zrównoważony rozwój - zastosowania. przyroda w mieście

3

zrwnowaony rozwj zastosowania

przyroda w miecie2012 Fundacja Sendzimira

zastosowania

zrwnowaony rozwj

3

Zrwnowazony Rozwj Zastosowania

Redakcja naukowa Recenzja

Tomasz Bergier i Jakub Kronenberg Prof. dr hab. Tadeusz Borys Dr hab. Halina Barbara Szczepanowska, prof. IGPiM

Projekt okadkiAnna Wojtunik

Korekta

Anna Kronenberg

Fotografia na okadcePawe Modkowski Copyright by Fundacja Sendzimira Krakw 2012 ISSN 2081-5727

Wydawca

Fundacja Sendzimira www.sendzimir.org.pl Wydrukowano na papierze z recyklingu Dofinansowano ze rodkw:

Publikacja objta patronatem:

Szanowni Pastwo, TEEB (The Economics of Ecosystems and Biodiversity) to midzynarodowy projekt, ktry wskazuje na ekonomiczn warto przyrody, atym samym jej ogromne znaczenie spoeczne. Projekt jest wspierany przez Komisj Europejsk, Program Narodw Zjednoczonych ds. rodowiska, atakze rzdy Wielkiej Brytanii, Niemiec, Holandii, Norwegii, Szwecji, Japonii iSzwajcarii. Przyczam si do poparcia dla tej inicjatywy, udzielajc patronatu powizanemu zni projektowi Usugi ekosystemw dla zrwnowazonego rozwoju miast, realizowanemu przez Fundacj Sendzimira. Poradnik Przyroda wmiecie. Usugi ekosystemw niewykorzystany potencja miast ma bardzo duze znaczenie zpunktu widzenia praktykw zarzdzajcych polskimi miastami. Opiera si na polskich dowiadczeniach, odwoujc si jednoczenie do najlepszej wiedzy iprzykadw zzagranicy. Na szczeglne uznanie zasuguje przeozenie idei promowanych wramach projektu TEEB na polsk specyfik. Poradnik, ktry maj Pastwo przed sob, ma oficjalny status polskiego poradnika TEEB dla miast. Korzystajmy ztej wiedzy, starajc si wykorzysta potencja drzemicy wprzyrodzie do zapewnienia wyzszej jakoci zycia wpolskich miastach. Pamitajmy, ze zprzyrody korzystamy wszyscy iwszyscy zalezymy od jej stanu. Zapraszam Pastwa do lektury. Janusz Zaleski Gwny Konserwator Przyrody Podsekretarz Stanu Ministerstwo rodowiska

Bartosz Wackermann: No birds allowedI miejsce w Konkursie Przyroda w miecie

Niniejsza publikacja zostaa przygotowana w ramach projektu Usugi ekosystemw dla zrwnowazonego rozwoju miast. Elementem projektu by rwniez Konkurs fotograficzny Przyroda w miecie, zorganizowany przez Fundacj Sendzimira iCentrum Promocji iRozwoju Inicjatyw Obywatelskich OPUS. Zdjcia wyrznione wtym konkursie zostay zaprezentowane wporadniku. Mozna je rwniez podziwia wgalerii konkursowej na .

Spis treci

Wstp Usugi ekosystemw w miastach Jakub Kronenberg Bariery dla utrzymania drzew w miastach i sposoby pokonywania tych barier | Jakub Kronenberg Partycypacja spoeczna wpodejmowaniu decyzji dotyczcych przyrody wmiecie | Krystyna Pawowska Jak wyceni warto przyrody wmiecie? Wycena drzew przyulicznych wcentrum odzi | Marek Giergiczny, Jakub Kronenberg Usugi ekosystemw wodnych wmiastach Anna Januchta-Szostak Dobre praktyki wykorzystania usug ekosystemw

9 13 31 51 73 91 113

Tomasz Juszkiewicz: Pokolenia

II miejsce w Konkursie Przyroda w miecie

WstpJeli zapytamy mieszkacw miasta, gdzie chcieliby rozwoju. Dbajc oprzyrod, zapewniamy sobie mozmieszka wikszo wskaze okolice wpoblizu te- liwo korzystania ze strumienia wiadczonych przez renw zieleni. Dlatego nie dziwi protesty przeciw- ni usug. Czci znich nie moglibymy zastpi, gdyko usuwaniu drzew zprzestrzeni publicznych. S one bymy dopucili do degradacji przyrody, azastpienie sygnaem dla wadz miasta, zeby przywizywa wik- innych byoby bardzo kosztowne. Wspczesna analiza sz wag do przyrody. Jest to zadanie nie tylko dla wy- ekonomiczna pozwala na uwzgldnienie usug ekosydziau ochrony rodowiska, ale rwniez dla tych, ktre stemw wrachunku ekonomicznym. To zkolei umozpodejmuj decyzje dotyczce planu zagospodarowania liwia wzicie pod uwag wartoci przyrody wproceprzestrzennego miasta oraz realizacji poszczeglnych sach decyzyjnych. inwestycji. Brak zrozumienia znaPowszechne stosowanie meczenia przyrody wmiecie przez Dbajc o przyrod, zapewniamy sobie moz- tod inarzdzi wczania wartoprzedstawicieli wydziaw innych liwo korzystania ze strumienia wiadczo- ci przyrody wprocesy decyzyjniz wydzia ochrony rodowiska nych przez ni usug. Czci z nich nie mo- ne jest jednym zpilnych wyzwa sprawia, ze ten ostatni ma ogra- glibymy zastpi, gdybymy dopucili do de- zrwnowazonego rozwoju, nie niczone mozliwoci realizowania gradacji przyrody, a zastpienie innych byoby tylko wPolsce. Wodpowiedzi na swojego podstawowego celu. bardzo kosztowne. to wyzwanie, trzeci numer pisma Procesy podejmowania decyZrwnowaony Rozwj Zastozji dotyczcych rozwoju miast czsto wymagaj doko- sowania przygotowalimy wformie poradnika dotynywania wyborw pomidzy ochron przyrody, aroz- czcego wykorzystania usug ekosystemw na rzecz budow infrastruktury lub zabudowy. Przyroda wtych zrwnowazonego rozwoju miast. Poradnik pisany by decyzjach jest czsto lekcewazona ibagatelizowana, przede wszystkim zmyl oprzedstawicielach admipoprzez sprowadzanie jej do kwiatkw imotylkw, nistracji samorzdowej, odpowiedzialnych za planona ktrych uroki tylko nieliczni s wrazliwi. Tymcza- wanie przestrzenne, infrastruktur, transport, rozwj sem system przyrodniczy wmiecie peni bardzo waz- iplanowanie strategiczne, atakze wszystkich innych, ne funkcje, akorzyci, ktre ztego dla nas wynikaj, ktrych decyzje maj wpyw na ekosystemy wmiaokrelane s mianem usug ekosystemw. Nie przy- stach. Przedstawione tu treci zpewnoci zainterepadkiem rodowisko bywa nazywane wielk pracu- suj rwniez czytelnikw, ktrzy zajmuj si sprawami miast ijakoci zycia wmiastach. jc fabryk.1 Koncepcja usug ekosystemw powstaa zpotrzePoradnik zosta zainspirowany dziaaniami prowaby uzasadnienia znaczenia przyrody dla rozwoju, tak dzonymi wramach midzynarodowego projektu Ekoaby uatwi podejmowanie wymienionych powyzej nomia ekosystemw ibiorznorodnoci (The Economics trudnych decyzji. Rozumiejc lepiej zakres izrznico- of Ecosystems and Biodiversity, TEEB). Celem projekwanie korzyci, jakich dostarcza nam przyroda, jeste- tu TEEB jest zwrcenie uwagi na korzyci, jakie lumy wstanie bardziej racjonalnie zarzdza zasobami dzie czerpi zprzyrody, oraz rosnce koszty zwizane przyrodniczymi. Efektywne gospodarowanie tym, co zutrat biorznorodnoci idegradacj ekosystemw. posiadamy, jest podstawow zasad zrwnowazonego Chodzi wnim rwniez owskazywanie praktycznych1 Zagadnienia te zostay podkrelone wwaznych europejskich dokumentach, takich jak Europejska Konwencja Krajobrazowa przyjta przez Rad Europy wroku 2000 lub unijna Strategia ochrony rznorodnoci biologicznej na okres do 2020 r. Nasze ubezpieczenie na zycie inasz kapita naturalny" z2011 roku. Stanowi one rwniez podstawowe zaozenia Nowej Karty Ateskiej, okrelajcej wizj miast xxi wieku, uchwalonej wroku 2003 przez Europejsk Rad Urbanistw.

Wstp

krokw, jakie nalezy podj, by wykorzysta potencja usug ekosystemw na rzecz zrwnowazonego rozwoju. Uzyskalimy oficjalne poparcie koordynatorw projektu TEEB dla naszego przedsiwzicia izgod na okrelenie naszego poradnika pierwsz inicjatyw TEEB wPolsce, std nazwa polski poradnik TEEB dla miast. Przetumaczylimy rwniez na jzyk polski iwydalimy Poradnik TEEB dla miast przygotowany wramach midzynarodowego projektu TEEB. Korzystajc zmidzynarodowych przykadw, prezentuje on szecioetapowe podejcie TEEB, pozwalajce

na wczenie usug ekosystemw do polityki iprocesw decyzyjnych wmiastach. Oba poradniki zostay opublikowane wramach realizowanego przez Fundacj Sendzimira projektu Usugi ekosystemw dla zrwnowazonego rozwoju miast (20112012). Przeprowadzilimy dwa badania, ktrych wyniki przedstawiamy na amach niniejszego poradnika, awramach midzynarodowej Akademii Letniej Wyzwania zrwnowazonego rozwoju przygotowalimy raport dla odzi dotyczcy wykorzystania potencjau usug ekosystemw wtym miecie. Wlipcu 2011

wiadomo

podstawy zarzdzania usugami ekosystemw wmiastach

istoty sprawy Dlaczego warto zajmowa si przyrod wmiecie? Jakich korzyci nam dostarcza? Jakie ekosystemy ich dostarczaj iwjaki sposb? artyku pierwszy

barier Co utrudnia ochron przyrody wmiecie? Jakie czynniki administracyjne ispoeczne to powoduj? Jak pokona te bariery? artyku drugi

moliwoci wsppracy Z kim wsppracowa? Jak wsppracowa? Jakie jest znaczenie udziau mieszkacw w podejmowaniu decyzji? artyku trzeci

wartoci Jak wyceni warto przyrody w miecie? Jakie metody wykorzysta? Jak interpretowa uzyskane wyniki?

artyku czwarty

przykady usug ekosystemw i ich znaczenia dla rozwoju miast

drzewa wmiecie Drzewa przyuliczne Drzewa wparkach izielecach Lasy miejskie Wpyw na zdrowie, mikroklimat, jako powietrza, wizerunek, oszczdnoci energii iwiele innych artykuy pierwszy iczwarty

woda w miecie Rzeki Zbiorniki wodne Tereny nadwodne Ochrona przeciwpowodziowa, rekreacja, wpyw na mikroklimat, estetyk przestrzeni i wiele innych artyku pity

przykady rozwiza zzakresu zarzdzania usugami ekosystemw wmiastach

dobre praktyki zarzdzania usugami ekosystemw Jak potencja usug ekosystemw wykorzystuj inne miasta? Jakie mechanizmy ekonomiczne i prawne wykorzystuj w tym celu? Jakie dziaania podejmuj w tym zakresie organizacje pozarzdowe? dobre praktyki

10 | Zrwnowaony Rozwj Zastosowania nr 3, 2012

roku zorganizowalimy midzynarodow konferencj naukow nt. wartoci usug ekosystemw wmiastach, na ktrej gocilimy wiatowe autorytety zajmujce si t tematyk. Wsppracujemy zmidzynarodow organizacj ICLEI Samorzdy na rzecz Zrwnowazonego Rozwoju, uczestniczymy tez wmidzynarodowej sieci organizacji pozarzdowych dziaajcych na rzecz zazieleniania europejskich miast. Przeprowadzilimy warsztaty partycypacyjne na temat znaczenia zieleni wodzi, promujemy tez koncepcj stworzenia modelowej Koalicji na rzecz Zrwnowazonego Rozwoju odzi. Wjej skad weszyby organizacje, firmy iinstytucje reprezentujce trzy sektory zycia spoecznogospodarczego, zainteresowane wsplnymi dziaaniami na rzecz zrwnowazonego rozwoju miasta. Wymienione wyzej publikacje, materiay zkonferencji, atakze opis naszego projektu s dostpne na stronie internetowej Fundacji Sendzimira, atakze na stronie internetowej , ktr utworzylimy, by promowa wPolsce t tematyk. Struktura poradnika zostaa stworzona tak, aby umozliwi korzystanie zniego wsposb wygodny iefektywny. Kolejne artykuy maj za zadnie odpowiedzie na kluczowe zagadnienia zwizane zwykorzystaniem usug ekosystemw wmiastach, azwizki midzy nimi przedstawia rysunek na poprzedniej stronie.

PodzikowaniaDzikujemy koordynatorom projektu TEEB za poparcie naszych dziaa. Jestemy wdziczni ekspertom za udzia wbadaniu dotyczcym barier dla zachowania drzew wmiastach, atakze mieszkacom odzi, ktrzy wzili udzia wbadaniu dotyczcym wyceny. Dzikujemy za pomoc wprzygotowaniu kwestionariusza na potrzeby badania dotyczcego barier: prof. Halinie Barbarze Szczepanowskiej (IGPiM), dr Markowi Sitarskiemu (IGPiM), dr Marzenie Suchockiej (IGPiM), dyr. Dariuszowi Wrzosowi (UM) idr Nata lii Ratajczyk (U). Cz wywiadw w obu badaniach przeprowadzili uczestnicy Akademii Letniej Wyzwania zrwnowazonego roz woju, wszczeglnoci jestemy wdziczni za pomoc Annie Gust iAnnie Pakowskiej. Za ankietowanie wodzi dzikujemy rwniez Marcie Pastuszce iMonice Stasiak. Za ankietowanie na potrzeby analizy barier dla zachowania drzew wmiastach dzikujemy Marcie Roskowiskiej. Uczestnikom Akademii chcielibymy rwniez podzikowa za przygotowanie raportu d Europejsk Zielon Stolic do 2020, ktry zawiera wstpne wyniki bada, propozycje innowacji dla miasta oraz opis wynikw warsztatu partycypacyjnego dotyczcego zieleni wmiecie.

Zrwnowaony Rozwj Zastosowania nr 3, 2012 | 11

Marta Walla: Kontrast

III miejsce w Konkursie Przyroda w miecie

Usugi ekosystemw w miastachJakub Kronenberg, Uniwersytet dzki

Usugi ekosystemw to korzyci, ktrych rodowisko dostarcza spoeczestwu igospodarce. To nowe spojrzenie na zwizki gospodarki, spoeczestwa irodowiska wyranie pokazuje, ze ochrona rodowiska ma silne uzasadnienie ekonomiczne. Zakres uzyskiwanych ze rodowiska korzyci (od zaopatrywania nas wpodstawowe dobra, poprzez regulowanie warunkw, wktrych zyjemy iodpowiadanie na nasze potrzeby kulturowe, az do zapewniania nam rodowiska zycia) pokazuje, jak elementarne jest nasze uzaleznienie od dobrego stanu rodowiska. Elementem miejskiej przyrody, na przykadzie ktrego mozna te zaleznoci szczeglnie dobrze zaobserwowa s drzewa dobrze znane mieszkacom miast iszczegowo przebadane pod tym wzgldem. Sowa kluczowe: usugi ekosystemw, przyroda aczowiek, korzyci dostarczane przez przyrod, drzewa wmiecie zarzdzanie rodowiskiem przyrodniczym

Usugi ekosystemw w miastach

WprowadzenieKupujc lodwk nie zastanawiamy si nad tym, zilu skada si czci, ile rodzajw plastiku wykorzystano do jej produkcji, ani nad podobnymi szczegami. Dlatego sprzedawcy lodwek nie odwouj si do takich niuansw, prbujc sprzeda nam swj produkt. Podkrelaj raczej korzyci, jakich to urzdzenie ma nam dostarczy: jak zachowana zostanie wiezo naszych produktw, jak zadbano onasz wygod iestetyk mieszkania, anawet ile pienidzy mozemy zaoszczdzi wporwnaniu do innego (zwaszcza starszego) modelu. Dla porwnania mwic orodowisku ipotrzebie jego ochrony przyrodnicy dotd odwoywali si przede wszystkim do list gatunkw ptakw, drzew, ssakw oraz skomplikowanych zaleznoci midzy organizmami, uzywajc przy tym sw takich jak biorznorodno lub sie troficzna, ktre nie dla wszystkich byy zrozumiae. Szczegy te, podobnie jak szczegy konstrukcji lodwki, nie przekonuj wikszoci uzytkownikw przyrody do jej ochrony (Mander iin. 2011). Tymczasem wiadomi lub nie, wszyscy jestemy

uzytkownikami przyrody, korzystamy zdostarczanych przez ni dbr iusug. Zmiana perspektywy ze szczegw, ktre mog zainteresowa tylko niewielu, do kluczowych informacji na temat znaczenia przyrody dla jakoci zycia stwarza mozliwo zmiany naszego podejcia do ochrony przyrody izapewnienie dla niej szerszego poparcia izrozumienia. Now perspektyw ma zapewni koncepcja usug ekosystemw, ktrej popularno wostatnich latach gwatownie ronie. Usugi ekosystemw to korzyci, jakich dostarcza nam rodowisko. Oczywicie, aby rodowisko mogo dostarcza nam tych korzyci, potrzebna jest jego ochrona. Nie jest ona jednak motywowana altruistycznym przekonaniem opotrzebie ochrony niezrozumiaych dla nas mechanizmw, ale egoistyczn potrzeb zaspokojenia wasnych interesw. Jeli dopucimy do degradacji rodowiska, stracimy mozliwo korzystania zjego usug, awefekcie pogorszy si jako naszego zycia. Dziaania majce na celu ochron przyrody nalezy wic postrzega jako inwestycje, ktre przynosz okrelon stop zwrotu. Na przykad wNowym Jorku obliczono, ze kazdy dolar wydany na

Tabela 1. Klasyfikacja i przykady usug ekosystemw (Millennium Ecosystem Assessment 2005, s. 4045) Podstawowe (siedliskowe) Tworzenie gleby Fotosynteza i produkcja pierwotna Cykl biogeochemiczny (obieg azotu, wgla, siarki, fosforu i in.) Cykl hydrologiczny ywno (produkty zwierzce i rolinne, mid, zioa) Woda Leki Trwae materiay (drewno, wkna naturalne) Paliwa Produkty przemysowe (tuszcze, oleje, wosk, guma, perfumy, barwniki) Wzr do stworzenia analogicznych substancji syntetycznych Zasoby genetyczne Regulacja klimatu Neutralizacja i rozkad odpadw Oczyszczanie gleb, powietrza i wody Kontrola erozji Procesy przenoszenia (np. zapylanie rolin) Ochrona przed promieniowaniem UV agodzenie ekstremw pogodowych Kontrola rozprzestrzeniania si zarazkw Rekreacja, turystyka, funkcja estetyczna i edukacyjna Inspiracja kulturowa, intelektualna, duchowa Spokj, wyciszenie, relaksacja Budowanie wizi spoecznych, powizanie z miejscem

Zaopatrujce

Regulacyjne

Kulturowe


Jakub Kronenberg

pielgnacj drzew przyulicznych przynosi miastu 5,60 USD korzyci. Stop zwrotu poznamy jednak dopiero, gdy dokonamy wyceny wartoci usug ekosystemw oraz kosztw ich utrzymania, na co zwracamy uwag woddzielnym artykule. Ponadto ekosystemy miejskie, aby dostarcza swoich usug, wymagaj stosownego utrzymania, aczsto rewitalizacji, stwarzajc liczne lokalne miejsca pracy. W tym wprowadzajcym artykule przyjrzymy si koncepcji usug ekosystemw iich klasyfikacji, awszczeglnoci ich znaczeniu wzarzdzaniu miastami. Zastanowimy si rwniez nad konkretnym przykadem miejskiego ekosystemu, ktremu powicilimy najwicej uwagi wtym poradniku miejskim drzewom.

Usugi ekosystemw i ich klasyfikacjaUsugi ekosystemw to korzyci, jakie ludzie uzyskuj dziki ekosystemom (Costanza iin. 1997; Millennium Ecosystem Assessment 2005; Fisher iin. 2009). Pojcieusugi ekosystemw ZaopatRujce ywno Woda Drewno i wkna ... Regulacyjne Regulacja klimatu Regulacja spywu wd Kontrola zarazkw Oczyszczanie wd ... Kulturowe Estetyczna Duchowa Edukacyjna Rekreacyjna ...

to jest zwizane zterminem kapita przyrodniczy, odpowiadajcym wtym przypadku ekosystemom. Usugi to strumie korzyci, podczas gdy kapita przyrodniczy jest zasobem generujcym ten strumie. Sam ekosystem definiuje si jako og organizmw zamieszkujcych jaki obszar, pozostajcych we wzajemnych relacjach, wraz zich abiotycznym rodowiskiem (Weiner 2003, s. 190). Najpowszechniej wykorzystywan klasyfikacj usug ekosystemw zaproponowano wMilenijnej ocenie ekosystemw (Millennium Ecosystem Assessment, MEA), monumentalnym opracowaniu opublikowanym w2005 roku, podsumowujcym aktualny stan wiedzy na temat sytuacji przyrody na wiecie (tabela 1, rysunek 1). Szczeglny nacisk poozono wtym opracowaniu na zwizek midzy usugami ekosystemw ajakoci zycia. Szersze informowanie nt. korzyci przynoszonych przez przyrod wmiecie mogoby wwikszym stopniu przyczyni si do spoecznego poparcia dla jej ochrony, wtym rwniez poparcia dla tego procesu ze strony decydentw. Potencja przyrody do dostarczania usug zalezy od stanu ekosystemw. Ten za, jak pokazuje Milenijnajako ycia beZpiecZestwo Osobiste Dostpu do zasobw Od katastrof Podstawa dla godnego ycia Godne warunki ycia Wyywienie Schronienie Dostp do dbr konsumpcyjnych zdrowie Sia Dobre samopoczucie Dostp do czystego powietrza i wody Relacje spoecZne Spjno spoeczna Wzajemny szacunek Moliwo pomagania innym

Podstawowe Obieg pierwiastkw Tworzenie gleby Produkcja pierwotna ...

wolno wyboRu i dZiaania Moliwo osigania celw zgodnych z wasnymi wartociami

ycie na ziemi biornorodno

Rysunek 1. Usugi ekosystemw ajako zycia (im grubsza strzaka, tym silniejszy wpyw; im janiejsza strzaka, tym mniejsza mozliwo zastpienia usugi wytworami dziaalnoci czowieka) (Millennium Ecosystem Assessment 2005, s. 50)Zrwnowaony Rozwj Zastosowania nr 3, 2012 | 15


ocena ekosystemw, jest wujciu globalnym raczej Sendzimira przetumaczya na jzyk polski iopublikozy wszczeglnoci wefekcie ograniczania przez waa Poradnik TEEB dla miast, wktrym zebrano dziaalno czowieka rznorodnoci biologicznej. najistotniejsze wnioski projektu TEEB zpunktu wiDegradujc rodowisko, ograniczamy jego potencja do dzenia wykorzystania usug ekosystemw wgospodadostarczania nam usug. Zyskujc co dziki degradacji rowaniu miastami (TEEB 2011). rodowiska, co tez tracimy. Zdajc sobie spraw zzaPodobne inicjatywy zostay podjte na poziomie kresu usug, jakich dostarcza nam przyroda, jestemy poszczeglnych krajw, atakze wmiastach iinnych wstanie przeprowadzi peniejsz analiz kazdej decy- jednostkach administracyjnych na wiecie. Najbardziej zji zpunktu widzenia zwizanych zni kosztw iko- ambitnym ztych przedsiwzi bya przeprowadzona rzyci. Wykorzystujc koncepcj usug ekosystemw wWielkiej Brytanii iIrlandii Pnocnej1 Narodowa wprocesie podejmowania decyzji nalezy pamita, ze ocena ekosystemw (National Ecosystem Assessment, UK kazdy ekosystem jednoczenie NEA 2011). Cho gwne wniowiadczy wiele rznych usug. Wykorzystujc koncepcj usug ekosyste- ski pynce ztego badania odnosz Nie jest wic mozliwa ochrona mw w procesie podejmowania decyzji nale- si do Zjednoczonego Krlestwa, pojedynczych usug, poniewaz zy pamita, ze kazdy ekosystem jednocze- mozna je atwo rozcign rwich dostpno zalezy od funk- nie wiadczy wiele rznych usug. Nie jest wic niez na inne kraje (ramka, s. 17). cjonowania ekosystemu jako mozliwa ochrona pojedynczych usug, ponieRwniez wPolsce liczba odniecaoci skadajcej si zwielu waz ich dostpno zalezy od funkcjonowania sie do usug ekosystemw ronie. zaleznych od siebie elementw. ekosystemu jako caoci skadajcej si z wie- Bywaj one nazywane usugami Mozliwe jest jednak zarzdza- lu zaleznych od siebie elementw. ekosystemowymi iwiadczeniami nie ekosystemami ukierunkoekosystemw (por. Mizgajski 2010) wane na dostarczanie okrelonych usug, a nawet lub, wnawizaniu do pojcia environmental services, wykorzystywanie wtym celu mechanizmw rynko- usugami rodowiska (np. Michaowski 2011). My, powych, takich jak patnoci za usugi ekosystemw. dobnie jak ylicz (2010), zdecydowalimy si na tumaPojcie usug ekosystemw coraz czciej pojawia czenie ecosystem services jako usugi ekosystemw ze si wpublikacjach naukowych oraz raportach przygo- wzgldw jzykowych, praktycznych iideologicznych, towywanych jako wsparcie procesu podejmowania de- co uzasadniamy wramce na s. 19. cyzji politycznych. Po Milenijnej ocenie ekosystemw najwikszym midzynarodowym przedsiwziciem ztego zakresu by projekt Ekonomia ekosystemw Usugi ekosystemw w miastach ibiorznorodnoci (The Economics of Ecosystems and Biodiversity, TEEB). Zosta on zainicjowany na naj- Znaczenie przyrody wmiastach dostrzegano od starowyzszym szczeblu midzypastwowym (przez wa- zytnoci, np. wBizancjum (Barthel iin. 2010). Wmiadze Niemiec iUnii Europejskiej), uzyska wsparcie stach wszystkich kolejnych epok urzdzano ogrody, instytucjonalne ONZ (UNEP) iwielu innych orga- oczym wiadcz pozostawione po nich obrazy, ataknizacji (Komisja Europejska, agendy rzdowe kilku ze zachowane do dzi zaozenia, takie jak synne paakrajw wysoko rozwinitych, IUCN). Wjego ramach ce iogrody, np. Alhambra (Ptaszycka 1950). Wykorzyzwracano uwag przede wszystkim na konieczno stywano wnich przede wszystkim estetyczn funkcj wyceny wartoci usug ekosystemw, tak aby korzy- zieleni, ale rwniez wod. Poniewaz wikszo dawci zwizane zochron przyrody stay si bardziej nych miast bya ciasno zabudowana, czsto wewntrz oczywiste dla wikszoci decydentw przyzwycza- murw obronnych, dla zieleni pozostawao bardzo majonych do posugiwania si kategoriami ekonomicz- o miejsca. Pierwsze udokumentowane przypadki obnymi. Cykl publikacji powstaych wramach projektu sadzania ulic ikanaw miejskich drzewami znane s TEEB przedstawia rozwizania ztego zakresu, dosto- zmiast holenderskich wXVII w. Od XVIII w. zmiesowane do potrzeb rznych grup decydentw. Fundacja nia si charakter miast (rozrastay si), adrzewa stay1 Waciwie Zjednoczonym Krlestwie, ktre obejmuje Wielk Brytani (Angli, Szkocj i Wali) oraz Irlandi Pnocn. 16 | Zrwnowaony Rozwj Zastosowania nr 3, 2012

Jakub Kronenberg

Najwazniejsze wnioski zNarodowej oceny ekosystemw Wielkiej Brytanii iIrlandii Pnocnej (UK NEA 2011, s. 5)

1. rodowisko, atakze skadajce si na nie ekosystemy ibiorznorodno, maj krytyczne znaczenie dla

jakoci naszego zycia irozwoju gospodarczego. S jednak niedowartociowane wtradycyjnych analizach ekonomicznych ipodejmowanych woparciu onie decyzjach. co wcigu ostatnich 60 lat pod wpywem zmian spoecznych (wzrost liczby ludnoci, rozwj technologiczny, globalizacja, zmiany we wzorcach konsumpcji). dziej ograniczana, podczas gdy inne usugi wciz dostarczane s wniezaburzony sposb. Ograniczanie zdolnoci ekosystemw do dostarczania usug wynika przede wszystkim zniszczenia siedlisk iograniczania biorznorodnoci. na wzrost presji na przyrod, co jest szczeglnie istotne wkontekcie zmian klimatycznych.

2. Ekosystemy iusugi ekosystemw, atakze sposb korzystania znich przez ludzi, zmieniy si znacz-

3. Zdolno ekosystemw Zjednoczonego Krlestwa do dostarczania niektrych usug jest coraz bar-

4. Liczba ludnoci Zjednoczonego Krlestwa stale ronie, ronie rwniez konsumpcja. Przekada si to 5. Dziaania podejmowane obecnie bd miay wpyw na przyszo ekosystemw, usug ekosystemwijakoci zycia ludzi. Wazne jest, bymy jak najlepiej rozumieli te powizania, aby podejmowa jak najlepsze decyzje, nie tylko zmyl ozaspokajaniu obecnych potrzeb, ale tez potrzeb przyszych pokole. Kluczow rol wtym kontekcie ma wycena wartoci usug ekosystemw. Dziki niej mozemy bardziej wiadomie porwnywa cakowite koszty ikorzyci rznych analizowanych decyzji.

6. Zrwnowazony rozwj wymaga wykorzystania rznych instrumentw: prawa, technologii, wsparcia

finansowego, edukacji, atakze zmian wzachowaniach indywidualnych ispoecznych. Potrzebne jest przede wszystkim zintegrowane podejcie do zarzdzania ekosystemami, angazujce rznych interesariuszy wotwarty dialog iwspprac.

si staym elementem alei, bulwarw ipromenad. Ograniczenie przestrzeni dla przyrody wmiastach wXIX w., wwyniku rozwoju przemysu, doprowadzio do pogorszenia si warunkw zycia. Dlatego higienici ilekarze zaczli domaga si sadzenia drzew ze wzgldu na ich znaczenie sanitarno-higieniczne, ale tez dekoracyjne. Wokresie powojennym coraz lepiej rozumiano znaczenie drzew dla jakoci zycia wmiastach (wtym regulowanie jakoci powietrza iklimatu). Zaczto wzwizku ztym tworzy normy urbanistyczne, zawierajce m.in. wskaniki dotyczce zieleni (Kosmala 2008). O przyrodzie w miecie zaczto mwi w kontekcie usug ekosystemw w latach 1990. (Bolund

i Hunhammar 1999). Tematowi temu powicono rozdziay w najwazniejszych opracowaniach z tego zakresu (MEA: McGranahan iin. 2005; TEEB: Robrecht i in. 2010; UK NEA: Davies i in. 2011). Podkrela si jednak we wszystkich, ze jako zycia wmiecie zalezy nie tylko od ekosystemw miejskich, ale rwniez od tych, ktre miasto otaczaj (rysunek 2), dostarczajc spozywan w miecie zywno i wod, oczyszczajc powietrze, stwarzajc mozliwoci rekreacyjne itd. Oczywicie wszystkie przedstawione ekosystemy s wzajemnie powizane ito od tych powiza czsto zalezy ich zdolno do wiadczenia usug. Na przykad zielone kliny wcinajce si w miasto,Zrwnowaony Rozwj Zastosowania nr 3, 2012 | 17


otoczenie miasta4 3

pola ogrdki diakowe 2

Miasto drzewa przyuliczne1

morze

zielone torowiska lasy1 1

2

rzeki rzeki i zbiorniki wodne5

cmentarze2

3

3

lasy

1

4

jeziora2

3

gry

tereny podmoke 5

6

Rysunek 2. Jakie ekosystemy dostarczaj miastom usug (przykady)? Wszystkie ekosystemy przedstawione na rysunku (miejskie ipozamiejskie) s ze sob powizane, amiasto od nich zalezy

Fot. Jakub Kronenberg

Rysunek 3. Siedziba Europejskiej Agencji rodowiska wKopenhadze 18 | Zrwnowaony Rozwj Zastosowania nr 3, 2012

Jakub Kronenberg

dlaczego ecosystem services naley tumaczy jako usugi ekosystemw? Wedug Sownika jzyka polskiego (Sobol 2011), usugi to dziaalno gospodarcza majca na celu zaspokojenie bezporednich potrzeb ludnoci, co odzwierciedla znaczenie, do ktrego odwouje si koncepcja ecosystem services. wiadczeniem natomiast jest obowizek wykonania lub przekazania czego na czyj rzecz lub to, co jest ztytuu takich zobowiza wykonywane lub przekazywane, tymczasem ekosystemy nie maj wobec nas adnych zobowiza. Najczciej mwi si owiadczeniach pieninych, materialnych, emerytalnych isocjalnych wiadczenia kojarz si przede wszystkim zzasikami. Dopiero pitym pod wzgldem popularnoci znaczeniem sowa wiadczy jest robi co dla kogo. Ekosystemy mog wiadczy usugi, ale nie dostarczaj wiadcze. wiadczenia ekosystemowe nie s wic pojciem, ktre wywoaoby automatycznie skojarzenia waciwe dla ecosystem services. Usugi ekosystemw s bardziej zrozumiae ikrtsze ni wiadczenia ekosystemowe, co jest wane take zpraktycznego punktu widzenia. Termin usugi ekosystemw jest te krtszy iprostszy od usug ekosystemowych. Ekosystemowe, podobnie jak hotelowe czy krawieckie, stanowiyby tylko dookrelenie, cech usug (wformie przymiotnika), tymczasem wpojciu ecosystem services chodzi opodkrelenie podstawowego znaczenia ekosystemw dla czowieka. Wwyraeniu usugi ekosystemw podkrelone zostaje, e oba czony s rwnie wane (dwa rzeczowniki). Jest to ideowo blisze koncepcji ecosystem services. Usugi kojarzone s wreszcie zprac, ktra na dodatek ma charakter odpatny (Bako 2005). To zkolei idealnie wpasowuje si wdyskusje nt. usug ekosystemw, wktrych zwraca si uwag na ekonomiczn warto przyrody idostarczanych przez ni usug. Podkrela si rwnie, e ekosystemy (lub ci, ktrzy dbaj oich zdolno do dostarczania usug) powinny uzyska wynagrodzenie za prac, ktrej nam dostarczaj.

skadajce si zparkw, cmentarzy, ogrdkw dziakowych, stanowi korytarze napowietrzajce, ekologiczne itransportowe (transport niezmotoryzowany), czce miasto zjego otoczeniem. Oprcz ekosystemw wymienionych na rysunku 2, wmiastach czsto mamy do czynienia zzieleni spontanicznie rozwijajc si na zaniedbanych terenach poprzemysowych lub powojskowych (wtakich miejscach relatywnie atwo zaozy wmiastach nowe tereny zieleni), atakze nowymi formami zieleni, takimi jak zielone dachy iciany (rysunek 3). Cho przyroda w centrum miasta, w porwnaniu zekosystemami spoza jego obszaru, dostarcza mniejszej liczby mniej zrznicowanych usug, to jednak s one kluczowe zpunktu widzenia zaspokajania potrzeb mieszkacw. Okazuje si zreszt, ze warto ekonomiczna usug dostarczanych przez ekosystemy ronie wraz ze zmniejszaniem si odlegoci od centrum miasta. WWielkiej Brytanii obliczono, ze tereny zalesione, znajdujce si w miecie lub bezporednim jego ssiedztwie, dostarczaj usug rekreacyjnych o znacznie wyzszej wartoci niz podobne tereny znajdujce si

dalej od miasta (UK NEA 2011). W oczywisty sposb uzasadnia to potrzeb zachowania i sadzenia lasw wpoblizu miast, atakze potencjalne korzyci ekonomiczne, jakie mog si ztym wiza. Analogicznie, zachowanie istniejcych terenw zieleni powinno by priorytetem ze wzgldu na mozliwoci zrwnowazonego rozwoju miast. Dotyczy to wszystkich rodzajw miejskich ekosystemw, w tym takich, ktre jak ogrdki dziakowe s czasem niesusznie postrzegane przez wadze niektrych miast jako nierozwojowe. Mwi si czsto, ze przyroda wmiecie peni funkcj suzebn wobec czowieka (czyli dostarcza mu usug). Jednak, zeby tak byo, trzeba oni zadba istworzy warunki pozwoli jej nam suzy. Otakim wanie wiadomym zarzdzaniu przyrod wmiecie mwimy w kontekcie zrwnowazonego rozwoju. Tymczasem, zmniejszajc powierzchni terenw zieleni, wycinajc drzewa, zabetonowujc kolejne fragmenty miasta, pozbywamy si tej suzebnoci (rysunek 4). Zwizek midzy stanem przyrody i potencjaem ekosystemw do dostarczania usug oraz sprawami powszechnie zajmujcymi decydentw w miastach,Zrwnowaony Rozwj Zastosowania nr 3, 2012 | 19


Rysunek 4. Plac Dbrowskiego wodzi Porwnanie sytuacji zprzeomu lat 1970. i80. oraz wspczesnej, po rewitalizacji w2010 roku. Niestety nie jest to przypadek odosobniony. Wcaej Polsce, przy okazji odnowie iremontw, realizuje si dziaania, wefekcie ktrych wiekow ziele zastpuje si kostk brukow lub inn nieprzepuszczaln nawierzchni. Zaburza to obieg wody, przyczyniajc si do przecizenia kanalizacji miejskiej iwzrostu zagroze tzw. powodziami miejskimi. Zwiksza wrazliwo na ekstrema pogodowe, wzmacniajc efekt wyspy ciepa. Cierpi rwniez estetyka iidentyfikacja wizualna miejsca. Przestrze publiczna bez zieleni przestaje by przyjazna dla mieszkacw. rodki publiczne, zamiast poprawia jako zycia, przyczyniaj si do jej obnizania. Dziaania renaturyzacyjne s niestety znacznie drozsze, bardziej skomplikowane iczasochonne niz usunicie rolinnoci.

przeledzimy na piciu przykadach omwionych w kolejnych akapitach: wpyw rodowiska na zdrowie (podstawow kategori jakoci zycia), planowanie przestrzenne, transport, kapita spoeczny i wizerunek miasta. Usugi ekosystemw ajako ycia wmiecie Ojakoci zycia wmiecie informuj wskaniki zdrowia rodowiskowego, ktre ilustruj zmiany stanu zdrowia mieszkacw wywoane zmianami jakoci rodowiska. Wskaniki te s zwizane wszczeglnoci zregulacyjnymi usugami ekosystemw. Oprcz gospodarowania istniejcymi zasobami przyrodniczymi wduchu zrwnowazonego rozwoju, wcelu poprawy wskanikw zdrowia rodowiskowego, mozliwe jest rwniez tworzenie przez czowieka nowych ekosystemw wpostaci tzw. zielonej infrastruktury (Tzoulas iin. 2007). Moze to obejmowa rewitalizacj zdegradowanych ekosystemw, np. rzek wmiastach, tworzenie nowych20 | Zrwnowaony Rozwj Zastosowania nr 3, 2012

terenw zieleni, choby maych, zapewnianie jak najwikszych powierzchni przepuszczajcych wod. Co ciekawe, rozszczelnianie powierzchni wmiecie (dziki terenom zieleni, anawet parkingom zprzepuszczaln kratk zamiast betonowej kostki) wpywa nie tylko na zwikszenie wilgotnoci powietrza, mikroklimat iograniczenie szkodliwych dla zdrowia pyw iinnych zanieczyszcze, ale rwniez na ograniczenie zapotrzebowania na miejsk infrastruktur wodno-kanalizacyjn. Wiele bada (np. Payne iin. 2005) potwierdza korzystny wpyw terenw zieleni na zdrowie mieszkacw miast, atakze na wyzszy poziom ich aktywnoci fizycznej iszybsz zdolno do zrelaksowania si. Planowanie przestrzenne aspjno miejskich ekosystemw Zjakoci zycia wize si rwniez widok za oknem, jako przestrzeni publicznej oraz mozliwo rekreacji wbezporednim ssiedztwie miejsca zamieszkania.

Jakub Kronenberg

Kluczowe jest wic planowanie przestrzenne, ktre Przyroda wmiecie reguluje nie tylko poziom zaniejest pit achillesow zarzdzania miastami wPolsce. czyszcze, ale rwniez haasu. Wykorzystujc pnWEuropie Zachodniej miasta coraz czciej staraj cza na ekranach akustycznych, poprawiamy ich estesi jak najbardziej precyzyjnie okrela granice zabu- tyk ibezpieczestwo dla ptakw. Funkcj ekranw dowy oraz sposoby wykorzystania poszczeglnych te- akustycznych mog zreszt rwniez peni, aco najrenw, ograniczajc przede wszystkim rozwj zabu- mniej wspomaga, tereny gsto poronite drzewami dowy iinfrastruktury wok miast. Przeciwdziaanie ikrzewami. Ziele ma duze znaczenie wkontekcie niekontrolowanemu rozprzestrzenianiu si miast (ur- uspokajania ruchu, a przez to podnosi bezpieczeban sprawl) zrodzio now koncepcj miasta kom- stwo mieszkacw. Infrastruktura, suzca uspokajapaktowego (compact city). Sztokholm, miasto ktre jako niu ruchu, moze wykorzystywa rolinno (np. dopierwsze uzyskao tytu Europejskiej Zielonej Stoli- nice, murki, trawniki), ktra ogranicza zasig ruchu cy, jako jeden z priorytetw rozwojowych utrzymu- samochodw iwyznacza miejsca parkowania (Szczeje tak wanie koncepcj. Dba ozagospodarowanie panowska 2008). terenw, ktre juz znajduj si wuzyciu (rwniez poprzez rewitalizacj terenw nieuzytkowanych), azlo- Tereny zieleni akapita spoeczny kalizowane s w obrbie centrum i jego bezporedniego otoczenia, zapobiegajc presji na nowe tereny. Waznym elementem jakoci zycia s tez wizi midzyNowe inwestycje planowane s na terenach owysokiej ludzkie, przekadajce si na kapita spoeczny mieszdostpnoci transportem publicznym, zduz dbao- kacw. Jest on podstaw rozwoju miasta, pozwala ci o zagospodarowanie przestrzeni publicznej (Ri- na budowanie zaufania niezbdnego do wsppracy, chelsen i Shuus 2010). Dziaania tego typu musz wyzwala takze potencja wspdziaania dotychczas uwzgldnia spjno miejskich ekosystemw, umoz- nieznajcych si ludzi. Tereny zieleni peni wazn roliwiajcych m.in. regulowanie l zpunktu widzenia utrzymywalokalnego klimatu iobiegu wo- Zjakoci zycia wize si rwniez widok za ok- nia ibudowania wizi spoecznych dy, stwarzajcych siedliska zy- nem, jako przestrzeni publicznej oraz moz- (np. Kuo iin. 1998). Szczeglnie cia i migracji gatunkw (ci- liwo rekreacji wbezporednim ssiedztwie dobrze pokaza to prowadzony go funkcji ekologicznych), miejsca zamieszkania. Kluczowe jest wic pla- wWielkiej Brytanii projekt Home mozliwo rekreacji i koryta- nowanie przestrzenne, ktre jest pit achille- Zones. Wjego ramach tworzono rze transportowe (dla trans- sow zarzdzania miastami wPolsce. nowe przestrzenie publiczne na portu niezmotoryzowanego). brytyjskich osiedlach, wszczeglPrzykadem koncepcji zagospodarowania przestrzen- noci odzyskujc dla mieszkacw przestrzenie ulic nego miasta, wykorzystujcej usugi miejskich ekosy- wyciszajc na nich ruch, stwarzajc miejsca spotka stemw, jest Bkitno-Zielona Sie, zaproponowana ispdzania czasu. odzi przez Europejskie Regionalne Centrum EkoJednym zprzeomowych momentw rozwoju konhydrologii pod auspicjami UNESCO. Wjej ramach cepcji Home Zones bya akcja na osiedlu Methleys miaaby powsta sie terenw zieleni, oparta na zre- wLeeds wsierpniu 1996 roku (rysunek 5), podczas ktwitalizowanych dolinach rzecznych, tak aby umoz- rej 800 m2 osiedlowej ulicy pokryto ziemi ztraw, zaliwi mieszkacom odzi korzystanie zusug miej- chcajc mieszkacw do wykorzystania tej przestrzeskich ekosystemw. ni wcelach rekreacyjnych. Wydarzenie to spotkao si zentuzjastycznym przyjciem ze strony mieszkacw, Usugi ekosystemw amiejski transport odbio si tez szerokim echem wbrytyjskich mediach, przyczyniajc si do popularyzacji koncepcji Home ZoW przypadku transportu, oprcz wykorzystywania nes rwniez winnych krajach . zielonych klinw jako korytarzy ruchu niezmotoryPodobny efekt daje wsplne sadzenie drzew, anazowanego, wazne jest ograniczanie presji na rodo- stpnie dbanie onie. Najwiksze znaczenie dla wiwisko i na zdrowie, a takze neutralizowanie nega- zi ssiedzkich ma wasnorczne sadzenie drzew przez tywnego wpywu poprzez wykorzystanie przyrody. mieszkacw (oczywicie za oficjalnym przyzwoleniemZrwnowaony Rozwj Zastosowania nr 3, 2012 | 21


Fot. dziki uprzejmoci Heads Together Productions

Rysunek 5. Integracja spoecznoci lokalnych, dziki nowym zielonym przestrzeniom publicznym, przykad programu Home Zones. Osiedle Methleys wLeeds, Wielka Brytania, sierpie 1996 r. Zinicjatywy organizacji: Heads Together, Transport 2000 oraz Childrens Play Council na jeden weekend pokryto traw 800 m2 osiedlowej ulicy, tworzc miejsce rekreacji dla mieszkacw. Wydarzenie to byo pocztkiem dziaa na rzecz utworzenia na osiedlu strefy Home Zone (powstaa w2003 r.). Jest to prba znalezienia rwnowagi pomidzy uczestnikami ruchu samochodowego ainnymi uzytkownikami ulic: pieszymi, rowerzystami imieszkacami. Sposb organizacji ruchu iprzestrzeni zmusza kierowcw do jazdy zwiksz starannoci inizsz prdkoci. Natomiast awki, kwiaty, place zabaw, latarnie, ogrodzenia idrzewa uzyte do przeksztacenia ulic oferuj wiele dodatkowych korzyci mieszkacom, okolica piknieje, ceny nieruchomoci rosn.

wadz). Mieszkacy czuj si wwczas za te drzewa odpowiedzialni, wprzeciwiestwie do sytuacji, gdy to suzby miejskie posadz je wtym samym miejscu (Sommer iin. 1994).

Wizerunkowe aspekty zieleni rodowisko przyrodnicze przekada si rwniez na wizerunek miasta. Nasilajca si konkurencja midzy miastami oprzycignicie nowych inwestycji oraz kreatywnych mieszkacw uwzgldnia m.in. wspomniane wskaniki zdrowia rodowiskowego ijako przestrzeni publicznej (por. PwC 2011). Zdajc sobie spraw, ze ludziom zalezy na zieleni is skonni


Jakub KronenbergFot. Paul Jospeh

Rysunek 6. Oryginalne wykorzystanie zieleni jako element przycigajcy uwag do miejsca

paci za mozliwo mieszkania wzielonym otoczeniu, deweloperzy umieszczaj ziele na niemal wszystkich ogoszeniach osprzedazy mieszka. Dostrzegajc t sam prawidowo, wadze miast powinny dba oziele wprzestrzeni publicznej, aby podnie atrakcyjno miasta dla jego mieszkacw iosb je odwiedzajcych. Zwaszcza miasta zaniedbane iszare mog stara si wykorzysta zbawienn rol zieleni wpoprawianiu tego wizerunku, czego najlepszym przykadem moze by kilka miast wZagbiu Ruhry (np. Bottrop iDortmund). Rwniez polskie miasta mogyby wykorzysta wtym celu elementy zielonej infrastruktury, takie jak zielone podwrka, zielone ciany idachy, szpalery drzew lub przynajmniej tymczasowe miniparki wmiejscu zburzonych lub zrujnowanych budynkw. Wizerunek miasta mogyby poprawi zwaszcza szczeglnie ciekawe, atrakcyjne formy zieleni, ktre spotkayby si zzainteresowaniem mediw, atakze mogyby sta si atrakcj turystyczn (rysunek 6). Warto wtym miejscu wspomnie okonkursach stwarzajcych okazj do promowania uczestniczcych wnich miast: Europejska Zielona Stolica konkurs Komisji Europejskiej dla miast dziaajcych na rzecz szeroko rozumianej ochrony rodowiska,

Europejska Stolica Biorznorodnoci konkurs organizowany przez Deutsche Umwelthilfe we wsppracy m.in. zICLEI iIUCN, nagroda Entente Florale dla najbardziej zielonego iukwieconego miasta wEuropie, konkurs Tree City wStanach Zjednoczonych, atakze rosnca liczba tego typu nagrd ikonkursw wposzczeglnych krajach. Wazn mozliwo promocji stwarza rwniez uczestnictwo wunijnych programach majcych na celu ochron rodowiska wmiastach lub wdziaajcych wtym obszarze organizacjach midzynarodowych. WPolsce szczeglnie dobrze mozliwo t wykorzystuje Bydgoszcz, ktra uczestniczy wprojektach zwizanych zrewitalizacj rzek, atakze Katowice jedyne polskie miasto bdce czonkiem ICLEI, midzynarodowego zrzeszenia samorzdw dziaajcych na rzecz zrwnowazonego rozwoju. Dbanie oprzyrod wmiecie moze si opaca takze politycznie, co pokazuje przykad burmistrza Waszyngtonu, ktry wygra wybory pod hasem wicej drzew wicej gosw, obiecujc przywrci utracone drzewa przy miejskich ulicach (Szczepanowska 2007, s. 255256). Powyzsze zagadnienia cile cz si ze sob, co wynika zpowizania poszczeglnych elementw przyrody, atakze znaszej od niej zaleznoci. Tworzenie spjnego systemu przyrodniczego wmiecie zwielokrotnia pozytywne efekty dla czowieka. Brak dostrzegania wartoci przyrody jest powaznym problemem zpunktu widzenia racjonalnego zarzdzania miastem, co niestety jest regularnie powtarzajcym si wnioskiem na konferencjach ztego zakresu (np. Oleksiejuk iJankowska 2006). Wicej uwagi barierom dla usug ekosystemw wmiastach powicimy wkolejnym artykule. Wybrane dobre praktyki zzakresu zrwnowazonego zarzdzania usugami ekosystemw przedstawiamy wostatniej czci poradnika. Tymczasem ponizej przyjrzymy si usugom wiadczonym przez drzewa szczeglnie dobrze rozpoznawalny element miejskiej przyrody.



Usugi wiadczone przez drzewa w miastachDrzewa s szczeglnie uchwytnym iwidocznym elementem miejskich ekosystemw, bliskim kazdemu czowiekowi ze wzgldu na bezporedni kontakt. Dostarczaj ogromnej liczby usug, aich istnienie jest powizane zinnymi elementami miejskiego ekosystemu (zwaszcza wod, powietrzem ibiorznorodnoci). Dugotrwae utrzymanie drzew wmiecie jest oczywistym warunkiem zrwnowazonego rozwoju, poniewaz zapewnia mozliwo korzystania zich usug przyszym pokoleniom. Spord wszystkich elementw przyrody wmiecie, drzewom powicono prawdopodobnie najwicej opracowa. Okorzyciach, ktrych dostarczaj czowiekowi, napisano bardzo duzo (por.Tabela 2. Usugi wiadczone przez drzewa w miastach Podstawowe (siedliskowe)

zwaszcza Szczepanowska 2001; Szczepanowska 2007, s. 175214). Na przykadzie drzew mozna wic przeledzi szereg zagadnie zwizanych zzarzdzaniem przyrod wmiecie. Cho drzewa dostarczaj mieszkacom miast wielu rznych usug, wikszo dyskusji ztego zakresu koncentruje si na krtkiej licie korzyci, takich jak: estetyka, cie, regulacja temperatury, oczyszczanie powietrza. Wychwytywanie zanieczyszcze jest prawdopodobnie najwazniejsz ztych korzyci, zwizan bezporednio ze zdrowiem mieszkacw miast. Jednak rwniez inne, jak zapobieganie powstawaniu tzw. wysp ciepa (miejsca pokryte drzewami ipaszczyznami wodnymi maj najnizsz redni temperatur wstrukturze miast iobnizaj temperatur wok nich), wpywaj na warunki zycia wmiecie. Jednak wpraktyce polskich miast

Siedlisko ycia zwierzt i ich baza ywieniowa Fotosynteza Zatrzymywanie wody w krajobrazie

Zaopatrujce

Dostarczanie drewna i jemioy W ograniczonym zakresie dostarczanie owocw i orzechw

Regulacyjne

Regulacja jakoci powietrza (zatrzymywanie pyw, pochanianie zanieczyszcze takich jak tlenki siarki i azotu, dwutlenek wgla, pary kwasw siarkowego, solnego i azotowego, metale cikie) Wzbogacanie powietrza i gleby w wilgo Wymiana powietrza (wzbogacanie ruchw konwekcyjnych poziomych i pionowych) Ochrona przed wiatrem (zaley od szerokoci i wysokoci pasa zieleni oraz jego odlegoci od osanianego obiektu) Tworzenie wysp chodu i wilgoci, zwaszcza latem Regulowanie stopnia zacienienia ( rny stopie pochaniania promieniowania sonecznego przez rne gatunki, o rnych porach roku) Ograniczanie haasu Wydzielanie substancji antybiotycznych (tzw. fitoncydw), ktre posiadaj waciwoci bakterio-, grzyboi pierwotniakobjcze Pole biologiczne (korzystnie dziaajce adunki elektryczne emitowane przez zbiorowiska zieleni, dodatnio wpywajce na zdrowie czowieka) Ochrona przed zaspami nienymi

Kulturowe

Znaczenie spoeczno-wychowawcze (wypoczynek bierny i czynny oraz rola dydaktyczno-wychowawcza) Wpyw na estetyk przestrzeni (maskowanie elementw nieestetycznych, podkrelanie pikna zaoe architektonicznych) Pozytywny wpyw na zdrowie Inspiracja kulturowa (rysunek 8) Umacnianie wizi midzyludzkich (zwaszcza w przypadku wsplnego sadzenia drzew i dbania o nie) Miejsce rekreacji Psychologiczna wi ludzi z drzewami, poczucie zwizku z miejscem Drzewo jako wiadek historii (rysunek 9), co w najwikszym stopniu odnosi si do drzew pomnikowych i drzew weteranw Korzyci biznesowe (np. wzrost sprzeday w dzielnicach handlowych, w ktrych rosn drzewa


Jakub Kronenberg

zarwno tym, jak iwielu innym usugom wiadczonym przez drzewa, nie powica si zasuzonej uwagi. Wefekcie nie przywizuje si rwniez nalezytej wagi do warunkw zycia drzew wmiastach, wtym do stanu gleby umozliwiajcej drzewom pobieranie wody isubstancji odzywczych, atakze do przestrzeni niezbdnej dla ich systemw korzeniowych. Tymczasem dla uzyskania powyzszych korzyci (usug), niezbdne s dziaania dostosowane do potrzeb pielgnacji rolinnoci rosncej wrznych warunkach rodowiska miejskiego, co wymaga kosztw, profesjonalnej wiedzy oraz wsppracy specjalistw zrznych dziedzin gospodarki miejskiej, udziau lokalnych wadz ipartycypacji mieszkacw. Bez takich dziaa korzyci nie zostan uzyskane. Przykady usug wiadczonych przez drzewa wmiastach przedstawione zostay wtabeli 2. Usug

tych, oczywicie w rznym stopniu, dostarczaj zarwno parki ilasy miejskie, jak ipojedyncze drzewa iniewielkie zadrzewienia. Wymienione usugi znajduj odzwierciedlenie w wartoci drzew postrzeganej przez mieszkacw miast, na co zwracamy uwag wartykule czwartym. Drzewa mog by sadzone specjalnie w celu osignicia konkretnych korzyci wymienionych w tabeli 2, czasem na bardzo duz skal. W Sacramento wStanach Zjednoczonych lokalne wadze ifirma energetyczna promoway sadzenie drzew gwnie ze wzgldu na cie izwizane ztym ograniczenie zuzycia energii na klimatyzacj. Badania, ktre tam przeprowadzono potwierdziy, ze dziki waciwie sadzonym drzewom, koszty klimatyzacji mog obnizy si o3040%. Dziaania te prowadzono wramach szerokiej kampanii promujcej efektywno energetyczn,

Fot. dziki uprzejmoci The Jerde Partnership, Inc. Fot. Hiroyuki Kawano

Rysunek 7. Oaza zieleni wmorzu betonu, centrum handlowe ibiznesowe Namba Parks wOsace (Japonia) Centrum zbudowane zostao na miejscu niszczejcego stadionu, pomidzy ruchliw ulic istacj kolejow. Namba Parks zjednej strony peni funkcje komercyjne, azdrugiej oferuje wgstej zabudowie miejskiej spokj ikontakt znatur. Cay obiekt ma form kanionu, poprzecinanego balkonami zzieleni, mostami, kaskadami. Zkazdego pitra mozna wyj na zewntrz do ogrodu, ktry zaczyna si na poziomie ulicy ipnie si po kolejnych poziomach obiektu.


Usugi ekosystemw w miastachCecylia Malik 365 Drzew, 359 Drzewo, Akacja, 18 09 2010

Rysunek 8. Drzewa jako rdo inspiracji dla artystw wramach projektu artystycznego 365 drzew Cecylia Malik przez rok codziennie wspinaa si na nowe drzewo

ktrej celem bya rezygnacja zbudowy nowej elektrowni. Dodatkowo pozwoliy one na popraw jakoci zycia wmiecie, adostrzezone korzyci przyczyniy si do wzrostu poparcia dla innych dziaa na rzecz ochrony rodowiska (Summit i Sommer 1998). Korzyci biznesowe mog by rwniez osigane wbardziej bezporedni sposb. Wyniki bada przeprowadzonych w Stanach Zjednoczonych wskazuj na popraw wizerunku podmiotw, wok siedzib ktrych rosn drzewa (Wolf 2009). Okazuje si, ze konsumenci s gotowi paci 9% wicej w maych miastach i 12% wicej w duzych za towary kupowane wdzielnicach handlowych, wktrych rosn drzewa (rysunek 7). Gotowi s rwniez pojecha na zakupy dalej, do miejsca zdrzewami wychodzc zzaozenia, ze poziom dbaoci oroliny rosnce przy sklepie przekada si na poziom dbaoci oklienta. Drzewa zapewniaj rwniez mozliwo stworzenia marki miejsca, poprzez odwoanie np. do gatunkw drzew lub ich cech charakterystycznych.

jest potrzebne, by korzysta zusug miejskich ekosystemw. Odwoujemy si do usuwania barier dla zachowania ekosystemw, wtym do partycypacji spoecznej, wyceny ekonomicznej idostrzegania zwizkw pomidzy rznymi elementami miejskich ekosystemw oraz naladowania dobrych praktyk. Tu skrtowo zasygnalizujemy najwazniejsze ztych zagadnie. Ich praktyczne zastosowanie zostao omwione wprzygotowanym przez Fundacj Sendzimira polskim tumaczeniu Poradnika TEEB dla miast (TEEB 2011). Zpraktycznego punktu widzenia, aby zarzdza przyrod wmiecie, potrzebujemy szczegowej informacji na temat jej stanu. Zdrugiej strony, dla zapewnienia ochrony potrzebne jest poparcie mieszkacw,Fot. Jakub Kronenberg

ZakoczeniePrzedstawione korzyci, ktrych dostarcza nam przyroda wmiecie, wskazuj jak bardzo jest ona potrzebna zczysto utylitarnych wzgldw. Ochrona przyrody jest wic dziaaniem uzasadnionym ekonomicznie ispoecznie. Wkolejnych artykuach piszemy otym, co26 | Zrwnowaony Rozwj Zastosowania nr 3, 2012

Rysunek 9. Drzewo jako naoczny wiadek historii miasta

ktre wypywa ze spoecznego zrozumienia korzyci pyncych zprzyrody. Podstaw zrwnowazonego zarzdzania powinna wic by inwentaryzacja istniejcych zasobw, tym bardziej, ze takie szczegowe dane wwikszoci polskich miast s albo niedostpne, albo wogle ich brak. Interesujce s propozycje czenia inwentaryzacji zangazowaniem iedukowaniem spoeczestwa. Dziki takim szeroko zakrojonym akcjom, wramach ktrych mieszkacy miasta pod kierunkiem ekspertw zbieraj informacje nt. miejskich ekosystemw, ronie zrozumienie znaczenia przyrody wmiecie ipoparcie dla jej ochrony. Wczanie mieszkacw miasta wproces inwentaryzacji ma wic ogromne znaczenie zpunktu widzenia ochrony przyrody, prawdopodobnie wiksze niz wprzypadku opracowa przygotowywanych przez ekspertw, ktre rzadko trafiaj do zwykych mieszkacw miasta. Chcc przekona ich do idei ochrony przyrody musimy, podobnie jak sprzedawcy lodwek, odwoywa si do korzyci, jakie si zni wiz. Wazne jest takze angazowanie ludzi wdbanie oziele, oto by wjak najwikszym stopniu czuli, ze s to ich drzewa, awki, miejsca spotka. Szczegy dotyczce warunkw funkcjonowania ekosystemw mozemy podawa mieszkacom dopiero po pozyskaniu ich zainteresowania istnieniem drzew wmiecie. Zwiedz na temat miejskich ekosystemw iwiadomoci ich znaczenia wrd mieszkacw wize si rwniez znajomo ich wartoci ekonomicznej. Cho przyroda nie ma ceny, ma bardzo duz warto, ktr mozemy na wiele sposobw prbowa oszacowa. Przyjrzymy si temu wjednym zkolejnych artykuw. Znajomo usug dostarczanych przez przyrod

wmiecie jest pierwszym krokiem do poznania jej wartoci ekonomicznej. Pokazuje nam to bardzo wyranie, dlaczego oprzyrodzie mozemy mwi jako najwazniejszym sektorze gospodarki jak oogromnej, pracujcej fabryce. Na obecnym etapie rozwoju bada ztego zakresu wPolsce wazne jest nie tylko prowadzenie wyceny, ale zdanie sobie sprawy, ze jest ona potrzebna do podejmowania racjonalnych decyzji. Analiza ekonomiczna pozwala bowiem na uwzgldnienie zarwno korzyci, jak ikosztw rozwazanych rozwiza. Trzeba wreszcie dostosowa metody podejmowania decyzji wurzdach miast (iinnych instytucjach) tak, by uwzgldniay stan ekosystemw iich potencja do dostarczania usug (rysunek 10). Wiedza ta powinna by wzbogacona oznajomo wartoci przyrody iwiadczonych przez ni usug, tak aby instytucje mogy tworzy zachty niezbdne do podejmowania waciwych decyzji. Nie chodzi tu tylko otradycyjn ochron przyrody, ale ooglne przepisy ograniczajce mozliwo likwidacji idegradacji terenw zieleni. Jeli likwidacji nie uda si unikn, powinny zosta okrelone restrykcyjne wymogi dotyczce zastpowania tych terenw nowymi, dostarczajcymi tych samych usug. Pozwoli to na zrwnowazony rozwj miast woparciu oefektywne wykorzystanie posiadanych przez nie zasobw. Istnieje wiele przykadw dziaa, na ktrych mozemy si wzorowa (takich jak dobre praktyki zgromadzone na kocu niniejszego poradnika). Na szczeglnie duz skal byy one prowadzone wwielu miastach Stanw Zjednoczonych, wktrych od kilkunastu lat realizuje si liczne programy zwikszania liczby drzew wmiastach.

Jakub Kronenberg

Zachty

decyzje

Dziaania iplany dziaa

instytucje

ekosystemy

Informacje wycena Analizy ekonomiczne ispoeczne usugi

Analizy ekologiczne

Rysunek 10. Wczanie usug ekosystemw do procesu podejmowania decyzji (Daily i in. 2009, s. 23)Zrwnowaony Rozwj Zastosowania nr 3, 2012 | 27


LiteraturaBako, M., 2005. Sownik wyrazw bliskoznacznych, Warszawa: PWN. Barthel, S., Srlin, S. iLjungkvist, J., 2010. Innovative memory and resilient cities: echoes from ancient Constantinople. W: P. Sinclair iin., red. The Urban Mind, cultural and environmental dynamics. Uppsala: Uppsala University Press, s. 391405. Bolund, P. iHunhammar, S., 1999. Ecosystem services in urban areas. Ecological Economics, 29(2), s. 293301. Costanza, R. iin., 1997. The value of the worlds ecosystem services and natural capital. Nature, 387(6630), s. 253260. Daily, G.C. iin. 2009. Ecosystem services in decision making: time to deliver. Frontiers in Ecology and the Environment, 7(1), s. 2128. Davies, L. iin., 2011. Urban. W: uk National Ecosystem Assessment: Technical Report. Cambridge: UNEP-WCMC, s. 361410. Fisher, B., Turner, R.K. iMorling, P., 2009. Defining and classifying ecosystem services for decision making. Ecological Economics, 68(3), s. 643653. Kosmala, M., 2008. Obsadzanie ulic drzewami wwiekach dawniejszych. W: E. Oleksiejuk iA. Jankowska, red. Ziele miejska naturalne bogactwo miasta: ziele przyuliczna. Toru: PZIiTS, s. 918. Kuo, F.E., Bacaicoa, M. iSullivan, W.C., 1998. Transforming inner-city landscapes: trees, sense of safety, and preference. Environment and Behavior, 30(1), s. 2859. Mander, M., Roberts, D. iDiederichs, N., 2011. What car salesmen can teach environmentalists. Solutions, 2(6), s. 2427. McGranahan, G. iin., 2005. Urban systems. W: R. Hassan, R. Scholes, iN. Ash, red. Ecosystems and human well-being: current state and trends. Millennium Ecosystem Assessment. Washington, D.C.: Island Press, s. 795825. Michaowski, A., 2011. Przestrzenne usugi rodowiska wwietle zaoze ekonomii zrwnowazonego rozwoju. Problemy Ekorozwoju, 6(2), s. 117126. Millennium Ecosystem Assessment, 2005. Ecosystems and human well-being: synthesis, Washington, D.C.: Island Press. Mizgajski, A., 2010. wiadczenia ekosystemw jako rozwijajce si pole badawcze iaplikacyjne. Ekonomia irodowisko, 37, s. 1019. Oleksiejuk, E. iJankowska, A. red., 2006. Ziele miejska naturalne bogactwo miasta: problemy zieleni zabytkowej wmiastach Unii Europejskiej, Toru: PZIiTS. Payne, L. iin., 2005. Local park use and personal health among older adults: an exploratory study. Journal of Park and Recreation Administration, 23(2). Ptaszycka, A., 1950. Przestrzenie zielone wmiastach, Warszawa: Ludowa Spdzielnia Wydawnicza. PwC, 2011. Raport na temat wielkich miast Polski, Warszawa: PricewaterhouseCoopers. Richelsen, A. iShuus, P.M. red., 2010. Catalogue of best practice urban sustainability learning from the best European Green Capital Award 2010 i2011, Copenhagen: COWI. Robrecht, H. iin., 2010. Ecosystem services in cities and public management. W: H. Wittmer iH. Gundimeda, red. The Economics of Ecosystems and Biodiversity for local and regional policy makers. TEEB, s. 6580. Sobol, E. red., 2011. Sownik jzyka polskiego, Warszawa: PWN. Sommer, R. iin., 1994. The social benefits of resident involvement in tree planting. Journal of Arboriculture, 20(3), s. 170175. Summit, J. iSommer, R., 1998. Urban tree-planting programs: amodel for encouraging environmentally protective behavior. Atmospheric Environment, 32(1), s. 15. Szczepanowska, H.B., 2001. Drzewa wmiecie, Warszawa: Hortpress. Szczepanowska, H.B., 2008. Kierunki projektowania architektonicznego: problemy inwestycji drogowych dla zwikszania bezpieczestwa. W: E. Oleksiejuk iA. Jankowska, red. Ziele miejska naturalne bogactwo miasta: ziele przyuliczna. Toru: PZIiTS, s. 2135. Szczepanowska, H.B., 2007. Wycena wartoci drzew na terenach zurbanizowanych, Warszawa: Instytut Gospodarki Przestrzennej iMieszkalnictwa. TEEB, 2011. Poradnik TEEB dla miast: usugi ekosystemw wgospodarce miejskiej, wydanie polskie, Krakw: Fundacja Sendzimira. Tzoulas, K. iin., 2007. Promoting ecosystem and human health in urban areas using Green Infrastructure: Aliterature review. Landscape and Urban Planning, 81(3), s. 167178. UK NEA, 2011. The uk National Ecosystem Assessment: Synthesis of key findings, Cambridge: UNEP-WCMC. Weiner, J., 2003. ycie iewolucja biosfery, Warszawa, PWN. Wolf, K.L., 2009. More in store: research on city trees and retail. Arborist News, 18(2), s. 2127. ylicz, T., 2010. Wycena usug ekosystemw. Przegld wynikw bada wiatowych. Ekonomia irodowisko, 37, s. 3145.


Krzysztof Szkuratowski: ParkingowiWyrznienie w Konkursie Przyroda w miecie

Paulina Bojnowska: Samotno

Wyrznienie w Konkursie Przyroda w miecie

Bariery dla utrzymania drzew w miastach i sposoby pokonywania tych barierJakub Kronenberg, Uniwersytet dzki Liczba drzew wcentralnych obszarach polskich miast spada, awraz zni zmniejsza si mozliwo wykorzystania przyrody jako rda korzyci dla czowieka (usug ekosystemw). Wkonsekwencji rosn koszty spoeczne iekonomiczne zwizane znegatywnym wpywem na rodowisko izdrowie ludzkie, wywieranym przez rosnce natzenie ruchu ulicznego oraz przemys. Negatywnie odbija si to na jakoci zycia wcentrach miast, pogbiajc problemy degradacji spoecznej niektrych znich. Oprcz tradycyjnie omawianych zjawisk utrudniajcych zycie drzew wmiastach, zwizanych zrozwojem transportu iinfrastruktury (np. zasolenie iwysuszenie gleb, zanieczyszczenie powietrza), warto zastanowi si nad przyczynami instytucjonalnymi owych zjawisk: administracyjnymi ispoecznymi. Negatywnym zjawiskom mozna przeciwdziaa, poprawiajc sytuacj drzew wmiastach ikorzystajc zdostarczanych przez nie usug. Aby lepiej pozna bariery dla utrzymania drzew wmiastach, Fundacja Sendzimira przeprowadzia badanie opinii ekspertw, ktrego wyniki zaprezentowano wponizszym artykule. Sowa kluczowe: usugi ekosystemw wmiastach; drzewa wmiecie; analiza instytucjonalna; zarzdzanie przyrod wmiecie

Bariery dla utrzymania drzew w miastach i sposoby pokonywania tych barier

Wprowadzenie

Opis badania

Na pocztku lat 1970. wadze Los Angeles posadziy Aby pozna bariery dla wykorzystania potencjau usug wzduz gwnego bulwaru 900 drzew ikrzeww. Kie- ekosystemw na rzecz zrwnowazonego rozwoju miast, rujc si kryterium dostarczenia mieszkacom miasta przeprowadzilimy badanie dotyczce barier dla zachoprzyrody po jak najnizszych kosztach, drzewa ikrze- wania drzew wmiastach. Jak pisalimy wpoprzednim wy wykonano zplastiku. Plastikowa przyroda wyma- artykule, drzewa s szczeglnie powszechnym elemengaa mniej miejsca, atakze niskich kosztw utrzy- tem miejskich ekosystemw, relatywnie dobrze znane mania. Uznano jednak, ze rwnie dobrze odpowie na s rwniez korzyci, ktrych nam dostarczaj. Mozpotrzeb kontaktu znatur, jak wyrazali mieszka- na wic uoglni problemy, ktre dotycz utrzymania drzew wmiastach oraz te, ktre utrudniaj korzystacy miasta (Tribe 1974). Ponad trzydzieci lat pniej, w2006 roku, rozpo- nie zusug miejskich ekosystemw wogle. czto realizacj projektu Milion drzew dla Los AnSkoncentrowalimy si na drzewach przyulicznych geles. Oszacowano, ze do rosncych wmiecie pra- oraz osiedlowych issiadujcych zbudynkami. S one wie 11 mln drzew mozna doda ok. 2,5 mln nowych, wnajwikszym stopniu wystawione na niekorzystne wtym ok. 1,3 mln relatywnie atwo. Obliczono, ze oddziaywanie miasta inajmniej przed nim chroniomilion dodatkowych drzew przyniesie miastu wcigu ne. S tez najbardziej widoczne, poniewaz spotykaj si 35 lat 1,33 mld USD korzyci znimi wszyscy, ktrzy poruszaj wprzypadku wysokiej mier- Bariery dla zachowania drzew wmiecie maj si po ulicach. Liczba drzew przytelnoci drzew i1,95 mld USD charakter wzgldny izalez od dodatkowych ulicznych iosiedlowych wpolskich wprzypadku niskiej miertel- okolicznoci. Wczeniej dostrzegane bariery miastach spada, cho wwikszoci noci (odpowiednio 38 i 56 trac na znaczeniu, gdy zdamy sobie spraw przypadkw brak szczegowych USD wprzeliczeniu na drze- zrznorodnoci iskali usug, jakich drzewa danych na ten temat. Wbadaniu wo). Korzyci te odnosz si dostarczaj mieszkacom miast. skoncentrowalimy si na miaprzede wszystkim do poprawy stach duzych, przede wszystkim estetyki przestrzeni publicznej, ograniczenia spywu wikszych niz 100 tys. mieszkacw, awmniejszym wd deszczowych, oszczdnoci energii, poprawy ja- stopniu rwniez na miastach liczcych 50100 tys. koci powietrza iograniczenia emisji zwizkw w- mieszkacw. gla (McPherson iin. 2011). Wprojekt angazowani s Wikszo dyskusji dotyczcych problemw drzew mieszkacy, przedsibiorcy iinni interesariusze, aby wmiecie koncentruje si na zjawiskach utrudniajzwikszy ich wiedz na temat usug przynoszonych cych zycie drzew, zwizanych zrozwojem transporprzez drzewa oraz zaangazowa ich potem wwik- tu iinfrastruktury (np. zasolenie, utwardzenie gleby, zanieczyszczenie powietrza, brak miejsca dla korzeszym stopniu wopiek nad tymi drzewami. Jak pokazuje przykad Los Angeles, bariery dla za- ni) (por. Szczepanowska 2001). Warto si jednak chowania drzew wmiecie maj charakter wzgldny zastanowi, z czego wynikaj te problemy. Dlaczeizalez od dodatkowych okolicznoci. Wczeniej do- go potencja przyrody do zapewnienia rozwoju miast strzegane bariery trac na znaczeniu, gdy zdamy sobie ipodniesienia jakoci zycia ich mieszkacw nie jest spraw zrznorodnoci iskali usug, jakich drzewa do- wykorzystywany? Dlaczego wadze wybieraj inne niz starczaj mieszkacom miast. Cho by moze plastiko- ochrona przyrody priorytety rozwojowe? Aby odpowe zamienniki s bardziej odporne na trudne miejskie wiedzie na te pytania, postanowilimy zidentyfikowa warunki, awkrtkim okresie brak drzew jest taszy bariery instytucjonalne (administracyjne ispoeczne) niz ich obecno, to tracimy przez to mozliwo ko- dla utrzymania lub wzrostu liczby drzew przyuliczrzystania zich usug. Pozbawiamy tych korzyci rw- nych wobszarach centralnych polskich miast. Podjniez przysze pokolenia, przekazujc im mniej atrak- limy rwniez prb znalezienia sposobw usuwania cyjne miejsce do zycia. Bariery dla zachowania drzew tych barier, tak aby drzewa byy bardziej wiadomie wmiecie odzwierciedlaj wic bariery dla zrwnowa- wykorzystywane na rzecz zrwnowazonego rozwozonego rozwoju miast. ju polskich miast.32 | Zrwnowaony Rozwj Zastosowania nr 3, 2012

Jakub Kronenberg

bariery instytucjonalne Bariery rozumiemy jako sabe strony obecnego systemu zarzdzania drzewami wmiecie (ograniczenia) izagroenia zwizane ztym systemem. Pojcie barier instytucjonalnych zaczerpnite zostao zekonomii instytucjonalnej, ktra czsto odwouje si do zwizkw midzy gospodark, spoeczestwem irodowiskiem (Opschoor 1996; por. te Kronenberg iBergier 2010, s. 2425). Niedoskonaoci administracyjne obejmuj problemy, takie jak: brak odpowiednich polityk, strategii lub innych dziaa, ktre mogyby rozwiza dany problem; problemy zpodejmowanymi dziaaniami (np. nieodpowiednie cele lub narzdzia); problemy zwdraaniem polityk spowodowane nieodpowiednimi dziaaniami urzdnikw. Wskrcie niedoskonaoci administracyjne wynikaj zbraku odpowiednich dziaa podejmowanych przez administracj, co zkolei moe by wywoane brakiem odpowiedniej wiedzy lub moliwoci instytucjonalnych. Niedoskonaoci spoeczne dotycz braku spoecznej mobilizacji lub mandatu do dziaania (umoliwienia spoeczestwu brania udziau wpodejmowaniu decyzji partycypacji spoecznej).

Metoda i dobr prbyBadanie wykorzystuje metod indywidualnego wywiadu kwestionariuszowego, wktrym respondentami s eksperci zajmujcy si problematyk drzew wpolskich miastach. Prba zostaa wybrana wsposb celowy wjej skad weszy osoby, ktre aktywnie uczestnicz wdyskusjach ztego zakresu. Oopinie poprosilimy uczestnikw cyklu konferencji Ziele miejska naturalne bogactwo miasta zakadajc, ze jest to jedno znajistotniejszych forw dyskusji na temat znaczenia drzew wpolskich miastach. Uczestnicz wnim zarwno naukowcy, jak ipraktycy. Sze konferencji

ztego cyklu, ktre odbyy si przed rozpoczciem naszego badania, dotyczyo drzew lub, bardziej oglnie, zieleni wmiastach. Dodatkowo do udziau wbadaniu zaprosilimy osoby naukowo zajmujce si t tematyk, zidentyfikowane na podstawie ich dorobku publikacyjnego. Zbieralimy rwniez opinie od pracownikw urzdw miast, ktrzy zajmuj si sprawami drzew izieleni miejskiej. Wmaju 2011 roku przeprowadzilimy wywiady z uczestnikami konferencji i autorami publikacji. Cz wywiadw zostaa zrealizowana przez ankieterw, apozostae za porednictwem kwestionariusza przesanego drog internetow (przy braku odpowiedzi

Tabela 1. Charakterystyka kompetencji wydziaw, z ktrych spyny odpowiedzi na wysany kwestionariusz Miasta rodowisko, ziele miejska Planowanie przestrzenne, urbanistyka Zarzdzanie drogami itransportem, zieleni przyuliczn Sprawy komunalne Kompetencje poczone (np. ochrony rodowiska ikomunalny oraz drg, rodowiska izieleni) 4 Inne (wydziay, ktre nie okreliy swojego charakteru) 3 Razem

powyej 100 tys. mieszkacw 50100 tys. mieszkacw razem

19

2

5

5

38

3

0

2

4

4

2

15

22

2

7

9

8

5

53



ponawialimy zaproszenie). Uzyskalimy 50 kompletnych odpowiedzi na 134 wysane zaproszenia. Wpadzierniku 2011 roku, tylko drog internetow, ankietowalimy pracownikw urzdw. Uzyskalimy 53 kompletne odpowiedzi na 236 wysanych zaprosze (144 do urzdw miast liczcych powyzej 100 tys. mieszkacw i92 do urzdw miast liczcych 50100 tys. mieszkacw). Zaproszenie do udziau wbadaniu kierowalimy do wydziaw podejmujcych decyzje dotyczce zieleni wmiecie (ochrona rodowiska, planowanie przestrzenne, drogi, sprawy komunalne), proszc oprzekierowanie do kompetentnej osoby. Szczegowe dane nt. charakteru wydziaw, ktre udzieliy odpowiedzi, zawiera tabela 1. czne dane nt. prby przedstawia rysunek 1. rednia liczba lat dowiadczenia zwizanego zzieleni miejsk wrd osb, ktre wziy udzia wbadaniu, wynosi 13,5. Kwestionariusz skada si z10 pyta: dwa dotyczyy oglnej sytuacji drzew wmiastach, cztery odnosiy si do barier administracyjnych ispoecznych, dwa do sposobw pokonywania barier, dwa zbieray informacje na temat respondentw. Pytania dotyczce barier isposobw ich pokonywania wymagay oceny podanych propozycji na piciostopniowej skali Likerta, anastpnie wyboru trzech najistotniejszych spord tych propozycji.

Respondenci mieli rwniez mozliwo uzupenienia podanej listy owasne sugestie. Bariery isposoby ich rozwizywania zaproponowane wkwestionariuszu zostay zidentyfikowane woparciu oprzegld literatury oraz dyskusje wramach zespou koordynujcego badanie igrupy ekspertw zwsppracujcych instytucji (Uniwersytet dzki, Instytut Gospodarki Przestrzennej iMieszkalnictwa, Urzd Miasta odzi).

Oglne informacje na temat stanu drzew w centrach polskich miastCho istnieje szereg opracowa florystycznych powiconych poszczeglnym miastom (np. Rostaski 1997; Piasecki 1999; Witosawski 2006), nie prowadzono inwentaryzacji drzew na potrzeby planistyczne. Brakuje wic szczegowych danych dotyczcych liczby irozmieszczenia drzew, ktre mogyby zosta wykorzystane wprocesie podejmowania decyzji izarzdzania miejskimi ekosystemami. Duza liczba rozproszonych prac dyplomowych inaukowych, ktre dokonyway cho czciowej inwentaryzacji, nie zostaa nigdy wykorzystana wpraktyce. Wefekcie nie wiadomo, ile drzew ronie wpolskich miastach, wjakich miejscach ijakie wtym drzewostanie nastpuj szczegowe zmiany. Wiadomo jednak, co potwierdzaj

2% 5% 5%

11% 19% 57% 39% 26% urzdy jednostki naukowe sektor prywatny inne 02 35 610 1125 >26 26%

36%

Rysunek 1. Charakterystyka respondentw ze wzgldu na miejsce zatrudnienia i lata pracy powicone sprawom zieleni miejskiej (N=103) 34 | Zrwnowaony Rozwj Zastosowania nr 3, 2012

Jakub Kronenberg

przybywa 10% tyle samo 14%

poprawa 6% bez zmian 12%

ubywa 76%

pogorszenie 82%

Rysunek 2. Odpowiedzi na pytanie: Czy Pana(i) zdaniem drzew przyulicznych, osiedlowych issiadujcych zinnymi budynkami wcentralnych obszarach duzych miast wPolsce przybywa/jest tyle samo/ubywa? (N=102)

Rysunek 3. Odpowiedzi na pytanie Jak ocenia Pan(i) zmiany warunkw zycia drzew wobszarach centralnych duzych miast wPolsce wcigu ostatnich 10 lat? (N=102)

opinie ekspertw uczestniczcych wbadaniu, ze (poza nielicznymi wyjtkami) liczba drzew wcentralnych obszarach duzych polskich miast spada (rysunek 2). Wrd ekspertw zajmujcych si drzewami panuje jeszcze wiksza zgoda co do tego, ze warunki zycia drzew wobszarach centralnych duzych miast wPolsce pogarszaj si (rysunek 3). Cho wbadaniu mamy do czynienia tylko zopiniami, to jednak s one poparte wiedz idowiadczeniem wyrazajcych je osb. To bardzo wazne rdo informacji wsytuacji braku danych, ktre mogyby by podstaw biezcego zarzdzania drzewami wmiastach. Brak aktualizacji danych, rzne systemy niewsppracujcych ze sob instytucji, bardzo wysoki poziom sformalizowania wprowadzania aktualizacji do oficjalnie wykorzystywanych map to tylko niektre zbarier utrudniajcych skuteczne zarzdzanie drzewami iich usugami. Wskazuje to na piln potrzeb zinwentaryzowania drzew wmiastach istworzenia sytemu, ktry pozwoliby na biezc aktualizacj tych danych.

Bariery administracyjneWrd barier ocharakterze administracyjnym (zwizanych zprzepisami prawa ifunkcjonowaniem administracji lokalnej ipastwowej) na pierwszy plan wysuwa si zbyt niski poziom rodkw finansowych przeznaczanych na utrzymanie ipielgnowanie terenw

zieleni (rysunek 4). Oczywist barier dla zachowania drzew iprzyrody wmiecie jest tez niewielki stopie pokrycia wikszoci polskich duzych miast miejscowymi planami zagospodarowania przestrzennego iwynikajca std uznaniowo przy podejmowaniu decyzji dotyczcych zabudowy. Wrd najwazniejszych szeciu barier poowa dotyczy niewaciwie prowadzonych dziaa, majcych na celu utrzymanie drzew ikrzeww. Win za to ponosz zarwno wykonawcy (firmy dokonujce pielgnacji drzew ikrzeww), zarzdcy terenw zieleni przyulicznej i osiedlowej, jak i urzdnicy. Zarzdcy terenw zieleni mog przyczynia si do problemw na dwa sposoby: prowadzc niefachowo zabiegi pielgnacyjne we wasnym zakresie (np. wykonujc drastyczne cicia, ogawianie drzew), atakze nie kontrolujc zatrudnionych do tego firm lub nie egzekwujc przestrzegania przez nie zasad dobrego wykonania tej pracy. Ten drugi zarzut dotyczy rwniez urzdnikw odpowiedzialnych za ziele miejsk. Wduzym stopniu wynika on jednak z nieostro sformuowanych przepisw, ograniczajcych mozliwoci karania (np. zapisany wustawie oochronie przyrody trzyletni okres oczekiwania na okrelenie skutkw ci, atakze sposb okrelania po upywie tego okresu zachowania zywotnoci drzewa). Wpraktyce trudno jest ukara sprawc wycinki lub le przeprowadzonych zabiegw pielgnacyjnych.



Niedostateczne rodki finansowe Nieznajomo zasad pielgnacji drzew ikrzeww wrd zarzdw podejmujcych zabiegi pielgnacyjne we wasnym zakresie Brak miejscowych planw zagospodarowania przestrzennego Przepisyprawnebagatelizujce znaczenie zieleni miejskiej lub ograniczajce moliwoci dziaania na rzecz jej ochrony Brak kontroli iegzekwowania przestrzegania przepisw przez wykonawcw ze strony zarzdcw nieruchomoci iurzdnikw Niefachowo wykonawcw dokonujcych pielgnacji drzew ikrzeww Brak uwzgldnienia korzyci (usug) dostarczonych przez drzewa wrachunku ekonomicznym miast Brak wiadomoci nt. znaczenia drzew wrd decydentw Brak wsppracy midzy ekspertami zrnych dziedzin, anawet poszczeglnymi jednostkami administracyjnymi Liczba nasadze zastpczych nieskorelowana zwartoci przyrodnicz usuwanych drzew Niewaciwy sposb podziau rodkw finansowych utrudniajcy wieloletnie planowanie zarzdzania firm Brak interesu ekonomicznego zwizanego zochron drzew 10 14 19 26

54

28

23

19

14

14

13

13

12

Inne Grupy spoeczne preferujce ograniczenie zieleni wmiecie iwywierajce skuteczny wpyw na podejmowane decyzje Brak atwo dostpnych informacji nt. stanu drzew wmiastach (wtym ich liczby) Brak egzekwowania przepisw dotyczcych ochrony drzew wmiecie Brak wykorzystywania przez urzdnikw istniejcych moliwoci prawnych na rzecz poprawy sytuacji drzew wmiecie (brak woli) 5 8

10

8

liczba wskaza

0

10

20

30

40

50

60

Rysunek 4. Bariery instytucjonalne dla zachowania drzew wmiecie wg ich znaczenia (N=293; badani byli proszeni owskazanie trzech najistotniejszych barier) 36 | Zrwnowaony Rozwj Zastosowania nr 3, 2012

Jakub Kronenberg

Zostatnim zpowyzszych problemw (nieostro sfor- jakimi dysponuj urzdnicy, s ograniczone. Na mocy muowane przepisy) wize si kolejna bariera: przepisy obowizujcych przepisw, decyzje dotyczce ochroprawne bagatelizujce znaczenie zieleni miejskiej lub ny przyrody wmiecie bywaj podwazane przez sdy, ograniczajce mozliwoci dziaania na rzecz jej ochrony atakze inne organy odwoawcze. wsytuacji zagrozenia przez inne interesy (np. rozwj Wskazane przez respondentw najwazniejsze bainfrastruktury). Wrd 53 osb, ktre poday przykady riery instytucjonalne s spjne zocen znaczenia poprzepisw bagatelizujcych znaczenie zieleni miejskiej szczeglnych barier wskali od bardzo istotna do zulub ograniczajcych mozliwoci jej ochrony, 20 wska- penie nieistotna (rysunek 5). Wobu przypadkach na zao ustaw oochronie przyrody. Podstawowe zarzuty pierwszym miejscu pojawiaj si niedostateczne rodpod jej adresem dotycz nieprecyzyjnych definicji (nie- ki finansowe, powtarzaj si rwniez pozostae probspjnych zinnymi aktami prawnymi iformularzami lemy. Jedynym wyjtkiem jest brak miejscowych plastatystycznymi) oraz zapisw dotyczcych konkretnych nw zagospodarowania przestrzennego, ktry zosta obowizkw (np. jak ustala kompensacj inasadzenia wymieniony jako trzecia znajwazniejszych barier, pozastpcze za wycinane drzewa mimo nieco mniejszego znaczeoraz zobowizanie do postpo- Wyrane preferowanie innych interesw przez nia tego problemu wynikajcego wania wsposb najmniej szko- niezwizane z ochron rodowiska gwne do- zrysunku 5. dzcy drzewom lub krzewom?). kumenty prawne sprawia, ze mozliwoci ochroDodatkowo wrd najistotRespondenci wskazy wali ny przyrody, jakimi dysponuj urzdnicy, s niejszych barier pojawia si dorwniez na ustaw oszczeg- ograniczone. mniemany brak interesu ekonoowych zasadach przygotowamicznego zwizanego zochron nia irealizacji inwestycji wzakresie drg krajowych, drzew wmiastach. Problem ten odzwierciedla domitzw. specustaw drogow (10 osb, a3 osoby dodat- nujcy wrd polskich decydentw model mylowy na kowo na inne specustawy). Na potrzeby decyzji do- temat drzew wmiecie. Wize si on zdwiema innytyczcych lokalizacji drg zniesiono wniej przepisy mi barierami wymienionymi na rysunku 5 brakiem oochronie gruntw rolnych ilenych oraz przepisy uwzgldnienia korzyci (usug) dostarczanych przez oochronie przyrody wzakresie uzyskiwania zezwole drzewa wrachunku ekonomicznym miast oraz brana usuwanie drzew iopat ztym zwizanych. Ogra- kiem wiadomoci nt. znaczenia drzew wrd decyniczenia ochrony dotycz nie tylko planowanego pa- dentw. S to zagadnienia szczeglnie istotne wkonsa jezdni, ale tez otaczajcego go terenu potrzebnego tekcie koncepcji usug ekosystemw iich wyceny. Jeli do prowadzenia prac budowlanych. Wobliczu braku osoby podejmujce decyzje nie dostrzegaj interesu standardw zagospodarowania poboczy ichodnikw ekonomicznego zwizanego zochron przyrody, to oraz braku wymogw dotyczcych zastpowania wy- faworyzuj te warianty rozwoju miasta, ktre kad cinanych drzew powyzsze problemy dotycz rw- wikszy nacisk na inne priorytety. Problem braku doniez odtwarzania zieleni wzduz drg (Lisicki 2008; mniemanego interesu ekonomicznego dotyczy zatem Szczepanowska 2008). Respondenci wskazywali tez na braku wiadomoci nt. znaczenia usug ekosystemw. Korzystajc zmozliwoci wskazania dodatkowych prawo budowlane (10 osb) iustaw oplanowaniu izagospodarowaniu przestrzennym oraz powizane zni barier, poza zaproponowanymi wkwestionariuszu, plany miejscowe (9 osb). Wkazdym przypadku zwra- badani odnosili si zarwno do spraw oglnych, jak cano uwag nie tylko na gwn ustaw, ale ina akty ibardzo szczegowych. Najszersze ztych problemw wykonawcze (lub ich brak), ktre zawieraj niespjne dotycz braku koncepcji systemu zieleni wmiastach lub nieprecyzyjne zapisy. Uzyskane odpowiedzi po- (spjnego systemu zarzdzania zieleni miejsk), czego twierdzaj, ze obecnie obowizujce przepisy wtym efektem s jednostkowe decyzje zwizane zposzczete, ktre zostay stworzone wcelu ochrony przyro- glnymi inwestycjami. Brak kompleksowego podejcia dy irodowiska utrudniaj ochron drzew wmia- wize si zniedostatkami planowania przestrzennego stach. Wyrane preferowanie innych interesw przez wPolsce. Wszczeglnoci wize si zbrakiem dbaoniezwizane zochron rodowiska gwne dokumen- ci oprzestrze publiczn, ktra zamiast jako nalezca ty prawne sprawia, ze mozliwoci ochrony przyrody, do wszystkich, postrzegana jest raczej jako przestrzeZrwnowaony Rozwj Zastosowania nr 3, 2012 | 37


Niedostateczne rodki finansowe Nieznajomo zasad pielgnacji drzew ikrzeww wrd zarzdw podejmujcych zabiegi pielgnacyjne we wasnym zakresie Brak miejscowych planw zagospodarowania przestrzennego Przepisyprawnebagatelizujce znaczenie zieleni miejskiej lub ograniczajce moliwoci dziaania na rzecz jej ochrony Brak kontroli iegzekwowania przestrzegania przepisw przez wykonawcw ze strony zarzdcw nieruchomoci iurzdnikw Niefachowo wykonawcw dokonujcych pielgnacji drzew ikrzeww 1%

6%

30% 55%

61%

4%

11%

27% 51%

2%

15%

30%

2%

14% 25%

31%

50%

49%

2%

20%

4% Brak uwzgldnienia korzyci (usug) dostarczonych przez drzewa wrachunku ekonomicznym miast Brak wiadomoci nt. znaczenia drzew wrd decydentw Brak wsppracy midzy ekspertami zrnych dziedzin, anawet poszczeglnymi jednostkami administracyjnymi Liczba nasadze zastpczych nieskorelowana zwartoci przyrodnicz usuwanych drzew Niewaciwy sposb podziau rodkw finansowych utrudniajcy wieloletnie planowanie zarzdzania firm Brak interesu ekonomicznego zwizanego zochron drzew Grupy spoeczne preferujce ograniczenie zieleni wmiecie iwywierajce skuteczny wpyw na podejmowane decyzje Brak atwo dostpnych informacji nt. stanu drzew wmiastach (wtym ich liczby) 5% Brak egzekwowania przepisw dotyczcych ochrony drzew wmiecie 9% Brak wykorzystywania przez urzdnikw istniejcych moliwoci prawnych na rzecz poprawy sytuacji drzew wmiecie (brak woli) 0% 15%

20%

24%

48%

33%

45%

3%

8% 10%

14%

26%

46%

37%

43%

2%

2%

23%

31%

41%

4% 18%

22%

33%

40%

32%

39%

4%

4%

18%

31% 29% 25% 29% 27% 27%

38%

bardzo istotna 38% raczej istotna raczej nieistotna zupenie nieistotna 39%

18%

11% 10%

15%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

Rysunek 5. Ocena znaczenia poszczeglnych barier administracyjnych przez uczestnikw badania (na wykresie pominito wariant nie mam zdania)


Jakub Kronenberg

niczyja. Podkrelano wrcz, jak uj to jeden zrespon- spoecznych, ktre wywieraj skuteczny wpyw na podentw, ze niski poziom utrzymania ipielgnacji ziele- dejmowane wmiastach decyzje, aktrych celem jest ni traktowany jest przez wielu ludzi jako norma, atym ograniczanie zieleni wmiecie. Chociaz tylko poosamym brak wiadomoci, ze stan ten mozna zmieni wa badanych uznaa ten problem za istotny, to jedna lepszy. Cho niektrzy respondenci wskazywali nak pewne grupy spoeczne byy wskazywane szczejuz wtym miejscu na bariery spoeczne, takie jak ni- glnie czsto wpytaniu otwartym powizanym zt ski poziom wiadomoci mieszkacw, to jednak od- barier. Na 64 osoby, ktre wskazay takie grupy, 33 nosili je tez do braku dziaa administracji majcych wskazay na deweloperw, 15 na zarzdcw nieruten stan poprawi. chomoci (wtym wsplnoty ispdzielnie mieszkaPodkrelano rwniez brak zacht do waciwego niowe), 14 na zarzdcw drg, a5 na zarzdcw inzachowania, wtym brak regulacji wspierajcych roz- frastruktury sieciowej. Wrd takich grup pojawili wj zieleni wpolskich miastach. Chodzi tu przede si rwniez mieszkacy miasta przede wszystkim wszystkim obrak narzdzi prawno-ekonomicznych za- jako kierowcy iosoby, ktre zamiast terenw zielechcajcych jednostki samorzdu ni chc parkingw (12 wskaza) do realizacji celw pozytywnych W Polsce, gdy drzewo uszkodzi gazocig, to oraz jako niektrzy mieszkaido innowacji. Zamiast tego, ich gazownia otrzymuje odszkodowanie; w niekt- cy, domagajcy si ograniczenia dziaanie nastawione jest prze- rych krajach europejskich funkcjonuje odwrot- liczby drzew, skarzcy si np. na de wszystkim na wywizywanie ny schemat, to gazownia wypaca odszkodowa- zacienienie mieszka (cznie 13 si znakazw izakazw. Unie- nie za negatywny wpyw na drzewo wskaza). Cho dla powyzszych mozliwia to planowanie strategrup ograniczanie zieleni wmiegiczne, atakze przekada si na niedostosowanie skali cie nie jest celem samym wsobie, to jednak ziele do przestrzennej iczasowej planw idokumentw stra- pewnego stopnia kci si zich interesami. Zaskakutegicznych do skali czasowej iprzestrzennej zjawisk je to tym bardziej, ze deweloperzy korzystaj przeciez iprocesw zwizanych zzieleni wmiecie. Jeden zre- dziki zieleni wok nieruchomoci, ktre oferuj na spondentw poda przykad, ktry dobrze ilustruje te sprzedaz, wykorzystujc ten fakt wreklamach. Wrd problemy: wPolsce, gdy drzewo uszkodzi gazocig, dodatkowych barier pojawi si zreszt brak przepisw to gazownia otrzymuje odszkodowanie; wniektrych iprocedur promujcych wrd inwestorw oraz wakrajach europejskich funkcjonuje odwrotny schemat, cicieli nieruchomoci dbao odrzewa itereny zieleto gazownia wypaca odszkodowanie za negatywny ni im podlegajce. wpyw na drzewo. Wrd zagadnie szczegowych powtarzay si odniesienia do stosowania soli jako rodka do utrzy- Bariery spoeczne mania drg ichodnikw wzimie, pomimo dostpnoci wyprbowanych innych metod, mniej inwazyjnych Zachowanie mieszkacw ma istotny wpyw na sytudla rolin. Pojawiy si takze techniczne odniesienia do acj drzew wmiecie, nie tylko poprzez bezporedni braku obowizkowej rezerwy terenu bez infrastruktury ich ochron lub niszczenie, ale przede wszystkim popodziemnej wzduz ulic, atakze na skwerach, maych przez wpyw, jaki mieszkacy wywieraj na instytucje placach, podwrkach. Bardziej oglnymi, negatywnymi zarzdzajce miastem. Nie bez powodu wskazuje si tendencjami powizanymi ztym zjawiskiem jest brak czsto, ze spoeczne otoczenie drzew ma co najmniej lub trudnoci we wsppracy midzy poszczeglnymi taki wpyw na ich jako zycia, jak otoczenie fizyczne jednostkami odpowiedzialnymi za planowanie miej- (McBride iBeatty 1992). Wtym przypadku lista baskiej infrastruktury, wtym zieleni. Zostao to zreszt rier zaproponowanych respondentom bya krtsza iodujte na rysunku 5. Ponownie wskazuje to na brak ca- nosia si wycznie do czynnikw, ktre maj wpyw ociowego podejcia do planowania. na postaw mieszkacw wobec drzew. Zanim przejdziemy do barier spoecznych, przyjZa najwazniejsz ztych barier zostay uznane inne rzyjmy si przedostatniej zbarier przedstawionych na sprawy postrzegane przez spoeczestwo jako pilniejrysunku 5. Badani zostali poproszeni owskazanie grup sze od zachowania drzew (np. parkingi inowe budynki)Zrwnowaony Rozwj Zastosowania nr 3, 2012 | 39


Inne sprawy, postrzegane przez spoeczestwo jako pilniejsze (np. parkingi, budynki) Postrzeganie drzew jako problemu (np. cie, alergie, konieczno sprztania lici) Brak wiadomoci nt. znaczenia drzew wrd mieszkacw Ze przyzwyczajenia indywidualnych osb (np. ogawianie drzew) Brak wiedzy na temat moliwoci i sposobw przeciwdziaania niszczeniu drzew Brak uwzgldnienia korzyci (usug) dostarczanych przez drzewa w rachunku ekonomicznym gospodarstw domowych Niezauwaanie drzew przez mieszkacw miast (drzewa byy, s i bd) 57 63

73

30

27

14

12

Inne

9 liczba wskaza

0

10

20

30

40

50

60

70

Rysunek 6. Bariery spoeczne dla zachowania drzew w miecie wg ich znaczenia (N=285; badani byli proszeni o wskazanie trzech najistotniejszych barier)

(rysunek 6). Drug najwazniejsz barier jest zdaniem respondentw postrzeganie przez mieszkacw drzew jako problemu. Wszczeglnoci chodzi np. ocie, alergie ikonieczno sprztania lici. Oba rodzaje barier wiz si zpartykularnymi interesami mieszkacw ibarier trzeci brakiem wiadomoci znaczenia drzew dla jakoci zycia. Cho postawy te dziel mieszkacw na zwolennikw iprzeciwnikw drzew, to argumenty przeciwnikw s bardziej none. Wize si to przede wszystkim zbrakiem dbaoci oprzestrze publiczn wPolsce, anawet brakiem wiadomoci,40 | Zrwnowaony Rozwj Zastosowania nr 3, 2012

ze moze ona wyglda inaczej, co zostao wspomniane wpoprzednim punkcie. Przejawem dominacji interesw prywatnych nad publicznymi na najnizszym poziomie jest rozjezdzanie trawnikw wok drzew, prowadzce do utwardzania powierzchni ipogorszenia si warunkw zycia drzew wmiastach. Zorganizowane lobbowanie na rzecz zajcia trawnika przez parking jest kolejnym krokiem wtym samym kierunku. Czwarta zwymienionych najwazniejszych barier ze przyzwyczajenia indywidualnych osb odnosi si przede wszystkim do nieprofesjonalnej pielgnacji

Jakub Kronenberg

drzew prowadzonej przez indywidualne, czsto nieuprawnione osoby. Sztandarowym przykadem tego typu dziaa jest ogawianie drzew. Innym: sadzenie drzew we wasnym zakresie, przy braku wiedzy odoborze rolin do warunkw siedliskowych ispecyfiki miejskiej. Zdrugiej strony, wprzypadku osb, ktre chciayby chroni drzewa przed t iinnymi formami presji, wgr wchodzi brak wiedzy na temat mozliwoci isposobw przeciwdziaania niszczeniu okolicznych drzew. Mieszkacy zwykle nie wiedz, gdzie zgasza si takie sprawy, ainstytucje, do ktrych si zwracaj, czsto nie s zbyt otwarte na wspprac, co szybko powoduje zniechcenie do dalszych dziaa. Dopasowanie oceny znaczenia poszczeglnych barier iwyrznienia najwazniejszych znich jest wprzypadku problemw spoecznych jeszcze dokadniejsze niz wprzypadku problemw administracyjnych (rysunek 7). Te same bariery uznane zostay za najwazniejsze wobu rankingach. Na szstym miejscu pojawia

si model mylowy, zgodnie zktrym drzewa byy, s ibd niezaleznie od naszych dziaa pozostaj staym elementem krajobrazu. To niezauwazanie drzew przez mieszkacw miast wize si zich wzgldn powszechnoci, ale rwniez zbrakiem zainteresowania przyrod. Tym bardziej gospodarstwa domowe nie uwzgldniaj wrachunku ekonomicznym usug wiadczonych przez drzewa (np. ograniczenia zuzycia energii dziki osonie od wiatru lub soca lub pozytywnego wpywu drzew na wzrost wartoci nieruchomoci). Podobnie jak wprzypadku barier administracyjnych, wrd propozycji dodatkowych problemw pojawiy si bariery spoeczne, tak tutaj pojawiy si bariery administracyjne. S one (jak wpoprzednim przypadku) cile zwizane zdrugim rodzajem barier. Przykadem jest niska liczba akcji majcych na celu uwiadomienie spoeczestwu znaczenia drzew wmiecie ikoniecznoci ich ochrony. Cho przygotowano szereg opracowa powiconych przyrodzie wposzczeglnych

Inne sprawy, postrzegane przez spoeczestwo jako pilniejsze (np. parkingi, budynki) Postrzeganie drzew jako problemu (np. cie, alergie, konieczno sprztania lici) Brak wiadomoci nt. znaczenia drzew wrd mieszkacw Ze przyzwyczajenia indywidualnych osb (np. ogawianie drzew) Brak wiedzy na temat moliwoci isposobw przeciwdziaania niszczeniu okolicznych drzew Niezauwaanie drzew przez mieszkacw miast (drzewa byy, s ibd) Brak uwzgldnienia korzyci (usug) dostarczanych przez drzewa wrachunku ekonomicznym gospodarstw domowych Korzyci materialne zwizane ze sprzeda drewna

3% 1% 10%

31% 48%

64%

38%

5%

2%

15% 31% 30% 8% 21% 23% 26% 20% 10% 19% 15% 25%

34% 41%

46%

3%

20%

bardzo istotna 38% raczej istotna raczej nieistotna 41% zupenie nieistotna

4%

46%

5%

45%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

Rysunek 7. Ocena znaczenia poszczeglnych barier spoecznych przez uczestnikw badania (na wykresie pominito wariant nie mam zdania)



miastach, zbyt mao jest informacji, ktre mogyby wszystkim uwiadamia mieszkacw iwyjania, dotrze do szerokiego grona odbiorcw. Ogranicza- dlaczego te dziaania s wazne. Wtedy stan si oni nie edukacji zzakresu znaczenia przyrody wmiecie sprzymierzecami ochrony przyrody wmiecie, anie do edukacji szkolnej przekada si na brak zrozumie- jej przeciwnikami. Informacja iedukacja s wic nienia potrzeby ochrony przyrody wrd osb, ktrych ta zbdne do stworzenia presji na politykw, by usprawni przepisy ztego zakresu. Te dwa zagadni

zrównoważony rozwój - zastosowania. przyroda w mieście

Documents