znakovni jezik

PSIHOLOGIJA, 2013, Vol. 46 (1), 7791 UDC 376.1-056.263-053.5:81'221.22 ; 371.26-056.263-053.5 2013 by the Serbian Psychological Association DOI: 10.2298/PSI1301077R

Uloga znakovnog jezika u unapreivanju komunikativne sposobnosti i kolskog uspeha dece sa

oteenim sluhom

Vesna Radoman1 i Gordana Nikoli21Fakultet za specijalnu edukaciju i rehabilitaciju, Univerzitet u Beogradu, Srbija

2Pedagoki fakultet, Univerzitet u Novom Sadu, Srbija

Kontroverza o efektima znakovnog jezika gluvih na njihova komunikativna i obrazovna postignua, predmet je aktuelnih istraivanja kojima se prvi put prikljuuje ovo koje se bavi efektima srpskog znakovnog jezika Primenjen je tip eksperimenta sa paralelnom grupom na uzorku od 60-oro dece sa oteenjem sluha, uzrasta od 8 do 12 godina. Eksperimentalna i kontrolna grupa su inicijalno ujednaene na osnovu stepena slunog oteenja, komunikativne sposobnosti, IQ-a, uzrasta, pola i kolskog uspeha. Tokom petomesenog svakodnevnog uea u radu komunikativne radionice, eksperimentalna grupa je uila srpski znakovni jezik. Kontrolna grupa tokom ovog perioda nije bila izloena tretmanu. Po eksperimentu, grupe su retestirane u pogledu komunikativnih sposobnosti (Skala komunikativnih sposobnosti) i uporeene po kolskom uspehu.

Rezultati su potvrdili efektat uenja srpskog znakovnog jezika na unapreenje verbalne receptivne i ekspresivne sposobnosti, globalne komunikativne sposobnosti i kolskog uspeha. U istraivanju je takoe potvrena validnost, pouzdanost i diskriminativnost Skale komunikativne sposobnosti.Kljune rei: oteenje sluha, znakovni jezik, verbalni, bilingvalni, kolski uspeh

Razliiti pristupi razvoju dece oteenog sluha uticali su na kreiranje velikog broja, esto potpuno suprotnih rehabilitacionih i obrazovnih programa, koji su se razvijali i menjali od sredine osamnaestog veka do danas. Tokom istorije obrazovanja, habilitacije i rehabilitacije dece sa oteenim sluhom smenjivala se dominacija oralne (verbalne) komunikativne metode nasuprot znakovnoj (gestovnoj). Na meunarodnom kongresu o obrazovanju dece sa oteenim sluhom 1880.g. u Milanu usvojena je rezolucija o iskljuivom korienju oralne metode nakon ega je znakovni jezik zvanino potisnut iz kola za gluvu decu to je u velikom broju kola prisutno i danas. Ovakav odnos doveo je i do zabrane korienja znakovnog jezika u radu sa ovom decom. Pristalice oralistike kole

1 [email protected] [email protected]

ULOGA ZNAKOVNOG JEZIKA U UNAPREIVANJU KOMUNIKATIVNE SPOSOBNOSTI I KOLSKOG USPEHA DECE SA OTEENIM SLUHOM78

(Guberina, 2010; Markides, 1983; Pollack, 1981) smatraju da osobe oteenog sluha moraju da se oslone iskljuivo na govor, dakle verbalnu komunikaciju. Oni kritikuju neverbalnu znakovnu komunikaciju zato to smatraju da je znakovni jezik isuvie konkretan, teko prenosi apstraktne pojmove i oteava razvoj apstraktnog miljenja kod gluve dece (Savi, 2002). Za ovo istraivanje je bitna zamerka oralista da znakovni jezik oteava razvoj sposobnosti i motivacije za sticanje govornog jezika i verbalne komunikacije. Pristalice znakovnog jezika (Meadow, 1980; Mindel & Vernon, 1987; Taub, 2001) insistiraju na. korienju vizuelno gestualnog modaliteta i efektivnosti znakovnog jezika .

U prilog afirmativnom pristupu znakovnom jeziku su istraivanja autora koja ukazuju na vanost znakovnog jezika i njegovog korienja kao i potrebu paralelnog korienja i oralne i znakovne metode u formi bilingvizma (Gregory et al., 1999; Spencer & Marschark, 2010; Wilbur, 2000) .

Danas je jo prisutna praksa isto oralne, nasuprot znakovnoj metodi. Podvojenost teorijskih pristupa i bipolarni metodski pristupi potvruju svu sloenost u razumevanju posledica oteenja sluha. U prilog injenici da su jo uvek nedovoljno sagledane potrebe dece oteenog sluha stoje i brojna istraivanja iz oblasti obrazovanja i kolskih postignua koja ukazuju na znaajna zaostajanja gluvih uenika od njihovih tipinih vrnjaka (Marschark, 1993; Quigley & Paul, 1984). Posezanje za znakovnim jezikom (prvo misionari, zatim istraivai, prosvetitelji i roditelji) rezultat je, pre svega, prihvatanja injenice da maternji jezik ne mora da ima i svoj auditivni aspect. Pionirski iskoraci prema znakovnom jeziku i njegovo uvaavanje te ukljuivanje u lingvistiku porodicu sa ostalim jezicima, vremenom je omoguilo prerastanje iz zone nerazumevanja i nasluivanja njegovih punih lingvistikih kapaciteta, u zonu shvaenog i usvojenog, ne samo kada je re o interpersonalnoj komunikaciji ve i kada je re o razumevanju njegovih dometa, odnosno potencijala za ukupni psihosocijalni razvoj. Ipak, monogim akterima (nauka, obrazovanje, roditelji) i danas ostaje kljuna dilema koja se tie same vertikale koju u sebi nosi znakovni jezik, odnosno, svedeno reeno, da li znak moe da nadomesti sve dimenzije rei. Radi lakeg sagledavanja pitanja i dilema o ulozi znakovnog jezika, neophodan je osvrt na istorijat istraivanja i prihvatanja znakovnog jeziku u radu sa gluvom decom. Znakovni jezik izlazi iz anonimnosti pojavom arl Miel De lEpea (17121789.) i njegovog sledbenika Ambruaza Kikerona Sikara (17421822.), koji su prepoznali znakovni jezik kao kljunu komponentu u radu sa gluvom decom. Oslanjajui se na tekovine francuske kole, uveni ameriki pedagog Tomas Galodet (17871851.) unapredjuje i usavrava ameriki znakovni jezik (u daljem tekstu ASL) zatim osniva Galodet koled, univerzitet na kome se predaje iskljuivo znakovnim jezikom i koji od osnivanja do danas predstavlja najznaajniji obrazovni, umetniki i nauni centar kulture gluvih. Nakon Milanske konferencije i zabrane znakovnog jezika on se ponovo povlai iskljuivo u okrilje zajednica gluvih osoba, da bi ponovno

Vesna Radoman i Gordana Nikoli 79

buenje interesovanja za ovim jezikom poelo tek od sredine 20-og veka, kada se pokreu mnoge studije koje se bave istraivanjem znakovnog jezika gluvih sve do danas (Bellugi & StuddertKennedy, 1980; Gregory et al., 1999; eadw, 1980; Spencer & Marschark, 2010; Stokoe, 1960; Wilbur, 2000). Inostrana istraivanja ove problematike svode se uglavnom na ispitivanje ASL-a i njegovih veza sa kognitivnim i jezikim postignuima dece oteenog sluha. Daniels (Daniels, 1994) je izvestio o projektu u kome su predkolska deca normalnog sluha pohaala kurs ASL-a i pronaao znaajno vie skorove na testu razumevanja renika engleskog jezika u poreenju sa grupom koja nije uestvovala u projektu. Istraivanje o meudejstvu kognicije, znakovnog jezika i pismenosti kod 21 gluvog uenika na uzrastu od 815. godina (Prinz & Strong, 1998) pokazalo je znaajne korelacije izmeu ASL kompetencija i razumevanja engleskog (Psihoedukaciona baterija) i produkcije na testu pismenosti iz engleskog jezika (TOWL). Vilbur (Wilbur, 2000) je utvrdio da ASL direktno razvija visok nivo vetina potrebnih za fluentno itanje i pisanje engleskog jezika i da je opta korist uenja znakovnog jezika (kao prvog jezika kod gluve dece) stvaranje bilingvalne situacije u kojoj onaj koji ui ima korist poto jedan jezik podrava usvajanje drugog jezika kao i to prenosi opte znanje. Interesantno je istraivanje o uenju italijanskog znakovnog jezika od strane uenika normalnog sluha prvog i drugog razreda osnovne kole (Caprici, Cattani, Rossini, & Volterra, 1998) u periodu od dve godine, koje je pokazalo da znakovni jezik unapreuje ekspresivni govor, panju, vizuelnu diskriminaciju i neverbalnu inteligenciju. Postoje istraivanja koja ne potvruju uticaj znakovnog jezika na verbalnu komunikacuju kao to je to u istraivanju Girsa i saradnika (Geers & Schick, 1988) iji nalazi ne potvruju facilitativne efekte treninga na usvajanje verbalnih jezikih vetina.

Za na rad su takoe vana straivanja (Geeslin, 2007; Spencer & Marschark, 2010) koja pokazuju da je korienje znakovnog jezika unapredilo akademska postignua gluve dece mada ima i onih koja to ne potvruju (Johnson, 1989). Marark (Marschark, 1993) u svojoj knjizi Psiholoki razvoj gluvog deteta navodi vei broj istraivanja u kojima su gluva deca bila izloena kombinovanom manuelno-oralnom, ili samo manuelnom metodu komunikacije, naspram iskljuivo oralnog metoda. Pokazalo se da meu njima nema razlike u obrazovnom postignuu, govornom razvoju, itanju sa usana i psihosocijalnoj prilagoenosti.

U naoj sredini jo uvek ne postoji standardizovani srpski znakovni jezik ve deca kao i odrasli oteenog sluha spontano koriste razliite varijante znakova koji imaju mnogo lokalizama (za isti referent, u razliitim sredinama koriste se razliiti znaci).Ovaj jezik kojim se slue osobe oteenog sluha u naoj sredini ne ui se u kolama za decu oteenog sluha ve se on spontano razvija i koristi unutar populacije oteenog sluha. Istraivanje sprovedeno u naoj sredini (Radoman & Nikoli, 2009) utvrdilo je da djaci iz dve beogradske kole za decu oteenog sluha raspolau veoma siromanom znakovnom


leksikom, da je njihov znakovni jezik nisko fluentan, vrlo redukovan, pojednostavljen, i optereen lokalizmima. Istraivanje obavljeno u naoj sredini radi ispitivanja nivoa akademskih postignua gluve dece, nakon prvog i drugog obrazovnog ciklusa (kraj etvrtog i osmog razreda, a testirana su znanja iz nastavnih predmeta srpski jezik i matematika), pokazalo je veoma niska postignua gluvih uenika (Nikoli, 2010). Takoe u naoj sredini, istraivane su specifinosti u pisanju (Dimi, 1996) i itanju (Dimi, 1997) srpskog jezika kod dece oteenog sluha .

U naoj sredini je krajem devedesetih, u okviru Centra za integralni razvoj gluve dece u Beogradu, razvijen i primenjen Metod integralnog razvoja dece sa oteenim sluhom (u daljem tekstu MIRDOS) koji je koncipiran za podsticanje razliitih razvojnih oblasti u kojima najee zaostaju gluva deca, a koji se realizuje kroz komunikativnu, kognitivnu, kreativnu i dramsku radionicu (Radoman & Nikoli, 2000b; 2002).

iri okvir za komunikativnu radionicu u okviru MIRDOS-a predstavljaju principi Svetske federacije gluvih (WFD) o vanosti znakovnog jezika, koji je i u naoj praksi dugo potiskivan, ak zabranjivan gluvoj deci. Njihove preporuke odnose se na priznavanje i primenu znakovnog jezika koja ukljuuje i potovanje kulture i identiteta gluvih osoba kao i zalaganje za bilingvalno i celoivotno obrazovanje na znakovnom i verbalnom jeziku za osobe oteenog sluha. Posebno je potrebno istai da su Ujedinjene nacije Konvencijom o pravima osoba sa invaliditetom iz 2006, obezbedile znakovnom jeziku status jezika nacionalne manjine (Batterbury, 2012).

Polazni teorijski okvir ovog istraivanja je kulturno istorijska teorija Lava Vigotskog, a posebno njegovo shvatanje govora kao sredstva za komunikaciju (spoljanja ili komunikativna funkcija govora) i razvoja govora kao sredstva miljenja (unutranja funkcija govora) i njegovo shvatanje o odnosu miljenja i govora (Vigotski, 1983). Znakovni jezik, kojim se bavi ovo istraivanje, takoe zahvata spoljanju komunikativnu funkciju znakovnog jezika, ali donosi i implikacije o uticaju znakovnog jezika na razvoj miljenje. Razvoj komunikativnih sposobnosti kojima se bavi ovo istraivanje, iniciran je uvodjenjem programa sistematske obuke srpskim znakovnim jezikom. Cilj istraivanja je da ispita efekte usavravanja znakovnog jezika u komunikaciji dece oteenog sluha, proveravajui tvrdnju zastupnika njegove upotrebe, ne samo u komunikativne svrhe, nego i za svrhe boljeg akademskog postignua. U vezi sa postavljenim ciljem, ovo istraivanje se po prvi put u naoj sredini bavilo ispitivanjem kako srpski znakovni jezik utie na razvoj verbalne sposobnosti srpskog jezika, ime je omogueno uporeivanje sa amerikim istraivanjima o uticaju ASL-a na pismenost i verbalne kompetencije koje se tiu engleskog jezika. Taj odnos srpskog znakovnog jezika i verbalne komunikacije na srpskom jeziku je ua relacija u okviru postavljenog osnovnog cilja. Poseban ishod ove studije je i razvoj prvog domaeg instrumenta za merenje globalne komunikativne


sposobnosti dece oteenog sluha za srpski jezik, za kojim je postojala izraena potreba primene u praktine dijagnostike i u istraivake svrhe.

MetodUzorak. Uzorak je inilo 60 selekcioniranih gluvih ispitanika podeljenih u eksperimentalnu (30) i kontrolnu grupu (30). Deca su bila uzrasta od 8 do 12 godina, priblino jednakog auditivnog statusa i pola, ujednaena na neverbalnom delu testa REVISK, Skali komunikativnih sposobnosti i kolskom uspehu (tabela 1.).

Tabela 1. Uzorak

Uzorak IQ REVISK

SKS Oteenje sluha (dB)

M

Uspeh u koliUzrast

M

PolNM SD M SD m

E.g. 93,96 51,1786 21,0397 88 4,39 0,92 9,10 15 15 30K.g. 92,75 49,6000 23,8191 86 4,15 0,85 10,0 14 16 30

Instrumenti. U istraivanju su kao instrumenti korieni: Skala komunikativnih sposobnosti dece sa oteenim sluhom i neverbalni deo testa Revisk (manipulativni IQ) za ujednaavanje grupa.

a) Skala komunikativnih sposobnosti dece sa oteenim sluhom (SKS). Skala komunikativnih sposobnosti (Radoman & Nikoli, 2000a) predstavlja instrument za procenjivanje nivoa razvijenosti komunikativnih sposobnosti kod dece oteenog sluha, ija je validnost, pouzdanost i diskriminativnost potvrena u ovom istraivanju. Skala ispituje komunikativne sposobnosti kroz tri dimenzije.

Prva dimenzija skale ispituje verbalne komunikativne sposobnosti, koje obuhvataju verbalne sposobnosti komunikacije govorom, pisanjem i itanjem. Zatim obuhvata neverbalne komunikativne sposobnosti, pre svega sposobnost komunikacije znakovnim jezikom kao i sposobnost komunikacije crteom. Na kraju objedinjuje akumulirane, verbalne i neverbalne sposobnosti t.j. sposobnost totalne ili globalne komunikacije.

Druga dimenzija skale sadri receptivni i ekspresivni nivo. Receptivni nivo obuhvata receptivne verbalne i neverbalne sposobnosti. Receptivne verbalne sposobnosti predstavljaju sposobnost razumevanja usmenog govora, proitanog materijala ili materijala koji ispitanik sam pie. Receptivna neverbalna sposobnost podrazumeva razumevanje prikazanih znakova, znakovnih reenica i crtea. Ekspresivni nivo takoe, obuhvata verbalne i neverbalne sposobnosti. Ekspresivne verbalne sposobnosti su usmeno izraavanje, pisanje i glasno itanje verbalnog materijala. Ekspresivne neverbale sposobnosti podrazumevaju sposobnost: produkovanja znakova i znakovnih reenica kao i crtanje crtea.

Trea dimenzija Skale odnosi se na segmentnu jeziku strukturu, gde su zastupljeni segmenti: re, reenica i diskurs, kao i njima odgovarajui pandani: znak, znakovna sintagma i znakovni diskurs.

Skala komunikativnih sposobnosti za decu oteenog sluha sadri etrnaest zadataka, devet zadataka moe da se reava grupno, pisanim putem, a pet individualno, u neposrednom kontaktu sa ispitivaem. Maksimalan broj bodova koje ispitanik moe da postigne iznosi 140.

Rezultati procene validnosti, pouzdanosti i diskriminativnosti SKS-a su sledei:Faktorskom analizom, metodom glavnih komponenti, iz subtetsova skale SKS

ekstrahovana je jedna glavna komponenta koja ukupno objanjava ak 87.57% varijanse. Sve subskale uestvuju u formiranju ove komponente to se moe videti u matrici strukture. Dakle, na osnovu ovog nalaza vidimo da se na itavoj skali moe raunati jedan zajedniki skor koji govori o visokoj konstrukt validnosti SKS.


Tabela 2. Matrica struktureKomponenta

Sub10_test .976Sub11_test .976Sub2_test .972Sub4_test .966Sub13_test .964Sub5_test .964Sub7_test .960Sub1_test .955Sub3_test .951Sub14_test .924Sub8_test .892Sub6_test .885Sub12_test .864Sub9_test .839

Pouzdanost je odreivana Krombahovim alpha koeficijentom i pokazano je da je pouzdanost skale izuzetno visoka, iznosi 0.973.

Diskriminativnost skale SKS je analizirana odstupanjem od normalne raspodele skorova. Raen je Kolmogorov Smirnov test uz Lilieforsovu korekciju i pokazano je da raspodela skorova na skali SKS ne odstupa znaajno od normalne raspodele to ukazuje na dobru diskriminativnost skale.

Tabela 3. Znaajnost odstupanja od noromalne raspodele skorova na SKS skaliKolmogorov-Smirnova

Statistic df Sig.test_total .103 60 .177

Ipak, iako analiza pokazuje da je raspodela slina normalnoj vidimo da koeficijent izduenosti, kurotzis odstupa od uobiajenih granica, tj da je povien ka negativnim skorovima, to ukazuje na blagu platokurtinost skale SKS, odnosno povienu diskriminativnost. Koeficijent zakrivljenosti skjunes je u dozvoljenim granicama.

Tabela 4. Deskriptivni statistici raspodele skorova na SKS

Mean 50.2167Median 51.0000Mode 19.00Std. Deviation 29.73276Variance 884.037Skewness .089Kurtosis 1.145Minimum 4.00Maximum 105.00

Dobijeni rezultati pokazuju visoku validnost i pouzdanost skale kao i njenu dobru diskriminativnost.

b) REVISK. U cilju ujednaavanja grupa, ispitanici su testirani neverbalnom skalom REVISK-a, standardizovanom i adaptiranom za ispitivanje dece ometene u razvoju u naoj sredini (Hrnjica et al., 1991), sa normama dobijenim za decu oteenog sluha. Pouzdanost ove verzije testa za decu ometenu u razvoju iznosila je 0,750,93 za pojedine subtestove. Zadati su subtestovi Dopuna, Sklapanje figura, Kosove kocke, ifra i Strip.3. Radioniki didaktiki material. Kao radionika edukativna sredstva korieni su Bukvar znakovnog jezika i Vebanka znakovnog jezika (koje su izradile autorke istraivanja). Bukvar znakovnog jezika, sadri 300 pojmova grupisanih u sedam tematskih oblasti (priroda,


porodica, kola, grad, selo, komunikacija, kua). Svaki pojam je prikazan crteom, znakom koji ga predstavlja, a naziv pojma je imenovan pisanim putem. Vebanka za znakovni jezik sadri 100 vebi i zadataka i sadrajem prati Bukvar znakovnog jezika.4. Procedura. Istraivanje se odvijalo kroz eksperiment koji je podrazumevao uvoenje Komunikativne radionice kao obavezne kolske aktivnosti sa trajanjem od pet meseci, samo za lanove eksperimentalne grupe. Prethodno su eksperimentalna i kontrolna grupa izjednaene po relevantnim karakteristikama, i prikupnjeni podaci o kolskom uspehu na poetku eksperimenta. Nakon inicijalnog testiranja ispitanici su metodom sparivanja selektovani i ujednaeni na osnovu testovnih rezultata,uzrasta, pola i stepena slunog oteenja, nakon ega je statistiki potvrena ujednaenost grupa. Tokom istraivanja lanovi kontrolne grupe nisu bili upoznati sa radom radionica. Oni su nakon inicijalnog testiranja nastavili sa svojim uobiajenim kolskim aktivnostima i nisu bili podvrgnuti nikakvom rehabilitacionom postupku.

Uesnici su podeljeni u est podgrupa, sa maksimumom od pet polaznika u grupi. Svaki lan eksperimentalne grupe pohaao je nedeljno po pet radionica, to u itavom eksperimentu iznosi 100 radionica po ispitaniku. Metod rada u komunikativnoj radionuci odlikuje se principom postupnosti, principom od poznatog ka nepoznatom i novom i principom bihejvjoralnog potkrepljenja. Radioniki zadaci i igre ciljali su na postupno savladavanje pojedinanih znakova za odreene referente predstavljene uivo, crteima, fotografijom, a zatim na njihovom kombinovanju u znakovne sintagme i na kraju diskurs i njihovu upotrebu u komunikativnoj situaciji dijadnog ili poliadnog optenja sa lanovima grupe,uvebavajui ekspresivni i receptivni znakovni nivo za svaku tematsku celinu. Ispitanici eksperimentalne grupe su kroz 10 tematskih celina prikazanih u bukvaru prvo usvajali znakove za pojedinane pojmove, progresivno uveavajui i proirujui razumevanje znaenja situacija prikazanih pomou znakovnih sintagmi i znakovnih reenica. Nakon usvajanja receptivnog znakovnog nivoa oni su bili osposobljavani za ekspresivnu znakovnu produkciju i meusobnu znakovnu komunikaciju. Pojedinci su za uspene odgovore dobijali neposredno socijalno potkrepljenje znakom tapanja i telesnim dodirom tapanja po ramenu od strane trenera ali i tehnikom ekonomije etonima koje su akumulacijom razmenjivali za materijalne nagrade (slatkii, knjige, karte za filmsku predstavu).Finalna faza istraivanja je trajala jedan mesec. U tom periodu su svi ispitanici retestirani Skalom komunikativnih sposobnosti, a prikupljeni su i podaci o kolskom uspehu na kraju kolske godine. Izvreno je statistiko uporeivanje posteksperimentalnih rezultata eksperimentalne i kontrolne grupe. Radionice su vodili eksterni saradnici obueni za primenu MIRDOS. Treneri su proli obuku koju su realizovali autori metode, a obuka je podrazumevala teorijska znanja i praktine vetine potrebne za pravilno voenje radionica.

Empirijsko istraivanje kojim se bavi ovaj rad sprovedeno je u organizaciji Centra za integralni razvoj gluve dece, u koli za uenike oteenog sluha Stefan Deanski u Beogradu.

RezultatiRezultati dobijeni na SKSa) Rezultati dobijeni na pojedinim subtestovima

Dvofaktorskom analizom varijanse za ponovljena merenja testirane su razlike izmeu eksperimentalne i kontrolne grupe na testu i retestu na svih 14 subskala. Najvaniji podatak jeste postojanje interakcije dva faktora, test-retest i grupe, a analiza pokazuje upravo da interakcija jeste znaajna i to za svih 14 subskala. Dakle, razlike izmeu testa i retesta postoje na svim subskalama, ali postojanje interakcije pokazuje da ta razlika nije ista u eksperimentalnoj i kontrolnoj grupi. Odnosno, eksperimantalna grupa na svim subskalama napreduje u veoj meri od kontrolne na retestu (tabela 5).


Tabela 5. Znaajnost efekata grupe i test-retesta na svih 14 subskala

mera df F Sig. Eta2

test_retest

test1 1; 53 457.12 0.000 0.900test2 1; 53 46.75 0.000 0.470test3 1; 53 150.33 0.000 0.740test4 1; 53 339.64 0.000 0.870test5 1; 53 52.58 0.000 0.500test6 1; 53 28.68 0.000 0.350test7 1; 53 132.54 0.000 0.710test8 1; 53 135.85 0.000 0.720test9 1; 53 55.31 0.000 0.510test10 1; 53 203.83 0.000 0.790test11 1; 53 250.74 0.000 0.830test12 1; 53 57.42 0.000 0.520test13 1; 53 163.01 0.000 0.760test14 1; 53 13.20 0.000 0.200

Grupa

test1 1; 53 3.093 .084 .055test2 1; 53 4.467 .039 .078test3 1; 53 13.047 .001 .198test4 1; 53 .555 .460 .010test5 1; 53 3.843 .055 .068test6 1; 53 3.672 .061 .065test7 1; 53 9.850 .003 .157test8 1; 53 5.209 .027 .089test9 1; 53 7.338 .009 .122test10 1; 53 4.343 .042 .076test11 1; 53 9.631 .003 .154test12 1; 53 7.804 .007 .128test13 1; 53 20.024 .000 .274test14 1; 53 3.248 .077 .058

test_retest * Grupa

test1 1; 53 76.17 0.000 0.590test2 1; 53 100.75 0.000 0.660test3 1; 53 134.07 00.000 0.720test4 1; 53 49.29 0.000 0.480test5 1; 53 27.93 0.000 0.350test6 1; 53 119.74 0.000 0.690test7 1; 53 36.99 0.000 0.410test8 1; 53 135.85 0.000 0.720test9 1; 53 79.73 0.000 00.600test10 1; 53 108.69 0.000 0.670test11 1; 53 179.63 0.000 0.770test12 1; 53 39.71 0.000 0.430test13 1; 53 153.47 0.000 0.740test14 1; 53 21.33 0.000 0.290

Kao to se vidi iz tabele 5 razvoj znakovnog jezika eksperimentalne grupe u velikoj meri je uticao na sposobnosti koje mere pojedinani testovi (subtestovi) SKS.

Visok intenzitet razlike izmeu eksperimentalne i kontrolne grupe na testu i retestu za svaki pojedinani test (subtest) ukazuje na napredovanje ispitanika eksperimentalne grupe u verbalnoj jezikoj sposobnosti na nivou rei, reenice i


diskursa na ekspresivnom i receptivnom nivou. Najvei napredak ostvaren je na testovima 11 i 13 (Eta2= 0,77; 0,74) na kojima je merena verbalna ekspresivna sposobnost pisanja pojedinanih rei i reenica

Razvoj znakovnog jezika eksperimentalne grupe u velikoj meri je uticao na unapreivanje verbalno receptivnih sposobnosti (testovi: 2,5,7,9 i 10, na tabeli 5) tj. razumevanje i adekvatno korienje verbalnih simbola meu kojima se najvei efekat pokazao na testu 2 koji je ispitivao stepen razumevanja napisanih kratkih reenica.

Unapreenje verbalno ekspresivnih sposobnosti, naroito izraenih na zadacima koji proveravaju sposobnost pisanja i itanja naglas (testovi 1,11,12,13, na tabeli 5) pokazalo se povezanim sa razvojem znakovnog jezika, meu kojima je najviu interakciju pokazao test 11 koji koji ispituje ekspresivnu sposobnost pisanja na nivou rei, a najniu na testu koji ispituje sposobnost glasnog itanja, pisanja i govora na nivou diskursa (test 14, na tabeli 5) .

Najvei napredak ispitanici su postigli na nivou razumevanja rei i reenice (testovi 1, 9,10,11,12 na tabeli 5), a najmanji na nivou diskursa (test 14, na tabeli 5).

Napredovanje je manifestovano na znakovnom kako ekspresivnom(test 3,4,) tako i receptivnom nivou (test 6,8,) kao i u pogledu sposobnosti neverbalne komunikacije putem crtea.

b) Rezultati dobijeni na globalnom (sumarnom) skoruDvofaktorskom analizom varijanse za ponovljena merenja testirane su

razlike izmeu eksperimentalne i kontrolene grupe na testu i retestu na sumarnom skoru sa svih 14 subskala. Poto je faktorskom analizom pokazano da je mogue raunati jedan skor na skali, skorovi sa svih 14 subskala su sabrani i dobijen je jedan ukupan skor. Analiza je pokazala da postoji glavni efekat test-retest situacije kao i glavni efekat grupe. Najvaniji podatak jeste postojanje interakcije dva faktora, test-retest i grupe, a analiza pokazuje upravo da interakcija jeste znaajna. Dakle, razlike izmeu testa i retesta postoje na ukupnom skoru, ali postojanje interakcije pokazuje da ta razlika nije ista u eksperimentalnoj i kontrolnoj grupi. Odnosno, eksperimentalna grupa na ukupnom skoru na ovoj skali napreduje u veoj meri od kontrolne na retestu (tabela 6 i 7, grafikon 1).

Tabela 6. Deskriptivni statistici za dve grupe na testu i retestu za ukupni skor

Grupa AS SD N

test_totaleksperimentalna 51.1000 31.82641 30kontrolna 49.3333 28.00041 30Total 50.2167 29.73276 60

retest_total eksperimentalna 104.1667 31.40512 30kontrolna 56.8667 31.35639 30Total 80.5167 39.20286 60

Tabela 7. Znaajnost razlika izmeu dve grupe na testu i retestu na ukupnom skorudf F Sig. Eta2

test_retest 1; 58 849.872 .000 .936Grupa 1; 58 9.756 .003 .144test_retest * Grupa 1; 58 479.808 .000 .892


Grafikon 1: Prikaz prosenih vrednosti ukupnog skorana skali SKS za dve grupe ispitanika na testu i retestu

Visok intenzitet razlika dobijen na ukupnom skoru SKS (Eta2= 0.892 na tabeli 7) ukazuje na zakljuak da je globalna komunikativna sposobnost dece oteenog sluha znaajno unapreena uenjem i intenzivnom obukom znakovnim jezikom.

Rezultati kolskog uspehaDvofaktorskom analizom varijanse za ponovljena merenja testirane su

razlike izmeu eksperimentalne i kontrolne grupe na testu i retestu po kolskom uspehu. Analiza je pokazala da ne postoji glavni efekat test-retest situacije kao ni glavni efekat grupe. Meutim, najvaniji podatak jeste postojanje interakcije dva faktora, test-retest i grupe, a analiza pokazuje upravo da interakcija jeste znaajna. Dakle, razlike izmeu testa i retesta postoje u kolskom uspehu, ali postojanje interakcije pokazuje da ta razlika nije ista u eksperimentalnoj i kontrolnoj grupi. Odnosno, eksperimentalna grupa u kolskom uspehu napreduje u veoj meri od kontrolne na retestu (tabela 8 i 9, grafikon 2).

Tabela 8. Deskriptivni statistici za dve grupe na testu i retestu za kolski uspehGrupa Mean Std. Deviation N

uspeh_test eksperimentalna 4.0167 1.25591 30kontrolna 4.1800 .78899 25Total 4.0909 1.06324 55

uspeh_retest eksperimentalna 4.5833 .43714 30kontrolna 3.8800 .61712 25Total 4.2636 .62992 55

Tabela 9. Znaajnost razlika izmeu dve grupe na testu i retestu na kolskom uspehu

df F Sig. Partial Eta Squaredtest_retest 1; 53 1.949 .168 .035Grupa 1; 53 1.695 .199 .031test_retest* Grupa 1; 53 20.588 .000 .280


Grafikon 2 Prikaz prosenih vrednosti kolskog uspehaza dve grupe ispitanika na testu i retestu

Intenzitet razlike dobijen prilikom poreenja eksperimentalne i kontrolne grupe na testu i retestu (Eta2 =0,280 na tabeli 9) pokazuje da je sistematski petomeseni trening i obuka srpskim znakovnim jezikom znaajno uticao na napredovanje u kolskom uspehu dece oteenog sluha.

DISKUSIJA

Na osnovu dobijenih rezultata istraivanja moemo zakljuiti da sistematska primena neverbalnih podsticaja uenjem i usavravanjem srpskog znakovnog jezika ne usporava i ne teti razvoju verbalne niti globalne komunikativne sposobnosti dece oteenog sluha, kako to tvrdi tradiconalna oralistika kola, ve naprotiv dovodi do njihovog unapreivanja. Time se potvruje veoma vana uloga srpskog znakovnog jezika kao efikasnog komunikativnog i edukativno-rehabilitacionog sredstva koje treba promovisati u radu sa decom oteenog sluha u naoj sredini.

Dobijeni rezultati su u skladu sa inostranim nalazima o efektivnosti upotrebe znakovnog jezika i bilingvalne komunikacije (Daniels 1994; Gregory et al., 1999; Meadow, 1980; Mindel & Vernon, 1987; Spencer & Marschark, 2010; Taub, 2001; Wilbur, 2000), a posebno sa nalazima onih autora koji su se specifino bavili istraivanjem veze izmeu upotrebe znakovnog jezika i verbalnog govornog i pisanog jezika (Capricci, Catani, & Rosini, 1998; Daniels 1994; Printz & Strong, 1988; Wilbur 2000). Primera radi, nalazi na deci koja uju, a pohaala su kurs ASL-a, pokazali su bolje razumevanje renika engleskog jezika i bolju verbalnu ekspresiju pisanjem (Daniels, 1994) kao i nalazi o unapreenju ekspresivnog govora dece italijanskim jezikom nakon obuke ISL-om tj.italijanskim znakovnim jezikom (Caprici, Cattani, Rossini, & Volterra, 1998), u skladu su sa naim rezultatima dobijenim na deci oteenog sluha, s tim da je u naem istraivanju proveravan ne samo nivo rei ve i nivo reenice i diskursa pri emu je postignue


naih ispitanika bilo najvee na reima i reenicama, dok je na nivou diskursa postignue bilo najmanje unapreeno. Nai istraivaki nalazi su takoe u skladu sa zakljucima Vilbur-a (Wilbur, 2000) na ispitanicima oteenog sluha koji su pokazali da ASL direktno razvija visok nivo vetina za fluentno itanje i pisanje jer su ispitanici u naem istraivanju takoe znaajno unapredili iste vetine na srpskom jeziku. Drugaije nalaze pokazalo je istraivanje Girsa i saradnika (Geers & Schick, 1988) koji ne potvruju facilitativne efekte treninga znakovnim jezikom niti kombinovanom oralnom i znakovnom metodom na jezike vetine gluve dece koje su se odnosile na englesku gramatiku. Ovde je bila izdvojena analiza gramatike kao jednog jezikog verbalnog segmenta koji u brojnim istraivanjima govornog i pisanog jezika gluve dece pokazuje najmarkantnije deficite (agramatizam kod gluvih), dok je u napred navedenim istraivanjima ire i kompleksnije zahvatana njihova jezika verbalna sposobnost te otuda verovatno javljanje razlika u istraivakim rezultatima.

Rezultati ovog istraivanja o stumulativnom efektu razvoja znakovnog, neverbalnog jezika na razvoj verbalnih sposobnosti, ukazuju da verbalni simboliki kod kao nain organizovanja miljenja kod dece koja uju, nije jedini put u razvoju miljenja i komunikacije kao i da gluvi razvijaju drugu vrstu neverbalnih, najverovatnije vizuelnih kodova, tokom radionikih neverbalnih stimulacija, a oni omoguavaju, da se postepenije i lake izvri prelaz sa simbolizacije putem vizuelnih ikonikih kodova na verbalne.

Ovde se najverovatnije radi o razvoju neverbalne ikonike simbolizacije koja uspeno transferie u verbalnu simbolizaciju. Moemo da hipostaziramo da je deci sa oteenim sluhom laki i prirodniji prelaz sa ikonike reprezentacije (vizuelne predstave poloaja ruku i tela kao znak koji referie na objekat) na simbolizaciju putem rei kao verbalnog mentalnog koda, nego da se ona odvija direktno putem verbalnog referisanja na objekat. Ovakvo direktno verbalno referisanje predstavlja esto tekou za gluvo dete kada se radi o apstraktnim pojmovima i njihovom razumevanju (verbalni receptivni nivo). Predpostavljamo da se ikonika simbolizacija zasniva na vizuelnim predstavama poloaja ruku i tela i stvara mentalni ikoniki, neverbalni kod kojim se kasnije olakava prevoenje u verbalni. Dakle direktna veza: referent-re biva postepeno posredovana uvoenjem neverbalnog znaka ikonike prirode. Prvo se stvara vizuelna predstave referenta (konkretniji nivo) a zatim i predstavom znaka kao elementa znakovnog jezika (poloaj ruku i tela), ime se dobija veza: referent znak re, koja olakava detetu oteenog sluha bolje razumevanje koncepata povezanih sa znakom, koji onda transferom lake povezuje sa reju kojom mentalno manipulie u komunikativnom procesu. Rezultati su, predpostavljamo, ukazali na mogunost transfera uvebavanja i uvrivanja neverbalnih mentalnih kodova u oblast uspenije simbolizacije, signifikacije i manipulacije verbalnim simbolima. Ovo bi dalje moglo da ukae na analogiju znaka i rei u procesu razvoju miljenja kod osoba oteenog sluha.

Nae istraivanje pruilo je dodatno razumevanju itave problematike ispitujui celovito i sistematino globalnu ili ukupnu komunikativnu sposobnost dece oteenog sluha vezanu za srpski znakovni i govorno-pisani jezik, putem ukupnog skora na SKS-u. Rezultati su pokazali da je globalna komunikativna


sposobnost eksperimentalne grupe dece sa oteenim sluhom znaajno unapreena razvojem i usavravanjem sposobnosti komunikacije znakovnim jezikom.

Takoe se pokazalo da je uvebavanje, usavravanje i bogaenje znakovnog jezika u komunikativnoj radionici uticalo na unapreenje kolskog uspeha (Eta2 =,.280 na tabeli 9) . U kolskom uspehu velikim delom uestvuju jezike verbalne sposobnosti, naroito sposobnost itanja i pisanja koje su u naem istraivanju unapreene obukom putem znakovnog jezika, pa je unapreeni kolski uspeh delom rezultat i ovih komponenti. Ovde opet moemo hipostazirati da je razvoj neverbalnih mentalnih kodova i neverbalna simbolizacija koja je podstaknuta radionikom stimulacijom, transferisana i na bolju verbalnu simbolizaciju koja je inae preteno zastupljena u kolskom radu i kolskom uspehu. Nalazi o povoljnim efektima treninga i obuke znakovnim jezikom na kolski uspeh dece oteenog sluha u skladu su sa nalazima Gislina i istraivanjima Spensera i Mararka (Geeslin, 2007, Spencer & Marschark, 2010) a u suprotnosti su sa nalazima drugih istraivaa, npr. Donsona i saradnika (Johnson et al., 1989).

ZAKLJUAKNa kraju moemo zakljuiti, na osnovu dobijenih rezultata, da znakovni

jezik, njegovo razvijanje, bogaenje i usavravanje, nasuprot tvrdnjama oralista, zaista moe biti podsticajan za razvoj usavravanje i bogaenje verbalne jezike sposobnosti kako na receptivnom tako i na ekspresivnom nivou, naroito na nivou reenica i rei, a takoe za unapreenje globalne komunikativne sposobnosti dece sa oteenim sluhom. On je takoe manifestovao facilitativne efekte u njihovom formalnom obrazovanju i kolskom uspehu. Naglaavamo da je posebnost ovog istraivanja i u injenici da je po prvi put ispitana relacija srpskog znakovnog jezika i srpskog verbalnog jezika, ime se ovo istraivanje prikljuuje afirmativnim rezultatima istraivanja o efektima ASL-a i drugih nacionalnih znakovnih jezika na verblni jezik.

Rezultati istraivanja ukazuju ne samo na efekte primene znakovnog jezika ve na sistematian nain kompariraju razliite jezike nivoe pomou SKS-a, dajui uvid u strukturu komunikativnih sposobnosti i vrste komunikativnih smetnji kod dece sa oteenim sluhom (preeksperimentalni rezultati), na koje treba fokusirati intervencioni rad, ali nas usmeravaju i dinamiki, razvojno, na suprot statikom sagledavanju, na postepeno kreiranje i uspostavljanja interakcije izmeu sposobnosti znakovnog, dakle neverbalnog jezika i komunikacije sa jedne, i verbalne, jezike sposobnosti, sa druge strane, ukazujui tako i na vrednost bilingvalnog pristupa za unapreenje komunikacije, rehabilitacije, habilitacije i obrazovanja dece sa oteenim sluhom.

Sveukupno gledano, ovo je lingvistiko-psiholoka i razvojna oblast, koja obiluje izazovima pa bi ovo istraivanje trebalo da pokrene dalji istraivaki rad na ovom polju, iji bi rezultati bili od vanosti ne samo za nauku ve i vitalno vani za ukupni kvalitet ivota i dobrobit osoba sa oteenim sluhom. Poboljanje kvaliteta ivota se moe iskazati u boljoj komunikaciji unutar porodice, sa vrnjacima, nastavnicima, uspenijem savladavanju kolskih zadataka i praenju nastave kao i u irem kontekstu socijalnog uenja i ukljuivanja.


LITERATURA

Batterbury, S. (2012). Language Justice for Sign Language Peoples: The UN Convention on the Rights of Persons with Disabilities. Language Policy, 11(3), 253272.

Bellugi, U., & Studdert-Kennedy, M. (1980). Signed and Spoken Language: Biological Constraints on Linguistic Form. Weinheim: Verlag Chemie.

Caprici, O., Cattani, A., Rossini, P., & Volterra, V. (1998). Teaching sign language to hearing children as a possible factor in cognitive enhancement. Journal of deaf studies and deaf education, 3(2), 135142.

Daniels, M. (1994). Words more powerful then sounds. Sign Language Studies, 83(1), 155166.Dimi, N. D. (1996). Specifinosti u pisanju sluno oteene dece. Zemun: Defektoloki

fakultet Univerziteta u Beogradu i O Radivoj Popovi.Dimi, N. D. (1997). Specifinosti u itanju dece oteenog sluha. Prizren: Defektoloki

fakultet Univerziteta u Beogradu i kola Spiro Mojsi.Geers, A. E., & Shick, B. (1988). Acquisition of spoken and signed English by hearing-

impaired children of hearing-impaired or hearing parents. The Journal of Speech and Hearing disorders, 53(2), 136143.

Geeslin, J. D. (2007). Deaf bilingual education: A comparison of the academic performance of deaf children of deaf parents and deaf children of hearing parents. (Unpublished doctoral dissertation). Indiana University, Bloomington.

Gregory, S., Knight, P., McCracken, W., Powers, S., & Watson, L. (1999). Issues in Deaf Education. London: David Fulton Publishers.

Guberina, P. (2010) Govor i ovjek verbotonalni sistem. Zagreb: Artresor naklada.Hrnjica, S., Bala, J., Dimovi, N., Novak, J., Popovi, D., Radoman, V., Radonji, J., &

ivkovi, G. (1991). Ometeno dete. Beograd: Zavod za udbenike i nastavna sredstva.Johnson, R. E., Liddell, S. K., & Erting, C. J. (1989). Unlocking the curriculum: The principles

for achieving access in deaf education. Washington: Gallaudet University Press.Markides, A. (1983). The speech of hearing impaired children. Manchester: Manchester

University Press.Marschark, M. (1993). Psychological Development of Deaf Children. New York, Oxford:

Oxford University Press.Meadow, P. K. (1980). Deafness and Child Development. Berkeley: University of California Press.Mindel, E. D., & Vernon, M. (1987). They grow in silence: Understanding deaf children and

Adults. Toronto: College Hill Press.Nikoli, G., & Radoman, V. (2000). Gestovni bukvar. Beograd: Centar za integralni razvoj

gluve dece.Nikoli, G. (2010). Nova uloga kola za obrazovanje dece uenika sa smetnjama u razvoju.

In N. Savi (Ed.), 58. Nauno-struni skup psihologa Srbije Zdravo drutvo Zdrav pojedinac: Knjiga rezimea (p. 39). Beograd: Drutvo psihologa Srbije.

Pollack, D. (1981). Acoupedics: An approach to early menagement. In G. T. Mencher & S. E. Gerber (Eds.), Early management of hearing loss (pp. 301318). New York: Grune and Stratton.

Prinz, P. M., & Strong, M. (1998). The Interrelationship Between Cognition, Sign Language and Literacy. In A.Weisel (Ed.), Proceedings of the 18th International Congress on Education of the Deaf: Volume I (pp. 252260). Tel Aviv: International Congress on Education of the Deaf.

Qugley, S. P., & Paul, P. V. (1984). Language and Deafness. San Diego: College Hill Press.Radoman, V., & Nikoli, G. (2000a). Skala komunikativnih sposobnosti dece oteenog sluha.

Beograd: Centar za integralni razvoj gluve dece.Radoman, V., Nikoli, G. (2000b). Kognitivna radionica za gluvu decu. Beograd: Centar za

integralni razvoj gluve dece.


Radoman, V., & Nikoli, G. (2002). Uvoenje metode integralnog razvoja u obrazovanje dece oteenog sluha. In N. Dimi (Ed.), Zbornik rezimea: Dani defektologa Jugoslavije (pp. 7879). Herceg Novi: Drutvo defektologa Srbije i Crne Gore.

Radoman, V., & Nikoli, G. (2009). Vanost znakovnog jezika i eksperimentalno istraivanje njegove uloge u razvoju dece oteenog sluha. In D. Radovanovi (Ed.), Istraivanja u specijalnoj edukaciji i rehabilitaciji (pp. 343359). Beograd: Fakultet za specijalnu edukaciju i rehabilitaciju.

Savi, Lj. (2002). Neverbalna komunikacija gluvih i njena interpretacija. Beograd: Savez gluvih i nagluvih Jugoslavije.

Spencer, P. E., & Marschark, M. (2010). Evidence based practice in educating deaf and hard-of hearing students. New York: Oxford University Press.

Stokoe, W. C. Jr., (2005). Sign language structure: an outline of the visual communication systems of the American deaf. Journal of Deaf Studies and Deaf Education, 10(3), 337.

Taub, S. (2001). Language from the body: Iconicity and methaphor in ASL. Cambridge: Cambridge University Press.

Vigotski, L. (1983). Miljenje i govor. Beograd: Nolit.Willbur, R. B. (2000). The use of ASL to support the development of English and literacy.

Journal of Deaf Studies and Deaf Education, 5(1), 81104.

The role of sign language in enhancement of communicating skills and academic achievement of hearing impaired children

Vesna Radoman3 i Gordana Nikoli4

Faculty for Special Education and Rehabilitation, University of Belgrade, SerbiaFaculty of Education, University of Novi Sad, Serbia

Controverse about the effects which the Sign Language of deaf has on their communicative and educational achievement is the subject of actual research. For the first time the effects of Serbian Sign Language are investigated. The sample was made of 60 subjects. The subjects were children with severe hearing impairments more than 80 dB aged 8 to 12 years and divided into a control and an experimental group. Before the beginning, the experimental and the control group were made equal in terms of the degree of hearing loss, communication abilities, IQ, age, sex and school achievement, and after the experiment their communicative ability was retested by means of the Communication Competence Scale and their school achievement was compared. The research scheme applied in the study is an experiment with parallel groups. The experimental group participated in a communication workshop on a daily basis for five months and learned Serbian sign language through various tasks and games. No activities were carried out with the control group. The data were statistically interpreted by means of the repeated measures two-factor analysis of variance.

The results confirm that learning and improving Serbian Sign Language has positive effects on the promotion of verbal competence (receptive and expressive), global communicative competence and school achievement .

The study has also confirmed that the Communication Competence Scale is valid, reliable and discriminative.Key words: hearing impairment, children, sign, verbal, bilingval, school achievement

3 [email protected] [email protected]

znakovni jezik

Documents