zühtü oray - tanrı
DESCRIPTION
tanrı üzerine konuşmalarTRANSCRIPT
Z Ü H T Ü U R A Y
TANRI...?
A N K A R A
Ç A N K A Y A M A T B A A S I 1 9 ~ 4 3
B İ B L İ Y O G R A F Y A :
1 — «Fustel de C oulanges» m « L a Çite antique» adlıe seri;
2 — «M ax B eer» in Sosyalizm in ve Sosyal M ücadelelerin Um um î Tarihi» adlı eseri;
3 — Y usuf Z iya O zer’in «M ısır Tarihi» adlı eseri;
4 — Şem settin G ünaltay ’m «Y akın Şark » adlı eseri;
5 — M ızraklı İlmahal.
Müellifin Basılm ış Tercüm e Eserleri :
1 — B ü y ü k E k o n o m is t l e r : P a u l G e m a h l i n g ;
2 — S o s y a l i z m in v e S o s y a l M ü c a d e le le r in U m u m î T a r ih i : M a x B eer .
B asılacak Tercüm e Eserleri :
1 K a d î m S ite ( L a Ç ite A n t iq u e ) : F u s te l d e C o u l a n g e s ;
2 — A l m a n S o s y a l i z m i ( D o u t s e c h e r S o z ia l i s m u s ) : W e r n e rS o m b a r t ;
3 E k o n o m i D o k tr in le r i T a r ih i (H i s o t i r e d e s D o c t r in e s E c o n o m i q u e s ) : R e n e G o n n a r d .
Telif Eseri :
1 — T a n r ı . . . . . . ?
— 3 —
İnsanlık Tarihinde Tanrı Telakkisinin Doğuşu ve Tekâmülü
T a n r ı a n la m ın ın in san k a d a r esk i o ld u ğ u m a lû m d u r .
İlk in sa n la r e t r a f l a r ın d a o la n b iten tab iî v e fizikî b a z ı o l a y l a
rın b ırak t ığ ı iyi v e y a f e n a so n u ç la r a b a k a r a k , on lar ı ip t ida î
v e b a s i t şuurlar ın ın l â b o r a t u v a r l a r ın d a in c e le m e ğ e ç a l ı ş t ık la
rını, on lar ın üstün k u v v e t le r o lm a s ı ge rek t iğ i so n u c u n a v a r
d ık la r ın ı v e so n ra la r ı d a b u üstün k u v v e t le r e tanrı a d ı v e r
dik lerin i i lim b ize ö ğ r e tm e k te d ir .
G ö z d e n d i m a ğ a g e ç e n v e m ah iy et le r i c e v a p la n a b i l e n
o l a y l a r ilk in san lar ın ilk İlmî zen g in l ik le r id ir ; c e v a p la n a m ıy a ı ı -
la r ise, on lar ın h a y a l le r in d e m u t la k a ç ö z ü lm e s i lâ z ım g e len
k ö r d ü ğ ü m l e r d i r : A y d ın l ık , k aran lık , y az , kış, gü n eş , ay , vağ-
;mur, k ar , d o ğ u m , ö lü m , ruh v e sa i r e ; b ü tü n b u n la r halli l â
z ım g e le n bir ç o k k ö r d ü ğ ü m le r d i r . E n esk i in s a n la r bu m a
h iy e t te f ik irler y a p m a ğ a b a ş l a y ın c a v e z a te n h a y a l g en iş l iğ i
n e d a y a n a n ilk ilim d e b u fikir m a h su lle r in i ü stün k u v v e t le r
o l a r a k k a b u l ed in ce , d i m a ğ l a r d a m e ta f iz ik b a z ı g ö lg e l i h a
y a l le r be l ir iyor . O n la r , b u g ö lg e l i h a y a l le r i ç ö z m e ğ e ça l ış ı
y o r l a r v e şu m a n t ık î s ı r a l a m a la r ı y a p ı y o r l a r : G ü n e ş d o ğ u n
c a ışık v e r iy o r v e ıs ıt ıyor, o n d a n m e m n u n o lu y o r la r ; a y d o
ğ u n c a d a k a ra n l ık la r k ısm e n a y d ın la n ıy o r , o n d a n d a merrı-
— 5 —
ınınluk d u y u y o r la r . B u n a m u k a b il g e c e d e n , t u f a n d a n ş im
şekten, f ı r t ın a d a n k o r k u y o r la r ; çü n k ü b u n la r ın her birer lerin-
d e n ayrı ayrı v e b a ş k a b a ş k a fen a l ık la r g ö r ü y o r la r , işte b ö y -
lece, bu tab iî o ly a la r m in san lar ın d i m a ğ l a r ı n d a b ırak t ığ ı m üs-
bet v e m e n f i tesirler, m e m n u n lu k v e k o rk u m e rk ez ler in in
d o ğ u m u n a s e b e p o lu yor , bu d a e s a s h ay a l m e rk e z in e tesir
ed iyo r , h a y a l iş l iyor ; m e m n u n lu k v e r e n o l a y l a r a m in n et v e
şü k ran hissi, k o rk u v e re n o l a y la r a d a k a ç ın m a hissi b e s l e m e k
ica p ettiği so n u c u n a v a r ıy o r la r . A n la ş ı ld ığ ın a g ö r e şü k ra n ,
m innettar l ık v e k a ç ın m a hisleri b ö y le d o ğ m u ş o lu y o r v e z a
m a n la b u hisler o d e r e c e b ü y ü y o r ki i b a d e t şeklini a l ıyor,
işte ilk tanrı fikrini d o ğ u r a n bu iki hissin ge n iş lem es id ir .
B ö y le ce , ilk tanrı fikri, e t r a f t a n a l ın a n iyi v e y a f e n a ilk inti
ha lar ın y a v r u su d u r . B u nevi tan r ıy a « F iz ik î T a b i a t T a n r ı s ı »
d e m e k m ü n a s ip olur. Ç ü n k ü , tanrı, ta b ia t h â d ise le r in in t â
k en dis id ir . B u n u d a h a iyi a n la y a b i lm e k için b ir iki m isa l v e
receğ im . M e s e lâ :
T ü rk ü n eze lî dini, n atü r izm dir . T ü r k ırkının h er a y a k b ast ığ ı y e r d e b u dinin izlerine t e s a d ü f o lunur. B u dinin ç e k irdeği, tab iatin b ü y ü k k u v v et le r in e t a p m a ; y â n i h a y a t v e ren, d o ğ u r a n , d o ğ u r ta n , b ü yü ten , b e s l iy e n b i lcü m le k u v v e t lere ibadett ir . Bu k u v v e t le r in b a ş ı n d a g ü n e ş v e on un c e v e - lân a lan ı o lan g ö k gelir. G ü n e ş v e g ö k ta b ia t ten p a r ç a la r d ır . «E sk i M ıs ı r d a d a en m ü h im rol gü n e ş in d ir . M ıs ırd ak i H o ru n isimli tanrı G ü n e ş Tanrıs ıd ır . A tu n isimli tanrı d a G ü n e ş T a n r ıs ıd ır . B u n lar ın b irer fizikî tab ia t tanrı lar ı o ld u k la r ı m e y d a n d a d ı r . M ıs ır l ı la rd a A y d a p e k m ü h im fizikî ta b ia t ta n r ıl a r ın d a n biridir. B a z ı le h ç e le rd e b u n a 1ya, b a z ı l a r ın d a i s e M aat , M o n tu a d la r ı ver i lm işt ir [ 1 ] » .
[1] Mısır tarihi : Yusuf Ziya Özer; sahife 55 ve sonrası.
— 6 -
«F iz ik î ta b ia t tan f ıs ı g ü n e ş A k k a d l a r d a U d u n u ism in i a l
m a k t a d ı r . »
« E l a m dini d e natüristtir . İlk z a m a n l a r d a a ğ a ç l a r a , n e
b a t l a r a v e h a y v a n l a r a ta p ı ld ı v e bu a r a d a y ı ld ız la ra d a
tanrıse l m a h iy e t le r ve r i ld i [ 2 ] » .
« S ü m e r le r , in san a m a z a r r a t ı d o k u n a n v e y a f a y d a l ı o la n
ta b ia t k u v v e t le r in e tanrılık v e r iy o r l a r d ı » .
« U r u k S ite s in in m a h a l l î v e husu sî tanrıs ı G ü n e ş [ 3 J ,
S ü m e r le r in K a s ı r g a T a n r ı s ı A d a d [ 4 ] , y ine S e m e r le r in Z iy a
Tanrısı M a r d u k b irer fizikî ta b a t tanrı lar ıd ır [ 5 ] .
« H in d i s t a n d in in d e k i tanrı C iv a ( t a h r ip e d e n v e m a h su l
d a r k ılan ta n r ı ) , T a n r ı V ic h n o u ( K o r u y u c u T a n r ı ) v e T a n r ı
B a r h m a (Y a r a t ı c ı T a n r ı ) tab iat in üç e b e d î k u v v e t le r id ir le r .»
« E s k i Y u n a n i s t a n Y e r - G ö k T a n r ı s ı « J ü p i t e r » , D en iz
T a n r ı s ı « N e p t u n e » b irer fizikî ta b ia t t a n r ı la r ıd ır .»
M isa l le r i s o n s u z su re t te u z a tm a k k ab ild ir . F a k a t bu k a
da r ın ın d a y e te r d e r e c e d e bir b ilg i v e rm iş o l a c a ğ ı n d a n e m i
nim.
İn san lığ ı bu n ev i tanrı fikrinin ne k a d a r m ü d d e t i şga l
e t i tğ i b i l in e m e m e k e d ir . F a k a t b u n d a n so n r a g e le n d e v i r d e
y â n i tanrı a n la m ı b a k ım ın d a n ikinci m e r h a le d e in san g ö z ü n ü ,
e t r a f ın d a n k en d i ü ze rn e çek iy or . B u se fe r b a ş k a so ru la r k a
fa s ın ı k u r c a l ıy o r : « B e n n eyim , nasıl m e y d a n a g e ld im v e ge-
[2] Yakın Ş a r k : Şemseddin Günaitay; sahife 177[3] » » » » » 217 - 218[4] » » » » » 218[5] » » » » » 452
h y orum , n e d e n ö lü y o ru m , ö lü m n ed ir ve ö ld ü k te n s o n r a n e
o l u y o r u m ? » Birbiri a r d ın c a z incirlenen b u so ru la r ın c e v a p
la n m a la r ı lâz ım d ır . Bu d ü ğ ü m le r in ç ö z ü lm e s i için y ine h ay a l
m e k a n iz m a s ı h a re k e te g e l iy o r v e i ş l iyor ; c e v a p l a r d a s ı r a la
n ıy orlar . O z a m a n ın in san lar ı h a k k ın d a y a z ı l a r y a z m ış o lan
baz ı â l im lerin e se r le r in e g ö re , cem iy etin b ir b a s a m a k i le r le
m iş d e v r in e ras tl ıy an bu z a m a n n in san lar ı en z iy a d e ö lü m
ü z e r in d e d u rm u ş la rd ır . Z a t e n m e v c u t o lan ın m ah iy et i h a k
k ın d a d ü şü n m e k , on lar ı çe k en bir k u v v e t d e d e ğ i ld i . F a k a t
ö lü m b ö y le m i! . . V a r o lan b ir şe y y o k o lu y o r , g e ze n , sö y -
l iyen bir m e v c u t g e z m e z v e s ö y le m e z o lu y o r v e on u hiç b ir
şey eski haline d ö n d ü r e m iy o r . B u nasıl o lu y o r , on u b u h a l e
k o y a n k u v v e t n ed ir v e kim in k u v v e t id i r ? in san , bu s o r u l a
rın k a r ş ı s ın d a b i rd e n b ire c e v a p b u la m ıy o r . F a k a t h a y a l d a i
m a on u n y a rd ım c ıs ıd ır . H a n i b a z ı tab iî v e fizikî o la y la r ın ü s
tün k u v v e t le r o ld u ğ u h a k k ın d a e s k id e n b e r i m e v c u t o la n
in a n ç y o k m u, işte in san ö lü n ce o k u v v e t o lu yo r . Ö lü m m u
a m m a s ı b ö y le c e h a l led il in ce , artık T a n r ı m a d d î v e can lı bir
s ı fa t a lm ış o lu yor . H a lb u k i b u n d a n e v v e l o n a b ö y le b ir s ı fa t
v e h ü viyet v e r i le m e m iş t i ; o m ü p h e m d i , es ir i , g a y r ı m a d d î
v e şekils izdi . Ö lü n ü n T a n r ı o lu şu f ikriyle, T a n r ın ın m a d d î
le şm e s in e d o ğ r u gid ilm iştir . İn san o ğ lu n u n , b a s i t f ikriyle,
T a n r ıy ı m ü c e r r e d a t t a n kur tar ıp , in san la ş t ırm a s ı , k e n d i c e v
herine ne k a d a r b ü y ü k bir k u d re t v e rd iğ in i göster ir . B e n c e
en eski in san lar ın ö lü le r in e tanrılık v e rm e le r i , bu m ü e s se se -
nin h a re k e t n o k ta s ı v e in san oğu llar ın ın k en d i le r in e g ü v e n
lerinin v e k u v v e t le r iy le g u ru r la n m a la rn ın şuu rlu b a ş l a n g ıc ı dır. G ö k l e r e u la ş m a k k a sd iy le en esk i z a m a n l a r d a in şa ed i l m iş o la n B ab i i K u le s i h u ra fes i , bu gu ru ru n en aç ık bir b e l g e sid ir . Ö lü ler i tanrı te lâk k i e tm e k fikri, in san lık tarihini a s ır
l a r c a k a p la m ış t ır . B u te lâkki, şekil d e ğ iş t irm iş , y u m u ş a m ış
v e b a ş k a kılık a lm ış o lm a s ın a r a ğ m e n , b u g ü n h â lâ y a ş a m a k
tad ır . G ü n ü m ü z d e en m ü te k â m il d in le rd e bile ru h lara i z a
fe e d i le n k u d r e t v e o n la r d a n b e k le n e n üstün y a r d ım inancı,
bu d ü şü n ü şü n h â lâ y a ş a m a k t a o ld u ğ u n u göster ir .
T a n r ı t e lâ k k is in d e in san g ö z ü n ü e t r a f ın d a n çe k ip d e
k e n d in e çe v ir in ce b i lm e ce y i hallettiğ ini s a n m ış v e bu yeni b u
lu şu ü z e r in d e uzun z a m a n l a r du rm u ştu r . İlk t o p lu m la r d a k i
( c e m iy e t ) aile tanrılar ı, ö len a ile reis leri idi. A ilen in ö lü le :
r ine tanrılık p a y e s i v e rm e si , o n la r a i b a d e t e tm esi , a d la r ın a
k u r b a n l a r k e s m e s i gibi şey ler , tanrının art ık m ü p h e m v e şe
kils iz b ir v a r l ık d e ğ i l d e can lı , m a d d î v e hüviyetl i bir m a h i
yet a lm ış o ld u ğ u n u g ö s te rd iğ in i e v v e lc e g ö r m ü ştü k . B u nu n
ta b i î s o n u c u o la r a k , b u dev ir ler in tanrı lar ı y a ş a y a n in sa n la
rın v a s ı f la r ın ı h a iz d i r le r : iyilik ettikleri g ib i fen a lık d a e d e
bilirler . C a n l ı l a r d a m e v c u t her v a s ı f o n l a r d a v a rd ır . K e n d i
ler in e i b a d e t edilirse, a ile le r in e iyilik e d er le r , ihm al ed ilir ler
se , g ü n ü g e l in ce a d la r ın a k u r b a n la r k e s i lm e z se , y e m e k le r :
v e r i lm e z se v e lh a s ı l tesb it ed i len her h a n g i bir ây in ic ra ed il
rn ezse . 1 anrı ay n i z a m a n d a ik a m e tg â h ı o la n m e z a r ın d a n ç ı
k a r , rneıısup o ld u ğ u a i le y e fen a lık e d e r , c e z a l a n d ı n . Bu sı-
f a t iy le tanr-, ilk a ilenin h e m k o ru y u c u su h e m d e en k o rk tu ğ u
â m a n s ı z b ir b a ş b e lâ s ıd ır . Y â n i tanrı iyilik y a p t ğ ı gibi fen a lık
d a y a p a r , m e rh a m e ts iz v e za lim dir . B a z ı şek iller in i fa s ın d a n
b a ş k a bir şey o lm ıy a n ây in v e ib ad e t le r , on u n z u lm ü n d e n k u r
t u lm a k için yap ılır . E n esk i in san lar ın aile şe k l in d e t o p la n a r a k
t o p lu m ( c e m i y e t ) k u r m a la r ın d a n beri ev ler in in en m a h re m
v e m u h a f a z a l ı yer ler in i i şga l e d e n bu tanrı lar , ç o k uzun z a
m a n l a r , on lar ın ruh lar ı ü ze r in d e k o rk u s a lm ı ş la r v e o r a l a r d a
— 9 —
ç o k m ü steb it bir s a l t a n a t sü rm ü ş le rd ir . Z a m a n i le r led ik çe b u
ı • ev i tanrı lar ın say ıs ı a i le le r iç in d e ç o ğ a lm ış t ı r v e a ile lerin
i b a d e t külfe t i d e o. n isb e tte k a b arm ış t ır . K ü l f e t d i y o r u m ;
çü n k ü o z a m a n ın ib ad et i , ö len b ir a ile b ü y ü ğ ü n e gö s te r i le n
h ü rm e t v e bağ l ı l ık hissinin a ç ığ a v u ru lu şu d e ğ i ld i . T a n r ın ın
h id d e t v e k u d u r g a n l ığ ın d a n k u r tu lm a k için, m a k in e gib i y a
p ı lan b a z ı m e ra s im le r d i . B u ib a d e t le r e in san , ruh v e his
siy le k en d in i v e r m e z d i . Z a t e n b u n a d a lü z u m y ok tu . Ş e k i l
leri k u su r su z y a p m a s ı ye te rd i . D e m e k o lu y o r ki ilk a ile t a n
r ı ları ö ld ü k te n s o n r a m ü th iş k u v v e t le r e ld e e d e n in san lard ır .
O n la r d a yer ler , içer ler , sin irlenirler , h ırslan ır lar , k ısk a n ır
lar v e sa ire . . .
A i l e d e b u tanrı lar , z a m a n ge çt ik çe v e t o p lu m ( c e m iy e t )
b ü y ü d ü k ç e ç o ğ a lm ış la r d ır . A i le le r ç o ğ a l d ı k ç a d a h er a i l e d e
ayrı ayrı bir ç o k tan r ı lar p e y d a o lm u ş la rd ır . F a k a t her a i l e
nin tanrılar ı, d iğ e r a i le le re ve tan r ı lar ın a t a m a m iy le y a b a n c ı
v e h a t tâ d ü şm a n d ır l a r . B u s e b e p te n a ile ler in b irb ir ler iy le hiç
bir m ü n a s e b e t le r i y oktur . B u d u ru m her ip t id a î a ilenin, fe r t
leri v e tanrılar ı i !e birlikte, ne k u v v e t l i v e h a t t â tâb ir ca iz se ,
ne ş o v e n b ire r m i l l iy e tp e rv e r o ld u ğ u n u göster ir . K a n a a t i m e
g ö r e i le r ide te şek k ü l e d e c e k o la n d e v le t l e r d e , m illî b ü n y en in
v e m iliyet d u y g u su n u n ilk k a y n a ğ ı b u ip t id a î a i le le r dinidir .
B u d e v i r l e r d e tanrı iki a ilenin b irb ir ler ine k a r ışm a s ın ı
v e b irbir leri iç in d e erim esini, kes in o la ra k , m e n e tm e k te d ir .
T a n r ı , in san lar ı b ö y l e b ir m e cb u r iy e t iç in d e ç e n b e r le m e k i s
lerk en , d iğ e r y ö n d e n d e b a z ı ik t i sa d ı v e İç tim aî z a r u r e t l e r
on lar ı bir a r a y a g e lm e ğ e z o r l a m a k t a idi. B it tab i bu z a r u r e t
ler a ğ ır b a st ı , b u n la r a b a ş k a la r ı d a k a t ı ld ı v e b inn etice a i l e ler bir a r a y a g e le re k yen i bir t o p lu m k u r m a k m e c b u r iy e t in d e
— 10 —
k a ld ı l a r ; b u yen i t o p lu m u n a d ın a , Y u n a n d i l in d e « P h r a t r i a » ,
R o m a d i l in d e « C u r ia » denild i . Ş im d i m e se le , b u n a d in î bir
kıl ık v e rm e k ti . Ç ü n k ü en eski in san lar ın k u r d u ğ u aile nmi-
e s se se s i d e d in î b ir to p lu lu k tu v e k a d î m in s a n l a r , top lu m la-
rını, on lara^ d in î b ir m a h iy e t v e r m e d e n k u r a m a z la r d ı . B u s e
b e p t e n ailenin n as ıl tanrısı v a r s a , b u y en i t o p lu m u n d a y en i
b ir tanrıs ı o lm a k i c a b e d iy o r d u . T a n r ı b u lu n d u v e b ö y le c e
y en i t o p lu m d a d in se l b ir d u ru m a ld ı . F a k a t Hu yeni t o p lu
m u esk i a ile dini ile d e u z la ş t ı rm a k lâ z ım d ı . B u n u n için d e
şö y le ikisi o r ta s ı b ir fo rm ü l b u lu n d u : B u n a g ö re , a ile ler , hu
su s î d in le r in d en hiç bir f e d a k â r l k y a p m a d a n , yen i d inin m e
r a s im in d e haz ır b u lu n a b i le ce k le rd ir . B u yen i din, yen i k u r u
l a n «P h ra tr . 'a » dini v e m e ra s im i d e o n a tahsis ed i len â y in l e r
di. Y â n i « P h r a t r i a » yi y a p a n aile lerin h er b irer lerin in hususi
d in le r i t a m a m iy le b â k id i . Y a ln ız , b u y en i tanrı, a ile ta n r ı la
rının ü s tü n d e b ir y e r tu tu y ord u . G e n e eskisi gibi a i le le r k e n
d i e v ta n r ı lar ın a , a r a l a r ın d a , h u susî o la r a k t a p ıy o r la r d ı . Y a l
n ız m ü ş t e r e k t o p lu m o la n « P h r a t r i a » y a a it b e r a b e r c e y a p ı l
m a s ı i c a b e d e n b a z ı d in se l m e r a s im le r için, a r a sıra, birleşi-
y o r la rd ı .
B u y en i d u ru m u n din f ik r in de v e tanrı a n l a m ı n d a bir
g e n i ş l e m e v e i le r le m e o l d u ğ u m u h a k k ak t ır . A r t ık g ö r ü lü y o r
ki, T a n r ı , c a m ia y a d o ğ r u a ile lerin d a r s ın ır la r ın d a n d ı şa r ıy a
ta şm ışt ır . F a k a t h en ü z b u n la r ı t a m a m iy le k ıra rak « P h r a t r i a »
m e n s u p l a n için tek tanrı o la m a m ışt ır . Esk i â d e t le r , esk i a ile
tanrı lar ı g e n e a y n e n v a rd ır . F a k a t b u yen i tanrının eskiler in
itibarın ı o l d u k ç a sa r s t ığ ı d a m u h a k k ak t ır .
Z a m a n geçti. B a z ı İk t isad î , İç tim aî v e d iğ e r bir ç o k z a
ru re tle r d o la y ı s iy le n asıl b ir k a ç aile b ir leş ip « P h r a t r i a » v e y a
— 11 —
d iğ e r ism iyle « C u r i a » yı teşkil ett i le rse y ine ay n i z a r u r e t l e r
icab ı o la r a k « P h r a t r i a » v e y a « C u r ia » 1ar birleşti . K a b i l e m e y
d a n a ge ld i . D in se l m e c b u r iy e t le r b u y en i t o p lu m a d a y en i
v e m ü şte re k bir tanrı ve r i lm es in i e m r e d iy o r d u . Y en i tanrı ,
b u n d a n e v v e l « P h r a t r i a » tanrs ı h a k k ın d a b u lu n a n fo rm ül
iç in d e im al ed i ld i . B u tanrının, « P h r a t r i a » tan tısı v e onu
y a p a n a i le tanrı lar ı ,1e hiç bir m ü n a s e b e t i y ok tu . F a k a t y en i
tanrı eskilerin- ü s tü n d e bir y er tu tu y o rd u . K a b i le y i y a p a n
« P h ı a t r ' a » 1ar, ba z ı d in se l m ü şte re k m e r a s im le r için bir a r a
y a g e liy or la r . B u n u n d ı ş ın d a k a la n d iğ e r d in se l m e r a s im le r
d e , her « P h r a t r i a » m e n su p la r ı , a r a l a r ın d a m ü şte re k o f j ı r
d inse l m era s im ler i , ayrı ayrı ifa e d iy o r la rd ı .
B u n d a n so n ra , yen i v e d a h a b ü y ü k bir to p lu m o la n
(Ç i t e — C it tâ ) ile k a r ş ı la ş ıy o ru z . Bu yen i to p lu lu ğ u n a n a
y ap ıc ı la r ı d a g e n e b u n d a n e v v e lk i t o p lu m l a n m e y d a n a ge t i
ren z a ru re t ler in aynid ir . Bu d ev ir , y â n i s ite lerin m e y d a n a
ge lişi devr i , insan lığ ın to p lu m h a y a t ın d a o l d u k ç a m ü h im b ir
o lg u n lu k devr id ir .
D iğ e r t o p lu m la r gibi, site de , kab ile le r in bir kaç ın ın
bir a r a y a g e lm e s iy le m e y d a n a g e le n din î bir varlıktır . S i t e l e
rin te şe k k ü l le r in d e d e İçtim aî ve ik t i sa d ı za ru re t le r en m ü
him ro lü o y n a m ış la rd ır . F a k a t k a d î m in san lar , bu z a r u r e t l e
rin d o ğ u r d u ğ u to p lu m la r a , s iy a s î o lm a k t a n z iy a d e d in se l b ir
kıl ık v e re b i lm iş le r d i r ; çü n k ü t a a s su p la r ı se b eb iy le , on lar ı , i p
t id a î dinlerinin ç e rç e v e s i iç in d e te ş k i lâ t la n d ır m a k z o r u n d a
idiler. Bu se b e p te n b a ş k a türlü bir t o p lu m d ü şü n m e le r in e v e
k u r m a la r ın a im k ân y ok tu .
B u r a y a k a d a r o la n k ısa i z a h la r ım d a n a n la ş ı ld ığ ı veçh i le ,
— 12 —
F iz ik î T a b i a t T a n r ı la r ı gibi, A i le T a n r ı la r ın ı d a in san y aptı .
S o n r a say ılar ın ı ç o ğ a l t t ı ; fer tle r a ile ş e k l in d e te şk i lâ t lan ın ca
tan r ı lar a i le y e m a l o l d u ; z a m a n geçti, a i le le r d a h a gen iş t o p
lu m la r k u r d u la r v e en so n o la ra k d a S i te m e y d a n a ge ld i . B u
te ş k i lâ t la n m a b a s a m a k l a r ı n d a g ö z e ç a r p a n en k arak te r is t ik
n o k ta tanrı lar ın a i le d e , « P h r a t r i a » d a , k a b i l e d e v e s i t e d e
m ü sta k i l k a lm a la r ıd ır . Y â n i bir site tan r ıs ın a t a p a n k a b ile le r in
a y r ı ayrı k ab ile tanrıları, k ab iley i teşkil e d e n « P h r a t d a » ların
d a ayrı ay r ı v e m ü sta k i l « P h r a t r i a » tanrı lar ı , « P h r a t r i a » yı
teşkil e d e n a ile lerin d e y ine ayrı ayrı v e m iis tak i len aile t a n
rıları v a rd ır . V e b u n la ra d a ayrı ayrı v e m ü sta k i le n ib a d e t v e â y in ler icra ed i lm ek ted ir .
B u n d a n so n r a g e le n d e v i r d e , ce m iy et ler in te k â m ü lü ve
in san lar ın fikrî ink işa f lar ı , on lar ı « İ p t id a î T e k T a n r ı c ı l ı ğ a » gö-
l i i rm ek etd ir . İn san lığ ın bu te k â m ü l d e v r in e er işm esi için uzun,
a m a ç o k uzun a s ı r la r g e ç m iş v e b u u ğ u r d a b o l b o l k a n la r
akıtılmıştır . İn san lık tarihinin ne a c ın a c a k a n la y ış k a b i l iy e t
sizl iğ id ir ki, ilk z a m a n l a r en b a s i t v e h a t tâ â d e t a h a y v a n d e
re ce s in d e k i ip t id a î fer tle r in h a y a l le r in d e b el iren m in n etta r l ık
v e y a k o rk u n u n m a h su lü o lan tanrı fikrine, s o n r a d a n g e le n
d a h a m ü te k â m il in san la r , b ü y ü k bir d e ğ e r v e e h e m m iy e t v e r m iş ler v e bu u ğ u r d a b irbir lerinin kan ın ı içm ekten k a ç ın m a m ışla rd ır .
Ç o k tanrıc ıl ık tan , ip t id a î tek tan r ıc ı l ığ a e r işm e k in sa n lığın b ü y ü k b a ş a r ı la r ın d a n biridir. A i le t a n r ı s ın d a n h a re k e t le , P h ra tr ia , K a b i l e ve S i te T a n r ı la r ı i p t id a î tek tanrıc ı l ığa d o ğ r u b irer y o l a l ış o l m a k l a b e r a b e r , b i lh a s sa fizikî tab ia t tanrı lar ı ip t id a î tek tanrıcılığ ın en belirli b e lg e le r id ir .
A i le tanrısının, ip t id a î tek tanrı ha line d o ğ r u gid iş ini v e â m m e y e d o ğ r u genişley iş in i şö y le izah ed eb i l ir iz :
— 13 —
1 — A ile tanrısın ın ik a m e t g â h ı v e m a b e d i , a ile ev inin
i ç i n d e d i r ;
2 — P h ra tr ia tanrıs ın ın m a b e d i v e ik a m e tg â h ı «P h ra t-
r i a » nın y a k ın ın d a d ır . B u r a d a tanrının h ü k ü m ran lık a la n ı
â m m e y e d o ğ r u b iraz gen iş lem iş t ir ;
3 ---- K a b i l e tanrısın ın m a b e d i v e ik a m e tg â h ı , k a b i le
n in c iv a r ın d a d ır . B u r a d a tanrn ın h ü k ü m ra n l ık a lan ın ın â m
m e y e d o ğ r u b iraz d a h a g e n iş le d iğ i g ö r ü lm e k te d i r ;
4 ---- S i te tanrısın ın m a b e d i v e i k a m e t g â h ı s ite 'n in b u
lu n d u ğ u y e r d e d ir . B u r a d a tanrının h ü k ü m ra n l ık a lan ın ın â m
m e y e d o ğ r u b iraz d a h a g e n iş le m iş o ld u ğ u m e y d a n d a d ı r .
F iz ik î ta b ia t t a n r ı la r ın d a â m m e y e d o ğ r u bu g e n iş lem e ,
d a h a aç ık o la r a k g ö r ü lm e k te d ir . B u n ev i t a n r ı la r h a k k ın d a
d a b ir k a ç m isa l v e re l im :
E sk i T ü r k l e r d e fizikî tab ia t tanrısı o la n gü n e ş , bir â m m e
ta n r ı s ıd ır v e a la n ı kâinattır . A k k a d l a r d a v e M ıs ı r l ı la r d a d a
g ü n e ş v e a y b irer â m m e tanrı lar ıd ır .
E l a m d in in d e y ı ld ız la r d a â m m e tanrı lar ıd ır .
H in t d in in d e k i T a n r ı Ç iv a ( t a h r ip ed ic i v e m a h s u ld a r
k ı l ıc ı ) , T a n r ı V ic h n o u ( k o r u y u c u ) , T a n r ı B r a h m a (y a ra t ıc ı )
b irer â m m e tanrı lar ıd ır . Y u n a n i s ta n v e R o m a ’ lıların â m m e
ta n r ı la r ın a g e l in c e ; ilgili m i to lo j i le rd e n a n la d ığ ım ız a gö re , bu
tanrı lar , ik a m e tg â h la r ın ı e t r a f ta k i d a ğ la r ın a r d ı n d a k u r m u ş
la rd ır . M e s e lâ Y u n a n tanrı lar ın ın ik a m e t g â h ı O l im p D a ğ ın ın
a rd ın d a d ı r . R o m a ’ d a k i K a p i t o l d a tan r ı lar ik a m e tg â h ıd ır .
T a n r ı l a r ın y a ln ız a i le v e y a d iğ e r to p lu lu k la r ın y a k ın la r ın d a n
k a lk ıp d a d a ğ la r ın a r k a la r ın a t a ş ın m a la r ı , on lar ın â m m e y e
— 14 —
d o ğ r u g e n i ş le m e v e y a y ı lm a la r ın ın en e sa s l ı delil idir. B u m isa l
ler le , f izikî ta b ia t tanrı lar ın ın avn i z a m a n d a b irer â m m e t a n
rıları o ld u k la r ı h a k k ın d a y e te r d e r e c e d e b ir fikir v e re b i ld iğ im
k a n a a t in d e y im .
Fiz ik î t a b ia t tanrı lar ı d a insan şekil v e k a r a k te r in d e
d ü şü n ü lm ü ş le rd ir . M e s e l â : Esk i M ıs ır l ı la rd a G ü n e ş v e G ö k
1 anrısı o la n A m o n - R a in san şe k l in d e d ir [ 1 ] . Y i te esk i M ısır
d a ip t id a î tek tanrı O zir is d e in san gibi d ü şü n ü lm ü ştü r [ 2 ] .
U u r u k ’ un tek â m m e tanrıçes i o lan Is tar ten asü l v e h a rp m a
b u d e s id i r v e d iğ e r b ir â m m e tanrısı o la n ç o b a n v e balıkçt
D u m u z i ’ nin asık ıd ır . S ü m e r m i to lo j i s in e g ö r e b u n lar ın a şk
m a c e r a s ı n d a n y e r y ü z ü n ü n bü tü n m e y v a la r ı m e y d a n a g e lm iş
tir [ 3 ] . B u iz ah la r b u iki tanrının can lı v a r l ık la r h a l in d e d ü
ş ü n ü lm ü ş o ld u k la r ım m ü k e m m e le n g ö s te rm e k te d ir .
Ffint d in in dek i Ç iv a , V ic h n o u v e B r a h m a a d ı n d a k i
tanrı lar üç tek â m m e tan r ı s ıd ır la r v e insan şe k lin d ed ir le r .
Y u n a n v e R o m a n ı n â m m e tanrı lar ı d a ay n i m a h iy e t te
d ir le r : Y e r - G ö k tanrısı Jü p ite r , bir ç o k tanrı lar ın b a b a s ıd ı r .
D e n iz le r tanrısı N e p tu n e , J ü p i t e r ’in o ğ lu d u r . D e m e k o lu y o r
ki b u n la r d a in san şe k l in d e t a s a v v u r e d i lm iş le rd ir .
B a z ı tek â m m e tanrı lar ın ın h a y v a n v e y a y a r ı insan - h a y
v a n şe k l in d e d ü şü n ü lm ü ş o ld u ğ u d a v âk id ir . Y u n a n m i t o lo
ji s in d e bütün tab ia t i tem sil e d e n tanrı P a n y ar ı insan , yar ı
h a y v a n şe k l in d e d ir . B ö y le t a s a v v u r ed i lm es in in d e b ü y ü k m â
nası v a r d ı r : K a d î m in san lar , ö lü le r in d e n tanrı y a p a r a k on-
|1 | M ısır T arih i: Yusuf Ziya Özer. Sahife : 61.[2] M ısır T a r ih i: Yusuf Ziya Özer. S a h ife : 62.13] M ısır tarihi : Yusuf Ziya Özer. Sahife 318.
— 15 —
! a r a in san üstü k u v v e t le r v e v a s ı f l a r ver ir le rk en , b u tan r ı lara b a z ı ç o k k u v v e t l i h a y v a n la r ın k u v v e t le r in i i l â v e e tm ey i ihmal
e tm em iş le rd ir . B u su re t le c â m ia l a r a v e rd ik le r i in san - ta n r ı la
rın m üthiş k u v v e t le r i akıl a l a c a k b ir d u r u m a g irm iş o lu yor .
B u r a y a k a d a r o l a n iz a h la r ım d a n b e l iren f ikre gö re , k a
d î m in san la r ın e v tanrlar ı , a ilenin b ü n y e s in d e n ç ık m a k t a v e
fizikî ta b ia t tanrı lar ı d a , kök ler in i t a b ia t te n a lm a k ta d ır la r .
Bu iki n ev i t a n r ı la r d a n a ile tan r la r ı z a m a n g e çt ik çe
eh em m iy e t le r in i k a y b e t m e ğ e , b u n a m u k a b il fizikî tab ia t tanrı
ları d a b ü y ü k b ir e h e m m iy e t k a z a n m a ğ a b a ş l a d ı la r . Z a te n
b a ş k a türlü sü d e o la m a z d ı , ilk a ilenin İç tim aî v e İkt isadî ih
t iy aç la r ı aile ç e v re s j iç ind e o ld u ğ u için tanrısı d a , bu k a d r o
n un sınır lar ı iç in d e v e o n a y e t e c e k k u d re t v e d e r e c e d e bir
şah s iy et a lm ıştır . A i le le r P h ratr ia , P h ra t r ia ’ la r kab ile , k a b i
le le r site haline g e b n c e tanrı lar ın d a bu y en i to p lu lu k la ra
g ö r e , şah siy et ler i b ü y ü m ü ş v e n ü fu z la r ı gen iş lem işt ir . G ö r ü
lü y o r kj tanrı a n l a m ı n d a b u in k işa f v e o lg u n lu k san k i k en d i
k e n d in e m a n t ık î bir y ü r ü y ü ş tak ip e d e r e k , tek tanrıc ı l ığa
d o ğ r u d u r m a d a n , a k s a m a d a n i le r lem iş v e tarihî o lg u n lu k d a ,
her ş e y d e o ld u ğ u gibi, b u m e v z u d a d a ş a ş m a z gidişini tak ip
etm iştir .
Ç o k tanrıc l ık tan so n r a g e le n ikinci sa fh a , ip t id a î tek
tanrc ı l ık sa fh as ıd ır . V â k ı a ip t id a î tek tanrı lar ı y a p a n fizikî
ta b ia t tanrılar ı, ilk z a m a n l a r d a n beri a ile tanrı lar ın ın y a n ın d a
m e v c u t o ld u ğ u gibi, h a t t â a ile tanrı lar ı hen ü z m e v c u t o l m a
d ığ ı z a m a n l a r d a dah i v a rd ı . F a k a t a ile v e b en z er le r i top lum -
lar ın tanrı lar ın ın el ü s t ü n d e tu tu ld u k lar ı d e v i r l e r d e bu n lar ın
y ı ld ız la r ı sö n e r gibi o lm u ştu . Z a m a n i le r le d ik çe b u se fe r a ile tanrı lar ı eh em m iy et le r in i k a y b e t m e ğ e , b u n a k arş ı fizikî tab ia t
— 16 —
tanrı lar ı eh em m iy e t a l m a ğ a b a ş la d ı la r . V e b u n d a n so n r a d a
eh em m iy e t le r in i , a ile tanrı lar ın ın z a r a r ın a o la ra k , m u h a f a z a
ettiler. İşte bu se b e p t e n d o la y ı , fizikî ta b ia t tanrılarını, ip t id a i
tek tanrıcılık s a f h a s ın d a ele a l ıy o ru m . İp t id a î tek tanrıcılık
d e v r in d e aile tanrı lar ı v e d iğer ler i t a m a m iy le o r t a d a n k a l k
m ış de ğ i ld ir le r , eh em m iy e t le r in i k a y b e t m iş o lm a la r ın a r a ğ
m e n a ile ler v e d iğ e r b en z er i t o p lu m la r a r a s ı n d a m evk ile r in i
m u h a f a z a etm iş le rd ir .
ip t id a î tek tanrıcılık tâb ir iy le i f a d e e tm e k i s te d iğ im şey,
tanrı lar ın ailenin ç e v r e s in d e n çık ıp d a d a h a g e n iş bir t o p lu
m a m a l o lm a la r ıd ır . Y o k s a b u g ü n b iz im a n la d ığ ım ız m â n a d a
her y e r d e v a r v e h e rk ese şâm il o la n tek b ir tanrı değ i ld ir .
M e s e lâ Y u n a n v e R o m a to p lu m la r ı tanrları , ip t id a î tek ta n
rılar o lm a k la b e r a b e r say ıla r ı ço ktu r . Y â n i bu tâb ir le a n l a t
m a k i s ted iğ im şey , b ir ç o k tanrı lar ın bir ço k fer tle r v e t o p
lu m la r a r a s ı n d a m ü ş te re k o lu şu du r .
T a r ih in tabiî g idişi d e v a m e tm e k te d ir . B u g id iş iç in d e
in san to p lu m u d a i le r lem ek ted ir . Bir z a m a n g e ld i ki, S i te is
mi v e r i le n m ü e s s e s e bu i le r le m e y e k i f a y e t e d e m e z o ldu . D a
h a b ü y ü k to p lu m la r ın k u ru lm a s ı bir za ru re t halini a ld ı v e bu
z a ru re t se b e b iy le d e d e v le t vü cu t b u ld u . Bu yeni to p lu m u n
a n a se b ep le r in in d e iç t im a i v e ik t isad i â m il le r o ld u ğ u m u h a k
kaktır . H e r a l a n d a b e l i re n in k i şa f la r a u y g u n o la r a k n a z a r î
b i lg i le r d e ald ı , y ü rü d ü . Bu d e v r in in san lar ı , artık ip t id a î tek
tanrı m ü e s se se s in i d e y ete rs iz g ö r m e ğ e b a ş l a d ı la r . O n l a r ; o l
g u n lu k v e b i lg iler in e u yg u n , ruhî ih t iy aç la r ım ta tm in e d e b i
len , te şk i lâ t lar ın ı d a h a iyi n iz a m la y a n , iç t im a i a d a le t i d a h a
iyi tan z im e d e n , g e n iş sa lah iyetl i , h e rk e se v e her ş e y e şâm il o lg u n b ir tek tanrı i s t iyorlard ı.
— 17 — ı
B u d e v ir le in san lık tarihi, tanrıcılık b a k ım ın d a n iiçüncii v e en m ü te k â m il s a fh a s ın a g irm e k te d ir . B u n u n a d ı M ü t e k â m i l , k ek Tanrıc ıl ık t ır . T a m a m i y l e ind î v e şa h s î o la n b u tasnifi , e tü d ü m ü k o l a y c a a n la ta b i lm e k için, y a p ıy o r u m . Y o k s a m a k s a d ım tanrıcılık m ü e s se se s i h a k k ın d a o r ta y a i lm î b ir ta sn if k o y m a k değ i ld ir .
In san lk tarihinin b u yeni d e v r in e y a r a ş a n v a s ı f ta v e gen iş l ik te ilk tanrıyı Y a h u d i p e y g a m b e r le r i v e rm iş le r dir. B u p e y g a m b e r le r in say ıla r ı ç o k tu r ; f a k a t b en s a d e c e en m e şh u ru o la n M u s a P e y g a m b e r d e n b a h s e d e c e ğ im . Y a hudi p e y g a m b e r le r i tanrılar ını « Y e h u v a » d iy e a d la n d ı r m ış
lard ı . B u tanrı m ü te k â m i l tek tanrıdır . V e bu v a s f iy le d e k e n
d i s in d e n e v v e lk i le re ü stün m ah iy etted ir . F a k a t bu ileri v a s f ı
b ir y a n a b ı r a k ı la c a k o lu r sa g ö rü lü r ki, Y a h u d i p e y g a m b e r l e r i
d e tanrı lar ını y a p a r l a r k e n , tanrı im a l in d e eski usul v e g e le
n e k le rd e n ken d iler in i k u r ta r a m a m ış la r d ı r . B u p e y g a m b e r le r in
ü m m e tle r in e ve rd ik le r i t a n r ıd a eski tan r ı lar ın v a s ı f la r ı , ba z ı
f a rk la r la , t a m a m iy le b âk id ir . M e se lâ Y a h u d i T a n r ı s ı d a eski
t a n r ı la r gibi, can lı bir va r l ık o la r a k d ü şü n ü lm ü ştü r . T a n r ın ın
1 ur T a ğ ı n d a M u s a y a g ö r ü n m e s i , bunun en aç ık bir b e lg e s i
dir. O d a a d ın a k u rb an ister, İbrah im p e y g a m b e r in , İsmail
p e y g a m b e r i k u r b a n e tm e k i s tem esi e f s a n e s in i h e rk es bilir
H a lb u k i k u rb an m e ra s im i , ip t id a î a ile v e b en zer le r i top lu m -
ların tanrı lar ın ın en se v d ik le r i d in se l bir m e ra s im d ir . S ih ir
b a z l ık la , s u d a b o ğ m a k , z e lz e le ile y o k e tm e k gib i g ö k te n g e
len â fe t le r le , d o ğ r u y o l d a n a y r ı lan la r ı e z m e k v e on lar ı h ak
y o lu n a ge t i rm ek gibi v a s ı f la r , Y a h u d i p e y g a m b e r le r in in tek tanrısın ın d a va s ı f la r ıd ır . Y â n i Y a h u d i tanrısı, em rini tutm ı- y a n la r ı y e r y ü z ü n d e c e z a la n d ı r a n harek et l i , k an d ö k ü c ü , m e rh a m e ts iz bir tanrıdır . Nuh T û fa n ı , L u t K a v m in in y o k
ed i lm es i , M u sa 'n ın a sa s ın ın e j d e r o lu şu , Nil n eh r in d e F ira-
vu n u n v e o r d u su n u n b o ğ u lm a s ı , b u v a s ı f la r ın en aç ık m i s a l
lerid ir.Y a h u d i tanrısın ın ip t id a î ço k t a n r ı la r d a n a y r ı ld ığ ı b a z ı
n o k ta l a r d a v a rd ır . B u n la r ın en eh em m iy e t l i le r i şu n la rd ır :
J e h u v a , ö lü d e n m e y d a n a g e lm iş v e y a fizikî tab ia t ten a l ın m ış b ir tanrı d e ğ i ld i r ; o her ö lü yü , diriyi v e fizikî tab ia t hâd ise ler in i y a r a t a n v e y a p a n b ir tanrıdır . A r t ık k en d is in e y e m e k su n u lm a s ın a d a lü z u m y ok tu r . Ç ü n k ü b u d e v r in in san lar ı , tanrının y e m e k t e n m ü s ta ğ n i k a la b i lm e s in in d a h a a k la y a k ın o ld u ğ u n u k a v r a y a b i l e c e k k a d a r ileri d ü ş ü n m e ğ e b a ş l a m ış la rd ır . V e lh a s ı l tanrı, artık in san lar ın v e e t r a f ın d a k i o l a y lar ın ü s tü n d e v e on lar ı y a r a t a n b ir v a r l ık o lm u ştu r . M e k â n ı d a aile, phra tr ia , k a b i le v e sitelerin ç e v r e s in d e n v e y a fizikî tab ia t tanrı lar ın ın ik a m e tg â h ı o la n e t r a f ta k i d a ğ la r ın a r k a s ın d a n k a lk a r a k b ü tü n y e r v e g ö k o lm u ştu r .
T e k tanrıc ı M u s a p e y g a m b e r d e n so n ra , s ı ra tek ta n rıcı İsa p e y g a m b e r e gelir . B u p e y g a m b e r , a s le n Y a h u d i v e kültürü d e Y a h u d i o l m a k l a b e r a b e r H ır is t iy an lığ ı k urm uştur . Isa p e y g a m b e r d e v r i n d e art ık her şey gen iş lem iş , b i lh a s sa i lim v e fe l s e fe ileri gitmiş, c e m iy e t le r ilk b a s i t l ik le r in d en ç o k a y rılm ış v e ç o k m ü r e k k e p bir m a h iy e t a lm ış la rd ı . B u se b e p te n , bu d e v r in tanrısının v a s ı f la r ı z a m a n ın ih t iyaç lar ına u y g u n v e esk i tanrı lar ın v a s ı f l a r ın d a n d a h a o lg u n o lm a l ı idi. F i lh a k ik a b ö y le d e o ld u . F a k a t İsa p e y g a m b e r i n t a n r ı s ın d a bir ç o k ileri v a s ı f l a r b u lu n m a k la b e r a b e r , eski h u rafe ler in , put- p eer s t l ik d e v r i tanrı lar ın ın v e Y a h u d i tanrısın ın s ı fa t v e k a rak ter le r i d e m e v c u t tu r [ 1 ] .
[1] İsa peygamberin tanrsından bahsederken onun ve kendisine bağlı olanların tanrı hakkındaki düşüncelerini bir bütün olarak alıyor ve bu bütünü yalnız İsa adına izafe ediyorum. Bu sebepten İsa ve sonradan gelen bütün hıı-istiyan aziz ve din âlimlerinin ortaya koydukları mezhep ve doktrinleri İsa peygambere mal ediyorum. ''
— 19 —
İsa p e y g a m b e r in ta n r ı s ın d a d a p u tp e re s t l ik d e v r i t a n rılarının v e Y a h u d i tanrısının v a s ı f la r ı v a rd ır , dem işt im . B u n u be l i r tm e k için m e s e lâ H ıris t iyanlık tanrıs ın ın e s a s v a s f ı o la n « K u t s a l T e s l i s >> i in c e le y im : K u t s a l T e s l i s in üç e le m a n ı ( b a b a , o ğu l v e kutsa l ruh) dur. B u n la r insan s ı fa t la r ıd ır . B a balık , oğ u l lu k insan s ı fa t la r ı o ld u ğ u gibi, ruh d a in san ı c a n l a n d ıra n kudrettir . B u n d a n b a ş k a h ır is t iyan lıkta ra s tg e ld iğ i- m iz b u tesis yeni v e or i jinal b ir şey d e d eğ i ld ir . H int d in in d ek i « B r a h m a , V ic l ın o u , Ç i v a » teslisi, b a z ı f a r k la r la a y n î şeydir .
S ü m e r le r d e d e teslis v a rd ır . S ü m e r le r in E n u m a El is
d e s t a n ın d a k âinatın yarat ıl ış ı şö y le t a s a v v u r e d i l iy o r : « G ö k
v e y e r d a h a y o k k e n , e ık e k p ren s ip b a b a A p s u ile, diş i p r e n
sip a n a T iy a ı ı ı a t b u y o k lu k iç inde belird iler . B u n lar , su larınr
b irb ir lerine karış tırd ı lar , k en d i le r in d e n oğu l le r i M u m m u d o
ğ u n c a y a k a d a r karış ık o la r a k k a ld ı la r . D o ğ a n M u m m u her
şey in k a y n a ğ ı o ld u [ I ] . G ö r ü l ü y o r ki S ü m e r d in in d e d e te s
lis m e v cu t tu r . Bu s e b e p t e n Hıristiyanlıktaki teslis, tanrıcılık
m ü e s se se s in e yeni g irm iş bir p re n s ip d e ğ i ld ir . K a y n a k la r ı , t a
rihin en k a ra n l ık d e v ir le r in d e n g e lm e k te d ir . B in n et ice en
m ü te k â m il bir d in d e bile en ip t ida î d in lerin b ak iy e le r i , a y
niyle m evcu ttu r .
H ır is t iyan tanrısının insan gibi t a s a v v u r ed i ld iğ in i g ö s
teren ço k can lı m isa l l e r d e n biri d e tanrı o ğ lu o la n [sanın
M e r y e m d e n d o ğ m u ş o lm a s ıd ır . B u tanrının d iğ e r bir v a s f ı
d a p a s i f o lm a s ıd ır . D ü n y a işlerine k a r ı ş m a z ; her türlü c i sm a n î
te şe k k ü l le rd e n n e fre t le b a ş çevirir . S o n r a la r ı d e v le t k uran
p a p a la r ın bu faa liyet ler in in , e s a s Hıristiyanlık a k id e le r iy le hiç
f i ] Yakın -Şark: Yusuf Ziya Özer, sahile: 454 _ 455
— 20 —
bir m ü n a s e b e t i y ok tu r . İ sa m e m lek e tin i istilâ e d e n R u m a l ı l a r a 1
ark a s ın ı çevirm işt ir . H a t t â d a h a ileri g id e re k v a t a n d a ş l a r ın a
K a y s e r e itaati t a v s iy e etm iştir . Ş u sö z ü m e ş h u r d u r : « A l la h m -
kini A la h a , K a y ser in k in i d e K a y s e r e . . . » bu s fa t iy le , p u tp e r e s t
v e Y a h u d i tanrı lar ın ın ak sin e o l a r a k m illiyetçi d eğ i ld ir .
H a t t â ilk hıristiyan komÜTiotelerine v e m ü m in ler in y e r y ü z ü n
d e k u r u la ca ğ ın ı b ek le d ik le r i «B in Y ıl l ık T a n r ı S a l t a n a t ı » d o k
trinine b a k ı l a c a k o lu rsa , İ sa a n a r ş i s t - kom ü n is tt ir , d e n i le b i
lir [ I ] . İsa p e y g a m b e r in tanrısının d iğ e r bir v a s f ı d a m e rh a m et l i
v e sab ır l ı o lm a s ıd ır . O n u n a f fe tm iy e c e ğ i hiç b ir g ü n a h yok--
tur. G ü n a h la r ın d a ıs ra r ed en le r i d e d ü n y a d a c e z a la n d ı r m a z .
C e z a y ı ahre te , ö b ü r d ü n y a y a talik ed er . D iğ e r va s ı f la r ı i t ib a
riyle hıristiyanlık tanrısı, yah u d iler in tanrısı gibi tek ta n r ı
d ı r ; yân i y a ln ız a ile v e b en zer i to p lu m la r a d e ğ i l u m u m a v e k â in a ta ait bir tanrıd ır .
Ü çü n c ü s a f h a tanrı lar ının en m ü te k â m il , en realist v e en- so n u n c u su M u h a m m e d P a y g a m b e r i ı ı h a b e r v e rd iğ i T a n r ıd ır . B u ta iri en so n v e m ü te k â m il bir tanrı o lm a k la b e r a b e r , ip t id a î in san lar ın tanrı lar ıy le y a h u d i v e hıristiyanlık tanrılarının v a s ı f la r ın a d a m aliktir . M u h a m m e d p e y g a m b e r in ta n rısının d iğe r b ü tü n tan r ı lar la m ü ş te r e k o lan v as ıf la r ın ı in c e le m e ğ e ça l ışa l ım : M ü slü m a n lık ta n r ı s ın - ’. in san v a s f ı d o ğ ru d a n d o ğ r u y a i f a d e e d i lm e m iş o lm a k la b e r a b e r , M ira ç ta p e y g a m b e r in e y ü z ü n ü g ö s te rm iş o lm a s ı rivayetinin d e lâ le t iy le on un d a can lı va r l ık h a l in d e t a s a v v u r e d i ld iğ i z ım n en a n l a ş ı lm a k ta d ır . P u tp e re s t , y a h u d i tanrı lar ı gibi k u rb an ister, p u tp e r e s t v e y a h u d i tanrı lar ı k a d a r se r t v e haşin o l m a m a k la b e r a b e r gü nah ın ce z a s ın ı y e r y ü z ü n d e d e v e rd iğ i v a rd ır . B u n u n la b e r a b e r m e rh a m e t l i ve rah im o lm a k t a hıristiyanlık
|1 | Max Beer : Sosyalizmin ve Sosyal Mücadelelerin Umumî' Tarihi, sayfa • 86. , . '
— 21 —
t a n r ı s ın a ço k b en zer . İsa p e y g a m b e r in tanrıs ı gibi â d i ld ir ,
m e rh a m e t l i ve sab ır l ıd ır . B ü tü n g ü n a h la r ın so n ce zas ın ı a h
rette verecek t ir . İsa p e y g a m b e r in t a n r ı s ın d a n a y r ı ld ığ ı bir
p o k ta , c i sm a n î d e v le t e y ü z ü n ü ç e v irm e m e s id ir . P e y g a m b e r in e
b izz a t d e v le t k u rd u rm u ştu r . P a s i f d e ğ i ld ir , d in in i k a b u l e ttir
m e k için k an d ö k m e ğ i ş e re f d iy e k ab u l etm iş , b u u ğ u r d a k an
d ö k e n le r i şehit d iy e v a s ı f l a n d ı r m ış v e şeh it lere ah re tte en b ü
y ü k m e v k ii verm işt ir . B a ş la n g ıç ta m illiyetç id ir . D e v le t in s a h a
sı g e n iş le d ik ç e so sy a l i s t o lm u ştu r . « M ü s l i im a n la r k a r d e ş t i r »
d iy e n h a d î s bu n u n cn b ü y ü k b e lge s id ir .
B u r a y a k a d a r o la n i fa d e le r im le b u g ü n e k a d a r g e len
tanrı fikrinin tek â m ü lü sa fh a la r ın ı a n l a t m a ğ a v e a n a hatlarını
ç i z m e ğ e u ğra ş t ım . Ş im d i b u çeşitli tanrı lar ın , g ö s te rd ik le r i
b e n z e r l ik le re g e ç iy o ru m . B u n lar ı y u k a r ıd a t a n r ı la rd a n ,
te k e r tek er b a h s e d e r k e n ayrı ayrı be lir tm işt im . F a k a t b u r a d a
b ir k ere d e top lu o la r a k tek rar e tm eyi, m u k a y e se y i b e r r a k
l a ş t ırm a k için, lüzu m lu g ö r ü y o r u m :
İlk in san lar ın tanrı lar ının ç e k ird e ğ i m u h it le r in d e b e l i
ren b a z ı tab iî v e fizikî h â d is e le r d e d ir , dem işt im . E n m ü t e
k â m il v e en son tek t a n r ı la r d a d a ta b ia t b ü y ü k bir y e r al-
mştır. in san ın , ö lü sü n e tanrı s ı fat ı v e rm e si , k en disin i , yâni
in san ı tanrılık tahtına ç ık a rm a sı , d iğ e r b ir d e y im le tanrıya>
in sa n kılık ve k a ra k te r i v e rm e s i usu lü en eski a ile ile b en zer i
to p lu m la r ın y a p ı m a lz e m e s id ir . B u n u n la b e r a b e r , ip t id a î t a n
rı ların bu in san kılık v e k arak ter i , m ü te k â m i l tek t a n r ı la r d a
d a m e v c u t t u r : M e s e lâ M u sa , J e h u v a T a n r ı ile T u r d a ğ ı n d a
g ö r ü ş tü ; g ö r ü ş m e c a n l ı l a r a r a s ı n d a o la b i le n bir m u a m e le d i r ;
M u s a y a nâzil o la n Tevrat , tanrı s ö z ü d ü r ; sö z sö y le m e k insa n v a s f ıd ır . Isa, T a n r ı v e T a n r ı o ğ l u d u r ; M e r y e m d e n do ğ-
— 22 —
m u ştu r . D o ğ m a k can lı v a r l ık la r ın v a s f id ır . İsa bir m ü d d e t
y e r y ü z ü n d e in san gib j d e y a şa m ışt ır . M u h a m m e d M ir a ç d a
« C e m a l u l l a h » ı g ö rm ü ştü r . Z a h ir î o lsun , b a t ın ı o lsun g ü z e l l ik k â in a tta m e v c u t şey ler in v a s f ı d ı r ; b in a e n a le y h in san a d a hastır. K u r ' a ı , « T a n r ı k e lâ m ıd ı r » . A r a c b a nâzil o lm u ştu r . K e l â m = söz, l isan = dil in san lar ın ica t ettikleri k o n u ş m a v e a n l a ş m a v a s ı ta s ıd ır . M u h a m m e d in tanrısının s ı f a t ları şö y le s ı r a l a n m a k t a d ı r : H a y a t , b i lm ek , işitm ek, g ö r m e k , i ı a d e t , k u d ret , s ö y le m e k , y a r a t m a k [ 1 ) . Bu s ı fa t la r ın , biri m ü s te sn a , hepsi, can l ı v a r l ık l a r d a ve b i lh a s sa in s a n la r d a m e v
cuttur.
B ü tü n bu delil ler , bu tanrı lar ın in san gibi d ü şü n ü lm ü ş o ld u k lar ın ı gös ter ir ler . İb a d e t işler ine ge lin ce :
İlk in san lar ın tan r ı lar ın a ibad et ler i , baz ı e şk â l ve m e
ra s im ler i k u su r su z v e eksiksiz harfi h a r f ın a y a p m a k t ı . E n mii-
tek â m ü l ta n r ı lara d a ib a d e t b ö y le o lm a k t a d ır . Y a h u d i â y in
ler i ; M e s s e [ 2 ] , C o m m u n io ı [ 3 ] , P r o c e s s io n ( 4 ) gibi hıristi-
y a n la r ın i fa ettikleri d in se l m e r a s im le r ; M ü s lü m a n lığ ın e s a s
ib a d e t i o la n n a m a z , o ru ç gibi şey ler , harfi h ar f in e y a p ı lm a s ı
lâ z ım g e le n b ir tak ım şe k i l le rd en ibarettir ler . Sıhhî m a z e r e t ler m ü ste sn a , n a m a z d a k i ba z ı m e r a s im v e şek il lere sıkı sık ıy a riayet, ib ad e t in e sa s ıd ır . K ıy a m d a , rü k û d a , s e c d e d e şek le l i a y e t ; b u n la r d a n b a z ı la r ıd ır . Y a ln ız şu fa rk la ki, n a m a z kı- in ırken içten g e le n biı v e c d ile T a n r ıy a b a ğ l a n m a k şarttır .
î 1 ] Mızraklı İlmahal.
J 2] İsa'nın vücut ve kanının kurban edilmesi, bu âyin mihrap önünde, papasın idaresi altında yapılır.
f3) İsa ’nın vücut, kan, ruh ve tanrılığı halinde tasavvur edilen ekmek ve şarapla takdis edilme merasimi.
D] Dinî karakterde umumi bir yürüyüş; bu esnada ilâhileı - okunur ve dualar edilir.
— 23 -
İp t id a î tan r ıy a ib a d e t te bu içten g e le n b a ğ la n t ı y oktur . O r a
d a y a ln ız şek il ler in v e d u a fo rm üller in in m iban ik î b ir su re tte
i fa s ı ve o k u n m a s ı v a rd ır . İlk in san lar ın ib a d e t i , tanrı lar ın ın
g a z a b ı n d a n k u r tu lm a k v e o n l a r d a n iyilik i s tem ek içindir.
Y â n i k arşı lık lı bir a l ış verişt ir . B u su re t le tanrı lar , i b a d e t
m u k a b i l in d e in sa n la ra i l i şm ez ler v e k arşı lık o l a r a k d a on lar ı
k o ru r la rd ı . M ü te k â m il tek ta n r ı la r a ib a d e t d e k a rş ı l ık s ız bir
m u a m e le d eğ i ld ir . K u l , i b a d e t e tm ek le , t a n r ıd a n y a ş a d ğ ı
m ü d d e t ç e , iyilik, re fah , r a h m e t v e em sa l in i i s tem ek te , a h
re tte d e c e h e n n e m a z a b ın d a n u z a k k a lm a ğ ı v e cenn et ' s a a
d e t in d e n i s t i fa d e e tm ey i d i lem ek ted ir . İlk tanrı k u r b a n is
ter, en m ü te k â m i l d in le rd e d e k u r b a n m e ra s im i b a ş i b a d e t
l e rd e n birisidir.
B in n et ice M u h n m m e d in tanrısı v e tek tanrı lar ın hepsi
ilk tanrı lar ın v a s ı f la r ın a m aliktir ler .
Ş im d i ip t id a î t a n r ı la r d a m e v c u t o lm ıy an v e y a ln ız m ü
te k â m il tek t a n r ıd a v a r o la n b a z ı ileri v e o lg u n s ı f a t la ra
g e ç iy o r u m : F a k a t h e m e n i lâ v e e d e y im ki b u s ı f a t la r d a n a
z a r î m ah iy ette d ir ler .
T ar ih in ak ışı e s n a s ın d a , tanrı m ü esse se s in in , b a ş l a n g ıç
ta n z a m a n ım ız a d o ğ r u b ir o lg u n lu k b a s a m a ğ ı ta k ip e d e r e k
i le r led iğ i , ge n iş led iğ i v e m ü k e m m e l le ş t iğ j zann ed il ir . A c a b a
m e s e le b ö y le m id i r ? H a k ik a t e n b u m ü e s s e s e o lg u n la şm ış m ı
d ı r ? B u n u tetk ike h e v e s le n m e k ç o k çetin b ir a l a n a g irm ek
d e m e k o lm a k la b e r a b e r , b a z ı m ü ta lâ a la r ım ı o r t a y a k o y a c a k
v e o n lar ı m ü m k ü n m e r t e b e izah a ç a l ı ş a c a ğ ım . T a r ih b o y u n c a
b ir ço k p e y g a m b e r l e r v e bu n la r ın iz le r in d e y ü rü y e n b ir ço k
d in d a r la r , az iz ler ve ilim a d a m la r ı g e lm iş g e ç m iş le r d i r ; b u n
— 24 —
la r d in v e tanrı b a h i s le r in d e uzun uzun e m e k le r s a r fe tm iş-
ler v e b ir ç o k fikir m ah su lle r i o r ta y a k o y m u ş la r d ır . B u m a h
su l le r g i tg id e ç o ğ a lm ış , ince lm iş v e o lg u n b ir k isv e a lm ış la r
dır. Ş im d i tanrı m ü e s se se s in in tek â m ü l e d ip e tm e d iğ i h a k
k ın d a bir tahlil y a p a b i l m e k için ilk iş o l a r a k m ü tek â m il t a n
rının ileri s ı fa t la r ı n elerd ir , o n la r a bir g ö z a ta l ım . K a n a a t i m
c e b u n la r M ü s lü m a n lık tanrısın ın s ı f a t la r ın d a sa y ı la n
su v a s ı f la r d ır . B u n lar , M u sa v e İsa P e y g a m b e r in ta n r ı s ın d a
d a v a r d ı r :
1 — T a n r ın ın eşi, b en zer i o l m a m a l ıd ı r ; yân i canlı, c a n
sız k â in a tta hiç bir ş e y e b e n z e m e m e l id i r ;
2 — H iç bir y e r d e m ü n h a s ır an v e m ü ste m irren b u lu n
m a m a l ıd ır . A y n i z a m a n içinde, her y e r d e h az ır v e h er ş e y
d e d e m e v c u t o lm alıd ır . H iç bir y e r d e , y â n i ne y e r d e , ne d e
g ö k t e m e k â n ı o l m a m a l ıd ı r ;
3 — E l le tutulur, g ö z le g ö rü lü r o lm a m a l ıd ır .
B u s ı fa t la r , in san hayal in in b u la b i le c e ğ i en son v e o l
gu n s ı fa t la rd ır . Ş im d i bu o lgu n s ı fat lar ı inceliye lim :
1 — Eşi, b en z er i o l m a m a k ne d e m e k t i r ? C an lı , c a n
sız, m a d d î , g a y r i m a d d î k â in a tta hiç b ir şe y e b e n z e m e m e k
m i d e m e k t i r ? K â in a t t a hiç bir şe y e b e n z e m iy e n bu varl ık ,
o h a ld e bütün b u m e v c u t l a r d a n m ü r e k k e p , k â in a t h a c m in d e
bir va r l ık d e m e k d e ğ i l m id i r ? B ö y le o lu n c a d a bu tanrı
k â in a tı teşkil e d e n canlı, cansız , m a d d î , g ay r i m a d d î h er
m e v c u d a ayrı ayrı b e n z e m e z m i? V e bu m a h iy e tte bir t a n
rının eşi, b en z er i b ü tü n kâinattır , d e n e m e z m i?
2 — P e y g a m b e r l e r e v e din â le m le r in e g ö re , m ü t e k â mil tek tanrının m e k â n ı y ok tu r , o hiç bir y e r d e m ü ste m irren
— 25 —
v e m ü n h a s ır a n b u lu n m a z , a y n i z a m a n iç inde her y e r d e
v a rd ır .
H a lb u k i M u sa p e y g a m b e r , tanrı ile k o n u ş m a k için T u r
D a ğ ı n a ç ıkm ışt ır ; İsa p e y g a m b e r g ö k le r e çekilm iştir : Mu-
h a m m e d p e y g a m b e r , « C e m a l u l l a h ı » sey ir için y e d i k a t g ö k
l e r e ç ıkm ışt ır ( M ir a ç ) . B u n la r z ım n en b ire r m e k â n i f a d e e t
m iy o r la r m ı?
3 ----- E l le tu tu lm az , g ö z le g ö r ü lm e z o l m a k v a s f ı n a g e
l in ce ; m a d e m k i bu tek tanrı, tab ia t ve k â in a t h a c m in d e
b ü y ü k bir var l ık t ır ve k â in atı teşkil e d e n can lı , can sız , m a d
d î , g a y r i m a d d î her şe y on u n bir p a r ç a s ıd ı r ; o h a ld e biz bu
p a r ç a la r ın b ir ço k lar ın ı her v a k i t g ö z ü m ü z le g ö r m e k t e ve
e l ler im iz le tu tm a k ta d e ğ i l m iy iz ?
B u n d a n so n ra bu iki n ev i tanrı m ü e s se se s i h a k k ın d a
y â n i ç o k tanrıc ıl ık la tek tanrıcılık a r a s ı n d a d iğ e r b ir f a rk tan
y â n i ç o k tanrıcıl ık ta tanrı lar ın çok, -an ıa h e sa p s ız d e r e c e d e
ço k , tek tanrıc ıl ık ta ise, b u n u n ak s in e o l a r a k tanrının tek
te lâ k k i ed i lm es i m e se le s in d e n b a h s e d e c e ğ im . A c a b a b u id d ia
d o ğ r u m u d u r ? V e tek tanrı h a k ik a ten tek m id ir ? F ik r im c e
b u fa rk d a p e k zahirî v e İn c e le n m e ğ e t a h a m m ü lü o lm ıy an
e s a s s ız bir farktır. B ak ın ız n a s ı l : E n eski d e v i r l e r d e y a ş ıy a ı ı
a i le tanrı lar ın ın say ılar ı çoktu . B u n u n la b e r a b e r , a ie ly i t e ş
kil e d e n her fe rd in fikrî v e d im a ğ î kab il iy e t in e , z e k â d e r e
c e s in e , b i lg i se v iy e s in e v e d iğ e r m a d d î v e m â n e v î d u ru m u n a
g ö r e bu ta n r ı lara inanış tarzının, onlar ı h a y a l in d e c a ı lan-
d ır ı ş şek lin in v e o n la r a v e rd iğ i k a lıp v e k ıy a fe t in b a ş k a b a ş
k a o ld u ğ u m u h a k k ak t ır . B ö y le o lu n ca , esk i z a m a n l a r d a aile
v e b en z er i to p lu m la r ın tanrıları, fer tle r n isb e t in d e ç o ğ a l ıy o r ,
— 26 — '
y â n j e s a se n ço k o la n tanrı lar ın say ısı , fertlerin on lar ı zihin
ler in d e b a ş k a b a ş k a şe k i l le rd e t a s a v v u r e tm e ler i v e o n la r a
b a ş k a b a ş k a hü v iy et ler v e rm e le r i d o la y ıs i le b ir k a t d a h a f a z
la la ş ıy o r , d e m e k t ir . T e k tanrı lar için d e m e se le b ö y le değil
m id i r ? M u sa p e y g a m b e r in , d i m a ğ ı n d a şe k i l len d ird iğ i t a n
rıyı, bü tün y a h u d i le r on u n gibi t a s a v v u r e d eb i l ir le r m i? Isa
p e y g a m b e r in m u h a y y i le s in d e c a u la n d ırd ığ ı tanrı h ay a l ım ,
h avar iler i , azizleri, ilk v e so n d e v ir hris tiyan â l im leri v e fi
lo z o f la r ı v e en nihayet bütün hıristiyan d ü n y a s ı o n a h a s bir
s a d a k a t l e z ih in ler in de ca n la n d ı ra b i l i r v e şek il len d ireb il ir ler
m i? M u h a m m e d p e y g a m b e r in z ih n in de m e v c u t tanrıyı
im a m la r ı , fakıh ları , d ü n ü n v e b u g ü n ü n m ü s lü m a n la r ayni
g ö rü ş , ayni sı fat , ayni suret, a y n ; b içim, ayni v a s ı f v e k u d
retle mi g ö r m e k t e d i r l e r ? E lb e t te ki h a y ır ! İp t id a î in san la r
gibi, d ü n ü n v e b u g ü n ü n insan lar ı d a ister b ir ç o k tan r ı lara ,
ister bir tan r ıy a in a n m ış o lsu n lar , tan r ı lar ın a f e r d î h ay a l g e
n işliklerine, z e k â la r ın a , bilg i sev iy e ler in e , a ld ık la r ı terb iy ey e ,
zihnî, d im a ğ î k u d re t v e k ab il iyet ler ine , h a s ta v e sıhhatli h a l
lerine v e sa i r bin bir iürlü m a d d î v e m â n e v î d u ru m la r ın a g ö
re şekil verirler . B u g ü n p u tp e re st , y ah u d i , hıristiyan, müs-
l i im an , h indû , m e c u s î v e sa i r e d in le re sa l ik o la n la r hep b ö y le
d e ğ i l m id i r le r ? Y â n i m ü s lü m a n o lm a k sı fat iy le b en im v e
sizin T a n r ım ız ı h ü v iy e t le n d irm e m iz ve şa h s iy e t le n d irm e m 'z
t ıpkı t ıpkıs ın a ayni m id i r ? M e s e lâ ben b i lg is iz l iğ im e, z e k â
d a n m a h ru m iy e t im e , b a z ı ruhî, d i m a ğ î z a a f l a r ı m a g ö r e ; siz
cie d a h a derin v u k u fu n u z a , d a h a k ıv rak , ak ıcı v e k a v ra y ış l ı
z e k â n ız a n a z a ra n , a r a m ı z d a m ü şte re k v e tek o la r a k tan ı
m a k t a o l d u ğ u m u z tan r ım ız a b a ş k a b a ş k a hüviyet, şah s iy et
v e ik t idar v e rm iy o r m ıy ız ? Bir â lim in , bir f i lozo lu n , bir ri-
— 27 —
y az iy ec in in , bir cahilin , bir şo fö rü n , bir b a k k a l ın , bir ten e
kecin in v e sa ire n in tanrı te lâkkiler i b a ş k a b a ş k a d e ğ i l m id ir ?
O h a ld e d e n e m e z m i k i; b u g ü n bile , n a z a r : o l a r a k tek tanrıcı
o l m a m ız a r a ğ m e n , h a k ik a tte a r a m ı z d a h â lâ ç o k tanrıcılık
sa l t a n a t sü r m e k t e d i r ? V e y ine d e n e m e z m i ki; b u g ü n ü n in
sa n la r ı tanrı te lâ k k is in d e h â lâ eski i n s a n la r d a n hiç d e ileri
g i tm iş d e ğ i ld i r le r ? B iz ler , her b irer le r im iz m uhitim izin, a i le
lerim izin v e öğren d ik le r im iz in b iz le re v e rd iğ i tek tanrıyı
d i m a ğ lâ b o r a t u v a r la r ım ız d a k a v r a y ı ş v e a n la y ı ş ım ız a ; bilgi,
t e c rü b e v e m ü ş a h e d e le r im iz e akıl v e zek â la r ın ız ın ih a tas ın a
g ö re , k en d i le r im iz e n ıa h su s bir şekil v e su re te k o y m y o r m a-
y ız ? B in a e n a le y h b u g ü n b i le her şah sın k e n d in e h a s husu sî
v e fe r d î bir tanrısı v a r d ı r v e h â lâ d ü n y a y ı d o ld u r a n in san lar
sa y ı s ın c a d a tan r ı lar v e d in le r m e v c u t tu r d e n e m e z m i? V e
b in n et ice insanlık , h a y a l l e r d e a rz u la n a n v a s ı f ta b ir tek t a n
rıya v e b u m â n a d a bir tek d in e sa h ip o lm a k için p e k ço k
a s ı r la r b e k l iy e c e k v e b e lk i d e tarihini b ö y l e b ir şey i ö z l e
m e k le i s ra f e d ip g id e cek t ir , d e n e m e z m i?
B u k i t a p ç ığ a so n ver irk en , şu bir k a ç satırı d a i lâ v e d e n
k e n d im i a l a m a d ı m ;
in san lık uzun z a m a n d a n b e r i e l ind ek i m ü te k â m il din v e
tanrı m ü e s se se s in i v e bu k a y n a k ta n g e le n d iğ e r bticün m ü
e s se se le r ! tek ra r g ö z d e n g e ç i r m e ğ e k o y u lm u ş b u lu n u y or .
M e v c u t l a r h a k k ın d a ed in d iğ i fikir şu d u r : Ç o k o lsun , tek o l
sun, tanrının m ah iy et i v e asıl hüviyeti h a k k ın d a , ilk insan
gibi, k en d is i d e hiç b ir h a k ik a te erem em işt ir . O , m a lz e m e s i
t a s a v v u r v e ta h a y y ü ld e n , harc ı d a m e ta f iz ik te n ibaret bir
var l ık t ır . Bu k a d a r z a y ı f bir var lık ü zerine k u r u lm u ş o la n b i l
c ü m l e İçtim aî v e m e d e n î m ü e s se se le r b u g ü n art ık k ifay ets iz
— 28 —
Lir d u r u m a d ü şm ü ş le rd ir . E sk i v e yen i bütün din bilgileri,
bazı zeki v e h a y a lp e r e s t k im se le r in v e k ısm en d e hasça
ruhlu in san lar ın , t o p lu m a s a a d e t ve huzur g e t i r tm e k v e
b ir İçtim aî n iz a m k u r m a k için, b a z a n indî, m ü c e r re t te fe k
kür, ta h a s s ü s v e ta sa v v u r la r ın ın , b a z a n d a t o p lu m hayatın ın
m ah su lle r id ir . B u m a h su l le r ve b u n l a r d a n v ü c u d a g e le n m ü
e s se se le r z a m a n ı n d a , o n la r d a n b e k le n e n hizm etleri y a p m ış
o l m a k l a b e r a b e r artık b u g ü n , y ü rü y e n insan lığ ı v e o n u n b i
y o lo j ik d in am izm in i, b i t tab i takip e d e m e m e k te d i r l e r . Bü tün
T a n r ı l a r v e d in ler , tarihlerinin/ seyri e s n a s ın d a , k ısm en b ir
b ir ler ine b ir ş e y le r v e r e r e k v e k ısm en d e b irb ir ler in d en bir
ş e y le r a la ra k , d a i m a en cılızı v e k u v vets iz i a lt ta k a lm a k ü z e
re, üst üste s ı r a la n a n v e gittikçe y a y v a n l a ş a n v e b ü y ü y e »
b a ş ı a ş a ğ ıd a , k a id e s i yukarıcta b u g ü n k ü m u a z z a m kesik,
(n a k ı s ) m a h ru tu v ü c u d a ge tirm iş lerd ir . İn san lık ş im di z irves i
tem el v a z i fe s in i g ö r e n bu m ah ru tu n k a id e s i ü s tü n d e , sa r s ın
tılı, b u hran lı v e en dişe l i bir h a y a t sü rm ek ted ir .
G e n i ş k a id en in y ü k ü n e d a y a n a m ıy a n d a r v e z a y ı f zir
v e - t e m e ld e bir m ü d d e t t e n b e r i ç a t ırd ı la r iş i ti lm ekte v e m a h
lu tu n ç ö k m e k ü z e re o ld u ğ u n u h a b e r v e re n belirt i ler h i s sed i l
m e k te idi. B ir m ü d d e t e v v e l bir sarsın tı o ld u v e bu, ü s tü n d e
k a y n a ş a n insan to p lu m la r ın ı ( c e m i y e t ) , y a p t ık la r ı tanrı lar ı
v e k u rd u k la r ı m e d e n iy e t le r i ile b irlikte a l tü st e t m e ğ e k âfi
g e ld i ; z a y ı f tem el, a s ı r l a r d a n beri t a h a m m ü l e d e g e ld iğ i b ü
y ü k y ü k e d a y a n a m a d ı , d a ğ ı ld ı v e m u h te ş e m m a h ru t bü yü k
bir ça t ırd ı ile y ıkıldı .
B u g ü n ü n insan lığ ı , im anının v e inanışının b u çö k ü şü
iç inde , n e y a p t ığ ın ı b i lm ez bir h a ld e , etini v e k em iğin i k e m irm e k te d ir .
— 29 —
Ü m it e d e l im k i; yar ın ın d ü n y a s ı , im anın ı g ö k le r d e n g e
le c e k g ö r ü n m e z k u v v e t le r le v e m e ta f iz ik f ik irler le b e s l e m e
sin. E ğ e r on un k u v v et l i v e m e su t b ir tem eli o lm a s ın ı i s t iy or
s a k b iz in san la r , y en i d ü n y a y a m a d d î b i lg iler in k a b u l e d e b i
leceğ i , h e rk e se u y ar , her h u su sta m ü k e m m e l v e m ü sa v a t ı
göze t ir , bü tü n d ü n y a y a şâm il , ihtirassız, y a la n s ız , İnsan î,
r a s y o n e l v e reel t a z e bir d in v e rm eliy iz . V e b u k ö r p e f i d a
nı, h ep im iz , d e v le t l e r v e fer t le r h a l in d e , gizli hiç b ir f e r d î
v e h u su sî m e n f a a t le r e v e a m a ç l a r a hizm et etm ek siz in sula-
m a l ı v e b es lem eliy iz .
i ş te insanlık , b u tab ia t te yen i b ir d in in d o ğ u ş u n u d ö r t
g ö z le b e k le m e k te d ir . F e n a l ık l a r v e b e d b a h t l ık la r ım ız a n c a k
b u su re tte e b e d iy e n y o k o labilir .
— 30 —