Znacaj ishrane za oralno zdravlje

Radila: Amina Hamzic

Mentor:

UVOD

Usta I zubi su pocetni dio digestivnog sistema, te stoga imaju znacajnu ulogu u uzimanju, prijemu I pripremi hrane za daljnje iskoristavanje.

Promjene u nacinu ishrane u modernijem dobu, uticale su na stanje oralnog zdravlja.

Ishrana igra veoma vaznu ulogu u prevenciji oralnih oboljenja ukljucujuci karijes, eroziju zuba, razvojne defekte, oboljenja oralne mukoze, I manjim dijelom periodontalna oboljenja.

Ishrana utice na zdravlje zuba na 2 nacina:

1. u svim fazama razvoja zuba (endogeno-sistemski)

2. svo vrijeme dok su zubi u funkciji (egzogeno-lokalni)

UTICAJ ISHRANE NA ZUBE U RAZVOJU

Tokom razvoja zuba, uticaj ishrane na zdravlje se ispoljava endogenim putem.

Najvazniju ulogu u izgradnji organske osnovice zuba imaju masti, ugljikohidrati I proteini, a u periodu mineralizacije neorganskog dijela zuba izuzetno je vazno prisustvo mineralnih soli (Ca, P, Mg, fluora, I dr.), vitamina (A, C, D, E, K I B) I nekih hormona.

Zub je veoma osjetljiv na razne utjecaje tokom razvoja, pa bez adekvatne I pravilno izbalansirane ishrane zubna tkiva ne mogu biti normalno izgradjena.

Do razlicitih promjena pri formiranju zubnih tkiva moze dovesti nedovoljno unosenje prethodno navedenih sastojaka, koji uticu i na izgradnju matriksa I na samu mineralizaciju zuba,

Deficit ovih sastojaka, narocito vitamina D i kalcijuma, odrazava se u cakleni poremecajem kalcifikacije, sto se ispoljava u vidu hipoplazije. U dentinu se ove promjene ocituju u vidu interglobularnog dentina, prestankom kalcifikacije i stvaranjem sirokog sloja predentina.

Najvazniji minerali Ca i P cine mineralni osnov zuba, te njihov deficit u toku razvoja moze dovesti do poremecaja mineralizacije zuba i njegove smanjene rezistencije na karijes.

Jedan od prvih mikroelemenata otkrivenih u zubima je fluor. U zubna tkiva se ugradjuje u toku mineralizacije zamijenjujuci hidroksilni jon iz hidroksiapatita formirajuci fluorapatit koji je mnogo otporniji. Prekomjeran unos fluora u toku formiranja cakleni moze dovesti do pojave fluoroze

Kariostaticni mikrolementi su: Sr, Mo, Li, V I Mn; dok su Fe I Pb indiferentni; a Se kariogen

UTICAJ ISHRANE NA ZUBE U FUNKCIJI

Fizicki uticaj ishrane

Uticaj ishrane na zube u funkciji moze biti fizicki i hemijski.

Za opstanak samih zuba, kao i za nastanak karijesa, veoma je znacajan fizicki odnosno mehanicki uticaj ishrane na zube.

Smanjenjem funkcije organa za zvakanje, gubi se i citav niz pozitivnih uticaja sto dovodi do patoloskih i degenerativnih promjena organa za zvakanje.

Do toga je zapravo dovelo konzumiranje hrane koja je preradjena, rafinirana, sto za posljedicu ima slabljenje ili potpuno izostajanje ciscenja zuba, nedostatku masaze parodoncijuma, losoj ishrani oralnog tkiva i pulpe, hipofunkciji i slabljenju dijelova misica aparata za zvakanje.

Hemijski uticaj hrane na zube

Neposredan (primarni)

Podrazumijeva unosenje kisele hrane (kisele bombone, sircet, citricno voce, bobicasto voce, sokovi).Kiseline u ovom obliku nisu u stanju da snize pH u ustima da bi doslo do demineralizacije, te ubrzo bivaju otlonjene pljuvackom.

Unosenje velikih kolicina moze dovesti do zubne erozije (ireverzibilnog gubitka cakleni i dentina).

SZO je zakljucila da konzumiranje sokova uzrokuje eroziju zuba, te da je i citricno voce moguci uzrok, medjutim nema dovoljno dokaza za ostalo voce.

Posredan (sekindarni)

Posredno djelovanje je jako znacajno za nastanak karijesa, s obzirom da se unijeta hrana fermentira pod djelovanjem bakterijskih enzima.

Prilikom fermentacije dolazi do stvaranja kiselih metabolita koji ostaju izuzetno dugo u ustima u sastavu plaka na povrsini zuba, te dovode do demineralizacije tvrdih zubnih tkiva.

Posredno djelovanje se moze podijeliti na: uticaj ugljikohidrata, masti i bjelancevina.

Uticaj ugljikohidrata (secera)

Prirodni seceri, odnosno saharoza je najkariogeniji sastojak u ishrani.

Prelaskom na moderniji nacin zivota, doslo je i do promjena u ishrani, tj, povecanog unosa secera, te njegovom upotrebom cak i u namirnicama u kojima nije neophodan.

To je dovelo do povecane prevalence karijesa.

Dentalni karijes nastaje zbog demineralizacije cakleni i dentina, uzrokovane djelovanjem organskih kiselina proizvedenih od strane bakterija u plaku kroz anaerobni metabolizam secera.

Ugljikohidrati koji se koriste u ishrani mogu biti u obliku polisaharida (skrob, glikogen, celuloza), disaharida (saharoza I maltoza), ili monosaharida (fruktoza, glikoza i galaktoza).

Kariogeni potencijal secera zavisi od: hemijske prirode secera, koncentracije, unesene kolicine, frekvencije unosenja, oblika i adherencije za povrsinu, difuzione moci u plaku, momenta i nacina unosenja

Najkariogeniji secer je saharoza, potom laktoza, dok su fruktoza, glukoza i maltoza najmanje kariogeni. Stoga, saharoza i glukoza najvise uticu na zdravlje zuba, jer se najvise koriste u prehrani.

Poslije konzumiranja secera, nastale kiseline prodiru u zubni plak, snizavaju pH plaka ispod granicne vrijednosti, te dolazi do demineralizacije cakleni. Nakon odredjenog vremena (20 minuta do 2 sata), kiselost se smanjuje i vraca na pocetnu vrijednost, u zonu remineralizacije.

Prema tome, cesca konzumacija secera, dovodi do duze izlozenosti zuba djelovanju kiselina (demineralizacija duza od remineralizacije), sto dovodi do nastanka karijesa.

S obzirom na svoje primamljive osobine (sladak okus, dobar konzervans, bogat izvor energije, itd.) saharoza je prisutna gotovo u svim slatkim napicima i proizvodima, kao i industrijski aditiv u mnogim proizvodima koji nisu slatki.

Vipelholm istrazivanje, provedeno u Svedskoj, istrazivalo je efekte unosa secernih namirnica razlicite "ljepljivosti" i pri razlicitoj ucestalosti. Zakljuceno je da secer ima slabiji uticaj na karijes ukoliko je unesen tokom obroka ne vise od 4 puta dnevno.

Istrazivanja su pokazala da ukoliko je unos secera <10kg po osobi godisnje, nivo karijesa je nizak. Ukoliko unos secera predje 15kg po osobi godisnje nivo karijesa se povecava i on se brze razvija.

SZO preporucuje da zemlje sa vec niskim unosom secera ne povecavaju vrijednosti, dok one sa visokim unosom (>15-20kg godisnje) postave za cilj smanjenje unosa na manje 10% energetskih potreba organizma. Takodjer se preporucuje zamjena saharoze sa nekariogenim zasladjivacima

Zasladjivaci

Intenzivni zasladjivaci

Mnogo sladji od secera, nisko kaloricni i od znacaja za proizvodnju dijetalne hrane za dijabeticare, kontrolu tjelesne tezine, a posjeduju i veoma nizak kariogeni potencijal.

Tu ubrajamo: saharin, aspartam, acesulfam K, thaumatin.

Istrazivanja su ukazala da saharin sprjecava razmnozavanje bakterija, dok thaumatin pomaze remineralizaciju pocetnih karijesnih lezija.

Voluminozni zasladjivaci

To su secerni alkoholi koji imaju slicnu slatkocu i kalorijsku vrijednost kao prirodni seceri, zbog cega se i zovu voluminozni.

U voluminozne zasladjivace spadaju: sorbitol, manitol, xylitol, likazin, isomalt, adentol.

Turku studija provedena u Finskoj je pokazala da je gotovo totalna supstitucija saharoze sa xylitolom rezultirala 85% redukcijom karijesa kroz period od 2 godine.

Skrobom bogata hrana, voce I karijes

Epidemioloski dokazi ukazuju da skrobom bogate namirnice predstavljaju nizak rizik za oralno zdravlje.

Eskperimenti na zivotinjama su pokazali da sirov skrob ima nisku kariogenost, kuhan skrob je otprilike 1/3 do 1/2 kariogen kao i saharoza, ali mjesavina skroba I saharoze je potencijalno kariogenija nego sami seceri.

Epidemioloski podaci ukazuju da unos voca nije znacajan za nastanak karijesa. Medjutim, jedno istrazivanje je ustanovilo da je voce acidogeno, iako manje nego saharoza. Takodjer voce moze inducirati karijes, ukoliko se konzumira cesto (npr. 17 puta dnevno), ali manje od saharoze.

Uticaj masti

Ne postoje direktni dokazi o uticaju masti u etipatogenezi karijesa u covjeka.

Istrazivanje na Eskimima ustanovilo je da kod onih koji su zivjeli nomadskim zivotom, prevalencija karijesa je bila izuzetno niska, medjutim kada su oni presli na "moderniji" nacin ishrane, prevalenca je naglo pocela da raste.

Samo djelovanje masti zasniva se na pretpostavci da masti i ulja obrazuju tanak zastitni sloj na povrsini cakleni i na taj nacin stite zub. Minimum od 25% ukupnih dnevnih potreba masti je potrebno da bi se ostvarila njihova zastitna uloga.

Iz istrazivanja na zivotinjama je ustanovljeno da se povecanjem unosa masti u organizam smanjuje pojava karijesa, te usporava i sama rastvorljivost saharoze.

Takodjer je dokazano da zasicene masne kiseline inhibiraju rast streptokoka, stafilokoka, laktobacila I oralne fluore u potpunosti, dok nezasicene masne kiseline neznatno uticu na rast odredjenih tipova laktobacila.

Uticaj bjelancevina

Izostanak bjelancevina u svakodnevnoj ishrani u periodu formiranja klice zuba, moze dovesti do smanjene rezistencije zuba na pojavu karijesa.

Dodavanje kazeina kariogenoj hrani uocena je redukcija karijesa kod zamoraca, te se smatra da fosfati u jedinjenju sa proteinima mogu imati znacajan kariostaticni efekat.

Lizin i glicin, takodjer smanjuju pojavu karijesa, a nedostatak bjelancevina nakon nicanja zuba moze rezultirati povecanim unosom ugljikohidrata, sto dovodi do karijesa.

Dijetarni faktori koji stite od karijesa

U eksperimentalnim, opservacionim i interventnim istrazivanjima dokazano je djelovanje sira u prevenciji karijesa. S obzirom da kravlje mlijeko sadrzi kazein i fosfor koji inhibitorno djeluju na karijes, razumljiva je onda ova njihova preventivna priroda.

Hrana koja stimulise lucenje pljuvacke, poput cjelovitih zitarica, kikirikija, tvrdih sireva, te zvakacih guma stite od nastanka karijesa.

Periodontalna oboljenja i ishrana

Periodontalno oboljenje se razvija mnogo brze kod pothranjene populacije; uloga ishrane u odrzavanju adekvatnog imunog odgovora obajsnjava ovo zapazanje.

Povezana su sa povecanom produkcijom reaktivnih vrsta kisika, koje ukoliko nisu dovoljno puferovane uzrokuju stetu na celijama i tkivima.

Antioksidativni nutrijenti (askorbinska kiselina, beta-karoten, alfa-tokoferol) su vazni puferi reaktivnih vrsta kisika (voce, povrce, zitarice i sjemenke).

Jaka deficijencija vitamina C moze rezultirati periodontitisom povezanim sa skorbutom.

Oralni rak i ishrana

Pothranjenost je faktor koji uvelike doprinosi opasnosti mnogih oboljenja, a jedno od njih je i noma. Oralni rak je osmi najcesci rak na svijetu, njegova prevalenca je visoka u zemljama u razvoju, ali je u porastu i u nekim razvijenim zemljama (Danska, Njemacka, Skotska, zemlje Istocne Evrope).

Ishrana predstavlja preventivni faktor rizika. Nisu jos dobiveni pouzdani rezultati o djelovanju nekih nutrijenata poput Fe, Se, vitamina E I A, ali je dokazana zastitna uloga vitamina C.

Cjelovite zitarice takodjer imaju zastitnu ulogu, medjutim u tome prednjace voce i povrce, sto je dokazano nizom epidemioloskih istrazivanja.

U velikom istrazivanju u SAD-u dokazano je da je rizik za oralni rak smanjen za 40-80% kod osoba koje imaju visok unos povrca i voca, u poredjenju sa onima koji imaju nizak unos istih.

Dokazi takodjer ukazuju na jaci efekat citricnog voca.

ZAKLJUCAK

S obzirom na veliku konzumaciju secera u svakodnevnoj ishrani, koji su glavni uzrocnici karijesa i drugih oralnih oboljenja, treba nastojati da se unos istih smanji na manje od 10% dnevnih energetskih potreba, sto je propisala SZO.

Pored toga, vecina zemalja u razvoju, u kojima je zabiljezen povecan nivo karijesa i drugih oralnih oboljenja, u vecini zajednica nema adekvatnu izlozenost fluoridima. Iz istrazivanja je dokazano da sama izlozenost fluoridima moze povecati maksimalni unos secera do 20kg po osobi godisnje, i opet djelovati preventivno na nastanak karijesa.

S obzirom na razorno djelovanje kiselih pica na zubna tkiva, njihovu konzumaciju treba sto vise smanjiti, kako bi se prevenirao nastanak dentalne erozije.

Takodjer, treba promovisati sto raznovrsniju ishranu, bogatu vocem, povrcem, cjelovitim zitaricama, a siromasniju ugljikohidratima i mastima, koja ce djelovati pozitivno na opste zdravlje, ali i ucestvovati u prevenciji karijesa, periodontalnih oboljenja, oralnih infektivnih oboljenja i oralnog raka.

Kako bi postigli sto bolje stanje oralnog zdravlja populacije, sa pravilnom ishranom treba zapoceti vec od najranijeg perioda zivota. Naime, veoma je vazan period nakon rodjenja, s obzirom da tada moze doci do pozitivnih i negativnih uticaja na pravilan razvoj organa za zvakanje.

Kako su roditelji veoma vazni u prenosenju navika na djecu, potrebno je od najranijeg djetinjstva stvarati pozitivne navike u ishrani:

1. Treba sto vise insistirati na dojenju najmanje 6 mjeseci, kako bi doslo do pravilnog razvoja vilice. Ukoliko se predje na prehranu bocicom, onda se treba pridrzavati uputstva i izbjegavati davanje pretjerano slatkih napitaka, dodatno sladjenje vode, mlijeka sokova Itd., jer to moze dovesti do cirkularnog karijesa.

2. Djeca treba da sto manje konzumiraju slatku hranu, i da konzumiraju izbalansiranu ishranu. S obzirom da sama ishrana nece dovesti do nepojavljivanja karijesa, treba se takodjer voditi racuna I o oralnoj higijeni.

Literatura

1. Vulovic D.M., Beloica D., Gajic M., Stevanovic M., Ivanovic M.D., Carevic M.R., et al. autori. Preventivna stomatologija. Beograd: Elit Medica; 2002

2. Moynihan Paula J.. The Role of Diet and Nutrition in the etiology and prevention of oral diseases. Bull World Health Organ [Internet]. 2005 Sep; 83(9)