbe Dair Bir Vesika Tarih-i Osman Encuumlmeni Mecmuası 13-18 İstanbul 1328 s 900 Bu tahripkar Rus fiillerini bizatihi goumlren Erzurum muumlftuumlsuuml İbrahim Edhem Efendi Babıaliye Rusların bilhassa yakacak iccedilin her tuumlrluuml binayı ve tabiatıyla evleri de yıktıgını ahali ve fukaranın

perişan ve artık tahammuumll edecek hallerinin kalmadıgını yazmıştı (Kemal Beydilli 1828--29 Osmanlı-Rus Savaşında Dogu Anadoludan Rusyaya Goumlccediluumlruumllen Enneniler Belgeler XIII17den aynbasım Ankara 1988 s 422)

8 E Madran-N Oumlzgoumlnuumlı Aynı Makale s 20 E Konukccedilu Aynı eser s 439

9 William John Hamilton Researches in Asia Minor Pontus and Armenia i London 1842 s176-177

-ıAJ(1l)bullıIUlOwrldv1JBLLlıAurBş S BJIyıuo2QErzurIIJum 2002-shytırLllwIUBIUIBLL[I EousUumlwmiddotluumlSQuOoueurglOljsi ~-31S-

General Anatoliusa verdiği emirle şehrin temellerini attınıııştı Askeri amaccedillı bu teşebbuumlsten sonra imparatorun adıyla anılan şehir buguumlnkuuml Erzurumun nuumlvesini teşkil eden Theodosiopolis idi Theodosiopolis Fırat nehrinin kaynağına yakındı ve ora ahalisi yine kaynağın yakınındaki sazlıklardan epeyce istifade ediyordu Sazlık

kuşlarının eti ve yumurtasının yanısıra civardaki otlaklar da halkın hayvanlarım

beslemek iccedilin iyi bir kaynaktı Şu halde buguumlnkuuml Erzurum şehrinin yaklaşık 1500 yıllık bir geccedilmişi bulunmaktadır O zamanlardan Osmanlılar devrine gelinceye kadar birccedilok millet ve devlet tarafından alınmak istenen şehir bu sebeple epeyce tahrip edilmişti Osmanlılar zamanında ise bilhassa Kanuni devrinde buumlyuumlk bir imar ve iskfuı faaliyeti gerccedilekleştirilmiş ve Erzurum Osmanlı Devletinin mutena bir şehri

haline getirilmişti

Bu kısa tarihi girişten sonra kaynak ve şahitlere goumlre Erzurum evleri hakkındaki notlara geccedililebilir Bilindiği gibi ev oldukccedila oumlzel bir konudur İnsanlık tarihi bakımından ehemmiyeti bilinen bir mekan olarak ev her cemiyet ve milletin iccediltimat hayatının başıdır Yine her cemiyet ve millette olduğu gibi Tuumlrk tarihinde de evin ayrı bir yeri vardır Hatta evle alakalı atasoumlzuuml ve deyimler toplansa buumlyuumlk bir etuumlt olur Anadolunun Tuumlrklerle ilk tanışan parccedilalarından biri olan Erzurum da bu bakımdan incelenmeğe değerdir

Erzurum tarihine dair bilgiler ccedilok eski olmakla birlikte evleriyle alakalı ilk bilgiler ancak XIV yuumlzyıl başlarında tespit edilebilmektedir Tanealı meşhur seyyah İbn Batuta XIV yuumlzyıl başlarında Moğol-İlhanh hakimiyetinde bulunan Erzuruma

ugramlŞtı Onun goumlrduumlklerine goumlre Erzurumdaki evlerin ccediloğu bahccedileli ve ağaccedillıdır 2

Bir seyyah ve tuumlccar olan Jean B Tavemier 1632 yılındaki İran seyahatı sırasında Erzururna da uğramıştı Onun tarifıne goumlre Erzurum kale dışındaki

varoşlarıyla birlikte buumlyuumlk bir şehirdir Kalenin surları ve şehirdeki evler ağaccedil ve

topraktan ibaret malzemeyle hiccedil de hoş olmayan bir biccedilimde yapılmıştır3

XVII yuumlzyıldaki bir diğer muumlşahit de meşhur seyyah Evliya Ccedilelebidir Bilindiği gibi Evliya Erzurum guumlmrilğUnde memur ve sesinin guumlzelliğinden dolayı

da gUmrUumlk camisinde ara sıra fahri muumlezzinlik yapan dikkatli bir goumlzlemcidir Dolayısıyla Evliyanın verdiği bilgiler Erzurum tarihi ve evleri bakımından gayet kıymetlidir Evliya Erzurumun yetmiş İslam ve yedi Enneni mahaııeli buumlyuumlk bir şehir olduğunu Kıbti (Ccedilingene) ve Yahudisinin bulunmadıgmı soumlyler Evlerini de aynen şu cuumlmlelerle anlatır

(Erzurumun) cuumlmle evleri kargir binadır Fevktinisi midirdir Ekseriyeti tahtanidir Zira şitası şedid kuumlşocircde havası baid olmağla on onbir ay kar yağdığı

ccedilok viiki olmuştur Bunun iccedilin evleri tahtani olup dam uuml bamlarının muşammaı

2 Enver Konukccedilu Selccediluklulardan Cumhuriyete Erzurum Ankara 1992 s 424-425

3 Jean Babtiste Tavemier XVIL YuumlzyılOrtalarında Tuumlrkiye Uumlzerinden İrana Seyahat tre E GUltekin İstanbul 1980 s 28

-316- Ş IQzlu-M KQccediluumlkuludu Erzurum Eyleri (Tarihi Kayıt ye ŞahjUere Goumlrcl

bacaları evlerinin keccedile kaplı kapıları olur Hammam-misal ibadethaneleri vardır

Hasıl-ı kelam tahsil-i ulum edUecek diyardır Ccedilokluk hoş havası yoktur4

Evliya Ccedilelebiden kalan bu bilgiler Erzurum evleri bakımından epeyce muumlhim unsurlar ihtiva etmektedir Onun dikkati sayesinde Erzurum evlerinin inşa

malzemesinden hangi şartlar sebebiyle nasıl yapıldıkları hususuna kadar birccedilok meseleyi anlamak muumlmkuumln olabiliyor ilkin Erzurumda evlerin ana malzemesinin taş oldugu katiyetle tespit ediliyor Lakin evlerin ccedilogu zeminden aşagıdadır (tahtani) ve zeminin uumlstuumlnde (fevkanisi) yapılan ev ccedilok azdır Evliyaya goumlre bunun sebebi havasının soguk oluşudur Yine soguktan dolayı evlerle kubbeli binaların baca dam ve kubbeleri muşambalı kapıları ise keccedile ile kaplıdır Bu sebeple de ibadethaneleri iyice sıcaktır ve Erzurum ilim tahsil edilecek bir diyardır

i 808 senesinde Erzurumu anlatan James Justinian Morier şehrin iki sıra taşla

ccedilevrili oldugunu (iccedil ve dışkale) burccedillarda toplar bulundugunu ve surlardaki burccedil aralarının saccedil levhalarla kaplı oldugunu yazar Erzurumun sokakları muntazam olmamakla birlikte taş doumlşelidir ve binalar genellikle taştan inşa edilmiştir Fakat evlerin uumlzeri toprakla oumlrtuumlluumlduumlr ve bazılarının uumlzerinde koyun kuzu ve danalar otlamaktadır Ccediluumlnkuuml evlerin uumlstleri yeşil otlarla kaplıdır Erzurumun ccedilarşıları da evleri gibi umumiyetle duumlz damlıdır Uumlzerlerinde yuumlıiinmekte bir sokaga gelindigi

zam~ koumlpruuml vasıtasıyla geccedililerek oumlbuumlr duumlkkana gidilmektedir5

1828-1829 Osmanlı-Rus savaşı sırasında Erzuruma gelen uumlnluuml Rus yazarı

Puşkinin goumlzlemleri Morierin kayıtlarıyla hemen aynıdır Buumlyuumlk ve tipik bir Asya şehri dedigi Erzuruma 27 Haziran guumlnuuml gelen Puşkin evlerin taştan yapıldıgını

damlarının duumlz ve ccedilimle kaplı oldugunu bunun da uzaktan bakıldıgında şehre tuhaf

bir manzara verdigini yazar6 Puşkinden oumlnceki muumlşahitlerin de dikkatini ccedileken bir husus Erzurum evlerinin genel karakteridir Bahar ve yaz aylarında toprak oumlrtuumlluuml evlerin damlarında ccedilimenler buumlyuumlduumlguumlnden Puşkin gibi uzaktan bakanlar iccedilin şehir acayip bir manzara arzetmektedir

1828-1829 Osmanlı-Rus savaşı Erzurum tarihinde yaşanan ilk Rus işgali ve tahrip yıllarıydı Bu harp sırasında şehri işgal eden General Paskiyeviccedil kaleyi yıktırarak yeni bir iccedilkale yaptırmış ve şehrin eski halini degiştirtmişti Bilindigi gibi kale şehirler iccedilkale dışkale ve varoşlardan oluşmaktadırlar İşte Erzurum da boumlyle bir şehirdi Erzurum kalesini yıktıran Paskiyeviccedil kalenin yanısıra birccedilok di1kkıin ve evi de tahrip ettirmişti Bir Tuumlrk şahide goumlre etrafı duumlkkiin ve evlerle dolu altmışbin

4 Evliya Ccedilelebi Seyahatname II nşr A Cevdet İstanbul i 3 i 4 s 2 i O

5 Emre Madran-Nimet OumlzgoumlnUI Seyahatnarnelerde Erzurum Toplumsal Tarih 4 İstanbul Nisan 1994 s 19 E Konukccedilu Aynı eser s 434

6 A S Puşkin Erzurum Yolculuğu Ankara 1993 ccedilvr Z Baştımar s 62 64 Bu eserin bir başka ccedilevirisi ve ilgili boumlınmO iccedilin bk Aleksandr Puşkin Erzurum Yolculuğu İstanbul 2001 tre Ataol Behrarnogıu s 53

---lAOoJiııJJTUluumllllrkllıliyJial1t~AoLlraUşıampltırLllmlUawlaunLJEııDuStiwmiddott~lIsillQuDiamplIergı~middotşui SlııaJlYILı2ıı0 EarılduıırIIJumıııı201Umiddot02-- -=-317shy

askerle muhafazası ancak muumlmkuumln olabilen eski Erzurum kalesini yıkan Ruslaruumlccedil doumlrtbin adamın savunabilecegi bir kale yapmışlardı Ruslarm yaptıgı kale eskisine goumlre daha ufaktı Onlar iccedilkale duvarından başlayarak Boyahane mahallesindeki 74 evi yıkmış ve Bakırcı camisinin karşısından duvar ve beden ccedilekerek eski kale duvarına bitiştirmişlerdi Buradaki bazı eski kale duvarı ve mazgallarını da iptal eden Ruslar eski kaleden kalan Guumlrcnkapısım yerinde bırakmalarına ragmen batıya

dogru yeni bir kapı accedilmışlardı Bu inşaat sırasında kalenin etrafındaki birccedilok dOkkfuı

da yıkllnııştı 7

İşte bu savaştan hemen sonra Erzuruma ugrayan James Baillie Frasier 1833 yılı şubat kışındaki muumlşahedelerinde savaştan dolayı şehri ccedilok harap bulduğunu

belirtir Onun goumlrduumlklerine goumlre binaların ccedilogu haraptır ve mevcut olanlar da basit bir tarzda topraktan inşa edilmiştir Halbuki oumlnceden Erzurum guumlzel bir şehirdir

fakat son harp bu oumlzeIIigini kaybettirmiş Ccedilok eskiden ve Tuumlrklerden kalma binalar da harap olmuştur ama zamana karşı koyabilen yine onlardır Ramazan sebebiyle buumltuumln duumlkkfuılar kapalı hava ccedilok soguktur Bir de son savaşın tesiriyle Erzurum

kasvetli bir şehir olmuştur 8

Bir yaz guumlnuuml 30 Mayıs 1836da Erzuruma ova yolundan giren William John Hamilton ilkin ovadaki verimli bataklık (aslında sazlık) zemini ve guumlzeIIigi anlatır

Fakat hem ovada hem de civardaki en buumlyuumlk noksanlık agaccedil ve odun gibi şeylerin

olmayışıdır Erzurumun evleri alccedilak duumlz damlı ve hemen tamamı ccedilamurdan inşa

edilmiştir Teraslı evlerin terasları da aynı maddeden yapılmıştır Evlerin yarısı

harabe halindedir Caddeler pistir ve sokaklar koumlpekler tarafından işgal edilmiştir 9

Dikkat edilecegi gibi Hamiltonm şehre harap dedigi yıllar biraz evvel bahsi geccedilen Rus tahribatından sonraki zamandır ve bunun başka şahitleri de vardır

Erzurum evleriyle alakalı en dikkatli muumlşahedelerden biri de İngiliz buumlrokrat Robert L Curzona aittir Osmanlı-İran sınır anlaşmazlıgı sebebiyle İngiltereyi temsilen Erzuruma gelen Sir Curzon şehirde uzun muumlddet kalmış ve alaka ccedilekecek bilgiler bırakmıştl Curzon ilkin kendisine tahsis edilen evi anlatır Bu ev diger evler gibi taştan yapılmıştır Koumlşelerde kesme taş kullanılmış ana duvarlar ise kaba taşlarla yapılmıştır Evin pencereleri kuumlccediluumlk ana giriş kapısı geniş kemerli ve etrafı

7 Mehmed Arif Rusya ile 1244 ve 1245 Senelerinde Vukubulan Harbe Dair Bir Vesika Tarih-i Osman Encuumlmeni Mecmuası 13-18 İstanbul 1328 s 900 Bu tahripkar Rus fiillerini bizatihi goumlren Erzurum muumlftuumlsuuml İbrahim Edhem Efendi Babıaliye Rusların bilhassa yakacak iccedilin her tuumlrluuml binayı ve tabiatıyla evleri de yıktıgını ahali ve fukaranın

perişan ve artık tahammuumll edecek hallerinin kalmadıgını yazmıştı (Kemal Beydilli 1828--29 Osmanlı-Rus Savaşında Dogu Anadoludan Rusyaya Goumlccediluumlruumllen Enneniler Belgeler XIII17den aynbasım Ankara 1988 s 422)

8 E Madran-N Oumlzgoumlnuumlı Aynı Makale s 20 E Konukccedilu Aynı eser s 439

9 William John Hamilton Researches in Asia Minor Pontus and Armenia i London 1842 s176-177

-316- Ş IQzlu-M KQccediluumlkuludu Erzurum Eyleri (Tarihi Kayıt ye ŞahjUere Goumlrcl

bacaları evlerinin keccedile kaplı kapıları olur Hammam-misal ibadethaneleri vardır

Hasıl-ı kelam tahsil-i ulum edUecek diyardır Ccedilokluk hoş havası yoktur4

Evliya Ccedilelebiden kalan bu bilgiler Erzurum evleri bakımından epeyce muumlhim unsurlar ihtiva etmektedir Onun dikkati sayesinde Erzurum evlerinin inşa

malzemesinden hangi şartlar sebebiyle nasıl yapıldıkları hususuna kadar birccedilok meseleyi anlamak muumlmkuumln olabiliyor ilkin Erzurumda evlerin ana malzemesinin taş oldugu katiyetle tespit ediliyor Lakin evlerin ccedilogu zeminden aşagıdadır (tahtani) ve zeminin uumlstuumlnde (fevkanisi) yapılan ev ccedilok azdır Evliyaya goumlre bunun sebebi havasının soguk oluşudur Yine soguktan dolayı evlerle kubbeli binaların baca dam ve kubbeleri muşambalı kapıları ise keccedile ile kaplıdır Bu sebeple de ibadethaneleri iyice sıcaktır ve Erzurum ilim tahsil edilecek bir diyardır

i 808 senesinde Erzurumu anlatan James Justinian Morier şehrin iki sıra taşla

ccedilevrili oldugunu (iccedil ve dışkale) burccedillarda toplar bulundugunu ve surlardaki burccedil aralarının saccedil levhalarla kaplı oldugunu yazar Erzurumun sokakları muntazam olmamakla birlikte taş doumlşelidir ve binalar genellikle taştan inşa edilmiştir Fakat evlerin uumlzeri toprakla oumlrtuumlluumlduumlr ve bazılarının uumlzerinde koyun kuzu ve danalar otlamaktadır Ccediluumlnkuuml evlerin uumlstleri yeşil otlarla kaplıdır Erzurumun ccedilarşıları da evleri gibi umumiyetle duumlz damlıdır Uumlzerlerinde yuumlıiinmekte bir sokaga gelindigi

zam~ koumlpruuml vasıtasıyla geccedililerek oumlbuumlr duumlkkana gidilmektedir5

1828-1829 Osmanlı-Rus savaşı sırasında Erzuruma gelen uumlnluuml Rus yazarı

Puşkinin goumlzlemleri Morierin kayıtlarıyla hemen aynıdır Buumlyuumlk ve tipik bir Asya şehri dedigi Erzuruma 27 Haziran guumlnuuml gelen Puşkin evlerin taştan yapıldıgını

damlarının duumlz ve ccedilimle kaplı oldugunu bunun da uzaktan bakıldıgında şehre tuhaf

bir manzara verdigini yazar6 Puşkinden oumlnceki muumlşahitlerin de dikkatini ccedileken bir husus Erzurum evlerinin genel karakteridir Bahar ve yaz aylarında toprak oumlrtuumlluuml evlerin damlarında ccedilimenler buumlyuumlduumlguumlnden Puşkin gibi uzaktan bakanlar iccedilin şehir acayip bir manzara arzetmektedir

1828-1829 Osmanlı-Rus savaşı Erzurum tarihinde yaşanan ilk Rus işgali ve tahrip yıllarıydı Bu harp sırasında şehri işgal eden General Paskiyeviccedil kaleyi yıktırarak yeni bir iccedilkale yaptırmış ve şehrin eski halini degiştirtmişti Bilindigi gibi kale şehirler iccedilkale dışkale ve varoşlardan oluşmaktadırlar İşte Erzurum da boumlyle bir şehirdi Erzurum kalesini yıktıran Paskiyeviccedil kalenin yanısıra birccedilok di1kkıin ve evi de tahrip ettirmişti Bir Tuumlrk şahide goumlre etrafı duumlkkiin ve evlerle dolu altmışbin

4 Evliya Ccedilelebi Seyahatname II nşr A Cevdet İstanbul i 3 i 4 s 2 i O

5 Emre Madran-Nimet OumlzgoumlnUI Seyahatnarnelerde Erzurum Toplumsal Tarih 4 İstanbul Nisan 1994 s 19 E Konukccedilu Aynı eser s 434

6 A S Puşkin Erzurum Yolculuğu Ankara 1993 ccedilvr Z Baştımar s 62 64 Bu eserin bir başka ccedilevirisi ve ilgili boumlınmO iccedilin bk Aleksandr Puşkin Erzurum Yolculuğu İstanbul 2001 tre Ataol Behrarnogıu s 53

---lAOoJiııJJTUluumllllrkllıliyJial1t~AoLlraUşıampltırLllmlUawlaunLJEııDuStiwmiddott~lIsillQuDiamplIergı~middotşui SlııaJlYILı2ıı0 EarılduıırIIJumıııı201Umiddot02-- -=-317shy

askerle muhafazası ancak muumlmkuumln olabilen eski Erzurum kalesini yıkan Ruslaruumlccedil doumlrtbin adamın savunabilecegi bir kale yapmışlardı Ruslarm yaptıgı kale eskisine goumlre daha ufaktı Onlar iccedilkale duvarından başlayarak Boyahane mahallesindeki 74 evi yıkmış ve Bakırcı camisinin karşısından duvar ve beden ccedilekerek eski kale duvarına bitiştirmişlerdi Buradaki bazı eski kale duvarı ve mazgallarını da iptal eden Ruslar eski kaleden kalan Guumlrcnkapısım yerinde bırakmalarına ragmen batıya

dogru yeni bir kapı accedilmışlardı Bu inşaat sırasında kalenin etrafındaki birccedilok dOkkfuı

da yıkllnııştı 7

İşte bu savaştan hemen sonra Erzuruma ugrayan James Baillie Frasier 1833 yılı şubat kışındaki muumlşahedelerinde savaştan dolayı şehri ccedilok harap bulduğunu

belirtir Onun goumlrduumlklerine goumlre binaların ccedilogu haraptır ve mevcut olanlar da basit bir tarzda topraktan inşa edilmiştir Halbuki oumlnceden Erzurum guumlzel bir şehirdir

fakat son harp bu oumlzeIIigini kaybettirmiş Ccedilok eskiden ve Tuumlrklerden kalma binalar da harap olmuştur ama zamana karşı koyabilen yine onlardır Ramazan sebebiyle buumltuumln duumlkkfuılar kapalı hava ccedilok soguktur Bir de son savaşın tesiriyle Erzurum

kasvetli bir şehir olmuştur 8

Bir yaz guumlnuuml 30 Mayıs 1836da Erzuruma ova yolundan giren William John Hamilton ilkin ovadaki verimli bataklık (aslında sazlık) zemini ve guumlzeIIigi anlatır

Fakat hem ovada hem de civardaki en buumlyuumlk noksanlık agaccedil ve odun gibi şeylerin

olmayışıdır Erzurumun evleri alccedilak duumlz damlı ve hemen tamamı ccedilamurdan inşa

edilmiştir Teraslı evlerin terasları da aynı maddeden yapılmıştır Evlerin yarısı

harabe halindedir Caddeler pistir ve sokaklar koumlpekler tarafından işgal edilmiştir 9

Dikkat edilecegi gibi Hamiltonm şehre harap dedigi yıllar biraz evvel bahsi geccedilen Rus tahribatından sonraki zamandır ve bunun başka şahitleri de vardır

Erzurum evleriyle alakalı en dikkatli muumlşahedelerden biri de İngiliz buumlrokrat Robert L Curzona aittir Osmanlı-İran sınır anlaşmazlıgı sebebiyle İngiltereyi temsilen Erzuruma gelen Sir Curzon şehirde uzun muumlddet kalmış ve alaka ccedilekecek bilgiler bırakmıştl Curzon ilkin kendisine tahsis edilen evi anlatır Bu ev diger evler gibi taştan yapılmıştır Koumlşelerde kesme taş kullanılmış ana duvarlar ise kaba taşlarla yapılmıştır Evin pencereleri kuumlccediluumlk ana giriş kapısı geniş kemerli ve etrafı

7 Mehmed Arif Rusya ile 1244 ve 1245 Senelerinde Vukubulan Harbe Dair Bir Vesika Tarih-i Osman Encuumlmeni Mecmuası 13-18 İstanbul 1328 s 900 Bu tahripkar Rus fiillerini bizatihi goumlren Erzurum muumlftuumlsuuml İbrahim Edhem Efendi Babıaliye Rusların bilhassa yakacak iccedilin her tuumlrluuml binayı ve tabiatıyla evleri de yıktıgını ahali ve fukaranın

perişan ve artık tahammuumll edecek hallerinin kalmadıgını yazmıştı (Kemal Beydilli 1828--29 Osmanlı-Rus Savaşında Dogu Anadoludan Rusyaya Goumlccediluumlruumllen Enneniler Belgeler XIII17den aynbasım Ankara 1988 s 422)

8 E Madran-N Oumlzgoumlnuumlı Aynı Makale s 20 E Konukccedilu Aynı eser s 439

9 William John Hamilton Researches in Asia Minor Pontus and Armenia i London 1842 s176-177

---lAOoJiııJJTUluumllllrkllıliyJial1t~AoLlraUşıampltırLllmlUawlaunLJEııDuStiwmiddott~lIsillQuDiamplIergı~middotşui SlııaJlYILı2ıı0 EarılduıırIIJumıııı201Umiddot02-- -=-317shy

askerle muhafazası ancak muumlmkuumln olabilen eski Erzurum kalesini yıkan Ruslaruumlccedil doumlrtbin adamın savunabilecegi bir kale yapmışlardı Ruslarm yaptıgı kale eskisine goumlre daha ufaktı Onlar iccedilkale duvarından başlayarak Boyahane mahallesindeki 74 evi yıkmış ve Bakırcı camisinin karşısından duvar ve beden ccedilekerek eski kale duvarına bitiştirmişlerdi Buradaki bazı eski kale duvarı ve mazgallarını da iptal eden Ruslar eski kaleden kalan Guumlrcnkapısım yerinde bırakmalarına ragmen batıya

dogru yeni bir kapı accedilmışlardı Bu inşaat sırasında kalenin etrafındaki birccedilok dOkkfuı

da yıkllnııştı 7

İşte bu savaştan hemen sonra Erzuruma ugrayan James Baillie Frasier 1833 yılı şubat kışındaki muumlşahedelerinde savaştan dolayı şehri ccedilok harap bulduğunu

belirtir Onun goumlrduumlklerine goumlre binaların ccedilogu haraptır ve mevcut olanlar da basit bir tarzda topraktan inşa edilmiştir Halbuki oumlnceden Erzurum guumlzel bir şehirdir

fakat son harp bu oumlzeIIigini kaybettirmiş Ccedilok eskiden ve Tuumlrklerden kalma binalar da harap olmuştur ama zamana karşı koyabilen yine onlardır Ramazan sebebiyle buumltuumln duumlkkfuılar kapalı hava ccedilok soguktur Bir de son savaşın tesiriyle Erzurum

kasvetli bir şehir olmuştur 8

Bir yaz guumlnuuml 30 Mayıs 1836da Erzuruma ova yolundan giren William John Hamilton ilkin ovadaki verimli bataklık (aslında sazlık) zemini ve guumlzeIIigi anlatır

Fakat hem ovada hem de civardaki en buumlyuumlk noksanlık agaccedil ve odun gibi şeylerin

olmayışıdır Erzurumun evleri alccedilak duumlz damlı ve hemen tamamı ccedilamurdan inşa

edilmiştir Teraslı evlerin terasları da aynı maddeden yapılmıştır Evlerin yarısı

harabe halindedir Caddeler pistir ve sokaklar koumlpekler tarafından işgal edilmiştir 9

Dikkat edilecegi gibi Hamiltonm şehre harap dedigi yıllar biraz evvel bahsi geccedilen Rus tahribatından sonraki zamandır ve bunun başka şahitleri de vardır

Erzurum evleriyle alakalı en dikkatli muumlşahedelerden biri de İngiliz buumlrokrat Robert L Curzona aittir Osmanlı-İran sınır anlaşmazlıgı sebebiyle İngiltereyi temsilen Erzuruma gelen Sir Curzon şehirde uzun muumlddet kalmış ve alaka ccedilekecek bilgiler bırakmıştl Curzon ilkin kendisine tahsis edilen evi anlatır Bu ev diger evler gibi taştan yapılmıştır Koumlşelerde kesme taş kullanılmış ana duvarlar ise kaba taşlarla yapılmıştır Evin pencereleri kuumlccediluumlk ana giriş kapısı geniş kemerli ve etrafı

7 Mehmed Arif Rusya ile 1244 ve 1245 Senelerinde Vukubulan Harbe Dair Bir Vesika Tarih-i Osman Encuumlmeni Mecmuası 13-18 İstanbul 1328 s 900 Bu tahripkar Rus fiillerini bizatihi goumlren Erzurum muumlftuumlsuuml İbrahim Edhem Efendi Babıaliye Rusların bilhassa yakacak iccedilin her tuumlrluuml binayı ve tabiatıyla evleri de yıktıgını ahali ve fukaranın

perişan ve artık tahammuumll edecek hallerinin kalmadıgını yazmıştı (Kemal Beydilli 1828--29 Osmanlı-Rus Savaşında Dogu Anadoludan Rusyaya Goumlccediluumlruumllen Enneniler Belgeler XIII17den aynbasım Ankara 1988 s 422)

8 E Madran-N Oumlzgoumlnuumlı Aynı Makale s 20 E Konukccedilu Aynı eser s 439

9 William John Hamilton Researches in Asia Minor Pontus and Armenia i London 1842 s176-177

-318- s Tuzlu-M KUrnkulturlu Erzurum Eyleri (Iaribi Kayıt ye Sabitlere Glregt

taşlarla suumlslenmiştir Bu giriş kapısından taşla doumlşeli geniş bir alana girilir Buranın

sag tarafında ahırlar solunda ise mutfak servis mekanları ve bazı odalar vardır

Bilok kesme taşlardan yapılmış merdivenlerle uumlst kata ccedilıkılır Mutfak tepeden (accedilılmış baca vasıtasıyla) ışık alır Uumlst katın yemek odasıyla giriş holuuml dışındaki buumltuumln odalarının alt ve uumlstte olmak uumlzere iki sıra penceresi vardır Odaların

duvarları beyaz badanalıdır Duumlz ahşap tavanlar ilginccedil oyma ve boyalarla bezenmiştir Cam ise pencerelerde pahalı bir luumlks olarak goumlruumllmekte ve bunun yerine dışarıya bakmak iccedilin kuumlccediluumlk bir kısmında cam bulunan yaglı kılgıtlar

kullanılmaktadır Evin damı dOzduumlr ve uumlzerinde koyun ve kuzular otlamaktadır ID

Curzonun kendine tahsis edilen evle alakalı notları bunlarsa da o Erzurum evlerinin geneli hakkında da bazı muumlhim bilgiler bırakmıştı 1842 yılı kışına ait bu muumlşahedeler oumlbuumlruumlnden daha muumlhimdir Evlerin uumlstuuml duumlz ve mevsim dolayısıyla

karla kaplıdır Erzurum evlerin inşası bakımından diger şehirlere benzemez Şehrin

evleri yerin altında yapılmış gibidir Kapıları ise tavşan yuvasına benzemektedir Konsolosluk binasının yanındaki bazı toprak yıgınlarının ev olduguna inanmak zordur Aslında buumltuumln şehir gariptir Caddeler cam pencereler pirinccedil tokmaklı yeşil

kapılar arsalar ve bacalar belirtilmesi gereken şeylerdir Halkın ccedilok azı dışarıdadır

Ekseriyeti kuluumlbe ve evlerinde kalmaktadır i i

Curzon Erzurumda bir ev inşa etmek iccedilin şoumlyle bir yolun takip edildigini anlatır Oumlncelikle yaklaşık bir ingiliz doumlnUInuuml (04 doumlnUIn) arazi ortalama 5 fit (150 santim) derinliğinde kazılır Bu alanın bir kısmı buumlyuumlk hayvan ahm iccedilin ayrılır

Daha sonra hazırlanmış olan ağaccedillar ortalama bir odanın yuumlksekliği olan 8-9 fit uzunluğunda kesilir Bunlar iki veya doumlrt sıra halinde ahırın kolonları olarak dizilir M~accedilların diger uzun kısımları kiriş olarak kullanılırken kısa parccedilalar ve dallar ise bunların uumlzerine oumlrtuumllur Daha sonra bu dalların uumlzerine toprak serilir ve en uumlste ccedilim kesekleri yerleştirilir Ahırın etrafına aynı şekilde buumlyuumlk ve kuumlccediluumlk odalar yapılır

Bu yeraltı evlerindeki odalar hem ahırdan hem de birbirinden kalın taş

duvarlarla ayrılır Bu duvarlar kil ve ccedilamurla iyice doldurulur Odaların tavanları

kuumlccediluumlk bir piramit şeklinde birbirine ccedilapraz olarak dizilen kirişlerle kaplanır

Boumlylece tavan basık kare şeklinde bir dam halini alır Her odada kapının karşısında

taştan yapılmış ocak bulunur Damın uumlzerinde yaglı kağıda kaplanmış pencere vardır Bunlar dışardan bakılınca kuumlccediluumlk bir koumlstebek yuvasını andırır

10 Robert L Curzon A Year at ampzeroum and on the Frontiers of Russia Turkeyand Persia London 1854 s 42-44 E Konukccedilu Aynı eser s 442 E Madran-N Oumlzgoumlnuumll Aynı Makale s 21 Selccediluk Guumlnay Ondokuzuncu Yuumlzyılda Bazı İngiliz Seyyahlarının GoumlZuumlyle Erzurum ve Ccedilevresi Atatuumlrk Uumlniversitesi FEF Edebiyat Bilimleri Araştırma Dergisi 18 Erzurum 1990 s 83

11 R Curzon Aynı eser s 34-35 S Guumlnay Aynı Makale s 83

-dAıLLıJTuUumlıırlUki~yalıtaAıinıIlllŞil1brUmwawJaun1JEııQlIlişl1tjtUuıusU1JDlZleırglIiuşi ~-319-Sua)JYJu2oııQIEıırı~uııırııuwm 2lt11lQQILıI2--

İccedilerden bakıldıgında pencere odaya dogru gittikccedile genişleyen piramidin sonuna yerleştirilmiştir Genellikle ocagın iki tarafinda suumlsluuml halılarla bezenmiş

divan bulunmaktadır Bacaya yakın bir yerde sicimle accedilılıp kapanan agaccedil bir kapak vardır Baca damın uumlzerinde yaklaşık iki fit yuumlksekligindedir Bacadan iccedileri bir şey

duumlşmesini oumlnlemek iccedilin bacanın tepesine yassı bir taş kapatılır Dışardan bakılınca

baca damdaki ccedilimen ve karların arasında yuumlkselen zehirli bir mantar gibi goumlrUnuumlr

Bu yer altı evi tam tepeye degil hafif meyilli bir yere yapılır Giriş kısmının

yer aldıgı oumln cephe yamacın alccedilak kısmındadır Diger uumlccedil taraftan bakılınca bir evin varlıgı pek belli degildir Oumln taraftan bakılınca yaklaşık 4-5 fit yuumlksekliginde kuumlccediluumlk bir tuumlmsek gibi goumlruumlnuumlr Boumlyle bir ev boşaltıldıgı veya harabe haline geldigi zaman epeyce tehlikeli olabilir ccediluumlnkuuml topragın altında ev bulunduguna dair bir iz yoktur Uumlzerinde bulundugunuz at her an bacaya takılarak ayağını kırabilir Şehirde bacalardan yapılan hırsızlıklara dair birccedilok hikaye vardır

Evin en ilginccedil ve dikkate deger kısmı oumlkuumlz1erin konuldugu buumlyuumlk ahırdır

Yedi-sekiz ay suumlren uzun kış boyunca insanlar gibi hayvanlar da hemen hiccedil dışarı

ccedilıkmazlar Bu hayvanların sıcaklıgı buumltuumln evin sıcak kalmasını saglar

Bu buumlyuumlk ahınn bir koumlşesinde giriş kapısının yakınında yerden uumlccedil fıt

yuumlkseklikte agaccediltan yapılmış bir platform vardır Bunun iki tarafı evin duvarlarıyla

ccedilevrili olup bu duvarlardan kapının karşısındakinde ocak yeralır Bu kare şeklindeki

platformun accedilık kalan diger iki tarafı hayvanların girmesini engellemek iccedilin agaccedil

parmaklıklarla ccedilevrilmiştir Bu kısma selamlık denir ve evin sahibi misafirlerini burada agırlar

Evin giriş kapısıyla bu platform arasındaki kısım antre goumlrevini goumlrmektedir Burada yaklaşık 6 fit genişliginde meyilli bir dehliz accedilık havanın iccedileri girmesini saglar Bu dehlizin son uumlst kısmında bir dış kapı iccedil kısmında ise bir iccedil kapı vardır

Bu dehliz ı ofitten uzun olabilir Dış kapı keccedile ile kaplanmış sagıam bir agaccediltan

yapılır 12

Erzurumda Curzonun tanıttığına benzeyen mekanlar Ahır Sekisi Misafir Odası ve Ceferik (Ceferlik) adlarını taşımaktadır Ceferik bir tuumlr malzeme koyma yeridir ve burada yatak da bulunur Fakat ccedilok nadir hallerde erkek hariccedil eeferikte misafir yatınlmaz Ahır

Sekisi Curzonun tarif ettiği gibi ahırın bir kenarında yuumlksekccedile yapılmış ve hayvanların

girmesine mani olmak iccedilin ağaccedil parmaklıkla ccedilevrilmiş yerdir Ancak burada hane halkı

ve ccedilok samimi akrabalar ara sıra oturur katiyetle misafir ağırlarna yeri veya selamlık

değildir Misafir odası ise şuumlphesiz misafirlerin ağırlandığı mekandır Galiba Curzon odayla ahır sekisini birbirine karıştırmıştır

12 R Curzon Aynı eser s 45-51

-320- Ş Iozlu-M Kuumlccediljlkueurlu Erzurum Eyleri (Tarihi Kayıt ye Sahitlere Goumlre)

Erzurum Evlerinin Ağaccedillandırılması

Erzurum ve ccedilevresinin agaccediltan mahrum oldugu ve bilhassa meyveli agacın

hemen hiccedil bulunmadıgı kaynaklarıyla bilinen bir husustur 13 Ancak zaman zaman bu noksanın izalesi iccedilin bazı teşebbuumlslerde bulunuldugu vakidir İşte bunlardan biri de Kırını Harbi olarak bilinen 1853-55 Osmanlı-Rus Savaşı sırasında olmuştu Bu harp Erzurumu fazla etkilememekle birlikte bilhassa lojistik bakımdan Erzurumla alakahydl Yani Kars ve civarındaki Tuumlrk askerinin lojistigi Erzurum valiligine havale edilmişti ve bu lojistik arasında şuumlphesiz yakacak da vardı Ancak Erzurum ve ccedilevresi agaccediltan mahrumdu Savaş sırasında Erzurum valisi bulunan Mustafa zarif Paşa bu mahrumiyeti gidermek iccedilin Erzurumun koumly ve kazalarına birkaccedil milyon kavak ve soumlgtıt agacı diktirmiş ve bu işlerle birlikte kendi cebinden 2000 kese kadar

para harcamıştı 14

Zarif Paşanın bu teşebbuumlsuuml Erzurumun tabii ccedilevresi ve evlerinin tarihi bakımından oldukccedila muumlhiındirı Zarif Paşanın 22 Mayıs 1853 (13 şaban 1269) tarihiyle Babıaliye yolladıgı bir yazı bunun teferruatını anlatmaktadır Paşanın

verdigi bilgiye goumlre Erzurum eyaleti kış memleketi olup odun koumlmuumlr vs yakacaga ihtiyacı ccediloktur Ancak şehir iccedilinde ve yakın yerlerde Soganh ormanıarından başka

agaccedil ve orman yoktur Hele meyve agacı bir yana nerdeyse yuumlz hanede uumlccedil-beş

kavak ve soumlguumlt agacı bile goumlruumllmemektedir Dolayısıyla boumllge ahalisi epeyce zaruret ccedilekmektedir Bunları dikkate alan vilayet meclisi agaccedil ekilmesi iccedilin halkın teşvik

edilmesi kararını almış ve şu şekilde yuumlruumlrluumlge koymuştu İlkin vali konagından başlanarak her hane sahibi bahccedilesi varsa bahccedilesine yoksa evinin oumlnuumlne veya imam ve muhtarların goumlsterecegi yerlere beşer ve degirmen sahipleri su harklarına seksen ila yuumlzer adet soumlguumlt ve kavak agacı dikecektir Bu kararın tatbikiyle uumlccedil-doumlrt ay zarfında 300000 agaccedil ekilmiş ve mayıs ayına gelindigi zaman bunların hepsi filizlenmişti Vali Paşa mayıs ayına kadar beklemiş ve neticeyi goumlrmeden sadrazama bildirmeyi dogru bulmamıştı Zira Erzurum soguk bir memleketti ve fidanlarm

donma tehlikesi vardı Lakin donma olmamıŞ ve fidanlar yemyeşil accedilmıştı IS

Zarif Paşa halkın yeşillik nimetinden ccedilok memnun oldugunu ve bunun bereket getirdigini şoumlyle anlatır Erzurum ahalisi arzuladıgı halde hiccedilbir tarihte goumlrmedigi agaccedillık ve yeşilligi goumlruumlnce teşekkuumlrle birlikte padişahın oumlmruumlne de duacı

olmuşlardır Hatta bu muumlbarek senenin feyiz ve bereketinden dolayı bu havalide

13 Evliya Ccedilelebi Seyahatname II s 215-216 Katip Ccedilelebi Cihannuumlma ilavelerle nşr İbrahim Muumlteferrika İstanbul 1145 s 423

14 Enver Ziya Karal ZarifPaşanın Hatıratı 1816-1862 Belleten IV Ankara 1 Teşrin ı 940 s 471middot472

15 BOA İrade Dahiliye nr 17091 Erzurum valisi Mustafa Zarif Paşanın sadrazama yolladıgı yazı

ıı re~iillsi ----32ı shyAfııJJIuOıırkillolmiddotJjYAutıAırJQşlııtıruwwawlauru Eıınlllls1ltjtuumlUllllsUuDwe SuıaIJJyıu2doQJEıoıırzlolulllrııumIlUi2i11lQQIıl2----

olan bolluk ve ucuzluk oumlnceleri goumlruumllmemiş bir şeydir Oumlyle ki hem halk hem de

muumlltezimler ambarlarını zahireyle doldurmuştur 16

Sadrazam ve padişah ise ekime devam edilerek agaccedil adedinin artırılmasını ve

zarif Paşaya da onurlandırıcı bir cevap yazılmasını istediler 17 Vali Mustafa Zarif Paşa kaleme aldıgı hatıralarında Erzurum şehriyle civar koumlylerine birkaccedil milyon kavak ve soumlguumlt agacı diktirdigini soumlyluumlyor ki bu bilginin dogro oldugu muhakkaktır

Zira eyalet meclisinde yapılan goumlruumlşmelerden sonra alınan karara goumlre Erzurumda her evin bahccedilesine veya oumlnuumlne uumlccedil-beş agaccedil dikilecekti Nitekim bundan sonraki yıllara ait bazı kaynaklarda Erzurum evlerinin epeycesinin agaccedillı ve bahccedileli olduğundan soumlzedilmesi bu agaccedilların oumlnemli bir kısmının Zarif Paşanın

teşebbuumlsuumlne baglanmasını icap ettirmektedir

Erzurum Evlerinin Doumlnuumlm Noktası 1859 Depremi

Depremler birccedilok şeyle birlikte en ccedilok mimarı yapıları ve dokuyu zedeler Eski depremlerin bu nevi tesirleri tam olarak tespit edilemese de bunun oumlrnekleri Erzurumda da vardır Bilhassa XIX yuumlzyılın ikinci yarısındaki zelzelelerde meydana gelen degişiklikler artık bilinmektedir Mesela 1852 yılında Erzurum ve oumlzellikle Kevgiri koumlyuumlnde etkili olan deprem şehir merkezinde 84 evin tamamen yıkılmasına sebep olmuştu Ayrıca 8 evin eyvanı 6 evin birer odası ve i 5 evin ahırı

15 buumlyuumlk ve 40 kuumlccediluumlk samanlıkla 1077 ocak yıkılmıştı 18

Bunlara dayanarak Erzurum evlerinin esasında bir muumlştemilat oldugu sonucu ccedilıkarılabilir Yani evlerin etrafinda başka ihtiyaccedilların karşılandıgı meklinlar da vardır ve buralar tamamıyla tarım toplumunun hususiyetlerini yansıtmaktadır Fakat asıl mesele depremden sonra bu evlerin nasıl yapıldıgına dair herhangi bir bilginin olmayışıdır Zira boumlyle bir not Erzurum evlerinin eski ve yeni hallerini ortaya koymada ccedilok faydalı olacaktı

Erzurum evlerinin eski ve yenisini karşılaştırmak ancak 2 Haziran 1859 guumlnuuml meydana gelen deprem sonucu muumlmkuumln olabilmektedir Bu depremde Erzurumdaki 7000 evin uumlccedilte ikisinden fazlası yıkılmıştı Resmi rakamlara goumlre 1462 evin tamamı 1200 evden fazlasının yarısı 1300 evin uumlccedilte biri yıkılmış ve 1000den fazla ev de oturulamayacak derecede hasar goumlrmuumlştuuml Aynı yıl vilayette kurulan Erzurum İnşaat Meclisi marifetiyle bu evlerin 1961i tamamen yapılmış ve ikamet edilecek hale getirilmişti Ayrıca 1175 evin tamirine başlanmış ve 1128 evin de

16 BOA Aynı belge goumlsterilen yazı

17 BOA Aynı belge sadrazamın 9 Haziran 1853 (2 Ramazan 1269) tarihli arzı uumlzerine padişah Abduumllmecidin bir guumln sonraki soumlzluuml emri

18 S Tozlu Erzurum Tarihinde Depremler s 99

-322- s Tgzln-M KuumlccedilQknenrln Erzurnm Eyieri craribi Kayıt ye Şabitlere Goumlre)

tamirine başlanınak uumlzeredir Nihayet vali Arif Paşanm gayretleri sonucu şehirdeki

evlerle birlikte birccedilok bina ve mabedin inşa veya tamiri gerccedilekleştirilmişti 19

Yukarıdaki rakamlar Erzurum şehrinin uumlccedilte ikisinden fazlasının yıkıldıgmı ve hemen peşinden inşa edildigini goumlstermektedir Bu demektir ki Erzurum evlerinin ccedilogu 1859 yılındaki zelzeleden sonra yeniden yapılmıştır Ancak evlerin inşa tarzı

hakkında bilgi sahibi olmamak eski evlerle yenilerinin mimari bakımdan mukayese edilememesini dogurur Oysa bu hususu accedilıklıga kavuşturacak ccedilok mUhim bir belge vardır Vali Arif Paşanm başkanlı~mda toplanan Erzurum Vilayet Meclisi i 1 Eyluumll i 859 tarihli mazbatasıyla şehirdeki son durumu devlet merkezine bildirmişti Bu mazbatada Erzurumdaki eski ve yeni evlerin inşa tarzından şoumlyle bahsedilmektedir

Erzurumun eski binaları penceresiz ve yerden yapma şeyler iken bu defa (ahalinin) ekserisi hanelerini fevkani ve etrafa nezaretli ve pencereli olarak tarz-ı

nevin-i dilnişin uumlzere yapmakta olmaları dahi 20

Demek ki 1859 yılmdaki depremden evvel Erzurum evleri genellikle tahtani (toprak zeminine goumlmuumlluuml) bir tarzda yapılmıştır Ancak depremden sonra fevkani (zeminin uumlstuumlnde) olarak inşa edilen evlere pencere de konmuş ve etrafm rahatlıkla

goumlruumllebilecegi bir hale sokulmuştur

i 859 depreminden sonra uumlccedilte ikisinden fazlası yıkılan Erzurum şehri yeni tarz evlerle yeni bir goumlrilnOme kavuşturulmuştur Bu imarın en oumlnemli sonucu evlerin ccedilogunun yenilenmesidir Dolayısıyla bu deprem Erzurum evlerinin doumlnuumlm noktası

sayılır Nitekim 1893 ve 1898 yıllarında şehre gelen Lynch Erzurumda eski binanın

fazla kalmadıgını bunun da 1859 yılındaki depremden kaynaklandıgmı ifade

eder21

Erzurumda i 859 depreminde yıkılıp yeniden yapılan veya tamir edilen evler mahalleIere goumlre şoumlyledir

19 Erzurum tarihinin en buumlyuumlk ve zararlı depremi olan 1859 depremi ve di~er depremler iccedilin bk S Tozlu Erzurum Depremleri (1850-1900) Akademik Araştırmalar or 1 Erzurum 1996 s 119-126 Sadece 1859 depreminin ayrıntısına bk S Tozlu Erzurum Tarihinde Depremler s 100-112 Depremden (1859) sonra şehri imar edip Erzurum halkının da ccedilok hoşnut kaldıgı vali Arif Paşa goumlrevden alınarak yerine Ethem Paşa

atandı Ethem Paşa oumlnceki vali zamanından artan bazı ufak işleri tamamladıgı halde şehri ihya etmiş gibi merkeze yazmıştı Fakat Erzurum ahalisinin Babıaliye yoladı~ bir mazbatada deprem sırasında şehri ve halkı ihya ettigi birccedilok hayırlı işler yaptıgı halde azledilen Arif Paşanın azlinden duyulan uumlzuumlntuuml bildirilmekteydi (Cevdet Kuumlccediluumlk Tanzimat Devrinde Erzurum İuumlEF Doktora Tezi İstanbul 1975 s 449)

20 BDA İrade Dahiliye nr 29310

21 H F B Lynch Armenia Travels and Studies II Beirut 1967 2 baskı s 21 ı

-aAılliJTullurlıjlllmiddot)lyautflAıırallllşwtırıılmııııawlaunuEııQgştillJmiddott~QşuQuDaeıırelOliişllLiıiSlilayJJı2LQIELrzulLrwumIllol2Q18QıIı2 ~-323-

Yegenaga 140 Lalapaşa 38 Aşagıhabipefendi 103 Yukarıyoncalık 195 Kabemescidi 19 Caferefendi 115 Veyisefendi 123 Yukarımumcu 100 Agmescit 31 Kavak 82 Emirşeyh 41 Kadana 110 Alipaşa 73 Koumlseoumlmeraga 30 Taşmescit

142 Zeynelabidin 4 Dervişaga 61 Hacıcuma 56 Bakırcı 39 Muratpaşa 214 Aşagıyoncalık 126 Hasanibasri 410 Sultanmelik 185 Abdurrahınanaga 96 Topccediluogıu 110 Narınanlı 40 Hanımhamamı 20 Sivas 6 Yukarıhabipefendi 96 Gez 90 Feyziye 33 Mehdiefendi 133 Caferzade 14 Aliaga 51 Mirzamehmet 21 Ayaspaşa 50 Kemhan 51 Cedit 104 Kuloğlu 17 Camiikebir 164 İbrahimpaşa 28 Ccedilırccedilır 60 Aşagımumcu 1L0 Eminkurbu 122 Kasımpaşa 35 Şeyhler 50 Dere 109

Vaniefendi 160 Boyahane 55 Karakilise 70 Ccedilukur ll Ccedilortanda 25 ev 22

Depremden Sonra Erzurum Evleri

] 859 depreminden sonra Erzuruma gelen seyyahlann bazısı bu depremin şehri degiştirdigini soumlylerse de bazıları hiccedil deginmez Nitekim 1869da Erzurumu anlatan Fransız tabiat araştırmacısı T Deyrolle bu zelzeleye temas etmeden şehri

anlatır Erzurum onun goumlrduumlguuml en şarklı şehirdir Pazarın kııruldu~ mahalle dışındaki buumltuumln muumlsluumlman mahallelerinin sokakları ccedilamurla sıvanmış duvarlarla ccedilevrilmiştir Bunlara pencere veya kapı goumlrevi yapan ccedilok az ve kuumlccediluumlk delikler accedilılmıştır Evlerin ccediloguna bilhassa tek katlı olanlarına ıŞık evin tavanında accedilılmış

bir bacadan girer Yagmur (veya başka şeyin) eve girmesini oumlnlemek iccedilin de bacaya yaglı kagıttan ehram şeklinde şeffaf (ıŞık geccediliren) bir kuumllah geccedilirilir Evlerin uumlstil toprak oumlrtuumlluumlduumlr ve baharda ccedilayır gibi olur Hatta evlerin damında koyun ve keccedili otlatılır Hayvanların dışkılarından yapılan tezekler yazın evlerin damlarında bir kısmı da duvarlara yapıştırılarak kurutulur Evlerin ccedilo~un cephesi yazın tezekle

kaplıdır23

1876 yılının kışı başladıgı sıralarda Erzuruına gelen Captain Fred Bıımaby

Erzuruınu beşgen bir şehir olarak tanıtır Ona goumlre uzaktan Erzuruma bakan birisi burayı dalgaların havaya kaldırıp bir koya savurdugu terkedilmiş dev bir gemiye

benzetir Geminin ana diregi de kerpiccedil evlerin arasında yuumlkselen eski bir kuledir24

22 Bu liste iccedilin bk S Tozlu Erzurum Tarihinde Depremler s 107-109

23 Theophile Deyrol1e 1869da Trabzondan Erzuruma tre RE Koccedilu İstanbul ty s 54shy55

24 Fred Bumaby On Horseback Through Asia Minor I-IL London 1877 Il s 115 Bu eser iki cilt olmakla birlikte tek ci1t halinde iki ccedilevirisi yapılmıştır F Bumaby Kuumlccediluumlk Asya Seyahatnamesi Anadoluda Bir İngiliz Subayı tre M Gaspıralı Sabah Yay İstanbul 1998 s 205 F Bumaby At Sırtında Anadolu tre F Taşkent İletişim Yay İstanbul 1999 s 272

-324- S Tozıu-M KUumlccedilUkulurhl Erzurum Evleri (Tarihi Kayıt ye Şahitıere Goumlre)

F Burnabyden bir yıl sonra 1877-1878 Tuumlrk-Rus savaşı sırasında doktor olarak Erzurumda goumlrev yapan AYUstralyalı Charles S Ryan Erzurumda uzun zaman kalmasına ra~en ccedilok az bilgi verir Ryana goumlre Erzurumda evlerin uumlstuuml duumlz damlıdır ve taştan saglam bir surette yapılmıştır Halk sıcak yaz guumlnlerinde bu

damlarda otunnakta ve bir nevi temiz havaya ccedilıkmaktadır25

Doksanuumlccedil Harbi Erzurum evlerinin ccedilevre goumlruumlnuumlmuuml bakımından son derece koumltuuml bir hal almasına sebep olmuştu Bu da hem Tuumlrk hem de Rus askerlerinin yakacak ihtiyacından ve aynı kaynaklardan halkın yanısıra iki ordunun odun temin etmesi gereğinden kaynaklanıyordu Dolayısıyla ihtiyaccedil birkaccedil kat daha artıyordu

Nitekim 4 Kasım 1877 tarihindeki Deveboynu mağlubiyetinden sonra Erzuruma kapanmak zorunda kalan Tuumlrk askerlerinin soğuktan korunması ciddi bir mesele olmuştu Zira bu seneki kış oldukccedila şiddetliydi Diğer taraftan Rus askerleri de aynı

muumlşkilada karşı karşıyaydı Hatta Serasker Fosfor Mustafa Paşa 3 Aralık 1877 (21 Teşrinisani 1293) tarihiyle Anadolu Ordusu Kumandam Gazi Ahmet Muhtar Paşaya

ccedilektiği telgrafta Rusların bulunduğu Deveboynu civarında karın ccedilok olduğunu ve oralarda odun bulunamayacagını ileri suumlrerek onların kısa suumlrede geri ccedilekileceğini

umduğunu belirtir Duumlşmanın odun bulamayacağı iddiasını garip bulan Muhtar Paşanın muumlhimme ldUibi Mehmet Arif Bey Seraskerin aksine şoumlyle der Bir de duumlşman odun bulamaz diyor ki abestir Zira bizim koumlyluumllerin evleri ne guumln iccedilin duruyor Ayrıca verdiği akccedile karşılığında evleri ve ahırları soumlkuumlp soumlkuumlp yakıyor

Evini vermeğe razı olmayanlara da bir goumlz belerttiği gibi değil evini varını yoğunu

elinden alıyor 26

Goumlruumllduumlgtı gibi Ruslar civar koumlylerdeki halkın ev ve ahırlarını soumlkerek yakacak ihtiyacını temin etmektedir Aslında bu Rusların eskiden beri yaptıkları bir şeydi ve buna Doksanuumlccedil Harbinde daha fazla başvurmuşlardı Nitekim Serasker Fosfor Mustafa Paşanın telgrafina 4 Aralık 1877 (22 Teşrinisani 1293) tarihinde cevap veren Muhtar Paşa durumu accedilıkccedila ortaya koymaktadır Ruslar Pasinler

kazası koumlylerindeki buumltuumln sahipsiz evleri yıkarak yakacak temin etmektedir27

25 Charles S Ryan Unckr the Red Crescent Adventures of an English Surgeon with the Turkish Army at Plevna and Erzeroum 1877-1878 London 1897 s 326 Bunun Tuumlrkccedile tercuumlmesine bk Kızılay Emri Altmda Pilevne ve Erzurumda 1877-78 (Rus-Tuumlrk Harbi) tre A R Seyfıogıu İstanbul 1962 s 186

26 M Arif Başımıza Gelenler Dersaadet 1328 s 444

27 Mehmet Aririn yazdıgına goumlre bu tarihten beş-on guumln sonra Topdagındaki Aziziye istihkfunının oumlnuumlnde karakol bekleyen Tuumlrk askerlerinden bazıları donarak oumllmuumlş hatta bazı askerlerin elindeki tuumlfekler soguktan yarılmıştı (Aynı eser s 336) Askerin hastalanmaması ve soguktan korunması iccedilin koyun derisinden kuumlrk yaptıran Muhtar Paşa

bu tedbirin de hastalıgı oumlnleyemedigini kaydeder (Gazi Ahmed Muhtar Paşa Serguumlzeşt-i

Hayatımm Cild-i Sanisi 1294~Anadoluda Rus Muharebesi Dersaadet 1328 s 298) Demek ki soguklar Erzurumda artık oumllduumlruumlcuuml olmuştu Nitekim Dr Ryan Rus

-aA~OLTuQıırJlolkj~yMIJtJAUrll4aşJllhLLrwlWllalliLarıılıEltIlnlUstuitQlIlsuıQ DıılteLlrııjsui zulUcuıııw2ıı1OOllıl2i-- Sraayıııı2ııOJEır ----325shy

Rus kuşatmasından dolayı Erzuruma kapanan Osmanlı askerlerinin yakacak ihtiyacı temin edilemiyordu Halbuki sadece askere pişirilecek yemek iccedilin guumlnluumlk 18-26 ton (15-20000 kıyye) odun gerekmekteydi Soumlzkonusu odunun karşılanması

amacıyla Erzurumda ne kadar agaccedil varsa hepsi ordu tarafından satın alınarak keshysildi Bu feci vaziyete deginen Mehmet Arif askerin o zamanki ihtiyaccedilları ve bu arada Erzurumun dogal ccedilevre tarihi bakımından ccedilok degerii goumlzlemler aktarır

Odunurnuz yoktur Bazı evleri ve keresteden yapılmış gayet buumlyuumlk hanları satın

alarak soumlkuumlp odununu askere taksim ediyorduk şaka degil yalnız yemek pişirrnek

iccedilin Erzurumdaki askerimiz guumlnluumlk onbeş yirmibin kıyye oduna muhtaccediltır

Askerlerin mevkilerini ısıtmaya ve hastahanelere verilmesi gereken odun da caba Bunlar iccedilin de Erzurumdaki bazı evlerin accedilıklıklarında bulunan bahccedile gibi yerlerde ne kadar kavak ve soumlguumlt agacı varsa hepsi satın alınarak kesildi Oysa Erzurum

zaten ormansız ve agaccedilsız bir memleketti28

Kırım Harbi sırasında Erzurum valisi Zarif Paşa tarafından diktirilen ve hemen her Erzurwnlunun evinin oumlnuumlnde oluşturulan bahccedilelerin nasıl yokedildigi M Arifin bizzat goumlruumlp anlattıklarından anlaşılmaktadır Zaten agacı bulunmayan şehir ve bilhassa evler savaş mecburiyetiyle tamamen agaccedilsız kalmış oldu

Rusların şehri işgali guumlnlerinde Erzurumda bulunan Levant Herald gazetesi muhabiri 18 Aralık 1877 tarihli mektubunda şehirdeki durumu ccedilok net oumlzetler Erzurum ahalisinin duumlşuumlnecegi bir şey varsa o da yakacak maddenin azlıgıdır

Şehrin iccedilinde ve kırlarda bulunan buumltuumln agaccedillar kesildi Bunlar yakıldıktan sonra

evleri yıkıp enkazıyla ısınmaktan başka ccedilare kalmayacaktır29

Aynı muhabirin 25 Aralık 1877 tarihli mektubu daha teferruatlıdır Erzurum ve civarında agaccediltan eser kalmadıgı iccedilin yakacak azlıgı fazlasıyla hissediliyor Gerccedilekte bundan kırk--elli guumln evvel SoğanIt dağında ormanlar vardı Ama o vakit Rusların Erzuruma kadar iIerleyecegi kimsenin hatırına gelmezdi şimdi yakacak bulmak iccedilin evleri yıkmaktan başka ccedilare kalmadı şayet Erzurum beş-altı hafta dayanırsa evlerin enkazıyla ısınmak zorunda kalacagız Onun iccedilin Erzurumdaki emlak sahipleri fevkalade telaşlı Oumlncelikle yıkılacak evler ise kuşatma

korkusundan kaccedilmış olanların evleri olacaktır 30

Erzurumun Ruslara teslim edilmesi bu bakımdan yeni bir mecra daha accediltı

O da Rusların halka ait evlerle hanları yıkarak odunundan faydalanmasıydı

Nitekim Erzurum-Aşkale arasındaki Yenihan işgal sırasında Ruslar tarafından

kumandanı Loris Melikovun soguktan artan hastalıklar ve bilhassa uumlfo yuumlzuumlnden askerinin doumlrtte birini kaybettigini yazar (C S Ryan Aynı eser s 213)

28 M Arif Aynı eser s 336 dipnot 2

29 Mektubunda savaş sebebiyle şehirde fiyatların da arttıgını soumlyleyen rnuhabir bir ccedileki odunun 20 kuruşa satıldığını yazar (Basiret Gazetesi nr 2294 8 Kanunievvel ı 293)

30 Basiret Gazetesi or 2303 17 Kanunievvel 1293

-326- S Tozlu-M KUumlccedilUumlkujurlu Erzurum Eyleri (Tarihi Kayıt ye Sahitlere Goumlre)

yıkılarak odunları yakılmıştl Şehrin Tuumlrklere verilmesiyle yeniden inşa edilen hana

bu sebeple Yenihan adı verilmişti 3 ı

Doksanuumlccedil Harbi sırasında bilhassa şehrin merkezi agaccediltan mahrum kalmıştı

Hem şehrin hem de Erzuruma baglı sancakların agaccedillandırılması hususunda XıX

yuumlzyıl sonlarına dogru epeyce teşebbuumlste bulunulmuştu Bu ccedilalışmalarla boumllgede ormanlar oluşturulması teşebbuumlsuuml Anadolu Umum Muumlfettişi Ahmet Şakir Paşa

zamanında da devam etti Tıpkı Diyarbakırda oldugu gibi 1890 yılında Erzurumda

da epeyce agaccedil diktirildi32 Şakir Paşanın bu teşebbuumlsuuml iV Ordu kumandanı Muumlşir Zeki Paşa tarafından son derece dikkatle uygulandı Nitekim Erzurum vilayetine baglı sancaklara ve bilhassa Erzincana 500000 agaccedil diktirildi Ayrıca boumllgede ziraat ve ipekccedililigin geliştirilmesine katkıları dolayısıyla Zeki Paşaya altın ziraat

madalyası verildi33

Galiba Şakir ve Zeki Paşaların bu teşebbuumlsleri sonucu Erzurumda bahccedileli ve agaccedillı evler yeniden oluşmaya başlamıştır Bu yıllarda Erzuruma gelen seyyahların

goumlzlemleri haklı olarak bunu goumlstermese de sonraki seyyahların notları bu youmlndedir Mesela 1893 ve 1898 yıllarında Erzurumdan geccedilen Lynch Erzurumun ilkin pek hoş bir şehir olarak goumlruumlnmedigini bunun da yapı taşlarının rengi ve agacın azlıgıyla

ilgili oldugunu yazar Aynı seyyah Erzurumda ccedilok eski tarihlere ait fazla binanın

kalmadıgını ccediluumlnkuuml 1859 depreminde bunların ccedilogunun yıkıldıgını da kaydeder34

Bu kayıtlar hem 1859 yılındaki depremin hem de agaccedilsızlıgın etkilerini tespit etmek bakımından kıymetli bilgilerdir

Erzurum evlerinin yıkılmasına sebep olan bir başka deprem de 1901 yılı

sonlarında meydana gelmişti Bu depremin ne kadar eve hasar verdigi hususu accedilık

olmasa da şehirde tamire ihtiyaccedil goumlstermeyen ev sayısının azlıgı dikkate alınırsa

depremin evler bakımından epeyce tahripkar oldugu anlaşllabilir 35

31 Henry F Tozer TuumlrkishArmenia and Eastern Asia Minor London 1881 s 421

32 Ali Karaca Anadolu Islahat ve Ahmet Şakir Paşa (1838-1899) İstanbul1993 s 85

33 Zeki Paşaya verilen altın ziraat madalyasımn yanısıra hizmeti goumlruumllen Erzincan belediye reisi ile muhasebeciye verilen guumlmuumlş ve bakır ziraat madalyaları hakkında bk Selahattin Tozlu Trabzon-Erzurum-Bayezid Yolu (1850-1900) Atatuumlrk Uumlniversitesi SBE Doktora Tezi Erzurum 1997 s 114

34 H F B Lynch Aynı eser II s 211

35 Bu tarihlerde Erzurum ahalisi bazı vergilerden muaf tutulmuştu ve bunlardan biri de taş ocakları vergisiydi Buumlyuumlk ihtimalle bu karar deprem dolayısıyla alınmıştı 1901 depremi ve akabinde şehirde yapılan işler iccedilin bk S Tozlu Erzurum Tarihinde Depremler s 115

-aA(1Ir 2OıEldrJJzurlluwmu2ıııOIU02--DueLlrg~islLi--ltSııı8y)lITLıiıl[middotrblki~yaiUtfAurlliaşilltıwrmwıualllllarııIIlEııQşiUtjl1middottuumlILlŞuumllUuml --=-327shy

Birinci Buumlyuumlk Savaştan sonraki Enneni yıkımını belgelemek iccedilin 1918 yılı

Mayıs ayında Erzuruma gelen uumlnluuml tarihccedili Ahmet Refık (Altınay) savaşın accediltığı

derin yaraları anlatırken Erzurum evlerine de huumlzuumlnluuml soumlzlerle değinir Erzurum muazzam camileri latif minareleri yuumlksek binaları karga yuvalarıyla dolu yuumlksek kavaklarıyla buumlyuumlk bir harabe şehrin eski mamurluğu enkaz ve duvarlarla kalan binalardan anlaşılıyor İki katlı kdgir (taş) evleri sırf Erzuruma has bir mimarı tarzında uumlst kat ekseriyetle şahnişin tarzında ccedilıkıntılı yapılmış Alt kısımları zarif doğramalarla suumlslenmiş Binaların bir kısmı gayet sağlam taş bir kısmı adi kerpiccedil

Bazı evlerin kapıları accedilılmış iccedilerdekilerin goumlruumllmemesi iccedilin kafes konulmuş36

Erzurum Evlerinin İnşa Tarzı ve Malzemesi

Buraya kadarki bilgiler Erzurum evlerinin kaynaklara goumlre nasılolduğunu

ortaya koymak iccedilindi Bu başlıkta ise evlerin inşa tarzı ve malzemesi hususundaki kayıt ve goumlzlemler değerlendirilecektir

Evliya Ccedilelebi Erzurum evlerinin taştan yapıldığını ifade ederken zeminin altında olduklarını da soumlylemekteydi Nitekim aynı kayıtlar XiX yuumlzyıla ait belge ve kaynaklardan da iktibas edilmişti Yukarıda kısmen accedilıklandığı uumlzere evlerin zeminin altında yapılmasının temel sebebi şuumlphesiz iklimdi İklimin her bakımdan

insan hayatındaki en muumlhim youmlnlendirici faktoumlr37 olduğu dikkate alınırsa soğuk bir belde olan Erzurumdaki tesiri de rahatccedila anlaşılabilir Erzurum meskenlerinin genellikle insanlarla birlikte hayvanları da barındıran birer kuumllliye şeklinde inşa

edilmeleri işte bu iklim zorlamasının neticesiydi38 Şoumlyle ki evlerin kapı cephesi dışındaki buumltuumln cepheleri toprağa dayatılır ve boumlylece hem insanların hem de hayvanların ısınması kolay hale getirilirdi Diğer taraftan boumlyle bir inşa tarzının

muhakkak fakirlik ve zaruret ile de alakası vardı Fakat hatırda tutulması lazım gelen muumlhim bir husus da bu nevi inşa tarzının sıcak beldelerde de tercih edildiğidir Zira zemine goumlmuumllmuumlş ve hatta zeminin iyice altına yapılmış evler sıcaktan korunaklı

serin mekanlarda ikamet etmenin en iyi yoludur Bu yapım tarzının hangi zamanlarda değişmeye başladığı yukarıdaki bilgilerden takip edilebilir

Erzurum evlerinin malzemesine gelince Evliyanın XVII asırdaki goumlzlemleri evlerin taştan yapıldığında şuumlphe bırakmasa da buumltuumln evler iccedilin aynı olguyu kabul etmek zordur Ccediluumlnkuuml yine Evliyanın kaydına goumlre Erzurumun odunu yoktur ve cuumlmle dağları ccedilıplaktır Fakat Erzurumluların keran dedikleri buumlyuumlk gemi direkleri

36 Ahmed Refik Kafkas Yollarında (Hatıralar ve Tahassuumlsler) İstanbul 1919 s 37

37 Nazmiye Oumlzgilccedil-Erol Tilmertekin Coğrafya Geccedilmiş Kavramlar Coğrafyaeılar İstanbul 2000 s 205 vd

38 Bu hususlarla birlikte Erzurum evlerine ilk temas edilen kıymetli bir tanıtım yazısına bk Bahaettin Oumlgel Erzurum Evleri Olkuuml m ı12 Ankara Aralık 1947 s 32-33

-328- s Tuzlu-M Kllccedilllkueurhı Erzurum Eyleri (Taribi Kayıt ye Sabitlere Goumlre)

iki konak mesafedeki dağlardan getirilmektedir Kırk arşın boyundaki keranlar kırk

akccedilaya satılmaktadır39

Evliyanın boylarını uumlccedil metre goumlsterdiği keranlarm ağacı iyice az bir beldede yakacak olarak istihlak edilmesi muumlmkuumln değildir Bunlar olsa olsa mesken ve sair binaların inşasında kullanılmışlardır Nitekim Erzurum evlerinin tamamma yakını

temelden sonraki boumlluumlmuumlnde ve kiriş yerlerindeki keranlarla dikkat ccedileker Diğer

yandan Erzurum evlerinin en belirgin vasfı tavanlarının inşa tarzı ve malzemesidir Bu yapım şekline kınlangıccedil adı verilir ve tamamıyla ahşaptan oluşur Hatta bu inşa

tarzının Ulucamide de varolduğu Evliyanın notlarından anlaşılmaktadır Demek ki Erzurum meskenlerinde ahşap malzemenin de oumlnemli bir yeri vardır ve bu tabiidir

Ahşap malzemenin temini hususunda Osmanlı tarihinin son yuumlz yılına kadar ciddi manialarla karşılaşılmadıgı anlaşılmaktadır Son yuumlz yıl ise 1877-1878 Osmanlı-Rus savaşından Birinci Buumlyuumlk Savaşa kadarki yıllardır 1877-1 878 savaşı

sonunda Ruslara bırakılan Karsa bağlı Soğanlı ormanıarı yegane olmamakla birlikte Erzurum evleri iccedilin en muumlhim kereste kaynağıydı Bu onnanların Ruslara bırakılması Erzurum ve civarı halkını bilhassa kerestelik ağaccedil ve yakacak temini bakımından epeyce sıkıntı ve muumlşkilata duumlşuumlrmuumlştuuml Hatta Anadolu Islahatı

programının tatbiki iccedilin Erzuruma gelen komisyon uumlyelerinin halktan dinlediği en muumlhim şikayetlerden biri de buydu Oumlyle ki Anadolu Islahatı hususunda Babıaliye

baskı yapan Avrupalılardan şuumlphesiz alaylı bir uumlslupla evvela bu meseleyi

halletmeleri istenmişti40

Erzurum evlerinin taş malzemesinin kaynakları kereste menbaı kadar uzak ve muumlşkilatlı değildi Tespit edilebildiği kadarıyla ev vs binaların inşası iccedilin IUumlZUUllu olan taş malzeme şehir yakınındaki ocaklardan sağlanmaktadır Bu ocaklardan en muumlhimi Kanber koumlyUnde bulunmaktaydı Diğer taraftan Kanbere yakın Tufanccedil Umudum İlanlı (Yılanlı) Topdağı ve Muumlduumlrge ile Pasinlerin Aha (Ağa) koumlyuumlnde

de taş ocakları vardı 41

39 Evliya Ccedilelebi Seyahatname II s 216

40 Erzurumun Osmanlılar zamanındaki yakacak ve kerestelik meselesi ayrı bir etuumldde değerlendirilmiştir Sadece 1877-1878 savaşından sonraki vaziyet iccedilin bk Bilal N Şimşir British Documents on Ottoman Armenians (1856-1880) I Ankara 1989 s 534 Babıali tarafından halkın arzusunun yerine getirilmesi iccedilin yapılan ccedilalışmaların ilkine ayrıca bk BOA İrade Meclis-i Mahsus nr 3044

4 ı Bu ocakların etrafında taş işleme atoumllyeleri (karhane) bulundu~ Erzurum yıllıklarından anlaşılmaktadır Kanber Umudum ilanlı ve Tufanccedil ocaklarından ccedilıkarılan taşlar kırmızımsı ve işlenmege gayet muumlsaittir Muumlduumlrge ve Topdağı ocaklarından da beyaz taş

ccedilıkarılmaktadır Pasinlerdeki Aha taşlarına ise Saltaş denmektedir Bu taşların buumlyuumlk bina ve bilhassa ev inşasında kullanıldığına bk Salname-i Yilayet-i Erzurum Erzurum 1291 s 168-169 Ev vs inşasında taş malzemenin yerine bk Haşim Karpuz Erzurum Evleri Ankara 1993 s 41-42 Nusret Ccedilam Erzurum Tabyalan Ankara 1993 s 196

JAIıUumlILIIJDrlJlkjllJYtıı8IL nşutııjtQIIJslUiiuDlJeı2-1i4lsiJSoııaııYILI ~-329-t oAııralıışiltııırmllialamplliUar~1~E 2oilQLIOEıLltrzLLrllJUmllUı2~QQIU2i-

Erzurum evleri hakkında bilhassa seyyahların belirttiği muumlhim bir husus vardır Onların oumlnemli bir kısmı Erzurum evlerinin toprak veya ccedilamurdan inşa

edildigi goumlzlemini aktarmaktadır Bu goumlzlemlerin bir kısmı dogru olmakla birlikte bir kısmının epeyce ihtiyatlı karşılanması lazımdır Bunun sebebi de seyyahların

iyice bakmadan sadece dış goumlruumlnuumlşe aldanarak bilgi vermeleri olmalıdır CcedilUnkil evler hangi maızemeyle yapılırsa yapılsın ccediloğunlukla saman karıştırılmış toprakla sıvanmıştır İşte bu dış goumlruumlnuumlş aldatıcıdır ve evlerin ccedilamurdan inşa edildiği kanaatını vermektedir Herhalde seyyahlar da boumlyle bir hataya dUşmuumlşlerdir

ABSTRACT

it is very important to research the houses of Erzurum as to the social history of the city Because the buiIding style of the houses includes very important information about the daily life of the people The cold weather in the winter months has very important share on the style of the houses It is used stone material predominantIy in the construction of the houses Also several earthquakes which took place in different dates affect the construction plan of the houses The most important earthquake resulting in collapsing a lot of houses took place in 1859 After this earthquake the houses of Erzurum are reconstructed in a new style

In this research documents in the Premiership Otoman Archive (Başbakanlık Osmanlı Arşivi-İstanbul) local and foreign traveliers memories who visited Erzurum and scientific boks connected with this subject are predominantly profited

-dAıLLıJTuUumlıırlUki~yalıtaAıinıIlllŞil1brUmwawJaun1JEııQlIlişl1tjtUuıusU1JDlZleırglIiuşi ~-319-Sua)JYJu2oııQIEıırı~uııırııuwm 2lt11lQQILıI2--

İccedilerden bakıldıgında pencere odaya dogru gittikccedile genişleyen piramidin sonuna yerleştirilmiştir Genellikle ocagın iki tarafinda suumlsluuml halılarla bezenmiş

divan bulunmaktadır Bacaya yakın bir yerde sicimle accedilılıp kapanan agaccedil bir kapak vardır Baca damın uumlzerinde yaklaşık iki fit yuumlksekligindedir Bacadan iccedileri bir şey

duumlşmesini oumlnlemek iccedilin bacanın tepesine yassı bir taş kapatılır Dışardan bakılınca

baca damdaki ccedilimen ve karların arasında yuumlkselen zehirli bir mantar gibi goumlrUnuumlr

Bu yer altı evi tam tepeye degil hafif meyilli bir yere yapılır Giriş kısmının

yer aldıgı oumln cephe yamacın alccedilak kısmındadır Diger uumlccedil taraftan bakılınca bir evin varlıgı pek belli degildir Oumln taraftan bakılınca yaklaşık 4-5 fit yuumlksekliginde kuumlccediluumlk bir tuumlmsek gibi goumlruumlnuumlr Boumlyle bir ev boşaltıldıgı veya harabe haline geldigi zaman epeyce tehlikeli olabilir ccediluumlnkuuml topragın altında ev bulunduguna dair bir iz yoktur Uumlzerinde bulundugunuz at her an bacaya takılarak ayağını kırabilir Şehirde bacalardan yapılan hırsızlıklara dair birccedilok hikaye vardır

Evin en ilginccedil ve dikkate deger kısmı oumlkuumlz1erin konuldugu buumlyuumlk ahırdır

Yedi-sekiz ay suumlren uzun kış boyunca insanlar gibi hayvanlar da hemen hiccedil dışarı

ccedilıkmazlar Bu hayvanların sıcaklıgı buumltuumln evin sıcak kalmasını saglar

Bu buumlyuumlk ahınn bir koumlşesinde giriş kapısının yakınında yerden uumlccedil fıt

yuumlkseklikte agaccediltan yapılmış bir platform vardır Bunun iki tarafı evin duvarlarıyla

ccedilevrili olup bu duvarlardan kapının karşısındakinde ocak yeralır Bu kare şeklindeki

platformun accedilık kalan diger iki tarafı hayvanların girmesini engellemek iccedilin agaccedil

parmaklıklarla ccedilevrilmiştir Bu kısma selamlık denir ve evin sahibi misafirlerini burada agırlar

Evin giriş kapısıyla bu platform arasındaki kısım antre goumlrevini goumlrmektedir Burada yaklaşık 6 fit genişliginde meyilli bir dehliz accedilık havanın iccedileri girmesini saglar Bu dehlizin son uumlst kısmında bir dış kapı iccedil kısmında ise bir iccedil kapı vardır

Bu dehliz ı ofitten uzun olabilir Dış kapı keccedile ile kaplanmış sagıam bir agaccediltan

yapılır 12

Erzurumda Curzonun tanıttığına benzeyen mekanlar Ahır Sekisi Misafir Odası ve Ceferik (Ceferlik) adlarını taşımaktadır Ceferik bir tuumlr malzeme koyma yeridir ve burada yatak da bulunur Fakat ccedilok nadir hallerde erkek hariccedil eeferikte misafir yatınlmaz Ahır

Sekisi Curzonun tarif ettiği gibi ahırın bir kenarında yuumlksekccedile yapılmış ve hayvanların

girmesine mani olmak iccedilin ağaccedil parmaklıkla ccedilevrilmiş yerdir Ancak burada hane halkı

ve ccedilok samimi akrabalar ara sıra oturur katiyetle misafir ağırlarna yeri veya selamlık

değildir Misafir odası ise şuumlphesiz misafirlerin ağırlandığı mekandır Galiba Curzon odayla ahır sekisini birbirine karıştırmıştır

12 R Curzon Aynı eser s 45-51

-320- Ş Iozlu-M Kuumlccediljlkueurlu Erzurum Eyleri (Tarihi Kayıt ye Sahitlere Goumlre)

Erzurum Evlerinin Ağaccedillandırılması

Erzurum ve ccedilevresinin agaccediltan mahrum oldugu ve bilhassa meyveli agacın

hemen hiccedil bulunmadıgı kaynaklarıyla bilinen bir husustur 13 Ancak zaman zaman bu noksanın izalesi iccedilin bazı teşebbuumlslerde bulunuldugu vakidir İşte bunlardan biri de Kırını Harbi olarak bilinen 1853-55 Osmanlı-Rus Savaşı sırasında olmuştu Bu harp Erzurumu fazla etkilememekle birlikte bilhassa lojistik bakımdan Erzurumla alakahydl Yani Kars ve civarındaki Tuumlrk askerinin lojistigi Erzurum valiligine havale edilmişti ve bu lojistik arasında şuumlphesiz yakacak da vardı Ancak Erzurum ve ccedilevresi agaccediltan mahrumdu Savaş sırasında Erzurum valisi bulunan Mustafa zarif Paşa bu mahrumiyeti gidermek iccedilin Erzurumun koumly ve kazalarına birkaccedil milyon kavak ve soumlgtıt agacı diktirmiş ve bu işlerle birlikte kendi cebinden 2000 kese kadar

para harcamıştı 14

Zarif Paşanın bu teşebbuumlsuuml Erzurumun tabii ccedilevresi ve evlerinin tarihi bakımından oldukccedila muumlhiındirı Zarif Paşanın 22 Mayıs 1853 (13 şaban 1269) tarihiyle Babıaliye yolladıgı bir yazı bunun teferruatını anlatmaktadır Paşanın

verdigi bilgiye goumlre Erzurum eyaleti kış memleketi olup odun koumlmuumlr vs yakacaga ihtiyacı ccediloktur Ancak şehir iccedilinde ve yakın yerlerde Soganh ormanıarından başka

agaccedil ve orman yoktur Hele meyve agacı bir yana nerdeyse yuumlz hanede uumlccedil-beş

kavak ve soumlguumlt agacı bile goumlruumllmemektedir Dolayısıyla boumllge ahalisi epeyce zaruret ccedilekmektedir Bunları dikkate alan vilayet meclisi agaccedil ekilmesi iccedilin halkın teşvik

edilmesi kararını almış ve şu şekilde yuumlruumlrluumlge koymuştu İlkin vali konagından başlanarak her hane sahibi bahccedilesi varsa bahccedilesine yoksa evinin oumlnuumlne veya imam ve muhtarların goumlsterecegi yerlere beşer ve degirmen sahipleri su harklarına seksen ila yuumlzer adet soumlguumlt ve kavak agacı dikecektir Bu kararın tatbikiyle uumlccedil-doumlrt ay zarfında 300000 agaccedil ekilmiş ve mayıs ayına gelindigi zaman bunların hepsi filizlenmişti Vali Paşa mayıs ayına kadar beklemiş ve neticeyi goumlrmeden sadrazama bildirmeyi dogru bulmamıştı Zira Erzurum soguk bir memleketti ve fidanlarm

donma tehlikesi vardı Lakin donma olmamıŞ ve fidanlar yemyeşil accedilmıştı IS

Zarif Paşa halkın yeşillik nimetinden ccedilok memnun oldugunu ve bunun bereket getirdigini şoumlyle anlatır Erzurum ahalisi arzuladıgı halde hiccedilbir tarihte goumlrmedigi agaccedillık ve yeşilligi goumlruumlnce teşekkuumlrle birlikte padişahın oumlmruumlne de duacı

olmuşlardır Hatta bu muumlbarek senenin feyiz ve bereketinden dolayı bu havalide

13 Evliya Ccedilelebi Seyahatname II s 215-216 Katip Ccedilelebi Cihannuumlma ilavelerle nşr İbrahim Muumlteferrika İstanbul 1145 s 423

14 Enver Ziya Karal ZarifPaşanın Hatıratı 1816-1862 Belleten IV Ankara 1 Teşrin ı 940 s 471middot472

15 BOA İrade Dahiliye nr 17091 Erzurum valisi Mustafa Zarif Paşanın sadrazama yolladıgı yazı

ıı re~iillsi ----32ı shyAfııJJIuOıırkillolmiddotJjYAutıAırJQşlııtıruwwawlauru Eıınlllls1ltjtuumlUllllsUuDwe SuıaIJJyıu2doQJEıoıırzlolulllrııumIlUi2i11lQQIıl2----

olan bolluk ve ucuzluk oumlnceleri goumlruumllmemiş bir şeydir Oumlyle ki hem halk hem de

muumlltezimler ambarlarını zahireyle doldurmuştur 16

Sadrazam ve padişah ise ekime devam edilerek agaccedil adedinin artırılmasını ve

zarif Paşaya da onurlandırıcı bir cevap yazılmasını istediler 17 Vali Mustafa Zarif Paşa kaleme aldıgı hatıralarında Erzurum şehriyle civar koumlylerine birkaccedil milyon kavak ve soumlguumlt agacı diktirdigini soumlyluumlyor ki bu bilginin dogro oldugu muhakkaktır

Zira eyalet meclisinde yapılan goumlruumlşmelerden sonra alınan karara goumlre Erzurumda her evin bahccedilesine veya oumlnuumlne uumlccedil-beş agaccedil dikilecekti Nitekim bundan sonraki yıllara ait bazı kaynaklarda Erzurum evlerinin epeycesinin agaccedillı ve bahccedileli olduğundan soumlzedilmesi bu agaccedilların oumlnemli bir kısmının Zarif Paşanın

teşebbuumlsuumlne baglanmasını icap ettirmektedir

Erzurum Evlerinin Doumlnuumlm Noktası 1859 Depremi

Depremler birccedilok şeyle birlikte en ccedilok mimarı yapıları ve dokuyu zedeler Eski depremlerin bu nevi tesirleri tam olarak tespit edilemese de bunun oumlrnekleri Erzurumda da vardır Bilhassa XIX yuumlzyılın ikinci yarısındaki zelzelelerde meydana gelen degişiklikler artık bilinmektedir Mesela 1852 yılında Erzurum ve oumlzellikle Kevgiri koumlyuumlnde etkili olan deprem şehir merkezinde 84 evin tamamen yıkılmasına sebep olmuştu Ayrıca 8 evin eyvanı 6 evin birer odası ve i 5 evin ahırı

15 buumlyuumlk ve 40 kuumlccediluumlk samanlıkla 1077 ocak yıkılmıştı 18

Bunlara dayanarak Erzurum evlerinin esasında bir muumlştemilat oldugu sonucu ccedilıkarılabilir Yani evlerin etrafinda başka ihtiyaccedilların karşılandıgı meklinlar da vardır ve buralar tamamıyla tarım toplumunun hususiyetlerini yansıtmaktadır Fakat asıl mesele depremden sonra bu evlerin nasıl yapıldıgına dair herhangi bir bilginin olmayışıdır Zira boumlyle bir not Erzurum evlerinin eski ve yeni hallerini ortaya koymada ccedilok faydalı olacaktı

Erzurum evlerinin eski ve yenisini karşılaştırmak ancak 2 Haziran 1859 guumlnuuml meydana gelen deprem sonucu muumlmkuumln olabilmektedir Bu depremde Erzurumdaki 7000 evin uumlccedilte ikisinden fazlası yıkılmıştı Resmi rakamlara goumlre 1462 evin tamamı 1200 evden fazlasının yarısı 1300 evin uumlccedilte biri yıkılmış ve 1000den fazla ev de oturulamayacak derecede hasar goumlrmuumlştuuml Aynı yıl vilayette kurulan Erzurum İnşaat Meclisi marifetiyle bu evlerin 1961i tamamen yapılmış ve ikamet edilecek hale getirilmişti Ayrıca 1175 evin tamirine başlanmış ve 1128 evin de

16 BOA Aynı belge goumlsterilen yazı

17 BOA Aynı belge sadrazamın 9 Haziran 1853 (2 Ramazan 1269) tarihli arzı uumlzerine padişah Abduumllmecidin bir guumln sonraki soumlzluuml emri

18 S Tozlu Erzurum Tarihinde Depremler s 99

-322- s Tgzln-M KuumlccedilQknenrln Erzurnm Eyieri craribi Kayıt ye Şabitlere Goumlre)

tamirine başlanınak uumlzeredir Nihayet vali Arif Paşanm gayretleri sonucu şehirdeki

evlerle birlikte birccedilok bina ve mabedin inşa veya tamiri gerccedilekleştirilmişti 19

Yukarıdaki rakamlar Erzurum şehrinin uumlccedilte ikisinden fazlasının yıkıldıgmı ve hemen peşinden inşa edildigini goumlstermektedir Bu demektir ki Erzurum evlerinin ccedilogu 1859 yılındaki zelzeleden sonra yeniden yapılmıştır Ancak evlerin inşa tarzı

hakkında bilgi sahibi olmamak eski evlerle yenilerinin mimari bakımdan mukayese edilememesini dogurur Oysa bu hususu accedilıklıga kavuşturacak ccedilok mUhim bir belge vardır Vali Arif Paşanm başkanlı~mda toplanan Erzurum Vilayet Meclisi i 1 Eyluumll i 859 tarihli mazbatasıyla şehirdeki son durumu devlet merkezine bildirmişti Bu mazbatada Erzurumdaki eski ve yeni evlerin inşa tarzından şoumlyle bahsedilmektedir

Erzurumun eski binaları penceresiz ve yerden yapma şeyler iken bu defa (ahalinin) ekserisi hanelerini fevkani ve etrafa nezaretli ve pencereli olarak tarz-ı

nevin-i dilnişin uumlzere yapmakta olmaları dahi 20

Demek ki 1859 yılmdaki depremden evvel Erzurum evleri genellikle tahtani (toprak zeminine goumlmuumlluuml) bir tarzda yapılmıştır Ancak depremden sonra fevkani (zeminin uumlstuumlnde) olarak inşa edilen evlere pencere de konmuş ve etrafm rahatlıkla

goumlruumllebilecegi bir hale sokulmuştur

i 859 depreminden sonra uumlccedilte ikisinden fazlası yıkılan Erzurum şehri yeni tarz evlerle yeni bir goumlrilnOme kavuşturulmuştur Bu imarın en oumlnemli sonucu evlerin ccedilogunun yenilenmesidir Dolayısıyla bu deprem Erzurum evlerinin doumlnuumlm noktası

sayılır Nitekim 1893 ve 1898 yıllarında şehre gelen Lynch Erzurumda eski binanın

fazla kalmadıgını bunun da 1859 yılındaki depremden kaynaklandıgmı ifade

eder21

Erzurumda i 859 depreminde yıkılıp yeniden yapılan veya tamir edilen evler mahalleIere goumlre şoumlyledir

19 Erzurum tarihinin en buumlyuumlk ve zararlı depremi olan 1859 depremi ve di~er depremler iccedilin bk S Tozlu Erzurum Depremleri (1850-1900) Akademik Araştırmalar or 1 Erzurum 1996 s 119-126 Sadece 1859 depreminin ayrıntısına bk S Tozlu Erzurum Tarihinde Depremler s 100-112 Depremden (1859) sonra şehri imar edip Erzurum halkının da ccedilok hoşnut kaldıgı vali Arif Paşa goumlrevden alınarak yerine Ethem Paşa

atandı Ethem Paşa oumlnceki vali zamanından artan bazı ufak işleri tamamladıgı halde şehri ihya etmiş gibi merkeze yazmıştı Fakat Erzurum ahalisinin Babıaliye yoladı~ bir mazbatada deprem sırasında şehri ve halkı ihya ettigi birccedilok hayırlı işler yaptıgı halde azledilen Arif Paşanın azlinden duyulan uumlzuumlntuuml bildirilmekteydi (Cevdet Kuumlccediluumlk Tanzimat Devrinde Erzurum İuumlEF Doktora Tezi İstanbul 1975 s 449)

20 BDA İrade Dahiliye nr 29310

21 H F B Lynch Armenia Travels and Studies II Beirut 1967 2 baskı s 21 ı

-aAılliJTullurlıjlllmiddot)lyautflAıırallllşwtırıılmııııawlaunuEııQgştillJmiddott~QşuQuDaeıırelOliişllLiıiSlilayJJı2LQIELrzulLrwumIllol2Q18QıIı2 ~-323-

Yegenaga 140 Lalapaşa 38 Aşagıhabipefendi 103 Yukarıyoncalık 195 Kabemescidi 19 Caferefendi 115 Veyisefendi 123 Yukarımumcu 100 Agmescit 31 Kavak 82 Emirşeyh 41 Kadana 110 Alipaşa 73 Koumlseoumlmeraga 30 Taşmescit

142 Zeynelabidin 4 Dervişaga 61 Hacıcuma 56 Bakırcı 39 Muratpaşa 214 Aşagıyoncalık 126 Hasanibasri 410 Sultanmelik 185 Abdurrahınanaga 96 Topccediluogıu 110 Narınanlı 40 Hanımhamamı 20 Sivas 6 Yukarıhabipefendi 96 Gez 90 Feyziye 33 Mehdiefendi 133 Caferzade 14 Aliaga 51 Mirzamehmet 21 Ayaspaşa 50 Kemhan 51 Cedit 104 Kuloğlu 17 Camiikebir 164 İbrahimpaşa 28 Ccedilırccedilır 60 Aşagımumcu 1L0 Eminkurbu 122 Kasımpaşa 35 Şeyhler 50 Dere 109

Vaniefendi 160 Boyahane 55 Karakilise 70 Ccedilukur ll Ccedilortanda 25 ev 22

Depremden Sonra Erzurum Evleri

] 859 depreminden sonra Erzuruma gelen seyyahlann bazısı bu depremin şehri degiştirdigini soumlylerse de bazıları hiccedil deginmez Nitekim 1869da Erzurumu anlatan Fransız tabiat araştırmacısı T Deyrolle bu zelzeleye temas etmeden şehri

anlatır Erzurum onun goumlrduumlguuml en şarklı şehirdir Pazarın kııruldu~ mahalle dışındaki buumltuumln muumlsluumlman mahallelerinin sokakları ccedilamurla sıvanmış duvarlarla ccedilevrilmiştir Bunlara pencere veya kapı goumlrevi yapan ccedilok az ve kuumlccediluumlk delikler accedilılmıştır Evlerin ccediloguna bilhassa tek katlı olanlarına ıŞık evin tavanında accedilılmış

bir bacadan girer Yagmur (veya başka şeyin) eve girmesini oumlnlemek iccedilin de bacaya yaglı kagıttan ehram şeklinde şeffaf (ıŞık geccediliren) bir kuumllah geccedilirilir Evlerin uumlstil toprak oumlrtuumlluumlduumlr ve baharda ccedilayır gibi olur Hatta evlerin damında koyun ve keccedili otlatılır Hayvanların dışkılarından yapılan tezekler yazın evlerin damlarında bir kısmı da duvarlara yapıştırılarak kurutulur Evlerin ccedilo~un cephesi yazın tezekle

kaplıdır23

1876 yılının kışı başladıgı sıralarda Erzuruına gelen Captain Fred Bıımaby

Erzuruınu beşgen bir şehir olarak tanıtır Ona goumlre uzaktan Erzuruma bakan birisi burayı dalgaların havaya kaldırıp bir koya savurdugu terkedilmiş dev bir gemiye

benzetir Geminin ana diregi de kerpiccedil evlerin arasında yuumlkselen eski bir kuledir24

22 Bu liste iccedilin bk S Tozlu Erzurum Tarihinde Depremler s 107-109

23 Theophile Deyrol1e 1869da Trabzondan Erzuruma tre RE Koccedilu İstanbul ty s 54shy55

24 Fred Bumaby On Horseback Through Asia Minor I-IL London 1877 Il s 115 Bu eser iki cilt olmakla birlikte tek ci1t halinde iki ccedilevirisi yapılmıştır F Bumaby Kuumlccediluumlk Asya Seyahatnamesi Anadoluda Bir İngiliz Subayı tre M Gaspıralı Sabah Yay İstanbul 1998 s 205 F Bumaby At Sırtında Anadolu tre F Taşkent İletişim Yay İstanbul 1999 s 272

-324- S Tozıu-M KUumlccedilUkulurhl Erzurum Evleri (Tarihi Kayıt ye Şahitıere Goumlre)

F Burnabyden bir yıl sonra 1877-1878 Tuumlrk-Rus savaşı sırasında doktor olarak Erzurumda goumlrev yapan AYUstralyalı Charles S Ryan Erzurumda uzun zaman kalmasına ra~en ccedilok az bilgi verir Ryana goumlre Erzurumda evlerin uumlstuuml duumlz damlıdır ve taştan saglam bir surette yapılmıştır Halk sıcak yaz guumlnlerinde bu

damlarda otunnakta ve bir nevi temiz havaya ccedilıkmaktadır25

Doksanuumlccedil Harbi Erzurum evlerinin ccedilevre goumlruumlnuumlmuuml bakımından son derece koumltuuml bir hal almasına sebep olmuştu Bu da hem Tuumlrk hem de Rus askerlerinin yakacak ihtiyacından ve aynı kaynaklardan halkın yanısıra iki ordunun odun temin etmesi gereğinden kaynaklanıyordu Dolayısıyla ihtiyaccedil birkaccedil kat daha artıyordu

Nitekim 4 Kasım 1877 tarihindeki Deveboynu mağlubiyetinden sonra Erzuruma kapanmak zorunda kalan Tuumlrk askerlerinin soğuktan korunması ciddi bir mesele olmuştu Zira bu seneki kış oldukccedila şiddetliydi Diğer taraftan Rus askerleri de aynı

muumlşkilada karşı karşıyaydı Hatta Serasker Fosfor Mustafa Paşa 3 Aralık 1877 (21 Teşrinisani 1293) tarihiyle Anadolu Ordusu Kumandam Gazi Ahmet Muhtar Paşaya

ccedilektiği telgrafta Rusların bulunduğu Deveboynu civarında karın ccedilok olduğunu ve oralarda odun bulunamayacagını ileri suumlrerek onların kısa suumlrede geri ccedilekileceğini

umduğunu belirtir Duumlşmanın odun bulamayacağı iddiasını garip bulan Muhtar Paşanın muumlhimme ldUibi Mehmet Arif Bey Seraskerin aksine şoumlyle der Bir de duumlşman odun bulamaz diyor ki abestir Zira bizim koumlyluumllerin evleri ne guumln iccedilin duruyor Ayrıca verdiği akccedile karşılığında evleri ve ahırları soumlkuumlp soumlkuumlp yakıyor

Evini vermeğe razı olmayanlara da bir goumlz belerttiği gibi değil evini varını yoğunu

elinden alıyor 26

Goumlruumllduumlgtı gibi Ruslar civar koumlylerdeki halkın ev ve ahırlarını soumlkerek yakacak ihtiyacını temin etmektedir Aslında bu Rusların eskiden beri yaptıkları bir şeydi ve buna Doksanuumlccedil Harbinde daha fazla başvurmuşlardı Nitekim Serasker Fosfor Mustafa Paşanın telgrafina 4 Aralık 1877 (22 Teşrinisani 1293) tarihinde cevap veren Muhtar Paşa durumu accedilıkccedila ortaya koymaktadır Ruslar Pasinler

kazası koumlylerindeki buumltuumln sahipsiz evleri yıkarak yakacak temin etmektedir27

25 Charles S Ryan Unckr the Red Crescent Adventures of an English Surgeon with the Turkish Army at Plevna and Erzeroum 1877-1878 London 1897 s 326 Bunun Tuumlrkccedile tercuumlmesine bk Kızılay Emri Altmda Pilevne ve Erzurumda 1877-78 (Rus-Tuumlrk Harbi) tre A R Seyfıogıu İstanbul 1962 s 186

26 M Arif Başımıza Gelenler Dersaadet 1328 s 444

27 Mehmet Aririn yazdıgına goumlre bu tarihten beş-on guumln sonra Topdagındaki Aziziye istihkfunının oumlnuumlnde karakol bekleyen Tuumlrk askerlerinden bazıları donarak oumllmuumlş hatta bazı askerlerin elindeki tuumlfekler soguktan yarılmıştı (Aynı eser s 336) Askerin hastalanmaması ve soguktan korunması iccedilin koyun derisinden kuumlrk yaptıran Muhtar Paşa

bu tedbirin de hastalıgı oumlnleyemedigini kaydeder (Gazi Ahmed Muhtar Paşa Serguumlzeşt-i

Hayatımm Cild-i Sanisi 1294~Anadoluda Rus Muharebesi Dersaadet 1328 s 298) Demek ki soguklar Erzurumda artık oumllduumlruumlcuuml olmuştu Nitekim Dr Ryan Rus

-aA~OLTuQıırJlolkj~yMIJtJAUrll4aşJllhLLrwlWllalliLarıılıEltIlnlUstuitQlIlsuıQ DıılteLlrııjsui zulUcuıııw2ıı1OOllıl2i-- Sraayıııı2ııOJEır ----325shy

Rus kuşatmasından dolayı Erzuruma kapanan Osmanlı askerlerinin yakacak ihtiyacı temin edilemiyordu Halbuki sadece askere pişirilecek yemek iccedilin guumlnluumlk 18-26 ton (15-20000 kıyye) odun gerekmekteydi Soumlzkonusu odunun karşılanması

amacıyla Erzurumda ne kadar agaccedil varsa hepsi ordu tarafından satın alınarak keshysildi Bu feci vaziyete deginen Mehmet Arif askerin o zamanki ihtiyaccedilları ve bu arada Erzurumun dogal ccedilevre tarihi bakımından ccedilok degerii goumlzlemler aktarır

Odunurnuz yoktur Bazı evleri ve keresteden yapılmış gayet buumlyuumlk hanları satın

alarak soumlkuumlp odununu askere taksim ediyorduk şaka degil yalnız yemek pişirrnek

iccedilin Erzurumdaki askerimiz guumlnluumlk onbeş yirmibin kıyye oduna muhtaccediltır

Askerlerin mevkilerini ısıtmaya ve hastahanelere verilmesi gereken odun da caba Bunlar iccedilin de Erzurumdaki bazı evlerin accedilıklıklarında bulunan bahccedile gibi yerlerde ne kadar kavak ve soumlguumlt agacı varsa hepsi satın alınarak kesildi Oysa Erzurum

zaten ormansız ve agaccedilsız bir memleketti28

Kırım Harbi sırasında Erzurum valisi Zarif Paşa tarafından diktirilen ve hemen her Erzurwnlunun evinin oumlnuumlnde oluşturulan bahccedilelerin nasıl yokedildigi M Arifin bizzat goumlruumlp anlattıklarından anlaşılmaktadır Zaten agacı bulunmayan şehir ve bilhassa evler savaş mecburiyetiyle tamamen agaccedilsız kalmış oldu

Rusların şehri işgali guumlnlerinde Erzurumda bulunan Levant Herald gazetesi muhabiri 18 Aralık 1877 tarihli mektubunda şehirdeki durumu ccedilok net oumlzetler Erzurum ahalisinin duumlşuumlnecegi bir şey varsa o da yakacak maddenin azlıgıdır

Şehrin iccedilinde ve kırlarda bulunan buumltuumln agaccedillar kesildi Bunlar yakıldıktan sonra

evleri yıkıp enkazıyla ısınmaktan başka ccedilare kalmayacaktır29

Aynı muhabirin 25 Aralık 1877 tarihli mektubu daha teferruatlıdır Erzurum ve civarında agaccediltan eser kalmadıgı iccedilin yakacak azlıgı fazlasıyla hissediliyor Gerccedilekte bundan kırk--elli guumln evvel SoğanIt dağında ormanlar vardı Ama o vakit Rusların Erzuruma kadar iIerleyecegi kimsenin hatırına gelmezdi şimdi yakacak bulmak iccedilin evleri yıkmaktan başka ccedilare kalmadı şayet Erzurum beş-altı hafta dayanırsa evlerin enkazıyla ısınmak zorunda kalacagız Onun iccedilin Erzurumdaki emlak sahipleri fevkalade telaşlı Oumlncelikle yıkılacak evler ise kuşatma

korkusundan kaccedilmış olanların evleri olacaktır 30

Erzurumun Ruslara teslim edilmesi bu bakımdan yeni bir mecra daha accediltı

O da Rusların halka ait evlerle hanları yıkarak odunundan faydalanmasıydı

Nitekim Erzurum-Aşkale arasındaki Yenihan işgal sırasında Ruslar tarafından

kumandanı Loris Melikovun soguktan artan hastalıklar ve bilhassa uumlfo yuumlzuumlnden askerinin doumlrtte birini kaybettigini yazar (C S Ryan Aynı eser s 213)

28 M Arif Aynı eser s 336 dipnot 2

29 Mektubunda savaş sebebiyle şehirde fiyatların da arttıgını soumlyleyen rnuhabir bir ccedileki odunun 20 kuruşa satıldığını yazar (Basiret Gazetesi nr 2294 8 Kanunievvel ı 293)

30 Basiret Gazetesi or 2303 17 Kanunievvel 1293

-326- S Tozlu-M KUumlccedilUumlkujurlu Erzurum Eyleri (Tarihi Kayıt ye Sahitlere Goumlre)

yıkılarak odunları yakılmıştl Şehrin Tuumlrklere verilmesiyle yeniden inşa edilen hana

bu sebeple Yenihan adı verilmişti 3 ı

Doksanuumlccedil Harbi sırasında bilhassa şehrin merkezi agaccediltan mahrum kalmıştı

Hem şehrin hem de Erzuruma baglı sancakların agaccedillandırılması hususunda XıX

yuumlzyıl sonlarına dogru epeyce teşebbuumlste bulunulmuştu Bu ccedilalışmalarla boumllgede ormanlar oluşturulması teşebbuumlsuuml Anadolu Umum Muumlfettişi Ahmet Şakir Paşa

zamanında da devam etti Tıpkı Diyarbakırda oldugu gibi 1890 yılında Erzurumda

da epeyce agaccedil diktirildi32 Şakir Paşanın bu teşebbuumlsuuml iV Ordu kumandanı Muumlşir Zeki Paşa tarafından son derece dikkatle uygulandı Nitekim Erzurum vilayetine baglı sancaklara ve bilhassa Erzincana 500000 agaccedil diktirildi Ayrıca boumllgede ziraat ve ipekccedililigin geliştirilmesine katkıları dolayısıyla Zeki Paşaya altın ziraat

madalyası verildi33

Galiba Şakir ve Zeki Paşaların bu teşebbuumlsleri sonucu Erzurumda bahccedileli ve agaccedillı evler yeniden oluşmaya başlamıştır Bu yıllarda Erzuruma gelen seyyahların

goumlzlemleri haklı olarak bunu goumlstermese de sonraki seyyahların notları bu youmlndedir Mesela 1893 ve 1898 yıllarında Erzurumdan geccedilen Lynch Erzurumun ilkin pek hoş bir şehir olarak goumlruumlnmedigini bunun da yapı taşlarının rengi ve agacın azlıgıyla

ilgili oldugunu yazar Aynı seyyah Erzurumda ccedilok eski tarihlere ait fazla binanın

kalmadıgını ccediluumlnkuuml 1859 depreminde bunların ccedilogunun yıkıldıgını da kaydeder34

Bu kayıtlar hem 1859 yılındaki depremin hem de agaccedilsızlıgın etkilerini tespit etmek bakımından kıymetli bilgilerdir

Erzurum evlerinin yıkılmasına sebep olan bir başka deprem de 1901 yılı

sonlarında meydana gelmişti Bu depremin ne kadar eve hasar verdigi hususu accedilık

olmasa da şehirde tamire ihtiyaccedil goumlstermeyen ev sayısının azlıgı dikkate alınırsa

depremin evler bakımından epeyce tahripkar oldugu anlaşllabilir 35

31 Henry F Tozer TuumlrkishArmenia and Eastern Asia Minor London 1881 s 421

32 Ali Karaca Anadolu Islahat ve Ahmet Şakir Paşa (1838-1899) İstanbul1993 s 85

33 Zeki Paşaya verilen altın ziraat madalyasımn yanısıra hizmeti goumlruumllen Erzincan belediye reisi ile muhasebeciye verilen guumlmuumlş ve bakır ziraat madalyaları hakkında bk Selahattin Tozlu Trabzon-Erzurum-Bayezid Yolu (1850-1900) Atatuumlrk Uumlniversitesi SBE Doktora Tezi Erzurum 1997 s 114

34 H F B Lynch Aynı eser II s 211

35 Bu tarihlerde Erzurum ahalisi bazı vergilerden muaf tutulmuştu ve bunlardan biri de taş ocakları vergisiydi Buumlyuumlk ihtimalle bu karar deprem dolayısıyla alınmıştı 1901 depremi ve akabinde şehirde yapılan işler iccedilin bk S Tozlu Erzurum Tarihinde Depremler s 115

-aA(1Ir 2OıEldrJJzurlluwmu2ıııOIU02--DueLlrg~islLi--ltSııı8y)lITLıiıl[middotrblki~yaiUtfAurlliaşilltıwrmwıualllllarııIIlEııQşiUtjl1middottuumlILlŞuumllUuml --=-327shy

Birinci Buumlyuumlk Savaştan sonraki Enneni yıkımını belgelemek iccedilin 1918 yılı

Mayıs ayında Erzuruma gelen uumlnluuml tarihccedili Ahmet Refık (Altınay) savaşın accediltığı

derin yaraları anlatırken Erzurum evlerine de huumlzuumlnluuml soumlzlerle değinir Erzurum muazzam camileri latif minareleri yuumlksek binaları karga yuvalarıyla dolu yuumlksek kavaklarıyla buumlyuumlk bir harabe şehrin eski mamurluğu enkaz ve duvarlarla kalan binalardan anlaşılıyor İki katlı kdgir (taş) evleri sırf Erzuruma has bir mimarı tarzında uumlst kat ekseriyetle şahnişin tarzında ccedilıkıntılı yapılmış Alt kısımları zarif doğramalarla suumlslenmiş Binaların bir kısmı gayet sağlam taş bir kısmı adi kerpiccedil

Bazı evlerin kapıları accedilılmış iccedilerdekilerin goumlruumllmemesi iccedilin kafes konulmuş36

Erzurum Evlerinin İnşa Tarzı ve Malzemesi

Buraya kadarki bilgiler Erzurum evlerinin kaynaklara goumlre nasılolduğunu

ortaya koymak iccedilindi Bu başlıkta ise evlerin inşa tarzı ve malzemesi hususundaki kayıt ve goumlzlemler değerlendirilecektir

Evliya Ccedilelebi Erzurum evlerinin taştan yapıldığını ifade ederken zeminin altında olduklarını da soumlylemekteydi Nitekim aynı kayıtlar XiX yuumlzyıla ait belge ve kaynaklardan da iktibas edilmişti Yukarıda kısmen accedilıklandığı uumlzere evlerin zeminin altında yapılmasının temel sebebi şuumlphesiz iklimdi İklimin her bakımdan

insan hayatındaki en muumlhim youmlnlendirici faktoumlr37 olduğu dikkate alınırsa soğuk bir belde olan Erzurumdaki tesiri de rahatccedila anlaşılabilir Erzurum meskenlerinin genellikle insanlarla birlikte hayvanları da barındıran birer kuumllliye şeklinde inşa

edilmeleri işte bu iklim zorlamasının neticesiydi38 Şoumlyle ki evlerin kapı cephesi dışındaki buumltuumln cepheleri toprağa dayatılır ve boumlylece hem insanların hem de hayvanların ısınması kolay hale getirilirdi Diğer taraftan boumlyle bir inşa tarzının

muhakkak fakirlik ve zaruret ile de alakası vardı Fakat hatırda tutulması lazım gelen muumlhim bir husus da bu nevi inşa tarzının sıcak beldelerde de tercih edildiğidir Zira zemine goumlmuumllmuumlş ve hatta zeminin iyice altına yapılmış evler sıcaktan korunaklı

serin mekanlarda ikamet etmenin en iyi yoludur Bu yapım tarzının hangi zamanlarda değişmeye başladığı yukarıdaki bilgilerden takip edilebilir

Erzurum evlerinin malzemesine gelince Evliyanın XVII asırdaki goumlzlemleri evlerin taştan yapıldığında şuumlphe bırakmasa da buumltuumln evler iccedilin aynı olguyu kabul etmek zordur Ccediluumlnkuuml yine Evliyanın kaydına goumlre Erzurumun odunu yoktur ve cuumlmle dağları ccedilıplaktır Fakat Erzurumluların keran dedikleri buumlyuumlk gemi direkleri

36 Ahmed Refik Kafkas Yollarında (Hatıralar ve Tahassuumlsler) İstanbul 1919 s 37

37 Nazmiye Oumlzgilccedil-Erol Tilmertekin Coğrafya Geccedilmiş Kavramlar Coğrafyaeılar İstanbul 2000 s 205 vd

38 Bu hususlarla birlikte Erzurum evlerine ilk temas edilen kıymetli bir tanıtım yazısına bk Bahaettin Oumlgel Erzurum Evleri Olkuuml m ı12 Ankara Aralık 1947 s 32-33

-328- s Tuzlu-M Kllccedilllkueurhı Erzurum Eyleri (Taribi Kayıt ye Sabitlere Goumlre)

iki konak mesafedeki dağlardan getirilmektedir Kırk arşın boyundaki keranlar kırk

akccedilaya satılmaktadır39

Evliyanın boylarını uumlccedil metre goumlsterdiği keranlarm ağacı iyice az bir beldede yakacak olarak istihlak edilmesi muumlmkuumln değildir Bunlar olsa olsa mesken ve sair binaların inşasında kullanılmışlardır Nitekim Erzurum evlerinin tamamma yakını

temelden sonraki boumlluumlmuumlnde ve kiriş yerlerindeki keranlarla dikkat ccedileker Diğer

yandan Erzurum evlerinin en belirgin vasfı tavanlarının inşa tarzı ve malzemesidir Bu yapım şekline kınlangıccedil adı verilir ve tamamıyla ahşaptan oluşur Hatta bu inşa

tarzının Ulucamide de varolduğu Evliyanın notlarından anlaşılmaktadır Demek ki Erzurum meskenlerinde ahşap malzemenin de oumlnemli bir yeri vardır ve bu tabiidir

Ahşap malzemenin temini hususunda Osmanlı tarihinin son yuumlz yılına kadar ciddi manialarla karşılaşılmadıgı anlaşılmaktadır Son yuumlz yıl ise 1877-1878 Osmanlı-Rus savaşından Birinci Buumlyuumlk Savaşa kadarki yıllardır 1877-1 878 savaşı

sonunda Ruslara bırakılan Karsa bağlı Soğanlı ormanıarı yegane olmamakla birlikte Erzurum evleri iccedilin en muumlhim kereste kaynağıydı Bu onnanların Ruslara bırakılması Erzurum ve civarı halkını bilhassa kerestelik ağaccedil ve yakacak temini bakımından epeyce sıkıntı ve muumlşkilata duumlşuumlrmuumlştuuml Hatta Anadolu Islahatı

programının tatbiki iccedilin Erzuruma gelen komisyon uumlyelerinin halktan dinlediği en muumlhim şikayetlerden biri de buydu Oumlyle ki Anadolu Islahatı hususunda Babıaliye

baskı yapan Avrupalılardan şuumlphesiz alaylı bir uumlslupla evvela bu meseleyi

halletmeleri istenmişti40

Erzurum evlerinin taş malzemesinin kaynakları kereste menbaı kadar uzak ve muumlşkilatlı değildi Tespit edilebildiği kadarıyla ev vs binaların inşası iccedilin IUumlZUUllu olan taş malzeme şehir yakınındaki ocaklardan sağlanmaktadır Bu ocaklardan en muumlhimi Kanber koumlyUnde bulunmaktaydı Diğer taraftan Kanbere yakın Tufanccedil Umudum İlanlı (Yılanlı) Topdağı ve Muumlduumlrge ile Pasinlerin Aha (Ağa) koumlyuumlnde

de taş ocakları vardı 41

39 Evliya Ccedilelebi Seyahatname II s 216

40 Erzurumun Osmanlılar zamanındaki yakacak ve kerestelik meselesi ayrı bir etuumldde değerlendirilmiştir Sadece 1877-1878 savaşından sonraki vaziyet iccedilin bk Bilal N Şimşir British Documents on Ottoman Armenians (1856-1880) I Ankara 1989 s 534 Babıali tarafından halkın arzusunun yerine getirilmesi iccedilin yapılan ccedilalışmaların ilkine ayrıca bk BOA İrade Meclis-i Mahsus nr 3044

4 ı Bu ocakların etrafında taş işleme atoumllyeleri (karhane) bulundu~ Erzurum yıllıklarından anlaşılmaktadır Kanber Umudum ilanlı ve Tufanccedil ocaklarından ccedilıkarılan taşlar kırmızımsı ve işlenmege gayet muumlsaittir Muumlduumlrge ve Topdağı ocaklarından da beyaz taş

ccedilıkarılmaktadır Pasinlerdeki Aha taşlarına ise Saltaş denmektedir Bu taşların buumlyuumlk bina ve bilhassa ev inşasında kullanıldığına bk Salname-i Yilayet-i Erzurum Erzurum 1291 s 168-169 Ev vs inşasında taş malzemenin yerine bk Haşim Karpuz Erzurum Evleri Ankara 1993 s 41-42 Nusret Ccedilam Erzurum Tabyalan Ankara 1993 s 196

JAIıUumlILIIJDrlJlkjllJYtıı8IL nşutııjtQIIJslUiiuDlJeı2-1i4lsiJSoııaııYILI ~-329-t oAııralıışiltııırmllialamplliUar~1~E 2oilQLIOEıLltrzLLrllJUmllUı2~QQIU2i-

Erzurum evleri hakkında bilhassa seyyahların belirttiği muumlhim bir husus vardır Onların oumlnemli bir kısmı Erzurum evlerinin toprak veya ccedilamurdan inşa

edildigi goumlzlemini aktarmaktadır Bu goumlzlemlerin bir kısmı dogru olmakla birlikte bir kısmının epeyce ihtiyatlı karşılanması lazımdır Bunun sebebi de seyyahların

iyice bakmadan sadece dış goumlruumlnuumlşe aldanarak bilgi vermeleri olmalıdır CcedilUnkil evler hangi maızemeyle yapılırsa yapılsın ccediloğunlukla saman karıştırılmış toprakla sıvanmıştır İşte bu dış goumlruumlnuumlş aldatıcıdır ve evlerin ccedilamurdan inşa edildiği kanaatını vermektedir Herhalde seyyahlar da boumlyle bir hataya dUşmuumlşlerdir

ABSTRACT

it is very important to research the houses of Erzurum as to the social history of the city Because the buiIding style of the houses includes very important information about the daily life of the people The cold weather in the winter months has very important share on the style of the houses It is used stone material predominantIy in the construction of the houses Also several earthquakes which took place in different dates affect the construction plan of the houses The most important earthquake resulting in collapsing a lot of houses took place in 1859 After this earthquake the houses of Erzurum are reconstructed in a new style

In this research documents in the Premiership Otoman Archive (Başbakanlık Osmanlı Arşivi-İstanbul) local and foreign traveliers memories who visited Erzurum and scientific boks connected with this subject are predominantly profited

-320- Ş Iozlu-M Kuumlccediljlkueurlu Erzurum Eyleri (Tarihi Kayıt ye Sahitlere Goumlre)

Erzurum Evlerinin Ağaccedillandırılması

Erzurum ve ccedilevresinin agaccediltan mahrum oldugu ve bilhassa meyveli agacın

hemen hiccedil bulunmadıgı kaynaklarıyla bilinen bir husustur 13 Ancak zaman zaman bu noksanın izalesi iccedilin bazı teşebbuumlslerde bulunuldugu vakidir İşte bunlardan biri de Kırını Harbi olarak bilinen 1853-55 Osmanlı-Rus Savaşı sırasında olmuştu Bu harp Erzurumu fazla etkilememekle birlikte bilhassa lojistik bakımdan Erzurumla alakahydl Yani Kars ve civarındaki Tuumlrk askerinin lojistigi Erzurum valiligine havale edilmişti ve bu lojistik arasında şuumlphesiz yakacak da vardı Ancak Erzurum ve ccedilevresi agaccediltan mahrumdu Savaş sırasında Erzurum valisi bulunan Mustafa zarif Paşa bu mahrumiyeti gidermek iccedilin Erzurumun koumly ve kazalarına birkaccedil milyon kavak ve soumlgtıt agacı diktirmiş ve bu işlerle birlikte kendi cebinden 2000 kese kadar

para harcamıştı 14

Zarif Paşanın bu teşebbuumlsuuml Erzurumun tabii ccedilevresi ve evlerinin tarihi bakımından oldukccedila muumlhiındirı Zarif Paşanın 22 Mayıs 1853 (13 şaban 1269) tarihiyle Babıaliye yolladıgı bir yazı bunun teferruatını anlatmaktadır Paşanın

verdigi bilgiye goumlre Erzurum eyaleti kış memleketi olup odun koumlmuumlr vs yakacaga ihtiyacı ccediloktur Ancak şehir iccedilinde ve yakın yerlerde Soganh ormanıarından başka

agaccedil ve orman yoktur Hele meyve agacı bir yana nerdeyse yuumlz hanede uumlccedil-beş

kavak ve soumlguumlt agacı bile goumlruumllmemektedir Dolayısıyla boumllge ahalisi epeyce zaruret ccedilekmektedir Bunları dikkate alan vilayet meclisi agaccedil ekilmesi iccedilin halkın teşvik

edilmesi kararını almış ve şu şekilde yuumlruumlrluumlge koymuştu İlkin vali konagından başlanarak her hane sahibi bahccedilesi varsa bahccedilesine yoksa evinin oumlnuumlne veya imam ve muhtarların goumlsterecegi yerlere beşer ve degirmen sahipleri su harklarına seksen ila yuumlzer adet soumlguumlt ve kavak agacı dikecektir Bu kararın tatbikiyle uumlccedil-doumlrt ay zarfında 300000 agaccedil ekilmiş ve mayıs ayına gelindigi zaman bunların hepsi filizlenmişti Vali Paşa mayıs ayına kadar beklemiş ve neticeyi goumlrmeden sadrazama bildirmeyi dogru bulmamıştı Zira Erzurum soguk bir memleketti ve fidanlarm

donma tehlikesi vardı Lakin donma olmamıŞ ve fidanlar yemyeşil accedilmıştı IS

Zarif Paşa halkın yeşillik nimetinden ccedilok memnun oldugunu ve bunun bereket getirdigini şoumlyle anlatır Erzurum ahalisi arzuladıgı halde hiccedilbir tarihte goumlrmedigi agaccedillık ve yeşilligi goumlruumlnce teşekkuumlrle birlikte padişahın oumlmruumlne de duacı

olmuşlardır Hatta bu muumlbarek senenin feyiz ve bereketinden dolayı bu havalide

13 Evliya Ccedilelebi Seyahatname II s 215-216 Katip Ccedilelebi Cihannuumlma ilavelerle nşr İbrahim Muumlteferrika İstanbul 1145 s 423

14 Enver Ziya Karal ZarifPaşanın Hatıratı 1816-1862 Belleten IV Ankara 1 Teşrin ı 940 s 471middot472

15 BOA İrade Dahiliye nr 17091 Erzurum valisi Mustafa Zarif Paşanın sadrazama yolladıgı yazı

ıı re~iillsi ----32ı shyAfııJJIuOıırkillolmiddotJjYAutıAırJQşlııtıruwwawlauru Eıınlllls1ltjtuumlUllllsUuDwe SuıaIJJyıu2doQJEıoıırzlolulllrııumIlUi2i11lQQIıl2----

olan bolluk ve ucuzluk oumlnceleri goumlruumllmemiş bir şeydir Oumlyle ki hem halk hem de

muumlltezimler ambarlarını zahireyle doldurmuştur 16

Sadrazam ve padişah ise ekime devam edilerek agaccedil adedinin artırılmasını ve

zarif Paşaya da onurlandırıcı bir cevap yazılmasını istediler 17 Vali Mustafa Zarif Paşa kaleme aldıgı hatıralarında Erzurum şehriyle civar koumlylerine birkaccedil milyon kavak ve soumlguumlt agacı diktirdigini soumlyluumlyor ki bu bilginin dogro oldugu muhakkaktır

Zira eyalet meclisinde yapılan goumlruumlşmelerden sonra alınan karara goumlre Erzurumda her evin bahccedilesine veya oumlnuumlne uumlccedil-beş agaccedil dikilecekti Nitekim bundan sonraki yıllara ait bazı kaynaklarda Erzurum evlerinin epeycesinin agaccedillı ve bahccedileli olduğundan soumlzedilmesi bu agaccedilların oumlnemli bir kısmının Zarif Paşanın

teşebbuumlsuumlne baglanmasını icap ettirmektedir

Erzurum Evlerinin Doumlnuumlm Noktası 1859 Depremi

Depremler birccedilok şeyle birlikte en ccedilok mimarı yapıları ve dokuyu zedeler Eski depremlerin bu nevi tesirleri tam olarak tespit edilemese de bunun oumlrnekleri Erzurumda da vardır Bilhassa XIX yuumlzyılın ikinci yarısındaki zelzelelerde meydana gelen degişiklikler artık bilinmektedir Mesela 1852 yılında Erzurum ve oumlzellikle Kevgiri koumlyuumlnde etkili olan deprem şehir merkezinde 84 evin tamamen yıkılmasına sebep olmuştu Ayrıca 8 evin eyvanı 6 evin birer odası ve i 5 evin ahırı

15 buumlyuumlk ve 40 kuumlccediluumlk samanlıkla 1077 ocak yıkılmıştı 18

Bunlara dayanarak Erzurum evlerinin esasında bir muumlştemilat oldugu sonucu ccedilıkarılabilir Yani evlerin etrafinda başka ihtiyaccedilların karşılandıgı meklinlar da vardır ve buralar tamamıyla tarım toplumunun hususiyetlerini yansıtmaktadır Fakat asıl mesele depremden sonra bu evlerin nasıl yapıldıgına dair herhangi bir bilginin olmayışıdır Zira boumlyle bir not Erzurum evlerinin eski ve yeni hallerini ortaya koymada ccedilok faydalı olacaktı

Erzurum evlerinin eski ve yenisini karşılaştırmak ancak 2 Haziran 1859 guumlnuuml meydana gelen deprem sonucu muumlmkuumln olabilmektedir Bu depremde Erzurumdaki 7000 evin uumlccedilte ikisinden fazlası yıkılmıştı Resmi rakamlara goumlre 1462 evin tamamı 1200 evden fazlasının yarısı 1300 evin uumlccedilte biri yıkılmış ve 1000den fazla ev de oturulamayacak derecede hasar goumlrmuumlştuuml Aynı yıl vilayette kurulan Erzurum İnşaat Meclisi marifetiyle bu evlerin 1961i tamamen yapılmış ve ikamet edilecek hale getirilmişti Ayrıca 1175 evin tamirine başlanmış ve 1128 evin de

16 BOA Aynı belge goumlsterilen yazı

17 BOA Aynı belge sadrazamın 9 Haziran 1853 (2 Ramazan 1269) tarihli arzı uumlzerine padişah Abduumllmecidin bir guumln sonraki soumlzluuml emri

18 S Tozlu Erzurum Tarihinde Depremler s 99

-322- s Tgzln-M KuumlccedilQknenrln Erzurnm Eyieri craribi Kayıt ye Şabitlere Goumlre)

tamirine başlanınak uumlzeredir Nihayet vali Arif Paşanm gayretleri sonucu şehirdeki

evlerle birlikte birccedilok bina ve mabedin inşa veya tamiri gerccedilekleştirilmişti 19

Yukarıdaki rakamlar Erzurum şehrinin uumlccedilte ikisinden fazlasının yıkıldıgmı ve hemen peşinden inşa edildigini goumlstermektedir Bu demektir ki Erzurum evlerinin ccedilogu 1859 yılındaki zelzeleden sonra yeniden yapılmıştır Ancak evlerin inşa tarzı

hakkında bilgi sahibi olmamak eski evlerle yenilerinin mimari bakımdan mukayese edilememesini dogurur Oysa bu hususu accedilıklıga kavuşturacak ccedilok mUhim bir belge vardır Vali Arif Paşanm başkanlı~mda toplanan Erzurum Vilayet Meclisi i 1 Eyluumll i 859 tarihli mazbatasıyla şehirdeki son durumu devlet merkezine bildirmişti Bu mazbatada Erzurumdaki eski ve yeni evlerin inşa tarzından şoumlyle bahsedilmektedir

Erzurumun eski binaları penceresiz ve yerden yapma şeyler iken bu defa (ahalinin) ekserisi hanelerini fevkani ve etrafa nezaretli ve pencereli olarak tarz-ı

nevin-i dilnişin uumlzere yapmakta olmaları dahi 20

Demek ki 1859 yılmdaki depremden evvel Erzurum evleri genellikle tahtani (toprak zeminine goumlmuumlluuml) bir tarzda yapılmıştır Ancak depremden sonra fevkani (zeminin uumlstuumlnde) olarak inşa edilen evlere pencere de konmuş ve etrafm rahatlıkla

goumlruumllebilecegi bir hale sokulmuştur

i 859 depreminden sonra uumlccedilte ikisinden fazlası yıkılan Erzurum şehri yeni tarz evlerle yeni bir goumlrilnOme kavuşturulmuştur Bu imarın en oumlnemli sonucu evlerin ccedilogunun yenilenmesidir Dolayısıyla bu deprem Erzurum evlerinin doumlnuumlm noktası

sayılır Nitekim 1893 ve 1898 yıllarında şehre gelen Lynch Erzurumda eski binanın

fazla kalmadıgını bunun da 1859 yılındaki depremden kaynaklandıgmı ifade

eder21

Erzurumda i 859 depreminde yıkılıp yeniden yapılan veya tamir edilen evler mahalleIere goumlre şoumlyledir

19 Erzurum tarihinin en buumlyuumlk ve zararlı depremi olan 1859 depremi ve di~er depremler iccedilin bk S Tozlu Erzurum Depremleri (1850-1900) Akademik Araştırmalar or 1 Erzurum 1996 s 119-126 Sadece 1859 depreminin ayrıntısına bk S Tozlu Erzurum Tarihinde Depremler s 100-112 Depremden (1859) sonra şehri imar edip Erzurum halkının da ccedilok hoşnut kaldıgı vali Arif Paşa goumlrevden alınarak yerine Ethem Paşa

atandı Ethem Paşa oumlnceki vali zamanından artan bazı ufak işleri tamamladıgı halde şehri ihya etmiş gibi merkeze yazmıştı Fakat Erzurum ahalisinin Babıaliye yoladı~ bir mazbatada deprem sırasında şehri ve halkı ihya ettigi birccedilok hayırlı işler yaptıgı halde azledilen Arif Paşanın azlinden duyulan uumlzuumlntuuml bildirilmekteydi (Cevdet Kuumlccediluumlk Tanzimat Devrinde Erzurum İuumlEF Doktora Tezi İstanbul 1975 s 449)

20 BDA İrade Dahiliye nr 29310

21 H F B Lynch Armenia Travels and Studies II Beirut 1967 2 baskı s 21 ı

-aAılliJTullurlıjlllmiddot)lyautflAıırallllşwtırıılmııııawlaunuEııQgştillJmiddott~QşuQuDaeıırelOliişllLiıiSlilayJJı2LQIELrzulLrwumIllol2Q18QıIı2 ~-323-

Yegenaga 140 Lalapaşa 38 Aşagıhabipefendi 103 Yukarıyoncalık 195 Kabemescidi 19 Caferefendi 115 Veyisefendi 123 Yukarımumcu 100 Agmescit 31 Kavak 82 Emirşeyh 41 Kadana 110 Alipaşa 73 Koumlseoumlmeraga 30 Taşmescit

142 Zeynelabidin 4 Dervişaga 61 Hacıcuma 56 Bakırcı 39 Muratpaşa 214 Aşagıyoncalık 126 Hasanibasri 410 Sultanmelik 185 Abdurrahınanaga 96 Topccediluogıu 110 Narınanlı 40 Hanımhamamı 20 Sivas 6 Yukarıhabipefendi 96 Gez 90 Feyziye 33 Mehdiefendi 133 Caferzade 14 Aliaga 51 Mirzamehmet 21 Ayaspaşa 50 Kemhan 51 Cedit 104 Kuloğlu 17 Camiikebir 164 İbrahimpaşa 28 Ccedilırccedilır 60 Aşagımumcu 1L0 Eminkurbu 122 Kasımpaşa 35 Şeyhler 50 Dere 109

Vaniefendi 160 Boyahane 55 Karakilise 70 Ccedilukur ll Ccedilortanda 25 ev 22

Depremden Sonra Erzurum Evleri

] 859 depreminden sonra Erzuruma gelen seyyahlann bazısı bu depremin şehri degiştirdigini soumlylerse de bazıları hiccedil deginmez Nitekim 1869da Erzurumu anlatan Fransız tabiat araştırmacısı T Deyrolle bu zelzeleye temas etmeden şehri

anlatır Erzurum onun goumlrduumlguuml en şarklı şehirdir Pazarın kııruldu~ mahalle dışındaki buumltuumln muumlsluumlman mahallelerinin sokakları ccedilamurla sıvanmış duvarlarla ccedilevrilmiştir Bunlara pencere veya kapı goumlrevi yapan ccedilok az ve kuumlccediluumlk delikler accedilılmıştır Evlerin ccediloguna bilhassa tek katlı olanlarına ıŞık evin tavanında accedilılmış

bir bacadan girer Yagmur (veya başka şeyin) eve girmesini oumlnlemek iccedilin de bacaya yaglı kagıttan ehram şeklinde şeffaf (ıŞık geccediliren) bir kuumllah geccedilirilir Evlerin uumlstil toprak oumlrtuumlluumlduumlr ve baharda ccedilayır gibi olur Hatta evlerin damında koyun ve keccedili otlatılır Hayvanların dışkılarından yapılan tezekler yazın evlerin damlarında bir kısmı da duvarlara yapıştırılarak kurutulur Evlerin ccedilo~un cephesi yazın tezekle

kaplıdır23

1876 yılının kışı başladıgı sıralarda Erzuruına gelen Captain Fred Bıımaby

Erzuruınu beşgen bir şehir olarak tanıtır Ona goumlre uzaktan Erzuruma bakan birisi burayı dalgaların havaya kaldırıp bir koya savurdugu terkedilmiş dev bir gemiye

benzetir Geminin ana diregi de kerpiccedil evlerin arasında yuumlkselen eski bir kuledir24

22 Bu liste iccedilin bk S Tozlu Erzurum Tarihinde Depremler s 107-109

23 Theophile Deyrol1e 1869da Trabzondan Erzuruma tre RE Koccedilu İstanbul ty s 54shy55

24 Fred Bumaby On Horseback Through Asia Minor I-IL London 1877 Il s 115 Bu eser iki cilt olmakla birlikte tek ci1t halinde iki ccedilevirisi yapılmıştır F Bumaby Kuumlccediluumlk Asya Seyahatnamesi Anadoluda Bir İngiliz Subayı tre M Gaspıralı Sabah Yay İstanbul 1998 s 205 F Bumaby At Sırtında Anadolu tre F Taşkent İletişim Yay İstanbul 1999 s 272

-324- S Tozıu-M KUumlccedilUkulurhl Erzurum Evleri (Tarihi Kayıt ye Şahitıere Goumlre)

F Burnabyden bir yıl sonra 1877-1878 Tuumlrk-Rus savaşı sırasında doktor olarak Erzurumda goumlrev yapan AYUstralyalı Charles S Ryan Erzurumda uzun zaman kalmasına ra~en ccedilok az bilgi verir Ryana goumlre Erzurumda evlerin uumlstuuml duumlz damlıdır ve taştan saglam bir surette yapılmıştır Halk sıcak yaz guumlnlerinde bu

damlarda otunnakta ve bir nevi temiz havaya ccedilıkmaktadır25

Doksanuumlccedil Harbi Erzurum evlerinin ccedilevre goumlruumlnuumlmuuml bakımından son derece koumltuuml bir hal almasına sebep olmuştu Bu da hem Tuumlrk hem de Rus askerlerinin yakacak ihtiyacından ve aynı kaynaklardan halkın yanısıra iki ordunun odun temin etmesi gereğinden kaynaklanıyordu Dolayısıyla ihtiyaccedil birkaccedil kat daha artıyordu

Nitekim 4 Kasım 1877 tarihindeki Deveboynu mağlubiyetinden sonra Erzuruma kapanmak zorunda kalan Tuumlrk askerlerinin soğuktan korunması ciddi bir mesele olmuştu Zira bu seneki kış oldukccedila şiddetliydi Diğer taraftan Rus askerleri de aynı

muumlşkilada karşı karşıyaydı Hatta Serasker Fosfor Mustafa Paşa 3 Aralık 1877 (21 Teşrinisani 1293) tarihiyle Anadolu Ordusu Kumandam Gazi Ahmet Muhtar Paşaya

ccedilektiği telgrafta Rusların bulunduğu Deveboynu civarında karın ccedilok olduğunu ve oralarda odun bulunamayacagını ileri suumlrerek onların kısa suumlrede geri ccedilekileceğini

umduğunu belirtir Duumlşmanın odun bulamayacağı iddiasını garip bulan Muhtar Paşanın muumlhimme ldUibi Mehmet Arif Bey Seraskerin aksine şoumlyle der Bir de duumlşman odun bulamaz diyor ki abestir Zira bizim koumlyluumllerin evleri ne guumln iccedilin duruyor Ayrıca verdiği akccedile karşılığında evleri ve ahırları soumlkuumlp soumlkuumlp yakıyor

Evini vermeğe razı olmayanlara da bir goumlz belerttiği gibi değil evini varını yoğunu

elinden alıyor 26

Goumlruumllduumlgtı gibi Ruslar civar koumlylerdeki halkın ev ve ahırlarını soumlkerek yakacak ihtiyacını temin etmektedir Aslında bu Rusların eskiden beri yaptıkları bir şeydi ve buna Doksanuumlccedil Harbinde daha fazla başvurmuşlardı Nitekim Serasker Fosfor Mustafa Paşanın telgrafina 4 Aralık 1877 (22 Teşrinisani 1293) tarihinde cevap veren Muhtar Paşa durumu accedilıkccedila ortaya koymaktadır Ruslar Pasinler

kazası koumlylerindeki buumltuumln sahipsiz evleri yıkarak yakacak temin etmektedir27

25 Charles S Ryan Unckr the Red Crescent Adventures of an English Surgeon with the Turkish Army at Plevna and Erzeroum 1877-1878 London 1897 s 326 Bunun Tuumlrkccedile tercuumlmesine bk Kızılay Emri Altmda Pilevne ve Erzurumda 1877-78 (Rus-Tuumlrk Harbi) tre A R Seyfıogıu İstanbul 1962 s 186

26 M Arif Başımıza Gelenler Dersaadet 1328 s 444

27 Mehmet Aririn yazdıgına goumlre bu tarihten beş-on guumln sonra Topdagındaki Aziziye istihkfunının oumlnuumlnde karakol bekleyen Tuumlrk askerlerinden bazıları donarak oumllmuumlş hatta bazı askerlerin elindeki tuumlfekler soguktan yarılmıştı (Aynı eser s 336) Askerin hastalanmaması ve soguktan korunması iccedilin koyun derisinden kuumlrk yaptıran Muhtar Paşa

bu tedbirin de hastalıgı oumlnleyemedigini kaydeder (Gazi Ahmed Muhtar Paşa Serguumlzeşt-i

Hayatımm Cild-i Sanisi 1294~Anadoluda Rus Muharebesi Dersaadet 1328 s 298) Demek ki soguklar Erzurumda artık oumllduumlruumlcuuml olmuştu Nitekim Dr Ryan Rus

-aA~OLTuQıırJlolkj~yMIJtJAUrll4aşJllhLLrwlWllalliLarıılıEltIlnlUstuitQlIlsuıQ DıılteLlrııjsui zulUcuıııw2ıı1OOllıl2i-- Sraayıııı2ııOJEır ----325shy

Rus kuşatmasından dolayı Erzuruma kapanan Osmanlı askerlerinin yakacak ihtiyacı temin edilemiyordu Halbuki sadece askere pişirilecek yemek iccedilin guumlnluumlk 18-26 ton (15-20000 kıyye) odun gerekmekteydi Soumlzkonusu odunun karşılanması

amacıyla Erzurumda ne kadar agaccedil varsa hepsi ordu tarafından satın alınarak keshysildi Bu feci vaziyete deginen Mehmet Arif askerin o zamanki ihtiyaccedilları ve bu arada Erzurumun dogal ccedilevre tarihi bakımından ccedilok degerii goumlzlemler aktarır

Odunurnuz yoktur Bazı evleri ve keresteden yapılmış gayet buumlyuumlk hanları satın

alarak soumlkuumlp odununu askere taksim ediyorduk şaka degil yalnız yemek pişirrnek

iccedilin Erzurumdaki askerimiz guumlnluumlk onbeş yirmibin kıyye oduna muhtaccediltır

Askerlerin mevkilerini ısıtmaya ve hastahanelere verilmesi gereken odun da caba Bunlar iccedilin de Erzurumdaki bazı evlerin accedilıklıklarında bulunan bahccedile gibi yerlerde ne kadar kavak ve soumlguumlt agacı varsa hepsi satın alınarak kesildi Oysa Erzurum

zaten ormansız ve agaccedilsız bir memleketti28

Kırım Harbi sırasında Erzurum valisi Zarif Paşa tarafından diktirilen ve hemen her Erzurwnlunun evinin oumlnuumlnde oluşturulan bahccedilelerin nasıl yokedildigi M Arifin bizzat goumlruumlp anlattıklarından anlaşılmaktadır Zaten agacı bulunmayan şehir ve bilhassa evler savaş mecburiyetiyle tamamen agaccedilsız kalmış oldu

Rusların şehri işgali guumlnlerinde Erzurumda bulunan Levant Herald gazetesi muhabiri 18 Aralık 1877 tarihli mektubunda şehirdeki durumu ccedilok net oumlzetler Erzurum ahalisinin duumlşuumlnecegi bir şey varsa o da yakacak maddenin azlıgıdır

Şehrin iccedilinde ve kırlarda bulunan buumltuumln agaccedillar kesildi Bunlar yakıldıktan sonra

evleri yıkıp enkazıyla ısınmaktan başka ccedilare kalmayacaktır29

Aynı muhabirin 25 Aralık 1877 tarihli mektubu daha teferruatlıdır Erzurum ve civarında agaccediltan eser kalmadıgı iccedilin yakacak azlıgı fazlasıyla hissediliyor Gerccedilekte bundan kırk--elli guumln evvel SoğanIt dağında ormanlar vardı Ama o vakit Rusların Erzuruma kadar iIerleyecegi kimsenin hatırına gelmezdi şimdi yakacak bulmak iccedilin evleri yıkmaktan başka ccedilare kalmadı şayet Erzurum beş-altı hafta dayanırsa evlerin enkazıyla ısınmak zorunda kalacagız Onun iccedilin Erzurumdaki emlak sahipleri fevkalade telaşlı Oumlncelikle yıkılacak evler ise kuşatma

korkusundan kaccedilmış olanların evleri olacaktır 30

Erzurumun Ruslara teslim edilmesi bu bakımdan yeni bir mecra daha accediltı

O da Rusların halka ait evlerle hanları yıkarak odunundan faydalanmasıydı

Nitekim Erzurum-Aşkale arasındaki Yenihan işgal sırasında Ruslar tarafından

kumandanı Loris Melikovun soguktan artan hastalıklar ve bilhassa uumlfo yuumlzuumlnden askerinin doumlrtte birini kaybettigini yazar (C S Ryan Aynı eser s 213)

28 M Arif Aynı eser s 336 dipnot 2

29 Mektubunda savaş sebebiyle şehirde fiyatların da arttıgını soumlyleyen rnuhabir bir ccedileki odunun 20 kuruşa satıldığını yazar (Basiret Gazetesi nr 2294 8 Kanunievvel ı 293)

30 Basiret Gazetesi or 2303 17 Kanunievvel 1293

-326- S Tozlu-M KUumlccedilUumlkujurlu Erzurum Eyleri (Tarihi Kayıt ye Sahitlere Goumlre)

yıkılarak odunları yakılmıştl Şehrin Tuumlrklere verilmesiyle yeniden inşa edilen hana

bu sebeple Yenihan adı verilmişti 3 ı

Doksanuumlccedil Harbi sırasında bilhassa şehrin merkezi agaccediltan mahrum kalmıştı

Hem şehrin hem de Erzuruma baglı sancakların agaccedillandırılması hususunda XıX

yuumlzyıl sonlarına dogru epeyce teşebbuumlste bulunulmuştu Bu ccedilalışmalarla boumllgede ormanlar oluşturulması teşebbuumlsuuml Anadolu Umum Muumlfettişi Ahmet Şakir Paşa

zamanında da devam etti Tıpkı Diyarbakırda oldugu gibi 1890 yılında Erzurumda

da epeyce agaccedil diktirildi32 Şakir Paşanın bu teşebbuumlsuuml iV Ordu kumandanı Muumlşir Zeki Paşa tarafından son derece dikkatle uygulandı Nitekim Erzurum vilayetine baglı sancaklara ve bilhassa Erzincana 500000 agaccedil diktirildi Ayrıca boumllgede ziraat ve ipekccedililigin geliştirilmesine katkıları dolayısıyla Zeki Paşaya altın ziraat

madalyası verildi33

Galiba Şakir ve Zeki Paşaların bu teşebbuumlsleri sonucu Erzurumda bahccedileli ve agaccedillı evler yeniden oluşmaya başlamıştır Bu yıllarda Erzuruma gelen seyyahların

goumlzlemleri haklı olarak bunu goumlstermese de sonraki seyyahların notları bu youmlndedir Mesela 1893 ve 1898 yıllarında Erzurumdan geccedilen Lynch Erzurumun ilkin pek hoş bir şehir olarak goumlruumlnmedigini bunun da yapı taşlarının rengi ve agacın azlıgıyla

ilgili oldugunu yazar Aynı seyyah Erzurumda ccedilok eski tarihlere ait fazla binanın

kalmadıgını ccediluumlnkuuml 1859 depreminde bunların ccedilogunun yıkıldıgını da kaydeder34

Bu kayıtlar hem 1859 yılındaki depremin hem de agaccedilsızlıgın etkilerini tespit etmek bakımından kıymetli bilgilerdir

Erzurum evlerinin yıkılmasına sebep olan bir başka deprem de 1901 yılı

sonlarında meydana gelmişti Bu depremin ne kadar eve hasar verdigi hususu accedilık

olmasa da şehirde tamire ihtiyaccedil goumlstermeyen ev sayısının azlıgı dikkate alınırsa

depremin evler bakımından epeyce tahripkar oldugu anlaşllabilir 35

31 Henry F Tozer TuumlrkishArmenia and Eastern Asia Minor London 1881 s 421

32 Ali Karaca Anadolu Islahat ve Ahmet Şakir Paşa (1838-1899) İstanbul1993 s 85

33 Zeki Paşaya verilen altın ziraat madalyasımn yanısıra hizmeti goumlruumllen Erzincan belediye reisi ile muhasebeciye verilen guumlmuumlş ve bakır ziraat madalyaları hakkında bk Selahattin Tozlu Trabzon-Erzurum-Bayezid Yolu (1850-1900) Atatuumlrk Uumlniversitesi SBE Doktora Tezi Erzurum 1997 s 114

34 H F B Lynch Aynı eser II s 211

35 Bu tarihlerde Erzurum ahalisi bazı vergilerden muaf tutulmuştu ve bunlardan biri de taş ocakları vergisiydi Buumlyuumlk ihtimalle bu karar deprem dolayısıyla alınmıştı 1901 depremi ve akabinde şehirde yapılan işler iccedilin bk S Tozlu Erzurum Tarihinde Depremler s 115

-aA(1Ir 2OıEldrJJzurlluwmu2ıııOIU02--DueLlrg~islLi--ltSııı8y)lITLıiıl[middotrblki~yaiUtfAurlliaşilltıwrmwıualllllarııIIlEııQşiUtjl1middottuumlILlŞuumllUuml --=-327shy

Birinci Buumlyuumlk Savaştan sonraki Enneni yıkımını belgelemek iccedilin 1918 yılı

Mayıs ayında Erzuruma gelen uumlnluuml tarihccedili Ahmet Refık (Altınay) savaşın accediltığı

derin yaraları anlatırken Erzurum evlerine de huumlzuumlnluuml soumlzlerle değinir Erzurum muazzam camileri latif minareleri yuumlksek binaları karga yuvalarıyla dolu yuumlksek kavaklarıyla buumlyuumlk bir harabe şehrin eski mamurluğu enkaz ve duvarlarla kalan binalardan anlaşılıyor İki katlı kdgir (taş) evleri sırf Erzuruma has bir mimarı tarzında uumlst kat ekseriyetle şahnişin tarzında ccedilıkıntılı yapılmış Alt kısımları zarif doğramalarla suumlslenmiş Binaların bir kısmı gayet sağlam taş bir kısmı adi kerpiccedil

Bazı evlerin kapıları accedilılmış iccedilerdekilerin goumlruumllmemesi iccedilin kafes konulmuş36

Erzurum Evlerinin İnşa Tarzı ve Malzemesi

Buraya kadarki bilgiler Erzurum evlerinin kaynaklara goumlre nasılolduğunu

ortaya koymak iccedilindi Bu başlıkta ise evlerin inşa tarzı ve malzemesi hususundaki kayıt ve goumlzlemler değerlendirilecektir

Evliya Ccedilelebi Erzurum evlerinin taştan yapıldığını ifade ederken zeminin altında olduklarını da soumlylemekteydi Nitekim aynı kayıtlar XiX yuumlzyıla ait belge ve kaynaklardan da iktibas edilmişti Yukarıda kısmen accedilıklandığı uumlzere evlerin zeminin altında yapılmasının temel sebebi şuumlphesiz iklimdi İklimin her bakımdan

insan hayatındaki en muumlhim youmlnlendirici faktoumlr37 olduğu dikkate alınırsa soğuk bir belde olan Erzurumdaki tesiri de rahatccedila anlaşılabilir Erzurum meskenlerinin genellikle insanlarla birlikte hayvanları da barındıran birer kuumllliye şeklinde inşa

edilmeleri işte bu iklim zorlamasının neticesiydi38 Şoumlyle ki evlerin kapı cephesi dışındaki buumltuumln cepheleri toprağa dayatılır ve boumlylece hem insanların hem de hayvanların ısınması kolay hale getirilirdi Diğer taraftan boumlyle bir inşa tarzının

muhakkak fakirlik ve zaruret ile de alakası vardı Fakat hatırda tutulması lazım gelen muumlhim bir husus da bu nevi inşa tarzının sıcak beldelerde de tercih edildiğidir Zira zemine goumlmuumllmuumlş ve hatta zeminin iyice altına yapılmış evler sıcaktan korunaklı

serin mekanlarda ikamet etmenin en iyi yoludur Bu yapım tarzının hangi zamanlarda değişmeye başladığı yukarıdaki bilgilerden takip edilebilir

Erzurum evlerinin malzemesine gelince Evliyanın XVII asırdaki goumlzlemleri evlerin taştan yapıldığında şuumlphe bırakmasa da buumltuumln evler iccedilin aynı olguyu kabul etmek zordur Ccediluumlnkuuml yine Evliyanın kaydına goumlre Erzurumun odunu yoktur ve cuumlmle dağları ccedilıplaktır Fakat Erzurumluların keran dedikleri buumlyuumlk gemi direkleri

36 Ahmed Refik Kafkas Yollarında (Hatıralar ve Tahassuumlsler) İstanbul 1919 s 37

37 Nazmiye Oumlzgilccedil-Erol Tilmertekin Coğrafya Geccedilmiş Kavramlar Coğrafyaeılar İstanbul 2000 s 205 vd

38 Bu hususlarla birlikte Erzurum evlerine ilk temas edilen kıymetli bir tanıtım yazısına bk Bahaettin Oumlgel Erzurum Evleri Olkuuml m ı12 Ankara Aralık 1947 s 32-33

-328- s Tuzlu-M Kllccedilllkueurhı Erzurum Eyleri (Taribi Kayıt ye Sabitlere Goumlre)

iki konak mesafedeki dağlardan getirilmektedir Kırk arşın boyundaki keranlar kırk

akccedilaya satılmaktadır39

Evliyanın boylarını uumlccedil metre goumlsterdiği keranlarm ağacı iyice az bir beldede yakacak olarak istihlak edilmesi muumlmkuumln değildir Bunlar olsa olsa mesken ve sair binaların inşasında kullanılmışlardır Nitekim Erzurum evlerinin tamamma yakını

temelden sonraki boumlluumlmuumlnde ve kiriş yerlerindeki keranlarla dikkat ccedileker Diğer

yandan Erzurum evlerinin en belirgin vasfı tavanlarının inşa tarzı ve malzemesidir Bu yapım şekline kınlangıccedil adı verilir ve tamamıyla ahşaptan oluşur Hatta bu inşa

tarzının Ulucamide de varolduğu Evliyanın notlarından anlaşılmaktadır Demek ki Erzurum meskenlerinde ahşap malzemenin de oumlnemli bir yeri vardır ve bu tabiidir

Ahşap malzemenin temini hususunda Osmanlı tarihinin son yuumlz yılına kadar ciddi manialarla karşılaşılmadıgı anlaşılmaktadır Son yuumlz yıl ise 1877-1878 Osmanlı-Rus savaşından Birinci Buumlyuumlk Savaşa kadarki yıllardır 1877-1 878 savaşı

sonunda Ruslara bırakılan Karsa bağlı Soğanlı ormanıarı yegane olmamakla birlikte Erzurum evleri iccedilin en muumlhim kereste kaynağıydı Bu onnanların Ruslara bırakılması Erzurum ve civarı halkını bilhassa kerestelik ağaccedil ve yakacak temini bakımından epeyce sıkıntı ve muumlşkilata duumlşuumlrmuumlştuuml Hatta Anadolu Islahatı

programının tatbiki iccedilin Erzuruma gelen komisyon uumlyelerinin halktan dinlediği en muumlhim şikayetlerden biri de buydu Oumlyle ki Anadolu Islahatı hususunda Babıaliye

baskı yapan Avrupalılardan şuumlphesiz alaylı bir uumlslupla evvela bu meseleyi

halletmeleri istenmişti40

Erzurum evlerinin taş malzemesinin kaynakları kereste menbaı kadar uzak ve muumlşkilatlı değildi Tespit edilebildiği kadarıyla ev vs binaların inşası iccedilin IUumlZUUllu olan taş malzeme şehir yakınındaki ocaklardan sağlanmaktadır Bu ocaklardan en muumlhimi Kanber koumlyUnde bulunmaktaydı Diğer taraftan Kanbere yakın Tufanccedil Umudum İlanlı (Yılanlı) Topdağı ve Muumlduumlrge ile Pasinlerin Aha (Ağa) koumlyuumlnde

de taş ocakları vardı 41

39 Evliya Ccedilelebi Seyahatname II s 216

40 Erzurumun Osmanlılar zamanındaki yakacak ve kerestelik meselesi ayrı bir etuumldde değerlendirilmiştir Sadece 1877-1878 savaşından sonraki vaziyet iccedilin bk Bilal N Şimşir British Documents on Ottoman Armenians (1856-1880) I Ankara 1989 s 534 Babıali tarafından halkın arzusunun yerine getirilmesi iccedilin yapılan ccedilalışmaların ilkine ayrıca bk BOA İrade Meclis-i Mahsus nr 3044

4 ı Bu ocakların etrafında taş işleme atoumllyeleri (karhane) bulundu~ Erzurum yıllıklarından anlaşılmaktadır Kanber Umudum ilanlı ve Tufanccedil ocaklarından ccedilıkarılan taşlar kırmızımsı ve işlenmege gayet muumlsaittir Muumlduumlrge ve Topdağı ocaklarından da beyaz taş

ccedilıkarılmaktadır Pasinlerdeki Aha taşlarına ise Saltaş denmektedir Bu taşların buumlyuumlk bina ve bilhassa ev inşasında kullanıldığına bk Salname-i Yilayet-i Erzurum Erzurum 1291 s 168-169 Ev vs inşasında taş malzemenin yerine bk Haşim Karpuz Erzurum Evleri Ankara 1993 s 41-42 Nusret Ccedilam Erzurum Tabyalan Ankara 1993 s 196

JAIıUumlILIIJDrlJlkjllJYtıı8IL nşutııjtQIIJslUiiuDlJeı2-1i4lsiJSoııaııYILI ~-329-t oAııralıışiltııırmllialamplliUar~1~E 2oilQLIOEıLltrzLLrllJUmllUı2~QQIU2i-

Erzurum evleri hakkında bilhassa seyyahların belirttiği muumlhim bir husus vardır Onların oumlnemli bir kısmı Erzurum evlerinin toprak veya ccedilamurdan inşa

edildigi goumlzlemini aktarmaktadır Bu goumlzlemlerin bir kısmı dogru olmakla birlikte bir kısmının epeyce ihtiyatlı karşılanması lazımdır Bunun sebebi de seyyahların

iyice bakmadan sadece dış goumlruumlnuumlşe aldanarak bilgi vermeleri olmalıdır CcedilUnkil evler hangi maızemeyle yapılırsa yapılsın ccediloğunlukla saman karıştırılmış toprakla sıvanmıştır İşte bu dış goumlruumlnuumlş aldatıcıdır ve evlerin ccedilamurdan inşa edildiği kanaatını vermektedir Herhalde seyyahlar da boumlyle bir hataya dUşmuumlşlerdir

ABSTRACT

it is very important to research the houses of Erzurum as to the social history of the city Because the buiIding style of the houses includes very important information about the daily life of the people The cold weather in the winter months has very important share on the style of the houses It is used stone material predominantIy in the construction of the houses Also several earthquakes which took place in different dates affect the construction plan of the houses The most important earthquake resulting in collapsing a lot of houses took place in 1859 After this earthquake the houses of Erzurum are reconstructed in a new style

In this research documents in the Premiership Otoman Archive (Başbakanlık Osmanlı Arşivi-İstanbul) local and foreign traveliers memories who visited Erzurum and scientific boks connected with this subject are predominantly profited

ıı re~iillsi ----32ı shyAfııJJIuOıırkillolmiddotJjYAutıAırJQşlııtıruwwawlauru Eıınlllls1ltjtuumlUllllsUuDwe SuıaIJJyıu2doQJEıoıırzlolulllrııumIlUi2i11lQQIıl2----

olan bolluk ve ucuzluk oumlnceleri goumlruumllmemiş bir şeydir Oumlyle ki hem halk hem de

muumlltezimler ambarlarını zahireyle doldurmuştur 16

Sadrazam ve padişah ise ekime devam edilerek agaccedil adedinin artırılmasını ve

zarif Paşaya da onurlandırıcı bir cevap yazılmasını istediler 17 Vali Mustafa Zarif Paşa kaleme aldıgı hatıralarında Erzurum şehriyle civar koumlylerine birkaccedil milyon kavak ve soumlguumlt agacı diktirdigini soumlyluumlyor ki bu bilginin dogro oldugu muhakkaktır

Zira eyalet meclisinde yapılan goumlruumlşmelerden sonra alınan karara goumlre Erzurumda her evin bahccedilesine veya oumlnuumlne uumlccedil-beş agaccedil dikilecekti Nitekim bundan sonraki yıllara ait bazı kaynaklarda Erzurum evlerinin epeycesinin agaccedillı ve bahccedileli olduğundan soumlzedilmesi bu agaccedilların oumlnemli bir kısmının Zarif Paşanın

teşebbuumlsuumlne baglanmasını icap ettirmektedir

Erzurum Evlerinin Doumlnuumlm Noktası 1859 Depremi

Depremler birccedilok şeyle birlikte en ccedilok mimarı yapıları ve dokuyu zedeler Eski depremlerin bu nevi tesirleri tam olarak tespit edilemese de bunun oumlrnekleri Erzurumda da vardır Bilhassa XIX yuumlzyılın ikinci yarısındaki zelzelelerde meydana gelen degişiklikler artık bilinmektedir Mesela 1852 yılında Erzurum ve oumlzellikle Kevgiri koumlyuumlnde etkili olan deprem şehir merkezinde 84 evin tamamen yıkılmasına sebep olmuştu Ayrıca 8 evin eyvanı 6 evin birer odası ve i 5 evin ahırı

15 buumlyuumlk ve 40 kuumlccediluumlk samanlıkla 1077 ocak yıkılmıştı 18

Bunlara dayanarak Erzurum evlerinin esasında bir muumlştemilat oldugu sonucu ccedilıkarılabilir Yani evlerin etrafinda başka ihtiyaccedilların karşılandıgı meklinlar da vardır ve buralar tamamıyla tarım toplumunun hususiyetlerini yansıtmaktadır Fakat asıl mesele depremden sonra bu evlerin nasıl yapıldıgına dair herhangi bir bilginin olmayışıdır Zira boumlyle bir not Erzurum evlerinin eski ve yeni hallerini ortaya koymada ccedilok faydalı olacaktı

Erzurum evlerinin eski ve yenisini karşılaştırmak ancak 2 Haziran 1859 guumlnuuml meydana gelen deprem sonucu muumlmkuumln olabilmektedir Bu depremde Erzurumdaki 7000 evin uumlccedilte ikisinden fazlası yıkılmıştı Resmi rakamlara goumlre 1462 evin tamamı 1200 evden fazlasının yarısı 1300 evin uumlccedilte biri yıkılmış ve 1000den fazla ev de oturulamayacak derecede hasar goumlrmuumlştuuml Aynı yıl vilayette kurulan Erzurum İnşaat Meclisi marifetiyle bu evlerin 1961i tamamen yapılmış ve ikamet edilecek hale getirilmişti Ayrıca 1175 evin tamirine başlanmış ve 1128 evin de

16 BOA Aynı belge goumlsterilen yazı

17 BOA Aynı belge sadrazamın 9 Haziran 1853 (2 Ramazan 1269) tarihli arzı uumlzerine padişah Abduumllmecidin bir guumln sonraki soumlzluuml emri

18 S Tozlu Erzurum Tarihinde Depremler s 99

-322- s Tgzln-M KuumlccedilQknenrln Erzurnm Eyieri craribi Kayıt ye Şabitlere Goumlre)

tamirine başlanınak uumlzeredir Nihayet vali Arif Paşanm gayretleri sonucu şehirdeki

evlerle birlikte birccedilok bina ve mabedin inşa veya tamiri gerccedilekleştirilmişti 19

Yukarıdaki rakamlar Erzurum şehrinin uumlccedilte ikisinden fazlasının yıkıldıgmı ve hemen peşinden inşa edildigini goumlstermektedir Bu demektir ki Erzurum evlerinin ccedilogu 1859 yılındaki zelzeleden sonra yeniden yapılmıştır Ancak evlerin inşa tarzı

hakkında bilgi sahibi olmamak eski evlerle yenilerinin mimari bakımdan mukayese edilememesini dogurur Oysa bu hususu accedilıklıga kavuşturacak ccedilok mUhim bir belge vardır Vali Arif Paşanm başkanlı~mda toplanan Erzurum Vilayet Meclisi i 1 Eyluumll i 859 tarihli mazbatasıyla şehirdeki son durumu devlet merkezine bildirmişti Bu mazbatada Erzurumdaki eski ve yeni evlerin inşa tarzından şoumlyle bahsedilmektedir

Erzurumun eski binaları penceresiz ve yerden yapma şeyler iken bu defa (ahalinin) ekserisi hanelerini fevkani ve etrafa nezaretli ve pencereli olarak tarz-ı

nevin-i dilnişin uumlzere yapmakta olmaları dahi 20

Demek ki 1859 yılmdaki depremden evvel Erzurum evleri genellikle tahtani (toprak zeminine goumlmuumlluuml) bir tarzda yapılmıştır Ancak depremden sonra fevkani (zeminin uumlstuumlnde) olarak inşa edilen evlere pencere de konmuş ve etrafm rahatlıkla

goumlruumllebilecegi bir hale sokulmuştur

i 859 depreminden sonra uumlccedilte ikisinden fazlası yıkılan Erzurum şehri yeni tarz evlerle yeni bir goumlrilnOme kavuşturulmuştur Bu imarın en oumlnemli sonucu evlerin ccedilogunun yenilenmesidir Dolayısıyla bu deprem Erzurum evlerinin doumlnuumlm noktası

sayılır Nitekim 1893 ve 1898 yıllarında şehre gelen Lynch Erzurumda eski binanın

fazla kalmadıgını bunun da 1859 yılındaki depremden kaynaklandıgmı ifade

eder21

Erzurumda i 859 depreminde yıkılıp yeniden yapılan veya tamir edilen evler mahalleIere goumlre şoumlyledir

19 Erzurum tarihinin en buumlyuumlk ve zararlı depremi olan 1859 depremi ve di~er depremler iccedilin bk S Tozlu Erzurum Depremleri (1850-1900) Akademik Araştırmalar or 1 Erzurum 1996 s 119-126 Sadece 1859 depreminin ayrıntısına bk S Tozlu Erzurum Tarihinde Depremler s 100-112 Depremden (1859) sonra şehri imar edip Erzurum halkının da ccedilok hoşnut kaldıgı vali Arif Paşa goumlrevden alınarak yerine Ethem Paşa

atandı Ethem Paşa oumlnceki vali zamanından artan bazı ufak işleri tamamladıgı halde şehri ihya etmiş gibi merkeze yazmıştı Fakat Erzurum ahalisinin Babıaliye yoladı~ bir mazbatada deprem sırasında şehri ve halkı ihya ettigi birccedilok hayırlı işler yaptıgı halde azledilen Arif Paşanın azlinden duyulan uumlzuumlntuuml bildirilmekteydi (Cevdet Kuumlccediluumlk Tanzimat Devrinde Erzurum İuumlEF Doktora Tezi İstanbul 1975 s 449)

20 BDA İrade Dahiliye nr 29310

21 H F B Lynch Armenia Travels and Studies II Beirut 1967 2 baskı s 21 ı

-aAılliJTullurlıjlllmiddot)lyautflAıırallllşwtırıılmııııawlaunuEııQgştillJmiddott~QşuQuDaeıırelOliişllLiıiSlilayJJı2LQIELrzulLrwumIllol2Q18QıIı2 ~-323-

Yegenaga 140 Lalapaşa 38 Aşagıhabipefendi 103 Yukarıyoncalık 195 Kabemescidi 19 Caferefendi 115 Veyisefendi 123 Yukarımumcu 100 Agmescit 31 Kavak 82 Emirşeyh 41 Kadana 110 Alipaşa 73 Koumlseoumlmeraga 30 Taşmescit

142 Zeynelabidin 4 Dervişaga 61 Hacıcuma 56 Bakırcı 39 Muratpaşa 214 Aşagıyoncalık 126 Hasanibasri 410 Sultanmelik 185 Abdurrahınanaga 96 Topccediluogıu 110 Narınanlı 40 Hanımhamamı 20 Sivas 6 Yukarıhabipefendi 96 Gez 90 Feyziye 33 Mehdiefendi 133 Caferzade 14 Aliaga 51 Mirzamehmet 21 Ayaspaşa 50 Kemhan 51 Cedit 104 Kuloğlu 17 Camiikebir 164 İbrahimpaşa 28 Ccedilırccedilır 60 Aşagımumcu 1L0 Eminkurbu 122 Kasımpaşa 35 Şeyhler 50 Dere 109

Vaniefendi 160 Boyahane 55 Karakilise 70 Ccedilukur ll Ccedilortanda 25 ev 22

Depremden Sonra Erzurum Evleri

] 859 depreminden sonra Erzuruma gelen seyyahlann bazısı bu depremin şehri degiştirdigini soumlylerse de bazıları hiccedil deginmez Nitekim 1869da Erzurumu anlatan Fransız tabiat araştırmacısı T Deyrolle bu zelzeleye temas etmeden şehri

anlatır Erzurum onun goumlrduumlguuml en şarklı şehirdir Pazarın kııruldu~ mahalle dışındaki buumltuumln muumlsluumlman mahallelerinin sokakları ccedilamurla sıvanmış duvarlarla ccedilevrilmiştir Bunlara pencere veya kapı goumlrevi yapan ccedilok az ve kuumlccediluumlk delikler accedilılmıştır Evlerin ccediloguna bilhassa tek katlı olanlarına ıŞık evin tavanında accedilılmış

bir bacadan girer Yagmur (veya başka şeyin) eve girmesini oumlnlemek iccedilin de bacaya yaglı kagıttan ehram şeklinde şeffaf (ıŞık geccediliren) bir kuumllah geccedilirilir Evlerin uumlstil toprak oumlrtuumlluumlduumlr ve baharda ccedilayır gibi olur Hatta evlerin damında koyun ve keccedili otlatılır Hayvanların dışkılarından yapılan tezekler yazın evlerin damlarında bir kısmı da duvarlara yapıştırılarak kurutulur Evlerin ccedilo~un cephesi yazın tezekle

kaplıdır23

1876 yılının kışı başladıgı sıralarda Erzuruına gelen Captain Fred Bıımaby

Erzuruınu beşgen bir şehir olarak tanıtır Ona goumlre uzaktan Erzuruma bakan birisi burayı dalgaların havaya kaldırıp bir koya savurdugu terkedilmiş dev bir gemiye

benzetir Geminin ana diregi de kerpiccedil evlerin arasında yuumlkselen eski bir kuledir24

22 Bu liste iccedilin bk S Tozlu Erzurum Tarihinde Depremler s 107-109

23 Theophile Deyrol1e 1869da Trabzondan Erzuruma tre RE Koccedilu İstanbul ty s 54shy55

24 Fred Bumaby On Horseback Through Asia Minor I-IL London 1877 Il s 115 Bu eser iki cilt olmakla birlikte tek ci1t halinde iki ccedilevirisi yapılmıştır F Bumaby Kuumlccediluumlk Asya Seyahatnamesi Anadoluda Bir İngiliz Subayı tre M Gaspıralı Sabah Yay İstanbul 1998 s 205 F Bumaby At Sırtında Anadolu tre F Taşkent İletişim Yay İstanbul 1999 s 272

-324- S Tozıu-M KUumlccedilUkulurhl Erzurum Evleri (Tarihi Kayıt ye Şahitıere Goumlre)

F Burnabyden bir yıl sonra 1877-1878 Tuumlrk-Rus savaşı sırasında doktor olarak Erzurumda goumlrev yapan AYUstralyalı Charles S Ryan Erzurumda uzun zaman kalmasına ra~en ccedilok az bilgi verir Ryana goumlre Erzurumda evlerin uumlstuuml duumlz damlıdır ve taştan saglam bir surette yapılmıştır Halk sıcak yaz guumlnlerinde bu

damlarda otunnakta ve bir nevi temiz havaya ccedilıkmaktadır25

Doksanuumlccedil Harbi Erzurum evlerinin ccedilevre goumlruumlnuumlmuuml bakımından son derece koumltuuml bir hal almasına sebep olmuştu Bu da hem Tuumlrk hem de Rus askerlerinin yakacak ihtiyacından ve aynı kaynaklardan halkın yanısıra iki ordunun odun temin etmesi gereğinden kaynaklanıyordu Dolayısıyla ihtiyaccedil birkaccedil kat daha artıyordu

Nitekim 4 Kasım 1877 tarihindeki Deveboynu mağlubiyetinden sonra Erzuruma kapanmak zorunda kalan Tuumlrk askerlerinin soğuktan korunması ciddi bir mesele olmuştu Zira bu seneki kış oldukccedila şiddetliydi Diğer taraftan Rus askerleri de aynı

muumlşkilada karşı karşıyaydı Hatta Serasker Fosfor Mustafa Paşa 3 Aralık 1877 (21 Teşrinisani 1293) tarihiyle Anadolu Ordusu Kumandam Gazi Ahmet Muhtar Paşaya

ccedilektiği telgrafta Rusların bulunduğu Deveboynu civarında karın ccedilok olduğunu ve oralarda odun bulunamayacagını ileri suumlrerek onların kısa suumlrede geri ccedilekileceğini

umduğunu belirtir Duumlşmanın odun bulamayacağı iddiasını garip bulan Muhtar Paşanın muumlhimme ldUibi Mehmet Arif Bey Seraskerin aksine şoumlyle der Bir de duumlşman odun bulamaz diyor ki abestir Zira bizim koumlyluumllerin evleri ne guumln iccedilin duruyor Ayrıca verdiği akccedile karşılığında evleri ve ahırları soumlkuumlp soumlkuumlp yakıyor

Evini vermeğe razı olmayanlara da bir goumlz belerttiği gibi değil evini varını yoğunu

elinden alıyor 26

Goumlruumllduumlgtı gibi Ruslar civar koumlylerdeki halkın ev ve ahırlarını soumlkerek yakacak ihtiyacını temin etmektedir Aslında bu Rusların eskiden beri yaptıkları bir şeydi ve buna Doksanuumlccedil Harbinde daha fazla başvurmuşlardı Nitekim Serasker Fosfor Mustafa Paşanın telgrafina 4 Aralık 1877 (22 Teşrinisani 1293) tarihinde cevap veren Muhtar Paşa durumu accedilıkccedila ortaya koymaktadır Ruslar Pasinler

kazası koumlylerindeki buumltuumln sahipsiz evleri yıkarak yakacak temin etmektedir27

25 Charles S Ryan Unckr the Red Crescent Adventures of an English Surgeon with the Turkish Army at Plevna and Erzeroum 1877-1878 London 1897 s 326 Bunun Tuumlrkccedile tercuumlmesine bk Kızılay Emri Altmda Pilevne ve Erzurumda 1877-78 (Rus-Tuumlrk Harbi) tre A R Seyfıogıu İstanbul 1962 s 186

26 M Arif Başımıza Gelenler Dersaadet 1328 s 444

27 Mehmet Aririn yazdıgına goumlre bu tarihten beş-on guumln sonra Topdagındaki Aziziye istihkfunının oumlnuumlnde karakol bekleyen Tuumlrk askerlerinden bazıları donarak oumllmuumlş hatta bazı askerlerin elindeki tuumlfekler soguktan yarılmıştı (Aynı eser s 336) Askerin hastalanmaması ve soguktan korunması iccedilin koyun derisinden kuumlrk yaptıran Muhtar Paşa

bu tedbirin de hastalıgı oumlnleyemedigini kaydeder (Gazi Ahmed Muhtar Paşa Serguumlzeşt-i

Hayatımm Cild-i Sanisi 1294~Anadoluda Rus Muharebesi Dersaadet 1328 s 298) Demek ki soguklar Erzurumda artık oumllduumlruumlcuuml olmuştu Nitekim Dr Ryan Rus

-aA~OLTuQıırJlolkj~yMIJtJAUrll4aşJllhLLrwlWllalliLarıılıEltIlnlUstuitQlIlsuıQ DıılteLlrııjsui zulUcuıııw2ıı1OOllıl2i-- Sraayıııı2ııOJEır ----325shy

Rus kuşatmasından dolayı Erzuruma kapanan Osmanlı askerlerinin yakacak ihtiyacı temin edilemiyordu Halbuki sadece askere pişirilecek yemek iccedilin guumlnluumlk 18-26 ton (15-20000 kıyye) odun gerekmekteydi Soumlzkonusu odunun karşılanması

amacıyla Erzurumda ne kadar agaccedil varsa hepsi ordu tarafından satın alınarak keshysildi Bu feci vaziyete deginen Mehmet Arif askerin o zamanki ihtiyaccedilları ve bu arada Erzurumun dogal ccedilevre tarihi bakımından ccedilok degerii goumlzlemler aktarır

Odunurnuz yoktur Bazı evleri ve keresteden yapılmış gayet buumlyuumlk hanları satın

alarak soumlkuumlp odununu askere taksim ediyorduk şaka degil yalnız yemek pişirrnek

iccedilin Erzurumdaki askerimiz guumlnluumlk onbeş yirmibin kıyye oduna muhtaccediltır

Askerlerin mevkilerini ısıtmaya ve hastahanelere verilmesi gereken odun da caba Bunlar iccedilin de Erzurumdaki bazı evlerin accedilıklıklarında bulunan bahccedile gibi yerlerde ne kadar kavak ve soumlguumlt agacı varsa hepsi satın alınarak kesildi Oysa Erzurum

zaten ormansız ve agaccedilsız bir memleketti28

Kırım Harbi sırasında Erzurum valisi Zarif Paşa tarafından diktirilen ve hemen her Erzurwnlunun evinin oumlnuumlnde oluşturulan bahccedilelerin nasıl yokedildigi M Arifin bizzat goumlruumlp anlattıklarından anlaşılmaktadır Zaten agacı bulunmayan şehir ve bilhassa evler savaş mecburiyetiyle tamamen agaccedilsız kalmış oldu

Rusların şehri işgali guumlnlerinde Erzurumda bulunan Levant Herald gazetesi muhabiri 18 Aralık 1877 tarihli mektubunda şehirdeki durumu ccedilok net oumlzetler Erzurum ahalisinin duumlşuumlnecegi bir şey varsa o da yakacak maddenin azlıgıdır

Şehrin iccedilinde ve kırlarda bulunan buumltuumln agaccedillar kesildi Bunlar yakıldıktan sonra

evleri yıkıp enkazıyla ısınmaktan başka ccedilare kalmayacaktır29

Aynı muhabirin 25 Aralık 1877 tarihli mektubu daha teferruatlıdır Erzurum ve civarında agaccediltan eser kalmadıgı iccedilin yakacak azlıgı fazlasıyla hissediliyor Gerccedilekte bundan kırk--elli guumln evvel SoğanIt dağında ormanlar vardı Ama o vakit Rusların Erzuruma kadar iIerleyecegi kimsenin hatırına gelmezdi şimdi yakacak bulmak iccedilin evleri yıkmaktan başka ccedilare kalmadı şayet Erzurum beş-altı hafta dayanırsa evlerin enkazıyla ısınmak zorunda kalacagız Onun iccedilin Erzurumdaki emlak sahipleri fevkalade telaşlı Oumlncelikle yıkılacak evler ise kuşatma

korkusundan kaccedilmış olanların evleri olacaktır 30

Erzurumun Ruslara teslim edilmesi bu bakımdan yeni bir mecra daha accediltı

O da Rusların halka ait evlerle hanları yıkarak odunundan faydalanmasıydı

Nitekim Erzurum-Aşkale arasındaki Yenihan işgal sırasında Ruslar tarafından

kumandanı Loris Melikovun soguktan artan hastalıklar ve bilhassa uumlfo yuumlzuumlnden askerinin doumlrtte birini kaybettigini yazar (C S Ryan Aynı eser s 213)

28 M Arif Aynı eser s 336 dipnot 2

29 Mektubunda savaş sebebiyle şehirde fiyatların da arttıgını soumlyleyen rnuhabir bir ccedileki odunun 20 kuruşa satıldığını yazar (Basiret Gazetesi nr 2294 8 Kanunievvel ı 293)

30 Basiret Gazetesi or 2303 17 Kanunievvel 1293

-326- S Tozlu-M KUumlccedilUumlkujurlu Erzurum Eyleri (Tarihi Kayıt ye Sahitlere Goumlre)

yıkılarak odunları yakılmıştl Şehrin Tuumlrklere verilmesiyle yeniden inşa edilen hana

bu sebeple Yenihan adı verilmişti 3 ı

Doksanuumlccedil Harbi sırasında bilhassa şehrin merkezi agaccediltan mahrum kalmıştı

Hem şehrin hem de Erzuruma baglı sancakların agaccedillandırılması hususunda XıX

yuumlzyıl sonlarına dogru epeyce teşebbuumlste bulunulmuştu Bu ccedilalışmalarla boumllgede ormanlar oluşturulması teşebbuumlsuuml Anadolu Umum Muumlfettişi Ahmet Şakir Paşa

zamanında da devam etti Tıpkı Diyarbakırda oldugu gibi 1890 yılında Erzurumda

da epeyce agaccedil diktirildi32 Şakir Paşanın bu teşebbuumlsuuml iV Ordu kumandanı Muumlşir Zeki Paşa tarafından son derece dikkatle uygulandı Nitekim Erzurum vilayetine baglı sancaklara ve bilhassa Erzincana 500000 agaccedil diktirildi Ayrıca boumllgede ziraat ve ipekccedililigin geliştirilmesine katkıları dolayısıyla Zeki Paşaya altın ziraat

madalyası verildi33

Galiba Şakir ve Zeki Paşaların bu teşebbuumlsleri sonucu Erzurumda bahccedileli ve agaccedillı evler yeniden oluşmaya başlamıştır Bu yıllarda Erzuruma gelen seyyahların

goumlzlemleri haklı olarak bunu goumlstermese de sonraki seyyahların notları bu youmlndedir Mesela 1893 ve 1898 yıllarında Erzurumdan geccedilen Lynch Erzurumun ilkin pek hoş bir şehir olarak goumlruumlnmedigini bunun da yapı taşlarının rengi ve agacın azlıgıyla

ilgili oldugunu yazar Aynı seyyah Erzurumda ccedilok eski tarihlere ait fazla binanın

kalmadıgını ccediluumlnkuuml 1859 depreminde bunların ccedilogunun yıkıldıgını da kaydeder34

Bu kayıtlar hem 1859 yılındaki depremin hem de agaccedilsızlıgın etkilerini tespit etmek bakımından kıymetli bilgilerdir

Erzurum evlerinin yıkılmasına sebep olan bir başka deprem de 1901 yılı

sonlarında meydana gelmişti Bu depremin ne kadar eve hasar verdigi hususu accedilık

olmasa da şehirde tamire ihtiyaccedil goumlstermeyen ev sayısının azlıgı dikkate alınırsa

depremin evler bakımından epeyce tahripkar oldugu anlaşllabilir 35

31 Henry F Tozer TuumlrkishArmenia and Eastern Asia Minor London 1881 s 421

32 Ali Karaca Anadolu Islahat ve Ahmet Şakir Paşa (1838-1899) İstanbul1993 s 85

33 Zeki Paşaya verilen altın ziraat madalyasımn yanısıra hizmeti goumlruumllen Erzincan belediye reisi ile muhasebeciye verilen guumlmuumlş ve bakır ziraat madalyaları hakkında bk Selahattin Tozlu Trabzon-Erzurum-Bayezid Yolu (1850-1900) Atatuumlrk Uumlniversitesi SBE Doktora Tezi Erzurum 1997 s 114

34 H F B Lynch Aynı eser II s 211

35 Bu tarihlerde Erzurum ahalisi bazı vergilerden muaf tutulmuştu ve bunlardan biri de taş ocakları vergisiydi Buumlyuumlk ihtimalle bu karar deprem dolayısıyla alınmıştı 1901 depremi ve akabinde şehirde yapılan işler iccedilin bk S Tozlu Erzurum Tarihinde Depremler s 115

-aA(1Ir 2OıEldrJJzurlluwmu2ıııOIU02--DueLlrg~islLi--ltSııı8y)lITLıiıl[middotrblki~yaiUtfAurlliaşilltıwrmwıualllllarııIIlEııQşiUtjl1middottuumlILlŞuumllUuml --=-327shy

Birinci Buumlyuumlk Savaştan sonraki Enneni yıkımını belgelemek iccedilin 1918 yılı

Mayıs ayında Erzuruma gelen uumlnluuml tarihccedili Ahmet Refık (Altınay) savaşın accediltığı

derin yaraları anlatırken Erzurum evlerine de huumlzuumlnluuml soumlzlerle değinir Erzurum muazzam camileri latif minareleri yuumlksek binaları karga yuvalarıyla dolu yuumlksek kavaklarıyla buumlyuumlk bir harabe şehrin eski mamurluğu enkaz ve duvarlarla kalan binalardan anlaşılıyor İki katlı kdgir (taş) evleri sırf Erzuruma has bir mimarı tarzında uumlst kat ekseriyetle şahnişin tarzında ccedilıkıntılı yapılmış Alt kısımları zarif doğramalarla suumlslenmiş Binaların bir kısmı gayet sağlam taş bir kısmı adi kerpiccedil

Bazı evlerin kapıları accedilılmış iccedilerdekilerin goumlruumllmemesi iccedilin kafes konulmuş36

Erzurum Evlerinin İnşa Tarzı ve Malzemesi

Buraya kadarki bilgiler Erzurum evlerinin kaynaklara goumlre nasılolduğunu

ortaya koymak iccedilindi Bu başlıkta ise evlerin inşa tarzı ve malzemesi hususundaki kayıt ve goumlzlemler değerlendirilecektir

Evliya Ccedilelebi Erzurum evlerinin taştan yapıldığını ifade ederken zeminin altında olduklarını da soumlylemekteydi Nitekim aynı kayıtlar XiX yuumlzyıla ait belge ve kaynaklardan da iktibas edilmişti Yukarıda kısmen accedilıklandığı uumlzere evlerin zeminin altında yapılmasının temel sebebi şuumlphesiz iklimdi İklimin her bakımdan

insan hayatındaki en muumlhim youmlnlendirici faktoumlr37 olduğu dikkate alınırsa soğuk bir belde olan Erzurumdaki tesiri de rahatccedila anlaşılabilir Erzurum meskenlerinin genellikle insanlarla birlikte hayvanları da barındıran birer kuumllliye şeklinde inşa

edilmeleri işte bu iklim zorlamasının neticesiydi38 Şoumlyle ki evlerin kapı cephesi dışındaki buumltuumln cepheleri toprağa dayatılır ve boumlylece hem insanların hem de hayvanların ısınması kolay hale getirilirdi Diğer taraftan boumlyle bir inşa tarzının

muhakkak fakirlik ve zaruret ile de alakası vardı Fakat hatırda tutulması lazım gelen muumlhim bir husus da bu nevi inşa tarzının sıcak beldelerde de tercih edildiğidir Zira zemine goumlmuumllmuumlş ve hatta zeminin iyice altına yapılmış evler sıcaktan korunaklı

serin mekanlarda ikamet etmenin en iyi yoludur Bu yapım tarzının hangi zamanlarda değişmeye başladığı yukarıdaki bilgilerden takip edilebilir

Erzurum evlerinin malzemesine gelince Evliyanın XVII asırdaki goumlzlemleri evlerin taştan yapıldığında şuumlphe bırakmasa da buumltuumln evler iccedilin aynı olguyu kabul etmek zordur Ccediluumlnkuuml yine Evliyanın kaydına goumlre Erzurumun odunu yoktur ve cuumlmle dağları ccedilıplaktır Fakat Erzurumluların keran dedikleri buumlyuumlk gemi direkleri

36 Ahmed Refik Kafkas Yollarında (Hatıralar ve Tahassuumlsler) İstanbul 1919 s 37

37 Nazmiye Oumlzgilccedil-Erol Tilmertekin Coğrafya Geccedilmiş Kavramlar Coğrafyaeılar İstanbul 2000 s 205 vd

38 Bu hususlarla birlikte Erzurum evlerine ilk temas edilen kıymetli bir tanıtım yazısına bk Bahaettin Oumlgel Erzurum Evleri Olkuuml m ı12 Ankara Aralık 1947 s 32-33

-328- s Tuzlu-M Kllccedilllkueurhı Erzurum Eyleri (Taribi Kayıt ye Sabitlere Goumlre)

iki konak mesafedeki dağlardan getirilmektedir Kırk arşın boyundaki keranlar kırk

akccedilaya satılmaktadır39

Evliyanın boylarını uumlccedil metre goumlsterdiği keranlarm ağacı iyice az bir beldede yakacak olarak istihlak edilmesi muumlmkuumln değildir Bunlar olsa olsa mesken ve sair binaların inşasında kullanılmışlardır Nitekim Erzurum evlerinin tamamma yakını

temelden sonraki boumlluumlmuumlnde ve kiriş yerlerindeki keranlarla dikkat ccedileker Diğer

yandan Erzurum evlerinin en belirgin vasfı tavanlarının inşa tarzı ve malzemesidir Bu yapım şekline kınlangıccedil adı verilir ve tamamıyla ahşaptan oluşur Hatta bu inşa

tarzının Ulucamide de varolduğu Evliyanın notlarından anlaşılmaktadır Demek ki Erzurum meskenlerinde ahşap malzemenin de oumlnemli bir yeri vardır ve bu tabiidir

Ahşap malzemenin temini hususunda Osmanlı tarihinin son yuumlz yılına kadar ciddi manialarla karşılaşılmadıgı anlaşılmaktadır Son yuumlz yıl ise 1877-1878 Osmanlı-Rus savaşından Birinci Buumlyuumlk Savaşa kadarki yıllardır 1877-1 878 savaşı

sonunda Ruslara bırakılan Karsa bağlı Soğanlı ormanıarı yegane olmamakla birlikte Erzurum evleri iccedilin en muumlhim kereste kaynağıydı Bu onnanların Ruslara bırakılması Erzurum ve civarı halkını bilhassa kerestelik ağaccedil ve yakacak temini bakımından epeyce sıkıntı ve muumlşkilata duumlşuumlrmuumlştuuml Hatta Anadolu Islahatı

programının tatbiki iccedilin Erzuruma gelen komisyon uumlyelerinin halktan dinlediği en muumlhim şikayetlerden biri de buydu Oumlyle ki Anadolu Islahatı hususunda Babıaliye

baskı yapan Avrupalılardan şuumlphesiz alaylı bir uumlslupla evvela bu meseleyi

halletmeleri istenmişti40

Erzurum evlerinin taş malzemesinin kaynakları kereste menbaı kadar uzak ve muumlşkilatlı değildi Tespit edilebildiği kadarıyla ev vs binaların inşası iccedilin IUumlZUUllu olan taş malzeme şehir yakınındaki ocaklardan sağlanmaktadır Bu ocaklardan en muumlhimi Kanber koumlyUnde bulunmaktaydı Diğer taraftan Kanbere yakın Tufanccedil Umudum İlanlı (Yılanlı) Topdağı ve Muumlduumlrge ile Pasinlerin Aha (Ağa) koumlyuumlnde

de taş ocakları vardı 41

39 Evliya Ccedilelebi Seyahatname II s 216

40 Erzurumun Osmanlılar zamanındaki yakacak ve kerestelik meselesi ayrı bir etuumldde değerlendirilmiştir Sadece 1877-1878 savaşından sonraki vaziyet iccedilin bk Bilal N Şimşir British Documents on Ottoman Armenians (1856-1880) I Ankara 1989 s 534 Babıali tarafından halkın arzusunun yerine getirilmesi iccedilin yapılan ccedilalışmaların ilkine ayrıca bk BOA İrade Meclis-i Mahsus nr 3044

4 ı Bu ocakların etrafında taş işleme atoumllyeleri (karhane) bulundu~ Erzurum yıllıklarından anlaşılmaktadır Kanber Umudum ilanlı ve Tufanccedil ocaklarından ccedilıkarılan taşlar kırmızımsı ve işlenmege gayet muumlsaittir Muumlduumlrge ve Topdağı ocaklarından da beyaz taş

ccedilıkarılmaktadır Pasinlerdeki Aha taşlarına ise Saltaş denmektedir Bu taşların buumlyuumlk bina ve bilhassa ev inşasında kullanıldığına bk Salname-i Yilayet-i Erzurum Erzurum 1291 s 168-169 Ev vs inşasında taş malzemenin yerine bk Haşim Karpuz Erzurum Evleri Ankara 1993 s 41-42 Nusret Ccedilam Erzurum Tabyalan Ankara 1993 s 196

JAIıUumlILIIJDrlJlkjllJYtıı8IL nşutııjtQIIJslUiiuDlJeı2-1i4lsiJSoııaııYILI ~-329-t oAııralıışiltııırmllialamplliUar~1~E 2oilQLIOEıLltrzLLrllJUmllUı2~QQIU2i-

Erzurum evleri hakkında bilhassa seyyahların belirttiği muumlhim bir husus vardır Onların oumlnemli bir kısmı Erzurum evlerinin toprak veya ccedilamurdan inşa

edildigi goumlzlemini aktarmaktadır Bu goumlzlemlerin bir kısmı dogru olmakla birlikte bir kısmının epeyce ihtiyatlı karşılanması lazımdır Bunun sebebi de seyyahların

iyice bakmadan sadece dış goumlruumlnuumlşe aldanarak bilgi vermeleri olmalıdır CcedilUnkil evler hangi maızemeyle yapılırsa yapılsın ccediloğunlukla saman karıştırılmış toprakla sıvanmıştır İşte bu dış goumlruumlnuumlş aldatıcıdır ve evlerin ccedilamurdan inşa edildiği kanaatını vermektedir Herhalde seyyahlar da boumlyle bir hataya dUşmuumlşlerdir

ABSTRACT

it is very important to research the houses of Erzurum as to the social history of the city Because the buiIding style of the houses includes very important information about the daily life of the people The cold weather in the winter months has very important share on the style of the houses It is used stone material predominantIy in the construction of the houses Also several earthquakes which took place in different dates affect the construction plan of the houses The most important earthquake resulting in collapsing a lot of houses took place in 1859 After this earthquake the houses of Erzurum are reconstructed in a new style

In this research documents in the Premiership Otoman Archive (Başbakanlık Osmanlı Arşivi-İstanbul) local and foreign traveliers memories who visited Erzurum and scientific boks connected with this subject are predominantly profited

-322- s Tgzln-M KuumlccedilQknenrln Erzurnm Eyieri craribi Kayıt ye Şabitlere Goumlre)

tamirine başlanınak uumlzeredir Nihayet vali Arif Paşanm gayretleri sonucu şehirdeki

evlerle birlikte birccedilok bina ve mabedin inşa veya tamiri gerccedilekleştirilmişti 19

Yukarıdaki rakamlar Erzurum şehrinin uumlccedilte ikisinden fazlasının yıkıldıgmı ve hemen peşinden inşa edildigini goumlstermektedir Bu demektir ki Erzurum evlerinin ccedilogu 1859 yılındaki zelzeleden sonra yeniden yapılmıştır Ancak evlerin inşa tarzı

hakkında bilgi sahibi olmamak eski evlerle yenilerinin mimari bakımdan mukayese edilememesini dogurur Oysa bu hususu accedilıklıga kavuşturacak ccedilok mUhim bir belge vardır Vali Arif Paşanm başkanlı~mda toplanan Erzurum Vilayet Meclisi i 1 Eyluumll i 859 tarihli mazbatasıyla şehirdeki son durumu devlet merkezine bildirmişti Bu mazbatada Erzurumdaki eski ve yeni evlerin inşa tarzından şoumlyle bahsedilmektedir

Erzurumun eski binaları penceresiz ve yerden yapma şeyler iken bu defa (ahalinin) ekserisi hanelerini fevkani ve etrafa nezaretli ve pencereli olarak tarz-ı

nevin-i dilnişin uumlzere yapmakta olmaları dahi 20

Demek ki 1859 yılmdaki depremden evvel Erzurum evleri genellikle tahtani (toprak zeminine goumlmuumlluuml) bir tarzda yapılmıştır Ancak depremden sonra fevkani (zeminin uumlstuumlnde) olarak inşa edilen evlere pencere de konmuş ve etrafm rahatlıkla

goumlruumllebilecegi bir hale sokulmuştur

i 859 depreminden sonra uumlccedilte ikisinden fazlası yıkılan Erzurum şehri yeni tarz evlerle yeni bir goumlrilnOme kavuşturulmuştur Bu imarın en oumlnemli sonucu evlerin ccedilogunun yenilenmesidir Dolayısıyla bu deprem Erzurum evlerinin doumlnuumlm noktası

sayılır Nitekim 1893 ve 1898 yıllarında şehre gelen Lynch Erzurumda eski binanın

fazla kalmadıgını bunun da 1859 yılındaki depremden kaynaklandıgmı ifade

eder21

Erzurumda i 859 depreminde yıkılıp yeniden yapılan veya tamir edilen evler mahalleIere goumlre şoumlyledir

19 Erzurum tarihinin en buumlyuumlk ve zararlı depremi olan 1859 depremi ve di~er depremler iccedilin bk S Tozlu Erzurum Depremleri (1850-1900) Akademik Araştırmalar or 1 Erzurum 1996 s 119-126 Sadece 1859 depreminin ayrıntısına bk S Tozlu Erzurum Tarihinde Depremler s 100-112 Depremden (1859) sonra şehri imar edip Erzurum halkının da ccedilok hoşnut kaldıgı vali Arif Paşa goumlrevden alınarak yerine Ethem Paşa

atandı Ethem Paşa oumlnceki vali zamanından artan bazı ufak işleri tamamladıgı halde şehri ihya etmiş gibi merkeze yazmıştı Fakat Erzurum ahalisinin Babıaliye yoladı~ bir mazbatada deprem sırasında şehri ve halkı ihya ettigi birccedilok hayırlı işler yaptıgı halde azledilen Arif Paşanın azlinden duyulan uumlzuumlntuuml bildirilmekteydi (Cevdet Kuumlccediluumlk Tanzimat Devrinde Erzurum İuumlEF Doktora Tezi İstanbul 1975 s 449)

20 BDA İrade Dahiliye nr 29310

21 H F B Lynch Armenia Travels and Studies II Beirut 1967 2 baskı s 21 ı

-aAılliJTullurlıjlllmiddot)lyautflAıırallllşwtırıılmııııawlaunuEııQgştillJmiddott~QşuQuDaeıırelOliişllLiıiSlilayJJı2LQIELrzulLrwumIllol2Q18QıIı2 ~-323-

Yegenaga 140 Lalapaşa 38 Aşagıhabipefendi 103 Yukarıyoncalık 195 Kabemescidi 19 Caferefendi 115 Veyisefendi 123 Yukarımumcu 100 Agmescit 31 Kavak 82 Emirşeyh 41 Kadana 110 Alipaşa 73 Koumlseoumlmeraga 30 Taşmescit

142 Zeynelabidin 4 Dervişaga 61 Hacıcuma 56 Bakırcı 39 Muratpaşa 214 Aşagıyoncalık 126 Hasanibasri 410 Sultanmelik 185 Abdurrahınanaga 96 Topccediluogıu 110 Narınanlı 40 Hanımhamamı 20 Sivas 6 Yukarıhabipefendi 96 Gez 90 Feyziye 33 Mehdiefendi 133 Caferzade 14 Aliaga 51 Mirzamehmet 21 Ayaspaşa 50 Kemhan 51 Cedit 104 Kuloğlu 17 Camiikebir 164 İbrahimpaşa 28 Ccedilırccedilır 60 Aşagımumcu 1L0 Eminkurbu 122 Kasımpaşa 35 Şeyhler 50 Dere 109

Vaniefendi 160 Boyahane 55 Karakilise 70 Ccedilukur ll Ccedilortanda 25 ev 22

Depremden Sonra Erzurum Evleri

] 859 depreminden sonra Erzuruma gelen seyyahlann bazısı bu depremin şehri degiştirdigini soumlylerse de bazıları hiccedil deginmez Nitekim 1869da Erzurumu anlatan Fransız tabiat araştırmacısı T Deyrolle bu zelzeleye temas etmeden şehri

anlatır Erzurum onun goumlrduumlguuml en şarklı şehirdir Pazarın kııruldu~ mahalle dışındaki buumltuumln muumlsluumlman mahallelerinin sokakları ccedilamurla sıvanmış duvarlarla ccedilevrilmiştir Bunlara pencere veya kapı goumlrevi yapan ccedilok az ve kuumlccediluumlk delikler accedilılmıştır Evlerin ccediloguna bilhassa tek katlı olanlarına ıŞık evin tavanında accedilılmış

bir bacadan girer Yagmur (veya başka şeyin) eve girmesini oumlnlemek iccedilin de bacaya yaglı kagıttan ehram şeklinde şeffaf (ıŞık geccediliren) bir kuumllah geccedilirilir Evlerin uumlstil toprak oumlrtuumlluumlduumlr ve baharda ccedilayır gibi olur Hatta evlerin damında koyun ve keccedili otlatılır Hayvanların dışkılarından yapılan tezekler yazın evlerin damlarında bir kısmı da duvarlara yapıştırılarak kurutulur Evlerin ccedilo~un cephesi yazın tezekle

kaplıdır23

1876 yılının kışı başladıgı sıralarda Erzuruına gelen Captain Fred Bıımaby

Erzuruınu beşgen bir şehir olarak tanıtır Ona goumlre uzaktan Erzuruma bakan birisi burayı dalgaların havaya kaldırıp bir koya savurdugu terkedilmiş dev bir gemiye

benzetir Geminin ana diregi de kerpiccedil evlerin arasında yuumlkselen eski bir kuledir24

22 Bu liste iccedilin bk S Tozlu Erzurum Tarihinde Depremler s 107-109

23 Theophile Deyrol1e 1869da Trabzondan Erzuruma tre RE Koccedilu İstanbul ty s 54shy55

24 Fred Bumaby On Horseback Through Asia Minor I-IL London 1877 Il s 115 Bu eser iki cilt olmakla birlikte tek ci1t halinde iki ccedilevirisi yapılmıştır F Bumaby Kuumlccediluumlk Asya Seyahatnamesi Anadoluda Bir İngiliz Subayı tre M Gaspıralı Sabah Yay İstanbul 1998 s 205 F Bumaby At Sırtında Anadolu tre F Taşkent İletişim Yay İstanbul 1999 s 272

-324- S Tozıu-M KUumlccedilUkulurhl Erzurum Evleri (Tarihi Kayıt ye Şahitıere Goumlre)

F Burnabyden bir yıl sonra 1877-1878 Tuumlrk-Rus savaşı sırasında doktor olarak Erzurumda goumlrev yapan AYUstralyalı Charles S Ryan Erzurumda uzun zaman kalmasına ra~en ccedilok az bilgi verir Ryana goumlre Erzurumda evlerin uumlstuuml duumlz damlıdır ve taştan saglam bir surette yapılmıştır Halk sıcak yaz guumlnlerinde bu

damlarda otunnakta ve bir nevi temiz havaya ccedilıkmaktadır25

Doksanuumlccedil Harbi Erzurum evlerinin ccedilevre goumlruumlnuumlmuuml bakımından son derece koumltuuml bir hal almasına sebep olmuştu Bu da hem Tuumlrk hem de Rus askerlerinin yakacak ihtiyacından ve aynı kaynaklardan halkın yanısıra iki ordunun odun temin etmesi gereğinden kaynaklanıyordu Dolayısıyla ihtiyaccedil birkaccedil kat daha artıyordu

Nitekim 4 Kasım 1877 tarihindeki Deveboynu mağlubiyetinden sonra Erzuruma kapanmak zorunda kalan Tuumlrk askerlerinin soğuktan korunması ciddi bir mesele olmuştu Zira bu seneki kış oldukccedila şiddetliydi Diğer taraftan Rus askerleri de aynı

muumlşkilada karşı karşıyaydı Hatta Serasker Fosfor Mustafa Paşa 3 Aralık 1877 (21 Teşrinisani 1293) tarihiyle Anadolu Ordusu Kumandam Gazi Ahmet Muhtar Paşaya

ccedilektiği telgrafta Rusların bulunduğu Deveboynu civarında karın ccedilok olduğunu ve oralarda odun bulunamayacagını ileri suumlrerek onların kısa suumlrede geri ccedilekileceğini

umduğunu belirtir Duumlşmanın odun bulamayacağı iddiasını garip bulan Muhtar Paşanın muumlhimme ldUibi Mehmet Arif Bey Seraskerin aksine şoumlyle der Bir de duumlşman odun bulamaz diyor ki abestir Zira bizim koumlyluumllerin evleri ne guumln iccedilin duruyor Ayrıca verdiği akccedile karşılığında evleri ve ahırları soumlkuumlp soumlkuumlp yakıyor

Evini vermeğe razı olmayanlara da bir goumlz belerttiği gibi değil evini varını yoğunu

elinden alıyor 26

Goumlruumllduumlgtı gibi Ruslar civar koumlylerdeki halkın ev ve ahırlarını soumlkerek yakacak ihtiyacını temin etmektedir Aslında bu Rusların eskiden beri yaptıkları bir şeydi ve buna Doksanuumlccedil Harbinde daha fazla başvurmuşlardı Nitekim Serasker Fosfor Mustafa Paşanın telgrafina 4 Aralık 1877 (22 Teşrinisani 1293) tarihinde cevap veren Muhtar Paşa durumu accedilıkccedila ortaya koymaktadır Ruslar Pasinler

kazası koumlylerindeki buumltuumln sahipsiz evleri yıkarak yakacak temin etmektedir27

25 Charles S Ryan Unckr the Red Crescent Adventures of an English Surgeon with the Turkish Army at Plevna and Erzeroum 1877-1878 London 1897 s 326 Bunun Tuumlrkccedile tercuumlmesine bk Kızılay Emri Altmda Pilevne ve Erzurumda 1877-78 (Rus-Tuumlrk Harbi) tre A R Seyfıogıu İstanbul 1962 s 186

26 M Arif Başımıza Gelenler Dersaadet 1328 s 444

27 Mehmet Aririn yazdıgına goumlre bu tarihten beş-on guumln sonra Topdagındaki Aziziye istihkfunının oumlnuumlnde karakol bekleyen Tuumlrk askerlerinden bazıları donarak oumllmuumlş hatta bazı askerlerin elindeki tuumlfekler soguktan yarılmıştı (Aynı eser s 336) Askerin hastalanmaması ve soguktan korunması iccedilin koyun derisinden kuumlrk yaptıran Muhtar Paşa

bu tedbirin de hastalıgı oumlnleyemedigini kaydeder (Gazi Ahmed Muhtar Paşa Serguumlzeşt-i

Hayatımm Cild-i Sanisi 1294~Anadoluda Rus Muharebesi Dersaadet 1328 s 298) Demek ki soguklar Erzurumda artık oumllduumlruumlcuuml olmuştu Nitekim Dr Ryan Rus

-aA~OLTuQıırJlolkj~yMIJtJAUrll4aşJllhLLrwlWllalliLarıılıEltIlnlUstuitQlIlsuıQ DıılteLlrııjsui zulUcuıııw2ıı1OOllıl2i-- Sraayıııı2ııOJEır ----325shy

Rus kuşatmasından dolayı Erzuruma kapanan Osmanlı askerlerinin yakacak ihtiyacı temin edilemiyordu Halbuki sadece askere pişirilecek yemek iccedilin guumlnluumlk 18-26 ton (15-20000 kıyye) odun gerekmekteydi Soumlzkonusu odunun karşılanması

amacıyla Erzurumda ne kadar agaccedil varsa hepsi ordu tarafından satın alınarak keshysildi Bu feci vaziyete deginen Mehmet Arif askerin o zamanki ihtiyaccedilları ve bu arada Erzurumun dogal ccedilevre tarihi bakımından ccedilok degerii goumlzlemler aktarır

Odunurnuz yoktur Bazı evleri ve keresteden yapılmış gayet buumlyuumlk hanları satın

alarak soumlkuumlp odununu askere taksim ediyorduk şaka degil yalnız yemek pişirrnek

iccedilin Erzurumdaki askerimiz guumlnluumlk onbeş yirmibin kıyye oduna muhtaccediltır

Askerlerin mevkilerini ısıtmaya ve hastahanelere verilmesi gereken odun da caba Bunlar iccedilin de Erzurumdaki bazı evlerin accedilıklıklarında bulunan bahccedile gibi yerlerde ne kadar kavak ve soumlguumlt agacı varsa hepsi satın alınarak kesildi Oysa Erzurum

zaten ormansız ve agaccedilsız bir memleketti28

Kırım Harbi sırasında Erzurum valisi Zarif Paşa tarafından diktirilen ve hemen her Erzurwnlunun evinin oumlnuumlnde oluşturulan bahccedilelerin nasıl yokedildigi M Arifin bizzat goumlruumlp anlattıklarından anlaşılmaktadır Zaten agacı bulunmayan şehir ve bilhassa evler savaş mecburiyetiyle tamamen agaccedilsız kalmış oldu

Rusların şehri işgali guumlnlerinde Erzurumda bulunan Levant Herald gazetesi muhabiri 18 Aralık 1877 tarihli mektubunda şehirdeki durumu ccedilok net oumlzetler Erzurum ahalisinin duumlşuumlnecegi bir şey varsa o da yakacak maddenin azlıgıdır

Şehrin iccedilinde ve kırlarda bulunan buumltuumln agaccedillar kesildi Bunlar yakıldıktan sonra

evleri yıkıp enkazıyla ısınmaktan başka ccedilare kalmayacaktır29

Aynı muhabirin 25 Aralık 1877 tarihli mektubu daha teferruatlıdır Erzurum ve civarında agaccediltan eser kalmadıgı iccedilin yakacak azlıgı fazlasıyla hissediliyor Gerccedilekte bundan kırk--elli guumln evvel SoğanIt dağında ormanlar vardı Ama o vakit Rusların Erzuruma kadar iIerleyecegi kimsenin hatırına gelmezdi şimdi yakacak bulmak iccedilin evleri yıkmaktan başka ccedilare kalmadı şayet Erzurum beş-altı hafta dayanırsa evlerin enkazıyla ısınmak zorunda kalacagız Onun iccedilin Erzurumdaki emlak sahipleri fevkalade telaşlı Oumlncelikle yıkılacak evler ise kuşatma

korkusundan kaccedilmış olanların evleri olacaktır 30

Erzurumun Ruslara teslim edilmesi bu bakımdan yeni bir mecra daha accediltı

O da Rusların halka ait evlerle hanları yıkarak odunundan faydalanmasıydı

Nitekim Erzurum-Aşkale arasındaki Yenihan işgal sırasında Ruslar tarafından

kumandanı Loris Melikovun soguktan artan hastalıklar ve bilhassa uumlfo yuumlzuumlnden askerinin doumlrtte birini kaybettigini yazar (C S Ryan Aynı eser s 213)

28 M Arif Aynı eser s 336 dipnot 2

29 Mektubunda savaş sebebiyle şehirde fiyatların da arttıgını soumlyleyen rnuhabir bir ccedileki odunun 20 kuruşa satıldığını yazar (Basiret Gazetesi nr 2294 8 Kanunievvel ı 293)

30 Basiret Gazetesi or 2303 17 Kanunievvel 1293

-326- S Tozlu-M KUumlccedilUumlkujurlu Erzurum Eyleri (Tarihi Kayıt ye Sahitlere Goumlre)

yıkılarak odunları yakılmıştl Şehrin Tuumlrklere verilmesiyle yeniden inşa edilen hana

bu sebeple Yenihan adı verilmişti 3 ı

Doksanuumlccedil Harbi sırasında bilhassa şehrin merkezi agaccediltan mahrum kalmıştı

Hem şehrin hem de Erzuruma baglı sancakların agaccedillandırılması hususunda XıX

yuumlzyıl sonlarına dogru epeyce teşebbuumlste bulunulmuştu Bu ccedilalışmalarla boumllgede ormanlar oluşturulması teşebbuumlsuuml Anadolu Umum Muumlfettişi Ahmet Şakir Paşa

zamanında da devam etti Tıpkı Diyarbakırda oldugu gibi 1890 yılında Erzurumda

da epeyce agaccedil diktirildi32 Şakir Paşanın bu teşebbuumlsuuml iV Ordu kumandanı Muumlşir Zeki Paşa tarafından son derece dikkatle uygulandı Nitekim Erzurum vilayetine baglı sancaklara ve bilhassa Erzincana 500000 agaccedil diktirildi Ayrıca boumllgede ziraat ve ipekccedililigin geliştirilmesine katkıları dolayısıyla Zeki Paşaya altın ziraat

madalyası verildi33

Galiba Şakir ve Zeki Paşaların bu teşebbuumlsleri sonucu Erzurumda bahccedileli ve agaccedillı evler yeniden oluşmaya başlamıştır Bu yıllarda Erzuruma gelen seyyahların

goumlzlemleri haklı olarak bunu goumlstermese de sonraki seyyahların notları bu youmlndedir Mesela 1893 ve 1898 yıllarında Erzurumdan geccedilen Lynch Erzurumun ilkin pek hoş bir şehir olarak goumlruumlnmedigini bunun da yapı taşlarının rengi ve agacın azlıgıyla

ilgili oldugunu yazar Aynı seyyah Erzurumda ccedilok eski tarihlere ait fazla binanın

kalmadıgını ccediluumlnkuuml 1859 depreminde bunların ccedilogunun yıkıldıgını da kaydeder34

Bu kayıtlar hem 1859 yılındaki depremin hem de agaccedilsızlıgın etkilerini tespit etmek bakımından kıymetli bilgilerdir

Erzurum evlerinin yıkılmasına sebep olan bir başka deprem de 1901 yılı

sonlarında meydana gelmişti Bu depremin ne kadar eve hasar verdigi hususu accedilık

olmasa da şehirde tamire ihtiyaccedil goumlstermeyen ev sayısının azlıgı dikkate alınırsa

depremin evler bakımından epeyce tahripkar oldugu anlaşllabilir 35

31 Henry F Tozer TuumlrkishArmenia and Eastern Asia Minor London 1881 s 421

32 Ali Karaca Anadolu Islahat ve Ahmet Şakir Paşa (1838-1899) İstanbul1993 s 85

33 Zeki Paşaya verilen altın ziraat madalyasımn yanısıra hizmeti goumlruumllen Erzincan belediye reisi ile muhasebeciye verilen guumlmuumlş ve bakır ziraat madalyaları hakkında bk Selahattin Tozlu Trabzon-Erzurum-Bayezid Yolu (1850-1900) Atatuumlrk Uumlniversitesi SBE Doktora Tezi Erzurum 1997 s 114

34 H F B Lynch Aynı eser II s 211

35 Bu tarihlerde Erzurum ahalisi bazı vergilerden muaf tutulmuştu ve bunlardan biri de taş ocakları vergisiydi Buumlyuumlk ihtimalle bu karar deprem dolayısıyla alınmıştı 1901 depremi ve akabinde şehirde yapılan işler iccedilin bk S Tozlu Erzurum Tarihinde Depremler s 115

-aA(1Ir 2OıEldrJJzurlluwmu2ıııOIU02--DueLlrg~islLi--ltSııı8y)lITLıiıl[middotrblki~yaiUtfAurlliaşilltıwrmwıualllllarııIIlEııQşiUtjl1middottuumlILlŞuumllUuml --=-327shy

Birinci Buumlyuumlk Savaştan sonraki Enneni yıkımını belgelemek iccedilin 1918 yılı

Mayıs ayında Erzuruma gelen uumlnluuml tarihccedili Ahmet Refık (Altınay) savaşın accediltığı

derin yaraları anlatırken Erzurum evlerine de huumlzuumlnluuml soumlzlerle değinir Erzurum muazzam camileri latif minareleri yuumlksek binaları karga yuvalarıyla dolu yuumlksek kavaklarıyla buumlyuumlk bir harabe şehrin eski mamurluğu enkaz ve duvarlarla kalan binalardan anlaşılıyor İki katlı kdgir (taş) evleri sırf Erzuruma has bir mimarı tarzında uumlst kat ekseriyetle şahnişin tarzında ccedilıkıntılı yapılmış Alt kısımları zarif doğramalarla suumlslenmiş Binaların bir kısmı gayet sağlam taş bir kısmı adi kerpiccedil

Bazı evlerin kapıları accedilılmış iccedilerdekilerin goumlruumllmemesi iccedilin kafes konulmuş36

Erzurum Evlerinin İnşa Tarzı ve Malzemesi

Buraya kadarki bilgiler Erzurum evlerinin kaynaklara goumlre nasılolduğunu

ortaya koymak iccedilindi Bu başlıkta ise evlerin inşa tarzı ve malzemesi hususundaki kayıt ve goumlzlemler değerlendirilecektir

Evliya Ccedilelebi Erzurum evlerinin taştan yapıldığını ifade ederken zeminin altında olduklarını da soumlylemekteydi Nitekim aynı kayıtlar XiX yuumlzyıla ait belge ve kaynaklardan da iktibas edilmişti Yukarıda kısmen accedilıklandığı uumlzere evlerin zeminin altında yapılmasının temel sebebi şuumlphesiz iklimdi İklimin her bakımdan

insan hayatındaki en muumlhim youmlnlendirici faktoumlr37 olduğu dikkate alınırsa soğuk bir belde olan Erzurumdaki tesiri de rahatccedila anlaşılabilir Erzurum meskenlerinin genellikle insanlarla birlikte hayvanları da barındıran birer kuumllliye şeklinde inşa

edilmeleri işte bu iklim zorlamasının neticesiydi38 Şoumlyle ki evlerin kapı cephesi dışındaki buumltuumln cepheleri toprağa dayatılır ve boumlylece hem insanların hem de hayvanların ısınması kolay hale getirilirdi Diğer taraftan boumlyle bir inşa tarzının

muhakkak fakirlik ve zaruret ile de alakası vardı Fakat hatırda tutulması lazım gelen muumlhim bir husus da bu nevi inşa tarzının sıcak beldelerde de tercih edildiğidir Zira zemine goumlmuumllmuumlş ve hatta zeminin iyice altına yapılmış evler sıcaktan korunaklı

serin mekanlarda ikamet etmenin en iyi yoludur Bu yapım tarzının hangi zamanlarda değişmeye başladığı yukarıdaki bilgilerden takip edilebilir

Erzurum evlerinin malzemesine gelince Evliyanın XVII asırdaki goumlzlemleri evlerin taştan yapıldığında şuumlphe bırakmasa da buumltuumln evler iccedilin aynı olguyu kabul etmek zordur Ccediluumlnkuuml yine Evliyanın kaydına goumlre Erzurumun odunu yoktur ve cuumlmle dağları ccedilıplaktır Fakat Erzurumluların keran dedikleri buumlyuumlk gemi direkleri

36 Ahmed Refik Kafkas Yollarında (Hatıralar ve Tahassuumlsler) İstanbul 1919 s 37

37 Nazmiye Oumlzgilccedil-Erol Tilmertekin Coğrafya Geccedilmiş Kavramlar Coğrafyaeılar İstanbul 2000 s 205 vd

38 Bu hususlarla birlikte Erzurum evlerine ilk temas edilen kıymetli bir tanıtım yazısına bk Bahaettin Oumlgel Erzurum Evleri Olkuuml m ı12 Ankara Aralık 1947 s 32-33

-328- s Tuzlu-M Kllccedilllkueurhı Erzurum Eyleri (Taribi Kayıt ye Sabitlere Goumlre)

iki konak mesafedeki dağlardan getirilmektedir Kırk arşın boyundaki keranlar kırk

akccedilaya satılmaktadır39

Evliyanın boylarını uumlccedil metre goumlsterdiği keranlarm ağacı iyice az bir beldede yakacak olarak istihlak edilmesi muumlmkuumln değildir Bunlar olsa olsa mesken ve sair binaların inşasında kullanılmışlardır Nitekim Erzurum evlerinin tamamma yakını

temelden sonraki boumlluumlmuumlnde ve kiriş yerlerindeki keranlarla dikkat ccedileker Diğer

yandan Erzurum evlerinin en belirgin vasfı tavanlarının inşa tarzı ve malzemesidir Bu yapım şekline kınlangıccedil adı verilir ve tamamıyla ahşaptan oluşur Hatta bu inşa

tarzının Ulucamide de varolduğu Evliyanın notlarından anlaşılmaktadır Demek ki Erzurum meskenlerinde ahşap malzemenin de oumlnemli bir yeri vardır ve bu tabiidir

Ahşap malzemenin temini hususunda Osmanlı tarihinin son yuumlz yılına kadar ciddi manialarla karşılaşılmadıgı anlaşılmaktadır Son yuumlz yıl ise 1877-1878 Osmanlı-Rus savaşından Birinci Buumlyuumlk Savaşa kadarki yıllardır 1877-1 878 savaşı

sonunda Ruslara bırakılan Karsa bağlı Soğanlı ormanıarı yegane olmamakla birlikte Erzurum evleri iccedilin en muumlhim kereste kaynağıydı Bu onnanların Ruslara bırakılması Erzurum ve civarı halkını bilhassa kerestelik ağaccedil ve yakacak temini bakımından epeyce sıkıntı ve muumlşkilata duumlşuumlrmuumlştuuml Hatta Anadolu Islahatı

programının tatbiki iccedilin Erzuruma gelen komisyon uumlyelerinin halktan dinlediği en muumlhim şikayetlerden biri de buydu Oumlyle ki Anadolu Islahatı hususunda Babıaliye

baskı yapan Avrupalılardan şuumlphesiz alaylı bir uumlslupla evvela bu meseleyi

halletmeleri istenmişti40

Erzurum evlerinin taş malzemesinin kaynakları kereste menbaı kadar uzak ve muumlşkilatlı değildi Tespit edilebildiği kadarıyla ev vs binaların inşası iccedilin IUumlZUUllu olan taş malzeme şehir yakınındaki ocaklardan sağlanmaktadır Bu ocaklardan en muumlhimi Kanber koumlyUnde bulunmaktaydı Diğer taraftan Kanbere yakın Tufanccedil Umudum İlanlı (Yılanlı) Topdağı ve Muumlduumlrge ile Pasinlerin Aha (Ağa) koumlyuumlnde

de taş ocakları vardı 41

39 Evliya Ccedilelebi Seyahatname II s 216

40 Erzurumun Osmanlılar zamanındaki yakacak ve kerestelik meselesi ayrı bir etuumldde değerlendirilmiştir Sadece 1877-1878 savaşından sonraki vaziyet iccedilin bk Bilal N Şimşir British Documents on Ottoman Armenians (1856-1880) I Ankara 1989 s 534 Babıali tarafından halkın arzusunun yerine getirilmesi iccedilin yapılan ccedilalışmaların ilkine ayrıca bk BOA İrade Meclis-i Mahsus nr 3044

4 ı Bu ocakların etrafında taş işleme atoumllyeleri (karhane) bulundu~ Erzurum yıllıklarından anlaşılmaktadır Kanber Umudum ilanlı ve Tufanccedil ocaklarından ccedilıkarılan taşlar kırmızımsı ve işlenmege gayet muumlsaittir Muumlduumlrge ve Topdağı ocaklarından da beyaz taş

ccedilıkarılmaktadır Pasinlerdeki Aha taşlarına ise Saltaş denmektedir Bu taşların buumlyuumlk bina ve bilhassa ev inşasında kullanıldığına bk Salname-i Yilayet-i Erzurum Erzurum 1291 s 168-169 Ev vs inşasında taş malzemenin yerine bk Haşim Karpuz Erzurum Evleri Ankara 1993 s 41-42 Nusret Ccedilam Erzurum Tabyalan Ankara 1993 s 196

JAIıUumlILIIJDrlJlkjllJYtıı8IL nşutııjtQIIJslUiiuDlJeı2-1i4lsiJSoııaııYILI ~-329-t oAııralıışiltııırmllialamplliUar~1~E 2oilQLIOEıLltrzLLrllJUmllUı2~QQIU2i-

Erzurum evleri hakkında bilhassa seyyahların belirttiği muumlhim bir husus vardır Onların oumlnemli bir kısmı Erzurum evlerinin toprak veya ccedilamurdan inşa

edildigi goumlzlemini aktarmaktadır Bu goumlzlemlerin bir kısmı dogru olmakla birlikte bir kısmının epeyce ihtiyatlı karşılanması lazımdır Bunun sebebi de seyyahların

iyice bakmadan sadece dış goumlruumlnuumlşe aldanarak bilgi vermeleri olmalıdır CcedilUnkil evler hangi maızemeyle yapılırsa yapılsın ccediloğunlukla saman karıştırılmış toprakla sıvanmıştır İşte bu dış goumlruumlnuumlş aldatıcıdır ve evlerin ccedilamurdan inşa edildiği kanaatını vermektedir Herhalde seyyahlar da boumlyle bir hataya dUşmuumlşlerdir

ABSTRACT

it is very important to research the houses of Erzurum as to the social history of the city Because the buiIding style of the houses includes very important information about the daily life of the people The cold weather in the winter months has very important share on the style of the houses It is used stone material predominantIy in the construction of the houses Also several earthquakes which took place in different dates affect the construction plan of the houses The most important earthquake resulting in collapsing a lot of houses took place in 1859 After this earthquake the houses of Erzurum are reconstructed in a new style

In this research documents in the Premiership Otoman Archive (Başbakanlık Osmanlı Arşivi-İstanbul) local and foreign traveliers memories who visited Erzurum and scientific boks connected with this subject are predominantly profited

-aAılliJTullurlıjlllmiddot)lyautflAıırallllşwtırıılmııııawlaunuEııQgştillJmiddott~QşuQuDaeıırelOliişllLiıiSlilayJJı2LQIELrzulLrwumIllol2Q18QıIı2 ~-323-

Yegenaga 140 Lalapaşa 38 Aşagıhabipefendi 103 Yukarıyoncalık 195 Kabemescidi 19 Caferefendi 115 Veyisefendi 123 Yukarımumcu 100 Agmescit 31 Kavak 82 Emirşeyh 41 Kadana 110 Alipaşa 73 Koumlseoumlmeraga 30 Taşmescit

142 Zeynelabidin 4 Dervişaga 61 Hacıcuma 56 Bakırcı 39 Muratpaşa 214 Aşagıyoncalık 126 Hasanibasri 410 Sultanmelik 185 Abdurrahınanaga 96 Topccediluogıu 110 Narınanlı 40 Hanımhamamı 20 Sivas 6 Yukarıhabipefendi 96 Gez 90 Feyziye 33 Mehdiefendi 133 Caferzade 14 Aliaga 51 Mirzamehmet 21 Ayaspaşa 50 Kemhan 51 Cedit 104 Kuloğlu 17 Camiikebir 164 İbrahimpaşa 28 Ccedilırccedilır 60 Aşagımumcu 1L0 Eminkurbu 122 Kasımpaşa 35 Şeyhler 50 Dere 109

Vaniefendi 160 Boyahane 55 Karakilise 70 Ccedilukur ll Ccedilortanda 25 ev 22

Depremden Sonra Erzurum Evleri

] 859 depreminden sonra Erzuruma gelen seyyahlann bazısı bu depremin şehri degiştirdigini soumlylerse de bazıları hiccedil deginmez Nitekim 1869da Erzurumu anlatan Fransız tabiat araştırmacısı T Deyrolle bu zelzeleye temas etmeden şehri

anlatır Erzurum onun goumlrduumlguuml en şarklı şehirdir Pazarın kııruldu~ mahalle dışındaki buumltuumln muumlsluumlman mahallelerinin sokakları ccedilamurla sıvanmış duvarlarla ccedilevrilmiştir Bunlara pencere veya kapı goumlrevi yapan ccedilok az ve kuumlccediluumlk delikler accedilılmıştır Evlerin ccediloguna bilhassa tek katlı olanlarına ıŞık evin tavanında accedilılmış

bir bacadan girer Yagmur (veya başka şeyin) eve girmesini oumlnlemek iccedilin de bacaya yaglı kagıttan ehram şeklinde şeffaf (ıŞık geccediliren) bir kuumllah geccedilirilir Evlerin uumlstil toprak oumlrtuumlluumlduumlr ve baharda ccedilayır gibi olur Hatta evlerin damında koyun ve keccedili otlatılır Hayvanların dışkılarından yapılan tezekler yazın evlerin damlarında bir kısmı da duvarlara yapıştırılarak kurutulur Evlerin ccedilo~un cephesi yazın tezekle

kaplıdır23

1876 yılının kışı başladıgı sıralarda Erzuruına gelen Captain Fred Bıımaby

Erzuruınu beşgen bir şehir olarak tanıtır Ona goumlre uzaktan Erzuruma bakan birisi burayı dalgaların havaya kaldırıp bir koya savurdugu terkedilmiş dev bir gemiye

benzetir Geminin ana diregi de kerpiccedil evlerin arasında yuumlkselen eski bir kuledir24

22 Bu liste iccedilin bk S Tozlu Erzurum Tarihinde Depremler s 107-109

23 Theophile Deyrol1e 1869da Trabzondan Erzuruma tre RE Koccedilu İstanbul ty s 54shy55

24 Fred Bumaby On Horseback Through Asia Minor I-IL London 1877 Il s 115 Bu eser iki cilt olmakla birlikte tek ci1t halinde iki ccedilevirisi yapılmıştır F Bumaby Kuumlccediluumlk Asya Seyahatnamesi Anadoluda Bir İngiliz Subayı tre M Gaspıralı Sabah Yay İstanbul 1998 s 205 F Bumaby At Sırtında Anadolu tre F Taşkent İletişim Yay İstanbul 1999 s 272

-324- S Tozıu-M KUumlccedilUkulurhl Erzurum Evleri (Tarihi Kayıt ye Şahitıere Goumlre)

F Burnabyden bir yıl sonra 1877-1878 Tuumlrk-Rus savaşı sırasında doktor olarak Erzurumda goumlrev yapan AYUstralyalı Charles S Ryan Erzurumda uzun zaman kalmasına ra~en ccedilok az bilgi verir Ryana goumlre Erzurumda evlerin uumlstuuml duumlz damlıdır ve taştan saglam bir surette yapılmıştır Halk sıcak yaz guumlnlerinde bu

damlarda otunnakta ve bir nevi temiz havaya ccedilıkmaktadır25

Doksanuumlccedil Harbi Erzurum evlerinin ccedilevre goumlruumlnuumlmuuml bakımından son derece koumltuuml bir hal almasına sebep olmuştu Bu da hem Tuumlrk hem de Rus askerlerinin yakacak ihtiyacından ve aynı kaynaklardan halkın yanısıra iki ordunun odun temin etmesi gereğinden kaynaklanıyordu Dolayısıyla ihtiyaccedil birkaccedil kat daha artıyordu

Nitekim 4 Kasım 1877 tarihindeki Deveboynu mağlubiyetinden sonra Erzuruma kapanmak zorunda kalan Tuumlrk askerlerinin soğuktan korunması ciddi bir mesele olmuştu Zira bu seneki kış oldukccedila şiddetliydi Diğer taraftan Rus askerleri de aynı

muumlşkilada karşı karşıyaydı Hatta Serasker Fosfor Mustafa Paşa 3 Aralık 1877 (21 Teşrinisani 1293) tarihiyle Anadolu Ordusu Kumandam Gazi Ahmet Muhtar Paşaya

ccedilektiği telgrafta Rusların bulunduğu Deveboynu civarında karın ccedilok olduğunu ve oralarda odun bulunamayacagını ileri suumlrerek onların kısa suumlrede geri ccedilekileceğini

umduğunu belirtir Duumlşmanın odun bulamayacağı iddiasını garip bulan Muhtar Paşanın muumlhimme ldUibi Mehmet Arif Bey Seraskerin aksine şoumlyle der Bir de duumlşman odun bulamaz diyor ki abestir Zira bizim koumlyluumllerin evleri ne guumln iccedilin duruyor Ayrıca verdiği akccedile karşılığında evleri ve ahırları soumlkuumlp soumlkuumlp yakıyor

Evini vermeğe razı olmayanlara da bir goumlz belerttiği gibi değil evini varını yoğunu

elinden alıyor 26

Goumlruumllduumlgtı gibi Ruslar civar koumlylerdeki halkın ev ve ahırlarını soumlkerek yakacak ihtiyacını temin etmektedir Aslında bu Rusların eskiden beri yaptıkları bir şeydi ve buna Doksanuumlccedil Harbinde daha fazla başvurmuşlardı Nitekim Serasker Fosfor Mustafa Paşanın telgrafina 4 Aralık 1877 (22 Teşrinisani 1293) tarihinde cevap veren Muhtar Paşa durumu accedilıkccedila ortaya koymaktadır Ruslar Pasinler

kazası koumlylerindeki buumltuumln sahipsiz evleri yıkarak yakacak temin etmektedir27

25 Charles S Ryan Unckr the Red Crescent Adventures of an English Surgeon with the Turkish Army at Plevna and Erzeroum 1877-1878 London 1897 s 326 Bunun Tuumlrkccedile tercuumlmesine bk Kızılay Emri Altmda Pilevne ve Erzurumda 1877-78 (Rus-Tuumlrk Harbi) tre A R Seyfıogıu İstanbul 1962 s 186

26 M Arif Başımıza Gelenler Dersaadet 1328 s 444

27 Mehmet Aririn yazdıgına goumlre bu tarihten beş-on guumln sonra Topdagındaki Aziziye istihkfunının oumlnuumlnde karakol bekleyen Tuumlrk askerlerinden bazıları donarak oumllmuumlş hatta bazı askerlerin elindeki tuumlfekler soguktan yarılmıştı (Aynı eser s 336) Askerin hastalanmaması ve soguktan korunması iccedilin koyun derisinden kuumlrk yaptıran Muhtar Paşa

bu tedbirin de hastalıgı oumlnleyemedigini kaydeder (Gazi Ahmed Muhtar Paşa Serguumlzeşt-i

Hayatımm Cild-i Sanisi 1294~Anadoluda Rus Muharebesi Dersaadet 1328 s 298) Demek ki soguklar Erzurumda artık oumllduumlruumlcuuml olmuştu Nitekim Dr Ryan Rus

-aA~OLTuQıırJlolkj~yMIJtJAUrll4aşJllhLLrwlWllalliLarıılıEltIlnlUstuitQlIlsuıQ DıılteLlrııjsui zulUcuıııw2ıı1OOllıl2i-- Sraayıııı2ııOJEır ----325shy

Rus kuşatmasından dolayı Erzuruma kapanan Osmanlı askerlerinin yakacak ihtiyacı temin edilemiyordu Halbuki sadece askere pişirilecek yemek iccedilin guumlnluumlk 18-26 ton (15-20000 kıyye) odun gerekmekteydi Soumlzkonusu odunun karşılanması

amacıyla Erzurumda ne kadar agaccedil varsa hepsi ordu tarafından satın alınarak keshysildi Bu feci vaziyete deginen Mehmet Arif askerin o zamanki ihtiyaccedilları ve bu arada Erzurumun dogal ccedilevre tarihi bakımından ccedilok degerii goumlzlemler aktarır

Odunurnuz yoktur Bazı evleri ve keresteden yapılmış gayet buumlyuumlk hanları satın

alarak soumlkuumlp odununu askere taksim ediyorduk şaka degil yalnız yemek pişirrnek

iccedilin Erzurumdaki askerimiz guumlnluumlk onbeş yirmibin kıyye oduna muhtaccediltır

Askerlerin mevkilerini ısıtmaya ve hastahanelere verilmesi gereken odun da caba Bunlar iccedilin de Erzurumdaki bazı evlerin accedilıklıklarında bulunan bahccedile gibi yerlerde ne kadar kavak ve soumlguumlt agacı varsa hepsi satın alınarak kesildi Oysa Erzurum

zaten ormansız ve agaccedilsız bir memleketti28

Kırım Harbi sırasında Erzurum valisi Zarif Paşa tarafından diktirilen ve hemen her Erzurwnlunun evinin oumlnuumlnde oluşturulan bahccedilelerin nasıl yokedildigi M Arifin bizzat goumlruumlp anlattıklarından anlaşılmaktadır Zaten agacı bulunmayan şehir ve bilhassa evler savaş mecburiyetiyle tamamen agaccedilsız kalmış oldu

Rusların şehri işgali guumlnlerinde Erzurumda bulunan Levant Herald gazetesi muhabiri 18 Aralık 1877 tarihli mektubunda şehirdeki durumu ccedilok net oumlzetler Erzurum ahalisinin duumlşuumlnecegi bir şey varsa o da yakacak maddenin azlıgıdır

Şehrin iccedilinde ve kırlarda bulunan buumltuumln agaccedillar kesildi Bunlar yakıldıktan sonra

evleri yıkıp enkazıyla ısınmaktan başka ccedilare kalmayacaktır29

Aynı muhabirin 25 Aralık 1877 tarihli mektubu daha teferruatlıdır Erzurum ve civarında agaccediltan eser kalmadıgı iccedilin yakacak azlıgı fazlasıyla hissediliyor Gerccedilekte bundan kırk--elli guumln evvel SoğanIt dağında ormanlar vardı Ama o vakit Rusların Erzuruma kadar iIerleyecegi kimsenin hatırına gelmezdi şimdi yakacak bulmak iccedilin evleri yıkmaktan başka ccedilare kalmadı şayet Erzurum beş-altı hafta dayanırsa evlerin enkazıyla ısınmak zorunda kalacagız Onun iccedilin Erzurumdaki emlak sahipleri fevkalade telaşlı Oumlncelikle yıkılacak evler ise kuşatma

korkusundan kaccedilmış olanların evleri olacaktır 30

Erzurumun Ruslara teslim edilmesi bu bakımdan yeni bir mecra daha accediltı

O da Rusların halka ait evlerle hanları yıkarak odunundan faydalanmasıydı

Nitekim Erzurum-Aşkale arasındaki Yenihan işgal sırasında Ruslar tarafından

kumandanı Loris Melikovun soguktan artan hastalıklar ve bilhassa uumlfo yuumlzuumlnden askerinin doumlrtte birini kaybettigini yazar (C S Ryan Aynı eser s 213)

28 M Arif Aynı eser s 336 dipnot 2

29 Mektubunda savaş sebebiyle şehirde fiyatların da arttıgını soumlyleyen rnuhabir bir ccedileki odunun 20 kuruşa satıldığını yazar (Basiret Gazetesi nr 2294 8 Kanunievvel ı 293)

30 Basiret Gazetesi or 2303 17 Kanunievvel 1293

-326- S Tozlu-M KUumlccedilUumlkujurlu Erzurum Eyleri (Tarihi Kayıt ye Sahitlere Goumlre)

yıkılarak odunları yakılmıştl Şehrin Tuumlrklere verilmesiyle yeniden inşa edilen hana

bu sebeple Yenihan adı verilmişti 3 ı

Doksanuumlccedil Harbi sırasında bilhassa şehrin merkezi agaccediltan mahrum kalmıştı

Hem şehrin hem de Erzuruma baglı sancakların agaccedillandırılması hususunda XıX

yuumlzyıl sonlarına dogru epeyce teşebbuumlste bulunulmuştu Bu ccedilalışmalarla boumllgede ormanlar oluşturulması teşebbuumlsuuml Anadolu Umum Muumlfettişi Ahmet Şakir Paşa

zamanında da devam etti Tıpkı Diyarbakırda oldugu gibi 1890 yılında Erzurumda

da epeyce agaccedil diktirildi32 Şakir Paşanın bu teşebbuumlsuuml iV Ordu kumandanı Muumlşir Zeki Paşa tarafından son derece dikkatle uygulandı Nitekim Erzurum vilayetine baglı sancaklara ve bilhassa Erzincana 500000 agaccedil diktirildi Ayrıca boumllgede ziraat ve ipekccedililigin geliştirilmesine katkıları dolayısıyla Zeki Paşaya altın ziraat

madalyası verildi33

Galiba Şakir ve Zeki Paşaların bu teşebbuumlsleri sonucu Erzurumda bahccedileli ve agaccedillı evler yeniden oluşmaya başlamıştır Bu yıllarda Erzuruma gelen seyyahların

goumlzlemleri haklı olarak bunu goumlstermese de sonraki seyyahların notları bu youmlndedir Mesela 1893 ve 1898 yıllarında Erzurumdan geccedilen Lynch Erzurumun ilkin pek hoş bir şehir olarak goumlruumlnmedigini bunun da yapı taşlarının rengi ve agacın azlıgıyla

ilgili oldugunu yazar Aynı seyyah Erzurumda ccedilok eski tarihlere ait fazla binanın

kalmadıgını ccediluumlnkuuml 1859 depreminde bunların ccedilogunun yıkıldıgını da kaydeder34

Bu kayıtlar hem 1859 yılındaki depremin hem de agaccedilsızlıgın etkilerini tespit etmek bakımından kıymetli bilgilerdir

Erzurum evlerinin yıkılmasına sebep olan bir başka deprem de 1901 yılı

sonlarında meydana gelmişti Bu depremin ne kadar eve hasar verdigi hususu accedilık

olmasa da şehirde tamire ihtiyaccedil goumlstermeyen ev sayısının azlıgı dikkate alınırsa

depremin evler bakımından epeyce tahripkar oldugu anlaşllabilir 35

31 Henry F Tozer TuumlrkishArmenia and Eastern Asia Minor London 1881 s 421

32 Ali Karaca Anadolu Islahat ve Ahmet Şakir Paşa (1838-1899) İstanbul1993 s 85

33 Zeki Paşaya verilen altın ziraat madalyasımn yanısıra hizmeti goumlruumllen Erzincan belediye reisi ile muhasebeciye verilen guumlmuumlş ve bakır ziraat madalyaları hakkında bk Selahattin Tozlu Trabzon-Erzurum-Bayezid Yolu (1850-1900) Atatuumlrk Uumlniversitesi SBE Doktora Tezi Erzurum 1997 s 114

34 H F B Lynch Aynı eser II s 211

35 Bu tarihlerde Erzurum ahalisi bazı vergilerden muaf tutulmuştu ve bunlardan biri de taş ocakları vergisiydi Buumlyuumlk ihtimalle bu karar deprem dolayısıyla alınmıştı 1901 depremi ve akabinde şehirde yapılan işler iccedilin bk S Tozlu Erzurum Tarihinde Depremler s 115

-aA(1Ir 2OıEldrJJzurlluwmu2ıııOIU02--DueLlrg~islLi--ltSııı8y)lITLıiıl[middotrblki~yaiUtfAurlliaşilltıwrmwıualllllarııIIlEııQşiUtjl1middottuumlILlŞuumllUuml --=-327shy

Birinci Buumlyuumlk Savaştan sonraki Enneni yıkımını belgelemek iccedilin 1918 yılı

Mayıs ayında Erzuruma gelen uumlnluuml tarihccedili Ahmet Refık (Altınay) savaşın accediltığı

derin yaraları anlatırken Erzurum evlerine de huumlzuumlnluuml soumlzlerle değinir Erzurum muazzam camileri latif minareleri yuumlksek binaları karga yuvalarıyla dolu yuumlksek kavaklarıyla buumlyuumlk bir harabe şehrin eski mamurluğu enkaz ve duvarlarla kalan binalardan anlaşılıyor İki katlı kdgir (taş) evleri sırf Erzuruma has bir mimarı tarzında uumlst kat ekseriyetle şahnişin tarzında ccedilıkıntılı yapılmış Alt kısımları zarif doğramalarla suumlslenmiş Binaların bir kısmı gayet sağlam taş bir kısmı adi kerpiccedil

Bazı evlerin kapıları accedilılmış iccedilerdekilerin goumlruumllmemesi iccedilin kafes konulmuş36

Erzurum Evlerinin İnşa Tarzı ve Malzemesi

Buraya kadarki bilgiler Erzurum evlerinin kaynaklara goumlre nasılolduğunu

ortaya koymak iccedilindi Bu başlıkta ise evlerin inşa tarzı ve malzemesi hususundaki kayıt ve goumlzlemler değerlendirilecektir

Evliya Ccedilelebi Erzurum evlerinin taştan yapıldığını ifade ederken zeminin altında olduklarını da soumlylemekteydi Nitekim aynı kayıtlar XiX yuumlzyıla ait belge ve kaynaklardan da iktibas edilmişti Yukarıda kısmen accedilıklandığı uumlzere evlerin zeminin altında yapılmasının temel sebebi şuumlphesiz iklimdi İklimin her bakımdan

insan hayatındaki en muumlhim youmlnlendirici faktoumlr37 olduğu dikkate alınırsa soğuk bir belde olan Erzurumdaki tesiri de rahatccedila anlaşılabilir Erzurum meskenlerinin genellikle insanlarla birlikte hayvanları da barındıran birer kuumllliye şeklinde inşa

edilmeleri işte bu iklim zorlamasının neticesiydi38 Şoumlyle ki evlerin kapı cephesi dışındaki buumltuumln cepheleri toprağa dayatılır ve boumlylece hem insanların hem de hayvanların ısınması kolay hale getirilirdi Diğer taraftan boumlyle bir inşa tarzının

muhakkak fakirlik ve zaruret ile de alakası vardı Fakat hatırda tutulması lazım gelen muumlhim bir husus da bu nevi inşa tarzının sıcak beldelerde de tercih edildiğidir Zira zemine goumlmuumllmuumlş ve hatta zeminin iyice altına yapılmış evler sıcaktan korunaklı

serin mekanlarda ikamet etmenin en iyi yoludur Bu yapım tarzının hangi zamanlarda değişmeye başladığı yukarıdaki bilgilerden takip edilebilir

Erzurum evlerinin malzemesine gelince Evliyanın XVII asırdaki goumlzlemleri evlerin taştan yapıldığında şuumlphe bırakmasa da buumltuumln evler iccedilin aynı olguyu kabul etmek zordur Ccediluumlnkuuml yine Evliyanın kaydına goumlre Erzurumun odunu yoktur ve cuumlmle dağları ccedilıplaktır Fakat Erzurumluların keran dedikleri buumlyuumlk gemi direkleri

36 Ahmed Refik Kafkas Yollarında (Hatıralar ve Tahassuumlsler) İstanbul 1919 s 37

37 Nazmiye Oumlzgilccedil-Erol Tilmertekin Coğrafya Geccedilmiş Kavramlar Coğrafyaeılar İstanbul 2000 s 205 vd

38 Bu hususlarla birlikte Erzurum evlerine ilk temas edilen kıymetli bir tanıtım yazısına bk Bahaettin Oumlgel Erzurum Evleri Olkuuml m ı12 Ankara Aralık 1947 s 32-33

-328- s Tuzlu-M Kllccedilllkueurhı Erzurum Eyleri (Taribi Kayıt ye Sabitlere Goumlre)

iki konak mesafedeki dağlardan getirilmektedir Kırk arşın boyundaki keranlar kırk

akccedilaya satılmaktadır39

Evliyanın boylarını uumlccedil metre goumlsterdiği keranlarm ağacı iyice az bir beldede yakacak olarak istihlak edilmesi muumlmkuumln değildir Bunlar olsa olsa mesken ve sair binaların inşasında kullanılmışlardır Nitekim Erzurum evlerinin tamamma yakını

temelden sonraki boumlluumlmuumlnde ve kiriş yerlerindeki keranlarla dikkat ccedileker Diğer

yandan Erzurum evlerinin en belirgin vasfı tavanlarının inşa tarzı ve malzemesidir Bu yapım şekline kınlangıccedil adı verilir ve tamamıyla ahşaptan oluşur Hatta bu inşa

tarzının Ulucamide de varolduğu Evliyanın notlarından anlaşılmaktadır Demek ki Erzurum meskenlerinde ahşap malzemenin de oumlnemli bir yeri vardır ve bu tabiidir

Ahşap malzemenin temini hususunda Osmanlı tarihinin son yuumlz yılına kadar ciddi manialarla karşılaşılmadıgı anlaşılmaktadır Son yuumlz yıl ise 1877-1878 Osmanlı-Rus savaşından Birinci Buumlyuumlk Savaşa kadarki yıllardır 1877-1 878 savaşı

sonunda Ruslara bırakılan Karsa bağlı Soğanlı ormanıarı yegane olmamakla birlikte Erzurum evleri iccedilin en muumlhim kereste kaynağıydı Bu onnanların Ruslara bırakılması Erzurum ve civarı halkını bilhassa kerestelik ağaccedil ve yakacak temini bakımından epeyce sıkıntı ve muumlşkilata duumlşuumlrmuumlştuuml Hatta Anadolu Islahatı

programının tatbiki iccedilin Erzuruma gelen komisyon uumlyelerinin halktan dinlediği en muumlhim şikayetlerden biri de buydu Oumlyle ki Anadolu Islahatı hususunda Babıaliye

baskı yapan Avrupalılardan şuumlphesiz alaylı bir uumlslupla evvela bu meseleyi

halletmeleri istenmişti40

Erzurum evlerinin taş malzemesinin kaynakları kereste menbaı kadar uzak ve muumlşkilatlı değildi Tespit edilebildiği kadarıyla ev vs binaların inşası iccedilin IUumlZUUllu olan taş malzeme şehir yakınındaki ocaklardan sağlanmaktadır Bu ocaklardan en muumlhimi Kanber koumlyUnde bulunmaktaydı Diğer taraftan Kanbere yakın Tufanccedil Umudum İlanlı (Yılanlı) Topdağı ve Muumlduumlrge ile Pasinlerin Aha (Ağa) koumlyuumlnde

de taş ocakları vardı 41

39 Evliya Ccedilelebi Seyahatname II s 216

40 Erzurumun Osmanlılar zamanındaki yakacak ve kerestelik meselesi ayrı bir etuumldde değerlendirilmiştir Sadece 1877-1878 savaşından sonraki vaziyet iccedilin bk Bilal N Şimşir British Documents on Ottoman Armenians (1856-1880) I Ankara 1989 s 534 Babıali tarafından halkın arzusunun yerine getirilmesi iccedilin yapılan ccedilalışmaların ilkine ayrıca bk BOA İrade Meclis-i Mahsus nr 3044

4 ı Bu ocakların etrafında taş işleme atoumllyeleri (karhane) bulundu~ Erzurum yıllıklarından anlaşılmaktadır Kanber Umudum ilanlı ve Tufanccedil ocaklarından ccedilıkarılan taşlar kırmızımsı ve işlenmege gayet muumlsaittir Muumlduumlrge ve Topdağı ocaklarından da beyaz taş

ccedilıkarılmaktadır Pasinlerdeki Aha taşlarına ise Saltaş denmektedir Bu taşların buumlyuumlk bina ve bilhassa ev inşasında kullanıldığına bk Salname-i Yilayet-i Erzurum Erzurum 1291 s 168-169 Ev vs inşasında taş malzemenin yerine bk Haşim Karpuz Erzurum Evleri Ankara 1993 s 41-42 Nusret Ccedilam Erzurum Tabyalan Ankara 1993 s 196

JAIıUumlILIIJDrlJlkjllJYtıı8IL nşutııjtQIIJslUiiuDlJeı2-1i4lsiJSoııaııYILI ~-329-t oAııralıışiltııırmllialamplliUar~1~E 2oilQLIOEıLltrzLLrllJUmllUı2~QQIU2i-

Erzurum evleri hakkında bilhassa seyyahların belirttiği muumlhim bir husus vardır Onların oumlnemli bir kısmı Erzurum evlerinin toprak veya ccedilamurdan inşa

edildigi goumlzlemini aktarmaktadır Bu goumlzlemlerin bir kısmı dogru olmakla birlikte bir kısmının epeyce ihtiyatlı karşılanması lazımdır Bunun sebebi de seyyahların

iyice bakmadan sadece dış goumlruumlnuumlşe aldanarak bilgi vermeleri olmalıdır CcedilUnkil evler hangi maızemeyle yapılırsa yapılsın ccediloğunlukla saman karıştırılmış toprakla sıvanmıştır İşte bu dış goumlruumlnuumlş aldatıcıdır ve evlerin ccedilamurdan inşa edildiği kanaatını vermektedir Herhalde seyyahlar da boumlyle bir hataya dUşmuumlşlerdir

ABSTRACT

it is very important to research the houses of Erzurum as to the social history of the city Because the buiIding style of the houses includes very important information about the daily life of the people The cold weather in the winter months has very important share on the style of the houses It is used stone material predominantIy in the construction of the houses Also several earthquakes which took place in different dates affect the construction plan of the houses The most important earthquake resulting in collapsing a lot of houses took place in 1859 After this earthquake the houses of Erzurum are reconstructed in a new style

In this research documents in the Premiership Otoman Archive (Başbakanlık Osmanlı Arşivi-İstanbul) local and foreign traveliers memories who visited Erzurum and scientific boks connected with this subject are predominantly profited

-324- S Tozıu-M KUumlccedilUkulurhl Erzurum Evleri (Tarihi Kayıt ye Şahitıere Goumlre)

F Burnabyden bir yıl sonra 1877-1878 Tuumlrk-Rus savaşı sırasında doktor olarak Erzurumda goumlrev yapan AYUstralyalı Charles S Ryan Erzurumda uzun zaman kalmasına ra~en ccedilok az bilgi verir Ryana goumlre Erzurumda evlerin uumlstuuml duumlz damlıdır ve taştan saglam bir surette yapılmıştır Halk sıcak yaz guumlnlerinde bu

damlarda otunnakta ve bir nevi temiz havaya ccedilıkmaktadır25

Doksanuumlccedil Harbi Erzurum evlerinin ccedilevre goumlruumlnuumlmuuml bakımından son derece koumltuuml bir hal almasına sebep olmuştu Bu da hem Tuumlrk hem de Rus askerlerinin yakacak ihtiyacından ve aynı kaynaklardan halkın yanısıra iki ordunun odun temin etmesi gereğinden kaynaklanıyordu Dolayısıyla ihtiyaccedil birkaccedil kat daha artıyordu

Nitekim 4 Kasım 1877 tarihindeki Deveboynu mağlubiyetinden sonra Erzuruma kapanmak zorunda kalan Tuumlrk askerlerinin soğuktan korunması ciddi bir mesele olmuştu Zira bu seneki kış oldukccedila şiddetliydi Diğer taraftan Rus askerleri de aynı

muumlşkilada karşı karşıyaydı Hatta Serasker Fosfor Mustafa Paşa 3 Aralık 1877 (21 Teşrinisani 1293) tarihiyle Anadolu Ordusu Kumandam Gazi Ahmet Muhtar Paşaya

ccedilektiği telgrafta Rusların bulunduğu Deveboynu civarında karın ccedilok olduğunu ve oralarda odun bulunamayacagını ileri suumlrerek onların kısa suumlrede geri ccedilekileceğini

umduğunu belirtir Duumlşmanın odun bulamayacağı iddiasını garip bulan Muhtar Paşanın muumlhimme ldUibi Mehmet Arif Bey Seraskerin aksine şoumlyle der Bir de duumlşman odun bulamaz diyor ki abestir Zira bizim koumlyluumllerin evleri ne guumln iccedilin duruyor Ayrıca verdiği akccedile karşılığında evleri ve ahırları soumlkuumlp soumlkuumlp yakıyor

Evini vermeğe razı olmayanlara da bir goumlz belerttiği gibi değil evini varını yoğunu

elinden alıyor 26

Goumlruumllduumlgtı gibi Ruslar civar koumlylerdeki halkın ev ve ahırlarını soumlkerek yakacak ihtiyacını temin etmektedir Aslında bu Rusların eskiden beri yaptıkları bir şeydi ve buna Doksanuumlccedil Harbinde daha fazla başvurmuşlardı Nitekim Serasker Fosfor Mustafa Paşanın telgrafina 4 Aralık 1877 (22 Teşrinisani 1293) tarihinde cevap veren Muhtar Paşa durumu accedilıkccedila ortaya koymaktadır Ruslar Pasinler

kazası koumlylerindeki buumltuumln sahipsiz evleri yıkarak yakacak temin etmektedir27

25 Charles S Ryan Unckr the Red Crescent Adventures of an English Surgeon with the Turkish Army at Plevna and Erzeroum 1877-1878 London 1897 s 326 Bunun Tuumlrkccedile tercuumlmesine bk Kızılay Emri Altmda Pilevne ve Erzurumda 1877-78 (Rus-Tuumlrk Harbi) tre A R Seyfıogıu İstanbul 1962 s 186

26 M Arif Başımıza Gelenler Dersaadet 1328 s 444

27 Mehmet Aririn yazdıgına goumlre bu tarihten beş-on guumln sonra Topdagındaki Aziziye istihkfunının oumlnuumlnde karakol bekleyen Tuumlrk askerlerinden bazıları donarak oumllmuumlş hatta bazı askerlerin elindeki tuumlfekler soguktan yarılmıştı (Aynı eser s 336) Askerin hastalanmaması ve soguktan korunması iccedilin koyun derisinden kuumlrk yaptıran Muhtar Paşa

bu tedbirin de hastalıgı oumlnleyemedigini kaydeder (Gazi Ahmed Muhtar Paşa Serguumlzeşt-i

Hayatımm Cild-i Sanisi 1294~Anadoluda Rus Muharebesi Dersaadet 1328 s 298) Demek ki soguklar Erzurumda artık oumllduumlruumlcuuml olmuştu Nitekim Dr Ryan Rus

-aA~OLTuQıırJlolkj~yMIJtJAUrll4aşJllhLLrwlWllalliLarıılıEltIlnlUstuitQlIlsuıQ DıılteLlrııjsui zulUcuıııw2ıı1OOllıl2i-- Sraayıııı2ııOJEır ----325shy

Rus kuşatmasından dolayı Erzuruma kapanan Osmanlı askerlerinin yakacak ihtiyacı temin edilemiyordu Halbuki sadece askere pişirilecek yemek iccedilin guumlnluumlk 18-26 ton (15-20000 kıyye) odun gerekmekteydi Soumlzkonusu odunun karşılanması

amacıyla Erzurumda ne kadar agaccedil varsa hepsi ordu tarafından satın alınarak keshysildi Bu feci vaziyete deginen Mehmet Arif askerin o zamanki ihtiyaccedilları ve bu arada Erzurumun dogal ccedilevre tarihi bakımından ccedilok degerii goumlzlemler aktarır

Odunurnuz yoktur Bazı evleri ve keresteden yapılmış gayet buumlyuumlk hanları satın

alarak soumlkuumlp odununu askere taksim ediyorduk şaka degil yalnız yemek pişirrnek

iccedilin Erzurumdaki askerimiz guumlnluumlk onbeş yirmibin kıyye oduna muhtaccediltır

Askerlerin mevkilerini ısıtmaya ve hastahanelere verilmesi gereken odun da caba Bunlar iccedilin de Erzurumdaki bazı evlerin accedilıklıklarında bulunan bahccedile gibi yerlerde ne kadar kavak ve soumlguumlt agacı varsa hepsi satın alınarak kesildi Oysa Erzurum

zaten ormansız ve agaccedilsız bir memleketti28

Kırım Harbi sırasında Erzurum valisi Zarif Paşa tarafından diktirilen ve hemen her Erzurwnlunun evinin oumlnuumlnde oluşturulan bahccedilelerin nasıl yokedildigi M Arifin bizzat goumlruumlp anlattıklarından anlaşılmaktadır Zaten agacı bulunmayan şehir ve bilhassa evler savaş mecburiyetiyle tamamen agaccedilsız kalmış oldu

Rusların şehri işgali guumlnlerinde Erzurumda bulunan Levant Herald gazetesi muhabiri 18 Aralık 1877 tarihli mektubunda şehirdeki durumu ccedilok net oumlzetler Erzurum ahalisinin duumlşuumlnecegi bir şey varsa o da yakacak maddenin azlıgıdır

Şehrin iccedilinde ve kırlarda bulunan buumltuumln agaccedillar kesildi Bunlar yakıldıktan sonra

evleri yıkıp enkazıyla ısınmaktan başka ccedilare kalmayacaktır29

Aynı muhabirin 25 Aralık 1877 tarihli mektubu daha teferruatlıdır Erzurum ve civarında agaccediltan eser kalmadıgı iccedilin yakacak azlıgı fazlasıyla hissediliyor Gerccedilekte bundan kırk--elli guumln evvel SoğanIt dağında ormanlar vardı Ama o vakit Rusların Erzuruma kadar iIerleyecegi kimsenin hatırına gelmezdi şimdi yakacak bulmak iccedilin evleri yıkmaktan başka ccedilare kalmadı şayet Erzurum beş-altı hafta dayanırsa evlerin enkazıyla ısınmak zorunda kalacagız Onun iccedilin Erzurumdaki emlak sahipleri fevkalade telaşlı Oumlncelikle yıkılacak evler ise kuşatma

korkusundan kaccedilmış olanların evleri olacaktır 30

Erzurumun Ruslara teslim edilmesi bu bakımdan yeni bir mecra daha accediltı

O da Rusların halka ait evlerle hanları yıkarak odunundan faydalanmasıydı

Nitekim Erzurum-Aşkale arasındaki Yenihan işgal sırasında Ruslar tarafından

kumandanı Loris Melikovun soguktan artan hastalıklar ve bilhassa uumlfo yuumlzuumlnden askerinin doumlrtte birini kaybettigini yazar (C S Ryan Aynı eser s 213)

28 M Arif Aynı eser s 336 dipnot 2

29 Mektubunda savaş sebebiyle şehirde fiyatların da arttıgını soumlyleyen rnuhabir bir ccedileki odunun 20 kuruşa satıldığını yazar (Basiret Gazetesi nr 2294 8 Kanunievvel ı 293)

30 Basiret Gazetesi or 2303 17 Kanunievvel 1293

-326- S Tozlu-M KUumlccedilUumlkujurlu Erzurum Eyleri (Tarihi Kayıt ye Sahitlere Goumlre)

yıkılarak odunları yakılmıştl Şehrin Tuumlrklere verilmesiyle yeniden inşa edilen hana

bu sebeple Yenihan adı verilmişti 3 ı

Doksanuumlccedil Harbi sırasında bilhassa şehrin merkezi agaccediltan mahrum kalmıştı

Hem şehrin hem de Erzuruma baglı sancakların agaccedillandırılması hususunda XıX

yuumlzyıl sonlarına dogru epeyce teşebbuumlste bulunulmuştu Bu ccedilalışmalarla boumllgede ormanlar oluşturulması teşebbuumlsuuml Anadolu Umum Muumlfettişi Ahmet Şakir Paşa

zamanında da devam etti Tıpkı Diyarbakırda oldugu gibi 1890 yılında Erzurumda

da epeyce agaccedil diktirildi32 Şakir Paşanın bu teşebbuumlsuuml iV Ordu kumandanı Muumlşir Zeki Paşa tarafından son derece dikkatle uygulandı Nitekim Erzurum vilayetine baglı sancaklara ve bilhassa Erzincana 500000 agaccedil diktirildi Ayrıca boumllgede ziraat ve ipekccedililigin geliştirilmesine katkıları dolayısıyla Zeki Paşaya altın ziraat

madalyası verildi33

Galiba Şakir ve Zeki Paşaların bu teşebbuumlsleri sonucu Erzurumda bahccedileli ve agaccedillı evler yeniden oluşmaya başlamıştır Bu yıllarda Erzuruma gelen seyyahların

goumlzlemleri haklı olarak bunu goumlstermese de sonraki seyyahların notları bu youmlndedir Mesela 1893 ve 1898 yıllarında Erzurumdan geccedilen Lynch Erzurumun ilkin pek hoş bir şehir olarak goumlruumlnmedigini bunun da yapı taşlarının rengi ve agacın azlıgıyla

ilgili oldugunu yazar Aynı seyyah Erzurumda ccedilok eski tarihlere ait fazla binanın

kalmadıgını ccediluumlnkuuml 1859 depreminde bunların ccedilogunun yıkıldıgını da kaydeder34

Bu kayıtlar hem 1859 yılındaki depremin hem de agaccedilsızlıgın etkilerini tespit etmek bakımından kıymetli bilgilerdir

Erzurum evlerinin yıkılmasına sebep olan bir başka deprem de 1901 yılı

sonlarında meydana gelmişti Bu depremin ne kadar eve hasar verdigi hususu accedilık

olmasa da şehirde tamire ihtiyaccedil goumlstermeyen ev sayısının azlıgı dikkate alınırsa

depremin evler bakımından epeyce tahripkar oldugu anlaşllabilir 35

31 Henry F Tozer TuumlrkishArmenia and Eastern Asia Minor London 1881 s 421

32 Ali Karaca Anadolu Islahat ve Ahmet Şakir Paşa (1838-1899) İstanbul1993 s 85

33 Zeki Paşaya verilen altın ziraat madalyasımn yanısıra hizmeti goumlruumllen Erzincan belediye reisi ile muhasebeciye verilen guumlmuumlş ve bakır ziraat madalyaları hakkında bk Selahattin Tozlu Trabzon-Erzurum-Bayezid Yolu (1850-1900) Atatuumlrk Uumlniversitesi SBE Doktora Tezi Erzurum 1997 s 114

34 H F B Lynch Aynı eser II s 211

35 Bu tarihlerde Erzurum ahalisi bazı vergilerden muaf tutulmuştu ve bunlardan biri de taş ocakları vergisiydi Buumlyuumlk ihtimalle bu karar deprem dolayısıyla alınmıştı 1901 depremi ve akabinde şehirde yapılan işler iccedilin bk S Tozlu Erzurum Tarihinde Depremler s 115

-aA(1Ir 2OıEldrJJzurlluwmu2ıııOIU02--DueLlrg~islLi--ltSııı8y)lITLıiıl[middotrblki~yaiUtfAurlliaşilltıwrmwıualllllarııIIlEııQşiUtjl1middottuumlILlŞuumllUuml --=-327shy

Birinci Buumlyuumlk Savaştan sonraki Enneni yıkımını belgelemek iccedilin 1918 yılı

Mayıs ayında Erzuruma gelen uumlnluuml tarihccedili Ahmet Refık (Altınay) savaşın accediltığı

derin yaraları anlatırken Erzurum evlerine de huumlzuumlnluuml soumlzlerle değinir Erzurum muazzam camileri latif minareleri yuumlksek binaları karga yuvalarıyla dolu yuumlksek kavaklarıyla buumlyuumlk bir harabe şehrin eski mamurluğu enkaz ve duvarlarla kalan binalardan anlaşılıyor İki katlı kdgir (taş) evleri sırf Erzuruma has bir mimarı tarzında uumlst kat ekseriyetle şahnişin tarzında ccedilıkıntılı yapılmış Alt kısımları zarif doğramalarla suumlslenmiş Binaların bir kısmı gayet sağlam taş bir kısmı adi kerpiccedil

Bazı evlerin kapıları accedilılmış iccedilerdekilerin goumlruumllmemesi iccedilin kafes konulmuş36

Erzurum Evlerinin İnşa Tarzı ve Malzemesi

Buraya kadarki bilgiler Erzurum evlerinin kaynaklara goumlre nasılolduğunu

ortaya koymak iccedilindi Bu başlıkta ise evlerin inşa tarzı ve malzemesi hususundaki kayıt ve goumlzlemler değerlendirilecektir

Evliya Ccedilelebi Erzurum evlerinin taştan yapıldığını ifade ederken zeminin altında olduklarını da soumlylemekteydi Nitekim aynı kayıtlar XiX yuumlzyıla ait belge ve kaynaklardan da iktibas edilmişti Yukarıda kısmen accedilıklandığı uumlzere evlerin zeminin altında yapılmasının temel sebebi şuumlphesiz iklimdi İklimin her bakımdan

insan hayatındaki en muumlhim youmlnlendirici faktoumlr37 olduğu dikkate alınırsa soğuk bir belde olan Erzurumdaki tesiri de rahatccedila anlaşılabilir Erzurum meskenlerinin genellikle insanlarla birlikte hayvanları da barındıran birer kuumllliye şeklinde inşa

edilmeleri işte bu iklim zorlamasının neticesiydi38 Şoumlyle ki evlerin kapı cephesi dışındaki buumltuumln cepheleri toprağa dayatılır ve boumlylece hem insanların hem de hayvanların ısınması kolay hale getirilirdi Diğer taraftan boumlyle bir inşa tarzının

muhakkak fakirlik ve zaruret ile de alakası vardı Fakat hatırda tutulması lazım gelen muumlhim bir husus da bu nevi inşa tarzının sıcak beldelerde de tercih edildiğidir Zira zemine goumlmuumllmuumlş ve hatta zeminin iyice altına yapılmış evler sıcaktan korunaklı

serin mekanlarda ikamet etmenin en iyi yoludur Bu yapım tarzının hangi zamanlarda değişmeye başladığı yukarıdaki bilgilerden takip edilebilir

Erzurum evlerinin malzemesine gelince Evliyanın XVII asırdaki goumlzlemleri evlerin taştan yapıldığında şuumlphe bırakmasa da buumltuumln evler iccedilin aynı olguyu kabul etmek zordur Ccediluumlnkuuml yine Evliyanın kaydına goumlre Erzurumun odunu yoktur ve cuumlmle dağları ccedilıplaktır Fakat Erzurumluların keran dedikleri buumlyuumlk gemi direkleri

36 Ahmed Refik Kafkas Yollarında (Hatıralar ve Tahassuumlsler) İstanbul 1919 s 37

37 Nazmiye Oumlzgilccedil-Erol Tilmertekin Coğrafya Geccedilmiş Kavramlar Coğrafyaeılar İstanbul 2000 s 205 vd

38 Bu hususlarla birlikte Erzurum evlerine ilk temas edilen kıymetli bir tanıtım yazısına bk Bahaettin Oumlgel Erzurum Evleri Olkuuml m ı12 Ankara Aralık 1947 s 32-33

-328- s Tuzlu-M Kllccedilllkueurhı Erzurum Eyleri (Taribi Kayıt ye Sabitlere Goumlre)

iki konak mesafedeki dağlardan getirilmektedir Kırk arşın boyundaki keranlar kırk

akccedilaya satılmaktadır39

Evliyanın boylarını uumlccedil metre goumlsterdiği keranlarm ağacı iyice az bir beldede yakacak olarak istihlak edilmesi muumlmkuumln değildir Bunlar olsa olsa mesken ve sair binaların inşasında kullanılmışlardır Nitekim Erzurum evlerinin tamamma yakını

temelden sonraki boumlluumlmuumlnde ve kiriş yerlerindeki keranlarla dikkat ccedileker Diğer

yandan Erzurum evlerinin en belirgin vasfı tavanlarının inşa tarzı ve malzemesidir Bu yapım şekline kınlangıccedil adı verilir ve tamamıyla ahşaptan oluşur Hatta bu inşa

tarzının Ulucamide de varolduğu Evliyanın notlarından anlaşılmaktadır Demek ki Erzurum meskenlerinde ahşap malzemenin de oumlnemli bir yeri vardır ve bu tabiidir

Ahşap malzemenin temini hususunda Osmanlı tarihinin son yuumlz yılına kadar ciddi manialarla karşılaşılmadıgı anlaşılmaktadır Son yuumlz yıl ise 1877-1878 Osmanlı-Rus savaşından Birinci Buumlyuumlk Savaşa kadarki yıllardır 1877-1 878 savaşı

sonunda Ruslara bırakılan Karsa bağlı Soğanlı ormanıarı yegane olmamakla birlikte Erzurum evleri iccedilin en muumlhim kereste kaynağıydı Bu onnanların Ruslara bırakılması Erzurum ve civarı halkını bilhassa kerestelik ağaccedil ve yakacak temini bakımından epeyce sıkıntı ve muumlşkilata duumlşuumlrmuumlştuuml Hatta Anadolu Islahatı

programının tatbiki iccedilin Erzuruma gelen komisyon uumlyelerinin halktan dinlediği en muumlhim şikayetlerden biri de buydu Oumlyle ki Anadolu Islahatı hususunda Babıaliye

baskı yapan Avrupalılardan şuumlphesiz alaylı bir uumlslupla evvela bu meseleyi

halletmeleri istenmişti40

Erzurum evlerinin taş malzemesinin kaynakları kereste menbaı kadar uzak ve muumlşkilatlı değildi Tespit edilebildiği kadarıyla ev vs binaların inşası iccedilin IUumlZUUllu olan taş malzeme şehir yakınındaki ocaklardan sağlanmaktadır Bu ocaklardan en muumlhimi Kanber koumlyUnde bulunmaktaydı Diğer taraftan Kanbere yakın Tufanccedil Umudum İlanlı (Yılanlı) Topdağı ve Muumlduumlrge ile Pasinlerin Aha (Ağa) koumlyuumlnde

de taş ocakları vardı 41

39 Evliya Ccedilelebi Seyahatname II s 216

40 Erzurumun Osmanlılar zamanındaki yakacak ve kerestelik meselesi ayrı bir etuumldde değerlendirilmiştir Sadece 1877-1878 savaşından sonraki vaziyet iccedilin bk Bilal N Şimşir British Documents on Ottoman Armenians (1856-1880) I Ankara 1989 s 534 Babıali tarafından halkın arzusunun yerine getirilmesi iccedilin yapılan ccedilalışmaların ilkine ayrıca bk BOA İrade Meclis-i Mahsus nr 3044

4 ı Bu ocakların etrafında taş işleme atoumllyeleri (karhane) bulundu~ Erzurum yıllıklarından anlaşılmaktadır Kanber Umudum ilanlı ve Tufanccedil ocaklarından ccedilıkarılan taşlar kırmızımsı ve işlenmege gayet muumlsaittir Muumlduumlrge ve Topdağı ocaklarından da beyaz taş

ccedilıkarılmaktadır Pasinlerdeki Aha taşlarına ise Saltaş denmektedir Bu taşların buumlyuumlk bina ve bilhassa ev inşasında kullanıldığına bk Salname-i Yilayet-i Erzurum Erzurum 1291 s 168-169 Ev vs inşasında taş malzemenin yerine bk Haşim Karpuz Erzurum Evleri Ankara 1993 s 41-42 Nusret Ccedilam Erzurum Tabyalan Ankara 1993 s 196

JAIıUumlILIIJDrlJlkjllJYtıı8IL nşutııjtQIIJslUiiuDlJeı2-1i4lsiJSoııaııYILI ~-329-t oAııralıışiltııırmllialamplliUar~1~E 2oilQLIOEıLltrzLLrllJUmllUı2~QQIU2i-

Erzurum evleri hakkında bilhassa seyyahların belirttiği muumlhim bir husus vardır Onların oumlnemli bir kısmı Erzurum evlerinin toprak veya ccedilamurdan inşa

edildigi goumlzlemini aktarmaktadır Bu goumlzlemlerin bir kısmı dogru olmakla birlikte bir kısmının epeyce ihtiyatlı karşılanması lazımdır Bunun sebebi de seyyahların

iyice bakmadan sadece dış goumlruumlnuumlşe aldanarak bilgi vermeleri olmalıdır CcedilUnkil evler hangi maızemeyle yapılırsa yapılsın ccediloğunlukla saman karıştırılmış toprakla sıvanmıştır İşte bu dış goumlruumlnuumlş aldatıcıdır ve evlerin ccedilamurdan inşa edildiği kanaatını vermektedir Herhalde seyyahlar da boumlyle bir hataya dUşmuumlşlerdir

ABSTRACT

it is very important to research the houses of Erzurum as to the social history of the city Because the buiIding style of the houses includes very important information about the daily life of the people The cold weather in the winter months has very important share on the style of the houses It is used stone material predominantIy in the construction of the houses Also several earthquakes which took place in different dates affect the construction plan of the houses The most important earthquake resulting in collapsing a lot of houses took place in 1859 After this earthquake the houses of Erzurum are reconstructed in a new style

In this research documents in the Premiership Otoman Archive (Başbakanlık Osmanlı Arşivi-İstanbul) local and foreign traveliers memories who visited Erzurum and scientific boks connected with this subject are predominantly profited

-aA~OLTuQıırJlolkj~yMIJtJAUrll4aşJllhLLrwlWllalliLarıılıEltIlnlUstuitQlIlsuıQ DıılteLlrııjsui zulUcuıııw2ıı1OOllıl2i-- Sraayıııı2ııOJEır ----325shy

Rus kuşatmasından dolayı Erzuruma kapanan Osmanlı askerlerinin yakacak ihtiyacı temin edilemiyordu Halbuki sadece askere pişirilecek yemek iccedilin guumlnluumlk 18-26 ton (15-20000 kıyye) odun gerekmekteydi Soumlzkonusu odunun karşılanması

amacıyla Erzurumda ne kadar agaccedil varsa hepsi ordu tarafından satın alınarak keshysildi Bu feci vaziyete deginen Mehmet Arif askerin o zamanki ihtiyaccedilları ve bu arada Erzurumun dogal ccedilevre tarihi bakımından ccedilok degerii goumlzlemler aktarır

Odunurnuz yoktur Bazı evleri ve keresteden yapılmış gayet buumlyuumlk hanları satın

alarak soumlkuumlp odununu askere taksim ediyorduk şaka degil yalnız yemek pişirrnek

iccedilin Erzurumdaki askerimiz guumlnluumlk onbeş yirmibin kıyye oduna muhtaccediltır

Askerlerin mevkilerini ısıtmaya ve hastahanelere verilmesi gereken odun da caba Bunlar iccedilin de Erzurumdaki bazı evlerin accedilıklıklarında bulunan bahccedile gibi yerlerde ne kadar kavak ve soumlguumlt agacı varsa hepsi satın alınarak kesildi Oysa Erzurum

zaten ormansız ve agaccedilsız bir memleketti28

Kırım Harbi sırasında Erzurum valisi Zarif Paşa tarafından diktirilen ve hemen her Erzurwnlunun evinin oumlnuumlnde oluşturulan bahccedilelerin nasıl yokedildigi M Arifin bizzat goumlruumlp anlattıklarından anlaşılmaktadır Zaten agacı bulunmayan şehir ve bilhassa evler savaş mecburiyetiyle tamamen agaccedilsız kalmış oldu

Rusların şehri işgali guumlnlerinde Erzurumda bulunan Levant Herald gazetesi muhabiri 18 Aralık 1877 tarihli mektubunda şehirdeki durumu ccedilok net oumlzetler Erzurum ahalisinin duumlşuumlnecegi bir şey varsa o da yakacak maddenin azlıgıdır

Şehrin iccedilinde ve kırlarda bulunan buumltuumln agaccedillar kesildi Bunlar yakıldıktan sonra

evleri yıkıp enkazıyla ısınmaktan başka ccedilare kalmayacaktır29

Aynı muhabirin 25 Aralık 1877 tarihli mektubu daha teferruatlıdır Erzurum ve civarında agaccediltan eser kalmadıgı iccedilin yakacak azlıgı fazlasıyla hissediliyor Gerccedilekte bundan kırk--elli guumln evvel SoğanIt dağında ormanlar vardı Ama o vakit Rusların Erzuruma kadar iIerleyecegi kimsenin hatırına gelmezdi şimdi yakacak bulmak iccedilin evleri yıkmaktan başka ccedilare kalmadı şayet Erzurum beş-altı hafta dayanırsa evlerin enkazıyla ısınmak zorunda kalacagız Onun iccedilin Erzurumdaki emlak sahipleri fevkalade telaşlı Oumlncelikle yıkılacak evler ise kuşatma

korkusundan kaccedilmış olanların evleri olacaktır 30

Erzurumun Ruslara teslim edilmesi bu bakımdan yeni bir mecra daha accediltı

O da Rusların halka ait evlerle hanları yıkarak odunundan faydalanmasıydı

Nitekim Erzurum-Aşkale arasındaki Yenihan işgal sırasında Ruslar tarafından

kumandanı Loris Melikovun soguktan artan hastalıklar ve bilhassa uumlfo yuumlzuumlnden askerinin doumlrtte birini kaybettigini yazar (C S Ryan Aynı eser s 213)

28 M Arif Aynı eser s 336 dipnot 2

29 Mektubunda savaş sebebiyle şehirde fiyatların da arttıgını soumlyleyen rnuhabir bir ccedileki odunun 20 kuruşa satıldığını yazar (Basiret Gazetesi nr 2294 8 Kanunievvel ı 293)

30 Basiret Gazetesi or 2303 17 Kanunievvel 1293

-326- S Tozlu-M KUumlccedilUumlkujurlu Erzurum Eyleri (Tarihi Kayıt ye Sahitlere Goumlre)

yıkılarak odunları yakılmıştl Şehrin Tuumlrklere verilmesiyle yeniden inşa edilen hana

bu sebeple Yenihan adı verilmişti 3 ı

Doksanuumlccedil Harbi sırasında bilhassa şehrin merkezi agaccediltan mahrum kalmıştı

Hem şehrin hem de Erzuruma baglı sancakların agaccedillandırılması hususunda XıX

yuumlzyıl sonlarına dogru epeyce teşebbuumlste bulunulmuştu Bu ccedilalışmalarla boumllgede ormanlar oluşturulması teşebbuumlsuuml Anadolu Umum Muumlfettişi Ahmet Şakir Paşa

zamanında da devam etti Tıpkı Diyarbakırda oldugu gibi 1890 yılında Erzurumda

da epeyce agaccedil diktirildi32 Şakir Paşanın bu teşebbuumlsuuml iV Ordu kumandanı Muumlşir Zeki Paşa tarafından son derece dikkatle uygulandı Nitekim Erzurum vilayetine baglı sancaklara ve bilhassa Erzincana 500000 agaccedil diktirildi Ayrıca boumllgede ziraat ve ipekccedililigin geliştirilmesine katkıları dolayısıyla Zeki Paşaya altın ziraat

madalyası verildi33

Galiba Şakir ve Zeki Paşaların bu teşebbuumlsleri sonucu Erzurumda bahccedileli ve agaccedillı evler yeniden oluşmaya başlamıştır Bu yıllarda Erzuruma gelen seyyahların

goumlzlemleri haklı olarak bunu goumlstermese de sonraki seyyahların notları bu youmlndedir Mesela 1893 ve 1898 yıllarında Erzurumdan geccedilen Lynch Erzurumun ilkin pek hoş bir şehir olarak goumlruumlnmedigini bunun da yapı taşlarının rengi ve agacın azlıgıyla

ilgili oldugunu yazar Aynı seyyah Erzurumda ccedilok eski tarihlere ait fazla binanın

kalmadıgını ccediluumlnkuuml 1859 depreminde bunların ccedilogunun yıkıldıgını da kaydeder34

Bu kayıtlar hem 1859 yılındaki depremin hem de agaccedilsızlıgın etkilerini tespit etmek bakımından kıymetli bilgilerdir

Erzurum evlerinin yıkılmasına sebep olan bir başka deprem de 1901 yılı

sonlarında meydana gelmişti Bu depremin ne kadar eve hasar verdigi hususu accedilık

olmasa da şehirde tamire ihtiyaccedil goumlstermeyen ev sayısının azlıgı dikkate alınırsa

depremin evler bakımından epeyce tahripkar oldugu anlaşllabilir 35

31 Henry F Tozer TuumlrkishArmenia and Eastern Asia Minor London 1881 s 421

32 Ali Karaca Anadolu Islahat ve Ahmet Şakir Paşa (1838-1899) İstanbul1993 s 85

33 Zeki Paşaya verilen altın ziraat madalyasımn yanısıra hizmeti goumlruumllen Erzincan belediye reisi ile muhasebeciye verilen guumlmuumlş ve bakır ziraat madalyaları hakkında bk Selahattin Tozlu Trabzon-Erzurum-Bayezid Yolu (1850-1900) Atatuumlrk Uumlniversitesi SBE Doktora Tezi Erzurum 1997 s 114

34 H F B Lynch Aynı eser II s 211

35 Bu tarihlerde Erzurum ahalisi bazı vergilerden muaf tutulmuştu ve bunlardan biri de taş ocakları vergisiydi Buumlyuumlk ihtimalle bu karar deprem dolayısıyla alınmıştı 1901 depremi ve akabinde şehirde yapılan işler iccedilin bk S Tozlu Erzurum Tarihinde Depremler s 115

-aA(1Ir 2OıEldrJJzurlluwmu2ıııOIU02--DueLlrg~islLi--ltSııı8y)lITLıiıl[middotrblki~yaiUtfAurlliaşilltıwrmwıualllllarııIIlEııQşiUtjl1middottuumlILlŞuumllUuml --=-327shy

Birinci Buumlyuumlk Savaştan sonraki Enneni yıkımını belgelemek iccedilin 1918 yılı

Mayıs ayında Erzuruma gelen uumlnluuml tarihccedili Ahmet Refık (Altınay) savaşın accediltığı

derin yaraları anlatırken Erzurum evlerine de huumlzuumlnluuml soumlzlerle değinir Erzurum muazzam camileri latif minareleri yuumlksek binaları karga yuvalarıyla dolu yuumlksek kavaklarıyla buumlyuumlk bir harabe şehrin eski mamurluğu enkaz ve duvarlarla kalan binalardan anlaşılıyor İki katlı kdgir (taş) evleri sırf Erzuruma has bir mimarı tarzında uumlst kat ekseriyetle şahnişin tarzında ccedilıkıntılı yapılmış Alt kısımları zarif doğramalarla suumlslenmiş Binaların bir kısmı gayet sağlam taş bir kısmı adi kerpiccedil

Bazı evlerin kapıları accedilılmış iccedilerdekilerin goumlruumllmemesi iccedilin kafes konulmuş36

Erzurum Evlerinin İnşa Tarzı ve Malzemesi

Buraya kadarki bilgiler Erzurum evlerinin kaynaklara goumlre nasılolduğunu

ortaya koymak iccedilindi Bu başlıkta ise evlerin inşa tarzı ve malzemesi hususundaki kayıt ve goumlzlemler değerlendirilecektir

Evliya Ccedilelebi Erzurum evlerinin taştan yapıldığını ifade ederken zeminin altında olduklarını da soumlylemekteydi Nitekim aynı kayıtlar XiX yuumlzyıla ait belge ve kaynaklardan da iktibas edilmişti Yukarıda kısmen accedilıklandığı uumlzere evlerin zeminin altında yapılmasının temel sebebi şuumlphesiz iklimdi İklimin her bakımdan

insan hayatındaki en muumlhim youmlnlendirici faktoumlr37 olduğu dikkate alınırsa soğuk bir belde olan Erzurumdaki tesiri de rahatccedila anlaşılabilir Erzurum meskenlerinin genellikle insanlarla birlikte hayvanları da barındıran birer kuumllliye şeklinde inşa

edilmeleri işte bu iklim zorlamasının neticesiydi38 Şoumlyle ki evlerin kapı cephesi dışındaki buumltuumln cepheleri toprağa dayatılır ve boumlylece hem insanların hem de hayvanların ısınması kolay hale getirilirdi Diğer taraftan boumlyle bir inşa tarzının

muhakkak fakirlik ve zaruret ile de alakası vardı Fakat hatırda tutulması lazım gelen muumlhim bir husus da bu nevi inşa tarzının sıcak beldelerde de tercih edildiğidir Zira zemine goumlmuumllmuumlş ve hatta zeminin iyice altına yapılmış evler sıcaktan korunaklı

serin mekanlarda ikamet etmenin en iyi yoludur Bu yapım tarzının hangi zamanlarda değişmeye başladığı yukarıdaki bilgilerden takip edilebilir

Erzurum evlerinin malzemesine gelince Evliyanın XVII asırdaki goumlzlemleri evlerin taştan yapıldığında şuumlphe bırakmasa da buumltuumln evler iccedilin aynı olguyu kabul etmek zordur Ccediluumlnkuuml yine Evliyanın kaydına goumlre Erzurumun odunu yoktur ve cuumlmle dağları ccedilıplaktır Fakat Erzurumluların keran dedikleri buumlyuumlk gemi direkleri

36 Ahmed Refik Kafkas Yollarında (Hatıralar ve Tahassuumlsler) İstanbul 1919 s 37

37 Nazmiye Oumlzgilccedil-Erol Tilmertekin Coğrafya Geccedilmiş Kavramlar Coğrafyaeılar İstanbul 2000 s 205 vd

38 Bu hususlarla birlikte Erzurum evlerine ilk temas edilen kıymetli bir tanıtım yazısına bk Bahaettin Oumlgel Erzurum Evleri Olkuuml m ı12 Ankara Aralık 1947 s 32-33

-328- s Tuzlu-M Kllccedilllkueurhı Erzurum Eyleri (Taribi Kayıt ye Sabitlere Goumlre)

iki konak mesafedeki dağlardan getirilmektedir Kırk arşın boyundaki keranlar kırk

akccedilaya satılmaktadır39

Evliyanın boylarını uumlccedil metre goumlsterdiği keranlarm ağacı iyice az bir beldede yakacak olarak istihlak edilmesi muumlmkuumln değildir Bunlar olsa olsa mesken ve sair binaların inşasında kullanılmışlardır Nitekim Erzurum evlerinin tamamma yakını

temelden sonraki boumlluumlmuumlnde ve kiriş yerlerindeki keranlarla dikkat ccedileker Diğer

yandan Erzurum evlerinin en belirgin vasfı tavanlarının inşa tarzı ve malzemesidir Bu yapım şekline kınlangıccedil adı verilir ve tamamıyla ahşaptan oluşur Hatta bu inşa

tarzının Ulucamide de varolduğu Evliyanın notlarından anlaşılmaktadır Demek ki Erzurum meskenlerinde ahşap malzemenin de oumlnemli bir yeri vardır ve bu tabiidir

Ahşap malzemenin temini hususunda Osmanlı tarihinin son yuumlz yılına kadar ciddi manialarla karşılaşılmadıgı anlaşılmaktadır Son yuumlz yıl ise 1877-1878 Osmanlı-Rus savaşından Birinci Buumlyuumlk Savaşa kadarki yıllardır 1877-1 878 savaşı

sonunda Ruslara bırakılan Karsa bağlı Soğanlı ormanıarı yegane olmamakla birlikte Erzurum evleri iccedilin en muumlhim kereste kaynağıydı Bu onnanların Ruslara bırakılması Erzurum ve civarı halkını bilhassa kerestelik ağaccedil ve yakacak temini bakımından epeyce sıkıntı ve muumlşkilata duumlşuumlrmuumlştuuml Hatta Anadolu Islahatı

programının tatbiki iccedilin Erzuruma gelen komisyon uumlyelerinin halktan dinlediği en muumlhim şikayetlerden biri de buydu Oumlyle ki Anadolu Islahatı hususunda Babıaliye

baskı yapan Avrupalılardan şuumlphesiz alaylı bir uumlslupla evvela bu meseleyi

halletmeleri istenmişti40

Erzurum evlerinin taş malzemesinin kaynakları kereste menbaı kadar uzak ve muumlşkilatlı değildi Tespit edilebildiği kadarıyla ev vs binaların inşası iccedilin IUumlZUUllu olan taş malzeme şehir yakınındaki ocaklardan sağlanmaktadır Bu ocaklardan en muumlhimi Kanber koumlyUnde bulunmaktaydı Diğer taraftan Kanbere yakın Tufanccedil Umudum İlanlı (Yılanlı) Topdağı ve Muumlduumlrge ile Pasinlerin Aha (Ağa) koumlyuumlnde

de taş ocakları vardı 41

39 Evliya Ccedilelebi Seyahatname II s 216

40 Erzurumun Osmanlılar zamanındaki yakacak ve kerestelik meselesi ayrı bir etuumldde değerlendirilmiştir Sadece 1877-1878 savaşından sonraki vaziyet iccedilin bk Bilal N Şimşir British Documents on Ottoman Armenians (1856-1880) I Ankara 1989 s 534 Babıali tarafından halkın arzusunun yerine getirilmesi iccedilin yapılan ccedilalışmaların ilkine ayrıca bk BOA İrade Meclis-i Mahsus nr 3044

4 ı Bu ocakların etrafında taş işleme atoumllyeleri (karhane) bulundu~ Erzurum yıllıklarından anlaşılmaktadır Kanber Umudum ilanlı ve Tufanccedil ocaklarından ccedilıkarılan taşlar kırmızımsı ve işlenmege gayet muumlsaittir Muumlduumlrge ve Topdağı ocaklarından da beyaz taş

ccedilıkarılmaktadır Pasinlerdeki Aha taşlarına ise Saltaş denmektedir Bu taşların buumlyuumlk bina ve bilhassa ev inşasında kullanıldığına bk Salname-i Yilayet-i Erzurum Erzurum 1291 s 168-169 Ev vs inşasında taş malzemenin yerine bk Haşim Karpuz Erzurum Evleri Ankara 1993 s 41-42 Nusret Ccedilam Erzurum Tabyalan Ankara 1993 s 196

JAIıUumlILIIJDrlJlkjllJYtıı8IL nşutııjtQIIJslUiiuDlJeı2-1i4lsiJSoııaııYILI ~-329-t oAııralıışiltııırmllialamplliUar~1~E 2oilQLIOEıLltrzLLrllJUmllUı2~QQIU2i-

Erzurum evleri hakkında bilhassa seyyahların belirttiği muumlhim bir husus vardır Onların oumlnemli bir kısmı Erzurum evlerinin toprak veya ccedilamurdan inşa

edildigi goumlzlemini aktarmaktadır Bu goumlzlemlerin bir kısmı dogru olmakla birlikte bir kısmının epeyce ihtiyatlı karşılanması lazımdır Bunun sebebi de seyyahların

iyice bakmadan sadece dış goumlruumlnuumlşe aldanarak bilgi vermeleri olmalıdır CcedilUnkil evler hangi maızemeyle yapılırsa yapılsın ccediloğunlukla saman karıştırılmış toprakla sıvanmıştır İşte bu dış goumlruumlnuumlş aldatıcıdır ve evlerin ccedilamurdan inşa edildiği kanaatını vermektedir Herhalde seyyahlar da boumlyle bir hataya dUşmuumlşlerdir

ABSTRACT

it is very important to research the houses of Erzurum as to the social history of the city Because the buiIding style of the houses includes very important information about the daily life of the people The cold weather in the winter months has very important share on the style of the houses It is used stone material predominantIy in the construction of the houses Also several earthquakes which took place in different dates affect the construction plan of the houses The most important earthquake resulting in collapsing a lot of houses took place in 1859 After this earthquake the houses of Erzurum are reconstructed in a new style

In this research documents in the Premiership Otoman Archive (Başbakanlık Osmanlı Arşivi-İstanbul) local and foreign traveliers memories who visited Erzurum and scientific boks connected with this subject are predominantly profited

-326- S Tozlu-M KUumlccedilUumlkujurlu Erzurum Eyleri (Tarihi Kayıt ye Sahitlere Goumlre)

yıkılarak odunları yakılmıştl Şehrin Tuumlrklere verilmesiyle yeniden inşa edilen hana

bu sebeple Yenihan adı verilmişti 3 ı

Doksanuumlccedil Harbi sırasında bilhassa şehrin merkezi agaccediltan mahrum kalmıştı

Hem şehrin hem de Erzuruma baglı sancakların agaccedillandırılması hususunda XıX

yuumlzyıl sonlarına dogru epeyce teşebbuumlste bulunulmuştu Bu ccedilalışmalarla boumllgede ormanlar oluşturulması teşebbuumlsuuml Anadolu Umum Muumlfettişi Ahmet Şakir Paşa

zamanında da devam etti Tıpkı Diyarbakırda oldugu gibi 1890 yılında Erzurumda

da epeyce agaccedil diktirildi32 Şakir Paşanın bu teşebbuumlsuuml iV Ordu kumandanı Muumlşir Zeki Paşa tarafından son derece dikkatle uygulandı Nitekim Erzurum vilayetine baglı sancaklara ve bilhassa Erzincana 500000 agaccedil diktirildi Ayrıca boumllgede ziraat ve ipekccedililigin geliştirilmesine katkıları dolayısıyla Zeki Paşaya altın ziraat

madalyası verildi33

Galiba Şakir ve Zeki Paşaların bu teşebbuumlsleri sonucu Erzurumda bahccedileli ve agaccedillı evler yeniden oluşmaya başlamıştır Bu yıllarda Erzuruma gelen seyyahların

goumlzlemleri haklı olarak bunu goumlstermese de sonraki seyyahların notları bu youmlndedir Mesela 1893 ve 1898 yıllarında Erzurumdan geccedilen Lynch Erzurumun ilkin pek hoş bir şehir olarak goumlruumlnmedigini bunun da yapı taşlarının rengi ve agacın azlıgıyla

ilgili oldugunu yazar Aynı seyyah Erzurumda ccedilok eski tarihlere ait fazla binanın

kalmadıgını ccediluumlnkuuml 1859 depreminde bunların ccedilogunun yıkıldıgını da kaydeder34

Bu kayıtlar hem 1859 yılındaki depremin hem de agaccedilsızlıgın etkilerini tespit etmek bakımından kıymetli bilgilerdir

Erzurum evlerinin yıkılmasına sebep olan bir başka deprem de 1901 yılı

sonlarında meydana gelmişti Bu depremin ne kadar eve hasar verdigi hususu accedilık

olmasa da şehirde tamire ihtiyaccedil goumlstermeyen ev sayısının azlıgı dikkate alınırsa

depremin evler bakımından epeyce tahripkar oldugu anlaşllabilir 35

31 Henry F Tozer TuumlrkishArmenia and Eastern Asia Minor London 1881 s 421

32 Ali Karaca Anadolu Islahat ve Ahmet Şakir Paşa (1838-1899) İstanbul1993 s 85

33 Zeki Paşaya verilen altın ziraat madalyasımn yanısıra hizmeti goumlruumllen Erzincan belediye reisi ile muhasebeciye verilen guumlmuumlş ve bakır ziraat madalyaları hakkında bk Selahattin Tozlu Trabzon-Erzurum-Bayezid Yolu (1850-1900) Atatuumlrk Uumlniversitesi SBE Doktora Tezi Erzurum 1997 s 114

34 H F B Lynch Aynı eser II s 211

35 Bu tarihlerde Erzurum ahalisi bazı vergilerden muaf tutulmuştu ve bunlardan biri de taş ocakları vergisiydi Buumlyuumlk ihtimalle bu karar deprem dolayısıyla alınmıştı 1901 depremi ve akabinde şehirde yapılan işler iccedilin bk S Tozlu Erzurum Tarihinde Depremler s 115

-aA(1Ir 2OıEldrJJzurlluwmu2ıııOIU02--DueLlrg~islLi--ltSııı8y)lITLıiıl[middotrblki~yaiUtfAurlliaşilltıwrmwıualllllarııIIlEııQşiUtjl1middottuumlILlŞuumllUuml --=-327shy

Birinci Buumlyuumlk Savaştan sonraki Enneni yıkımını belgelemek iccedilin 1918 yılı

Mayıs ayında Erzuruma gelen uumlnluuml tarihccedili Ahmet Refık (Altınay) savaşın accediltığı

derin yaraları anlatırken Erzurum evlerine de huumlzuumlnluuml soumlzlerle değinir Erzurum muazzam camileri latif minareleri yuumlksek binaları karga yuvalarıyla dolu yuumlksek kavaklarıyla buumlyuumlk bir harabe şehrin eski mamurluğu enkaz ve duvarlarla kalan binalardan anlaşılıyor İki katlı kdgir (taş) evleri sırf Erzuruma has bir mimarı tarzında uumlst kat ekseriyetle şahnişin tarzında ccedilıkıntılı yapılmış Alt kısımları zarif doğramalarla suumlslenmiş Binaların bir kısmı gayet sağlam taş bir kısmı adi kerpiccedil

Bazı evlerin kapıları accedilılmış iccedilerdekilerin goumlruumllmemesi iccedilin kafes konulmuş36

Erzurum Evlerinin İnşa Tarzı ve Malzemesi

Buraya kadarki bilgiler Erzurum evlerinin kaynaklara goumlre nasılolduğunu

ortaya koymak iccedilindi Bu başlıkta ise evlerin inşa tarzı ve malzemesi hususundaki kayıt ve goumlzlemler değerlendirilecektir

Evliya Ccedilelebi Erzurum evlerinin taştan yapıldığını ifade ederken zeminin altında olduklarını da soumlylemekteydi Nitekim aynı kayıtlar XiX yuumlzyıla ait belge ve kaynaklardan da iktibas edilmişti Yukarıda kısmen accedilıklandığı uumlzere evlerin zeminin altında yapılmasının temel sebebi şuumlphesiz iklimdi İklimin her bakımdan

insan hayatındaki en muumlhim youmlnlendirici faktoumlr37 olduğu dikkate alınırsa soğuk bir belde olan Erzurumdaki tesiri de rahatccedila anlaşılabilir Erzurum meskenlerinin genellikle insanlarla birlikte hayvanları da barındıran birer kuumllliye şeklinde inşa

edilmeleri işte bu iklim zorlamasının neticesiydi38 Şoumlyle ki evlerin kapı cephesi dışındaki buumltuumln cepheleri toprağa dayatılır ve boumlylece hem insanların hem de hayvanların ısınması kolay hale getirilirdi Diğer taraftan boumlyle bir inşa tarzının

muhakkak fakirlik ve zaruret ile de alakası vardı Fakat hatırda tutulması lazım gelen muumlhim bir husus da bu nevi inşa tarzının sıcak beldelerde de tercih edildiğidir Zira zemine goumlmuumllmuumlş ve hatta zeminin iyice altına yapılmış evler sıcaktan korunaklı

serin mekanlarda ikamet etmenin en iyi yoludur Bu yapım tarzının hangi zamanlarda değişmeye başladığı yukarıdaki bilgilerden takip edilebilir

Erzurum evlerinin malzemesine gelince Evliyanın XVII asırdaki goumlzlemleri evlerin taştan yapıldığında şuumlphe bırakmasa da buumltuumln evler iccedilin aynı olguyu kabul etmek zordur Ccediluumlnkuuml yine Evliyanın kaydına goumlre Erzurumun odunu yoktur ve cuumlmle dağları ccedilıplaktır Fakat Erzurumluların keran dedikleri buumlyuumlk gemi direkleri

36 Ahmed Refik Kafkas Yollarında (Hatıralar ve Tahassuumlsler) İstanbul 1919 s 37

37 Nazmiye Oumlzgilccedil-Erol Tilmertekin Coğrafya Geccedilmiş Kavramlar Coğrafyaeılar İstanbul 2000 s 205 vd

38 Bu hususlarla birlikte Erzurum evlerine ilk temas edilen kıymetli bir tanıtım yazısına bk Bahaettin Oumlgel Erzurum Evleri Olkuuml m ı12 Ankara Aralık 1947 s 32-33

-328- s Tuzlu-M Kllccedilllkueurhı Erzurum Eyleri (Taribi Kayıt ye Sabitlere Goumlre)

iki konak mesafedeki dağlardan getirilmektedir Kırk arşın boyundaki keranlar kırk

akccedilaya satılmaktadır39

Evliyanın boylarını uumlccedil metre goumlsterdiği keranlarm ağacı iyice az bir beldede yakacak olarak istihlak edilmesi muumlmkuumln değildir Bunlar olsa olsa mesken ve sair binaların inşasında kullanılmışlardır Nitekim Erzurum evlerinin tamamma yakını

temelden sonraki boumlluumlmuumlnde ve kiriş yerlerindeki keranlarla dikkat ccedileker Diğer

yandan Erzurum evlerinin en belirgin vasfı tavanlarının inşa tarzı ve malzemesidir Bu yapım şekline kınlangıccedil adı verilir ve tamamıyla ahşaptan oluşur Hatta bu inşa

tarzının Ulucamide de varolduğu Evliyanın notlarından anlaşılmaktadır Demek ki Erzurum meskenlerinde ahşap malzemenin de oumlnemli bir yeri vardır ve bu tabiidir

Ahşap malzemenin temini hususunda Osmanlı tarihinin son yuumlz yılına kadar ciddi manialarla karşılaşılmadıgı anlaşılmaktadır Son yuumlz yıl ise 1877-1878 Osmanlı-Rus savaşından Birinci Buumlyuumlk Savaşa kadarki yıllardır 1877-1 878 savaşı

sonunda Ruslara bırakılan Karsa bağlı Soğanlı ormanıarı yegane olmamakla birlikte Erzurum evleri iccedilin en muumlhim kereste kaynağıydı Bu onnanların Ruslara bırakılması Erzurum ve civarı halkını bilhassa kerestelik ağaccedil ve yakacak temini bakımından epeyce sıkıntı ve muumlşkilata duumlşuumlrmuumlştuuml Hatta Anadolu Islahatı

programının tatbiki iccedilin Erzuruma gelen komisyon uumlyelerinin halktan dinlediği en muumlhim şikayetlerden biri de buydu Oumlyle ki Anadolu Islahatı hususunda Babıaliye

baskı yapan Avrupalılardan şuumlphesiz alaylı bir uumlslupla evvela bu meseleyi

halletmeleri istenmişti40

Erzurum evlerinin taş malzemesinin kaynakları kereste menbaı kadar uzak ve muumlşkilatlı değildi Tespit edilebildiği kadarıyla ev vs binaların inşası iccedilin IUumlZUUllu olan taş malzeme şehir yakınındaki ocaklardan sağlanmaktadır Bu ocaklardan en muumlhimi Kanber koumlyUnde bulunmaktaydı Diğer taraftan Kanbere yakın Tufanccedil Umudum İlanlı (Yılanlı) Topdağı ve Muumlduumlrge ile Pasinlerin Aha (Ağa) koumlyuumlnde

de taş ocakları vardı 41

39 Evliya Ccedilelebi Seyahatname II s 216

40 Erzurumun Osmanlılar zamanındaki yakacak ve kerestelik meselesi ayrı bir etuumldde değerlendirilmiştir Sadece 1877-1878 savaşından sonraki vaziyet iccedilin bk Bilal N Şimşir British Documents on Ottoman Armenians (1856-1880) I Ankara 1989 s 534 Babıali tarafından halkın arzusunun yerine getirilmesi iccedilin yapılan ccedilalışmaların ilkine ayrıca bk BOA İrade Meclis-i Mahsus nr 3044

4 ı Bu ocakların etrafında taş işleme atoumllyeleri (karhane) bulundu~ Erzurum yıllıklarından anlaşılmaktadır Kanber Umudum ilanlı ve Tufanccedil ocaklarından ccedilıkarılan taşlar kırmızımsı ve işlenmege gayet muumlsaittir Muumlduumlrge ve Topdağı ocaklarından da beyaz taş

ccedilıkarılmaktadır Pasinlerdeki Aha taşlarına ise Saltaş denmektedir Bu taşların buumlyuumlk bina ve bilhassa ev inşasında kullanıldığına bk Salname-i Yilayet-i Erzurum Erzurum 1291 s 168-169 Ev vs inşasında taş malzemenin yerine bk Haşim Karpuz Erzurum Evleri Ankara 1993 s 41-42 Nusret Ccedilam Erzurum Tabyalan Ankara 1993 s 196

JAIıUumlILIIJDrlJlkjllJYtıı8IL nşutııjtQIIJslUiiuDlJeı2-1i4lsiJSoııaııYILI ~-329-t oAııralıışiltııırmllialamplliUar~1~E 2oilQLIOEıLltrzLLrllJUmllUı2~QQIU2i-

Erzurum evleri hakkında bilhassa seyyahların belirttiği muumlhim bir husus vardır Onların oumlnemli bir kısmı Erzurum evlerinin toprak veya ccedilamurdan inşa

edildigi goumlzlemini aktarmaktadır Bu goumlzlemlerin bir kısmı dogru olmakla birlikte bir kısmının epeyce ihtiyatlı karşılanması lazımdır Bunun sebebi de seyyahların

iyice bakmadan sadece dış goumlruumlnuumlşe aldanarak bilgi vermeleri olmalıdır CcedilUnkil evler hangi maızemeyle yapılırsa yapılsın ccediloğunlukla saman karıştırılmış toprakla sıvanmıştır İşte bu dış goumlruumlnuumlş aldatıcıdır ve evlerin ccedilamurdan inşa edildiği kanaatını vermektedir Herhalde seyyahlar da boumlyle bir hataya dUşmuumlşlerdir

ABSTRACT

it is very important to research the houses of Erzurum as to the social history of the city Because the buiIding style of the houses includes very important information about the daily life of the people The cold weather in the winter months has very important share on the style of the houses It is used stone material predominantIy in the construction of the houses Also several earthquakes which took place in different dates affect the construction plan of the houses The most important earthquake resulting in collapsing a lot of houses took place in 1859 After this earthquake the houses of Erzurum are reconstructed in a new style

In this research documents in the Premiership Otoman Archive (Başbakanlık Osmanlı Arşivi-İstanbul) local and foreign traveliers memories who visited Erzurum and scientific boks connected with this subject are predominantly profited

-aA(1Ir 2OıEldrJJzurlluwmu2ıııOIU02--DueLlrg~islLi--ltSııı8y)lITLıiıl[middotrblki~yaiUtfAurlliaşilltıwrmwıualllllarııIIlEııQşiUtjl1middottuumlILlŞuumllUuml --=-327shy

Birinci Buumlyuumlk Savaştan sonraki Enneni yıkımını belgelemek iccedilin 1918 yılı

Mayıs ayında Erzuruma gelen uumlnluuml tarihccedili Ahmet Refık (Altınay) savaşın accediltığı

derin yaraları anlatırken Erzurum evlerine de huumlzuumlnluuml soumlzlerle değinir Erzurum muazzam camileri latif minareleri yuumlksek binaları karga yuvalarıyla dolu yuumlksek kavaklarıyla buumlyuumlk bir harabe şehrin eski mamurluğu enkaz ve duvarlarla kalan binalardan anlaşılıyor İki katlı kdgir (taş) evleri sırf Erzuruma has bir mimarı tarzında uumlst kat ekseriyetle şahnişin tarzında ccedilıkıntılı yapılmış Alt kısımları zarif doğramalarla suumlslenmiş Binaların bir kısmı gayet sağlam taş bir kısmı adi kerpiccedil

Bazı evlerin kapıları accedilılmış iccedilerdekilerin goumlruumllmemesi iccedilin kafes konulmuş36

Erzurum Evlerinin İnşa Tarzı ve Malzemesi

Buraya kadarki bilgiler Erzurum evlerinin kaynaklara goumlre nasılolduğunu

ortaya koymak iccedilindi Bu başlıkta ise evlerin inşa tarzı ve malzemesi hususundaki kayıt ve goumlzlemler değerlendirilecektir

Evliya Ccedilelebi Erzurum evlerinin taştan yapıldığını ifade ederken zeminin altında olduklarını da soumlylemekteydi Nitekim aynı kayıtlar XiX yuumlzyıla ait belge ve kaynaklardan da iktibas edilmişti Yukarıda kısmen accedilıklandığı uumlzere evlerin zeminin altında yapılmasının temel sebebi şuumlphesiz iklimdi İklimin her bakımdan

insan hayatındaki en muumlhim youmlnlendirici faktoumlr37 olduğu dikkate alınırsa soğuk bir belde olan Erzurumdaki tesiri de rahatccedila anlaşılabilir Erzurum meskenlerinin genellikle insanlarla birlikte hayvanları da barındıran birer kuumllliye şeklinde inşa

edilmeleri işte bu iklim zorlamasının neticesiydi38 Şoumlyle ki evlerin kapı cephesi dışındaki buumltuumln cepheleri toprağa dayatılır ve boumlylece hem insanların hem de hayvanların ısınması kolay hale getirilirdi Diğer taraftan boumlyle bir inşa tarzının

muhakkak fakirlik ve zaruret ile de alakası vardı Fakat hatırda tutulması lazım gelen muumlhim bir husus da bu nevi inşa tarzının sıcak beldelerde de tercih edildiğidir Zira zemine goumlmuumllmuumlş ve hatta zeminin iyice altına yapılmış evler sıcaktan korunaklı

serin mekanlarda ikamet etmenin en iyi yoludur Bu yapım tarzının hangi zamanlarda değişmeye başladığı yukarıdaki bilgilerden takip edilebilir

Erzurum evlerinin malzemesine gelince Evliyanın XVII asırdaki goumlzlemleri evlerin taştan yapıldığında şuumlphe bırakmasa da buumltuumln evler iccedilin aynı olguyu kabul etmek zordur Ccediluumlnkuuml yine Evliyanın kaydına goumlre Erzurumun odunu yoktur ve cuumlmle dağları ccedilıplaktır Fakat Erzurumluların keran dedikleri buumlyuumlk gemi direkleri

36 Ahmed Refik Kafkas Yollarında (Hatıralar ve Tahassuumlsler) İstanbul 1919 s 37

37 Nazmiye Oumlzgilccedil-Erol Tilmertekin Coğrafya Geccedilmiş Kavramlar Coğrafyaeılar İstanbul 2000 s 205 vd

38 Bu hususlarla birlikte Erzurum evlerine ilk temas edilen kıymetli bir tanıtım yazısına bk Bahaettin Oumlgel Erzurum Evleri Olkuuml m ı12 Ankara Aralık 1947 s 32-33

-328- s Tuzlu-M Kllccedilllkueurhı Erzurum Eyleri (Taribi Kayıt ye Sabitlere Goumlre)

iki konak mesafedeki dağlardan getirilmektedir Kırk arşın boyundaki keranlar kırk

akccedilaya satılmaktadır39

Evliyanın boylarını uumlccedil metre goumlsterdiği keranlarm ağacı iyice az bir beldede yakacak olarak istihlak edilmesi muumlmkuumln değildir Bunlar olsa olsa mesken ve sair binaların inşasında kullanılmışlardır Nitekim Erzurum evlerinin tamamma yakını

temelden sonraki boumlluumlmuumlnde ve kiriş yerlerindeki keranlarla dikkat ccedileker Diğer

yandan Erzurum evlerinin en belirgin vasfı tavanlarının inşa tarzı ve malzemesidir Bu yapım şekline kınlangıccedil adı verilir ve tamamıyla ahşaptan oluşur Hatta bu inşa

tarzının Ulucamide de varolduğu Evliyanın notlarından anlaşılmaktadır Demek ki Erzurum meskenlerinde ahşap malzemenin de oumlnemli bir yeri vardır ve bu tabiidir

Ahşap malzemenin temini hususunda Osmanlı tarihinin son yuumlz yılına kadar ciddi manialarla karşılaşılmadıgı anlaşılmaktadır Son yuumlz yıl ise 1877-1878 Osmanlı-Rus savaşından Birinci Buumlyuumlk Savaşa kadarki yıllardır 1877-1 878 savaşı

sonunda Ruslara bırakılan Karsa bağlı Soğanlı ormanıarı yegane olmamakla birlikte Erzurum evleri iccedilin en muumlhim kereste kaynağıydı Bu onnanların Ruslara bırakılması Erzurum ve civarı halkını bilhassa kerestelik ağaccedil ve yakacak temini bakımından epeyce sıkıntı ve muumlşkilata duumlşuumlrmuumlştuuml Hatta Anadolu Islahatı

programının tatbiki iccedilin Erzuruma gelen komisyon uumlyelerinin halktan dinlediği en muumlhim şikayetlerden biri de buydu Oumlyle ki Anadolu Islahatı hususunda Babıaliye

baskı yapan Avrupalılardan şuumlphesiz alaylı bir uumlslupla evvela bu meseleyi

halletmeleri istenmişti40

Erzurum evlerinin taş malzemesinin kaynakları kereste menbaı kadar uzak ve muumlşkilatlı değildi Tespit edilebildiği kadarıyla ev vs binaların inşası iccedilin IUumlZUUllu olan taş malzeme şehir yakınındaki ocaklardan sağlanmaktadır Bu ocaklardan en muumlhimi Kanber koumlyUnde bulunmaktaydı Diğer taraftan Kanbere yakın Tufanccedil Umudum İlanlı (Yılanlı) Topdağı ve Muumlduumlrge ile Pasinlerin Aha (Ağa) koumlyuumlnde

de taş ocakları vardı 41

39 Evliya Ccedilelebi Seyahatname II s 216

40 Erzurumun Osmanlılar zamanındaki yakacak ve kerestelik meselesi ayrı bir etuumldde değerlendirilmiştir Sadece 1877-1878 savaşından sonraki vaziyet iccedilin bk Bilal N Şimşir British Documents on Ottoman Armenians (1856-1880) I Ankara 1989 s 534 Babıali tarafından halkın arzusunun yerine getirilmesi iccedilin yapılan ccedilalışmaların ilkine ayrıca bk BOA İrade Meclis-i Mahsus nr 3044

4 ı Bu ocakların etrafında taş işleme atoumllyeleri (karhane) bulundu~ Erzurum yıllıklarından anlaşılmaktadır Kanber Umudum ilanlı ve Tufanccedil ocaklarından ccedilıkarılan taşlar kırmızımsı ve işlenmege gayet muumlsaittir Muumlduumlrge ve Topdağı ocaklarından da beyaz taş

ccedilıkarılmaktadır Pasinlerdeki Aha taşlarına ise Saltaş denmektedir Bu taşların buumlyuumlk bina ve bilhassa ev inşasında kullanıldığına bk Salname-i Yilayet-i Erzurum Erzurum 1291 s 168-169 Ev vs inşasında taş malzemenin yerine bk Haşim Karpuz Erzurum Evleri Ankara 1993 s 41-42 Nusret Ccedilam Erzurum Tabyalan Ankara 1993 s 196

JAIıUumlILIIJDrlJlkjllJYtıı8IL nşutııjtQIIJslUiiuDlJeı2-1i4lsiJSoııaııYILI ~-329-t oAııralıışiltııırmllialamplliUar~1~E 2oilQLIOEıLltrzLLrllJUmllUı2~QQIU2i-

Erzurum evleri hakkında bilhassa seyyahların belirttiği muumlhim bir husus vardır Onların oumlnemli bir kısmı Erzurum evlerinin toprak veya ccedilamurdan inşa

edildigi goumlzlemini aktarmaktadır Bu goumlzlemlerin bir kısmı dogru olmakla birlikte bir kısmının epeyce ihtiyatlı karşılanması lazımdır Bunun sebebi de seyyahların

iyice bakmadan sadece dış goumlruumlnuumlşe aldanarak bilgi vermeleri olmalıdır CcedilUnkil evler hangi maızemeyle yapılırsa yapılsın ccediloğunlukla saman karıştırılmış toprakla sıvanmıştır İşte bu dış goumlruumlnuumlş aldatıcıdır ve evlerin ccedilamurdan inşa edildiği kanaatını vermektedir Herhalde seyyahlar da boumlyle bir hataya dUşmuumlşlerdir

ABSTRACT

it is very important to research the houses of Erzurum as to the social history of the city Because the buiIding style of the houses includes very important information about the daily life of the people The cold weather in the winter months has very important share on the style of the houses It is used stone material predominantIy in the construction of the houses Also several earthquakes which took place in different dates affect the construction plan of the houses The most important earthquake resulting in collapsing a lot of houses took place in 1859 After this earthquake the houses of Erzurum are reconstructed in a new style

In this research documents in the Premiership Otoman Archive (Başbakanlık Osmanlı Arşivi-İstanbul) local and foreign traveliers memories who visited Erzurum and scientific boks connected with this subject are predominantly profited

-328- s Tuzlu-M Kllccedilllkueurhı Erzurum Eyleri (Taribi Kayıt ye Sabitlere Goumlre)

iki konak mesafedeki dağlardan getirilmektedir Kırk arşın boyundaki keranlar kırk

akccedilaya satılmaktadır39

Evliyanın boylarını uumlccedil metre goumlsterdiği keranlarm ağacı iyice az bir beldede yakacak olarak istihlak edilmesi muumlmkuumln değildir Bunlar olsa olsa mesken ve sair binaların inşasında kullanılmışlardır Nitekim Erzurum evlerinin tamamma yakını

temelden sonraki boumlluumlmuumlnde ve kiriş yerlerindeki keranlarla dikkat ccedileker Diğer

yandan Erzurum evlerinin en belirgin vasfı tavanlarının inşa tarzı ve malzemesidir Bu yapım şekline kınlangıccedil adı verilir ve tamamıyla ahşaptan oluşur Hatta bu inşa

tarzının Ulucamide de varolduğu Evliyanın notlarından anlaşılmaktadır Demek ki Erzurum meskenlerinde ahşap malzemenin de oumlnemli bir yeri vardır ve bu tabiidir

Ahşap malzemenin temini hususunda Osmanlı tarihinin son yuumlz yılına kadar ciddi manialarla karşılaşılmadıgı anlaşılmaktadır Son yuumlz yıl ise 1877-1878 Osmanlı-Rus savaşından Birinci Buumlyuumlk Savaşa kadarki yıllardır 1877-1 878 savaşı

sonunda Ruslara bırakılan Karsa bağlı Soğanlı ormanıarı yegane olmamakla birlikte Erzurum evleri iccedilin en muumlhim kereste kaynağıydı Bu onnanların Ruslara bırakılması Erzurum ve civarı halkını bilhassa kerestelik ağaccedil ve yakacak temini bakımından epeyce sıkıntı ve muumlşkilata duumlşuumlrmuumlştuuml Hatta Anadolu Islahatı

programının tatbiki iccedilin Erzuruma gelen komisyon uumlyelerinin halktan dinlediği en muumlhim şikayetlerden biri de buydu Oumlyle ki Anadolu Islahatı hususunda Babıaliye

baskı yapan Avrupalılardan şuumlphesiz alaylı bir uumlslupla evvela bu meseleyi

halletmeleri istenmişti40

Erzurum evlerinin taş malzemesinin kaynakları kereste menbaı kadar uzak ve muumlşkilatlı değildi Tespit edilebildiği kadarıyla ev vs binaların inşası iccedilin IUumlZUUllu olan taş malzeme şehir yakınındaki ocaklardan sağlanmaktadır Bu ocaklardan en muumlhimi Kanber koumlyUnde bulunmaktaydı Diğer taraftan Kanbere yakın Tufanccedil Umudum İlanlı (Yılanlı) Topdağı ve Muumlduumlrge ile Pasinlerin Aha (Ağa) koumlyuumlnde

de taş ocakları vardı 41

39 Evliya Ccedilelebi Seyahatname II s 216

40 Erzurumun Osmanlılar zamanındaki yakacak ve kerestelik meselesi ayrı bir etuumldde değerlendirilmiştir Sadece 1877-1878 savaşından sonraki vaziyet iccedilin bk Bilal N Şimşir British Documents on Ottoman Armenians (1856-1880) I Ankara 1989 s 534 Babıali tarafından halkın arzusunun yerine getirilmesi iccedilin yapılan ccedilalışmaların ilkine ayrıca bk BOA İrade Meclis-i Mahsus nr 3044

4 ı Bu ocakların etrafında taş işleme atoumllyeleri (karhane) bulundu~ Erzurum yıllıklarından anlaşılmaktadır Kanber Umudum ilanlı ve Tufanccedil ocaklarından ccedilıkarılan taşlar kırmızımsı ve işlenmege gayet muumlsaittir Muumlduumlrge ve Topdağı ocaklarından da beyaz taş

ccedilıkarılmaktadır Pasinlerdeki Aha taşlarına ise Saltaş denmektedir Bu taşların buumlyuumlk bina ve bilhassa ev inşasında kullanıldığına bk Salname-i Yilayet-i Erzurum Erzurum 1291 s 168-169 Ev vs inşasında taş malzemenin yerine bk Haşim Karpuz Erzurum Evleri Ankara 1993 s 41-42 Nusret Ccedilam Erzurum Tabyalan Ankara 1993 s 196

JAIıUumlILIIJDrlJlkjllJYtıı8IL nşutııjtQIIJslUiiuDlJeı2-1i4lsiJSoııaııYILI ~-329-t oAııralıışiltııırmllialamplliUar~1~E 2oilQLIOEıLltrzLLrllJUmllUı2~QQIU2i-

Erzurum evleri hakkında bilhassa seyyahların belirttiği muumlhim bir husus vardır Onların oumlnemli bir kısmı Erzurum evlerinin toprak veya ccedilamurdan inşa

edildigi goumlzlemini aktarmaktadır Bu goumlzlemlerin bir kısmı dogru olmakla birlikte bir kısmının epeyce ihtiyatlı karşılanması lazımdır Bunun sebebi de seyyahların

iyice bakmadan sadece dış goumlruumlnuumlşe aldanarak bilgi vermeleri olmalıdır CcedilUnkil evler hangi maızemeyle yapılırsa yapılsın ccediloğunlukla saman karıştırılmış toprakla sıvanmıştır İşte bu dış goumlruumlnuumlş aldatıcıdır ve evlerin ccedilamurdan inşa edildiği kanaatını vermektedir Herhalde seyyahlar da boumlyle bir hataya dUşmuumlşlerdir

ABSTRACT

it is very important to research the houses of Erzurum as to the social history of the city Because the buiIding style of the houses includes very important information about the daily life of the people The cold weather in the winter months has very important share on the style of the houses It is used stone material predominantIy in the construction of the houses Also several earthquakes which took place in different dates affect the construction plan of the houses The most important earthquake resulting in collapsing a lot of houses took place in 1859 After this earthquake the houses of Erzurum are reconstructed in a new style

In this research documents in the Premiership Otoman Archive (Başbakanlık Osmanlı Arşivi-İstanbul) local and foreign traveliers memories who visited Erzurum and scientific boks connected with this subject are predominantly profited

JAIıUumlILIIJDrlJlkjllJYtıı8IL nşutııjtQIIJslUiiuDlJeı2-1i4lsiJSoııaııYILI ~-329-t oAııralıışiltııırmllialamplliUar~1~E 2oilQLIOEıLltrzLLrllJUmllUı2~QQIU2i-

Erzurum evleri hakkında bilhassa seyyahların belirttiği muumlhim bir husus vardır Onların oumlnemli bir kısmı Erzurum evlerinin toprak veya ccedilamurdan inşa

edildigi goumlzlemini aktarmaktadır Bu goumlzlemlerin bir kısmı dogru olmakla birlikte bir kısmının epeyce ihtiyatlı karşılanması lazımdır Bunun sebebi de seyyahların

iyice bakmadan sadece dış goumlruumlnuumlşe aldanarak bilgi vermeleri olmalıdır CcedilUnkil evler hangi maızemeyle yapılırsa yapılsın ccediloğunlukla saman karıştırılmış toprakla sıvanmıştır İşte bu dış goumlruumlnuumlş aldatıcıdır ve evlerin ccedilamurdan inşa edildiği kanaatını vermektedir Herhalde seyyahlar da boumlyle bir hataya dUşmuumlşlerdir

ABSTRACT

it is very important to research the houses of Erzurum as to the social history of the city Because the buiIding style of the houses includes very important information about the daily life of the people The cold weather in the winter months has very important share on the style of the houses It is used stone material predominantIy in the construction of the houses Also several earthquakes which took place in different dates affect the construction plan of the houses The most important earthquake resulting in collapsing a lot of houses took place in 1859 After this earthquake the houses of Erzurum are reconstructed in a new style

In this research documents in the Premiership Otoman Archive (Başbakanlık Osmanlı Arşivi-İstanbul) local and foreign traveliers memories who visited Erzurum and scientific boks connected with this subject are predominantly profited