7/29/2019 Zozan zgke - Sessizlestirilmis 'syan-i Nisvan'

1/5

Sessizletirilmi syan- Nisvan

Zozan zgke

Gerek bir feminist olmak iin her eyden nce, her trl baskya kar kmalyz. Olaanstdurumlar dnda benim bildiim iki bask var: rengimizden dolay karlatmz basklar, yanirklk. Ve ekonomik snfmzdan dolay karlatmz bask, yani smr. Bu ikisine kar

kmadan, kadn haklarn korumak sz konusu olamaz!

[Angela Davis]

Shahrzad Mojabn Devletsiz Ulusun Kadnlar adl Krt kadn zerine aratrmalarnn yerald kitaptaki Rohat Alakomun 20. Yzyln Balarnda stanbuldaki Krt Kadnlar adlalmasnda Nezihe Muhiddinin Nuriye Ulviye Mevlann kurduu Mdfaa-i Hukk- Cemiyetini veona bal Kadnlar Dnyas gazetesinin aslnda ei Mevlanzade Rfat tarafndan kurulduunu nesrerek kmsediini okudum. Ayrca Yaprak Zihnioluda Kadnsz nklp adl kitabnda nesrlen bu gr desteklemektedir. Bu yazma ilham kayna olan resmi feminizm tarihi var mdr?sorusu bu kmseme meselesi ile olutu.

Osmanl dnemindeki kadnlardan en ok duyduum veya grnr klnm isimler FatmaAliye, Halide Edip Advar ve Nezihe Muhiddindir. zellikle aratrmadka daha nice ismi vealmalar renmek biraz gtr. Fatma Aliye ilk kadn romanc olmas vesilesi ile Halide EdipAdvar yazarl ve politik kiilii ile ve Nezihe Muhiddinde kurduu Kadnlar Halk Frkas, TrkKadnlar Birlii ile ancak her de Trk, Mslman ve milliyeti olmalar vesilesi ile aslnda sk skgndemimize gelirler. Peki, Osmanl, ikinci Merutiyet ve Cumhuriyet dnemlerinde Trk veMslman olmayan kadnlar ne yapyorlard? Kimdi bu kadnlar?

Yaprak Zihniolu birinci dalga kadn hareketini, Erken Dnem Osmanl hareket-i nisvan(1868- 1908), II. Merutiyet Dnemi Osmanl feminizmi (1908-1922) ve Cumhuriyeti Feminizm(1923- 1935) olarak dnem halinde ele alyor.1 Bu dnemlere ayrrken ve Nezihe Muhiddininmcadelesini anlatrken bize Trk milliyetiliinin snrlarn, hkmet tarafndan o dnem NeziheMuhiddinde sessizletiriliyor hatta polisiye tedbirlerle bastrlyor- Cumhuriyetin kurulu yllarndakisiyasal iktidarn otoriter ve cinsiyeti niteliini ve kadn tarihini anlamaya ve tahlile yardm ediyor.

Nezihe Muhiddinin bazen ikircikli davrandn hatta Kemalist modernleme projesinin tektipletiren, ayrmc politikalarn desteklediini de gzler nne seriyor. Nezihe Muhiddinin dnemehkim olan reaksiyoner kltrel milliyetiliin temsillerinden birini oluturduunu ifade ederekmilliyetiliin cinsiyeti uzanmlarnn olduunu da sylyor. Bir yandan yabanc dmanlnnolduunu hatta rki narsisizmi grmemenin mmkn olmadn makale ve yaptlarndan alntlaryaparak belirtiyor. Muhiddin iin, Avrupann, Osmanl devletini ve esas olarak ta Trk milletini yoketmek isteyen bir g olduunu belirtiyor.2 O yllarda Muhiddin, ttihak ve Terakki nderliindeykseltilen gayrimslimlerden alveri yapmamaya ynelik karlan Mslman Boykotajnndestekisi ve eylemcisiydi.3 Gayrimslimlere ahlaki dknlk atfetmek dnda aalayc ifadelerde kullanmaktayd. zellikle Ermeniler iin cildinden yaylan kirli ter kokusu ile kark Levantennefesi gibi aalayc ifadeler kullanmaya kadar pervaszlamtr. Gayrimslimlere kar tutunduu

1

Yaprak Zihniolu, Kadnsz nklp, Syf: 21, Metis Yaynlar2 A.g.e Syf 673 A.g.e Syf 75

7/29/2019 Zozan zgke - Sessizlestirilmis 'syan-i Nisvan'

2/5

milliyeti, oven tutumun uzants olarak Krtleri de aalam ve eyh Sait isyann bastranhkmete de teekkr etmitir. 4

ttihat ve Terakkinin Celadet Ali Bedirxann betimlemesiyle Trkizasyon politikalarnn Krtve gayrimslimlere yaattklarn 8 Aralk 1933 tarihinde Atatrke gnderdii bir mektuptan derin birekilde reniyoruz. Celadet Ali Bedirxan, Nezihe Muhidinin teekkr ettii hkmetin Krtlere veKrt diline ynelik yasaklamalarn anlatrken, Krt genlerini kltan geiriyor, kyleri yakpykyor ve Trk, Mslman olmayanlar tehcir ve takdil (ldrme) ediyor diyordu.5

Muhiddin, ttihat ve Terakkinin politikalarn benimsiyor ve eylemlerinin destekisi oluyordu.Ulus devletin ina srecinde Trk Kadn kimliinin olumasna makaleleriyle, yaptlaryla vekonumalarnda kulland milliyeti diliyle katk salamtr. Kadnlk mefkresi ve kadnlarn siyasalhaklar zerine alma yapmtr ancak Osmanl kadnlarn oluturan dier gruplar gz ard etmitir.Kemalist modernleme projesine yapt katklara ramen Kemalistlerin kadnlara kar braktsnrlar anca da bir yok etme projesi ile de susturulmutur. Cumhuriyet dneminde ulusalpolitikalara hizmet eden Nezihe Muhiddin, her eye ramen kadnlarn siyasal haklar konusundakisrar dolaysyla hkmetin cinsiyeti politikasna kurban olmu bir tarihi figr olup, dnemin ve

sonrasnn erkek tarihi tarafndan da yok saylmtr.

Nezihe Muhiddinin kmsedii Nuriye Ulviye Mevlan, 4 Nisan 1913 ylnda Mdfaa-iHukk- Cemiyetini ve onun yayn organ olarak ta Kadnlar Dnyas adl gazeteyi kuruyor. Gazeteyikurma fikrinin ilk kez ei tarafndan ortaya atldn da bir rportajnda belirtiyor ki, ei MevlanzadeRfat erkeklerin kadn meselesindeki roln anlatmak iin Erkekler Dnyas adl bir gazeteyikaryor. Mevlanzade Rfatn bu anlamda demokrat kiilii cidden etkileyici ki, Mithat Kutlar onunbu giriimini Bir Feminist Erkeklik Denemesi6 olarak niteliyor. Mevlanzade Rfat, (pro)feministkiiliinin yan sra nemli bir Krt aydndr. Mithat Kutlar kitabnda Mevlanzade Rfatn ttihat veTerakki Partisinin oligarik iktidarndan rahatszlk duyarak ittihat hkmetin ok seslilii bastrantutumunu sert bir dille eletirdiini, merkezi ynetim biiminin toplumu oluturan farkl etnik

yaplarn ihtiyalarna artk cevap vermediini ifade ettiini belirtir. Bu anlamda Mevlanzade Rfatkanmca Nezihe Muhiddin, Fatma Aliye ve Halide Edip Advarn iinde olduu Trk KadnlarBirliinin feminist erkek olduklar gerekesi ile milletvekili aday olarak gstermek istediklerinc Kolordu komutan kr Naili Paa ve Mahmut Esat Bozkurt ile kyaslanamaz bile. Kemalistideolojinin temsilcisi olan, Trklerin stn bir halk olduunu iddia eden "Trk, bu lkenin yegneefendisi, yegne sahibidir. Saf Trk soyundan olmayanlarn bu memlekette tek haklar vardr; hizmetiolma hakk, kle olma hakk. Dost ve dman, hatta dalar bu hakikati byle bilsinler!" lafn edenMahmut Esat Bozkurtun Trk Kadnlar Birlii tarafndan aday olarak gsterilmesi o dnemde Trkve Mslman olmayanlar arasnda nasl bir duygu yaratmtr acaba? Ayrca bu durumda TrkKadnlar Birliindeki kadnlarn Bozkurtun bu rk dncesinden uzak olduunu sylemek nederecede inandrc olur?

Kadnlar Dnyas gazetesi, Osmanl kadnlar arasnda din, mezhep ve etnik ayrmgzetmeksizin tm kesimleri iine alan bir gazete niteliindedir ki, gazetenin kapanda u cmle yeralmaktadr: Cins ve mezhep tefrik etmeksizin kadnlk hukuk ve menafini mdafaa eder musavver(resimli) gazetedir. Mdfaa-i Hukk Cemiyetinin yabanc kadn yeleri de var. Kadnlar Dnyasonlar tantyor, yazlarna yer veriyor. Baz saylar Franszca ekli kyor.7 Derginin ayn adla bir dematbaas var ve dier kadn gruplarnn yaynlar da burada baslyor. Derginin kaps tm Osmanl

4 A.g.e Syf 765 Celadet Ali Bedirxan, Bir Krt Aydnndan Mustafa Kemale Mektup, syf: 30-33, Doz Basm ve Yaynclk,stanbul6

Mithat Kutlar, Nuriye Ulviye Mevlan ve Kadnlar Dnyasnde Krtler, Avesta Yaynlar, 2010, stanbul(Syf:76)7 Aynur Demirdirek, Osmanl Kadnlarnn Hayat Hakk Araynn Bir Hikyesi (Syf:52)

7/29/2019 Zozan zgke - Sessizlestirilmis 'syan-i Nisvan'

3/5

kadnlarna ak, Rum, Ermeni, Krt, Arnavut, erkez kadnlarnn da bu gazeteyle farkl ierikteilikileri olmutur.8 Gazete Osmanl kadnlarnn hepsini mdafaa etmitir. Hatta Nezihe MuhiddininTrk unsurunun iktisaden glenmesi iin Mslman ve Trk kadnlarn gayrimslimlerden alverietmemeye yani boykota davet ettii bir yazsna karlk Kadnlar Dnyas gazetesi yazarlarndanEmine Seher Ali Nezihe Muhiddine yumuakl tavsiye ediyor kibarca ateli hanm kzmznasabi nutuklarn ar buluyor; Muhiddinin kadnlktan uzaklatn ve gayrimslim kadnlarasatatn belirtiyordu.9

Kadnlar Dnyas gazetesi Krt kadnlar ve Osmanl iindeki tm kadnlar ile ilgili konularnyan sra Krt ataszlerine ve mehur szlere, tannm nl Krtlere, Krt kadnlarnn tarihselgemiine yer veriyor.10 Ayrca Kadnlar Dnyas gazetesi feminizm ve sosyalizm kavramlarn daekinmeden kullanyor. rnein; Mkerrem Belks adl yazar nsanln ki Kanad: Feminizm veSosyalizm balkl yazsnda insanl sefil hayattan ve zdraptan kurtararak iyi hayatlara ykselten,uuran iki kanattan birisinin sosyalizm dierinin ise feminizm olduunu belirtir.11

Osmanl dneminde gayrimslimlere ynelik baskc ve ayrmc politikalarnn en arbiimlerine Ermeniler maruz kalmtr. Eli kalem tutan Ermeni kadnlardan Hayganu Mark Ermeni

tehciri sebebi ile kalem arkadalar ve dostlarnn nemli bir blmn yitirir, einin de tutuklanpsorgulanmasyla byk skntlar yaar. Anadoludan tehcir ve krm haberlerinin bakente ulat ognlerde Ermeni kltrel yaants adeta durma noktasna gelmitir. Mark da 1909dan 1918e kadarherhangi bir yaz kaleme almamtr.12 stanbuldaki pek ok Ermeni aydn gibi uzun bir sessizlikdnemine girmitir. Mark 1919da tam 14 yl aralksz yaynlanan kadn dergisi Hay Gini karmayabalar. 1933te kapannca byk bir hayal krklna urar ve drt yl boyunca tek bir satr dahiyazamaz. Hay Gin dergisi kadn dnyasn megul eden her konuyla ilgilenmek iin kurulmutur. HayGinde feminizmin tarihi, kadn hareketinin amalar ve yn, Avrupa ve Amerikadaki kadnhareketiyle ilgili yazlar yaymlanyordu. Son sayfada, Kadn Dnyasndan Haberler balkl birblm bulunmaktayd. Burada, yurtii ve yurtdndan, kadnlar ilgilendirebilecek her trl habere yerveriliyordu. ngiliz kadnlarnn eve scak su borusu taktrmalar da, sahneye kan ilk Mslman Trkkadn da, Ermeni Kadnlar Birliinin program da bu blmn konusunu oluturuyordu.13

Hayganu Markda Nuriye Ulviye Mevlan gibi Nezihe Muhiddinin Trk Kadnlar Birlii14tarafndan onur krc davranna maruz kalr. Hayganu Mark, Trk Kadnlar Birliine ye olmayadavet edilir. Bu davet, o srada stanbulda bulunan Uluslararas feminist Kadnlar Birlii genelsekreteri svireli Ann Stiss tarafndan, Trk kadnlar Birlii adna yaplr. Mark teklifi balangtareddeder, bunun sebebi ayn vatan paylat Trk kadnlar tarafndan dorudan arlmamolmasdr. Fakat Stiss, kendisinin Trk Kadnlar Birliini temsil ettiinde srar edip byk biritenlikle teklifi yineleyince Mark geri adm atar. Ertesi gn tm Trk gazeteleri Trk KadnlarBirliinin Hay Ginin editrn yelie davet ettiini yazar. Fakat sonraki gn birliin bakanylagrm olan bir gazete, birlie ye olmay Markn teklif ettiini iddia eder. Bunun zerine MarkStissle grp, verdii sz tutamayacan syler; zira bylesine bir onur krc davran yalnzkendisini deil, temsil ettii Ermeni kadnn da hedef almaktadr.15 Ancak Hayganu Markn yelii

Trk Kadnlar Birliinin tz gerei Trk ve Mslman olma artn tamakta olduundan kabuledilmez. Hayganu Mark o dnemler zor durumda olan Nezihe Muhiddin ve Trk Kadnlar Birliinesahip kan bir sylemde bulunacak kadar da erdemlidir. stanbul Belediye Bakan Trk Kadnlar

8 Shahrzad Mojab, Devletsiz Ulusun Kadnlar, Avesta, 2005, stanbul (20.yzyln Balarnda stanbuldaki KrtKadnlar- Rohat Alakom)9 Yaprak Zihniolu, Kadnsz nklp, Metis Yaynlar, 2003, stanbul (Syf: 71)10 Rohat Alakom- 20.yzyln Balarnda stanbuldaki Krt Kadnlar11 Aynur Demirdirek, Osmanl Kadnlarnn Hayat Hakk Araynn Bir Hikyesi, mge Yaynevi, 1993, stanbul12 Lerna Ekmekiolu- Melisa Bilal, Bir Adalet Feryad- Osmanldan Trkiyeye Be Ermeni FeministYazar(1862-1933), Aras Yaynclk, 2006, stanbul (Sayfa: 246)13 Age Sayfa 24914

Birliin o dnemde ynetim boluu yaadn ad geen eser belirtmektedir. Bakann Muhiddinolamayabilecei konusunda tereddt vardr. Ancak sonu olarak TKB ile bu sorun yaanmtr. Yazarn Notu.15 Age Sayfa 257

7/29/2019 Zozan zgke - Sessizlestirilmis 'syan-i Nisvan'

4/5

Birliinde verdii bir konferansta kadnlarn erkeklere eit olamayacaklarn buna sebep olarak,kadnlarn askerlik yapmamalarn ve savaa gitmemelerini gsterir. Demeci ertesi gn gazetedeknca Hayganu Mark Hilal-i Ahmer gazetesine cesur bir yaz yazar ve yazda Trk KadnlarBirliine hitaben almalarn bylesi bir g dirayetle yrten Trk Kadnlar Birliini itenlikleve kz karde sevgisiyle kutluyoruz. 16der. Hayganu Mark kendisinin editrln yapt gazeteyeve bir kadn aktivist olarak kendisinin yaad skntlarn baka bir trn Trk Kadnlar Birliininda yaadn grm ve empati yapabilmitir. Onun bu tavrndaki feminist tavr takdire deerdir.

Osmanl Trk kadnlar ile Osmanl Ermeni kadnlar birlikte cemiyet kurma giriimlerinde debulunmulard. Bu trden ilk giriim 1908de Ermeni -Trk Kadnlar Dostluk Cemiyetini kurmakoldu. Ancak bu rgtn mr, Ermeni ve Trk kadnlar arasnda toplanan parann paylamnda balangta toplanan parann eit paylalacana karar verilmesine ramen, Trk kadnlar paranndrtte n alarak drtte birini Ermenilere verdi yaanan bir anlamazlk yznden ksa srd. Birde kendisini feminist olarak tanmlamayan Zabel Yesayan, Hasan Fehmi Beyin Fransz ei ile birlikteOsmanl Kadn Dayanmas Cemiyeti kurma giriiminde bulundular. Ancak atan milli karlarOsmanl Trk ve Osmanl Ermeni kadnlarnn bir arada almasn imknsz hale getirdi.17

Hayganu Markn kz kardelikle selamlad egemen ulusun kadnlar Trk ve Mslmanolmayan kadnlar deil kardee grmek onlar yok sayan ve onurlarn kran, aalayan, onlar asan,kltan geiren, tehcir eden hkmeti alklayan ve onlara kar savaan orduya asker yetitirmek iinanala vurgu yapan, orduyu, ehitlii, askerlii ycelten oven bir diskurdan hareket ediyor vesylemler gelitiriyordu.

Mslman ve Trk olmayan kadnlar tarih yazmda ve aratrmalarda da dikkate alnmamtr.Aynur Demirdirek Hanmlara Mahss Gazete ve Kadnlar Dnyas dndaki yaynlarn ok ksamrl olduunu belirtiyor.18 Ermeni kadnlarnn kard ve neredeyse 14 yl devam eden HayGin dergisinden bahsetmez. Ancak Kadnlar Dnyasnn farkl kesimleri iine aldn satr arasndartk bir ekilde yle ifade eder. Kadnlar Dnyas, haklarn aramaya, istedikleri varoluunkoullarn oluturmaya kararl deiik deiik kadnlarn bir arada bulunduu ok canl, renkli bir

ortam.19

Burada deiik deiik dedii kadnlar hkim ulusa mensup kadnlarn tekiletirdikleriOsmanl toplumunda yaayan kadnlar olsa gerek.

Rohat Alakom almasnda Serpil akrn 1994 ylnda Osmanl Kadn Hareketini ayrntlbir ekilde analiz ettiini dier etnik gruplardan ksaca deindiini ancak o yllarda Osmanlimparatorluunun bakentinde yaayan Krt kadnlarna pek deinmediini belirttii Osmanl Kadnhareketi adl kitabn uzun uralarma ramen bulamadm ki, Rohat Alakom kitabn nemli bir analizolduunu da kaydetmektedir.

Dikkatimi eken baka bir nokta da Mithat Kutlarn Nuriye Ulviye Mevlan ve KadnlarDnyasnda Krtler adl kitab ve Shahrzad Mojabn Devletsiz Ulusun Kadnlar adl derleme kitabbir Krt yaynevi20 olan Avesta yaynevinden, yine Lerna Ekmekiolu ve Melisa Bilalin derledii,

Bir Adalet Feryad- Osmanldan Trkiyeye Be Ermeni Feminist Yazar adl kitap Ermenilerinkltrel elerini gelecek kuaklara da tamaya araclk eden21 Aras Yaynclk Aras yaynevindenkmtr. Sessizletirilen isyanlar sessizletirilmiler tarafndan yeniden dillendiriliyor.

16 Age Sayfa 24317 A.g.e syf: 19118 Aynur Demirdirek, Osmanl Kadnlarnn Hayat Hakk Araynn Bir Hikyesi, syf:79, mge Yaynevi19 A.g.e syf: 5720 Avesta Yaynlarnn www.avestakitap.com Web sitesinde yer alan Avesta linkinde yer alanzgr YaamDergisi, stanbul, 9-15 Aralk 1995 saysndan yaptklar alntdan.21

Aras Yaynlarnn www.arasyayincilik.com Web sitesindeki Hakkmzda linkinden

7/29/2019 Zozan zgke - Sessizlestirilmis 'syan-i Nisvan'

5/5

Maalesef bu yazda anlattm dnemde milliyetilik ile dnemin kadn hareketi22 ittifakyapmtr. Gnmzde bu ittifak devam ediyor mu? Kimi istisnalar olmakla birlikte hala bu ittifakndevam ettiini sylemek mmkn. stisnalarn da gerekten feminist dnceye sahip ve feministrgtlenme konusunda bamsz olan kadnlar olduunu syleyebilirim. Feminist hareket ile kadnhareketi benim iin ayn anlam ifade etmiyor. Her kadn feminist deildir veya feminist olduunusyleyerek feminizmi iselletiremeyerek yaamnn tm alanlarna uygulamayabilir. Feminizmkadnlar etnik ve ulusal kimliin gerici inalarna kar koruyan bir ilev grr.23ktidar elde etmekisteyen milliyeti gler istedikleri kadn profilini retmek iin kadn modellere ihtiya duyarlar. Bumodeller dnda kalanlar da sessizletirilmek durumundadrlar. Ulus devlet inasnda ve devamllnkorumada kadnlar toplumsal cinsiyet eletirisini ortaya koyamazlarsa ve feminizmiiselletiremezlerse ulus devlet sisteminin darda brakmaya dayal adaletsizlik tohumlarn ve lkesnrlar dnda ise saldrganlk potansiyelini

24 erkekler ile birlikte ekmi olurlar. Erkek kardelerbirlikleri olan milliyeti hareketler iinde yer alan tm kadnlarn (sadece Trklerin deil Krt, Ermeniksaca bu lkede yaayan tm halklara mensup kadnlarn) kurulmu bu tuzaklar grmelerigerekmektedir.

Kaynaka:

1. Yaprak Zihniolu, Kadnsz nklp, Metis Yaynlar, 2003, stanbul2. Mithat Kutlar, Nuriye Ulviye Mevlan ve Kadnlar Dnyasnda Krtler, Avesta

Yaynlar, 2010, stanbul

3. Aynur Demirdirek, Osmanl Kadnlarnn Hayat Hakk Araynn Bir Hikyesi, mgeYaynevi, 1993, stanbul

4. Shahrzad Mojab, Devletsiz Ulusun Kadnlar, Avesta, 2005, stanbul5. Celadet Ali Bedirxan, Bir Krt Aydnndan Mustafa Kemale Mektup, Doz Basm ve

Yaynclk, stanbul

6. Lerna Ekmekiolu - Melisa Bilal, Bir Adalet Feryad- Osmanldan Trkiyeye BeErmeni Feminist Yazar (1862-1933), Aras Yaynclk, 2006, stanbul

7. Cynthia Cockburn, Mesafeyi Amak Bar Mcadelesinde Kadnlar, letiimYaynlar, 2004, stanbul

8. eyla Benhabib, tekilerin Haklar - Yabanclar, Yerliler, Vatandalar, letiimYaynlar, 2006, stanbul

22 zellikle feministler demiyorum nk feminist dnceye ve feminist tavrl kadnlar her srecin kadnla

deen duygulara, emee kar duyarl olmaya sorumlu olmaldrlar. Yazarn Notu23 Cynthia Cockburn, Mesafeyi Amak Bar Mcadelesinde Kadnlar, syf: 75, letiim Yaynlar24 Seyla Benhabib, tekilerin Haklar- Yabanclar, Yerliler, Vatandalar, syf: 71, letiim Yaynlar