Е .К .Б алапанов, Б .Бвр1баев, А .Б.Д эулетк^лов

ж а ц а и н ф о р м а ц и я л ы к ;

ТЕХНОЛОГИЯЛАР:

информатикадан 30 сабак;

Казакстан Республикасынын Бшм жэне рылым министрлш орта мектеп окушыларына

окулык репнде усынган.К И Сэтбаев атындагы Каз¥ТУ-дыц Акпараттану жэне кпараттык технологиялар институты гылыми-эдютемелш кецезд колледж жене жогары оку орындарьшыц теменп

курс студенттерше окулык ретшде усынган.

Tepminuii басылыи, женделт толъщтырылган

ИТАлматы

ЖТИ2007

УДК 681.3.06 ББК 73 я 7 Б20Авторлар: Балапапов Ермек К,"азыбекулы, техника гылымдарынын кандида­ты, доцент, Халыкаралык акпараттандыру академиясынын академип Казак- стан Республикасы бшмжщ узД1п. Каныш Сэтбаев атындагы КазУТУ кура- мындагы Акпараттык технологиялар институтыныц «Есептеу техникасы» кафедрасынын доценп. 120-ден аса гылыми макалалардын жэне оку-ед!сте- мелж куралдардын авторы.Eopi6aee Бакрт Бор'гбайулы, техника гылымдарыныц кандидаты, доцент. Казак- стан Республикасы бшмшщ УЭДП. «Информатика» кафедрасынын доценп. 150- ден аса гылыми макал алардын жэне оку-ед1стемел1к куралдардын авторы. Дэулеткулов Алдияр Бексештулы, Халыкаралык акпараттандыру академия­сынын муше-корреспондентк Казакстан Республикасы бмпмшщ у зд т .О.Жэупков атындагы РАФМОМИ информатика пэш окытуиысы. 80-нен аса гылыми макал алардын жене оку-едгстемешк куралдардын авторы.

Балапанов E.KL Бер1баев Б., А.Б.Деулеткулов Б20 Жаца информациялык технологиялар: инфоматикадан 30 сабак: Жалпы 6LniM беретш мектептщ жогары сыныптарына, техникумдарга, колледждерге жене жогары оку орындарыныц теменп курс студенттерше арналган окулык. 4 басылым, женделш толыктырылган/Бапапанов ЕД-, Бер1баев Б., Деулеткулов А.Б. - Алматы: ЖТИ. 2007. -400 б.: ил.

ISBN 9965-00-005-0«Жана информациялык технологиялар: информатикадан 30 сабак» - жана

информациялык технологиялар туралы жазылган окулык. Оньщ непзп максаты- оку шыларга компьютерно технологиялардын epeiaiieniKTepi мен мумкщщктерш керсету непзшде накты жумыс icreyai уйрету. Сондыктан, жалпы ал ганда, осы окулык курал каз1рп кездеп колданбалы информатиканын 6ip жуиеге келпршгенкурсы болып табылады. » ■ -•==;

I С.Торайгыров |

ISBN 9965-00-005Л К 1 Т А П Х А Н £ ,'ягга© Балапанов Е.К-,

Бер1баев Б., Деулеткулов А.Б. 2007

1-САБАК и н ф о рм а ц и я ЖЭНЕ ИНФОРМАТИКА..... 171.1. Информация ...................................................... 171.2. Информатика ....................................................221.3. Информация жэне есептеу машиналары ..... 221.4. Жана информациялык технологиялар.........24

2-С.А БАЦ КОМПЬЮТЕРДШ К^РЫЛРЫЛАРЫ.................272.1. Тарихи деректерден ....................................... 272.2. Компьютелйс жуйелер............... ....... .............282.2.1. Компьютерлж жуйелерд1 пайдалану........292.2.2. Аппараттык жабдыктар.............................302.3. Дербес ЭЕМ .................................................... 302.3.1. Дербес ЭЕМ-нщ элементпк базасы..........302.3.2. IBM дербес компьютершщ непзп блоктары.................................... .............................. 32

3-С АБАК ДЕРБЕС КОМПБЮТЕРД1 ICKE КОСУ ЖЭНЕ9Ш1РУ............................. ..................................... 49

ДЕРБЕС КОМПЬЮТЕРДЩ ПЕРНЕТАКТАСЫ ... 49

4-САБАК ПРОГРАММАЛЫК КУРАЛДАР.......................... 56

5-САБАК WINDOWS ЖУЙЕС1НДЕ ЖУМЫС1СТЕУ НЕПЗДЕР1. ........................... ...........64

5.1. WINDOWS туралы жалпы маглуматтар..........645.2. WINDOWS жуйесшщ непзп функция л ары...... 665.3. WINDOWS жуйесшщ непзп угымдары .......... 665.4. WINDOWS жуйесшщ непзп технологиялык принциптер1 .......... ...... ................. ..... ............... .......... 715.5. WINDOWS-Ti icKe косу.......................................755.6. WINDOWS жуйеымен жумысты аяктау..........765.7. WINDOWS-тьщ аныктамалык жуйес1..............79

I 5.7.1. Аныктамалык жуйенщ кыскаша сипаттамасы

МАЗМУНЫ

К1Р1СПЕ ................. ............. .„....... ......,..................................... 14

3

жене оны шакыру....................................................795.7.2. Аныктама алуды уйымдастыру.................... 815.7.3. Аныктамамен жумыс icrey........................... 82

6-САБАК WINDOWS ЖУЙЕСШДЕП ТЕРЕЗЕЛЕРД1ПАЙДАЛАНУ................................................... 86

6.1. Терезелермен орындалатын непзп операциялар............................................................. 866.1.1. Терезенщ аумагын езгерту......................... 866.1.2. Терезенщ орнын ауыстыру......................... 876.1.3. Терезелер мен белпшелер............................ 876.1.4. Экранды толык камтыган терезе................. 876.1.5. Терезе Typnepi............................................... 886.1.6. Терезелерд! ретке kenripy............................ 896.1.7. Колданбалы программаларды icKe косу......916.1.8. Eipieme колданбалы программаларды юке косу 926.2. Компьютер жумысын баскару куралдары ..... 956.3. Файлдармен жумыс icrey ................................ 966.3.1. Орындау командасы..................................... 966.3.2. Парактау-Шолу (Пролистать-обзор) терезем..................................................................... 976.3.3. Файлдарды ашу жене сактау терезелер!......996.3.4. Сухбаттасу терезелершщ стандартты элементтер1......................................................... . 996.4. Бумалар мен жарлыктарды даярлау женежою........ ................................................................ 102

7-САБАК WINDOWS ЖУЙЕСШЩ СТАНДАРТТЫПРОГРАММАЛАРЫ......................................... 105

7.1. WordPad метвдж редакторы....................... 1057.2. Блокнот (Windows 3 .x)......... ........................ 1077.3. Кунпзбе (Windows 3.x)................................. 1077.4. Калькулятор ................................................... 1097.5. Баска да программалар туралы кыскаша маигуматтар........................................................... 109

4

8-САБ AK PAINT ГРАФИКАЛЫК РЕДАКТОРЫ............. 1118.1. Алгашкы маглуматтар .................................... 1118.2. Программа терезеЫ......................................... 1118.3. Колданылатын аспаптар ................................. 1138.4. Сызыктар мен догалар .................................... 1158.5. Геометриялык фигуралар ................................ 1168.6. Аймактардыц iuiin бояу .................................. 1178.7. Микроскоп режим! ........................................... 1188.8. М е тш е н п з у ................................................................. 1198.9. Фрагменттермен жумыс icTey......................... 1208.10. Бейне атрибуттары......................................... 1228.11. Бейнелерд1 дисюге жазу жане оку................ 1238.12. Суреттерд! баспага шыгару......................... 124

9-САБАК Б1РНЕШЕ КОЛДАНБАЛЫ ПРОГРАММАЛАРМЕН ЖУМЫС 1СТЕУ....... 126

9.1. Мал1 мет алмасу............................................... 1269.2. Paint жане WordPad арасында....................... 1269.3. Калькулятор жене Блокнот арасында .......... 128

L10-САБАК WINDOWS ЖУЙЕС1НДЕ М0Т1НД1 БАСПАРА

ШЫРАРУ ............. ............................................... 12910.1. Принтерд! алдын-ала баптау ........................ 12910.2. Унс1з келЫм бойынша принтер параметрлерш тагайындау ..................................... 13010.3. WINDOWS колданбалыпрограммаларынан мэл1метп баспага шыгару ... 13110.4. Баспа Диспетчерймен жумыс icTty.............. 132

11 -САБАК WINDOWS 98 ЖУЙЕС1НДЕГ1 С1ЛТЕУTEPE3ECI.............. ........... ....... ......................... 136

11.1. Сштеу программасын icxe косу ................... 13611.2. Сттф терезесшщ Аспаптар тактасы ......... 13811.3. Файлдарды, каталогтарды копиру жэне олардын ориын ауыстыру...................................... 13911.4. Файлдарды, каталогтарды жою жане

5

калпына келпру....... ............................................ 14211.5. Диск курылымьш бейнелейтш белпшелер .144

11.6. Файлдарды 1зддг.......................................... 14611.7. Колданбалы программалармен байланыс жасау...................................................................... 14711.8. Файлдармен баска операциялар орындау .. 14811.9. Колданбалы программаларды icKe косу.... 149

12-САБАК WINDOWS ОРТАСЫНДА ДИСК1МЕН ЖУМЫС 1СТЕУПРОГРАММАЛАРЫ .......... 153

12.1. Дисюш тексеруге арналганScanDisk программасы........................................ 15312.2. Диск™ дефрагментациялаупрограммасы (Defrag) .......................................... 15612.3. Backup программасы .................................. 158

13-САБАК КОМПЬЮТЕРЛНС ВИРУСТАР..................... 16213.1.Вирустар жене олардын турлер1................. 16213.2..Булшген жене вирус жуккан файлдар....... 16413.3.Компьютерлж вирустардын кыскаша жпстелу1.... . i..................................... 16713.4.Компьютерл1к вирустардан сактанудын непзп тасшдер! 169

14-С.АБАК АРХИВТЕУ ПРОГРАММАЛАРЫ................ 17414.1. Файлдарды архивт^дщ кажеттшп.......... 17414.2. Архивтж файл............................................. 17514.3.WinRAR архивйк программасын пайдалану 17614.3.1. Файлдарды архивке енпзу.............. ....... 17714.3.2. Файлдарды архивтен шыгарып алу........ 17914.3.3. Архивтёрдщ дурыстыгын (бутпшгш) тексеру............ .................................... 1............... 18014.3.4. Архивт! булшуден сактау....................... 180

6

15-С АБАК MS WORD РЕДАКТОРЫ ТУРАЛЫ НЕПЗПMARJ1YMATTAP ................................................... 183

15.1. Жалпы маглуматтар ........................................... 18315.2. WORD редакторын тагайындау, icKe косу жэне онымен жумыс ютеуд1 аяктау........................ 18315.3. WORD экранымен танысу................................ 18515.4. WORD редакторында кужаттарды дайындау жэне оларды сак тау .................................. 18915.4.1. Жаца кужатты даярлау................................. 18915.4.2. “Кужат ашу” сухбат терезесшщ мумкшдпстер1 ........................ .......................................... 19015.4.3. Бас кужатты даяр лау..................................... 19315.4.4. Дискще бар кужатты ашу ............................ 19415.4.5. Баска форматтагы файлдарды а ш у .......... 19615.4.6. Кужатты са к т а у ................................................ 19615.4.7. Корытынды информация ............................... 19815.4.8. Атын озгертпей сактау ................................. 20015.4.9. Кужатты автоматты турде сак тау ............ 200

\ 16-С АБАК МЭТ1НД1 ФОРМАТТАУ ..................................... 20216.1. Символдарды ф орм аттау................................. 20216.1.1.KapinTep (Ш риф тер)...................................... 20216.1.2 Карштердж непзп параметрлерш тагайындау ................................................... .................... 20316.1.3. “Kapin” сухбаттасу терезесш пайдалану .20316.1.4. Мэтш астын с ы з у ............................................. 206

16.2. Абзацтарды ф орм аттау..................................... 20616.2.1...Абзацтарды форматтау тэешдер1 ..............207

16.2.2. Формат менюшщ немесе контекстж менюдщ Абзац командасы ......................................... 20816.2.3. “Форматтау” аспаптар тактасыныц

209куралдары ...........................................................................^16.2.4. Абзацтарды ту р а л а у ....................................... 21016.2.5. Колденец сызгышты пайдалану.................212

16.2.6. Интервалдар. Абзацтыц алдындагы жэне1 сонындагы интервалдарды тагайы ндау................. 212

16.2.7. Жолдардыц арасындагы интервалды тагайындау ............................;.............................. 214

17-С АБАК; ФОРМУЛАЛАР РЕДАКТОРЫ............ 21617.1. Формулалар редакторын icKe косу............21717.2. Математикалык символдар жолы .............. 21717.3. Тендеулерд! теру......................................... 21817.4. Формуланы форматтау............................... 220

18-САБАК; КЕСТЕЛЕРД1 ДАЯРЛАУ ЖЭНЕ ТУЗЕТУ .... 22218.1. Кестелерд1 даярлау...................................... 223

18.1.1. Тор сызыктарын бейнелеу жене жасыру .. 22518.1.2. Кестелерд! баптау..................................... 22518.1.3. Уяшыктарды тандау................................ 226

18.1.4. Уяшыктардыц орнын ауыстыружене KemipMeciH алу............................................22818.1.5. Баганалардын енш езгерту...................... 22918.1.6. Кесте жолдарын баскару.........................230

18.1.7. Уяшыктарды, жолдарды жене баганаларды KipicTipy жене жою......................... 23118.1.8. Кестелер такырыбын даярлау Уяшыктарды 6ipiKTipy ......................................... 234

18.1.9. Уяшыктарды белжтерге белу...................23518.1.10. Кестелерд1 форматтау........................... 236

18.1.11. Кесте=>Автоформат командасын пайдалану..............................................................23618.1.12. Кесте жактауларынынформаттарын тацдау............................................ 238

18.1.13. Жолдар ман баганаларды нем1рлеу......24018.1.14. Кестелерд1 белжтерге белу .................. 241

19-С АБАК WORD РЕДАКТОРЫНДА ГРАФИКПЕНЖУМЫС 1СТЕУ..................... ......................242

19.1. Графиктерд1 орналастыру принциптер! ....24219.2. WORD -та суреттерд1 даярлау ................... 244

19.3. Графикалык редактор аспаптары ............... 244

19.4. Салынган cyperri кемкеру,оныц пшн бояу жэне ернектеу................................. 24619.5. Суреттерд! ерекшелеу..................................... 24819.6. Элементтер тобын уйымдастыру .................. 24919.7. Топты жж теу...................................................... 24919.8. Геометриялык элеменггердщорнын ауыстыру.......................................................... 24919.9. Геометриялык элемснттерд1масштабтау................................................................... 25019.10. Геометриялык элементтердщKemipMeciH алу жене оларды ж ою .......................... 25119.11. Геометриялык элементтердщ алдыцгы немесе соцгы шепте орналасуы ..............................25119.12. Геометриялык элементтерди буру .............. 25119.13.Кез келген пшлндеп фигураларды тузету . 25219.14.Суреттер мен жумыс ютеу кезшдеп непзп мумкшджтер ............. ......................... 25319.15.CypeTri.орналастыру......................................25319.16.Масштабта у 25419.17.Суреттщ.KemipMeciH а л у .............................. 25419.18.Баска программалардан метшджфайлдар ен п зу ........................ ........... ............. ...........25419.19.Метшдж ецдеудщ баска программаларынан файлдарды тасымалдау............................................. 25419.20.MS.DOS форматынан файлды турленд1ру . 255 19.21 .Турлецшршген файлды дисюде сактау...... 25619.22.Кужатты Kepicimue турленд1ру .................... 25619.23.Форматтардыц уйлеам дт ............................ 25719.24.Графикалык объектшерд1 imKe K ipicTipy ... 25719.25.Графикалык форматтар................................. 25719.26.Растрлык.графика .......................................... 25819.27.Векторлык графика.........................................25919.28.Енд1р..........................................................................у 25919.29.Суреттерд1 мэт1нгс K ipicTipy жене олардыц KemipM eciH а л у 26019.30.M ic ro so ft ClipArt -тан c y p e r re p f l i K ipicT ipy 261

9

19.31.Cyperri кадрага немесе метшдж терезеге Kipicripy .........................................................263

19.32.Суреттермен жумыс icrey.............................264

20-САБАК WORD РЕДАКТОРЫНДА КУЖАТТЫБАСЫП ШЫГАРУ............................................265

20.1.Баспага шыгарарда кужатты алдынала карап шыгу...........................................................26520.2..Бет белплерш карап шыгу режим!............. 26520.3. Кужатты алдын ала карап шыгу режим!.....26620.4. Кужатты баспага шыгару...............................270

20.5.Метшнщ 6ipHeoie кеппрмесшбаспага шыгару.......................................................... 27220.6..Кужаттын бел тн баспага шыгару............. 272

20.7. Кужатты косалкы информациями 6ipre баспага шыгару........................................... .............. 27420.8. Кужат туралы косымша информацияны баспага шыгару.......................................................... 27620.9.Баспага шыгарудыц косымша опциялары ... 27720.10.Басылымныц алгашкы нускасын а л у ........277

20.11 .Berrepfli Kepi ретпенбаспага шыгару.......................... ............................... 2782O.12.0picTepfli жацарту.......................................... 27820.13.Байланыстарды жацарту...............................27920.14.Фондык.режимде баспага шыгару............. 27920.15.Басылым кагаздарын тацдау........................ 279

21-САБАК WINDOWS ЖУЙЕС1НДЕП EXCELПРОГРАММАСЫ............................................... 282

21.1. EXCEL программасы туралы жалпы маглуматтар................................................................ 28221.2. EXCEL программасын icKe косу..................28321.3. EXCEL менкймен жумыс аткару..................28421.4. Уяшыктардагы мэл1меттер.......................... 28721.4.1.Метш енпзу .......................................... ..........28721.4.2.Сандарды ен п зу ..............................................288

10

21.4.3.Формулаларды енпзу.................................. 28821.4.4. Баганалар ешмен жолдар бшкттн

езгерту.......мм...*...... ............... ................................. 28821.4.5. Уяшыктагы мел i меттер д1 тузету ............ 28921.5.Жолдармен, баганалармен, блоктарменоперациялар орындау..............................................289

21.5.1.Орын ауыстыру ............................................. 29021.5.2.Кеинрме а л у ......... .................. ...................... 29021.5.3.Жою,.тазалау операциялары ....................... 290

22-САБАК EXCEL-ДБ ФУНКЦИЯЛАР МЭНШ КЕСТЕЛЕУ ........ .......... ...... ............................... 296

22.1 .Уяшыктар мен блоктардыц адрестерш абсолютп, еалыетырмалы жене аралас турдеж азу............ ................... ШМШ.................................. 296

22.2.Кесте метшдерш дайындау........................... 29922.2.1.Метшд1 KapinTiK дайындау........................ 29922.2.2.Турала у 30022.2.3.Фон.T ycT e p i .................................................... 301

23-С АБАК САН ФОРМАТТАРЫ , ИНФОРМАЦИЯНЫКОРГАУ, ЕХСЕЬ-ДЕ МЭЛ1МЕТТЕРД1 БАСПАГА ШЫГАРУ ........................................ 302

23.1. Уяшыктардагы мел1меттерд1 коргау......... 30223.1.1. Уяшыктардыц коргалу касиетшенпзу (алу)....................... ...... ...................................30223.2.Функцияларды колдану................................. 30323.3.Сандар.туралы.................................................. 305

23.4.Кестеш экранга жене принтерге шыгару.... 308

24-САБАК EXCEL-ДЩ ГРАФИКАЛЫК МУМК1НД1КТЕР1 ..............................................310

24.1.Диаграммаларды даярлау ............................. 31024.2..Диаграмма мелшерш езгерту...................... 31424.3. Диаграмма типш езгерту.................. ........... 31424.4. Кещспкте келемдй децгелек диаграмма

тургызу жене оны тузету........................... ........... 31624.5. Диаграммаларды тузету............................... 31724.5.1. Диаграмма элементтершщ мелшерш езгерту жане орнын ауыстыру ............................ 31724.5.2. Атауларды Kipicripy .................................. 31824.5.3. Секторлар TyciH ернектерге езгерту...... 319

24.5.4. Тусмшстемет форматтау .......................... 31924.5.5. Диаграмма аймагыныц мелшершезгерту ..................................................................... 31924.5.6. Диаграмманы баспага шыгаруга дайындау................................................................. 32024.6..Функция графиктерш тургызу................... 320

25-САБАК EXCEL ЭЛЕКТРОНДЫК KECTECIH САНДЫК МОДЕЛЬДЕУГЕПАЙДАЛАНУ .................................................324

26-САБАК EXCEL ПРОГРАММАСЫН МЭЛ1МЕТТЕР БАЗАСЫ РЕТШДЕ ПАЙДАЛАНУ ............... 328

26.1. Мэл1меттерд1 сурьштау жане сузгщен отказу........................*..............................................32826.2. Мэшметтер базасыныц непзп угымдары ... 32926.3. Мэл1меттерд1 сузпден етюзу...................... 32926.3.1. Автосузпш пайдалану ............................... 32926 4. Мэлшеттерд1 сурыптау ............................... 332

27-САБ АК EXCEL ЖУМЫС KIT АБЫ. КЕСТЕЛЕРБАЙЛАНЫСЫ ................................................ 335

27.1..Жумыс Ютабынын парактары .................... 33527.2. Жумыс парактарыныц езара байланысы ... 33727.3. Б1рнеше терезелермен жумыс icr^ ........ 33827.4. Файлдар арасындагы байланыс..................339

28-САБАК КОМПЬЮТЕРЛЖ ЖЕЛШЕР .......................... 34228.1. Компьютерлерд1 желшердщ турлер1 Жергшкп жэне аймактык-таратылган желжр ... 343

28.2. Непзп желшк топологиялар.......................34528.3. Желипк техникалык куралдар .....................345

12

28.4. Желшк программалык куралдар ............... 34628.5. Клиент-сервер технологиясы......................... 34828.6. Желшк технологиялар.................................. 35028.7. Желшк принтерлер........................................ 35228.8. Мел1меттер базасы ........................................ 353

29-САБАК INTERNET ЖЕЛ1С1...........................................35629.1. Аздаган тарихи деректер мен статистикалык мэл1мсттср............................................. .................356

29.2. In te m e t-n e H катынас куру............................. 36029.3. Word Wide W eb.............................................. 36829.3.1. Web жуйесiMeH катынас куру т эсш ........ 368

30-САБАК ЭЛЕКТРОНДЫК ПОЧТА................................. 37430.1. Электрондык поштанын жумыс icrey

принциптерй..................................................37530.2. Электрондык пошта жуйесшдеп адрестер.. 37630.3. Пошталык косалкы аттар...........................37730.4. Компыотерге пошта кызметш орнату........37830.5. Электрондык почтамен жумыс icrcyre арналган танымал программалар (шолу)............ 37930.5.1. Eudora........................................ .................. 37430.5.2. Microsoft Exchange, Internet Mail

шмесе Outlook Express................................ 38130.5.3. NETCOMplete............................................... 38330.5.4. Netscape Messenger......................................38430.5.5. Pegasus M ail.... .............................................38530.6. Microsoft Outlook программасында

электрондык почтамен жумыс icrey......................385

ГЛОССАРИЙ............................................................................. 392

ИНФОРМАТИКА ТЕРМИНДЕР1НЩАРЫЛШЫНША - КДЗАКША С03Д1Г1............................. 401

К1Р1СПЕ

XXI расырдьщ бас кезшдег1 адамзаттыц даму npoueci инфор­мациялык к;огамныц калыптасуымсн ерекшеленэд1, оныц непзп барыты информация жэне оны эвдеу угымымен аныкталады. Осыган байланысты 6ipiHuii кезекке карапайым ецбек кундылыгы мен табиги байлыктар емес, бшхм кундылыгы шыгады. Информация мемлекеттщ даму децгешн аныктайтын стратсгиялык рссурска (корга) айналып, ацпараттык, Modemiemmi цалыптастыру, ягни мэл1мет ендеу мен оны тасымалдау iciH аткару эркениегп дамудыц кажетп шарты болып табылады.

Будан былайгы когамныц жалпы инфракурылымын информация жинау, сактау жэне тарату куралдары мен тесшдер1 аныктайтын болады. Сондыктан б1здщ ел1м1зде де осы мэселелерге коптел кещл бел1нуде, оныц 6ip айгагы ретшде Казакстан Республикасыныц “Акпараттандыру туралы” зацыныц (8.05.2003 ж.) шыкканын айту жеткшкп шыгар.

Соцгы кездеп жеке пайдаланылатын компьютерлердщ внд1р!сте, бизнесте кещнен колданыла бастауы жалпы кэпшшшке кэЫби информациялык технологияларды пайдалана бшудщ аса кажетппн Kopcerri. Б1здщ когамымызда болып жаткан езгерктер орта бШм беру саласынын дамуына да езгер1стер енпзуге себеппп болды.

Назарларыцызга усыньшып отырган бул ютаптыц максаты— окушыларга компьютерлж технологиялардыц ерекшелжтер1

мен мумкшдштерш игеруде кемек корсету жэне накты жумыс ютеуд! уйрету. Сондыктан окулыктыц оцделш шыккан жаца басылымыныц аты да «Жаца акпараттык технологиялар» деп аталган. Окулык Республикамыздыц орта бш м мемлекегпк стандартыныц 10-11 сыныптары багдарламасына сэйкес курастырылган.

K iT an материалдарын игеру барысында окытушыга сабактыц теориялык жэне практикалык материалдарын тацдауда жэне сабакты отюзу эдютемесшде 6 ip a3 еркщдпс бершедь 1с жузшде эр сабактыц теориялык жэне практикалык

14

жактары катарластырыла берш генде, ол 6ip сагаттан терт сагатка дсйш п уакытты камтиды.

Бидщ ойымызша, теория мен практика катар жургенде, яг- ни окытушы тшриялык матсриалды тусйцйргенде 6ip мезгшде оны компьютерде керсетш, окушылар окытушынын ic ерекет1н кайталауы ете тшмд1. Осыган байланысты окулыкка косымша лабораториялык практикумдар 6 ip re шыгарылып отыр. Практикумдагы тапсырмаларды орындау материалды дурыс yryFa, машыктану (тренинг) уакытын хиш д1 пайдалануга мумкшдж бередь

Эрине бйздщ окулык программалауга арналган басшылык немесе белгш 6ip программада жумыс icreyre арналган нускау емес, ce6c6i окулыкта программаларды орналастыру мен бап- таудын техникалык мен жайлары карастырылмаган. Б1здш максатымыз — окушыларга жумыс icrcy кезшде туындайтын накты сурактарды шешу ушш информациялык технологиялар непздерш уйрету.

Окулыктыц ep 6ip тарауында бакылау сурактары мен тапсырмалар бер1лген. М унда окушылар теориялык материалдармен жене компыотерлiK сыныпта орындалатын тапсырмалармен танысып, окыган материалдарын калай тусшгендерш тексеруге мумкшдж беретш ертурл1 сурактар таба алады.

Тапсырмаларды орындау ушш тек компьютер гана емес, дер бес компьютерлерге арналган оф истж программалык жабдыктар керек болады, олар бул ютаптьщ компьютерлж суйемелдеу! — теж!рибелж H eri3 i болып табылады. Олардын информатиканы окып уйренудеп релш геометрияны окыган к езд еп сызгыш пен циркульмен, физиканы окыгандагы физикалык куралдармен салыстыруга болады.

Жалпы алганда окулык Ka3ipri замангы колданбалы инфор- матиканыц 6ip жуйеге к сл п р ш сн курсы болып табылады. Компьютерде жумыс icren отырган ep6ip адам ушш мэтшдж жене графикалык интерфей стщ принциптер1 толык баяндалган, технологияны баяндау барысында кептеген есептер мен тап- сырмаларда информатиканын непзп идеялары мен колданылып

15

журген жумыс icrey принциптер1 карастырылады. Окулыкта бугаи дешн жарык керген кггаптарда камтылган такырыптар (мысалы, информация туралы жалпы маглуматтар, есептеу техннкасынынын тарихы т. с. с.) кыскаша баяндалган.

Бул окулык информациялык технологияларды Microsoft фирмасыныц алган багытымен IBM PC компьютершщ непзшде окып уйрсну багытында кураетырылгандыктан, Windows жуйесшде жумыс icrey идоологиясына, сонымен катар онын H e ri3 ri программалык жабдыктары - Paint (Paintbruch), Microsoft Word, Excel программаларын уйренуге кеп кецш белшген. Окып уйрену практика жузшде колданылып журген кеснтк программалык етмдер мен технологиялар непз1 нде туЫширшедь

Авторлар мазмундаудын абстракт! сипатынан аулак болуга, ep6ip сур акты талдап, проблеманьщ непзп магынасьш тусшдь руге, мэсслеш шешу принциптерш карастыруга тырысты.

Бул кггапта кез келген окулыктагы Т0р1зд1 жана терминдер, ягни атаулар кездеседь Солардыц магынасын T y c i H i n ,

практикада колданатындай дэрежеде y ryF a тырысу керек. Сол себепп кггаптыц тагы o ip непзп элемент! - глоссарий, ягни колданбалы информатиканыц непзп терминдершш жалпы- ланган аныктамалары Kipfli, сонымен катар кездесетш термин- дердщ агылшынша-казакша сездщ бершген. Оныц окушьшарга орыс жэне агылшын тшдер!нде жазылган программалык ешм- дермен жумыс icrey ' кез1нде кемеп тиедь

K cpeK T i программалык жабдыктардын колданылу TepT inT epi, сипаттамалары кггапта келпршген. B ipaK K efi6ip компьютерлж сыныптарда кпаптагыдан езгеше де программалар колданылуы ыктимал. Ондай жагдайда тапсырмаларды калай орындауга болатынын мугал1мдер косымша айтып туспадредь

Окулыкты жазу барысында eлiмiздe жэне шет елдерде жарияланган материалдар пайдаланылды. Ютап сапасы жайлы издердщ пiкipлepiцiз бен усыныстарыцызды кабыл алуга дайын екешм!зд1 айткымыз келед1.

16

1 - САБАК

ИНФОРМАЦИЯ ЖЭНЕ ИНФОРМАТИКА

1.1. Информация

Ei3 6dpiMi3 бала кез1м1зден бастап информация алмасу процеанг кагысамыз. KiTan, газет жене журнал окыганда, радио ты цдап, теледидар кергснде, мугал1ммен, ата-аналармен, достарымызбен эцпмелескенде эртурл1 информация аламыз. Адамдардыц уйде, мектепте, жумыста жене кешеде 6ip-6ipiMCH сейлесу1 де информация турлерш щ: сездер дщ , ойлардын, хабарлардын, мэл1меттердш алмасуына мысал бола алады. Адамдардыц араласуы мен 6ipre журу1 - жумыс \стеу, оку жэне ойнау - информация алмасуынсыз жузеге аса алмайды. Бершген информациялар e3iMi3re, заттарымызга катысты айтылып, айнала ортамызда болып жаткан окигапармен тьпыз байланыста болады.

Информацияны жазу м у м к ш д т пайда болганнан бастап, информация алмасу тек ауызба-ауыз айтумен немесе эртурл1 кимылдармен гана емес, оку-жазу аркылы да берше бастады. Оки бшу жэне ойын жазып жетюзе бшу - адамзаттын сауаттылы- гынын белпс! бола бастады. Ойды жазып кал дыру тек мапгумат пен хабар алмасу гана емес, адамзаттын i3ri казыныларын урпактан урпакка жетюзу м ум ю н дтн бердь

XV гасырда малi метл кагазга басып шыгару станогыныц пайда болуы ютап шыгару iciH жолга койып, адамзаттын алтын ойларын тжелей копш Ы кке ж етю зуге м умкш дж жасады. Клтаптарды, окулыктарды кептеп басып шыгару, кепшмнк ютапханаларынын ашылуы адамзатты жалпы сауаттылыкка жетелеп, мэдениеттщ жаца даму ксзецш бастады д<уге болады.

Х1Х-ХХ гасырлардагы телеграфтыц, телефонный, радионыц шыгуы информацияны кез келген кашыктыкка жарык сэулес]- нщ тарау жылдамдыгымен жетюзуге мумюндж бердй. Ал теле­дидар дыц шыгуы уйде отырып-ак, дуниел^ не болып жатканын

I 6inin, кин<* спектакльдерд1 Kopin, окып уй реяурбвгд^ ам а^ -рын толык жузеге асыра алатын куйпр ж̂ ¥К*ЙйГ.“ пму-дщ

I академик С.Бейсембаег! атындагы гылыми 17

1_К1ТАПХАНА^'-'I

Мэл1меттерд1 1здеу мен ендеудш бурый болмаган жаца мумющйктерш XX гасырдын ортасында шыккан электрондык есептеу машиналары (ЭЕМ, шет елдерде олар компьютер деп аталады) берд1. ЭЕМ-дер эуелде есеп-кисап жумыстарын автоматтандыру yuiiH шыгарылган едь Кешннен оларлагы мелшеттерд! магннтпк таспаларга жазып, кагазга басып, ЭЕМ экранына шыгару касиеттерi бар екеш аныкталды. Оларды дамьгга отырып, архив жасау ic шде, мэпндерд! терт тузетуде, сызу мен графикалык жумыстарда, eaaipicn автоматтандыруда жэне де баска адамныц кептеген кызмет салаларында колдана бастады.

“Информация” терминi латынныц тус!нд1ру, баяндау, бшу деген угымынан туындаган агылшыннын information сез!нен шыккан. Информацияны 6i3 ауызша немесе жазбаша турде, кимыл не козгалыс туршде бере аламыз. Кез келген керект1 информацияныц магынасын тусшш, оны баскапарга жетюзш, сонын непз1нде белгш 6ip ой туйем!з.

Сабак устшде мугал1м жаца информацияны окушыларга жетюзедь ал окушылар оны кабылдап, магынасын тусшш, естершде сактайды жэне жауап бередь Окып уйренуге K epeicri

информацияны компьютердеп де алуга болады, мэселен ол суреттерд^ оган кажет T y c itm ip y мепндерш тексеру сурак- тарын арнайы программа кемепмен экранга шыгарып бередь

Б1з ез1м1зге кажет информацияны окулык пен ютаптардан, газет-журналдардан, теледидар хабарлары мен кинофильмдер- ден алып, керектшерш дептерге конспект туршде жазып аламыз. © H zupicT eri информация жиыны сызулар мен мэтшдер туршде, аныктамалар мен есеп беру, кестелер туршде кездеседь Осындай информацияларды ЭЕМ аркылы да алуга болады.

Информация кез келген турде б1зге белгш 6 ip маглуматтар бередг, Ол б1здщ айналамызда не болганы немесе не болып жатканы туралы деректер бере алады, мысалы: кеше не уггещ, сртсн не ютёй||з, мектеп o i n p y кепйнде кандай кейлек кием1з немесе кайда жумыс ютейм13 деген сурактарга жауап бере алады. B ipaK информация еркашан белгш 6 ip турде - эцпме, сурет, макала жэне т.б. туршде болуга тшс. Сызулар мен

18

музы калы к шыгармалар, ютаптар мен суреттер, спектакльдер мен кинофильмдер - 6epi де информацияны жетюзу турлер1 болып саналады. Кандай турде бершсе де информация ез1м]зд1 коршаган ортаныц накты немесе щ ящ агы K o p in ic i болады.

Жалпы тургыдан алганда, информация - тацбалар мен сигналдар тур1нде бершген елсмнш, заттыц бейнес1 болып саналады. И н ф орм ация алу дегеш м1з - б1зд! коршаган кубылыстар мен нысандардыц езара байланыстары, курылымы немесе олардыц 6ip-6ipiHe катысуы жешнде накты маглуматтар ма! мелiметтер алу деген сез.

Сонымен, информация - бел гш oip иерее (адам, жануар, зат, кубы лы с) туралы тацбалар мен сигналдар турш де бершетш маглуматтар.

Информацияныц TynKi заттык мазмуны оны ц н е п з п касиеттерш - д е л д т мен толыктыгын, багалылыгы мен кажетшппн, аныктылыгы мен тусшнстиппн ашуга кемектеседь

Информация icTin акикаттык жагдайын толык ашатын болса, оныц дел болганы. Делд1п жок информация оны тушн- беушшкке жене соган байланысты Tepic шеппм кабылдауга екелш соктыруы мумюн.

Егер информация оны тусж уге жене белгип 6ip шенлм кабылдауга ж еткЫ кп болса, онда оны ц толы к болганы . Информацияныц толык болмауы ол жешнде белгшi 6ip тужы- рымга келуге кедерпеш типзш, кателжке урындыруы мумюн.

Информацияны ц багалы лы гы оны пайдалана отырып, кандай меселелер шеше алатын ы мыз га байланысты болады. в зек п (дер кезшде бершген) информация жумыс шарттары езгергеи жагдайда ете керек болады.

Егер багалы, epi e3eKTi информация TyciHiKci3 сездермен жазылса, онын пайдага аспайтыны езшен-ак б е л г ш . Егер информацияны пайдаланушылар тшшде жазса, ол т усиикпи болады.

Информация турлерн метш, сурет, фотобейне, дыбыстык сигналдар, электр сигналдары, магнитик жазба жене т. б.

Когамнын даму кезендерш де адамдар кептеген тшдерд1 пайдаланды, олар: кимылдар мен мимика т ш , сы зу-сурег ттлдер1 , музыка т ш мен сейлесу ттлдер1, т.б.

19

Кептеген тшдердщ неиз! алфавит (елш-би) болып саналады. Алфавит - белгш 6ip тшдщ кез келген сездерш курай алатын символдарыньщ жиыны.

Алфавит мысалдары:1. Латын алфавип: А, В, С, D, Е, F, G, Н, I, J, К, L, М, N, О, Р,

Q, R, S, Т, U, V, W, X, Y, Z.2. Казак алфавит!: А, 0 , Б, В, Г, F, Д, Е, Ж, 3, И, Й, I, К, К, Л,

М, Н, Ц, О, П, Р, С, Т, У, Y, Y, Ф, X, Ц, Ч, Ш, Щ, Ъ, Ы, Ь, Э, Ю, Я.

3. Табига (натурал) сандар алфавип: 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9.4. Екшк сандар алфавип: 0, 1.

Екшк сандар алфавитшщ карапайымдылыгы, оны есептеу техникасында кен колдануга мумкшдж бердк 0 жене 1 мандер! ЭЕМ-дерде “магниттелген - магниттелмеген”, “заряды бар- заряды жок”, ‘Чеке косылган - косылмаган” деген сиякты жене тагы да баска физикалык калыптармен керсетшед1. Екшк сандар кемепмен кез келген алфавиттщ символдары кодтар туршде танбалана алады, ягни бул — кез келген тшде жазылган мел1мет еюл1к кодтар туршде бейнеленед1 деген сез.

Мысалы, ЭЕМ-де латын, казак алфавиттершщ e p in T e p i мен цифрлар 0 мен 1 пзбегшен туратын c e r i 3 e K in iK танбамен бейнеленед1:

Opin Код Opin Код Сан КодА 10000000 А 01000001 0 001100000 11110000 В 01000010 1 00110001Б 10000001 С 01000011 2 00110010В 10000010 D 01000100 3 00110011Г 10000011 Е 01000101 4 00110100F 11110001 F 01000110 5 00110101“АНА” деген сез 24-разрядты мынадай екшк сандармен

бейнелшедп:АНА - 10000000 10001011 10000000 Компьютердш жадында сакталатын информациянын барлык

турлер1 - сездер, сандар, суреттер, компьютер жумысын баскару программалары - 6 e p i де екшк сандар *ri36eri тур1нде

20

жазылады. Сондыктан есептеу техникасы нда 0 мен 1-ден туратын екш ж сан тацбалары арнайы термннмен бит деп аталады. Бит - агылшын тш ндеп bit (binary digit - екш к танба) деген кыскарган сез. ЭЕМ-де колданылатын символдык тацба- ларды бейнелейтш сеп з разрядты екш к санды “байт” (агыл- шынныц byte деген сез1нен) деп атау кел1стген.

Сонымсн 1 байт 6ip-6ipiMeH катарласа тсзбек туршде орна­ласкан 8 биттен турады, мысалы,

Е - 10000101, е - 10100101, / - 00101111, 8 - 00111000 т.с.с.

Кез келген ондык сан белгш! 6ip ереже аркылы екшж санга айналады жене екш к санды кайтадан ондык санга айналдыру киын емес. Ал ерштер мен символдарга келенн болсак, олар ретп турде жазылып, еркайсысы турган HOMipiie сейкес eiciniK кодка ие болады. Екшк сандарды ондык сандар тер!‘зд1 косу га. азайтуга, кебейтуге жене белуге болады.

Екш к сандарды ондык сандарга айналдыру ережеЫ киын емес, ол yuiiH мына жолдарды карастырайык.

Ондык сан: 0,о 110 2,0 3,0 4 |0 5,0 6,0 10|О 1110 Екшк сан: 02 12 10, 11, 1002 1012 1102 1010, 10112 Мунда жогаргы жолда 1-ден 11-ге дешнп ондык сандар, ал

теменп жолда соларга сейкес екш к сандар жазылган.EKmiK сандарды ондык сандарга айналдыру олардыц ep6ip

разрядын (1 немесе 0 санын) турган орнына байланысты еюнщ дережелер1не — 1, 2, 4, 8, 16, т.с.с. кебейпп, шыккан сандарды косу аркылы журпзш едк Мысалы, 10112 болып жазылатын eiciniK сан ондык санга былай турловдрйюдк

23 22 2 1 2° — eKiHin осындай дережелер} саннын разрядтарымен кебейтш п косылады

1 0 1 12 = 1* 23+ 0 * 22+ 1* 2 |+ 1* 2°=8 + 0 + 2 + 1 =11 !0 Kcpiciume ондык сандарды, екш к сандарга айналдыру ушш:

сол санды еюге белем1з, шыккан белшдшй тап >1 еюге белемп, одан шыккан санды да, осылайша 6eAiuai 6ipre тец болганша, б1ртшдеп exire беле 6epeMi3. Ец соцгы белшдщен басталып жазылатын калдык сандар Ti36eri iздeлiнiп отырган екмпк саннын тацбаларын курайды. Енш 12 ондык санын екш к санга

21

айналдыру мысалын карастырайык:12 I 2

12. I 6 I 2О 6 I 31 2

О 21 1 1

НетижеЫ — 1100, деген екш к сан болып шыгады.

1.2. Информатика

Информатика — ЭЕМ аркылы информацияны ж инау, сактау, турлещиру, жетюзу жане оны пайдалану зандылык- тары мен тесш дерш зерттейтш жаца гылыми пен. Инфор- матиканы окытудыц маныздылыгы бул гылымныц тек ЭЕМ- дерд1 пайдалану мумкшджтерй мен олардын жумыс icT ey принциптерш туЫширш кана коймай, когамдык ем!рде жене адамдар арасында информацияны кевднен тарату зандары мен Teciiwepi туралы туспнктер бередь

Ka3ipri кезде жаца ЭЕМ -дер кунбе-кун пайда болып, олардын даму npoueci уздше^з гылыми-техникалык процеске айналып отыр. Сонымен катар информацияны ецдеу, жинау жене бер у т есш д epi де куннен кунге дамып келедь Осы себептерге байланысты информатика жи! езгер 1 ске ушырайтын гылыми пен болып' саналады да, оны окып уйрену куннен кунге курдел1лен1П барады.

Информатиканыц непзп объекпс1 , ягни оньщ шиюзаты мен 6epeTiH OHiwi информация болып саналады. Сондыктан “информация** угымы информатика мен ЭЕМ-де жумыс icTeyдщ ен тубегейл1 атауларыныц 6ipi болып есептеледь

1.3. Информация жэне есептеу машнналары

Бул кунде ЭЕМ информацияны ецдеудш ец непзп куралы болып саналады. 70-жы лдарда электрониканыц дамуы компьютерд1 н жана турш - жеке пайдаланы латы н дербес компьютерлерд! кептеп шыгаруга жол ашты. Олар каз1 рде

22

мектептерде, институттарда, баспаханаларда, т.б. орындарда кецшен колданыла бастады. Мундай компьютерлерд1 окуда, жумыста, ойнау ymiH, тагы да баска кептеген максаттарда пайдалануга болады. Осы компьютерлерд1 enaipic пен жобалау к ш д е , гылыми зерттеу жумыстары мен б ш м беруде пайдалану, миллиондаган адамдардыц жумыстарынын мазмуны мен орындалуын тубегейл1 турде езгертп деуге болады.

Ец алдымен ЭЕМ-дер енщ рютщ автоматтандырылган технологиясын жасауга мумкшджтер ашып бередь Онын успне, сол технология кемепмен, ЭЕМ-дермен баскарылатыи жаца машина, курал-сайман жене курылгылар жасалынады. Осылардыц непзш де XXI гасырдыц басында есептеу машиналары “адамсыз” жумыс аткара алатын ен д 1р 1с технологиясын жасау мумкшдоктерш 6epin отыр. Осы сиякты “болашактыц” фабрикаларында колмен ютелетш жумыстардын бэрш роботтар орындайды да, адамдардыц рел1 etmipicTi жоспарлау, роботтар жумысын баскару жене ЭЕМ кемепмен

I жана буйым жасау icrepiH жобалау гана болып калады.Бугшнщ ез1нде-ак кептеген кызмет салаларында ЭЕМ-дерд!

пайдалану адамдарга информацияны жинау, дайындау жене ецдеу жумыстарын оцайлатып, жобалау жене гылыми зерттеу жумыстарын жылдам журпзуге мумкшдж бердк ЭЕМ-дер мектептерге де келе бастады, олар физика, математика, химия мен биология сиякты жене баска да пендерд! окып уйренуде улкен кемек беред!.

ЭЕМ-мен карым-катынас жасау жене оларды ез жумысьшда пайдалана бшу, будан бурынгы аталарымыздыц каламсаппен сауат ашканы сиякты алдагы 10-15 жылда б1здер ушш ен KepeKTi зат болып, компьютерлж сауаттылыктын Heri3iH

! калайды.Компьютерлж сауаттьыык деп компьютерде пайдалана

отырып, оку, жазу, есептеу, сурет салу жэне информация 1здеу жолларын мецгеруд! айтады.

ЭЕМ-д1 жумыста тшмд! пайдалану белгш! 6ip медениет иеа I болуды талап етед1, ягни ол медениеттшктш белпс! болып

23

саналады. Ол ушш ЭЕМ-нщ непзп мумюнджтерш жаксы бшу кажет, олар: меселелерд1 (есептердО айкын турде коя бшу, оларды шешудш жоспарын жасау жене ЭЕМ-ге тусш!кп турде жазу; есеп шыгаруга Kepeicri MoniMcnepji айкын дай бшу мен алыетан Н0тижслсрд1 талдау тесшдерщ epoip адамнын жет1к Mcurepyi болып табылады. Мундай медениетгшкп игеру логика мен информатика зандарын бшуге барып торелЬдь

1.4. Жаца информациялык технологиялар

Кед!мп информациялык технологиялар деп, кобшесе кагаз жузшде эртурл1 информацияларды дайындау, жинау, ондеу жэне жетюзу процестерш айтады. Жаца информациялык технологиялар деп, ЭЕМ-дер мен олардыц желшер! аркылы - ecipece дербес компьютерлер кемеп аркылы- информацияны дайындау, жинау, жетюзу жоне ондеу технологияларын айтады.

Информациялык процестер - адамдар арасында, T ip i организмдерде, тсхникалык курылгыларда жоне когамдык OMipAe информацияны жeткiзy, жинактау жене турленд!ру процестерь

Дербес ЭЕМ-дер - жумыста жене уйде адамнын пайдалануына арналган шагын компьютерлер.

Дербес ЭЕМ-дер журналдар, ютаптар жене ертурл! кужаттар дайындауда м&пн Tepin, оны тузету ушш кешнен колданылады. Мундай жумыста компьютерлердщ баспа машинкаларынан артыкшылыгы талас тудырмайды, олар: кателердщ азаюы, материалдарды дайындау жылдамдыгынын ecyi, оларды безешпру сапасынын артуы. Басып шыгарылуга THic едебиеттщ жогаргы сапасын камтамасыз ететш лазерл1к принтер! бар компьютерлер непзшде детеншн шагын баспа жуйелерi, одан да ыцгайлы жабдык болып есептеледь

Сондай-ак жаца информациялык технологиялар дегешмз - ЭЕМ жадында сакталган картотекадагы, каталогтар дагы, ертурл! архивтер мен ютапханалардагы информацияларды жинактауга, 6ip iK x ip in сактауга, керектшерш жылдам !здеп табуга болатын ер тур.л! мел!меттер базасы мен

24

информациялык жуйелер. Жаца информациялык технологиялардыц дамуын ЭБМ желшер ше нег1зделген электрондык почтасыз, байланыс желшер1 мен информациялык коммуникацияларсыз кезгс елестету мумкш емес. Когамымызды дербес компьютерлермен, ЭЕМ желшер1мен, информациялык корлармен толык камтамасыз етсек, информацияны пайдалану, алу жэне тарату icTepiH уйымдастыру жаца сатыга кетсршсдк Олар буган деш нп колданылган “кагаздагы” информацияны алу мен таратуды толыктыра отырып, когамымызда акпараттандыру процестерш арттыра туседь Жаца информациялык технологиялардыц жан-жактылыгын дурыс тусш у y m iH технология угымыныц мэнш ашып алу кажет. Когамдык дамудыц алгашкы кезецдершде “технология” деп белгш 6ip буйымдарды жасау кезшдеп тэсшдер жиынын айтатын едь

©HflipicTiu курдел1лену1, оны механикаландыру мен автоматтандыру, технология угымын машиналар, механизмдер, курал-саймандар жэне т.б. OHAipyAi уйымдастыру тэсшдepi мен оган K epeicri техникалык жабдыктар жиыны ретшде кабылдауды калыптастырды.

Есептеу машиналарын баскару курылгылары ретшде пайдалану мен автоматтандыруга непзделген осы кездеп жаца ендщс технологиялары, оны кайта куру icrepi мен оган кететш жумыс келемш алдскайда оцайлатып ж1бсрдк Осыган орай Ka3ipri “технология” угымына, аз дегеннщ езшде уш компожнт- ещйрюке Kepeicri жабдыктар, оны курастыру тэсшдер! мен оны ойдагыдай уйымдастыру жолдары жэне оныц imiHe машметтер базасы мен 61л1м базалары, ЭЕМ-да жобалау жабдыктары жане т.б. компьютерлж техникалар юредк BipaK

олардын 6dpi де мэлйметтер базасы мен информация корлары бар, ЭЕМ аркылы жобалау жабдыктары жэне т. с.с. мумюшцкТер1 бар, компьютерлж техникага непзделген болуы THic. Ал буларды карастыру ymiH ЭЕМ жумысын калай баскаруга болатынын аныктайтын программаларды 6inyiMi3 керек. Кез келген жаца жумыска ЭЕМ-ш пайдалану ymin оган жаца косымша курылгылар алганнан repi соган Kepeicri жаца

25

программалар алу кажет болады.ЭЕМ жумысында программалар оньщ ic-эрекетшщ реттшп

мен ережелерш жэне оган косылган курылгылардыц да кызмет ету ерекшелнегерш аныктауга жол ашады. 0p6ip компьютердщ программалар жиыны оны пайдаланудыц бар мумюндштерш аныктап бередь Егер программалары болмаса, машина ешкандай да жумыс аткара алмайды.

Кез келген ЭЕМ-мен жумыс icrey оньщ программаларын окып уйренуден басталады. Ал 9p6ip улкен, орташа, шагын немесе дербес ЭЕМ турлершде кептеген программалык жабдыктар бар, сондыктан ЭЕМ-д1 уйрену оньщ программаларымен" танысудан басталады.

Сурактар

1. Компьютерлж сауаттылык деген не?2. Информатика угымыныц аныктамасы. Информатика нал

окытады?3. Информатика неге кунбе-кун дамып отыратын гылым?4. Информация дегевим1з не?5. Информация берудщ екшк жуйеы деген не? Бит, байт

угымдарын калай T y c iH e c i3 ?

6. Информацияныц кандай турлерш бшеыздер?7. Информациялык технология деген не жэне оныц жаца

информациялык технологиялардан айырмашылыгы неде?8. Информациялык процестер деген не?9. Дербес компьютер деп кандай ЭЕМ-дерд1 айтады?10. Ертецп куннщ технология л арында ЭЕМ програм-

маларыныц аткаратын рол1 кандай?

26

2 - САБАК

КОМПЬЮТЕРДШ KV РЫЛ РЫЛА РЫ

2.1. Тарихи деректерден

Адамзат баласы дамудын барлык тарихи кезендерш де есептеу жумыстарын ж урпзш отыруга аркашанда муктаж болды. Алгашкы кезецдерде оган, аяк-кол саусактары секций карапайым куралдар жеткцпкт! болды. Рылым мен техника дамуына байланысты есептеу жумыстарынын к а ж е т т ш т артып, оны женшдету уппн арнайы куралдар - абак, есепшот, арифмометр арнаулы математикалык кестелер шыгарыла бастады. E ip aK успм1здеп гасырдыц 40 жылдарында, ядролык физиканын даму ерекшел1ктер!не байланысты, колмен есептеу icT ep i кептеген материалдык ресурстарды жэне адамнын тткелей араласуын тал ап ете бастады. Мысалы, “Маихеттен жобасын*' (АКШ-тагы атом бомбасын жасау) icK e асыру кезшде есептеу жумыстарына 600 адам катысты, олардын б1рсыпырасы тжелей есептеумен айналысып, калгандары сол жумыстыц дурыстыгьш те кс ер in отырды.

XX гасырдын ортасында информацияны ецдеуд1 автоматтандыру icinin кажетп л iri (к ебш се эскери талаптарга сай) электрондык техника мен технологияньщ каркынды дамуына ce6enoii болды.

Электроника табыстары н ети ж есш де жасалынган техникалык аспаптар электрондык ecenreyiui машиналар (ЭЕМ) деп атапа бастады.

1946 жылы алгаш пайда болган ЭЕМ -дер электрондык шамдар нспзшде жумыс ютейпн, улкен залдарда орналаскан, келемд! электрондык жабдыктар болатын. BipaK 1948 жылдын езшде-ак электрондык шамдар шагын электрондык аспаптармен- транзисторлармсн алмастырылып, компьютер лердщ бурынгы

I жумыс еш м дш ш сакталынганмен, колем! жуз есеге дей!н темеядед!.

27

70 жылдар сонында интегралдык схемалардан немесе чиптерден жасалган мини-ЭЕМ-дер шыга бастады (транзнсторлар мен олардын арасындагы кажетп байланыстар 6ip пластинада орналаскан). Осындай микропроцессорлардьщ (6ipiKTipmreH интегралдык схемадан — БИС элементтершен туратын) шыгуы дербес компьютерлер заманы басталганынын алгашкы белпЫ болды.

Алгашкы есептеу жумыстарын автоматтандыруга арналган ЭЕМ-дер куннен кунге артып келе жаткан информация агьшымен жумыс {стеуде ете ыцгайлы кур ал болып шыкты.

Бастапкы кезецде ЭЕМ-дерде тек арнайы уйретшген адамдар гана жумыс icTefli, 6ipaK онша дайындыгы жок адамдардыц компьютерд! пайдалану муктаждыгы маман еместерге арналган машина жасау кажетплтн тудырды.

70 жылдар басында “турмыстык” (уйдеп) компьютерлер деп аталган микрокомпьютерлер шыкты. Олардыц мумкщщктер1 щектеущ болатын, тек ойнау упин жене шагын метшдер теру ушш гана пайдаланылды. 70 жылдар ортасында турмыстык компьютерлердщ етек алганы сондай, оларды сусын шыгаратын фирмалар да (Coca Cola) жасай бастады.

Дегенмен, микрокомпьютерлер дамуындагы ец елеул1 окига болып 1981 жылы IBM фирмасы жасаган, кешннен “дербес компьютер” деп аталган шагын компьютердш шыгуы болды.

Сол уакыттан бастап осы атау шагын компьютерлер тобыныц жалпы аты есебшде туракталынып калды.

2.2. Компьютерлж жуйелер

IBM фирмасыныц аныктамасы бойынша компьютерл1к (есептсу) жуйелер терт нег1зп курамнан турады:

1) шыгарылатын ecenTi, орындалатын жумысты меселе ретшде койып, соныц нэтижесш алатын адам;

2) аппараттык жасактама (Hardware);3) мел1меттер файлы;4) компьютерд1ц программалык жасактамасы (Software).Компьютерлж жуйелер угымын немесе мел1меттерд1 ендеу

жуйелер1н осы терт комбинацияиы - машиналарды,

28

мел1меттерд1, программаларды жэне адамды - 6 ip iK T ip e карастыру кезшде колданады.

2.2.1. Компьютерл1к жуйелерд1 пайдалану

Ж умыс ош м дШ п . Баска куралдар мен машиналарды колдангандагы сиякты, компьютерд! пайдапанудыц ен алгашкы ce6e6i жумыс ешмдипгш арттыру болып саналады.

Егер компьютерд! есеп-кисап жасау, мэл1меттерд1 ецдеу немесе кужаттарды кагазга басып алу icTepiHe пайдалансаныз, ci3 6 ip сагатта кептеген йстерд! тындырасыз. Мысалы, машинкада метш басатын шебер адам 6 ip минутта 60-тан 80 сезге дейш немесе 6-8 жолга дейш метш басатын болса, орташа мумющйкп компьютер минутына 1200 жол баса алады. Демек, 6 ip компьютер 150-200 адамды алмастыра алады деген сез.

Мэл1меттерд1 ецдеу жылдамдыгы. Компьютерд! пайдаланудагы eKimui себеп мел!меттерд1 улкен жылдамдыкпен ецдеу болып саналады. Дайындыгы мол маман адам минутына 250 сез окып шыга алатын болса, компьютер 1000 000 сез оки алады екен. Мысалы, Чикаго каласыньщ телефон аныктамапыгы 788 000 адамдар атауынан, ал адрестер мен телефон нем1рлерш коссак, 32 000 000 жол информациядан турады екен. Минутына 250 сез окитын адам осы аныктамалыкты окып шыгу упин 250 сагат уакыт ж1беред1. Ал, орта мумкшдпеп компьютер оны 30 секундка жетпейтш уакытта окып шыга алады. Сол себетт телефон станцияларында, аиыктамалык 1здеу кызметтершде ЭЕМ кешнш колданылады.

Дэлд1к пен укыпты лык. Компьютерл1к жуйелерд1 пайдаланудагы уппнпл себеп - олардыц делднт мен укыптылыгында жатыр. Егер 6i3 компьютерге накты мел1меттер 6epin, оларды ецдеудш дурыс жолдарын керсетсек, ол еркашанда катеЫз дурыс нетижелер бередь Кейде компьютер кате нетиже берд1 деп айтады. Мундайда компьютердщ кателеспейтшш, катснш себеб] мел1меттердщ оган дурыс бершмегендптнен немесе осы максатка арналган мел1меттерд1

I ецдеу алгоритм!Hiн кате болганы скенш ашып айту кажет.

29

Bi3 улкен ЭЕМ-д1 немесе дербес компьютер^ алсак та, олар 6ip-6ipiHe уксас принципте жумыс кггейтш мынадай курамнан турады:

1. орталык процессор; ’2. енпзу курылгысы;3. есте сактау курылгысы;4. шыгару курылгысы.Орталык процессор барлык, есептеу жэне информация

оцдеу icrepiH орындайды. Bip интегралдык схемадан туратын процессор микропроцессор деп аталады. KYpдeлi машиналарда процессор 6ip-6ipiMeH езара байланысты 6ipHenie интегралдык схемалар жиынынан турады.

Енпзу курылгысы информацияны компыотерге енпзу кызметш аткарады.

Есте сактау курылгысы программаларды, мэлiмeттepдi жэне жумыс нэтижелерш компьютер жадына сактауга арналган

Шыгару курылгысы компьютердш жумыс нэтижесш адамдарга ж етюзу ушш колданылады.

2.3. Дербес ЭЕМ

2.3.1. Дербес ЭЕМ-нщ элементпк базасы

Дербес ЭЕМ-Н1 Ц (ДЭЕМ) элементпк базасы болатын электрондык компоненттер1 информация ецдеудщ белгш 6ip кызметш немесе оны сактау ic iH аткарады. Мундай компоненттер интегралдык схемалар деп аталады. Интегралдык схема металдан не пластмассадан жасалган корапка салынган жартылай етюзпигп кристалл ар дан турады. Жiцiшкe жш секщц арнайы сымдар осы кристаллы кораптын шетю такшаларымен жалгастырады.

Жартьшай O T K i3 rin rri кристалл кебшесе ете таза кремнийден жасалады, оны жасауда вакуумдык бурку, тырналау, коспаларды иондык турде енпзу, дэлме-дэл фотолитография T9pi3fli жэне де баска жогары сапалы технологиялар колданылады.

2.2.2. Аппараттык жабдыктар

30

Осындай курдел1 технология нэтижесшдс кристалла электр схсмасына 6ipiieripmreH “электрондык молекулалар” жасалады. Олар 6ip кристалл келемшде (5x5 мм) жуз мыцнан аса 6ip- GipiMCH байланыскан “электрондык молскулаларды” курастырып, ете курдел1 информацияны турленд1ру жумыстарын орындай алады. Мумкш болашакта осындай схемалар элементтер1 релш тчкслей угымдагы заттардыц молекулалары аткаратын шыгар.

Интегралдык схемаларды ж асау, тексеру, олардыц сапаларын бакылау - барлыгы да автоматтандырылган, оныц устш е оларды сериялык турде шыгару да мецгер1лген. Интегралдык схемаларды шыгаруды баспаханалардагы штапты кебейтш шыгарумсн салыстыруга болады. Олар ездер ш щ аткаратын функцияларына карай ЭЕМ-нщ ер турл! тепктершщ- ш ифраторлардыц, сумматорларды ц, куш ейтю ш тердщ турлер1не байланысты белек-белек топтарга жпетелш, серн ял ар га белшш шыгарылады.

Бул схемалардыц интегралдык (6ipiKTipuireH) деп аталу c e 6 c6 i, олардыц 6ip кристалы курдел1 логикалык функциялардын белпл1 GipeyiH орындай алады, сосын олардан транзисторлар мен диодтардан курастырылатын сиякты машина кондыргылары оцай жасалады.

ДЭЕМ б 1 рыцгай аппараттык жуйеге 6ipiicripmreH техникалык электрондык курылгылар жиынынан турады. ДЭЕМ курамына KipcTiH барлык курылгыларды олардыц функционалдык белгшер1не карай exire белу калыптаскаи, олар: жуйелк блок жене сырткы курылгылар.

Жуйелж блок мыналардан турады:- микропроцессор;- опсративт1 есте сактаушы курылгы немесе жедел жады;- туракты есте сактаушы курылгы;- коректену блогы мен мел1мет енпзу-шыгару порттары.

Ал, сырткы курылгылар былайша белшедк- информация eHri3y курылгылары;- информация шыгару курьшгылары;- информация жинактауыштар.

31

ДЭЕМ-нщ курамында ец аз дегенде жуйелж блок, б1р-б1рден енпзу, шыгару курылгылары жэне ец аз дегенде 6ip информация жинактауыш курылгы юредь ДЭЕМ-де шешшетш мэеелеге байланысты пайдаланушы адам оныц минималды конфигурациясына косымша niencepi курылгыларды косу аркылы кецейтуше болады.

Информация мен баскару командаларын енпзетш непзп курылгыларга пернетакта (клавиатура), “тышкан” тэрпд 1

тетш жене сканер (i3 кесюш) жатады. Осындай функцияларды булардан езге жарык каламупггары, жарык сезпш планшеттер, джойстиктер (уршык Tepi?nec тетж) жене баска да меселелерш шешуге колданылатын куралдар орындайды. Мысалы, осылардыц кейбйреуш жобалау жумыстарын автоматтандыруда колдануга болады.

2.3.2. IBM дербес компьютершщ непзп блоктары

Эдетте IBM дербес компьютерлер1 2.1 суретте керсетшгендей мынадай бел1ктерден (блоктардан) турады:

- жуйелж блок (т1к немесе жатык корапта орналаскан) — 1- блок;

- метшдш жене графикалык информацияны кесшндеуге арналган монитор немесе дисплей — 2-блок;

- ер турл1 символдарды компьютерге енпзуге арналган перне такта немесе пернелж - 3-блок;

Компьютердеп ец непзп курылгы - жуйелж блок, оньщ imiHe ДЭЕМ-нщ басты курылгылары орналаскан. ЖYЙeлiк блогы курамында микропроцессор, жедел жады, туракты есте сактаушы курылгы, коректену блогы мен енпзу-шыгару порттары жене мeлiмeт жинактауыштары бар.

Булардан баска компьютердщ жуйелж блогына мынадай курылгыларды косуга болады:

- метшдж жене графикалык информацияларды басып иыгаруга арналган принтер;

- графикалык курсормен баскарылатын курылгы - “тышкан” графикалык колтетш.

- джойстик - компьютерлж ойындарда колданылатын колмен баскарылатын тепк;32

- г р а ф и к с ы з г ы ш н е м е с е п л о т т е р — сы збаларды (графиктердО кагазга шыгаруга арналган курылгы;

_ с к а н е р ( i 3 K e c K i u i ) - графикалык немесе метш д1 информацняларды оку га арналган оптикалык курылгы;

- CD-ROM - компакт-дискшерд1 окуга арналган курылгы ол козгалатын бейне лерд1, мэтшдерд1 жэне дыбыстарды ymiH KenineH пайдаланылады;

- м о д е м - телефон желю1 аркылы баска компьютерлермен информация алмасуга арналган курылгы;

- с т р и м е р - мэл!меттерд1 магнит-пк таспада сактауга арналган курылгы;

- ж елш к а д а п т е р компьютера жергшгсп желще (торапта) кол дану га мумкшдж бередь

2.1 . сурет. Д ербес компьютердш сырткы Typi:1 — ж уйелгк блок, 2 — дисплей, 3 — пернел!к,

4-тышцан memizi, 5 — дистж етек, 6 — динамиктер, 7 — микрофон

Сонымен, ДЭЕМ-нщ непзп курыл гыл ары на процессор, жады (жедел жене сырткы), сырткы курылгыларды косу жене мел1метгер,ш жетюзу курылгылары жатады. Ецщ компьютерге мретш немесе оган косылатын ер T y p n i курылгылардыц сипаттамаларын карастырайык.

М икропроцессорМикропроцессор 5 i p кристалда дайындалган (улкен)

интегралдык схемалар - БИС, олар эртурл1 типтеп ЭЕМ жасауга KepeKTi элемент болып табылады. Оны эр rypni логикалык функцияны орындайтын e T i n , программалауга болады, сондыктан программаны езгерту аркылы микропроцессорды арифметикалык курылгы немесе енпзу- шьпару жумыстарын баскарушы релшде колдануга болады. Микропроцессорге жедел жене туракты жады, енпзу-шыгару курылгыларын к осу г а болады.

IBM Tepi3fli компьютерлерде INTEL фирмасыныц жэне баска да фирмалардыц 6ip-6ipi не уйлес1мд1 м икр о процессор л ары пайдаланылады.

Микропроцессорлардын 6ip-6ipiHeH 0 3 r e u ie n i r i олардын типтервде (мoдeльдepiндe) ягни оньщ карапайым амалдарды орындайтын жумыс жылдамдыгыныц кэрсеткшп - мегагерц - МГц бipлiгiмeн бершген тактылык (кадамдык) жишншде жатыр. Буган дейш кен тараган модельдерге Intel-8088 (~5МГц), 80286 (~20МГц), 80386SX (-25 МГц), 80386DX (~40МГц), 80486 (ЮОМГц-ке дейш), Pentuim (75МГц-тен жогары) жэне Pentuim- Рго (-200 МГц-тен жогары) жатады, бул ттз1м олардьщ жумыс ешмдшп мен соган сейкес багасыньщ ecyi бойынша реттелш келт1ршген. Кейде конструкциялык ерекшелштерше карай 6ip модельге KipeTiH процессорлардын жиЫктер1 epTypni бола беред1 - жишп арткан сайын оньщ жумыс жылдамдыгы да есе туседь

Intel 8088, 80286, 80386 тэр!зд 1 бурын шыккан микропроцессорларда аралас сандар мен амалдарды жылдам орындайтын арнаулы командалары жок, сондыктан олар жумыс ешмдшнстерш арттыратын косымша математикалык сопроцессорлармен (Turbo режиму жабдыкталады.

Компьютерлер алып журуге ыцгайлы вариантта да жасалады (Laptop немесе Note book). Мундай ЭЕМ-дерде жуйелж блок, монитор жене пернелж 6ip корапта жасалган: жуйелж блок пернелш астында, ал монитор пернел1ктщ какпагы туршде жасалган.

34

Э Е М -n in ж ед ел ж а д ы сыО перативт1 есте сак тау к ур ы л гы сы нем есе Э Е М -н щ

ж ед ел ж ады сы (R A M ), с о н д а й -а к тур ак ты ест е са к т а у курылгы сы (R O M ) компью тердш iiuid жады сы н курайды, осы CKeyiMCH п р о ц е сс о р ж ум ы с к е з ш д е м эл 1м ет алм асы п оты р ады . В н д с л у г е m ic T i к ез-к ел ген м эл 1м ет алды м ен компьютердш сырткы жадынан (магннтпк дисюлсрден) ж едел жадына жазылады.

Компьютердш жедел жадында осы мезстте дсреу ецделуге THic мэл1меттср мен программалар гана сакталады. Информация керек кезш де магнитик дискщен ж едел жадыга Kemipinin, ецделген соц олар кайта сырткы жадыга жазылып койылады. Жедел жадта информация тек жумыс сеансы кезшде сакталып, ондагы мэл1мет ЭЕМ сонд1ршгснде немесе электр торабында акау болы п, ток ешкен шактарда iз с iз жогалады. Осыган байланысты a p 6 ip адам озш е узак уакыт керек болатын информацияны жогалтып алмауы yuiiH оны октын-октын магнитик дисюге жазып отыруы керек.

Компьютердш жедел жадысы келем1 ескен сайын оныц есептеу жылдамдыгы да артады. Информация келемш елшсудс c e r i 3 биттен ( o i p мен нел T i 3 6 e r i ) туратын байт б1рл i r i

колданылатыны белгшь Осы елшем б1рлш аркылы жедел жадтагы не магннтпк дискеггеп сакталатын информация 360кб, 720кб немесе 1,44 Мб болып жазылуы мумкш. Мунда 1 кб (1 килобайт)=1024 байт, 1Мб (1 мегабайт )= 1024 кб, ал винчестер деп атальш журген катты диск1де, 1 0 0 0 -10000М б (1-4 Гигабайт) ж эне одан да келемд! информация жазылып сакталады.

Эдетте IBM PC XT (бурынгы модель) компьютерлершщ жедел жадыныц келем1 640 кб, IBM PC AT yuiiH — 1 Мб-гаи жогары, ал олардыц жогаргы модельдер1 1-ден 16 Мб-ка дешн, 6ipaK оныц колем! 32 Мб не одан да жогары бола беред1 - жедел жадтын келемш оныц Heri3ri такшасына микросхема коса отырып улкеитуге болады.

• К омпью тердш жедел жадынан езгеш е оныц туракты жадысы бар, ол езгертш мейтш информацияны сактайды,

35

ешьам оны em ip in кайта жаза алмайды, оны тек OKyFa болады. Э детте туракты жадтын колем1 шагын 32 - 64 Кб шамасында. Туракты жадка керект1 программалар оны шыгаратын заводта жазылады, олар кобш есе компьютерд! ток кеш не жалгаган кезде оны тексерш , icKe косу yniiH кажет.

Сиымдылыгы 1 Мб немесе ofh жогары болып келетш компьютерлердщ жедел жады eKi бел1мнен турады - алгашкы 640 Кб колданбалы программалар мен операциялык жуйе yniiH, ал калганы темендегщей максаттарга пайдаланылады:

- операциялык жуйенщ алгашкы жYктeмeciн жэне компьютердщ жумыска жарамдылыгын тексеретш операциялык жуйенщ болтгш сактауга, сондай-ак тем ен п дец гей д еп карапайым енпзу-шыгару жумыстарын орындау ушш;

- экранга кесюндерд] беру ymiH;- компьютердщ косымша курылыгыларымен 6ipre

жуктелетш операциялык жYЙeлepдiц эр турл] кецейтшген мэл]меттерш сактау ymiH кажет болады.

Жедел жадтын колем] туралы сез болганда, оныц GipiHini бел гп туралы айтылады, ал ол кейб1р программаларды орындауга жеткшкс1з болып калады. Мтне, осындай сеттерде компьютердщ жедел жадынын кецейтшгек белит (extended) мен косымшасы (expanded) пайдаланылады.

INTEL фирмасыныц 80286, 80386SX и 80486SX сиякты процессорлары 1-4 Мб жедел жад келем1мен, 80386 и 80486 процессорлар - 4-8 Мб келем1мен жумыс ютей алады. EipaK операциялык жуйе улкен келемд1 жадты толык пайдалана алмайды. Косымша жадты пайдалану уш ш арнаулы программалар — драйверлер жасалынады, олар колданбалы программадан тапсырма алады да, процессордыц коргалган режим жуйеЫне кешед1. Тапсырманы орындаган сон, драйвер алгашкы режимге кешуд1 камтамасыз етед1 де, процессор жумыстыц калыпты режим1не ауысады.

Процессордыц ете жылдам ютейтш тагы 6ip шагын келемдй жады бар, оны кэш -жады (Cash) немесе буркеме-жады деп атайды. Ол ж едел жад пен процессорды ц жумысын

36

жы лдамдату упин аралык дэн ск ср жады ретш де пайдаланылады.

Процессордан белек компьютер курамында:— ЭЕМ курамына юретш (дисплей, диск жене т.с.с.) eprypni

курылгылар жене олардын жумысын баскаратын электрондык схемалар (контроллерлер);

- е н п з у - ш ы г а р у п о р т т а р ы , о л а р ж у й е л ш б л о к к а е р т у р л 1 п р и н т е р , г р а ф и к с ы з г ы ш , т ы ш к а н T e T i r i т е р 1з д 1 ш е т к е р 1

к у р ы л г ы л а р д ы т а р к е й т ш к е п р а з р я д т ы б а й л а н ы с к у р ы л г ы л а р ы т у р 1 н д е б о л а д ы .

ЕнН зу-ш ы гару порттары iu iK i n e r i 3 r i курылгылармен байланыс жасайтын арнайы порттан ж ене шеткер1 курылгылармен (принтер, тышкан T e T i r i т .с .с .) байланыстыратын жалпы максаттагы порттардан турады. Жалпы максаттагы порттар LPT1 — LPT3 деп белпленетш параллель жене СОМ1 - COM3 болып белпленетш п зб ек п бел1ктерге жштеледь Параллель порттар жумысты жылдам ic re fiA i, 0 1’рак байланысу ym iH K e6ipeK сым шогырларын керек етед1 (принтермен жалгасатын порт параллель, ал модсммен телефон жел1Ы аркылы байланысатын порт Ti36eKTi турге жатады).

Графиктде адаптерлерМ онитор н ем есе дисплей - ДЭЕ М -ге м ш д ет п турде

кажет шеткер1 курылгы, ол компью тердш ж едел жады нда ец делетш информацияны экранда керу ymiH кажет. Экран TycTepiHe карай дисплейлер м он охр ом ды (ак-кара) ж ен е турлй TycTi болы п, ал экранга шыгарылатын информация турлерш е байланысты си м в ол ды к (тек символды к информация) ж ен е гр аф и к т!к (символды к ж ен е оган коса графикт 1 к информация) болып бел ш ед ь

ЭЕМ-шц бейнелш курылгысы ею бел1ктен: монитор мен адаптердан турады. Б1з тек мониторды керемп, ал адаптер ЭЕМ корабыныц 1шшде орналаскан мониторды баскару блогы. Монитордыц езш де тек электрондык-сеулел1 тутжше бар. Ал,

37

адаптсрдс бейне сигналдарын беретш логикалык ехемалар орналаскан.

Электрондык соуле экранда секундтщ 1/50 б е л т н д е журш етед!, 6ipaK экран бейнес! одан жей езгередь Сондыктан экранный 6ip KepiHici yniiH бейне сигналды 6ipneme рет кайталап 6epin отыру керек. Адаптерде бейнелер KopiHiciH сактауга арналган бейнел1к жады бар.

Кебшесе символдык режимде дисплей экраньша 80 танбадан туратын 25 жол мел1мет шыгарылады (барлыгы — 2000 танбадан туратын стандартты машинка кагазындагы символдар саны), ал графикалык режимдеп экранный бейнелеу (корсету м ум кш дт) Ka6ineTi адаптер такшасын жуйелж блокпен байланыстьфу курылгысынын мумкщщктер1не сэйкес болады.

Экрандагы кескш кершшшщ сапасы графикалык адаптердщ типше карай 9 3 re p in отырады.

Кен тараган адаптерлерге мыналар жатады: EGA, VGA жене SVGA. K&3ipri кезде VGA жэне SVGA (Super VGA) кещнен колданылады, SVGA-нын корсету кабшеп ете жогары. Адаптерлер бейнелерд! айкындап корсету кабшет1мен ерекшеленедь

Адаптердщ бейнелеу кабшет1 оныц графикалык режимде экранда керсетше алатын 6ip жолдагы нуктелер (пиксельдер) санына байланысты. Мысалы, 720*348 мумкшдцси немесе одан да жогары монитор вертикаль (тис) багытта 348 жол-нуктеш керсете алады, ал оньщ эр жолында 720 нукте бар. Баспахана жуйелершде 800*600 немесе 1024*768 муммнднеп немесе одан да жогары мониторлар колданылып жур. BipaK олар кымбатырак турады.

Экран бетшщ M e n u i e p i диагональ стандарт (14 дюйм -1 дюйм = 2,54 см.) бойынша жасалады, улкейтшген (15 дюйм) жэне теледидар (17, 20 жэне 21 дюйм - диагоналы бойынша 54 см-ге дейш) тэр1зд1 болып та жасалгандары кездесед1, олар T y p n i T y c T i (16 млн-нан б!рнеше ондаган млн тустерге дейш) немесе ак-кара болып та шыгарыла бередь

38

Адаптерлер стандартты турлй T y c T i монитордагы тустер палитрасын (жиынын) аныктайды: CGA ( e c x i модель) стандартты режимде 4 туспен, EGA - 64 туспен, VGA - 256 туске деш н, ал SVGA - миллионнан аса тустермен жумыс детей алады. BipaK символдык режимде керсетшген стандарттагы экрандардын барлыгы да 16 T y c T i гана колданады.

Монитор тип in ЭЕМ-де к,ойылган макраткр байланысты тацдау керек. Егер тек мэт 'тдт информациямен жумыс icmeumiH болсак,, онда монохромды символдык, монитор жеткШ ют. Ал, егер де автоматтандырылган ж обалау жумыстарымен айналысу к,ажет болса, онда турл1 mycmi графикалык, монитор к;ажет болады. BipaK, кептеген программалармен ж умыс icmey кезш де турл-i mycmi графикалык мониторларды к,олданган ете ыцгайлы екенш есте сацтаган жен.

Д и сш деп информация жинактауы шИ нформация ж инактауы ш тар — кез келген ЭЕМ-

шц кажетп б е л т - оларды кебш есе информацияныц сырткы жинактауыштары немесе компьютердш сырткы жады дейдк Олар келемд! информацияны узак уакыт сактау yuiiH кажет ж ене ондагы мел!меттер ЭЕМ-шц жумыс кушне байланысты болмайды. Сырткы жадта кез келген программа немесе жей мел1меттер сактала береди сол ce6enTi оны ep6ip адамныц мел!меттерппц кпапханасы деуге болады.

ДЭЕМ-дерде информацияны жинактауыш релш магнитик дисюлердеп жинактауыштар аткарады, оларда мел!меттерд! тшелей окуга не жазуга болады. Сонгы кездерде ДЭЕМ-дер ymiH магннтпк таспадап»! жинактауыштар — стримерлер шыкты, 6 ip a K олар ете келемд! мал! мет сактай алганмен, оку-жазу жумыстары 6 ip T e -6 ip re т!збектей !здеу аркылы жей журпзшедь Сол c e 6 e i r r i стримерлер магнитт!к дисюдеп жинактауыш гарда ауыстыра алмайды, тек толыктырады.

Магннтпк дискщеп жинактауыштар (НМД - накопитель

39

на м агн и тн ы х д и ск а х ) ею тур-ni болады: u tariiu м а г н и т и к д и с к щ е п ж и н ак тауы ш (Н Ж М Д - н ак оп и тел ь на ж ест к и х м агн и тн ы х д и ск а х ) ж эн е каткыл м агн н тп к ди ск щ еп жинактауы ш (КМ ДЖ ).

Катты д и ск щ еп мэЛгмет ж инактауы ш тар (винчестер) информацияны туракты сактауга арналган. 80286 процессорлы IBM РС-де каткыл дискш щ мэлгмет сиымдылыгы 20 — 40 Мб, 80386 SX, DX жэне 80486 SX (SX - oip процессорлы, DX - eKi процессорлы)- 300 Мб-га шейш, 80486 DX — 500 — 600 Мб, ал Pentuim - 6 Гб-ка ш ейж п децгейде немесе одан да жогары болады.

Каткыл диск орнынан алынбайды, ауа юрмейтшдей жабык корпуска салынып, ж уйелж блокта орналасады. Ол eKi жагына да мэл1мет жазылатын 6ip дестеге 6ipiKTipuireH 6ipHeme дисю лерден турады. Ш лпш алмалы-салмалы дискетке Караганда винчестерге ете коп мэл!мет KoneMi сияды, сондыктан оны пайдалану ете ьщгайлы (2.2 - сурет).

2.2. сурет. Катты дискщ еп мэл1мет жинактауыштар (винчестер)

40

Ш лпш д и с к щ е п ( д и с к е т т е Н ) ж и н а к т а у ы ш т а р 6ip компьютерден екшпп компьютерге мэшмет алмастыру ymiH, 03ip жумыска кажет емес информацияны сактап кою y u i i H , каткыл дискщ еп мэл1меттердщ архивтш (тыгыздалган) KemipMeciH алу yuiiH керек (2.3 -сурет).

Жумыс процесш де эр адам езш щ MeniMeTTepi мен программаларынын дисю де алатын келемш 6iлуi THic жэне дисю де канша бос орын калганын кадагалап, дискшщ келемш тшмд! пайдалануга тырысуы кажет.

Ишпш диск (дискет) - табакша пшнндк бетше кабыршык туршде магнитп коспа жагылган ишпш диск. Дис Kerri ц пластамассадан жасалган капшыгында оган мэл!мет жаздырмауга болатын кнпкене пктэртбурышты ойык бар ж эне мэл1мет жазу-оку кезш де дискш щ бепм ен байланыс жасайтын магнитик бастиектщ жылжитын орны пластмасса капшыкта ашык болады.

Дискеттщ H e r i3 r i параметр} - оныц диаметр!, i<a3ipri шыгарылатын дискеттер ушш 6ip гана стандарт бар - ол 3,5 дюймдш дискеттер, ягаи дискеттщ диаметр! 89 мм болады.

IBM PC XT, АТ компьютерлер! ушш диаметр! 5,25 дюймдж дискеттер колданылган болатын.

Мэл1мет жазу не оку уийн дискет жуйелж блоктагы дискжетектщ уясына салынады. ДЭЕМ-дерде 6ip немесе eKi дискеттер уясы болуы мумюн. Дискеттер алмалы-салмалы кур ал болгандыктан, олар dpi мэл!метп сактау ymiH, dpi компьютерлер арасында машмет алмастыру ушш де кажет.

2.3-суретте дискеттердщ осы eKi Typi да корсет!лген.5,25 дюймдш дискеттер дайындалу сапасына карай 720 кб

немесе 1,2 Мб информация сактай алады.3,5 дюймдж дискетте eKi Typni келемде информация

жазылады, 1,44 Мб жэне 720 Кб. 1,44 Мб мэл1мет жазылатын дискеттщ томенп он жак шетшде юшкене торгбурышты косымша ойык болады, ал 720 кбайт келемд! дискетте ол болмайды. Дискеттер катты пластмасса корапта орналасады, сол себептт олар dpi узак, dpi сешмд! кызмет аткарады. Соцгы

41

шыгып жаткан ДЭЕМ -дерде 3,5 дюймд1к дискеттер гана колданылады.

2.3. сурет . Дискеттердщ сырткы T y p i

Д искегтерд1 мэл1мет жазудан сактау. 5,25 дюймдж дискеттерде мэл1мет жаздырмау ymiH арнайы ойык бар (2.3 - cyperri караныз). Егер осы ойыкты кагазбен жел1мдеп жауып койса, онда оган мел1мет жаза алмайсыз, ягни бурынгы информация 03repicci3 сакталады. Ал 3,5 дюймдцк дискеттерде жацагыдай ойыктын устш де жылжымалы шгек бар, оны жогары-темен козгай отырып, мэл1мет жазуга немесе жаздырмауга болады (2.3-суреттеп жогаргы жак шеттеп кйпкене тштертбурыш). Суретте шгек руксат етшген тертште тур, мундайда ойык жабык турады. Ойыкты ашатын болсак, оган мел1мет жазуга болмайды.

Дискетт! форматтау (белп салу). Д и с к е т алгаш рет пайдалану алдында, оны арнайы тесшмен форматгайды, ягни беттер1не белп салады. Форматтау операциялык жуйенщ командасымен журпзшедь

ДЭЕМ -дерде булардан баска лазерлш компакт-диск!, MarHHTriK оптикалык дисю немесе Бернулли дискшер! тер!зд1 курылгылар болуы мумкш.

Ka3ipri ДЭЕМ-дерде кептеген келемд! программалар CD- ROM компакт-дисюлер!не жазылады. CD-ROM дискшершщ мел1мет оку жыдамдыктары ертурл! болады, мысалы, жей жылдамдыкты, ею еселенген, терт еселенген, т.с.с. жылдамдыкта бола беред!. Соцгы кездер! шыккан 6-8 жылдамдыкты компакт- дискиюр катты магнитт!к дисшмен б1рдей жылдамдыкта жумыс аткара алады.

42

Карапайым компакт-диск!нin колемi 650 Мб, ягни оган 650 миллион символ сияды, 6ipaK будан тек мал i мет окуга болады, ал жазуга болмайды. Компакт- диск]'лерге малгмет жаздыратын курылгылар esipiiie кымбат турады, сондыктан дербес компьютерлер ондай курылгылармен жабдыкталмайды.

Ka3ipri кезде компакт-дисюлерде ете сапалы фотосуреттер, фильмдер мен бейнеклиптер жазылып таратылады. Эр турл1 дыбыстык эффектыермен, музыкамен безендгршген ойындар, компьютерлгк энциклопедия., уйренуге арналган ар Typni программалар - барлыгы CD-ROM дисю лерш де (2.4- сурет) болады.

2 .4. сурет Мэл1меттерд1 окуга api жазуга болатын CD-ROM дисю сш щ сырткы тур!

Принтерлер мен плоттерлерПринтер (баспа курылгысы) метш дж жане

графикалык мал1меттерд1 компьютердщ жедел жадынан кагазга басып шыгаруга арналган. Ол рулон кагаз туршде де, парак та бола бередь

Принтерлердщ непзп артыкшылыгы - олар кептеген Kapin турлерш пайдаланып, курдел1 матшдерд1 басып бере

43

алады. Шрифт турлерш дёп ерштердш бшктш» eHi, олардыц ара кашыктыгы, интервалдары ертурл1 болады. 0p6ip адам метщд! кагазга шыгарар алдында 03iHe KepeKTi Kapin TypiH жэне баска баспа параметрлерш тацдап, кагаздыц мелшер1 мен жолдыц енш сэйкес куйге K eim p in алуы тшс. Осыган байланысты матрицалык принтерлердщ тар (стандартты 6ip бет кагаз y u i i H ) жене кец куймел1 (катар турган e K i бет кагаз yuiiH) тур л epi бар.

Жумыс кезшде компьютердеп мдлiмeттiц (мэтш теруге арналган компьютер жадындагы кешстш) ете келемд1 болатынын бшген дурыс, ол экран мелшершен елдекайда улкен болып, мыцдаган жолдардан тура алады, оныц келем± тек компьютер жадындагы бос орынмен жене программа ерекшел!ктер1мен аныкталады. Сол c e 6 e n T i мел1мет кагазга басыларда, ер жолдыц eHi аныкталып, Kapin epeкuleлiктepi мен интервалдарга, i u e r r e r i бос орындарга байланысты метш беттерге белш едь

Принтерлер гpaфиктiк сызбаларды, cypeттepдi тYpлi TycTi e T in басып бере алады, соган байланысты олардыц кептеген модельдер4 бар.

K a 3 ip r i кезде принтерлердщ матрицалык, лазерлж, сия 6ypiKKiui жене термографиктж турлер1 бар.

Соцгы кезге дешн ец кеп таралган, арзан, epi пайдалануга колайлы матрицалык принтерлер болып саналады, олардыц кагазга тацба салатын баспа тиеп TiK орналаскан металл инелерден турады. Баспа тиеп кагаз жолдарымен жылжи отырып, керек KeaiHAe бояйтын (кебшесе кара бояу) лента аркылы кагазды символ сурет1не сейкес нукып отырады. Арзан принтердщ баспа тиепнде 9 и не бар, булардыц сапасы орташа болады: сапасын арттыру yuiiH инелер 6ip жолды жагалап 6ipHeuie рет журш eTyi raic. Буларга Караганда 24 не 48 инел; принтерлер басыльшыныц сапасы жогары болады. Матрицалык принтерлерд1ц жумыс ен1мдш!п 10 - 60 секундта 6ip

44

бет аралыгында (секундына 20 - 400 символ) болады, 6ipaK олардыц кагаздагы сапасын арттыргымыз келсе, жылдамдыктан утыламыз. Принтерлерд1 тацдау кезшде олардын латын ерпшен езге улттык эр1птерд! (казак, орыс, уйгыр) баса алатын м у м к ш д т н е кеп кецш белш едк Мундайда eKi Typni жагдай болуы ыктимал:

а) орыс, казак эрштершщ бейнелерi принтер жадына алдын ала кондырылган, сондыктан принтер ток K03ire косылысымсн б1рден улттык арштерД! баса береди Егер принтердеп ерштсрдш кодтары компьютердепмен б1рдсй болса, операциялык жуйелер командаларымен (PRINT, COPY) мэтшдердй кагазга баса беруге мумкшдщ бар. Егер кодтар эртурл1 болса, онда оларды сэйкестенд1ретш драйвер-программалар кажет;

е) улттык эрштер принтер жадында жок болганда, алдын ала компьютерге улттык epiirrepAi принтерге шыгара алатын драйверд! (баскару программасын) жуктеу керек. Принтерд1 немесе компьютерд! ток козшен агытатын болсак, ол мумкшдш жогалады.

Сия 6ypiKKiui принтерлерде (2.5-сурет) кагаздагы бейне арнайы сия тамшыларын бурку аркылы шыгарылады. EipaK олар калыцырак кагазды туракты турде кадагалап карап туруды керек етедк Бул принтерлер матрицалык принтерлерден жаксы, сапалы api дыбыссыз жумыс icтeйдi, кептеген Kapin турлерш камтиды, дегенмен жогары сапалы кагаз турлерш жене сияны жш керек етедь

Л азерлш принтерлер (2.5-сурет) - ксерография принцишн колданатын куралдарга жатады, буларда epin бейнелер! элсктрлж тесшмсн бояу жуктырылган доцгалак аркылы кагазга туседь Доцгалакка ерш тер бейнесш деп бояу жуктыру компьютер командалары аркылы лазерлш сэулелермен ж урпзш едк Кагаз бетш деп 6ip дюйм аумакка 300-ден 1200 нуктеге дейш салу м у м к ш д т бар, сол ce6enTi тацбалар сапасы жогары болады. Сонымен, лазерл1к принтерлер ете

45

сапалы басылым бере алады жэне жылдамдыктары да жогары - орташа есеппен алганда, секундына 330 символ ( 6 ip бетт1 5 - 1 5 секундта) басып бере алады. B ipaK лазерлж принтердщ багасы к 1 ш i г i р i м ДЭЕМ-нщ багасымен б1рдей.

2.5. сурет. Сия буршюш жэне лазерлщ принтерлер:1 — турл1 mycmi лазер nix. принтер, 2 — mypni mycmi сия

6ypiKKiiu принтер

Плоттер де (график сызгыш) мэл1меттерд1, непзш ен графиктж информацияны кагазга шыгарады.

График сызгыштар жобалау жумыстарын автоматтандыруда ертурлг сызба (чертеж) тур1ндеп бейнелерд! басып алу ушш кажет. Булар 6ip тусп, турл1 тусп болып жэне де сызу сапасына карай 6ipHenie топтарга жiктeлeдi.

Компьютерре информация ен п зу курылгыларыПернел1к такта. ЭЕМ-ге мел i мет eHri3eTiH ец

н еп зп к у р ы л г ы пернелж такта болып саналады, о л а р к ы л ы м э т ш д ш и н ф о р м а ц и я н ы T e p in , э р т у р л 1 к о м а н д а л а р енпзш о р ы н д а у г а б о л а д ы . П e p н e л iк

46

тактаны н м у м к т д т м е н келеЫ сабя*™ ™ таны сам ы з. сабакта толыгырак

ЭЕМТЬГ Г Р Д‘ К° Л TCTiK” п е Рн е л 1кпен 6 ip re Э ЕМ -д. баскаруга арналган. Бул - re r ic стол бет1мен ж ылдам жылжи алаты н, кажет болганда онын ею-уш баты рм асы ны н б ф ш баса отырып, белгШ 6 ip врекегпоры ндауга болатын колмен баскарылатыи юшкене т е п к .

Сканер ( i 3 K e c K im ) — кагазга жазылган мэл1 метан кез келген TYpiH (сурет, сызоа, ютап мэшш) оптикалык непзге с у йене отырып компыотерге жылдам енпзе алатын курылгы. BipaK енпзйлген информация гpaфиктiк турге айналып, оны 61'рден вкдеу iciH жург1зу киынырак болады. Ол суреттердц сы збаларды компью тер жадына енНзе алады, мел1мет е н п зу онай, epi жылдам орындалады.

К осы мш а куры лгы ларМ одем дер (модулятор-демодулятор) ком пью терлер

арасында мэл1мет алмасу упин керек, олар непзнкн мал i метл жетюзу жылдамдыгына карай топтарга белшедь Ka3ipri кезде олардын жылдамдыгы 2400 бит/сек — 25000 бит/сек аралыгында. О лар м эл 1мет алмасу процедурасыныц б eл гiл i 6ip стандарттары (протоколы) бойынша жумыс аткарады . Компьютер ж ел ^ н е (Internet, Relcom, FidoNet, т.б.) немесе электрондык почтага байланысты ен Kepeicri курылгы телефон арналарына косылган осы модем болып саналады.

Булардан баска факс-модемдер бар, олар модем мен факсимилмик байланыс аппаратынын функцияларын 6 ipre аткарады . Ф акс-модемд1 пайдаланып, мэтш дж м эл!м етт1 тек вз абоненттер1щ здш компьютерше емес жай карапайым факс аппаратына да ж|беруге жане кабы лдауга болады. Факс-модемдер жэи модемдерден кымбат емес, б!рак аткаратын кызмет, ^ д е к а й д а мол

Ka3iPr i кездерде ЭЕМ -н.н мультимедиа мумкжд _ жайында кап айтылып жур. ^ т и м е д ^ информацияны бейнелеудш ен керек YP

47

экранга мел1меттерд1 турл1-тус*п мэтшдж, графикалык, дыбыстык мумкшд^ктерд! 6 ip iK T ip e отырып шыгарады, ЭЕМ-нщ барлык жылжыту, сейлету, музыка беру жактарын толык пайдаланады. Мундай мумк!нд1к компьютердщ косымша дыбыстык курылгысы мен CD-ROM дисюЫ бар жэне онда бейнел1к фильмдердь фонограммаларды, турл1-туст1 гаммаларды керсету жактары толык камтылган. Мультимедиалы компьютер фотоаппараттарды, бейне магнитофондарды, бейне-камераларды косуга арналган арнаулы бейнелiк такшамен жабдыкталады, ол кептеген бейнелж суреттерд1 ендегенде кажет болады, 6ipaK онын арзан турмайтыны да ез-езш ен белпль

С ур ак тар1. Дербес компьютердщ н е п зп K O M H O H eH TTepi мен

Косымша курылгыларын атап шьпгыныз.2. ДЭЕМ-де кандай принтерлер колданылады?3. Кандай бейне адаптерлерш бшеЫздер, дисплей мен бейне

адаптершщ айырмашылыгы кандай?4. О'здердеп компьютерде кандай дисюлер колданылады?5. Модем дегешм1з не жэне ол не ymiH керек?6. Принтерлер турш атап бервдз.7. Дисплейлер сипаттамасы кандай?8. Компакт-дисюлердщ кандай ерекшел1ктер1 бар?9. Мультимедиалык мумюадиктердц калай туЫнуге болады?

3 - САБАК

ДЕРБЕС КОМПЬЮТЕРД! ICKE КОСУ ЖЭНЕ 0Ш1РУ

Компыотерд1 icxe косу ушш мынадай ерекеттерд1 орындау кажет:

1) ДЭЕМ-ге жалганып турган uieraepi курылгыларды ток K63iie косу керек (принтер, сканер жэне т. б.);

2) жуйе блогын юке косу керек;3) мониторды icxe косу керек.Бул ic-ерекеттерден кешн экранга компьютерд1 алгашкы

жуктеу жэне курылгыларды тексеру журш жатканы жайлы м ел i меттер шыгады. Операциялык жуйе (алгашкы орындалатын программа) жуктелген сод, компьютер жумыс icTeyre дайын куйге енедь

Жумыс icrren болтан сон компьютерд1 euiipy ymiH:1) агымда турган программалар жумысын догару керек;2) ДЭЕМ-ге жалганып турган шетпк курылгыларды eiuipy

керек (принтер, сканер жэне т.б. );3) мониторды eiuipy керек;4) жуйелж блокты eiuipy керек.Есте сактацы здар! Компью тера! к к е косканнан

кейш оны eiuipy yuiiH (немесе еипргеннен сок, оны канта icKe косу yuiiH) кем дегенде 1 минут уакы т OTyi THic.

ДЕРБЕС КОМПЬЮТЕРДШ ПЕРНЕТАЦТАСЫ

ДЭЕМ пернелж тактасы немесе пернелМ, кез келген ЭЕМ пернелш тер1зд1 6ip тактада орналаскан пернелер жиынтыгынан турады. 0p6ip адам пернелж аркылы компьютерге символдык информация енг1з1п, солардан оны баскару командаларын да курастыра алады. Бул кунде IBM компьютерлер! пернелшшн ек! турл1 стандарты бар: 84 жене 101 пернелж (ЭЕМ шыгарылатын фирмалардын жасауына карай будан да аздап езгешел1к болуы ыктимал). BipaK ек1 стандарттын да пернелершш кызмен б!рдей, тек олардын орналасуында жене

49

KcfiGip пернелерш iH екьек!ден болуында гана аздап айырмашылык бар.

IBM мен уйлеЫмд! ДЭЕМ п ер н ел т стандартты пернелер жнынтыгынан турады, олар белпл 1 б i p

тэртшпен орналасып, мынадай топтарга жйктеледн -алфавитпк-цифрлык жэне танбалык пернелер: латын

e p i n T e p i жэне олармен 6 i p r c орналаскан орыс, казак a p i i r r e p i ,

цифрлар, тыныс белгшер!, арифметикалык, логикалык жэне де баска символдар, “бос орын” 6ejirici;

-функционалдык пернелер: FI - FI2;-ep T y p n i кызмет аткаратын пернелер: Enter,Tab, Ctrl, Alt,

Esc, Shift, Num Lock, Caps Lock, Scroll Lock, Pause(Break), PrtSc жэне “- ” тэр1зд1 пернелер;

-тузету yuiiH колданылатын баскару пернелер!: Insert, De­lete, Ноше, End, PgUp, PgDn, Backspace жэне багыттауыш тшсызык пернелер — <—

Тершген символдар экранный “I” танбасы, ягни курсор турган 'екшнд! нуктеЫне енпзшедь Курсор (сиггеме белп) - жыиылыктап туратын т1к сызыкша Tepi3Ai 6ip символдын орнын K epceTin туратын тацба.

Алфавигпк e p 6 ip перне латынныц не казактыц (орыстыц) 6 ip a p n iH енпзе алады. Латын e p in T e p i QWERTY стандарты (eKiHmi жолдын сол жак шетшде орналаскан пернелер T i3 6 e r i ) бойынша, ал казак, орыс e p in T e p i баспа машинкасындагыдай болып орналаскан.

Цифрлык пернелер казак эрштер1мен 6ipre жогаргы жолда тур, сандар енпзуд1 онайлату максатында олар оц жак шетте тагы кайталанган.

Функционалдык пернелер баскару командалары ретшде белгш! 6ip операцияны орындалай алады. Мысалы, тек 6ip функционалдык пернеш басу аркылы файлды (мэлймегп) диекще жазуга не окуга, программа мэтшш экранда керуге, каталог ашуга т.б. амалдар орындауга болады. Олардыц аткаратын кызмет! жумыс i c T e n турган программага байланысты болады. F1 n e p H e c i кобшесе ЭЕМ-нщ езшен жылдам комек алуды

50

сурау ушж колданылады.

3 . 1 . суретте 101 пернеден туратын пернелш такта модел1 керсетш ген

Компьютер icxe косылган сон , он жакта орналаскан N um Lock n e p H e c iH басу керек, сонда косымша цифрлык пернелж баскару пернелерш in релш аткарады (немесе цифрлар теру режим1не кешедй).

Багыттауыш (<— >, I ) тшсызык пернелер мен Ноте, End, PgUp, PgD n п ернелерш к у р с о р д ы б а с к а р у пернелер! деп атайды. Олардын кызметк

>,Т,А — пернелер1, курсорды керсетшген багытта 6ip орынга жылжыту;

Ноте - курсорды жолдыц басына жылжыту;P gU p - курсорды м етш бойынша 6ip бет жогары

кетеру;P gD n — курсорды м етш бойынш а 6 ip бет тем ен

T y c ip y .B a c k sp a c e пен D e l пернелер1 кате ен п зш ген

символдарды еп п р едь B a c k sp a c e — сол жактагы символды еп пр ед!, D e l - курсорды н он жагындагы символдарды еилредк

Bip созбен , екп-iuii с е з “бос орын” nepHeciH басу аркылы бел ш ш жазылады. Tab nepneci курсорды Kopiui терезеге нем есе кестеш н келес1 баганасына жылжытады.

In se r t n c p n e c i метшд1 тузету реж им ш де eK i

м умкш дш тш 6 i p i n c H 6 i p m e ауысуын камтамасыз етед!’, олар: “ Е н п зу ” - символдарды ц арасына оларды ыгыстыра отырып, жана сим вол е н п з у режим} ж ене

“Алмастыру” - бурынгы енпзшген символдарды тершш отырган жаца символдармен ауыстырады.

Enter nepH eciH басу кез келген команданыц eHri3inin бшеешн керсетед! де, енпзшген информация компьютермен ецделе бастайды.

Кептеген колданбалы программаларда тецбш тусп еш 6ip немесе б!рнеше сезге тец болатын тпстертбурыш Tepi3fli белп (кестелш курсор, маркер) командальщ менюдщ жеке позициясын (орнын) аныктауда пайдаланылады.

Командалык меню — жумыс кезшде экранга шакырылатын, одан кешн орындалатын колданбалы программа командаларыныц немесе жолдыц ic-ерекеттергнщ жене iunci ЖYЙeлepiнiц Ti3iMi. Ti3iMHiu ep6ip позициясын шакырып орьшдау кестелш курсорды соныц атына койып, Enter пернесш басу аркылы жузеге асырылады. Егер ол команданы орындагыцыз келмесе, Esc nepHeciH басу кажет. Командалык менюдщ кейб1р позициясын шакьфу кез!нде экранга баска меню шыгуы мумюн. Мундай сатьшы командалар иерархиялык (кеп сатылы) деп аталады.

Caps Lock, Scroll Lock, Num Lock белгш 6 ip тертш (режим) орната алатын пернелер тобын курайды. Булардыц 6 ip iH басканда, мумюн болатын eKi тертштщ 6 ip i орнайды: H eri3 ri T e p T in компьютер ic K e косылганда б1рден орнатылады. Сол пернеш кайта бассак, косалкы режим ic K e косылады. Косалкы режимге кешкенде, пернел!ктеп KimKeHe шам жанып белп беред1.

Caps Lock nepHeciH in непзп режим1 — icbni ерштерд1 енпзу, косалкысы - бас epinTep енпзу. Num Lock nepHeciHiH Hcri3ri режим1 — косымша цифрлык пернелердщ курсорды баскару Tepri6iH орнату болса, косалкысы - цифрларды теру TepTi6iH орнату.

Ctrl, Alt, Shift n e p H e n e p i пркелу n e p H e n e p i болып саналады да, баска пернелермен 6 i p r e пайдаланылып, e p T y p n i ерекеттер комбинациясын i c x e асырады. Олардыц аткаратын кызметтер1 e p 6 ip программада esrepin отырады, сол себепп аткаратын жумысын программалар

52

сипаттамапарынан бшу керек.C tr l,A lt пернелер! баска пернелер кызметш езгертуге

пайдаланылады. Мысалы, A lt жене 0-9 цифрлык пернелер (он жакта) компыотерге кез келген символды код аркылы енпзуге мумкшдж бередь Ол yuiiH Alt nepHeciH басып турып тершетш символга сейкес кодты енпзш барып, A lt-ты босату керек.

Пернелер комбинациясын пайдаланганда, eyeni регистр n e p H e c i (C trl+ A l+ S h ift), сонан соц косымша екшпп псрнс басылады. Косымша перне релш кез келген символдык, цифрлык немесе функционалдык перне аткара алады. Комбинация 3 пер не лен де туруы мумкш.

Будан былай пернелер комбинациясын былай белплеймйз: регисгрлж перне + косымша перне (**+” тацбасы енпзшмейд!). Мысалы, Ctrl+y, Alt+F2, Shift+б.

Компьютерд! баскару максатында колдапылатын 6 ip H e m e

непзп комбинация бар:C tr l-A lt-D e l - компьютерд! emipin кайта icKe косу ерекетш

орындайды, ягни операциялык жуйе жумысын жаналау iciH аткарады. Кептеген ЭЕМ-дер жуйе блогында RESET батырмасы (кнопка) бар, соны басу аркылы да жогарыдагы ерекегп орындауга болады. Бул ерекет — “жылы куйде icxe косу** (горячий перезапуск) деп те аталады.

C trl+ B rea k — о р ы н д ал ы п ж атк ан п р о гр ам м а н ы кшт то к та ту н ем есе к о м а н д а о р ы н д ау д ы д о га р у , к ей д е бул к ом б и н ац и я о р н ы н а C t r l - С nepHeciH де б а су га болады .

C trl+ S — орындалып жаткан ерекегп уакытша токтата турып, муныц да орнына Pause nepHeciH басуга болады.

Shift + PrtSc - экрандагы бейнеш баспа курылгысына шыгару жаца ко мп ыотерл ер де бул экрандагы бейнен1 буферге алу кызметш аткарады.

Метждердй тузету кезш де регистрлж пернелер imiHCH тек S h ift nepHeciHin т!кслей аткаратын кызмет! бар, ол - бас ep in енпзуд! icKc асыру. Мысалы, S h ift+ r- R бас epniH енг1зу, S h ift +я — Я бас ерш н ен пзу .

Ал, цифрлык пернсн!ц бетшде жазылган ею символдын жогары жагында керсет!лген!н енг!зу ушш Shift псрнесш басу

53

кажет. Бас ерштерд! туракты куйде теру ymiH Caps Lock n e p H e c iH колданамыз.

Esc nepHeci (шыгу, кешу) кез келген эрекетп орындамай токтатуды жузеге асырады. Tab — мэтшд1 тузету кезшде кестенш келеЫ баганасына етуд1 орындайды. Кейб1р программаларда оныц аткаратын кызмеи баскаша да болуы ыктимал: экрандагы келеЫ терезеге ету немесе менюдщ баска командасына ауысу жене т.с.с.

П ер н ел ж те л аты н ep inT ep i ам ер и к ан д ы к м аш и н к а ла р д агы с е м л д ! , а л к а з а к , о р ы с e p in T e p i б 1 з д е п м а ш и н а н к а л а р тацбалары на сей кес орналасты ры лган . Bip алф авитген ею ш ш ге ау ы су п е р н е д р а й в е р ш щ а р н а у л ы п р о гр а м м а с ы н о р ы н д а у аркы лы ЖYpгiзiлeдi. О л ком пью тер то к кез1ж ж алган ган да icKe к о с ы л ы п , т у р а к т ы к у й д е ж у м ы с ж а с а п о т ы р а д ы . K efi6 ip драйверлер aлф aвиттi ауы сты ру ymiH ею Shift пернелерш катар басуды талап етсе, Kcfio ip i Shift+Clrl пернглерш немесе одан да б ас к а ком б и н ац и ялард ы п ай д алан уд ы к аж ет етед ь

Сурактар

1. Курсорды кандай п е р н е л е р баскарады?2. Дурыс енпзшмеген символдарды emipeTiH eKi пернеш

атацыз?3. Экрандагы бeйнeнi кагазга калай шыгаруга

болады?4. Жогары регистр символдары калай енпзшедй?5. Num Lock п ер н есш щ аткараты н к ы зм еп .6 . Компьютерд1 “жьшы куйде” калай icKe косамыз?7 . Enter п е р н е с ш щ K bi3M eri.

Тапсырмалар1. ДЭЕМ-нщ непзп курылгыларынын

сипаттамаларымен танысыныз.2. Пернелж жумысымен танысу.3. Бакылау сурактарына жауап беру.4. Компьютерд! юке косу.5. Мугал1м керсеткен варнантка сейкес тапсырма орындау-6. Компьютерд! emipy.

54

1-вариант

Перне тактасында мыналарды теру керек: А В С Д Е Ж 3 < = > а в е д е ж 3 , . : ; ‘“ D E R K N LF / А & % $ !

2-вариант

Псрнелердс фамилияныз бен аты-женщ1зд1, жэне туратын мекен жайынызды (адрес) терЫз.

3-вариант

Мына MdTiwu Tcpin шыгыныз:Дербес компьютердщ непзп курылгы л ары: процессор, жад

(жедел жэне сырткы), nierKepi курылгылар. % * ( ) - + 4 ! ? 5

4-вариант

Мына мэтш,щ терЫз:DEL nepHeci exi тэртште жумыс аткарады - символдарды

ыгыстыра отырып, тацбалар енпзу (Kipiicripy) жэне бурынгы тацбаларды жаца символдармен алмастыру (ауыстыру). Pause, Break, Num Lock 9 8 7 6 6 4 : “ / A &

5-в а р и а н т

Мына MBTiHAi тергщз:Del nepHeci курсор уетшдеп тацбаны euiipeju, ал Backspace

~ курсор алдындагы (сол жагындагы) символды euiipeAi, exeyi де курсорды тацба euiiplnroi соц, солга 6ip орынга жылжытады

@ ( $ & # )

6 -в ар и ан т

Мына мэтшд1 тердщз:Enter nepH eci жолды теруд1 аяктап, курсорды келеЫ жолдыц

басына K e m ip e f li , ол пернел4кте, ЕТ, немесе ENTER, немесе RETURN болып белплену1 мумкiп.

Ноте, End, Page Up, PageDown 6 5 4 : “ / л &

55

4-САБАК

ПРОГРАММАЛЫК К¥ РАЛ ДАРПрограмма - магнитик мал1мет тасымапдаушыда (диекще)

файл туршде сакталып, op6ip адамныц командасы бойынша компьютер жадына жуктелш, орындауга арналган машина тшшдеп нуекаулар жиыны. Кептеген меселелер езара байланыстагы 6ip-6ipiMeH 6ipirin отырып жумыс гстейтш программалар кешендершщ кемепмен шешшедь

Алдын ала кел!с1м накты программа аркылы орьшдалатын ерекеттер (функциялар) жиынынын жене ер функциянын орындалу вариантын аныктайды.

Y hci3 к ел гс ш егер жумыс icren отырган адам айкын турде нускамаса, керсетшген немесе баска ерекеттщ, ягни функциянын накты аткарылу пapaмeтpлepiн (баска да варианттары болганда) тагайындайды.

Интерфейс - программалык жабдык пен жумыс детейтш адам арасындагы сухбат журпзу шарттары мен кел^мдер жиыны.

Программалык жабдыктама - информациялык технологиялардыц елеул1 6ip 6eniri. Программасыз кез келген аппаратура жей элементтер жиыны болады да, ол ешнерсе icTeft алмайды.

ЭЕМ программалары ею топка бел1нед1, олар:1) жуйел1 программалык жабдыктама;2) колданбалы (кеделО программалык жабдыктама.Жуйел1 программалар ЭЕМ-н1ц аппараттык жабдыктар

жумысын баскарып, жумыс icren отырган адамды колданбалы программалармен байланысты рады.

Жуйел1 программалык жабдыктаманы б1рнеше топка ж1ктеуге болады:

1) операциялык жуйелер;2) утилиттер;3) сервистш программалар.Операциялык жуйелер - компьютердщ программалык

куралдарыныц ажырамас б е л т , ол адамга барлык курьшгыларды баскару мумкшшшгш 6epin, сол себептт баска программаларды аппаратурамен жене колданбалы программалармен байланыс жасаудан босататын, адам

56

жумысын жецшдету ге багытталган ец непзп, epi мацызды программа.

Операциялык жуйе, ягни система (ОС) ею Heri3ri кызметп орындай ды:

1) барлык колданбалы жене жуйелж программалардын жумыстарын колдап, олардыц 6 ip -6 ip iM e H жене аппараттык жабдыктармсн байланыстарын камтамасыз ету;

2) ep6ip адамга компьютерд! жалпы баскару мумкшшшпн беру.

ОС-тщ H eri3ri максаты - программалардын 6ip-6 ip iM eH жене сырткы курылгылары мен эрекеттеспгш камтамасыз ету, компьютердш жадын белу, жумыс кезшде туындайтын ертурл! окигаларды аныктау, жумыс нетижелерш кагазга, экранга шыгару жолдарын уйымдастыру, мел1меттерд1 сырткы ортадан алу жене беру, т.б. ОС-тщ кемепмен адам дисюш белплеу, мел1меттерд1 K eiu ip y , кез келген программаны icxe косу, керекп жумыс режимш орнату сиякты ертурл1 ерекеттерд1 орындайды.

Сонымен, ОС - адам мен компьютер аппаратгык куралдарынын арасындагы байланысты уйымдастыратын программа немесе езара байланыскан программалар тобы. Оныц курамына ез командалары жене драйверлер - сырткы курылгыларды баскару программалары, утилиттер - жумысты жецищететш программалар жене тагы бас кал ар юредь

ОС-тщ аткаратын кызметш мынадай уш топка ж1ктеуге болады:

1) мел1меттерд1 енпзу-шыгарудын барлык турлерш уйымдастыру;

2) компьютердщ сырткы ортамен катынасьн уйымдастыру;

3) мел1меттерд1 сактау мен ецдеу жумыстарын аткару.Компьютерлердщ ертурл1 модельдершде карай ОС-тщ

архитектурасы (курылымы) мен мумкшд1ктер1 де еркалай бола бередь Дербес компьютерлер ушш кец тараган операциялык жуйелерге MS(PC)-DOS, WINDOWS 9х (WINDOWS ME), WIN­DOWS NT (WINDOWS 2000), WINDOWS XP, OS/2, LINUX (UNIX), Mac OS жатады.

Дербес компьютерлерлерге арналган операциялык жуйелердщ барлыгы да тек 6ip адамдык болып табылады. Расында да ею адамныц oip мезетте oip компьютерде жумыс ic re y iH елестету киын гой.

57

WINDOWS 9x, WINDOWS NT, OS/2, UNIX, Mac OS кеп максатты жуйелер болып саналады. Кеп максаттылык - 6ip компьютерде 6ip уакытта катарласа 6ipHeme ecenti шыгару мумкшдт немесе б1рнеше ерекеттщ катар аткарылып жатуы. Мысалы, Ci3 метш Keniipinin жаткан шакта ойнап та отыруыцызга болады, ейткеш бул жумыстарды ертурл! курылгылар аткарады немесе ол курылгылардьщ жумыс жылдамдыгы адамнын жылдамдыгынан ете жогары болып келедт

Кептеген IBM - уйлеЫмд1 компьютерлер дискшк MS DOS операциялык жуйем мен кеп терезел1 WINDOWS графикалык операциялык жуйесш пайдаланады.

Операциялык жуйелер кептеген функцияларды орындайды: информацияны дисюге жазу-окуды жузеге асырады, мел1меттер сактауды уйымдастырады, компьютер курылгыларыныц езара байланыста жумыс icTeyiH , барлык колданбалы программалар жумысыныц орындалуын камтамасыз етедь Бул жуйе компьютер icKe косылганнан кешн й ш гщ г не катты дискщен алгашкы жуктелетш Heri3ri программа болып табылады.

Белгш 6ip косымша кызмет аткаруга керекп программалар тобы утилиттер болып табылады. Оларга мысал ретшде антивируса (вирустерге карсы) программаларды, мел1меттерд1 архивтеу (кысу) программаларын, компьютердщ жумыс icTey кабшетш (диагностика) тексеретш программаларды (тест программалары) айтуга болады.

Сервистж программалар - e p 6 ip адамнын операциялык жуйемен жумыс icreyiH жещлдететш программалар тобы.

Колданбалы программалар аркылы б1здер ез есептер1м!зд1 шыгарамыз. Мундай программалар «колданбалы» (приложения) деп те аталады. Колданбалы программалар сан алуан, оларга карапайым программадан бастап курдел1 есептерд1 шыгара алатын куатты мамандандырылган жуйелерд1 (мет1нд1к процессор, графикалык редактор, баспаханалык жуйелер т.б.), гылыми меселелерге арналган жене жалпы кепшшкке кызмет ету кешендер1н де жаткызуга болады.

Колданбалы (кедел1) программалык жабдыктама - белгш 6ip мамандык саласында накты есептер шыгара алатын программалар жиыны. Олар 6enrini б ip максатта пайдаланылатын жене ембебап болып еюге белждк

58

Белгин oip максатта пайдаланылатын программалык жабдыктама эр адамнын накты ecenrepiH шыгаруга арналган, сондыктан оны пайдалану аймагы да шектеуль Мундай программаларды жумыс neei 03i жасайды немесе оныц талабы бойынша маман программалаушылар жасап бередь

Дербес компьютерлердщ кен тарауына басты себеп болтан олардын алдын ала дайындалган эмбебап программалык жаблыкгаматарыц кен таралуы ед1, бул программалар тек 6ip ecenri шыгарып кана коймай, белгшi 6ip мамандык саласында есеп жумыстарын тугел автоматтандыруды немесе ннформацняньщ белгип 6ip турлер1н ендеуд1 тугел камтн алатын болды.

Эртурл1 информацияларды ондеуге мумкшдж беретш эмбебап программалык жабдыктаматын н епзп турлер1 мыналар:

- м этш редакторлары;- графикалык редакторлар;- электрондык кестелер;- окыту жэне ойнау программалары;- информациялык жуйелер жэне т.б.МеЩнгШ информацияларды даярлау мен ецдеуге арналган

прогаммалар мэтш редакторы деп аталады. 0м1рде кез келген ЭЕМ-де жумыс штейтш адамдар эртурлг ессп-кнсаптар мен кужаттар дайындау, макала жэне баска жазбалар жазу сиякты мэтш дайындаумен айналысады. ДЭЕМ-дерд1 осы максаггарга пайдаланса, баспа машинкасына Караганда жумыс е ш м д т п курт есетш! талас тудырмаса керек.

Мэтш редакторлары экранда мэтшдерд1 тузетуге, кателерш уакытында табуга, абзацтардыц сол жак, оц жак шеттерш туралауга, мотшдер;и дискшерде узак уакыт сактап, кажет болганда б1рден тауып алуга, б1рнеше алфавитп (латын, орыс, казак) катар пайдалануга, кужаттарды кагазга б1рнеше дана етш басып шыгаруга мумк1нд1к беред1.

Дербес ЭЕМ-дер KiTan, журнал, газет, т.б. шыгаруда кец пайдаланылады. Компьютердш машинкага Караганда кептеген артыкшылыгы бар: кате онай тузет!лед1, материалдарды дайындау шапшандайды, оларды безенд1ру жолдары жецшдейд1. Оте жогары сапалы басылым шыгара алатын лазерлж принтерлермен жабдыкталган шагын баспахана жуйелер!н1ц

59

одан да купгп мумюнщктер1 бар (осы окулык та компьютерлж баспа жуйесшде дайындалды).

Кеп тараган метш редакторларына WordPerfect, Microsoft Word, MultiEdit, WORDSTAR, PageMaker т.б. жатады.

Г раф икп к редакторлар граф икпк информацияны дайындау мен ецд^те арналган программа больш табылады. Олар 0М1рде жш кездесетш есептеу нвтижелерш график туршде шыгаруда ете ыцгайлы. Оньщ уст1не графикалык редакторлар бейнелерд! вртурл1 eTin - схемалар, сызбалар, суреттер жене т.б. турлерде бере алады.

Графикалык редакторлар мел1метгердщ есептелу нвтижесш график бейнесшде керсетуде де жене ез калауымызша турл! сызыктар тургызуда да колданылады. Гpaфиктepдi ертурл1 кылып, мысалы, тузу немесе кисык сызык туршде, денгелек диаграммалар мен гистограммалар бейнесшде алуга болады, оларга автоматты турде масштаб енпзу керек болса, онда координата естерше сандар мен атауларды жазып коюга да болады. Курдел1 графикалык бейнелер тургызу кез1нде турл1- Typni фигура мен контурларды пайдаланып, олардыц еркайсысын ертурл] тустерге бояуга да болады. Осындай мумюнд{ктер1 бар графикпк редакторларга Paint, CorelDraw, Graf-in-the-Box, PC Illustrator т.б. жатады.

Электрондык кестелер жуйесшде миллионная аса торлар (уялар) болады, олар пернелермен информацияны енпзу аркьлы немесе формулалар ернепн есептеу нетижес1 бойынша компьютермен жазу аркылы толтырылады. Мунда кестел!к мел1меттерд1 тузету. оларды диск1лерде жазып сактау, турленд1ру, кагазга басып алу сиякты кептеген ерекеттер ете жылдам орындалады. Кец тараган электрондык кесте жуйелерше Lotus 1-2-3, SuperCalc, QuatroPro, Excel сиякты программалар жатады.

Ойын программалары дербес ЭЕМ-дердеп кызгылыкты, кез келген жан еуестенетш топка жатады. Дербес компьютерлердщ кещнен тарауына да себеппи болган ойын программалары ед1. Компьютерлис ойындар — демалудыц жаца технологиясы. ЭЕМ-де ойнаганда онымен шектен аса е>естенудщ зиян екенш есте сактау жен.

Окыту программалары оку-уйрену сабактарын уйымдас- тырады, олардын мектепте не уйде тарихтан, информатикадан,

60

тшден, биологиядан, математикадан, физикадан т.б. пендерден сабакка дайындалу кезшде ете ыцгайлы екеш талас тудырмайды. Компьютерлер сабак окуда электрондык окулык жене тренажерлер туршде, лабораториялык аспап epi информациялык аныктамалык жуйе есебшде кецшен пайдаланылады. Институтгарга кабылдау емтихандарын етюзу кезшде компыютерлер «казы» релш де едш аткара алатын курал екеш белгш.

1с программалары кызметте Kepeicri ертурл1 информация­ларды дайындау, сактау жене ондсу yuiiH кецшен колданылып жур. Булар ic кагаздарын журпзуд* компьютерлоциру кезшде де кужаттар дайындау, жумыс кестелерш жасау, кезекшмпк графиктерш салу сиякты ерекеттерде де ете ыцгайлы болып табылады.

Информацияныц кептеген турлерш сактау, йздеу, жалпы уйымдастыру жумысында информациялык жуйелер колданылады. Буларга мел1меттер базасы, ютапханадагы информация hp&j жуйелер!, театр л ар даты, е>е жолындагы жене TeMip жолдагы билет сату мен оларды т1ркеу тесшдер! жатады. ЭЕМ желшер! мен информациялык коммуникациялар негЫндеп осы сиякты жуйелерд! жасау мен дамыту когамымызды информацияландыру багдарламасыныц ipre тасын калайды.

Болашакта перспективасы бар информациялык куралдарга бшмдер базасы мен экспертпк жуйелерд! жаткызуга болады. Олардыц кемепмен кейб1р мамандык салаларында эксперттер TepTi6iH модельдеу аркылы медициналык такырыптардан консультациялар мен ертурл! кызмет салаларынан аныктамалар беру, енертапкыштарга, технологтар мен конструкторларга кемек беру icrepiH жузеге асыруга болады.

Эмбебап программалык жабдыктаматыц дамуыныц аркасында курдел! 6 ip iK iip i . i i ен жуйелер (интегралданган) жасалынып жатыр. Олар б!рыцгай командалар жуйес! аркылы 6 ip форматты пайдалана отырып метш редакторын, электрондык кестелерд^ графикалык редакторды, мел!меттер базасын баскару жуйес ш, калькуляторды жене тагы бас кал арды 6ipiKTipin, 6ip интерфейс аркылы осылардыц барлыгын да пайдалану мумюндцгш беред!. BipiicripuireH жуйелерд in мшнде

\ кен таралып, б елгш болгандарына Framework, Symphony, Master жене т.б. жатады.

61

Эмбебап программалык жабдыктама дербес компьютерлермен жабдыкталган эртурл1 мамандык иелершщ жумыс орындарын автоматтандыруды icne асырады. Мундай жуйелерге, мысалы, кострукторлык жобалауды, электрондык такшалар жасап дайындауды, экономикалык жэне бухгалтерлж жумыстарды автоматтандыру icTepiH жаткызуга болады. Инженерлж практикада каз1р осындай максаттарга MatLab, MatCad, Eureka сиякты программалык дестелер кецшен колданыльш жур.

Когамымызды дербес компьютерлермен, ЭЕМ желшер1мен жэне информациялык корлармен толык камтамасыз ету бурынгы «кагаздагы» мэл1меттерд1 колдану жумыстарын толыктыра отырып, информация алу, тарату, пайдалану жумыстарын уйымдастыруды жаца белеске кетердк Муны 03i когамымызды информацияландыру процестерш дамытудыц непз1 болады деп толыгынан айта аламыз.

Колданбалы програмалар арасындагы ерекше топка “колданабалы” программаларды даярлаудыц аспаптык куралдары (инструментальные средство) жатады.

Аспаптык куралдар - баска программалар мен автоматтандырылган жуйелерд1 даярлау yuiiH программистер пайдаланатын программалар мен программалык кешендер.

Дербес компьютерде кец тараган аспаптык куралдарга BASIC, PASCAL, С жене ASSEMBLER сиякты программалау TinAepi жатады, олар yuiiH соцгы кездерде ембебап программалау жуйелер! жасалган болатын. Бул тшдердщ еркайсысы белгип 6ip меселелер тобын шешуге ете колайлы. Оныц успне, epTypni ЭЕМ-дерде белгип 6ip тшге гана устемдж бершедь

Программалау жуйелер! шыкканга дейш ер адам e3i колданатын программа мэтшш программалау тшнде жазып, оны ЭЕМ-ге арнаулы метш редакторы аркылы енпзш, сонан соц тагы 6ip арнайы программа - компилятор (транслятор), кемепмен ез метшш машина тшне аударатын. Ец соцында yffliHmi 6ip арнаулы жинактаушы программаныц аркасында белек модульдерден орындалатын программалык файл алынатын.

B yriH ri кун талабына сейкес келетш программалык жуйелерд! пайдалансак, мундай курдел! жумыстар аткарудыц

62

eui6ip кажет1 жок сиякты. Ka3ip 6ipiKTipijireH oip-ак программалык десте осы аталган операцияларды тугел камтиды. Соцгы кездердеп ДЭЕМ программалык жуйелерiH жасайтьт апдыцгы катарлы фирмаларга Microsoft Corporation жэне Borland International сияктыларды жаткызуга болады. Microsoft фирмасы езш щ Quick Basic,Visual Basic жэне Microsoft C++ деген программаларын, ал Borland фирмасы - Turbo Basic, Borland С, Turbo Pascal программалык тшдерш жасап таратуда. Бул жуйелерд in оркайсысынын купгп де елЫз де жактары бар, сондыктан оларды тацдауда алдына койган максатына карай эр адам 03i шешедь

Kaiipri кезде жасалынып жаткан программалар теледидар, тоназыткыш, шансоргыш тер1зд1 eimipicTix ешмдер санатына юредь Бул программаларды жасау мен тарату — eHAipicTi журпзу зандылыктарымен б1рдей децгейде болады деген сез. Бул кундер1 тепн бершетш, шартты турде (жартылай) тегш жэне сатылатын программалар бар. Программаларды сатып алу жэне тарату шарттары сол программамен 6 ipre бершетш онын сатушысы не авторы дайындаган кужаттарда жазылады. Б1реуд1ц программасын пайдалану yuiiH осындай мэселелерге кецш 6enin отыру кажет екенш естен шыгармаган жен.

Рухсатсыз Ketuipin алынган программаларды пайдаланудан сак, болыцыздар! Оныц арты келецЫз жагдайларга душар emKuyi муммн.

Сурактар

1. Кандай ойын программаларын бшес1здер?2. ЭЕМ-де кандай окыту (уйрету) программаларын пайдаландыныздар?3. Ci3flepfleri компьютерлер кай операциялык жуйеде жумыс icreitai?4. Колданылып жур ген программалык куралдарды калай жiктcyгe болады?5. Метш редакторлары мен графикалык редакторлар не y m i H

кажет?6. Электрондык кестелер нендей кызмет аткарады?7. Жаца информациялык технология угымын калай TyciHeci3?

63

WINDOWS ЖУЙЕС1НДЕП ЖУМЫС 1СТЕУ НЕГ13ДЕР1

5.1. Windows туралы жалпы маглуматтар

1981 жылы MS(PC)-DOS операциялык жуйес1 IBM дербес компьютерлер1мен oip мезплде пайда болып, ep6ip компьютерге орналастырылган болатын.

MS-DOS операциялык жуйеЫ тек 6ip адамнын жумыс icreyiHe арналган болатын жэне 6ip мезетте тек 6ip максатты гана шешетш, оныц устше MS-DOS операциялык жуйеЫ компьютердщ тек 640 кб жедел жадын гана (RAM) пайдалана алатын едо.

Эрине, MS-DOS операциялык жуйеЫ соцгы версиялары колданбалы программаларга 1 Мб-тан артык жедел жадын колдану жэне программалардыц 6ipiHeH eKiHuiiciHe ауысу мумкшд1пн беретш, кешшректе шыккан сервистш программалармен толыктырылган болатын.

Адам мен компьютер арасындагы байланысты уйымдастырушы кызметш, ягни пайдаланылатын непзп интерфейс релш MS-DOS жуйесшде командалык жол аткарды. Бул жол аркылы MS-DOS жуйеЫ мен адам арасындагы сухбат ыцгайсыз журпзшвд, ЭЕМ-да баскаруга арналган кажет жузден аса командалар пернелерден енпзшш барып орындалады. Командаларды жазу T9pTi6i ете курдел! деуге болады, кейде 6ip команданы орындау уппн ондаган символдарды теруге тура келед1. Осы операциялык жуйемен нег!з1нен тек маман программалаушылар гана тжелей жумыс гстеищ де, кептеген адамдар ондай дережеге кетерше алмайды.

Осыдан барып, адам мен операциялык жуйе арасындагы байланысты жецшдету упин e p ry p n i жуйел1к коршаулар карастырыла бастады. BipaK олар непз1нен мэт1нд1к режимде (ец кен таралгандары - DOSSHELL, Norton Commander) жумыс icTenriH ещ. Буларда 6ip-eici пернеш катар басу аркылы курдеш

5 -САБАК

64

де киын командаларды термей-ак, тжелей орындау жузеге асырылды.

Жуйелж программалык коршаулар нейзшен компьютердш файлдык жуйесiмен жумыс ктеуд1 жецш дегп, ягни кажет информацияны жылдам dpi жeцiл тауып, оныц мазмунын карауга жэне онымен жумыс icrcyre ез cenririH типздь

80-mi жылдардын ортасында MS (PC)-DOS - тын мундай кемшЫпнен арылу y m i H , Microsoft фирмасы IBM Tepi3Ai компьютерлерге арналган кеп максатты операциялык жуйелер даярлау жумысын колга алды, солардыц 6ipi WINDOWS ЖYЙeci болатын. Алайда, ол кездерде б1рден бул жуйенш онша кеп таралмауын дербес компыотерлердш есептеу мумющйктершщ темендтмен Tyciitaipyre болады.

80386 сериялы микропроцессорлардыц пайда болуымен катар icKe косыла бастаган WINDOWS графикалык ортасыныц жаца версиясы Windows 3.1 6ipTe-6ipTe бурынгы мэтшдж программалык коршауларды катардан ыгыстырып шыгара бастады. 80486 сериялы процессорлардыц шыгуына байланысты дербес компьютерлердш кептеген жаца турлерше графикалык мумкшдоп мол Windows 3.1 немесе одан кешнп Windows 3.11 версиялары MS-DOS операциялык жуйеЫмен 6ipre орнатыла бастады.

Microsoft корпорациясыныц ОС даярлау жолындагы колесi елеулй кадамы болып ондагы графикалык интерфейс кондырма программа кушнде емес, сол жуйенш ажырамас б е л т болатын операциялык жуйеш даярлау болып саналады. Осылайша Win­dows 95, Windows NT жене Windows ХР операциялык жуйелер1 пайда болды. Windows ХР жуйесшщ графикалык интерфейсi Windows 95 жене Windows NT ЖYЙeлepi стандарттарынан езгешелсу болды, 6ipa*K Windows ХР ортасында жумыс гстей алатын адам Windows NT мен Windows 95 ортасында киналмай жумыс жасай бередк

Ka3ipri операциялык жуйелердщ адамга беретш женидоктер! MS-DOS жYЙeciнiц мумющйктерше Караганда ете жогары, ал графиктж интерфейс солардыц тек 6ip кыры гана.

Будан былай WINDOWS жуйес1 деген сезд\ Windows 9х

3- 620 65

(кез келген сан) жене Windows ME, Windows ХР операциялык жуйелер! деп уккан жен.

5.2. WINDOWS жуйесшщ непзп функцнялары

Кез келген операциялык жуйе сиякты WINDOWS ортасыныц непзп ядросы, жедел жадты баскаратын iunci жуйеа, файлдык жуйеЫ, енпзу-шыгару курылгыларымен жумыс детейтш драйверлерй т.б. жYЙeлepi бар. Ол жумыс кезшде мынадай меселелердщ орындалуын камтамасыз eryi тшс:

- компьютердщ барлык аппараттык курал-жабдыктарын баскару;

- файлдык жуйемен жумыс \стеуд1 камтамасыз ету;- колданбалы программаларды icxe косу.Буган коса WINDOWS жуйеск- 6ip уакытта 6ipHeuie программалардыц жумыс icT^m;- ертурл! программалар арасында мел!метгер алмасуын;- маештабталатын шрифтерд1 суйемелдеуд1;- мультимедиа мумюндштерш пайдалануды;- б1рьщгай аныктамалык жуйе жумысын камтамасыз ете

алады.5.3. WINDOWS жуйесшщ непзп угымдарыТерезеТерезе - WINDOWS жуйесшдеп ен непзп угым болып

саналады, WINDOWS сезшщ накты аудармасы «терезелер» екеш осыны бишредь

Терезе — экранный тертбурышты коршаулы аймагы, онда epTypni программалар орындалады, кез келген мел1меттер ецделш тузетшед! жене баскару ерекеттер! журпзшедь WIN­DOWS терезесшщ экранды толыгымен. жартылай немесе белгип 6ip белитн гана камтуы мумюн.

WINDOWS ортасында терезелердщ уш непзп Typi колданылады, олар:

§ программа терезеш;§ диалог, ягни сухбаттасу терезеЫ;§ хабарлау терезесь

66

Колданбалы программа терезес1 - бул терезеде непзп колданбалы программалар жумысы аткарылады. Ол экранный б ел тн немесе оны толык алып тура алады. Экран бетшде 6ip мезетте Gipneiue терезе орналаса бередь Мунда кез келген колданбалы программаныц езше тон жумыс icTey Tepe3eci болады, 6ipaK олардын непзп элементтер1 б1рдей болып жасалган. Егер терезеш жабатын болсак, дол сол уакытка дешн екшщн куйде болып жумыс icren турган программаныц жумысы да аякталады.

Диалог журпзуге арналган сухбаттасу терезеЫ — булар программаларга косымша мол!мет енпзетш немесе 6ipHeme мумкжджтердщ 6ipiH тацдауга мумкшдж берет in арнайы терезелер.

Хабарлау терезеы - мундай терезе аркылы программа жумыс icTeyiui адамга оныц ары карай жумыс ктеуше керект1 хабарлама мол1меттер 6epin отырады. Буларда эдетте ОК атты 6ip гана батырма болады.

Болашакта WINDOWS ортасыныц эр турл1 терезелерш карастырамыз, олардыц жумыс гстеушде айырмашылык болса да, бэршщ Keii6ip ортак элементтерц касиеттерi бар. Ещц сол элементтермен гаиысайык.

Терезе шекаралары - бул терезенщ периметр1 бойынша ereTiH TiK жэне келденец сызыктар. Терезенщ жогаргы жагында такырыи жолы орнапасады. Такырып жолыныц сол жагында Жуйел1к меню баты рмасы орналаскан, ал оц жагында терезенщ аумагын езгертуге арналган батырмалар бар. Такырып жолынан темешрек меню жолы бар. Ал меню жолынан теменп тертбурышты аудан - терезенщ жумыс аймагы деп аталады. Осы жумыс аймагында ер T ypni информация орналасады: орындалатын программа, ецделуге арналган мел1меттер, баска KiiuiripiM терезелер жене т. б.

Кез келген терезенщ белгшi 6ip шектеугй мелшер1 болады, сондыктан информация кеп болса, ол терезеге симай калады.

I Мундай жагдайда терезенщ оц жак шетшде (теменп шетшде де) айналу сызыктары деп аталатын элемент пайда болады. Бул элементтщ пайда болуы осы мезетте терезе imiHe симай

67

сыртта орналаскан информацияньщ бар екешн керсетедьЭкран бетшдеп программалар мен кужаттар орнапасатын

терезелер уш Typni болады:- толык экранды терезе, ягни терезе экранды толыгымен алып

турады;- калыпты куйдеп терезе, ягни терезе экранный белгш 6ip

бел1гш алып турады;- белпше (пиктограмма) туршде, ягни терезе Kiniipeirmiin

белпшеге айналып кеткен.Жумыс столыЖумыс столы - eiciHnii непзп угым.Жумыс столы угымы Ka3ipri барлык операциялык жуйелер

(WINDOWS, OS/2, Macintosh компьютерлершдеп OS, SUN компьютерлер!ндеп OS, т. б.) интерфейсшщ элемент! болып саналады. Эдетгеп езщ1здщ жумыс столымызды алайык. Жумыс столында к1таптар, мел1меттер салынган бумалар, курал- жабдыктар (калам, карындаш, euiiprim, т.б.) орналасуы мумкш. Олар, Ыздщ калауынызша, столда ер Typni куйде орналаса алады. Стол бел едем! дастарканмен жабылуы мумюн немесе ештеце теселмей таза болуы да ыктимал. СодЩ стол бетзндеп заттарды алма-кезек колдануга жене олардыц орнын ауыстыруыцызга болады. Дел осы стол бейнесЁ экранда да жузеге асырылып- отыр.

WINDOWS ортасында жумыс столыныц релш дисплей экраны аткарады. Онда жумыс !стейтш программалардыц терезелер!, кужаттардыц жеке файлдары белг!шелер (немесе белгшер) тур!нде орналаскан (5.2-сурет).

Оз1н1зд1н жумыс столынызды реттеп таза устауыцыз сиякты экранда да кокырсып жаткан столда жумыс icrcy -пптен ынгайсыз. Кажетг! кужаттарды, курал-жабдьщтарды жогалтып алмайтындай экранда артык зат устамай жумыс icreyre кецш белей1к.

Белпшелер, тацбашатар, бумаларБелпше (Icon) - бул экран бет!ндеп кыскаша жазуы бар

юппрейтшген графикалык бейне. Ол дисплей экранындагы программаны, терезен1, функцияны, файлды, т.б. бейнелеп

68

туруы мумкш. Эр белпше белгш 6ip терезеге сейкес келед1 жэне ол кажет болганда улкейту батырмасы аркылы терезеге айналады. Экранда мынадай белпшелер болады:

- косымша (колданбалы) программалар белпшеЫ;- белгш 6ip топтар немесе бумалар белп шее i;- функциялар белпш еск Жумыс барысында оларды

карастырып шыгамыз.Тацбаша (ярлык - shortcut) - бул белгш 6ip объектам icKe

косатын сштеме TypiH деп командалык файл. Мысалы, танбаша аркылы буманыц, ягни каталогтын, желщеп дискшщ imKi мел1меттерж ашып кэрсетуге болады, тез арада баска каталогта орналаскан программаларды гске косу га, файлды да жылдам ашуга болады жэне т.с.с. Тацбашаны пайдаланганда непзп объекплердщ ездер1 (файлдар, каталогтар жэне т. б.) ез орындарында en i6 ip e3 rep icc i3 тура бередь Ал сол объекплермен катынас жасау Shortcut файлында сакталган информацияныц кемепмен icxe асырылады. Мысалы, егер жумыс столында файлдын (каталогтыц) e3i орналастырылган болса, онда олардыц 6ipiH жою командасын колданган кезде ол дисюден eniipbiin кетедь Ал егер де ci3 жумыс столынан Shortcut белпшесш орналастырып, оны артынан еппреещз, онда тацбаша 6epin турган командалык файл жойылады да, бастапкы файлдар eni6ip e3repicci3 калады.

Бума (папка - folder) экранда каталогтарды белгику ушш колданылады. Муныц магынасы мынада: каталог белгш 6ip объект1лерд1 орналастыруда колданылатын контейнер болып табылады. Эрине мундай контейнерлер ер объект ушш ер турл1 болуы муммн. BipaK олармен аткарылатын амалдар б1ртектес бола беред1 (мысалга, жою, Kemipy жене т. б.).

Тышкан тер13Д1 графикалык сштемеWindows ортасында пернелер тактасыныц кемепмен жумыс

iCTeyre болады, 6ipaK, тышкан KOATeTiriMeH баскарылатыи графикпик сштемет немесе мецзерд1 немесе солардыц

г комбинацияларын (6ip re) колдану ете тшмд!. Стол бет!мен тышканды жылжыту экран бетшдеп тышкан ciirreMeciHiH, ягни курсорыныц жылжуымен сай келедк

69

Экран бет!нде жылжыткан кезде сштеме белп езшщ сырткы ту р ш 63repTin отырады, ол осы аймакта орындалуга тш с эр е к е т тщ турше (мысалы, терезе шекарасына барганда коссызыкка айналады) байланысты болады. Тышкан тетшнщ eKi немесе уш батырмасы болады. Жумыс барысында Heri3itEH (кобшесе) оныц сол жактагы, ал анда-санда онжактагы батырмасы пайдаланылады. Тышкан т е т ш н щ ортангы батырмасы (егер бар болса) Windows ортасыныц тек кейбйр программаларымен жумыс 1стегенде рана пайдаланылады.

Тышкан теппмен орындалатын ец непзп операция — экран беттмен курсордыц (сштеменщ) козгалуы болып табылады. Бул дайындык операциясы, ол ездпчнен ешкандай ерекет-амал орындамайды.

КелеЫ операция - шерту (щелкнуть - Click). Бул операция сиггемеш экран бетзндеп кажетп элементке жетмзгеннен кешн рана орындалады, мысалы, сштемеш гр аф и к п к элементтш белп шее ше жетюзш, шерту операциясын орындауга болады. Шерту деп тышканныц сол жак батырмасын 6ip рет басып, кайта жылдам коя берущ айтады. Жогарыда айтып вткен1м1здей, Windows жуйесшде едетте жумыс icTey кезшде Heri3iHeH тышканныц сол жак батырмасы кешнен колданылады. Сондыктан, алдагы уакытта, тышкан батырмасын жай шерту дегешмйз — тышканныц сол жак батырмасын басып жылдам кайта коя беру.

Бул ерекет меню пункттершщ oipiH тацдау, объекти1ерд1 белгшеу немесе жол курсорын калаган орынга жедел Kemipy кездер1нде жене терезелерд1 екшцщ етш жумыска косу кезвде жене т. б. колданылады.

Тышканмен орындалатын курдел1 операцияга оныц сол жак батырмасын шапшац турде eKi рет шерту ерекеп жатады (Double-click). Оныц жумыс icTeyi непзшен тышканды жай шерту арекет!не ете уксас, ягни тышкан cinTeM eci Kepeicri элемштке жетюзшгенвен сон, тез арада тышканныц батырмасын eKi рет шерту кажет болады. Бул ерекет алгаш тышканмен жумыс icTeft бастаган адамга курдел1 операция болып табылады. Онын ерекшелпт тышканды eKi рет жылдам шерту

70

аралыгында ете аз уакыт eTyi тшс, ол - секундтыц оннан 6ip белйтндей гана уакыт. Егер ол аралыкта кеп уакыт етш кетсе, онда Windows жуйесi бул ерекегп жекеленген eKi белек шерту деп тусшедь Ал егер бул амал дурыс орындалса, онда Win­dows жуйеЫ б1рден белгшенген операцияны (унЫз кел!Ым боынша, кебшесе белгш 6ip программаны, кужатты екшщц eTin, оны ашу) icKe асыра бастайды.

Келеа операция - тасымалдау (Drag & Drop). Ол терезелер мен белпшелердщ орнын ауыстырады, ягни баска орынга тасымалдайды жене терезелердin узындыгы мен енш езгертуде колданылады. Объектшерд1 тасымалдау амалы былай орындалады: сиггемеш орны ауыстырылатьн элементке жетюзш, тышканнын сол жак батырмасын басып, оны сдл басулы кушнде устап турып, сиггемеш калаган жаца орынга жeтIdзeмiз, сонан соц батырманы коя 6epeMi3.

Осы айтылган тышкан TeTiri кемепмен орындалатын операциялар Windows жуйесш баскаруга толык мумкшдж бередк

Мел1мет алмасу буфер1взшщ жумыс icreyi кезшде Windows жуйесi программалар

мен кужаттар арасында мел}меттер алмасуга арналган компьютердш жедел жадыныц арнаулы б е л т н алмастыру 6yij)epi (Clipboard) ретшде пайдаланады. Буфер (денекер жад) ертурл1 программалар немесе кужаттар арасында KepeKTi шагын келемд1 мел1меттерд1 тасымалдап, олардыц фрагменттерш 6 ip-6 ipiHe ауыстырып отыру ymiH пайдаланылады. Алмастырылатын мелйметтер ретшде MOTiH узшдшер1 (фрагменттер), сурет, кесте жене т.б. объектшер алынуы мумкш.

5.4. W indows жуйесш ш н еп зп технологиялы к приицнптер!

Енд1 Windows ортасыныц DOS технологиясында кездеспейтш K eft6 ip технологиялык принциптерш атап еткен

} жен болар.Ж умыс к т е й т ж ep6ip адамга арналган стандартты

интерфейс.

71

M S-D OS операциялык жуйесшде жазылган программалардыц езшдш интерфейс! болган едц* олар: меню жуйес1 (келденец, суырылып, калкып шыгатын. иерархиялык), сухбаттасу теЫлдер! (мелiметтер енпзу, варианттарды тандау) жене т. б.

Мундай тесш жаца программаларга кешкен сайын ep6ip адамга кайтадан окып-уйрену кажеттшшн тугызатын. BipaK кептеген ipi фирмалардын программалык ешмдершщ бершде де туракты пайдаланылатын стандартты элемент! болды (мысалы, меню пункттерш тандаудыц стандартты Tecumepi), ал айда, программалар арасындагы алшактык жетш артьшатын. Ал, Windows жуйесйнде кептеген ic-ерекетгер программалардыц эр ту р лш 1пне карамастан б1ртектес командалар аркылы орындалып, oipflen терезелер кемепмен ецделетш болып, ортак технология icxe асканын практика жузшде керсете бтдь

«P oint-and-СПск» (керсету жене шерту) принцип!. Бул принцип бойынша графикалык технологиядагы кептеген операцияларды орындау ymiH тышкан сштемесш экран элементше апарып, онын сол немесе оц батырмасын шерту ж е т к ш п т . Бул тесшмен темендеп ерекеттерд! орындауга болады:

- программа немесе кужат терезестщ аумагын кпшрейту, ул кейту жене бурынгы калпына кеггпру;

- келденец орналаскан меню пункттер!н тацдау;- экранга шыгатын меню командаларын тацдау;- аспаптар тактасы командаларын тацдау;- MeniMeTTepi бар Ti3iMHin oip жолын белплеу;- командалык батырманы басу, тацдау;- ауыстырып коскыштыц мен!н езгерту;- м етш дж информацияны енпзу кезшде курсордыц

орналасуын езгерту;- метш енпзшетш epic жолдарыныц 6ipiH тацдап, оган

мел!мет енпзу жене кептеген баска ерекеттер.«Select» (ерекшелеу, белплеу) принциш. Программалар

терезес!нде кужатпен жумыс ютеу барысында 6i3re унем1 метш фрагменттер!мен, узшд!лермен (текст4н белгш! 6ip белюмен,

72

суретп ен, кестелермен) эр турл! операциялар орындауга тура келедк Ол операциялар мынадай ic-ерекеттерден турады:

- фрагмент копиру, тасымалдау, жою, олардыц шрифтерш (каргпн), мелшерш езгерту, жиектеу, кейб1р жерлерше келецке туе ip in карацгылау, т. б. Мундай операциялар exire белшш орындалады: ец алдымен бгз фрагмент белгшеп алуымыз керек (ягни кужаттыц кай б е л т н ецдейт1н1м1зд1 программага хабарлау), ал сонан соц накты команданы орындау (мысалы, фрагментп жою немесе оныц шрифтш езгерту). Оныц Typi не немесе программа тапабына сап фрагмент эр турл1 тэсшдермен белп лей Ai. Мысалы, мэтш б ел т н (символды, сезд1, жолды, абзацты, т.б.) тышканныц кемепмен немесе арнайы перне (Shift) жэне багыттауыш тшсызык символдар аркылы да белгшеп алуга болады. Графикалык турдеп фрагменттерд1 белплеуде, эдетте «кайшымен кпюды» колданады.

Егер белгшеу барысында кандайда oip кате ж1бершсе, онда фрагменттен тыс жерде (ал кейде фрагменттщ езш де де) тышканды жай шерту ж еткткп - мунын нетижеЫнде белгшеу эрекеп алынып тасталынады, ягни орындалмайды.

Жумыс icreyAi жанадан уйренш жургендер einoip объектп-п белгшеместен команда орындауга тырысады. Мундай icTin иетижеы кандай болмак? Кейде бул команда орындаусыз калады (мысалы, буферге жок ф рагм ент алуга болмайды); кейде команда ескершмей, еленбсй де калады (мысалы, шрифт1 езгертуде); кейде команда унЫз келюм бойынша орындалып та (мысалы, абзацты форматтауда) кетедк Сондыктан, осындай кателерден аулак болу упин, ф рагм ент алдын ала белгшеп алуды ешкашанда естен шыгармау керек!

«Drag-&-Drop» принцип! (тасымалдау жене алып барган орнында кал дыру). Бул эдюпен ецделшш жаткан кужаттыц белгшенген узшдЫн, белпшеш (пиктограмманы), терезоп баска орынга ауыстыруга немесе олардыц кеипрмесш алуга болады.

Мысалы, егер де суреттщ 6ip б е л т киылып белгшенген болса, онда тышкан курсорын сол сурет белтне жетюзш, оныц сол немесе оц жак батырмасын басып турып, жаца орынга ауыстыруга болады. Батырманы босаткан мезетте сурет киыгы

73

жаца орынга бектледк Егер оны ауыстыру барысында Ctrl nepHeciH басып туратын болсак, онда жана орынга сол сурет фрагменттщ KeuiipMeci орналасады (кеплршедО. Осындай жолмен унехп Keniipy мен орнын ауыстыру амалдарын катар колдануга тура келедк Мысалы, кеп элементтер! уксас болып келген курдет схеманын сурепн салу ушш оньщ 6ip элемента сызып апьш (айталык, *пктертбурыш), сонан con «Drag-and- Drop» режимшде онын санын кебейте отырып, KemipMeciH алуга болады. Акырында осы едгспен тасымалдау режим1нде экрандагы элементтердщ шеттерш тепстеп тузетуге болады.

Windows жуйесшде «Drag-and-Drop» едтм ен келес! операцияларды орындау жш журпзшедк

улкейтшмеген терезелер мен белпшелердш (пиктограммаларды) орнын ауыстыру. Кеп жагдайларда, тышканньщ сол жак батырмасымен 6ipre Ctrl пернесш бассак, онда файлдарды 6ip бумадан еюнил бумага кеппруге болады;

- графикалык редактордын жумыс аймагьшдагы суреттщ белгшенген фрагмента жаца орынга ауыстыру немесе онын KemipMeciH алу. Эдетте, мундай фрагмент релш Ke6iHe баска графикпк файлдан метшдж кужатка койылуга тшс бейне суреттер аткарады;

- Word редакторында метшдж информациянын белгшенген фрагмёнтш баска жерге ауыстыру немесе оныц KemipMeciH алу;

- суреттер мен кестелердщ орнын ауыстыру жене кеппрмелерш алу;

- метш бетгершдеп абзацтыц жаца жолын жене оньщ оц жак, сол жак шекараларын келденец сызгыштыц жогаргы жене TeMeHri юшкене ушбурыштарын тасымалдау аркылы тагайындау;

- дайын белпшелер (пиктограммалар) жиынынан epoip адам e3i колданатын курал-саймандар тактасын курастару.

Ka3ipri жуйелерде «Drag-and-Drop» еддеш программалаушылар да жиi пайдаланады, олар epTypni объектшер жиынынан ездершщ программаларын балалар кубиктер!нен сурет бейнелер жинаган T6pi3fli курастырады.

74

WYSIWYG принцип! (не керсещ з, соны аласыз). Экранда мэтш дж к¥жатты баспага дайындау кезш деп символдар бейнеЫ басылып шыккан кагаз бетшдеп символдармен бiрдей болады. BipaK мунда кещл аударарлык сеттер де жок емес. Windows жуйес! символдарды экранда бейнелегснде олардыц шетгерш анык етш керсетед1, ал кагазда тацбалар oenneci дел экрандагыдай болмай калуы да мумюн. Буларды б iрдей eTin керсету yniiH арнаулы операциялар колданылады, олар туралы метш редакторлары и оку кезшде айтылады.

OLE технологиясы - объектшерд! байланыстыра отырып KipicTipy (Object Linking and Embedding - OLE). Бул программаларга элементтер KipicTipy деп (интеграциялаудагы) ец басты курал болып табылады. Ол 6ip программ ад а ецделген объекпш (мысалга, Paint графикалык редакторында) баска программалардын кужаттары арасына (мысалы, Word редакторына) енпзш, оны непзп. ягни бастапкы программа куралдарымен редакция л ayFa мумк1нд1к беред!.

DDE технологиясы - объектшерд1 динамикалык турде байланыстыру. Объектшерд1 баска кужатка не программага енпзе отырып, Heri3ri программамен байланыстырудыц ец куатты Typi, мунда объектЫ бастапкы программада тузетсек, ол тузету онымен DDE технологиясы аркылы байланыскан екпши программада да автоматты турде жузеге асады.

5.5. Windows-Ti icKe косуWindows ХР операциялык жуйес! компьютер ток кезше

косылысымен жедел жадка жуктеле бастайды.Windows жуктелгеннен кей1н экранга «жумыс столы» шыгып, калыптагы тацбашалары мен белпшелер1 жене Тапсырмалар тактасы бар K e p in ic пайда болады (5.1-сурет).

75

5.1-сурет Windows экрныныц жалпы emici

5.6. Windows ж уйестев жумысты аяктау MS (PC) DOS жуйесшде немесе сол тэр!зд1 баска

операциялык орталарда компьютерд1 сондЛру ici оп-оцай орындалады, оныц ток келетш коскышын ажыратса болганы.

Бул мезетте Kefi6ip программалар жумыс icTen жатса да, булай агыту ешкандай келецсйз жагдай тудырмайды.

Ал Windows жуйесшеа жумыс icrey барысында компьютера emipM ec бурын мынадай 0рекеттерд1 орындау кажет:

- жумыс icren турган программаларды жабу (аяктау);- Windows-тен шыгып жумысты аяктау iciH орындау.Тек осыдан кeйiн компьютер emipuieAi. Неге булай? Windows жуйес1 компьютер курылгыларын толык

пайдаланып, оларды толык баскарып отырады. Бул сэттерде Windows уакытша пайдаланылатын файлдарды (тиш.ТМР болып келетш файлдар) жасап алады. Windows жумысты дурыс

76

аяктаса, ол файлдар ез-езшен ж ой ыл алы. Егер жумыс дурыс аяктапмаса, ол файлдар диекще сакталып калып, 6ipa3 орын алып турады.

Сондыктан Windows жуйесшде турып жумысты аяктау yuiiH мынадай ерекеттер орындалуы THic:

1. Тышкан курсорын 1ске косу (Пуск немесе S ta rt) батырмасына алып барып, оны 6ip рет шерту керек те, меню командаларынын iiniHeH "Windows-бен жумысты аяктау» (Завершение работы с Windows) командасын тацдау кажет. Мунан кешн “Windows-бен жумысты аяктау» атты сухбат терезес! экранга шыгады. Бул терезеш AIt+F4 nepHenepi аркылы да шыгаруга болады. Alt+F4 nepnenepi кез келген терезеш (программаны) жабу icin аткарады. Егер icTen турган 6ip программалык жумысын аяктаман кетсевдз, Windows жуйеЫ аякталмаган программа бар екендшн айтып хабар беред! де, сол программаны жабуды усыиады.

2. Экранга «Windows-бен жумысты аяктау» сухбат терезеЫ шыккан сон, Windows 9х ортасында б1рнеше ауыстыргыштардын 6ipiH тацдау кажет. Ал Windows NT жуйесшде мумкш болатын арекеттер Ti3iMiHeH 6ip жолды тандаймыз да, «На» («Да») батырмасын шертем1з. Windows ХР ортасында сщтемеш тацдап алынган баскару батьфмасына жетюзш шерту керек (5.2-сурет).Соцгы eKi мумкшдштерде ауыстыру тобындагы 6ip apeKerri тацдау ymiH - тышкан курсорын сол эрекетке сэйкес децгелекке не метшге алып барып, тышканды 6ip рет шертсе болганы.

3. Windows жумысын аяктау npoueci басталып, соцында компьютер eniipineAi немесе оны emipy керек екендпл жайлы мэл!мет шыгады.

77

5.2-сурет. «Windows-бен жумысты аяктау»сухбат терезес!.

С урактар1. Windows жуйеЫ дегеш тз не ?2. Windows жуйесшщ кандай турлерш 6uieci3 ?3. Windows жуйесшщ непзп угымдары кандай, оларды айтып берщйз.4. «Тышкан» колтет1п туралы не айта аласыз ?5.Windows жуйесшщ Heri3ri технологиялык ерекшелйстерш айтыцыз.6. Windows ЖYЙeciндeгi компьютерд1 einipy жане icxe косу арекеттерш атап берпиз.

5.7. Windows-тщ аны ктам алы к жуйес15.7.1. Аныктамалык жуйенщ кыскаша сипатгамасы жэне оны

шакыруПрограммалык жабдыктар интерфейЫндеп непзп элемент

болып онын аныктамалык жуйес1 болып саналады, онда ap6ip адамга кажетп информация толык турде болуы тшс. Bi3 Win­dows ортасыныц 6ip артыкшылыгы реттнде оныц аныктамалык жуйесшщ барлык колданбалы программалар ушш бipдeй етш курастырылганын айтканбыз. Сондыктан 6ip программаныц аныктамалык жYЙeciмeн таныссацыз, калгандарыныц

78

курылымы да сондай болгандыктан, керект! информацияны кин ал май 1здеп табуга болады.

Windows ортасы мен онын шиндеп стандартты косымша программалардыц бэршщ де 6ip-6ipiHeii тармактала ербитш аныктамалык жуйеш (будан кешн аныктамасы) бар, ол жумыс кезшде туатын кез келген суракка жауап бере алады. Windows ортасында кез келген аныктаманы былайша шакыруга болады:

- 1ске косу (Пуск) батырмасын шерту керек;- менюдеп Аныктама (Справка) командасьн тацдау кажет

(5.3-сурет).

5.3.-сурет. Windows жуйесшщ аныктамалык Tepe3eci

Ic жузшде кез келген Windows ортасыныц косымша программаларьшыц (будан былай косымша) меню жолындагы соцгы пунктте Аныктама ce3i (кейде Кемек немесе сурау Genrici) турады. Осы Аныктама командасы программаныц толык сипаттамасын 6 ep in , KepeKTiciH тацдап баспага да шыгарып бере алады.

79

OcbiFaH коса, Windows жуйесшщ езш де жэне онын косымшаларыныц б{рсыпырасында аныктаманы сухбат терезеЫ аркылы да алу мумкшдМ бар. Кез келген сухбат терезеанде Кемек батырмасы бар. Оны тацдап алсак, экранга аныктамалык жуйе шыгып, А ны ктама терезееше сол сухбаттасу мумкш дтнщ жумысын баяндайтын информация шыгарылады.

5.7.2. Аныктама алуды уйымдастыруWindows ортасыныц жэне оныц косымшаларыныц

аныктамальпы- гипермэтшдж аныктамалык жуйе.Программаныц кез келген жepiндe кемек бере алатын

аныктамалык жуйе контекстке теуелд1, сондыктан Windows косымшаларыныц аныктамалыгы гиперметждж контекстке теуелд1 аныктамалык жуйе болып саналады.

Гиперметшдш жуйе дегевшоз - метшдеп туйшда сездерге непзделген жуйе. Тушндо сез - метшнщ 6ip белшш оныц баска бел1мдер1мен байланыстыра алатын немесе белгш 6ip угымды беретш сездер. Тушнщ сезд1 тацдаганда Аныктама терезеине автоматты турде сол сезбен байланысты бел1м (тарау) шыгады. Ол тарауда да 61рнеше тушщп сез болуы ыктимал, ал олар баска 6ip тараулар мен бел1мдермен байланыскан. Осындай жолмен метшнщ 6ip белтнен оныц баска б1рнеше б ел тн е шыгуга болады. Тушщи сездер мен олар аркылы 6ip-6ipiMeH байланыскан тараулар мазмуныныц да 6ip-6ipiHe байланысты болатыны TyciHiicri шыгар. Сол себепп epoip адам Аныктама терезееше туйшд! сезге байланысты нендей угымдагы мел1меттер шыгатынын болжап бщш отырады десек артык айткандык бол мае.

Тушщи сездер релш 6 ipHeme сездер немесе сейлемдер де аткара алады. Аныктама пшнде баска бел1ммен байланыскан TYЙiндi сез ретшде суреттер де колданыла беред1 (тышкан курсорымен cyperri немесе оныц 6 ip б е л т н тацдай отырып, онымен байланыскан баска метшге кешелш).

Аныктама цпшдеп тушщц сездер алдын ала баска туспен белгикнш койылады.

Аныктамалыкта косымша осындай мш ш етпен

80

байланыскан сездер мен сез TipKecTepi туш щ ц сездердщ жаца 6ip тишн курайды. Мундай сездерд1 тандап алганда, баска бел1мге ауыспаймыз, тек Аныктама терезеш шпнен косымша мэпш бар жаца терезе пайда болады.

Бул пайда болган терезе тышканды шерткенше не пернелердщ 6ipi басылганша экранда KepiHin турады. Жаца терезеге шыгатын туйшд! сездер метшде де белпленш койылган.

Windows ортасыныц аныктамалык ЖYЙeciн Windows 9х мысалында карап шыгалык. Ол ушш оны icKe косалык.

5.7.3. Аныктамамен жумыс 1стсуАныктамалык жуйенщ басты Tepe3eciHin уш парагы бар

(5.3-сурет), олар: «KepceTKim», «Журнал», «Тацдамалы» жене «1здеу» такырыптарынан турады. Kepeicri паракты тацдау ymin тышкан курсорын сол беттщ такырыбына жeткiзiп, оны 6 ip рет шертсе болганы.

«Аныктама орталыгы жене оны суйемелд^» - осы жуйенщ ец басты терезеЫ болып табылады. Онда аныктамалык информация едеттепдей бел!мдер такырыбымен керсетшп турады. Эр 6eniMHin басында жабык KiTan туршдеп белпше бар. Керекп бшимнщ такырыбы» белплеп алып, Enter пернесш оасу аркылы немесе тышкан курсорын ютап бейнеЫне жетщзш, оны eKi рет шерту жолымен кез келген бел1мнен аныктамалык мeлiмeттi окуга болады. Бел1мдер iiuiiiae KimiripiM бел1ктер мен тараулар болуы мумкш, оларды да ашу бел1мдЛ ашкан сиякты орындалады.

Аныктама алудыц eKiHmi тес mi салалык керсетюштен K epeK T i мелйметп 1здеу болып табылады (5.4-сурет).

81

5.4-сурет Сапалык керсетшш парагын пайдалану

Windows жуйес1нщ «KepceTiciiu» парагын ашканда, сухбаттасу терезеЫ екеу болып турады. Bipmniici - Кажетп сездщ алгашкы apniH енпзщп деген терезе, бутан тушщп сез шпзу керек. Ал, eiriHiiiici - термицд} немесе сез TipKeciH тандап алуга арналган терезе, онда аныктаманын тушнда сездершщ Ti3iMi алфавигпк тертшпен орналаскан.

BipiHuii терезеге epin танбаларын енпзу барысында карап шыгу терезееше сол енпзшген сездерге сейкес такырыптар шыгарылады. Сездерд1 енпзу жолын (epicm) екпшд! ету ymiH тышкан курсорын сол жолга жетюзш, курсор TiK сызыкка айналганда оны 6 ip рет шерту керек. Сонда сол манда жыпылыктаган курсор пайда болады да, ойымыздагы тушщп деген сездерд1 теруге руксат етшедь

Сухбат терезесшде тжтертбурыш керсещз (турса), онын imiHe мэтшдж информация eHri3wyi THic

EKiHmi терезенщ он жагында айналдыру сызгышы бар. Бул сызгыш терезеге симайтын мел1мет бар кезде пайда болатыны

82

естервдзде шьггар. Тышкан курсорын сол сызгыштагы жогары жэне томен багытталган плсызыктарга алып барып, оны шерту жолымен Ti3iM бойынша жогары-темен жылжуга мумкшдш аламыз. Kepeicri терминд! тандап алу тышкан курсорын сол сезге ж етю зт , оны 6ip рет mepTin, Ш ыгару (Вывести) батырмасын басу аркылы журпзшедь Сонан сон экранга мэтш шыгарылады.

Бутан косымша мумюшпктер «1здсу» парагында орналаскан (5.5-сурет). Бул парак гшкнде туйшд1 сездер! бар аныктама бeлiмдepiн табуга арналган. Windows 9х жуйесшщ аныктамалыгы осы айтылган тэртшпен бершед1 де, Windows баскаруымен ютейтш баска программаларда будан баскашалау аныктама жуйеЫ кызмет аткарады. Оларда А ны ктама терезесшщ MeHioiHin теменп жагында 6ipHem e батырма орналаскан. Сол батырмалардын 6ipiH тандап алу жогарыда айтылган парактардагы тэр1зд1 кемек бередь

Мазмун батырмасын бассак, Аныктама терезес1не Мазмун деп аталатын аныктамалык информациянын алгашкы бел!м! шыгады, мунда ютаптыц мазмуны Tepi3fli мшимет бершедь

■о...... 1 1 —»« IIMHlWl’

S • — 1. г, .

----------

и» ■О --- - .и... ,Ш 1 .—ЯП>'тш~ а -г—. . . —-г-....г . ... -

L 5.5 -сурет «1здеу» парагы

Такырып атаулары тушщй сездер peлiн аткарады. Оныц 6ipiH тацдап алсак, экранга сол тараудын imKi мэтзш шыгады.

83

Артка (Назад) батьфмасын бассак, Аныктама терезееше муныц алдында орналаскан бел1м шыгады, бул аркылы окыган матш1м1зд1 кайталай аламыз.

1здеу батырмасын бассак, мэлшет вцейтш сейкес сухбат терезес1 шыгады. Онда алфавиттш тертшпен орналаскан угымдар Ti3iMi жене тараулар такырыбы пайда болады. Белгшi 6ip угым атын белгшеп алып (ол кек туспен боялып турады), Такырыптарды керсету батырмасын бассак, теменп шетте осы угыммен байланыскан бел1мдер Ti3iMi шыгады. Солардыц imiHCH 6ipiH тандап, Соган кешу (“Перейти к”) батырмасын басу аркылы 1здеу терезесш жауып, Аныктама терезесшен сураган мел1мет1м1зд1 оку мумюнднше ие боламыз. 1здеу жылдамдыгын арттыру максатында такырып epinrepiH Т1з1мнен 1здемей-ак, колмен теруге де болады.

Хронология батьфмасын бассак, аныктама курамындагы бурын карап шыккан такырыптар тугел керсетшедь Солардьщ 6 ip iH тандап тышканды ею рет шертсек, Хронология терезен жабылып, сол такырып ашылады.

Глоссарий батырмасын бассак, Windows жуйесшщ сездптндеп непзп жолдар экранга шыгады. 0p6ip угым екшнн типтеп тушщи сез icnerrec турде болып, оны тандау сол угымга аныктама берет1н тагы 6ip терезенщ пайда болуын камтамасыз етедь

Windows жуйесшщ аньщтама лыгы ашылып турган косымша программа немесе бума терезеа шпнде-ак кемек бере алады. BipaK бул кемек тек терезе объектшерш гана камтиды. Агымдагы терезе объекттер1 туралы аныктамалык маглуматты былай да алуга болады:

- тышкан курсорын KepeKTi объеючге жетюзш, оц жак батырманы шерту;

- сурак беягкя бар меню пунктш басу аркылы;- FI nepHeci аркьшы.Kepeicri кемек алып болтан соц, непзп программага кайту

ymiH аныктамалык терезеш жабу кажет екеш TyciHiicri шыгар.

84

1. «Туйшд! сез» деген не?2. Windows жуйеЫнде кандай кемек алу тYpлepi бар?3. Windows жуйесшщ аныктамалыгыньщ сухбат терезесшде кандай жана элементтермен таныстыныздар?

Сурактар

85

6-САБАК

WINDOWS ЖУЙЕСШДЕП ТЕРЕЗЕЛЕРД1 ПАЙДАЛАНУ

6.1. Терезелермен орындалатын непзп операцияларБутан дешн айтылгандай, Windows жуйесшдеп кез келген

программа терезе innmxe орындалады, сол себенп тереземен аткарылатын амалдарды (келемш езгерту, экран бетшде жылжыту, терезеш улкейту жене юпирёйту) орындай бшу кажет. Бул сабакта 6i3 Windows жуйесшде терезе аркылы орындалатын непзп ic-epeKerrepAi карастырамыз. Оларды уйренш алсаныздар. «Жумыс столы» идеологнясы колданылатын барлык операциялык жуйелерде езщ1зд1 еркш сез1неЫздер.

6.1.1. Терезенщ аумагын езгертуТерезенщ келемш кез келген багытта езгерту мумющцп бар.

Тышкан курсорын терезенщ терт жактауынын кез келгешне орналастырганда, ол тшсызык куйше келедь

Тышкан курсоры езшщ сырткы бейнесш e3repTiciMeH, ягни eKi жакты келденец тшсызыкка (<->) айналысымен, терезенщ енш езгерте аламыз. «Тышканнын» сол жак батырмасын басып турып, терезенщ TiK жактауын солга не оцта жылжыту («ал да, тасы» принцип} бойынша) керек. «Тышканнын» батырмасын ж!берсещздер, терезе еншщ 03repreHiH керес!здер.

Ал терезенщ узындыгы мен енш катар езгерту ymiH, «тышкан» курсорын терезенщ терт бурышыныц 6ipiHe, ягни кабырга сызыктары киылыскан жepiнe алып бару керек. Бул сетте курсор ею жакты келбеу тшсызык тур1не келед1 де, ол ез кезегшде терезе аумагын алдыцгы айтылган тесшмен б1рдет ею багытта езгерту мумюнднш беред1.

6.1.2. Терезенщ орнын ауыстыруТерезенщ экран беттмен жылжытып, оныц орнын ауыстыру

ушш курсорды такырып жолына алып барамыз. Мундайда

86

курсордын сырткы nim iH i езгермеу1 THic, o i p a K багыттауыш тшсызык ушы K0K тжтертбурышка тускенде гана операцняны орындауга болады. Ол ушш тышкан батырмасын басып, оны сол басулы кушнде ипбермей устап турып, «ал да, тасы» принцип! бойынша курсорды жаца орынга жылжытамыз. Курсорды ж1берген сэтте терезе жылжып барган жаца орнында бектлш сакталып калады.

6.1 J . Терезелерд! баскару

Windows колданбалы программаларыныц барлык терезелершде такырып аймагыныц сол жагында орналаскан терезелерд! баскаруга арналган жуйелж меню батырмасы бар (6.1-сурет). Такырып аймагында тышканныц оц батырмасын шертсек, Жуйел1к меню ашылады.

в ВосстановитьПереместитьРазмер

— Свернуть

□ Развернуть

X Закрыть AH+F4

6.1 -сурет. Жуйелж меню

Программа терезесшщ жуйелж менкмнщ уш командасы баскару батырмаларыныц орындайтын ерекетш кайталайды:1. Юийрейту (Свернуть) - Д батырмасы;2. “Улкейту-Калпына келтару” - В жэне батырмапары;3. Жабу - £3 батырмасы;

Кажетп команданы жуйелж менюден тацдау немесе соган сэйкес батырманы шерту бйрдей жумыс аткарады. Мелшер{ (Размер) жэне Жылжыту (Переместить) тэр1зд1 eKi команда терезен!н келемш перне аркылы баскаруга арналган.

87

Терезеш немесе оныц белпшесш экран бетшде кез келген багытта жылжытуга болады. Ол ymiH жуйелис менюдщ Жылжыту (Переместить) командасын тацдаганнан кейш *4* TypiHe келген тышкан курсорын жылжыту аркылы кажетп орынга орналастырамыз.

Терезеш тышкан аркылы орнынан жылжыту ymiH бастакырып аймагына курсорды орналастырган соц, оныц сол жак батырмасын басулы куйде устап кажетп орынга алып барамыз. Жылжыту кезшде терезе жиектер1 сургылт тусте болады, жаца орында оны калдыру ушш тышкан батырмасын босату кажет. Терезой жылжыту кез1нде экранда одан да баска 6 ipHeuie терезелер болуы мумкш. Экранда ец аз дегенде ею терезе бейнелешп турады, оныц 6 ipi - кужатты icKe коскан колданбалы программа Tepe3eci, еганппст- кужаттьщ вз\ немесе сурет, т.б. Терезелермен жумыс Легенде оларды кабатгастыра, жогарыдан темен карай немесе солдан оцга карай орналастырган ыцгайлы.Терезелерд1 орналастыру режимш тапсырмалар тактасыныц жанама менкпнен тандаймыз (6.2- су рет). Оган дагдылану ymiH темендеп тапсырмаларды орындап шыгыцыз:

Восстановить языковую панель

Панели жструментов ►

Окна каскадом Окна сверху вниз Окна слева направо Показать рабочий стол

Диспетчер задач

v* Закрепить панель задач Свойства

6.2 -сурет. Тапсырмалар тактасыныц жанама Mewoi

6.1.4. Терезенщ позициясын езгерту

88

I . Bipneine терезелерд1 мысалы Менщ компьютер1м, Curreyim, Microsoft Word программаларын жэне кез келген oip кужат терезесш ашыньгз.

. 2 Тапсырмалар тактасыныц бос аймагында тышканныц оц батырмасын шертш, жанама менюд1 ашканнан кешн кабаттастыра, терезелерд1 жогарыдан томен карай немесе солдан оцга карай орналастыратын командалардыц bipin тацдау кажет (6.3-сурет).

6.3-сурет. Терезелердщ к;абапипаса орналасуы

6.1.5. Терезелер мен белпшелерМонитор экранында (дисплейде) б1 рнеше терезе ашык

турса, жумыс столында «шашырап жаткан кагаз» секшд1 куй кешеЫз. Ka3ipri сэтте кажет емес терезелерд1 жауып, ашык терезелер санын азайту керек. Ал егер ci3re 6ipHeuie программа катар кажет болса, онда олар тура бередк Bip терезеш юнпрейтш белпшеге айналдыру Терезеш жасыру (Свернуть)

89

командасымен немесе терезенщ оц жак жогаргы бурышындагы батырма РИаркылы жузеге асады.

Терезе эдетте экраннан шыгарылып, ыкшам белпше турше айн алып кетедь Бул ушш тышкан курсорын такырып жолыныц оц жагында орналаскан батырмаларга экелш, оныц сол жак ш етккш Ы кшамдау баты рмасы н (кнопка С вернуть) шертем1з.

Сол сэтте терезе экраннан алыньш, оныц орнына жазуы бар юшкене сурет, ягни белпше (ikon) пайда болады.

Егер белпшеш терезеге айналдырып улкейтющз келсе, онда тышкан курсорын соган экелш, тьшщанды шерпщз. Ал егерде тышканмен такырып жолыныц сол жак шетшдеп белпшеш шертсек — Жуйелж меню (Системное меню) пайда болады. Бул менюде терезелермен жумыс icTeyre арналган 6ipHeuie командалар орналаскан. Жуйетк меню жумысы тышканмен де, epi пернелж тактамен де жузеге асырыла бередь

Жуйел1к менюдеп командалардыц 6ipiH тацдау ymiH, курсорды соныц атына экелш, тышканды 6ip шертсе болганы. Осы тэсшмен кез келген менюдеп командаларды тацдауга болады.

6.1.6. Экранды толык камтыган терезеКептеген программалар терезелер! экранды толыгымен

камтып KepHeKi турде бейнеленедь Ол ушш курсорды такырыптыц оц жагындагы Кецейту батырмасына (кнопка Развернуть) Ш экелш, тышканды 6ip рет шерту керек. Будан кешн терезе экранды толыгымж алып турады. Егерде ci3 будан кешн терезенщ орнын ауыстыру немесе оныц келемш езгерту iciH бурынгы тесшдермен езгерткщп келсе, онда муньщ мумюн емес екенше кез1щз жетед1.

Терезен1 алгашкы калпына келпру уш щ курсорды Калпына келт|ру батырмасына (Восстановить) т жетк1з1П, оны 6ip шертем1з. Ол бурынгы Кецейту батырмасыныц орнын алып турады.

Терезеш юыйрейтш кана коймай, осы терезедегА программаны да жауып, оныц жумысын аяктау ушш оц жак

90

жогаргы бурыштагы Q турш деп Жабу батырмасын (Закрыть) басу керек немесе жуйелж менюш шыгарып, сонын Жабу командасын орындау кажет .

Жуйелж менюдеп «Ж абу» командасы атынын он жагынан ci3 ALT+F4 деген жазуды коре аласыз. Бул жазу осы команданы пернелер комбннацияларын колдану аркылы да орындауга болатынын бивдрВД. Ол ушш алдымен Gipinmi перне (ALT) басылады, сонан сон оны устап ж1берместен екшпп перне (F4) басылады. Менюдеп командалардын он жагында осылай eTin жазылган перне немесе пернелер комбинациясын сез1мтал пернелер (горячие клавиши) деп атайды.

6.1.7. Колданбалы программаларды к к е косу Windows колданбалы (немесе косымша) программаларын

icKe косу мынадай тортшпен журпзшедкТапсырмалар тактасындагы (Панель задач ) 1ске косу

(Пуск) батырмасын шертш, сол кезде шыккан бас менюден вз1мпге кажет программалар белпшесшш 6ipine курсорды жеплзш тышканды 6ip рет шертсе болганы.

Мысал ретшде (6.4-сурет) Калькулятор программасын icKe косайык, 1ске косу => Программалар => Стандартты => Калькулятор.

Калькулятор программасынын Tepe3eciH карастырайьж. Мунда терезе аумагын озгерте алмаймыз, сол ce6enTi терезе толык экранды камтымайды. Такырып жолынын сол жак шетшде тек жуйелж меню батырмасы, ал он жак шетшде Ыкшамдау батырмасы гана орналаскан (6.5-сурет).

91

■ п в шПравка Вид Справка

О,]

г ~ е ш ш ,в иииив и шшишшВ □ 0 E ID 0 И И 0 О Ш6.4. сурет. Калькулятор

бейнгс!

6.4. сурет. Калькуляторды icxe косу

6.1.8. Бйрнеше косымша программаларды кке косу

Windows-та 6ip уакытта б1рнеше программаларды icKe косуга болады. Эдетте, муны 6ip программадан екшшкпне жш ауысып туру кажет болганда жасайды. 1ске косылган программалар 6ipHeiney бола беред1, олардыц саны компьютердш жедел жады келем1мен гана шектеледь

Bip уакытта 6 ipHenie программалармен жумыс icTey мумюндш - Windows жуйесшщ MS-DOS жуйесшш ец непзп артыкшылыктарыныц 6ipi. Алайда, мундай жумыс алдын ала белгий oip дайындыкты талап етед1, ейткеш теж1рибел1 адамдардын ездер1 де 6ip мезетте б1рнеше программалармен жумыс icrrey барысында кептеген меселелерге тап болады.

Жогарыда айтып еткешм1здей, Windows ортасында терезеш жабу мен оны ыкшамдау epeKenepi б1рдей емес, олар ер TYpлi амалдар тобына жатады.

Мысалга, Калькулятор программасын icKe косу аркылы, 6i3 оны жедел жадка жуктедис. Ещц осы программа терезес1 уакытша кiшipeйтiлгeн (программаныц e3i жадта калады) белпше туршде болуы, ал кейде толык жабылуы да мумкш (программа компьютер жадынан шыгарылады).Осы айтылган

92

eKi жагдайда да программа Tepe3eci экраннан жогалады. Егер де осы мезетте ci3 10-15 минутка баска 6ip ецгзмеге коцш болт кетсещз, онда компьютерге кайта оралысымен алдында icxe косылган, 6 ip aK экранда белп туршде жасырылган программа жайлы TinTi умытып кетш, оны тагы да eKiHuii рет жуктеушз ыктимал.

Калькуляторды екниш рет icxe косалык.Экрандагы терезелердщ 6ipeyi унем1 екпщщ куйде болып,

баскаларынын устшде орналасады. Мундай терезе екпщщ (активт1) терезе деп аталып, онын такырыбы айкын (кок) бояумен белпленедк Баска терезеш екшщц ету yniiH онын KepiHin турган аумагына курсорды жетюзш, тышканды шерту керек, сонда ол терезе толык KepiHin, баскаларынын успне орналасады.

Бул icri аткарудын баска жылдамырак жолы - Alt+Tab пернелерш катар басу болып табылады, ол былай орындалады:

- Alt пернесш басулы куйде устау;- оны 6ip саусакпен басулы куйде устап турып, еюнпп

саусакпен Tab nepHeciH коса басу кажет.Осы куйде Tab nepHeciH баскан сайын экран ортасына icKe косылып турган программалар аттары шыгып турады, сол сэттердщ 6ipinae Alt пернесш коя беру - аты шыгып турган программаны екшщй етуге себеппп болады.

Екпшд} программа жумысын токтатып, онын Tepe3eciH жауып тастау ymiH Жуйелж меню батырмасында тышканды шерту немесе AU-F4 пернелер in басу керек.

Сейтш, осы мезетте экранда терезе туршде 6ip Калькулятор программасы KepiHin турганмен, компьютер жадында олардыц eKcyi ашылып тур.

Бул жерде Windows жуйесшен жумыс icmey барысында вте жш кездесетт крте, ягни 6ip программаны oipneuie рет жедел жадк/а жуктеу ерекетi орындалып тур.

Буган ci3: «Оныц Heci бар, программа 6ip рет не eKi рет icKe косылганда не тур? « д^ипз мумюн. Муныц MOHici мынада - кез келген жуктелген программа уипн жедел жадтан белгш 6ip орын бешнеш жэне де ол орынды баска программалар колдана алмайды.

93

6.5-сурет. Калькулятор уш рет юке косылып турган кездеп жумыс столы.

Калькулятор - жадта ете аз орын алатын карапайым программа, сондыктан оны ею, уш немесе одан да кеп жуктеу ешкандай зиян келт1ре коймас. Алайда, кейб1р программалардын 6ip e3i жедел жадка езер сыйгызылады, мундай кезде ол программаны кайта icKe коссак, онда компьютердщ жумысы ете баяулап кетедй

Windows-та жуктелген программаларды бакылауга арналган арнайы мумкшдктер бар. Олардын 6ipiMeH - Alt+Tab пернелер комбинациясымен Ыздер будан бурын таныстыныздар, осынын тагы 6ip тесшн карастырайык.

Тексеру кeзiндe кандай программалар юке косылганын бшу ymiH:

- Windows жуйесшде icKe косылган программалар Ti3iMi, ягни олардьщ белгинелер1 экранный теменп жагындагы Тапсырмалар тактасынла керсетшп турады. 1ске косылган программалар тззшшде олардьщ 6ip€yi баска туспен ерекше белпленш койылады- ол ез кезепнде тап осы программаныц ектщй екенд!пн керсетеда. Т1з!мдеп кез келген профамманы оган курсорды екелш, 6ip рет шерту аркылы екп1нд1 етуге болады.

94

Жлбершген, ягни icKe косылган программаларды реттепщз келсе, Тапсырмалар тактасындагы пз1мде 6 ip атау eKi рет кездесетш болса, сонын 6 ipiH тандап алып, тышканнын он жак батырмасын шерту керек. Сонда экранга сол программага сэйкес Жуйелнс меню командалары шыгады, Т1з1м шпнен Жабу (Закрыть) жолын шерту ж е т к т к т к Осы тацдалынган программа жадтан шыгарылады да, оныц Tepe3eci де жабылады.

Алгашкы кездерде Т апсы рм алар тактасы н жш-жш бакылап отыру кажет, осы тэсш программаларды катар жумыс icrem eyre оз cenTiriH типзедк TinTi теж1рибел1 адамдар да компьютер жадына 6ip программаны eKi-уш рет жуктеп коятын кездер1 болады.

6.2. Компьютер жумысын баскару куралдарыЖаца курьшгьшарды ЭЕМ-ге косуда, жаца программаларды

компьютерге орналастырганда, карштерд1 (шрифтердО алып тастау немесе енпзу кездершде, «Жумыс столын» безенд1ру icTepiH аткарганда, сандарды, даталар мен уакытты бейнелеу турлерш езгерту барысында «Баскару тактасы» деп аталатын жуйел!к бума жш п ай д ал ан ы л ад ы. Бул буманы icxe косу «Мен in компьютер>м» жуйелш бумасындагы Баскару тактасы белпсш тацдап, тышканды eKi рет шерту аркылы немесе бас менюдщ Баптау => Баскару тактасы (Настройка- Панель управления) командаларын тацдау жолымен

аткарылады.Баскару тактасы терезесшде орналаскан программалык

элементтерд1 пайдалана отырып «Жумыс столын» (Desktop themes) керкейтуге, тышкан колтеттн , пернелш тактаны оз1шзге ынгайлы куйге келпруге жэне т.с.с. жумыстарды аткаруга болады.

6.3. Файлдармен жумыс icTeyKa3ipri кезде кодцанылатын операциялык жуйелердщ 6dpi

де файлдармен жумыс ютейдь Windows жуйес1 ep6ip адамды дискщеи файлдарды пайдалану кезшде оларды унем1 кадагалау кажетпгшен босатты. Мэтшдер мен программаларды туракты сактауга арналган мэльметтер жиыны файл деп аталады да

95

дискще сакталады. Файл (Шее - бума, десте) белгин б!р атпен магнитик дискще жазылган б1ртектес информациялар жиыны. ОС жумысы ушш Kepeicri мэшметтер релш эр турл1 типтеи файлдар аткарады. Файл программадан, не оларга кажетп бершген сандар тобынан, мэпннен туруы мумкш. 9p6ip файлдын эзшдж аты болуы керек. Дискще аттары эртурл1 кептеген файлдар болады. Файлдын толык атауы ею бётктен куралады: аты жэне rani (MS-DOS ортасында файлдын аты — 8 танбага дешнп эрштен басталатын сандар мен эрштер жиынынан, ал онын 3 танбадан аспайтын eiciHnii 6eniri — тиш не атыньщ кенейтшу1 деп айтылатын). Windows ортасында файл аты 255 символга дешни сез TipKecrepiHeH курала бередц, ал rani сол уш танбамен шектеледи Bip каталогта, ягни бумада аттары б1рдей файлдар болмауы тшс. Файлдын аты мен тит нуктемен белшеди

Файлды дйскгге жазганда не езгерткенде, оныц келемд, |жазылган уакыты, Mep3iMi де т1ркеледй Файлдыц аты, тип!, символмен бершген (байт) келемг, операциялык жуйенщ календары мен сагатынан алынып жазылган куш, айы, сагаты файлдыц атрибуттары (KepceTKiurrepi) деп аталады. Олар файл жазылганда, езгерплгенде немесе кепйршгенде туракты ттркелт отырады..

6.3.1. Орындау командасыОдетте, тэж1рбиел1 адамдар Жумыс столында ездер1 унем1

жумыс гстейтш программаларды орналастырады. Ал анда- санда кажет болатын баска программалар файлдык жуйе аркылы icKe косы лады. Жумыс столында орналаскан программалар саныныц аз болуы, олармен жылдамырак жумыс icTeyre мумкшдж береди

Файлдык жуйеш пайдалануды 6i3 программаларды icKe косу мысалы аркылы былай eTin карастырайык-

1ске косу=>Орындау (Выполнить) командасын тацдау кажет. Сонда экранга Орындау сухбат Tepe3eci шыгады. Егер де Ci3 программалык файлга бару жолын бшеещз. онда оны Командалык жолдыц мэтшдж ертн де жазып кэрсетуге

96

болады. Содан сон ОК батырмасын шертш, керект1 программаны icxe коса аламыз.

Дербес компьютерлерде программалар мен мэл1меттерд1 сактаушы релш магнитик дискщеп жинактауыштар (МДЖ) аткарады, сондыктан ЭЕМ жумысынын пермендшп оларды дурыс колдана бшуге байланысты. Дискшер латын афавитшщ алгашкы бас эрштер1мен А: , В: , С: , D: жэне т. с. с. болып белгшенедь

Бурын компьютерлердщ кебгсшде ишгни магнитпк дискщеп ек1 мел i мет жинактауыштар болган, олар А: жэне В: болып белгшенген едк Ka3ip тек 6ip ишпш дискщеп жинактауыш А: колданылады. Ал катты дискщеп жинактауыштар 6ip немесе 6ipneme бола беред1 де С:, D:, Е: жэне т. с. с. турде белгшенедг

Практика мен тэж1рибе керсетш отыргандай, барлык кажетп файлдарга жету жолын умытпай есте сактау - ете курдел1 !с. Осы жумысты баскаша турде, компьютердщ файлдык курылымы керсетшген арнайы сухбаттасу терезесш экранга шакыру аркылы женш icrcyre болады. Бул терезеде ci3 кажетт1 файлынызды тауып алып, оны белплеп будан KeniH Орындау терезесше кайта оралган сон» тек кана соган сейкес программаны icxe коса саласыз.

6.3.2. Парактау — Шолу (Пролистать - Обзор) терезеЫАрнайы сухбат терезес1н шакыру ушш Орындау

терезесш деп «Парактау» батырмасы колданылады. Оны шерткен сон, экранга компьютердш файлдык жуйес1мен катынас куру га арналган терезе шыгады.

Файлды i3flecTipy мен тандау ушш «Парактау» терезесшде келеЫ эрекеттерд1 орындаган абзал:

- экранга шыгатын Курылгылар т1з1м1нде файл жазылган диск атын тандау;

- файл сакталган каталоггы Каталогтар Т1з1м1нен тауып, оны ашу.

- Файл Аты томище программалык файлдын атын тандау керек, сонда ол Ti3iM устшдеп мепн epiciHc енед1;

- «ОК» батырмасын шерту.

4 - 620 97

Осы эрекеттерден соц, Орындау терезеЫ кайтадан шыгады, тек К омандалы к жол мэтш дж эрюшде тацдап алынган программалык файлга баратын толык жол жазьшатын болады. Ешй «ОК» батырмасын шерткенде, файл орындала бастайды.

Дисюлер немесе файлдар Т1з1мшен олардыц 6ipiH тацдау кажетп Ti3iMre тышкан курсорын апарып, оны шерту аркьшы icKe асады.

Кез келген каталогтыц курамын экранга шыгару ушш (оны агымдагы каталог ету), сол каталогтыц атына курсорды алып барып, тышканды ею рет шерткен жен. Осылай eTin ашьшган каталог баска каталогтардан езгешеленш турады. Сол жак т1з1мде сол тацдалган каталогта орналаскан файлдар гана керсетшедь

Файлдар аттарынан теменде сол сэтте пайда болатын Файл TH ni Ti3iMi орналасады. Бул т1з1мде сухбат терезесшде корсет1лу1 THic файлдар атыныц т и т (кецейтшу1) бейнелешп турады. Бул мумюндж эдетте каталогта эртурл1 максаттагы кептеген файлдар - программалар, суреттер, мэтшдер жэне т.б. сакталган жагдайда колданылады. Кедсод бойынша, бйздщ тepeзeмiздiц Файл THni тощище, тек кецейтшу1 *.ЕХЕ болатын барлык программалык файлдар гана KopiHic табады.

Бундай жаттыгуды орындау барысында ci3re дисюш ауыстыру немесе каталогты 1здест1рудщ кажеи болмайды. Windows жуйес1 алдын ала келгсш бойынша файлдык курылымныц тек оныц программалык файлдары сакталган бешгщ гана бейнелеп керсетедь Агымдагы AHCKiHi унем1 ауыстырудыц кажет1 жок, ал каталогтар тармагы бойынша арнайы сухбат терезесшдеп Ti3iM бойынша орын ауыстыру yHeMi орындалып отырады десек артык айтканымыз емес. Сондыктан б1рнеше ортак ережелерд! карастырайык.

Жогаргы децгейдеп каталогтардыц (TynKi каталог) мазмунын карап шыгу ymiH, каталогтар Ti3iMiHeH агымдагы дискш1ц аты жазылган жолды тацдау кажет (тацдау ущ1Н тышканды ею рет шерту керек екендшн ескерте KerKeHiMi3 жен болар). Бул орындалысымен Каталогтар т!з1м1нде дисюн1ц аты жазылган жолдыц теменг! жагына б ip д ей белпшелер

98

орналастырылады, олардын еркайсысы эр каталогты бейнелеп KepceTin турады. Каталогтар аты белпшелердш он жагына жазылып кой ы л га н.

Кандай да 6ip каталогтын барлык iuiKi каталогтары мен файлдарын карап шыгу y u iiH , онын атына тышканды жетюзш, ею рет шерту керек. Сонда каталогтар тармагында тандалынган каталогтын барлык iшкi каталогтары керсеплетш болады. Агымдагы каталогтыц iu iK i каталогтары болмаса, онда т1з1мде ол ец теменп болып турады. Файлдар т1з1мшде тацдап алынган каталогта орналаскан файлдар керсетшедй онда файлдар болмаган жагдайда ол бос болады.

6.3.3. Файлдарды ашу жене сактау терезелер1С1здер жумыс itrren уйренетш Windows жуйесшщ кептеген

программалары дискщен информацияны оку жене оны толыктырып, ецдеп кайта дисшге жазу операцияларын орындаудан турады. Осы операцияларды орындау барысында Парактау (Пролистать) терезеЫне уксас мумкшдштерд! пайдалану керек болады, ол - жумысы Парактау жене Сактау терезелерше ете уксас Ашу Tepe3eci.

6.3.4. Сухбаттасу терезелершщ стацдартты элементтер1Сонымен жогарыда айтылгандай, сухбаттасу терезелер1

жуктелген программалармен жумыс 1стеудщ кейб1р параметрлерш тагайындауга (аныктауга жене тацдауга) арналган. П арактау терезесшде Ыздер Ti3iM турлер1мен танысып, келпршген Т131мнщ 6ip немесе 6ipHeuie варианттарын тацдауга мумюндж 6epeTiH сухбаттасу терезесш in стандартты элементтер1мен жумыс icr^ai уйрешштдер. ТЫмдер eKi турл1 болып келед1, олар:

- паракталатын, мысалы, Парактау терезесшдеп Файлдар ri3iMi;

- суы ры лы п ш ы гаты н (п ай д а болаты н ), м ы салы , Парактау терезесш деп Файл тиш Т131мь

Оздер Орындау сухбат терезесшдеп тагы 6 ip стандартты элемент К оммандалы к жол м етш дж ep iciM eH де таныс болгансыздар. Буган уксас элемент Парактау терезесшде де

99

бар, ол - Файл аты epici. Метшдж epic пернелерден кейб1р параметрлерд1 аныктайтын (мысалы, файл маршруты не аты, сан туршдеп коэффицент жэне т. б.) 6ipHeme символдар, ерпггер немесе цифрларды енпзу ymiH колданылады. Сухбат терезелершде т!з1мдерден баска тагы б1рнеше стандартты элементтер кездеседц олар:

- тексеру жалаушалары;- ауыстырып косу топтары;- баскару батырмапары.Тексеру жалаушалары (Флажки проверки) белгш 6ip

режимд1 косуда жене оны алуда кешнен колданылады. Мысалы, Функционалдык пернелер тексеру жалаушасы экран бетшдеп пернелер тактасы курамыиа 6ipcbinbipa функционалдык пернелерд1 косуга немесе шыгаруга мумюндпе береди Егер юшкеш квадрат iiuiime косу тацбасына уксас белп (крестик) болса (кейб1р жагдайларда канатбелп), онда жалауша «icxe косылган» деп, ал квадрат бос болса, жалауша «icxe косылмаган» деп саналады. Оныц калпын езгерту ушш жалаушага тышкан курсорын апарып oip шерту керек.

Ауыстырып косу тобы (Группа переключателей) усынылган 6ipt£ine режимдердщ 6ipeyiH тацдап алуга арналган Мысалы, Windows жумысыи аяктау кезшде мумюн болатын терт режимнщ 6ipiH тацдауга болады, олар — Компьютерд! einipy, Компьютерд! кайта icxe косу, Компьютерд! MS DOS режимшде кайта icxe косу жене Жуйеге баска атпен ену. Осылардыц iiuimieri тацдалынганы болып юшкене децгелектщ inri-нде кара нукте орналасканы саналады. Ауыстырып коскышты тандау ушш оныц атына тышкан курсорын жетюзш, 6ip рет шертсе болганы.

Баскару батырмаларыныц (Управляющие кнопки) ею Typi белгш, олар:

- ic-ерекет шакырушы («ОК», «Болдырмау», «Кемек» батырмапары);

- жаца сухбат терезесш шакырушы не орнатушы («Пернетакта...», «Карштер» (Шрифты...), «Дыбыс...», «Кестелер...» батырмапары).

100

Меню командалары Tepi3fli жаца сухбаттасу терезелерш шакыратын батырмалар аттарыныц соцына кепнукте койылады.

Кейбйр жеке элементтер топтарга жинакталуы мумкш. Мысалы, Орнату терезесшде Машыцтану, Игеру, Тренинг, Ойын, Мэтт, Басты терезе топтары бар.

Топтагы элементердщ 6ipcyi унздп екпнш куйде болады, ол юшкене пунктир жактаумен белплтген. Tab nepHeciH колдану аркылы пунктир жактауды 6ip элементтен екшппсше ауыстыруга болады. Ауыстырып коскыштар тобыныц шпнде, сондай-ак беттер1 паракталатын Ti3iмiиiн iuiiaae де курсорды баскару пернелершщ (багыттауыш тшсызыктар) кемепмен кажет элементп тацдап алуга болады. Белгшент, тацдап алынган элементпц жагдайын былай erin езгертуге болады:

- Босорын пернесшш басылуы тексеру жалаушасыныц калпын карам а-каре ыга езгертедц

- Босорын nepHeciH басумен ауыстырып коскыш та тацдалып алынады;

- сол Босорын пернесшш басылуымен суырылып шыгатын *пз1мдеп Kepeicri атау тацдалып алынады.

Эр элементтш атын ернектейтш эрштердш бiрiн iii асты сызылып турады. Пернелер тактасында тап осы epirrri басу сол элементп тацдаумен (баскаруды соган берумен) аякталады.

Егер пунктирлй к1шкене жактау баскару батырмасында орналасса, онда ол батырманы Енггзу nepHeciH басумен тацдап алуга болады. Ал егер пунктирл! жактау батырмаларда орналаспаса да, олардьщ 6 ipcyi келкпм бойынша 6epi6ip еюпзди (периметр! бойынша карайтылып турган) деп саналады. Кептеген жагдайларда (осы жолы да), сухбаттасу терезелер1нде бул «ОК» батырмасы болып табылады.

Сон ымен, элементтш калы п-куш н езгерте отырьш, с1здер программамен жумыс ютеудщ жана пapaмeтpлepiн аныктап аласыздар да, «ОК» батырмасын тацдау аркылы сол езгертулерд! растайсыз. «Болдырмау» батырмасын тацдаганда, ci3 жасалган езгертулерден бас тартасыз.

101

6.4. Бумалар мен жарлыктарды жасау жэне жою Windows жуйесшде барлык файлдар, кужаттар жэне

программалар бумаларда (папка) сакталады. Егер бума сыртында сурет бар болса, ондай бума арнайы кызмет аткару бумасы болып саналады жэне оны жоюга, баска орынга ауыстыруга болмайды.

Карапайым жай бумалардагы мел1меттермен кез келген эрекет орындау га болады, мысалы, жою, коппрме алу, орнын ауыстыру жэне т. с. с.

0 з кужаттарыцызды сактау yuiiH жеке бума ашу кажет. Ашкан файлдарынызды сол файлды даярлауга себешш болтан программалармен oipre 6ip орында сактаудан аулак болтан жен, ейткеш программа жумысынан акау табылып, оны кайта орнату керек болса, файлдарыцыз жойылып кетедь

Бумаларды жумыс столында немесе терезе иишде де ашуга болады. Жумыс столында бума ашу ушш курсорды экрандагы бос аймакка алып барып, тышканнын он жак батырмасын басу кажет. Сонда пайда болатын контекстьтеузлд! менюдш Жасау=>Бума деген опцнясын (мумкшднш) тандап, экранга шыккан бума бейнесшш астына б1рден оньщ атын енпзе беруге болады. Егер бума аты енпзишесе, онда онын орнына Жаца бума аты орналасады.

Ал терезе iiuifme бума ашу кажет болганда, Файл=> Жасау=>Бума командаларын орындау керек.

Windows жуйесшщ жумыс столы да бума болып есептеледц «Жумыс столы» бумасы Windows турган каталогта орналаскан. Оны табу ушш «М етц компьютер1м» бумасын карап шыгу керек немесе 1здеу командасын пайдалануга болады.

Б13 жотарыда айткандай, ж арлы к (ярлык) дегешм!з - бумалар шпнен журпзбей-ак кез келген дискщеп объекттт пайдалануды камтамасыз ете алатын командалык файл. Жарлыктар жи1 колданылатын программалар мен кужаттык шаблондар (нускалар) ушш даярланады да, олар жумыс столында, арнайы кызмет аткармайтын кез келген бума М нде жасала беред1.

Жарлык былайша жасалады:

102

- жарлык орналасатын орын тандалып алынады;- тышканнын он жак батырмасын басамыз да, контекстж-

тэуелд! меню пайда болтан соц, Ж асау=>Ж арлы к командаларын орындаймыз;

- «Жарлык жасау» терезеЫ шыкканнан кешн командалык жол га сол жарлык объектйсже сейкес оныц маршрутын енпзем1з. Ал егер ол белпаз боса, дискшерд1 парактай отырып (Обзор) тугел карап шыгып, енпзш уге THic кажетп молiметтердi аныктаймыз. Одан ары карай «Дайын» (Готово) батырмасын бассак, жарлык дайын болып шыга келедк

Жарлыктар мен бумаларды жою Windows жуйеЫцдеп кез келген объектйн euiipy сиякты орындалады. Муныц барысында керекп 6ip информацияны жойып алмас ymiH, оныц да 6ipneuie жолы жасалган, олар:

- «Коржын» аркылы жою;- толык жойып тастау;- жою кезшде хабар oepin отыру.Егер «Коржынга» салу жолымен жойылса, онда мэлiмeттepдi

кайта бастапкы кушне келт1руге болады. Информацияны толык жою «Коржындагы» мелiмета жойганда орындалады.

Объектшерд1 «Коржынга» салу ушш олар тышкан аркылы коржын мацына жетюэтуй THic, ягни оны коржынга салгымыз келетшш корсетем13. BipaK коржын коле Mi шектеулй оныц колемi Windows алгаш орналастырылган кезде немесе оныц параметрлерш озгертуде бepiлeдi. «Коржынныц» колем in улкейту жалпы пайдалы жад кeлeмiн азайтатынын есте устаган жен.

Коржынга тускен oбъeктiлepдi Kepi кайтарып, бастапкы калыпка келпру ymiH мынадай эрекеттер орындалады:

- «Коржынды» курсормен Kepcerin турып тышканды eKi рет шерту;

- калпына келтсршетш объектшерд{ белгшеу;- Фанл->Калпына кел ripy командаларын орындау.Осыныц нетижесшде бел ri лен ген объектиер бурынгы езде pi

коржынга тускенге дейш п турган бумаларга кайта орын ауыстырады.

103

С у р ак тар мен тапсы рмалар1 W indow s ж уйесш щ колданбалы (косымша)

программалары калай юке косылады?2 0 з компьютертидан «Жумыс столын» Баскару тактасы

аокы лы калауынызша кайта безендцищз.Т в а с к а р у тактасы аркылы «тышкан» колтет.п мен

пернетакта параметрлер!» кайта тагайындап шыгыныз.

1 0 4

7 - САБАК

WINDOWS ЖУЙЕСШЩ СТАНДАРТТЫ ПРОГРАММ АЛ АРЫ

Windows жуйесшщ стандартты программалары курамына 6ip топ программалар жиыны юредк Олар эр адамга каж етп операциялык жуйе орындай алмайтын б1рсыпыра жумыстардыц орындалуын камтамасыз етедй мысалы:

- мэтшдж кужаттар данындау;- графикалык бейне-коршютерд! даярлау жэне оларды

ецдеу, тузету;- жумыс уакытын жоспарлау жэне уйымдастыру;- математикалык есептеулерд1 орындау жэне т. б.Эдетте, бул косымша программалар “Стандартты”

тобында орналаскан (Windows 3.x - “Реквизиттер” тобын да).

7.1. WordPad мэтшдж редакторы

WordPad, Write (Windows 3.x) редакторлары курдел1 мэтшдш кужаттарды дайындауга мумкшдж береди Ал айда кеш нп шыгып жаткан мамандандырылган мэтшдш редакторларга Караганда оныц мум кш дт темендеу. Kaiipri кезде кешнен колданылып, ец куатты, мумкшишпп мол деп танылып журген мотшд1к редакторлардыц жаца турлер1мен Ыздер кешшрек таныс боласыздар. Сондыктан WordPad (W rite) редакторыньщ тек н еп зп жумыс мумкшдйпмен кыскаша турде таныстырамыз.

Windows 3.x жуйесшде редакторды icKe косу ушш “Реквизиттер” тобындагы “ Write редакторы” белпсш тандау керек.

Ал, Windows 98 жуйесшде - 1ске косу=>Программалар =>Стандартты => WordPad командасын орындау кажет.

WordPad жэне Write редакторлары мэтшдж кужаттарды

105

пернелерде Tepin дисюлерде сактауга, оларды ендеуге — iinKi K©piнici мен KapiniH езгертуге, кужат iniiHAe символдарды 1здеу мен ауыстыру ед1стерш icKe асыруга, гpaфиктiк суреттерд1 косуга, онын беттершш параметрлерш езгертуге жене кагазга басып шыгаруга мумкшдж береди

Осы атап еткен мумюнджтердш imiHeH 6i3 келешекте кажет болатын метщдо кагазга басып шыгару жолын кешнен карастырып етем1з. Windows жуйесшщ 6ip ерекш елт - ондагы кез келген колданбалы программадагы мвтшд1 кагазга басу 6ip тертшпен ж урпзш етш дт.

Программа терезесшде орналаскан кужатты баспага шыгармастан бурын, принтер TypiH жене онын параметрлерш тагайындаймыз. Бул жагдайда “Файл=>Принтер тацдау” (Файл=>Выбор принтера) жене “Файл=>Баспа” (Файл=> Печать) деген командаларды меню жYЙeciнeн тацдау кажет. Бул командалардыц сухбаттасу терезесшде кужатты басып шыгаруга арналган принтердщ аты мен маркасы керсетшеди Пайда болтан тем нен ез1м1зге кажетп принтер1м1зд1 тацдауымызга болады жене де принтерде пайдаланылатын кагаздыц мелшерш де алдынала аныктаган жен (едетте, бул А4 форматындагы 210x297 мм- лж кагаз).

Егер де ci3 Параметрлер батырмасын басатын болсацыз, онда экранга шыгатын сухбаттасу терезесшде принтерден сапалы басылым шыгарудыц параметрлерш реттеущ1зге болады.

Принтер TypiH жене баспага шыгарудыц параметрлерш аныктап болган соц, меню жуйесшен “Файл=^Баспа” (Файл=>Печать) командасын тацдау кажет. Сухбаттасу терезесшде басып шыгару аумагы (кужатты толыгымен, кужаттыц белгшенген 6 ip б ел тн немесе 6ejirini 6 ip беттерш басып шыгаруга болады) мен оныц кеппрмесшщ саны аныкталады. Будан кешн “OK” nepHeciH бассак, онда пapaмeтpлepi аныкталган принтерге экран бетшде алдынала дайындалган информация кагазга басылып шыгады.

106

7.2.Блокнот (Windows 3.x)

Блокнот - KiuiiripiM метшдж файлдармен жумыс icTeyre арналган редактор. Онын м ум кш дт кептеген карапайым метш дж редакторлар (мысалы, W rite) мумкшджтерш е Караганда темендеу.

Оныц 6ip талассыз жаксы жагы бар - ол карапайым epi жинакы жумыс icT eyre мумюндж беред!, жедел жадта тштен ешкандай орын алмайды десе де болады жене баска программалардыц катарласа жумыс icT eyiH e em 6 ip кедерпсш типзбейдк Бул программаны icKe косу yuiiH “Реквизиттер” тобында (Windows 3.x) орналаскан “Блокнот” атты белпшеш тандау жеткшкть

Блокнот MOTiHAi форматтамай (каргпн езгертпей, безенд1рмей) тек кана оныц сездершен туратын файлдарды дайындайды жене диекще сактайды. Кептеген жагдайларда, мысалы, командалык файлдарды дайындау, тузету немесе модем аркылы жiбepiлeтiн хатты дайындау кезде pi нде бул шынында да жылдам гстейтш, таптырмайтын косымша программа екешне кезвдз жетедг

Блокнот тек 6 ip гана K a p in T y p iH (жуйелж шрифт) гана пайдаланады. Мунда м етш ф р а гм е нттер i м е н жумыс icTey ic i , керекп символдарды i3 A e c T ip y , мепнд1 файлдарга жазу мен оку, баспага шыгару жумыстары жаксы жолга койылган.

7.3. Кунпзбе (Windows 3.x)

Кунпзбе — бул жумыс уакытын жоспарлауга, мерз1мдж жоспар (календарный план) жасауга, кездесулер мен телефон coFy кестелерш курастыруга арналган шагын программа. Накты айтсак, календарь - кунделжтщ компьютерлж варианты. Программаны icx e косу ymiH “Реквизиттер” тобынан “KyHTi36e” (Календарь) белпеш тацдап алу керек.

Кунпзбе информацияны карап шыгудыц eKi режимшде жумыс icreftfli:

107

- кунд^кп кесте - Карап шыгу=>Кун {F8} (Просмотр=> День) командасы;

- айлык кесте - Карап шыгу=>Ай {F9} (Просмотр=>Месяц) командасы.

BipiHnii режимде керсетшген уакыттыц тусында, алдагы болатын жумыстар жайлы кыскаша магпуматтар болады. Терезешц теменп белМнде ескерту жазуга арналган 6ipHenie жолдар орналаскан. Мунда ер кунге байланысты естелж информация сиякты кыскаша метш теруге болады. Терезенщ жогаргы б елтн деп багыттауыш тшсызыктар календарды парактап ашуга мумкшдж береди

EKiHmi режимде экранда ycTiMi3fleri айдын барлык кундер! бейнеленеди Олардыц iniiHAeri кемесш турмен белпленген кундердш 6ipi екшщп саналады. Бул керекп кунге тез арада ету ушш жене ай кундершде жазылган ескертпе жазуларды тез карап шыгу упин колданылады. Ескертпе жазуга арналган жолдар ай кундершен темен орналаскан жене оны оку, езгерту ушш сол кунд1 екшщц eTin алу кажет.

Егер ci3 белшген уакыт аралыктарын езгерткшз келсе, оларды Параметрлер => Кун Параметрлери.. (Параметры =» Параметры Дня...) командасы аркылы жендеуге болады. Одан кешн сухбат терезе аркылы KepeKTi параметрлер енпзшедн

Кунт1збе программасына белгш1 б ip уакытта дыбыс беретш ояту сигналын (будильник) жазып коюга болады. Бул ym iH Кун режимшде керсетшген уакытты тацдап алып, тышканды 6ip рет шерту керек те, содан кешн Ояткыш=>Кондыргы {F5} (Будильник => Установка) командасын тацдау керек. Тацдалынган аралыктыц сол жагына коцыраудыц бейнеЫ пайда болып, ояткыштыц icxe косылганы белпл1 болады.

Курастырылган календарлык, кестенщ файлга жазылуы, одан окылуы, кагазга басылуы MyMKiH.

108

7.4. Калькулятор

Калькулятор программасы бупнп кундер1 Tinri томенп сынып окушылары да кещнен пайдаланатын компьютер л in калькулятор болып табылады. Программаны icKe косу yuiiH “Реквизиттер” тобын да “Калькулятор” шартбелпсш тандау керек.

Программа eKi режимде жумыс ютейдк- стандартты (жады бар карапайым арифметикалык

калькулятор) режимi;- гылыми (киын да курдел1 есептеулер журпзуге

арналган куатты калькулятор) калькулятор режимаЕсептеуге кажет сандар “тышканмен” немесе пернелер

кемепмен енпзшедь Енпзшген цифрлар мен де есептеулер нотижелер1 индикаторда бейнеленедь

Калькуляторда стандартты режимде терт арифметикалык амалдан, процента ессптеуден, квадрат Ty6ip мен Kepi шаманы табудан баска онын жадымен келеЫ эрекеттерд! орындау га болады:

ЗП — индикатордагы санды жадка жазады;П+ - жадтагы санга индикатордагы санды косады;ИП - жадта сакталтан санды иидикаторга шыгарады.ПО - жадты тазалайды.Индикаторга енпзшген сонгы цифрды жоюга арналган

Кешн (Назад) батырмасыныц бар екеш есте болсын.

7.5. Баска да програм м алар туралы кы скаш а маглуматтар

Символдар KecTeci (Таблица Символов) программасы метш дж кужаттарда пернелерде керсетшмеген арнайы символдарды, математикалык белгшер мен тацбаларды енпзуге арналган. Программаны icKe косканнан кешн, ep6ip карштер жуйес1не кондырылган символдардыц толык жиынын карап шыгуга болады. Солардыц iiuineH кажетт1 символды тацдап жене оны алмасу буфер] аркылы кужатка K eniipyre болады.

109

Д ы б ы с ж азу (Звукозапись) — дыбыс такшасынын кемепмен нсш е т у р л 1 ды бы с, сездер TipKeciH WAR форматындагы ф айлдарга жазуга, ойнатуга жене ецдеуге мумкшдж беретш програм м а.

М е д и а п л е е р — дыбыстар жазылган MIDI-файлдарды, э у е н д е р , сезд ер жызылган компакт-дискшерд1 жене ж ы л ж ы м ал ы бейнелер1 бар дискшердй окуга арналган м ультим едиа мумкшдштерш icKe асыра алатын программа.

Т е р м и н а л — каш ыкта орналаскан компьютерлермен м одем д ж байланыс орнатуга арналган программа.

С у р а к т а р1. W indow s ж уй есж деп кандай стандартты

програм м аларды бшеадздер?2 . О сы ган д ей ж кандай программалармен таныс

б о лд ы н ы зд ар ?3. С тандартты программалар не ушш кызмет етед1?4. К алькуляторды пайдаланудын жолдары.5. С агатты бейнелеу тэсшдерь6. Блокнотты калай жене не ymiH колданамыз?7. W ordP ad редакторынын блокноттан нендей

ай ы рм аш ы лы гы бар?

110

8 - САБАК

PAINT ГРАФИКАЛЫК РЕДАКТОРЫ

8.1. Алгашкы маглуматтар

Г раф икалы к редактор - графикалык бейне турш деп суреттердй салуга жэне оларды ендеуге арналган арнайы багыттагы программа. Ka3ipri кезде нуктелтк (немесе растрлык) жэне векторлык деп аталатын графикалык редакторлардын eKi T ypi белгип. Н уктел 1к графикалык редакторларда кез келген сурет пиксельдер деп аталатын нуктелерден туратын кйпкене бейнелер (мозаика) аркылы салынады, ал нуктелердщ эркайсысы турл1 туске бояла алады.

Paint (Paintbrush) - Windows жуйесшщ стандартты программалар тобына к i рет in карапайым нуктелж графикалык редактор. Paint езш щ мумкшдштер1 жагынан профессионалды графикалык редакторлардан б iршама темендеу болганымсн ол едеу1р курдел1 epi тартымды, турлнтуст! жене ак-кара суреттердь схемаларды, сызбаларды (чертеждер) даярлауга мумкшдж бередк Бул редакторды игеру онша киын емес, онын курамында сурет салу, сызу жене оларды ендеуге арналган стандартты карапайым аспаптар жиыны бар, дайындалган бейнелер файлдардыц кец тараган графикалык форматында сакталады.

8.2. Программа терезес!

Редакторды icKe косу ушш (Windows 3.x) “Реквизиттер” тобындагы Paintbrush белпсш таоедацыздар.

Ал, Windows 98 жуйесшде 1ске косу=> Программалар=> С тандартты => P ain t командалар п зб е п н орындасак,

111

экранда программаныц терезесп пайда болады. Онын курамында 6 i3 r e осыган дейшп таныс элементтермен (жумыс аумагы, меню мен такырып жолдары) 6 ip r e 6ipcbinbipa жана элементтер де бар.

Терезенщ сол жак шетю кабыргасында аспаптар тактасы орналаскан. Одан с1здер P a in t-T a кездесетш барлык сурет салу аспаптарын коре аласыздар (8.1-сурет). Кез келген аспаптарды тацдау yuiiH соныц белпсше тышкан курсорын жетюзш, оны шерту жеткшиеп. Осьщан кешн тацдап алынган аспаптыц бейнеЫ (бeлгici) айкын туспен ерекшеленедь

Терезенщ теменп жактауы бойымсн тустер палитрасы орналаскан. Paint-тэ 6ip уакытта ею туспен сурет салуга болады: калам туЫмен (мунан былай оны кыскаша непзп туе деп атаймыз) жене фон туЫмен (мунан былай оны фондык деп атаймыз). Палитраныц сол жак шетшде 6ipi екшшюшщ imiHe орналаскан юшкене ею тсктертбурьпп тур, осылардыц устщпЫ — непзп TycTi, ал астьщгысы — фондык тустерд1 керсетедь Кез келген сетте тустерд1 езгерту мумю ндт бар. Ол ушш курсорды палитрадагы жаца туске апарып, тышканнын сол жак батырмасын шерте отырып непзп тусп, ал оц жак батырмасын басу аркылы— фондык TycTi езгертуге болады.

112

Аспаптар тактасыныц тем енп жагында сызыктар калыцдыгын аныктайтын терезе орналаскан. Сызыктар калыцдыгын тацдап алган соц, сонын кемепмен тузу сызыкты, догаларды, тжтортбурыштар мен эллипс контурларын сызура болады. Сызыктыц калыцдыгы сондай- ак MbiHanapFa да есер етедй

- аэрозоль балоныныц сыясыныц eHi;- euiipriui (ластик) eHi;* бояуыш немесе кылкалам (кисть) еш.Жумыс аумагы - салынатын графикалык бейне орналаса

алатын экранный т1ктвртбурышты ауданы (бeлiгi). Егерде мол in epi жумыс аумагынан да улкен сурет салынса, онда терезе шеттершде жылжу сызгыштары пайда болады. Олар экран бетшде жылжи отырып, бейненщ кез келген б е л т н керуге мумкшдж бередь Ал егер жумыс аумагынан Kiiui сурет салынса, онда ол терезенщ жогаргы сол жак бурышында кара жактаулармен коршалып корсетшетш

[ болады.

8.3. Колданылатын аспаптар

Paint аспаптарын ic жузшде игеруге Kipicnec бурын ескертетж 6ip жайт - редакторда жумыс icTey барысында соцгы орындалган ерекегп езгерту мумкшдйп бар (бул ерекет барлык программаларда кездеседО. взгерту операциясы алгашкы кезде жш колданылады. Оны icxe асыру ymiH менюдеп Т узету= ^0згерту {Ctrl+Z} (Редактирование =>Отменить) командасын тацдау керек.

Аспаптар тактасы карапайым суретшшщ аспаптарынын жиынына уксас болып келедь Ец алгашкы аспапка К,ылк,алам (Кисть) жатады. Ол едеттеп карындаш тер1зд1 сурет салу жумысын аткарады. Мундай аспапты тандаган соц, “тышканнын” стандартты курсоры Кылкаламга

Г айналады. Тышканнын сол жак батырмасын басып турып (оны ж]бермсй) курсорды экран бет1мен жылжытсаныз

113

курсор артында i3 калдырады, оныц Tyci сол мезеттеп тагайындалган туске сейкес болады.

Мунан томен орналаскан аспап - Аэрозольд! баллон немесе Шашыраткыш. Оны тацдап алганнан кешн тышкан курсоры косу символына уксас тацбага айналады. Енд1 сол жак батырманы басып турып курсорды экран бетймен журпзсе, оныц артында шашыраган бояуга уксас i3 кал ад ы.

Такта курамында eKi турл1 emiprim (ластик) бар, олардыц карапайым eiuiprinrreH басты айырмашылыгы — белпл i 6ip туспен ещ1ред1. BipiHuii ластик барлык кескшдерд! фондык, туспен en iipy re арналган. Ал екшпп eu iip rim H eri3ri туспен боялып салынган барлык фpaгмeнттepдi гана фондык туске айналдыра отырып eiuipeAi.

EipiHiui em iprim аркылы кешннен Kepeicri фондык TycTi тацдап алып, экрандагы epTypni тустеп бейнелерд1 жаца фондык туске бояуга болады. Осы тесыд1 пайдалану кез1нде тышканды eKi рет шертсек, онда курсор мацы б1рден фондык туске боялады.

Ек1нш1 турдеп emiprim аркылы e3iMi3ire кажет Heri3ri жене фондык тустерд1 тагайындаган соц, eiuipy нетижес1нде непзг1 тустег1 фрагменттер фондык туске бояла бастайды. Осы тесшмен тышканды eKi рет шерту cyperreri курсор мацындагы 6ip TycTi бояуды тугелдей дерлгк eKiHmicme б1рден езгертуге мумкшд1к беред1 (ягни, дел осы уакытка дешн Heri3ri туспен боялган бейне фондык туске боялып кетед!).

Тапсырма1. Кылкалам мен Аэрозолыи баллонды колдана отырып,

кез келген 6ip сурет салыцыз.2. Екшци типт1 em iprim Ti пайдалана отырып, салынган

суретт!Ц тур-тус1н e3repTiui3.

114

Paint редакторы аспаптарынын кемепмен Qenrim 6ip калындыкпсн бершген тузу сызыктар мен догаларды сызуга болады.

Н еп зп туспен тузу сызык сызу yuiiH мынадай ерекеттер орындалады:

- сызыктыц калыцдыгын тагайындау жене Тузу сызык аспабын тацдау;

- курсорды бастапкы нуктеге апарып, тышканнын сол жак батырмасын басу;

- батырманы басулы кушнде устап турып, курсорды сызыктыц соцгы нуктесше ауыстыру;

- батырманы босату.Осылардыц нетижесшде экран бетшде Heri3ri туспен

сызылган тузу сызык пайда болады.Егер TiK немесе келденец сызыктарды сызгыныз келсе,

онда сызу кездер1нде сол жак батырмамен 6ipre Shift пернесш басыцыз.

Дога сызу ушш аздап машыктану керек. Алдымен сызык калыцдыгын тагайындап, Дога сызатын аспапты тацдацыз. Сонан кешн мына ерекеттерд{ орындау кажет:

- жогарыда айтылгандай тузу сызык ж урпзу (тузу сызыктыц соцгы нуктелер! сапынатын доганыц шеттср1мсн дел келу1 THic);

- тузудш ортасындагы белгш1 6ip нуктеге курсорды жетюзш, тышканнын сол жак батырмасын басып оны басулы кушнде устап жiбepмeй, курсорды доганыц контуры ойыцыздагыдай болганша келденец багытта орын ауыстыру керек;

- батырманы босату керек.Экран бетшде бершген калындыкта, н еп зп туспен

сызылган дога пайда болады. Егер дога ойдагыдай болып шыкпаса, онда 6 i p H e u i e рет кайталап 6 i p i H u i i салынган догацызды езгертуге тырысыныз.

8.4. Сызыктар мен догалар

ТапсырмаТузу сызык жэне Дога аспаптарыныц кемепмен кез

келген cyperri салыныз. Догалар мен сызыктардыц калындыктары ертурл1 болуы THic.

8.5. Геометриялык фигуралар

Paint редакторында тжтертбурыштар, эллипстер жене кепбурышты туйык сызык сызатын арнайы аспаптар бар. Барлык фигуралардын контуры бершген калындыктагы непзп тустеп сызыктармен сапынады. Фигуралардын iuii бос болуы мумк1н немесе белгш 6ip туспен бояуга да болады Бояу Tyci фондык, туске сай Kenyi тшс. Аспаптар тактасында турлерше сейкес бейне сызуга мумкшдж беретш мынадай белплер орналаскан:

- imi бос нктертбурыш;- imi боялган пктертбурыш;- кырлары жумырланган imi бос пктертбурыш;- кырлары жумырланган imi боялган пктертбурыш;- imi бос эллипс;- imi боялган эллипс;- imi бос копбурыш;- imi боялган кепбурыш.Ец соцгы eKi фигурадан баскасы жалпы улп бойынша

сапынады. Мысалы, imi бос тжтертбурышты салу ушш:- кажетп непзп тусп, сызыктыц капындыгын тагайындау

керек;- аспаптардан imi бос тжтертбурышты тандау керек;- курсорды бастапкы нуктеге апару кажет (едетте бул

тжтертбурыштыц сол жак жогаргы бурышы);- тышканныц сол жак батырмасын басулы кушнде устап

турып, 63iMi3re кажет тппндеп Tiктертбурыштыц мелшершщ контурын тагайындау керек;

- батырманы босату керек.Кепбурыштар баска жолмен салынады. Олардыц

тустерш, сызыктарынын калындып»! мен аспапты

116

тагайындаган соц, белпсш тацдагап алып томендегшерд1 орындау керек:

- курсормен салынатыи кепбурыштын 6ip Te6eciH белплеп алып, оныц алгашкы кабыргасын тузу сызык сызгандай eTin салу,

- курсорды кепбурыштын барлык тебелершде орын ауыстырып жене оныц еркайсысьшда тышканды б ip рет шерту керек (ер шертуден соц, соцгы тебе алдыцгы тебемен косылатын болады);

- курсор сонгы тебеге жеткенде, тышканды ею рет шертукерек, сонда соцгы тебе 6 ip iH iu i тебемен косылады.

Тапсырма1. Тжтертбурыш жене Эллипс аспаптары кемепмен кез

келген турде сурет салыцыз. Контурлык сызыктар калыцдыгын жене in iK i аумактарыныц бояуын езгерпшз.

2. Кепбурыштар аспабынын кемепмен ез калауыцызша кепбурыш cypeTiH салыцыз. Контурлык сызыктар калыцдыгын жене in iK i аумактарыныц бояуын езгерпшз.

8.6. Аймактардын ншн бояу (Заливка)

Paint редакторы туйык сызыктар iniiH н еп зп туспен бояуга мумюндж бередь Бул упин Биик (валик) аспабын тацдап белплеп алып, курсор юшкене 6 iл iк TypiH айналганда, оны туйыкталган аймактыц кез келген iuiKi нуктесше алып барып, тышканды шертсе болганы. Сонда туйык аймак тугелдей н еп зп туске бояла бастайды.

Туйык аймакты бояу барысында оныц кабыргаларыныц узж ж e p i болмауын кадагалап отырыныз. TinTi 6 i p нукте (пиксель) снятый узыген жсрдш болуы бояудыц аймактан тыс таралып KeTyiHe себепш1 болады.

ТапсырмаТузу сызык,, Дога, Iuii бос тжтвртбурыш жене Iuii бос

эллипс аспаптарын пайдалана отырып, кез келген бейнел1

сурет салыцыз. Бш к аспабынын кемепмен суреттеп туйык аймактарды epTypni туске бояныз.

8.7. Микроскоп режим1

Суреттердй сызбаларды немесе схемаларды даярлау барысында оларда ешкандай “кокырсыктын" - артык нуктелердщ болмаганы жен. Суретте баска туске боялган 6ip нуктенщ болуы одан алган есерщ1зд1 жок етедь

Сурет салудыц едеттеп режимшде белгш 6ip нуктеге курсормен дел тусу оцай емес. Ол yniiH кептеген редакторларда “Микроскоп режим!” деп аталатын сурет салудыц арнайы режим1 колданылады. Мундай режимде ер нуктенщ мелшерй (масштабы) б1рнеше есе еседй онын ececiHe жалпы сурет бейнесш кору пропорционалды турде нашарлай туседь ©йткеш экранга суреттщ тек белгш 6ip белш гана сыйып турады, 6ipaK бул режимде кажетп нуктеге дел тусу кеп енбекп талап етпейдь

Paint редакторына Микроскоп режймш орнату ymiH, менюден Карап шыгу => Жакыплату {Ctrl+G} (Просмотр => Приблизить) командасын тандау керек. Будан кешн курсор сурет . 1ппнде орын ауыстыруга болатын тжтертбурышты юшкентай жактау шппндес болады. Бул тертбурышты контурга суреттщ кешннен улкейтшетш бешН гана орналасады. Суреттщ кажетп бел!г1н тандап алып, тышканды шерту аркылы экран бетшен ci3 онын бгрнеше есе улкейтшген бейнесш кере аласыз (кейб1р графикпк редакторлар масштабты езгертуге мумкщдхк бередГ). Сол жак жогаргы бурышта бейненщ табиги шамасына сейкес улкейплген cypeTi кершед1, онда да суретп салу процесш кадагалауга болады.

Paint редакторыньщ Микроскоп режимшде тек ек1 аспап кана колданылады: Кылкалам жене Бшк.

Кылкалам жогарыда сипатталган турде жумыс icTeftfli, ягни cyperri eKi туспен - непзп тусп сол жак батырмамен, ал фондык TycTi он жак батырманы салуга мумкэддш бередь

118

BuiiK те бурынгыша жумыс icreiiai, тек оныц 6ip езгеш елт- туйыкталган аумактыц KepiHin турган б о л т гана боялады.

Ал, калган аспаптарды Микроскоп режимшде пайдалануга болмайды.

Улкейплген аумактыц оц жэне теменп шеттершде пайда болатын жылжу сызгыштарыныц (линейка прокрутки) кем епм ен суреттщ кез келген б е л т н ул к ей ты ген турде карап шыгуга болады.

Эдеттеп жумыс режимше кайта оралу ymiH, Карап шыгу => Ыгыстыру {Ctrl+O} (Просмотр => Отодвинуть) командасын тацдау керек.

ТапсырмаЖаца терезе ашып Кылкалам аспабын пайдалана отырып

квадрат бейнесш сызыныз. М икроскоп реж им ш е сол бейненщ акауларын жоя отырып, квадратты с алып 6 iTipiHi3.

8.8. MoTiH енпзу

Э рш тер мен цифрларды, сондай-ак арнайы символдар бейнесш Paint ортасында Кылкалам пен БЫ ктщ кемепмен эрк!м е з 1-ак колмен салуы мумкш . B i p aK бул 6 ipa3

ецбектенуд1 талап eTeTiH ic, сондыктан редакторда cypeTTiK бейнелер KepiHiciHe м этш дш фрагменттер косу тесн и енпзы ген . Ол упин М э т т аспабы колдалынады.

M eTiH теру кезш де курсор nim iH i карапайым редакторлардагы сиякты е н п зу курсоры на уксас турге айналады. Енпзу курсорын Ыздер кездеепрдЫ здер. М этш ен п зуд ! бастау курсорды су р етп ц белгпп 6 ip HyKTeciHe апарып, тышканды ш ерту аркылы icKe асады. Сол сэтте экранга жыпылыктап туратын енп зу курсоры шыгады да, ол мэтш фрагментш енпзущ бастауга болатынын 6 iAaipefli. Мэтш непзп туспен ен п зтед^ енпзу барысында эдеттепдей Backspace , Delete п ерн елерш ш кем еп м ен символдарды жоюга болады. Ж аца жолга ету ymiH Enter nepHeciH басу керек. М этш дж информацияны енпзуд1 токтату кез келген

119

сэтте тышканды бос кешслкте шерту аркылы орындалады.Егер енпзшп жаткан метшнщ карпш, оныц елшемдерш,

стилш езгертюшз келсе, енпзу режимш токтатпай-ак (тышканды шерткенге дешн) менюдш Мэтш командасы аркылы ецдеп - тузетуге болады. М этш менюшщ iniKi командаларын таседау аркылы KapinTi келбеу етуге, карайтып жазуга, астын сызуга немесе турл1 TycTi етуге де болады. Мэтш=^Карштер... командасын тандау аркылы сукбат терезесшде Windows ЖYЙeciнiн карштершщ кез келгенщ тандай аласыз, сондай-ак онын молшер1 мен стилш де тагайындай аласыз. Енпзу барысында н еп зп тусп езгертуге де болады (сол сэтте экрандагы танбалар Tyci 03repyi THic).

М этш деп барлык езгертулер тек енпзу режимшде орындалатынын есте сактацыздар. Тышканды шертш режимд1 аяктасак, мэтш cyperriK объектчгс айналып кетедП

ТапсырмаPaint программасы аркылы жана терезе ашып, б1рнеше

рет “Куттыктаймын! ” деген сезд1 ер алуан тустерд!, шрифтердй, елшемдерд1 жене стильдерд1 пайдалана отырып енпзпиз.

8.9. Фрагменттермен ж умыс icTey

KooiHcce салынып бйткен сурет белш терш , ягни онын фpaгмeнтiн пайдалана отырып баска cyperriK бейнелердй салуга тура келедь Paint редакторында сондай фрагменттерд1 ерекшелеп алып, баска орынга ауыстыруга мумкш дш 6epeTiH де аспаптар бар, ол фрагменттер уакытша алмастыру буферш е орналастырылып, баска суретке б1рнеше рет койылуы мумкш.

Аспаптар тактасында фрагменттердг ерекшелеуге арналган Т1ктертбурышты жене Фигуралы кайшылар бар.

Тистертбурышты кайшы аркылы фрагмента ерекшелеу экранда тштертбурыш салу эд!сш еске туЫредь Ал

120

фигуралы кайшы кемепмен ерекшелеу Кылкаламмен жумыс i c T c y сиякты орындалады (ерекш слабни аумакты кисык туйык сызыкпен коршап шыгу).

Ерекшеленген фрагмент экранда пунктирл! сызыкпен коршалып турады. Ол ф р а г м е н т баска орынга ауыстыру ymiH:

- курсорды ерекшеленген фрагменттщ кез келген iuiKi нуктесшс апарып, тышкан батырмасын басьщыз;

- батырманы басулы куш нде устап турып, ф рагм енгп баска орынга ауыстырыныз;

- батырманы босатыцыз.Ф рагменттщ алдынгы турган жер1 жойылып, фондык

туске боялады.Жана орында фрагменп in тек коннрмесш алу ушш (мунда

фрагмент бурынгы орында да калатынын ескерте кетешк) жогарыда корсеплген ic-ерекеттер сол кушнде орындалып, тек “тышкан” батырмасы басылган сэтте онымен 6ipre Ctrl nepHeci де басылуы T u i c . Windows жуйесшщ баска программаларында да кеплрме алу осылай орындалатыны естерппзде болар.

Егер ф р а гм е н т ауыстыру кезшде тышкан батырмасымен oiprc Shift nepHeci катар басылатын болса, онда экран беттнде фрагменттщ орын ауыстырып жылжыган i3i KepiHin турады.

Ерекшеленген фрагмент менюдщ Тузету (Правка) командасынын iniKi мумкшдметерше сейкес алмастыру буферш е ауыстырылуы немесе киылып алынуы мумкш. Будан кешн сол менюдеп KipicTipy (Вставить) командасын орындауга болады, ол буферге орналастырылган фрагменгп экранный сол жак жогаргы бурышына шыгарып керсетедь Онымен кез келген буфердеп фрагмент сиякты буган дешн караетырылып еткен барлык эрекеттерд1 орындауга болады.

Ф рагмент ж аца оры нга ауыст ырылган соц да, оныц ерекшеленуч алынбайды, ягни ол буферде цала 6epedi. Бул вз кезегшде сол ерекшеленген фрагменттщ 6ipneme KemipMeciH (оны квбейте отырып) алуга мумктдЫ oepedi.

Ерекшеленген фрагмент жаца орынга орналасканнан кешн,

121

онымен мынадай турлецщру жумыстарын аткаруга болады:- Турленд1ру => Келденешнен бурау (Преобразования =>

Повернуть по Горизонтали) командасы аркылы орындалатын фрагмента келденен бурау;

- Турлеширу =» TiriHeH бурау (команда Преобразования => Повернуть по Вертикали) командасы аркылы орындалатын фрагмента тшнен бурау;

-Турленд1ру =» Инверсиялау (Преобразования => Инвертировать) командасы аркылы орындалатын фрагменттеп барлык тустерд1 карама-карсы (инверсиялык) тустерге ауыстыру.

Ерекшеленген фрагмент ymiH будан езге, онын масштабы езгертшген кеппрмесш (Турленд1ру=>Кысу+Созу командасы) немесе келбеу багытка кеЛтфшш кисайтылган келйрмесш (Турленд1ру=>Кисайту командасы) де алуга болады.

Тапсырма1. Жана терезенщ сол жак жогаргы бурышына 6ip

кппкене сурет салыцыз. Cyperri ерекшелеп алыцыз да, оны терезенщ сол жак теменп бурышына орналастырыцыз. Осындай тесшмен терезенщ ер бол1ктерше оныц тагы да уш кеш1рмесш жасацыз.

2. Салынган суреттщ уш кепирмеЫмен мынадай турленд1ру жумыстарын орындацыз:

- 6ipiHiiiiciH келденец багытта 6ip рет бурацыз;- eKiHmiciH TiK багытта 6ip рет бурацыз;- у ш ш п й сш щ TycTepiH карама-карсы eTin езгё р тщ й .Жацадан алынган 6ip кепирменщ масштабын езгертщ13

жене кисайтылган бейнесш алыцыз.

8.10. Бейне атрибуттары

Paint редакторын алгашкы жуктеу кезшде, yHci3 KeniciM бойынша, сурет салынатын терезенщ параметрлер! тагайындалады:

122

- онын мелшер1 (бииспп мен eHi);- колданы латы н туетер (ак-кара нем есе Typni TycTi).Жана сурет салмастан бурын осы параметрлерд1 езгертуге

болады. Ол yniiH П арам етрлер=> Б ей не агр и б у ттар ы ... (П арам етры ^А три буты О браза...) командасын тандап, экранга шыгатын сухбаттасу терезесше кажетп атрибуттарды- мумюн параметрлерд1 тагайындау керек. Сол терезеде елшеу 6ipAiicrepiH де тагайындап алуга болады (едетте пиксель колданылады).

Атрибуттарын езгерткен сон, экран бетше сурет салынатын жана олшсмд1 бос терезе пайда болады. Егер де сурет салу ymiH ак-кара палитра тагайындалган болса, онда палитрада кара, сур жене ак тустсрдш Kopinici шыгады.

Тапсы рмаТерезеге мынадай параметрлер! бар жаца сурет сапыцыз:- eHi — 200 пиксель, узындыгы — 300 пиксель;- ак-кара палитра тустерь

8.11. Бейнелерд1 дисюге жазу жэне оку

Граф иктш бей нелерд 1 дисю дсн оку ж ене жазу баска программалардагыдай Сйздерге таныс тесшмен журпзшедк

Д исю ге бурын ж азы лган c y p e r r i жумыс аумагы на жуктеу (оку) ymiH, Ф айл= >А ш у... (Ф айл=>О ткры ть...) командасын тацдау кажет. С тандартты сухбаттасу терезесшде файлдыц кецейтшуй керсетшедй Kepeicri каталог пен ондагы кажет файл аныкталады.

Paint редакторы бйрнеше графикалы к ф орматтармен жумыс icTefiAi, оларды ц iniiHAeri Heri3r ic i болып BM P форматы саналады.

Салынган cyperri дисюге жаца атпен жазып сактау ymiH, "... деп сактау” (Сохранить как...) командасын тацдау керек. Стандартты сухбат терезесшде сол файлдыц форматы, аты бершедй, сондай-ак файлды жазатын каталог тацдап алынады. BMP форматындагы файлдардыц бйрнеше Typnepi

123

бар екенш айта кеткен жен, олар сакталатын тустершщ санымен— монохромды, 16 тусн, 256 Tycri, 24 битпк растрлык формат болып ажыратылады.

Егер сурет салынган файл дискщ е сакталынган болса, онда оны кез келген сетте дисюден окып, аздап туз етш, кайтадан сол атымен бурынгы орнына жазып коя аламыз. Ол ym iH Ф ай л= > С актау {Ctrl+S} (Файл=>Сохранить) командасы пайдаланылады. Суреттерге озгертулер ещтзщ, оларды толыктыру кездерш де унем 1 осы команданы пайдалана отырып дискще сактау усынылады.

ТапсырмаРедактор терезесш е дискщ ен PIC0I.BM P файлын

шакырыныз. Айтылган барлык мумюнджтерд! пайдалана отырып, cy p erri кайтадан тузетш , оны PIC02.BMP деген атпен бурынгы орнында сактаныз.

8.12. Суреттерд1 баспага шыгару

Paint редакторында граф иктж бейнелерд1 принтердщ KOMeriMeH кагазга басып шыгару W ort Pad редакторында метшдерд1 басып ш ыгару едю ш е ете уксас. Бурын айтылгандай, каж егп принтер тиш н тандап алып, кагаз 6errepiHiH параметрлерш тагайындап, сапасын баптаган сон, оны кагазга шыгаруга болады. Ол ymiH Ф аил=>П ринтер тацдау... (Файл => Выбрать Принтер) командасын орындау керек.

Жумыс аумагында турган cyperri б1рден басып шыгару Ф айл=>Баспа (Файл=>Печать) командасымен журпз1лед!. Сухбаттасу терезес!нде граф икпк бейнеш басып шыгару сапасын беруге болады (Алгаш кы нуска (Черновик) - сапасы темен болганмен, тез басып шыгаруга арналган, ал Таза нуска (Чистовик) - ете сапалы, 6 ipax баяу басып ш ыгара ды).

Терезе тобында Б е л 1ктеу ауыстырып коскышын (переключатель Частично) пайдалану аркылы cyperri толык

124

куйде емес, тек оныц ерекшеленген фрагментш гана басып ш ыгару м у м к ш д т де бар. Сол тер езед еп П р н н гер д ш руксаты н пайдалану (Использовать Разрешение Принтера) деген тексеру жалауш асыныц в р ек еп при нтердж накты моделше байланысты. Одан баска параметрлерд1 сипаттап ж атудыц каж ет1 ш амалы. Тек 6ip айта кететш жэйт, масштабты езгерткенде сак болган жон, ейткеш ол одетте басылуга THic бсйненщ сапасын томендетш ж1бсред1.

ТапсырмаРедактор аркылы дискден PICPROI.BM P файлын

жуктещз, юшкенс уйдщ бейнесш курайтын фрагмент! гана ерекшеленген, оны кагазга басып шыгарыцыз.

125

9 - САБАК

Б1РНЕШЕ КОЛДАНБАЛЫ ПРОГРАММАЛАРМЕН Ж ¥МЫС 1СТЕУ

9.1. Мел1мет алмасу

W indow s жуйесшщ артыкшылыктарынын 6ip i ретшде оны ц программалары арасындагы жещл opi ыцгайлы мел!мет алмасу жуйесш айтуга болады. Мунда мэл1мет алмасу тек 6ipTeKTi акпараттармен жумыс детейтш колданбалы программалар арасында гана емес, мысалы, метш белтн (фрагментш) oip редактордан eiciHnii редакторга ауыстыру немесе суретп 6ip графикалык редактордан eiciHnii 6 ip графикалык редакторга ауыстыру гана емес, эртект1 мел1меттермен жумыс гстейтш программалар арасында да жешл орындалады. Мунда мел1меттерд1 графикалы к редактордан метшдщ редакторга, метшдщ редактордан деректер базасына, графикалык редактордан картотекага, т.с.с. алмастыра беруге толык мумюндш жасалган.

Windows жуйесшде мел1мет алмасудыц eKi технологиясы бар, олар:

алмасу буфер! аркылы;кужат imrne объекпш (файлды) тжелей Kipicripin кою.

Енд1 программалар арасында мал1мет алмасу iciH пайдаланудан 6ipHeuie мысалдар карастырып етешк.

9.2. Paint жене WordPad арасында

Метшдж жене графикалык редакторлар арасында мел1мет алмасудыц темендепдей eKi Tecmi бар.

Б1ршш1ден, метшдж редакторда тер1лген сез Ti36eri алмасу буфер! аркылы салынып жаткан сурет шпне койыла бередк Ол ymiH мынадай ic-ерекеттер орындалады:

WordPad (Write) редакторын (ол кез келген редактор

126

болуы мумюн, мысалы, Блокнот) icKe косып, Kepeicri MdTiH пзбепн T cpin шыгу;Kepeicri мэтш п збсп н ерекшелеп белппеп, оны алмасу буферше Komipin алу (мысалы, Ctrl+Insert пернелер1 аркылы);Faint редакторын icKe косып, оган сурет енпзу немесе салу;Mamin куралын тацдап алып, курсорды керекп орынга алып бару;буфердеп мэтш Ti36eriH сурет imiHe K ipicripiy (мысалы, Shifts Insert пернслср1 аркылы);каж етп Kapin (шрифт) TypiH, оныц TyciH, мелшерш, стилш тандап алу;MOTiH енпзу режимшен шыгу (суреттщ кез келген жершде тышканды шерту).

Екшшщен, сурет б о л т мэтш inline енпзш у1

мумкш . Ол ymin келеЫ эрекеттер Т1збеп орындалады: Paint редакторына сурет енпзш немесе салып, оныц Kepeicri бeлiгiн ерекшелеп алып буферге копиру Ctrl+Insert;WordPad (W rite) редакторына ауысып, кажетп кужатты жуктеу немесе теру;Катар курсорын Kepeicri орынга жетюзш, буфердеп cypeTTi енпзу керек (Shift+Insert).

Тапсы рмалар1. CH ANGE01.W RI файлында терш ген м э п щ и

CHAN G E01.BM P файлындагы сурет imiHe е н п зу кажет.

2. CHANGE02.BM P ф айлы ндагы сурет б ел и ш CHANGE01. W RI файлындагы м этш im iH e ен п зу кажет.

127

Тагы 6ip программалар арасында мэлймет алмасу мысалы ретшде Блокнот пен Калькулятордыц катар жумыс icTeyiH карастыралык. Есептеу жумыстарын орындауга арналган мысалдар жазылган мэтш дж файл бар делж. Максатымыз - есептулерд1 орындап, мэтшдж файлга солардыц нэтижесш жазып кою.

Мундагы эрекеттер Ti36eri мынадай болуы мумюн: Блокнот программасы icxe косылып, Kepeicri мэтшдж файл дисюден окылады;мысал жазылган жол бэшгшш KepeKTici ерекшеленш, алмасу бyфepiнe кеипршедй;Калькулятор программасы icxe косылып, оган алмасу буфершдеп мысал б о л т енпзшш (Komipinin) жазылады;индикаторга есептеу нэтижеад шыккан соц, ол Редакциялау => Komipy {Ctrl+C} командасы аркьшы буферге алынады;Блокнотка ауысып, курсорды Kepeicri орынга жeткiзeмiз де, буфердеп есептеу нэтижесш орналастырамыз.

Та псы р мал ар1. CHANGE01.TXT файлын Блокнотка окып,

Калькулятор аркылы ондагы келпртген есептеулерд1 орындап нэтижесш алу кажет.

2. Нэтижеш MdTiH imiHe жазып, файлды CHANGE02.TXT деген атпен кайта сактау керек.

9.3. Калькулятор жэне Блокнот арасында

128

W IN D O W S Ж У Й Е С Ш Д Е М Э Т 1НД1 Б А С П А Г А U Jb lF A P y

10.1. Принтерд!* а л д ы н а л а б ап тауа I

Windows жуйеа - графики к орта болгандыктан, мунда кез келген программадан мэтшд! баспага шыгармастан бурын, ен апдымен принтерд! жумыска алдын ала баптап алган жен. Ол yuiiH мынадай ic-эрекеттер Т1збеп орындалуы THic:

1. Принтерд! орнатуа) принтердi копьютерге косу;в) 1ске косу-Б аптау-П ри нтерлер (Пуск-Настройка-

Прннтеры) командасын орындау;б) осы сэтте ашылатын терезеге W indows жуйесш де

т1ркелгсн барлык принтерлердщ белпс! жэне «П ринтерд! орнату» б елла шыгады;

в) «Принтерд! орнату» белпсшде тышканды eKi рет шертш «Приитерд! орнату шеберЬ> терезесш ашамыз;

г) «Принтерд! орнату iue6epi» усы ны стары на сэйкес эрекеттерд! орындау.

2 . Принтерд! алдын ала баптау. Оны баптау кезш де керсетшуге тшс параметрлерге м ы н а л а р К1ред1:

- принтер тип!;

- принтерд in косу поргынын идентификаторы (аныктауы- шы);

- матрицалык жэне буржюш (струйные) принтерлер уш1н

олардын айкындылык кабглет! (TiK жэне келденен багы т

бойынша 6ip дюймде басылатын нуктелер саны);

I - кагаз Maniuepi;

- кагаз парактары на символды орналасты ру багыты:

келденец (альбом ды ) немесе т1к (кчтаптагыдай) багы тта

I орналастыру;- кагазды беру тэсип (паракты немесе рулонды куйде);

- баспанын интенсивтш п;

- баспанын сапасы.

10 - САБАК

а I

5- 620129

Бул параметрлер Басты топ терезеЫнде орналаскан (баскару тактасы) арнайы Принтерлер программасынын кемепмен де езгертше алады. Кешннен Windows- программалардын кез келгешнен принтерге мел1мет шыгарганда параметрлердщ осы тагайындалган мендер1 пайдаланылатын болады.

Принтерлердщ тагайындалган параметрлерш 1ске косу - Баптау-Принтерлер (Пуск-Настройка-Прннтер) командала­рын орындау аркылы да езгерту мумкшдЫ бар.

Мысалы, принтерд1 тацдап, оныц параметрлерш езгерту кажет болсын дейж, ол yniiH Фаил-Касиеттер (Файл-Свойства) командасын орындаймыз.

«Касиеттер» терезеы ашылганнан кейш принтер жумысыныц параметрлерш езгертш, баспага шыгарудыц кажетп параметрлерш (делд1пн, кагаз мелшерщ TypiH жене оны беру тесшш) тагайындаймыз.

10.2. Келшм бойынша прннтерд1 тагайындау

Алдын ала (yHci3) келгсйм бойынша принтерд! орнату деп 1 Windows жуйесшщ кез келген программасынан баспага метмет шыгару керек болганда, принтер жумысыныц сол тагайындалган параметрлер мендер1 бойынша журпзшуш айтады.

Сонымен, унс13 келклм бойынша принтердц орнату уппн, оны «Принтерлер» программасы терезесшдеп тйзймде ерекшелеп алып, Файл-Ушлз кешсш бойынша орнату (Файл-Установить по умолчанию) командасын орындаймыз. Сол сетте менюдеп «YHci3 KeniciM бойынша орнату» (Установить по умолчанию) опциясыныц алдында тексеру жалаушасы пайда болады.

10.3. Windows-колданбалы программаларынан м эяж етп баспага шыгару

Кептеген Windows-программалар кагазга басып шыгарылатын кужаттар дайындау уш1н колданылады. Мундай стандартты программалар катарына WordPad (Write), Paint (Paintbrush), Блокноттар жатады. Принтерд1 алдын ала баптаудыц кептеген параметрлер! программалар

130

мел1 меттер i мен пкелей тагайындалуы мумюн. Бул ушш менюдщ Файл пунктшде «Принтерд! тандау» (Выбор принтера) командасы орындалып, содан кешн жогарыда жазылгандарга уксас сухбаттасу терезелер1 б1ртшдеп ашыла бастайды.

Атап отксн программаларда алдын ала келштм бойынша бапталган принтер мен принтерд] косу порттарын кайта тагайындауга бол май ды. Муны тек баскару тактасынын «Баптау» (Настройка) командасы аркылы жасау керек. Алайда, Word, Excel сиякты куатты лрограммалар бул жумысты ездершщ шшде-ак орындауга мумкшдж беред]. Windows-программалардан информацияны баспага шыгару yuiiH ФайлЮ Баспа (ФайлЮПечать) командасын пайдаланган жен. Эдетте бул команда Баспа сухбат терезеешщ ашылуына екеледь Эртурл1 программаларда Баспа сухбат терезелершщ сырткы Typi белек болганмен, oipaK олардыц iuiKi мазмундары бiрдей болады. Мысал ретшде WordPad редакторынан метш басып шыгаруды карастырайык. Кебшесе метш б1рден принтерге щыгарылады, 6ipaK кейде ол файлга да жазылып шыгуы мумкш. Егер файлга жазылса, кешн оны Windows жуйесш пайдаланбай-ак (мысалы, MS DOS ортасында Сору файл-аты ргп сездер1 аркылы) басып алуга болады. Ырак, бул “ете ц/ымоат ” информация, мундай файлдыц 6ip жолыныц 03i 6ipueiue килобайт орын алуы (цартке байланысты) мумюн.

131

Печать т т \Г\мгтерtfW f ^ H P LaserJet 1220 Series P a

: состоя»»: Свободен 1 тип »> LaserJet 1220 Series p a

порт: OOT4JJ01 заметки:

t J Свойстве

Найти принтер... |Г" пдчатьвфайл Г* двустара мдр печать

С трети*— a В»<"■ хекущая

К опт-----чслоБргм*: |д -~ j |

Г^| | W Р разобрать по к о т т

I ? L JГ цомера: |

Введите номера и/или диапазон* стренц, раздеяемше занятьем. Натр мер: 1,3,5-12

1 - -Вкж&сть: |все стражцы диапазона j r j

Наовчататы (документ Н4HCQP страи! ма mere: | l с т р а т и _*J ,

по pa^iepy страницы: [текущий j

Параметры... 1 ОК | Отмена (I ------------------------------------------------------------------------------------------------------------1

10.1. сурет Принтер параметрлерш тагайындауда сухбаттасу терезес1

WordPad редакторында файлга шыгару режим! Баспа сухбаттасу терезесшдеп THicTi батырмамен тагайындалады.

Кажетп параметрлер енпзшЫмен, мэпщц баспага шыгару басталады. Баспага шыгару процесшщ басталганы жайлы хабар сухбаттасу терезеане шыгарылады. Кез келген сэтте принтердо токтатуга болады, ол ушш Болдырмау (Отмена) батырмасьш шертсе болганы.

10.4. Баспа Диспетчер1мен жумыс ктсу

Windows кеп максатты режимде гстейтш жуйе болгандыктан, компьютерде 6ip сэтте 6ipHeine программалар катар жумыс аткарып екшщи куйде болуы мумкш. BipaK, машинада 6ip-ax процессор бар, сондыктан кез келген уакытта ол тек 6ip команданы гана орындай алады. Осыган сэйкес, процессор уакыты кезекпен жумыс icTen турган екщнд1

132

программаларга белшш 6epuiyi тшс. Bip программага белшш бершетш процессорлык уакыттыц белш (порциясы) - квант деп аталады, ал осылай уакытты белу TeciniH - кванггау деп атайды.

Егер программа езшщ 6 ip квантында толыгымен орындалып бггпесе, онда оныц жумысы токталады да, программанын жумыс нетижелер1 есте сакталып калады. Процессорлык уакыт осы программага кайта бершген кезде, оныц жумысы токталган жерден ары карай жалгасады. Принтер - механикалык ( злектромеханикалык) курылгы болгандыктан, ол электрони- кага Караганда анагурлым баяу жумыс icTeRai. Жедел жадтагы мел1мет прннтерге ете жылдам берыед1 де, ал оны баспага шыгару ете жай орындалады. Процессор информацияныц кезекп порциясынын баспага шыгарылуынын аякталуын Kyrin турмас ymiH, Windows жуйесшде арнайы шаралар карасты- рылган. Мше, осындай сеттердеп принтердщ жумыс icTey

L T 0 p T i 6 i n баскару Б аспа Д испетчер! деп аталатын жуйелж программага жуктелген.

Колданбалы программа баспага шыгарылатын инфор­мацияны буферлш жадка жiбepeдi. Ал бул информацияны принтерге жетюзу мен оны баспага шыгаруды камтамасыз ету- Баспа Д испетчерш щ жумысы. Баспа Диспетчер! жумыс icren турган баска программалармен oipre 03iHiH процессорлык уакыт квантын алу ymiH «кезекке турады». Оган кезек келген кезде, ол принтерге информацияны шыгаруды уйымдастырады. М ел1м еттерд1ц басып ш ыгарылмаган 6 e .iiri келеЫ уакыт квантында шыгарылатын болады. Принтерге басып шыгару процесш щ баяулыгына жене процессордыц улкен жылдамдыкпен icrcyiie байланысты кш рю болуы сырт кезге тштен байкалмайды да.

Баспага шыгару жылдамдыгы Баспа Диспетчер1не белшетш процессорлык уакыт квантыныц мелшерше байланысты. Кез

1 келген екшщц программа жумыс кез!нде принтермен oipHeine рет катынас курып отырады. Диспетчер олардыц кезепн ретпен уйымдастырып, жумыс ютеу TepTi6iH катан турде кадагалап отырады.

133

Б а с п а Д и с п е т ч е р ! кез келген программа принтерд1 с у р а га н д а , б1рден icKe юрю едь Мундай сэтте Windows жумыс сто л ы н а Б аспа Д испетчерш щ Genrinieci шыгады. «Принтерлер» п р о гр ам м асы н icKe косып кай программанын баспамен жумыс icTen ж аткан ы н бш уге болады.

П р и н тер д щ информаииялык жолында («Принтер» опциясы) м ы н а д а й м дл iм eттep бар:

- принтер аты;- п р и н тер д щ компы отерге косылган порты;- п р и н т е р д щ K a iip r i к ал ы п -к у ш .Б а с п а г а к е з е к каб ы лдау жолы («Кужат» опциясы)

м ы н а п а р д а н турады :- п ри н терд! кут1п кезекте турган файлдар Ti3iMi;- б ас п а га сураны с ж 1берген программаныц аты;- кужаттьщ аты;- б асп ага ш ы гаруга хабар тускен уакыт пен дата (мерзш);- килобайтпен бершген файл мелшер1;- о р ы н д а л га н ж ум ы сты н пайызбен бершген колем! (файл

б а с п а га ш ы гарылып жатса).Ф а й л д ы б а с п а га ш ы гаруды токтата туруФ айлды б асп ага шыгару ic iH уакытша токтата туру ушш:- баспага шыгаруды журпзт жаткан, 61'рак токтатылуга тшс

ф айл атын ерекшелеу керек;- Ф а й л = > Б а с п а г а ш ы га р уд ы токтата туру (Файл=>

П риост ановит ь печать) командасын орындау кажет, сонда Б а с п а г а ш ы га р у д ы токтата туру ауыстырып коскышыныц алды нда тексеру жалаушасы пайда болады.

134

m1 Ъ ш р j D q w & ц О р а в а

A * W C o c r a » В ладелец Ч о ю . . . Р в д П о с т а в к г с в о м е р е »

j C ^ t o a E e r t s and 5etbngs\l V*a6 И д е т печать 1 10/57 2 , 9 3 В Д № 12:09:20 21.06.2005

< >

Д и у ш в в ю р е л к !

10.2-сурет. Баспа Диспетчершщ терезес1

Файлды баспага ш ыгаруды ж алгасты руФайлды баспага шыгаруды кайтадан жалгастыру ушш:- баспага шыгаруды жалгастыратын файл атын ерекшелеу

керек;-Ф ай л => Б асп ага ш ы гаруды т о к т а т а туру (Файл=>

Приостановить печать) командасын орындау кажет, сонда Баспаны токтата туру ауыстырып коскышынын алдындагы тексеру жалаушасы жок болады.

Баспаны ку п п турган файлды кезектен шыгару Баспаны купп турган файлды кезектен шыгару ymiH:- баспаны купп турган, oipaK кезектен шыгарылуга THic файл

атын ерекшелеу керек;- Ф ай л = > Т ап сы р ч ан м жою (Ф айл=>Удалить задание)

командасын орындау кажет.

С урактар1. Windows жуйесшде баспага мэл1мет шыгарудын кандай

epeKiueAiirrepi бар?2 . «Уназ KeniciM бойынша принтерд! орнату» дегешмв не?

3. «Баспа Диспетчера нендей жумыс аткарады?

135

11 - САБАК

WINDOWS ЖУЙЕСЩЕП С1ЛТЕУ1Ш TEPE3ECI

CLiiTeyiui немесе Зерттеу (Проводник - Explorer) терезес!- Windows жуйесшщ файлдармен жумыс штейтщ Heri3ri программасы. Онын кемепмен: дисюдеп файлдардыц KeuiipMeciH алу; оларды баска орынга ауыстыру; жою; компьютер желшершде байланыс уйымдастыру; программалык файлдарды icKe косу (орындау); дискеттерд1 форматтау т.б. врекеттерд1 аткаруга болады. Бул программа аркылы ертурл1 мэл!меттерди баспага шыгаруга (метшнен баскаларын да), диск, файл не каталог туралы толык информация алуга жэне т. с. с. мумкшдш бар.

11.1. CLrrcyiui программасын 1ске косу

Windows жуйесшдеп Сытеупн терезесшщ белгкп 1ске косу (Пуск) батырмасын баскан соц KepiHeTiH П рограммалар тобыныц теменп жолында орналаскан. Тышкан курсорымен сол белпш тацдап альт, оны шертсек, 11.1 -суретге керсетшген Сштсуин Tepe3eci экранга шыгады. Егер ЭЕМ-д1 пайдаланушы адам оган e3iHe унайтын Keft6ip езгертулер енпзсе, терезе Typi баскаша да болуы мумюн. Бул программада экран бейнеы ертурл! бола беред^ oipaK оныц кептеген элементтер1 Windows жуйесшщ кед!мп стандартты туршде бершедь Терезенщ жогаргы жагында меню жолы, онын мацында Аспаптар тактасы орналаскан. Непзп терезе ею жартыга белшген, оныц сол жак жартысында - компьютердеп Heri3ri курылгылар мен программалык компоненттер ез ортасындагы белгш 6ip ретпен б ер i лед i. Компьютердеп программалар курылымыныц ец жогаргы децгешндеп объектю! жумыс столы (Desktop) болып саналады, оган - My computer, Network Neighborhood (егер компьютер желгге. енпзшсе), Dial U pN etw orking (бул да орнатылса ) курылымдары юредь

136

Эдетте Мен in компьютерйм (My computer) программасы «ашык куйде» орналасып, компьютердщ курамдык бол1ктерш: дисюжетектер мен катты дисюлердй жалгаскан желне косылган AHCKinepAi бейнелейдк Бул элементтердщ эркайсысы ашылып, терезеден оныц imKi мал!меттерi: дисюлер ymiH - каталогтар курылымы, каталогтар (бумалар) ymiH - багынышты каталогтар; Ж е л Ш к о р та (N etw ork N eighborhood) программасы ymiH - жел1ге байланыекан компьютерлер тармакталып пзбектеле корйпп туруы мумкш.

Ал, CmTeyim тере зеешш он жак жартысында - сол жакта белпленген объектшщ imKi мазмуны кер1нед1. Мысалы, сол жакта каталог белгшенген болса, он жакта сол катапогка юретш imKi подкатапогтар мен артурл! файлдар керсетшедь Файлдар атынын алдында олардыц кандай программада дайынд алган ын, ягни тип бейнелейтш ю пшене белгиюр де орналасады.

11.1. сурет. Windows жуйесшщ Сштеу Tepe3eci

Программа терезесшщ теменп жагында калып-куй жолы бар, ол сол мезетте ерекшеленш турган объект жайында м елтет береди мысалы, файл ерекшеленген болса, онын мелшер1 мен жазылган Mep3iMi туралы мел1мет бершед!. Ал, диск ерекшеленсе, онын толык келем! мен бос аймагы жайында хабарлама шыгып турады. Терезенщ сызык аркылы ею жартыга белш у аудандарын езгерту ушш: курсорды сол жарты белш тердщ ш екарасына екелщ (оныц Typi exi жакка багытталган тшсызыкка айналады), тышкан батырмасьш басып шекараны оцга не солга жылжытамыз.

11.2. CLrrcyiui терезесшщ Аспаптар тактасы

4- т 4 ,j ш 1 н и р ш 1 ЙВверх Вьрюагь Коорсвгтъ Вставить Огмеиъ Удаяль Свойстве/*яс|эС\

CmTeyiui терезесш щ Аспаптар тактасы компьютер курылымын бейнелейтш ертурл! варианттарды керуге арналган, оныц жумысы баска стандартты терезелерге уксас eTin жасалган (мысалы, файлдар мен каталогтар жуйе с ш ашу, файлдарды сактау терезеа, My com puter терезеЫ жене т.с.с.).

Аспаптар тактасы сол жагында компьютер элементтер! тугел керсетшетш шашырап ашылатын (раскрывающийся список) твдм орналасады, ол аркылы тышканды каж етп сетте шерте отырып, агымдагы дисюш езгертем1з немесе жергйпкт! желщеп баска компьютерге ауыса аламыз.

Э детте, мунда агымдагы дискш ш бутак тер!здес каталогтары мен баска дискшердщ шарт белгшер! керсетшген, дискшер ез аттарына сейкес латын epinTepiMeH бел r iлет ген. Тышкан курсорын диск бещ сш е не 6ip каталог атына жетюзш, оны ш ертсек, соган сейкес файлдар курылымы тактага шыгарылады. Жогары децгейдеп каталогка ету уппн аспаптар тактасындагы ашылатын т1з1мнщ оц жагындагы бугшген тшсызыкты батырманы басу жеткшшт!. Содан кеш н и ек1 батырма желщеп компьютерлер мен дискшерге байланысу мен одан ажырату icTepiH орындайды, олар туралы кеш ш рек айтылады.

138

Windows жуйеЫ ж елш к ресурстарды тткелвй оларга коспай- ак пайдалану м у м к ш д т н камтамасыз ете алады, ол ушш керекп файлдыц толык маршрутын мынадай eTin корсету керек:

//компьютер аты/жел1 ресурсы аты/ файл маршруты/ файл атымундагы компьютер аты - жел1 бойынша компьютер атына сейкес керсетшген атау, жeлi ресурсы аты - бул каталог (диск) б1рлесе пайдалануга бершердеп оныц атауы, егер ол атау узын сез TipKeciHeH турса, оны тырнакшага алып отыру кажет.

11.3. Ф айлдарды , каталогтарды Kemipy жене оларды ц орнын ауы сты ру

Файлды K em ipy - жаца каталогта оныц тагы 6 ip KemipMeciH алу, ал файлдыц орнын ауыстыру - онын 6 ip каталогтан екшпп каталогка жылжыта отырып, ecKi орнынан жою. Бул ерекеттер едетте тышканмен онай, epi жылдам орындалады.

Файлдардыц KemipMeciH any не орнын ауыстыру кезшде сол жак терезеде керекп каталог (не бума) KepiHin туруы THic. Ол ymiH диекш тацдап алып, тышканды eKi рет шертсек, оныц курылымы ашылган куйде болады жене осы тесшмен бумаларды да пзбектей ашып, керекп м ел1мет алынатын каталог курылымын бейне лей аламыз.

Файлдар еркаш анда 6 ip каталогтан екш пп каталогка кенпртедь Сол себеггп оц жак терезеге кеппршетш файл бар каталогты (беретш каталог) орналастырып, екшпп терезеге сол файлдыц K em ip M e c iH кабылдайтын каталогты (алатын каталог) шыгарып койган жен. Одан кешн орындалатын ерекеттер 6ipTeKTec болады, олар: кенпршуге THic файл немесе файлдар тобы ерекшеленедй сонан кешн тышкан аркылы беретш каталогтан алушы каталогка сол ерекшеленген м ел1меттер тасып жeткiзiлeдi.

Файлдармен жумыс icTey кезшде кебшеее oip файл емес 6ipaeH 6ipHeme файл енделедо (кеплршедй жойылады жене т.с.с.). Сол ymiH ецделуге THic файлдар алдын ала ерекшелену1 THic.

Bip файлды ерекшелеу киын емес - сол файлдыц

139

белпшеешде тышканды 6ip рет шерту керек. Катар орналаскан б1рнеше файлды ерекшелеу ушш:

- Gipiniui турган файлдын белпшеешде тышканды 6ip рет шерту керек;

- Shift nepHeciH басып устап туру кажет;- соцгы файлга тышкан курсорын жетюзш, тагы да шерту

керек.Ерекшелеуд1 Kepicimne алып тастау ymiH сол файлдар атына

тышкан курсорын алып барып, оны 6ip рет шерту керек.Каталог шинде эр жерде орналаскан файлдарды ерекшелеу

ушш:- 6ipiHiui файл белпЫнде тышканды шерту керек;- Ctrl nepHeciH басып устап туру керек;- керекп файл аттарына тышкан курсорын алып барып, оны

6ipTinaen mepTin отыру керек. Ерекшелеуд! алып тастау ушш курсорды сол файлдардан тыскары жерге алып барып, тышканды 6ip рет шерту кажет.

Файлдармен oipre imici каталогтарды да ерекшелеуге болады. Енд1 тацдап алынган файлдардыц орнын ауыстыру ymiH курсорды сол ерекшеленген объектшш 6ip шетше алып барып, тышкан батырмасын басу керек, сонда файлдармен эрекет жасалатынын керсететш жылжымалы белпше пайда болады. Тышкан батырмасын сол басулы кушнде устап турып, жылжымалы белиш файл кепиршуте THic бума белпеше жетюзем1з де, батырманы коя 6epeMi3. Осыныц нэтижес1нде файлдыц орнын ауыстыру (жылжыту) орындалады, егер ол узак уакыт журпзшетш болса (файл колем! улкен болганда),11.2-суреттепдей KepiHic экранда бейнеленш эрекеттщ узактыгын KopceTin турады. Муныц нэтижесшде мвдметп Kemipy немесе орнын ауыстыру эрекетшщ орындалуы, келк1м бойынша, информацияны беретш жэне оны алатын объе!Гплердщ орнына байланысты болады.

140

Копирование..

Setup.betИз "TESTRAR" в TESTRAR"

щ

Отмена j

11.2. сурет. KeuiipMe алу ерекетшщ терезеде керсетшу1

Егер файл (ерекшеленген файлдар) 6 ip орыннан екшпи орынга 6 ip диск келемшде ауыстырылгаи болса, онда, кел1с1м бойынша, ол файл жылжыты л ады, ягни ecKi орыннан алынып тасталады. Ал, егерде файл (ерекшеленген файлдар тобы) oip дисюден еюнпн oip дисюге ауыстырылатын болса, онда ол файлдын тек KeiiiipMeci алынады, ягни ол есю орында да сакталады.

Файл немесе файлдар тобын ауыстыру кезшде компьютерге керекп ерекетп накты турде де бишруге де болады. Ол ушш 6ip диск келемшде-ак файлдар KemipMeciH алу кажет болганда, тышкан батырмасымен 6ipre Ctrl nepHeciH басып туру керек, ерекет аякталганда екеуш де б!рдей коя беру керек.

Ад 6ip дискщеп файлдарды екшпп 6 ip диск-ire жылжытьгп, орнын ауыстырып ж1беру кажет болса, тышкан батырмасымен 6ipre Shift пернесш коса басып туру керек.

0 з ic iM i3re сешмди болу ушш кателеспеуге мумюнд1к беретш L тагы 6 ip тес1лд1 бшген артык болмайды. Ауыстыру кез1нде

тышканнын сол жактагы емес, KepiciHme, он жактагы батырмасын басып туратын болсак, онда операция сонында

L кенпрме алу кажет пе, жок элде орын ауыстыру кажет пе, соган накты турде жауап беру;ц талап ететтн операция касиеттер1н1ц MeHrai экранга шыгады. Сол меню аркылы керекп ерекетп курсормен накты турде керсетуге MiHAerriMi3.

141

11.4. Ф айлдарды, каталогтарды жою жэне калпына келтГру.

Каталогтарды немесе файлдарды дискщен жою тек CLrrreyini терезесшде емес, кез келген ашык турдеп бумада (мысалы, Му Com puter программасында), icKe косылып турган колданбалы программаларда да журпзше бередь Бул ерекетп тышканмен аткарган колайлы, 6ipaK пернелермен де жойылатын информацияны алдын ала ерекшелеу жузеге асырылады. Bipneuie файлды ерекшелеу жогарыда айтылгандай Ctrl жене Shift пернелер1 аркылы журпзшедг

Сонымен файлдар мен каталогтарды жою ушш:- терезелердш GipiHen сол каталогты немесе файлды тацдап

ерекшелеу керек;- Delete nepHeciH басу керек немесе Ф айлЮ Ж ою

командасын орындау кажет;- сухбаттасу терезесшде жою ерекетшщ орындалатынын

тагы да растау керек.Осы максатта Drag & drop технологиясын да колдану

мумюндот бар, ол ymiH ерекшеленш жойылуга THic объект^ тышканмен Коржын (Корзина - Recycle Bin) белпшесше жетюзсе болганы.

Мел1меттерд! жоюды колданбалы программалармен жумыс icTey барысында файлдарды аш у/сактау кездершде де орындауга болады, ол упин де жойылатын файлдарды ерекшелеп алып, Delete nepHeciH басса болганы. Осы айтьшган ерекеттердщ бершде де жойылган мел [метл кайта калпына келгару м ум кш дт бар, ейткеш жойылган файлдар толык жойылмай, уакытша Коржынга салынады (11.3-сурет).

142

W К о р в м и а в в яФ гй л Д а т » @ид Ц ) в р м « Свртк Справка

О ^ р * Поиск ■ Пагки [ Т Я 1 -

' • . j Ц К о ш т а v Q Переход

З а д а ч и д м Н о р м ы "g g j Документ McrtHoft W ord

- Я 0 « ш т ь я р м 1 у I I

Ц Восстановить все область»

Д р у г и е м е с те

. Раос'-« 1 с гол

J Мои документы

j М о й ко м м о та р

c m m o t p y u m e

П о д р о б н о

11.3. сурет. Коржын (Корзина -Recycle Bin) терезеЫ

Коржын белек программа релш аткарады, ол жойылган информация туралы м э т м е т а есте сактап, олардыц устше баска ешнерсе жаздырмайды. Эрине ол дискшен 6 ipa3 орын алады, KeniciM бойынша, коржын диск келемнпц 10%-ына дейш пайдалана алады. Оныц келемш, кажет деп тапсацыз, Коржын программасыныц опцияларын езгерту мYмкiндiгi бар. Егер файлдармен кеп жумыс icT en, коржын дагы орын толтырылса, онда ец бурынгы еппрщген мел1мет б1ржола жойылады. EipaK мел1мет сирек жойылса, онда оныц алдыцгыларын еркашанда Коржыннан кайта шыгарып алып, бастапкы калпына кел-пре аласыздар. Ол ушш коржын imiHoi керекп файлды тауып алып, калпына келт1ру ic in орындай саласыз. Есте сактайтын 6 ip жайт, алгашкы калпына тек Windows жуйесшде жойылган файлдар гана келе алады (MS DOS аркылы жойылса, калпына келмещп). Калпына келтпру ici коржынды оны тазалау (очистить корзину) Em pty Recycle Bin командасымен (динамикалык меню) оны тазалаганга дейш орындала беред1, ал оны тазалаган

143

соц дисю деп орын кешгенмен, мелйметтершйз ушты-кушн жо калады. Днсюде орын таусылар шакта программа езьак коржынды тазалау керекттн еске салады.

KeftGip мэл1меттерд1 б1рден коржынга салмай жою кажет болса, оларды, белгтлеп алган соц, Shift + Del пернелерш катар басу керек.

11.5. Диск куры лы м ы н бейнелейтш белпшелер

C inT eyiui терезесш щ сол жак жартысында компьютер каталогтарыныц курылымы керсетьтедг Каталогтар курылымы у<гпм1здеп дискшш бутак тер1зд1 кеп сатылы in iid бумалар курылымын айкын керсетш турады. BipaK оныц н еп зп аткаратын кызмет! - кез келген innd каталогты жылдам тауып, оныц файлдарын оц жактагы тактага шыгару.

Каталогтар арасындагы жщ1шке сызыктар файлдар мен каталогтар байланысыныц сатылык (багыныштылык) децгенлерш бейнелеп турады. Ал белпшелер алдындагы юшкене квадраттар соган сейкес каталогтыц iшiндe оган багыныпггы баска каталогтыц барын биш редь

Каталогтар курылымындагы белгкп бар innci каталог (бума) тандап алынып, ашык куйде бола алады. Егер бума белпсшде тышканды шертсек. онда ол белп кек туске боялып тандалады да, оц жак тактага сол буманыц innci мазмуны шыгады. BipaK каталогтар (бумалар) курылымы оц жак терезеде бейнеленбецщ.

Ал, егер сол жак терезедеп сырткы бума белпинде турып тышканды eKi рет шертсек. онда каталогтар курылымында ашылган буманыц барлык inud каталогтарыныц бутак терйздес курылымы бейне лен in турады.

Квадраттар Ш н д е п «+» тацбасы сол буманыц iu iK i

каталогтары бар екежн бивдредк Ал «-» тацбасы каталогтардын толык ашылганын керсетедк Егер бума бeлгiшeci алдында квадрат болмаса, онда оныц пша бакынышты каталогтарыныц жок болганы. Ашык куйдеп буманы жауып кою y m iH , оныц белпшеешде тышканды ею рет кайта шерту керек.

144

Keif6 ip арнаулы кызмет аткаратын файлдар экранда керсеийлмейд! (программалар ю тапханасы , жасырылган файлдар жэне т. б.), оларды кору кажет болса, Тур=> Карап шыгу (Вид=>Просмотр) командасы аркылы шыгатын сукбат терезесню езгертулер енпзшедь

Файлдар белпшес1

Bip колданбалы программа аркылы жасалган файлдардын барлыгы осы программага сейкес белпшемет (пиктограммамен) ернектеледк Егер eKi файл eKi турл1 белпшемен белпленсе, олардыц типтерй ягни оларды жасаган программалардын ер турл1 болганы. Белпшемен 6 ipre файл туралы мел1меттер (келемд жазылган Mep3iMi жене т.с.с.) орналасуы мумюн, ол Тур (Вид) менюшщ бейнелеу мумкщд1пне (Кесте, Ti3iM деген 1ШК1 параметрлер) байланысты. Сол параметрлер аркылы белпше келемш де езгертуге (Улкен белп, Kiuii белп) болады.

Файл белпшеешде тышканды ею рет шертсек, сол белпге сейкес непзп программа icxe косылады да, оныц терезесшде файл окылып, онымен бйрден жумыс icT ^ мумющ ип пайда болады. М ысалы, т и т BMP болып келген файл атында тышканды eKi рет шерткенде Paint программасы icKe косылса, THni TXT файлды тацдап осылай icTeceK - Note Pad (блокнот)программасы шакырылады.

Каталогтар белпшес! барлыгы б1рдей турде - ашылмаган бума TYpiндe, ягни т 1ктертбурыш твpiздi болып бейнеленген Егер каталогты ашатын болсак, ол ашык ю тап куш нде керсетшед1, Тышканды каталог белпшеЫнде eKi рет шерту сол каталогты агымдагы куйге cnri3in, ашып кояды да, оц жак тактага соныц iuiKi мазмунын шыгарады.

Диекчлер белп ш ес! еркайсысы эртурл1 турде - ш лпш дискет, катты диск, CD-ROM д и сю а ез бейнелер{не сейкес белпшелермен керсетыген.

Ж огаргы денгейдеп каталог ка ету белпшеЫ аспаптар тактасында тур, оны тышканмен шертсек, imKi каталогтан 6 ip саты жогары децгейге кетер1лем1з.

Ф айлдар туралы мел1меттерд{ бейнелеу Tecumepi

145

белгипелер» асп ап тар тактасы н ы ц сонгы терт батырмасы турш д е бершген, олар оц жак тактага улкен жэне кшн белгшер ш ы гары п, кесте немесе to im турш де м эш м ет алуга арналган.

11.6. Ф айлдарды 1здеу

Файлды 1здеу ici программалык жуйелерде жш журпзшедь О ны жы лдам табу уш ш компьютерде файлдарды сактаудыц ж эне орналасты руды ц накты oip жуйесш енпзу керек екеш бурыннан белгип, мысалы, 6 ip каталогта - хаттар, ал баскада— м етш дер, т.с.с.

W indows’9х жуйесшде каж етп файлдарды Ьдеудщ oipraine жолдары бар, олар:

- сонгы пайдаланылган файлдар 1ске косу-Кужаттар (Пуск- Документы) терезесш де сакталып турады, каж етпсш тауып, тыш канды ек1 рет шерту аркылы оны экранга б1рден шыгара аласыз;

- эдетте сонгы жумыс icTereH 4-S файлыныз колданбалы программанын Ф ай л менюшщ п з 1мдершщ соцында жазылып турады, керекп жолды ерекшелеп алып, тышкан кемепмен оны экранда окуга мумкшдж бар.

Е гер ф айл ертеректе жазылып, кайда турганын умытып калган жагдайда, кенейтшген Аздеу жолдарын карастырган абзал О л ymiH алгаш кы м еню деп 1ске косу-Т абу (Пуск-Найти) ко м ан дал ар ы н оры ндау керек . Сол кезде пайда болатын маш мет 1здеу сукбат терезеЫне керекп файл аты енпзшед1 де, ол туралы белгип информация терезедеп керсетшген epicrepre т о л ы к ж азы лады . «Т абу» баты рм асы басылысымен i3Aey ж у р п з ш т , тем ен п терезеде табылган файлдыц аты, толык маршруты керсетшш турады (1 1.4-сурет). Файлды плеу оныц накты аты емес, нуска аркылы да журпзше бередк Онданда 1зделген каталогтардагы сол нускага сейкес барлык файлдар Ti3iMi терезеге шыгады, сол Ti3iMHiH ез1н белек файлга жазьш сактап коюынызга болады. 1здеу кез1нде сухбат терезес1не:

- файлдар типш;- файл атындаги (* жене ? сиякты) ну скал арды;- диск, каталог аттарын;

146

- файл келемш (керсетшген мелшерден артык немесе кем келемдепш);

- оныц жасалган мерз!Min (керсетшген мерз1мнен ерте немесе кейiн жазылгандарын) керсетуге болады.

Табылган файлдар Ti3iMi турган терезеде жогарыда айтылган копиру, ауыстыру, жою, атын езгерту сиякты операцияларды тугел орындауга болады.1здеу мумкшдцш копьютерлер жешсшде де пайдалана аламыз.

~ ЙЯдшяЯп!

11.4. сурет. “Табу” терезесшщ сырткы Kepmici

11.7. Колданбалы программалармен байланысу

Windows жуйесш де epoip файл THniHe байланысты сол файлды дуниеге келпрген белгЫ 6 ip программамен тыгыз (ассоциациялык) байланысты болады, ягни осы файлды толык- тыру, тузету ymiH оныц непзп программасын шакыруымыз керек. Currcyiiu терезесшдеп файлдыц белпшеЫ оныц непзп программасыныц белпшесшдей болады.

Сонымен, Heri3ri программа файлды алгашкы рет даярлау кезшде аныкталады. BipaK кейде сол программаны езгерту кажет болып жатады, ягни файлды epi карай вцдеу ушш баска программа колдангымыз келедь Осындай кездерде Heri3ri программаны езгерту ушш:

- дисюш карап шыгу мумкшдопн беретш кез келген терезеде Тур=>Параметрлер (Вид=>Параметры) командасы орындалады;

- оны Файл типтер1 (Типы файлов) парагына кошем1з;- керекп типи тандап алып, оган сейкес программаны

езгертем1з (карап шыгу такталары аркылы);- бурын кездеспеген жаца тип енпзсек, оган дайындалган

непзп программалар Шнен 6ipiH тацдап алу керек.

11.8. Файлдармен баска операциялар орындау

CbiTeyini терезесшде файлдыц атын езгерту, дискета форматтау, дискшщ K e m ip M e c iH алу, файлдыц немесе файл топтарыныц атрибуттарын езгерту жене т.с.с. операциялар 1

аткарыла алады. Булар меню аркылы жылдам орындалады, тек 1 оларды капай орындайтынын алдын ала мукият карап шыгу I керек.

Bip айта кетепн жайт, тышканныц оц жак батырмасы аркылы шакырылатын динам и калы к методе (касиеттер менкн деп те аталады) Женелту (Отправить) деген командалык жол бар, ол файлды дискетке жылдам Kemipin алу мумкшднш бередь

Windows ЖYЙeciндe файлдыц мэтшш экранга шыгаратын жылдам карап шыгу TepTi6i (Быстрый просмотр) бар, оны icKe косу Касиеттер Memoi бойынша оцай орындалады. BipaK бул терппте тек файлды окимыз да, оны толыктыра (тузете) J алмаймыз.

Кез келген файл атын езгерту ymiH:- файлды каталогтар тактасынан тацдап алу керек;- Файл=>Атын езгерту командасын орындау керек;- пайда болган сухбаттасу терезесшде жаца атты енпзш,

148

«ОК»-ны басу керек.Ишпш дискеттерд1 форматтау ymiH каталогтар тактасынан

А: дисюсш тандап алып, динамикалык молодо шакыру аркылы Ф орматтау командасын орындау кажет, сол сатте пайда болатын сухбаттасу терезеЫне дискеттщ келемш (3,5 дюймдж дискеттер yuiiH Ke6inece 1,44 Мб), форматтау т е с ш н жене енпзшетш белплер атауларын енпзу керек. Соцында ОК-ны баскан соц, форматтау npoueci басталып кетедь

11.9. Колданбалы программаларды 1ске косу

CuiTcyiui программасынан колданбалы программаларды icxe косу 6ipHeuie жолмен журпзш ед, олар:

- программаныц командалык (непзп) файлын тацдап алып, тышканды ею рет шерту (Enter nepHeciH басса да болады) керек;

- ецделуге THic кужаттык файл белпш есш тацдап алып, тышканды ею рет шертсе болганы, сонда сол файлга сейкес программалык файл icxe косылып, оныц терезеЫне кужаттык файл шакырылады;

- кужаттык файл белпшесш тышканмен min алып (сол жак батырмасын басып туры п), оны сол файлдыц н е п зп программасы белпздне жетюзу де ж етки ш т.

ТапсырмаларI-тапсырмаТышкан аркылы мелйметтердщ кеппрмесш алу жене орнын

ауыстыру.Файлдар кеппрмесш алу жене орын ауыстыру y m i H

мыналарды орындацыздар:- файл белпшеешде (немесе файлдары жене iimci бумалары

бар бума белпшеешде) тышканды шерту керек;- Curreyiui терезесшщ сол жактагы б е л т н TiK (вертикаль)

айналу белдеу! аркылы карап шыгын, м ел 1мет жетюзшетш дисюш немесе буманы кершетш eTin орналастырыцыздар.

* Kepeicri мел1мет табу ymiH 6 ip-eKi бума ашу керек болса, «+» тацбасы турган квадратта тышканды шертпцз. Осындай жолмен мел!мет алуга тшс буманы ашып койыныздар;

- егер терезенщ оц жак белптнен оныц сол жак б елтн е файл

149

кепирпщз келсе - Ctrl nepHeciH басулы куйде устап турып, KepeKTi файлдарды курсормен щ ц ала отырып сол жакка жетюзу керек. Егер файлдардын орнын ауыстыру кажет болса

- Shift nepHeciH басулы куйде устап турып, KepeKTi файлдарды курсормен inin ала отырып сол жакка тасымалдау (суйреу) керек;

- мэщметт! жаца бумага орналастыру yuiiH тышкан курсорын сол бумага жетюзген сон оны коя бершздер.

2-тапсырмаБуфер аркылы мдлiмeттepдiц K e m i p M e c i H алу жене орнын

ауыстыру (Komipin алу-жене-кою немесе киып алу-жэне-кою).Алмастыру Буфер! аркылы мэлiмeттepдiн KemipMeciH алу

жене орнын ауыстыру ymiH келеЫ кадамдарды орындацыздар:- Cumyiiu программасы аркылы KemipMeci алынатын немесе

орны ауыстырылатын керекп файлды Аздеп тауып алыныздар;-сол файл белпшесшде тышканныц оц жак батырмасын

шерту керек;- файлды алмастыру буферйне Kemipin алу ymiH — шыккан

контекспк жанама менюдщ Кеппрме алу (Копировать - Сору) командасын, ал файлды жаца орынга ауыстыру максатында оны буферге киып алу ушш Ц Киып алу (Вырезать — Cut) командасын орындацыздар;

- Cijrreyini Tepe3eciHin сол жактагы б ел тн д еп мэл1мет ауыстырылатын буманы ашып койыныздар;

- терез ешц сол жак белшндеп ашылган буманыц касындагы бос орынга курсорды жетюзш; тышканныц оц жак батьфмасын шерту керек;

- буфердеп матметп жаца бумага орналастьфу ушш осы сэтте экранга шыккан контекстж менюдщ Kipicripy (Вставить - Paste) командасын орындацыздар. Орекеттер дурыс орындалса, файл жаца орьшга келш бектлу1 тшс.

3-тапсырмаСшт^аш терезес4нде улкен жэне K im i белгшелерд1 пайдалану.

Егер файлдарды K im i белпшелер аркылы бейнелесещздер,

150

экранный он жак терезеслне кеп мелгмет орналасады. Ал 6 ipaK улкен белпшелерд1 пайлалансаныздар (11.5-сурет), онда жумыс icT eyrc ыцгайлы режим орнайды. Бул режимдерд1 Gipineii екшппсшг ауыстыру ушш, Curreyiiu терезесшщ меню жуйес1ндеп Сырткы тур (Вид) командасыныц Улкен белпшелер (Крупные значки) немесе Kiuii белпшелер (Мелкие значки) командасын орындацыздар.

О — * О У /<•»« &ПШ

- "««• па*^ ,ОСМ»в«1

lJ р -*ом*1

р -• Стал. R«ОС^аЧйап• и м I О D * —* O n e

0>Ч1| «МП i j « • * — U “* « З М О - I_J «оло* ОИ1 щ CJ «—•—1— D —

ИЧ ^ шартоелг1леод1

пайдалануч-тапсырма

6И « “ ” № ' Л “ ■“ > « » * iM « „ е с « т„ , „ де

Бумалардын iuiKi мазмунын •»Л1Пнде тЫ м немесе кесте ° Ч ж а* ineipног; ___ • тУР1нде ____ f-б е т п н д е xi3iM немесе кесте Tv „ fiT -PneCiH1H 0 4 ж а*

Tepeaeaeri мел1мет И .б -су р еттеН ле^т еИНелеуге болады . экранда кеп м этм ет бейне^ене-,; ' Тур‘нде болса

~ г ы;£ 7 ‘ " d"

б,Р '« ауыстыру Турады- БУЛ ею р е ж и м д Г Г ^ "

№месе Кесте (Та6ливд>

151

@Ном • Lt y-'fbeciVjkc; Jc3 СфГфаа Ян Пт x

*_12J35E3£ cJMBTYFMIeadveja ̂ }m i о ш«* ATMdл i j m s ort* _ j CcxmonFfc;

О СорЛ в Appicetioni* ез cew а еаомс$ 0 « O I T O

фейп Qmw« 6ч Цбрии Cfl»«

C3®tnft® ownS t ) InbBtnat Eipbre»om в £jttgntyUb

•_J*«Softt JCoaraonFfas> JConflo Afpfc abore(XoriOOKXC3GCNTO

PowwSaoISei»-

11.6 . сурет. Сиггеу терезесшдеп файлдар *ri3iMi

12 - СЛБЛК

WINDOWS ОРТАСЫНДА ДИСК1МЕН ЖУМЫС 1СТЕУ ПРОГРАММАЛАРЫ

12.1. Днскпп тексеруге арналган ScanDisk программасы

Bi3 en;ii Windows ортасынын кызмет ету программалары тобына косылатын б1рнеше программаларды карастырып шыгайык. Олар компьютер жумысы кезшде дискет пай­далану icTepin бакылап, оныц файл жуйес1мен аткаратын ксйб1р ерекеттерш жылдамдатады.

Катты дисшгс акпараттар ете курделй жолмен сакталады, 6ipaK оларды оку ете жецш icxe асады. Файл­дарды н сакталган орны жешндеп акпарат “Файлдардын ор- наласу кестеЫ” (FAT) деп аталатын дискш щ арнайы аймагында жинакталган. 0p6ip файлды ашу кезшде, мыса­лы программаны icxe косканда операциялык жуйе мел]мет- тердщ дискшщ кай жер1нде сакталганын осы кесте кемег]мен аныктайды.

12.1. ScanDisk программасыныц сырткы KepiHici

Бул жуйе барлык дисмлер дурыс жумыс жасап турган кезде кажет емес. FAT xecTeci мен диекще сакталынган акпарат орныныц сейкесс1зд1п пайда болган жагдайларда

I

153

кажетп акпаратты оки алмай, осы жуйеш пайдалануга межбур боламыз.

Операциялык жуйенш 03i катты дисшмен дурыс жумыс жасап турганныц езшде, кейб1р жагдайларда баска программалармен жумысына хещлдпс бере алмаймыз. Ойткеш, компьютердш аякасты euiin калуы, кез келген 6ip себептермен “турып” калуы немесе модем аркылы акпарат алмасу кезшде кутпеген жерде байланыстын Yзiлyi т.б. жагдайлар болуы мумкш.

Осындай жагдайларда мынадай проблемалар кездеседкЖ огалган кластерлер. FAT кестесшде, ондагы бар

файлдардыц 6ipeyi де пайдаланылмай турганныц езшде де, дисюнщ белгш1 6ip аймагыныц жумыс жасап тургандыгы женшде акпарат жазылып калады. Бундай жагдай жш кездеседк Осыныц нетижесшде дискшш бул белш мулде пайдаланылмай калады. BipaK ол баска колайсыз жагдайлар тугызбайды.

Тогыскан файлдык сштемелер (перекрестные файловые ссылки). Exi немесе одан да кеп файлдар катты дискшш тутас 6ip б елтн е сакталуы мумкш емес болганныц езшде де сол орынга сакталган деп есептелетш кездер болады. Бул сол файлдардыц 6ipeyi немесе 6epi де булшген жагдайларда болуы мумкш. Мундай кате сирек кездесед1 жене кеп жагдайларда жуйенш бйркалыпты жумыс ютемеушш нетижес1нен туындайды. Баска кателерд1ц пайда болуына жагдай жасайды, оларды уактысында тузетпесе дискщеп акпараттардыц булшу1не есер етедь

Жогарыда айтылган проблемаларды шешу ymiH жене келешекте келт1рет!н зиянды ерекеттерд1 болдырмау максатында Диск1лерЫ тексеру программасы (ScanDisk) колданылады. Бул программаны Бас меню: Программалар => Стандарттар => К^ызмет ету программалары => ДискШ тексеру (ScanDisk) командалар т1збепн орындау аркылы icxe косамыз..

Кеп жагдайларда тексерудш карапайым TypiH журпзу жетк1л!кт!. Ti3iMHeH тексеруге кажето дисюш керсетем4з де,

154

Kamejiepdi автоматты турде тузету жалаушасынын к о т с р т п турганына квз1м1зд1 жстюзгсн соц, 1ске к,осу (Запуск) батырмасын шертекиз. ScanDisk программасы керсетшген дискш тексеред1 де, барлык кателерд1 автоматты турде тексеруге тырысады.

Бул кезде барлык жогалган кластерлер файлдарга айналдырылады, тогыскан сштемелер бвлшед1, дурыс жазылмаган узын аттар тузетшедк Бул ерекет ете сешмд} орындалады, сондыктан программанын автоматты турде жумыс жасауына кедерп кслпрмсйдк

Жогалган клacтepлepдeгi ScanDisk программасымен “калыпка келпрьлген” файлдар, TynKi каталогка орналастырылады. Олардыц аттары fileOOOl.chk, file0002.chk т.с.с. болады. Кеп жагдайларда бул файлдардыц 6i3re кажст1 жок, сондыктан оларды euiipin тастауга да болады. Кейб]р жагдайларда кажет болып калуы да мумюн. Oniipep алдында онда не сакталганын TeKcepin алган дурыс.

Егер, K^amenepdi автоматты турде тузету жалаушасы алынып тасталса, ep 6 ip кате табылган сайын, оны тузету мумкждш терш щ 6 ipiH тацдап отыру кажет болады. Егер, унЫз келде1м бойынша койылган параметрлердщ 6epi 6 i3fli канагаттандырмаса, Цосымша батырмасын шертш, оларды ашылган терезеде ез калауымызша озгертемгз.

Егерде, ауыстырып коскышты Толык, режимше коссак, онда ScanDisk программасы дисш деп акпараттардын логнкалык жагдайын жене диск беттшц сапасын да тексередк Будан oipnemc жылдар бурын диск бетшщ дефект1лер1 жш кездесетшд1ктен, толык тексеруд! унс\п ж урпзш отыру кажет болатын.

Ka3ipri днсмлер сешмд1, epi сапалы болатындыктан, мундай тексерудщ кажсп аз. Диск бепндеп деффектшср есершен компьютер icTCH шыкты деп ойлаган жагдайда гана тексеруге болады. Муныц oip белпЫ болып катты дисюмсн мэлiмст алмасу кезшде компьютер корабынан жагымсыз

155

дыбыстардын uibiFybi да есептеледк Егер катты дискшш бетшде шын мэншде дсффскттср пайда болса, ондагы акпараттарды тугелдей курып кетпей турганда жана дисюге толык ауыстыру жагдайын карастырган жен.

ScanDisk программасын колдану жи1лдо. Жалпы дисшш кундел1кт( тексерш турган дурыс. Егер кунделйкп тексеру барысында ешкандай проблема тумаса, оны сиретуге де болады. BipaK, компьютер аякасты сенш калган немесе “турып” калган жагдайларда, оны мшдетп турде тексерген жен.

12.2. Диыаш дефрагментациялау программасы (Defrag)

Дисюдеп кателерд1 тузету ерекетш ScanDisk программасы орындаганмен де, оныц тшмд£ турде жумыс icTeyiHe кепшдж бере алмайды. Катты дискшш жумыс жасау жылдамдыгы оныц елздз жершщ 6ipi болып сан алады. Шын мешнде катты дисшдеп акпаратты оку жылдамдыгы, процессордыц оны ецдеу жылдамдыгынан б!ршама кем.

Дисюдеп ep6ip файл белгш 6ip орын алады. Бул орындар 6 ipHeuie белжтер — кластерлерге белшген. 0p6ip кластер белгш! oip файлга менилктелген. Bip файлдыц кластерлер1

oipiHCH кешн 6ipi ретомен турса, ол файл жылдам окылады, 6 ip a K ер кезде мундай бола бермейдк

Дисюде файлдар yHeMi сакталады, кажет етшсе ецнршедг. Операциялык жуйе файлга оныц кластерлер1 6ipiHCH кешн 6 ip i туратындай етш орын беле алмайды. Ягни, файл дискшш жерше орналаскан 6ipHenie бел1ктерден куралган кластерлерд1 алып турады. Мундай жагдайда файл фрагменттерге белшш сакталады деп айтуга да болады. Будан файлдагы акпараттар булшбейд!, 6ipaK оны оку жене жазу жылдамдыктары айтарлыктан кемид1. Егер дискще мундай файлдар саны кебейе берсе, компьютер жумысыныц жылдамдыгы кеми бередй жене алдагы уакытта сакталынатын барлык файлдар осындай кептеген бел1ктерге белшш кетедк

156

12 .2 . сурет. Дефрагментациялау программасыныц сырткы KepiHici

Дискшщ бел1ктерге бел in in сакталган файлдармен жумыс icTey жылдамдыгын артты ру yniiH “Дискйш деф рагм ен­тациялау*’ программасы колданы лады . О ныц максаты - файлдардыц мазмунын езгертп ей , оларды ц кластерлер! 6ipiHcn кейш 6ipi орналасатындай eTin жазу. Bip Караганда бул ерекет оцай кершгенмен оган THicrri кешл беяшу! кажет, вйткеш оныц ep6ip пайдаланушыга типзетш кемеп кеп.

Бул программаны icKe косу yuiiH: Бас меню: Програм­малар =3 Стандарттар Кызмет ету программалары => ДискШ дефрагментациялау (Defrag) катарлары н тацдаймыз.

О перациялы к жуйе тацдалган дискжй тексерш , дефрагментация жасау немесе жасамау ж ен ж дс усыныс берген сон, Ok батырмасын шертем!з. Егер компьютердщ жумыс жылдамдыгыныц KeMyi байкалган жагдайда, жуйе дефрагментациялауды м ш детп емес деп санаганныц езж де оны ж урпзген жен.

Д ефрагментациялау ерекетш щ узактыгы 6ipHeuie фак- торларга, мысалы д и ск ж щ келем ж е, оныц жуктелу дерсжесше теуелд!. Кез келген жагдайда бул ерекет 6ipHeuie сагатка дейш созылады жене бул уакытта м у м к ш д тн ш е компьютерд! пайдаланбаган дурыс.

Диск акпаратка толы болган кезде, дефрагментация ете узак уакытка созылады. Дефрагментациялауды бастамас бурын кем i ндс диск! и in 10-20 процент! бос орын болатындай

157

жагдай жасау керек. Бул программаньщ жумысын тезд етед!.Дискпп дефрагментациялау ж и Ы п . Дефрагментация тек

компью тердщ жумыс icTey жылдамдыгына эсер етед1 ендеше жылдам жумыс icTey 6i3 yuiiH мш детп емес болса, оны ж урпзбесе де болады.

Егер компьютердщ катты дисюсш ш жартысына немесе одан да аз б о льш е гана акпарат жазылып, калган б е л т бос болса, файлдарды белш ке белу ер екен жок десе де болады. Ягни дискще кез келген файл 6 ip тутас сиятындай бос орын жеткМктг.

Ал, дискще бос орын аз болып, файлдарды жазу кезшде олар толык сию ymiH арнайы ерекеттердГ орындау кажет етшетшдей жагдай болып турса, дефрагментацияны айына 6 ip рет орындап отыру керек деп есептёледь

12.3. Backup программасы

Архивтеу дегешм1з —'алды н ала сыгу жолымен файл- дардыц кеипрмесш дисюдс немесе дискетте магнитп таспада сактау. Акпаратты архивтеу ymiH “Meлiмeттepдi архивтеу*' программасы колданылады. Бул программа операциялык ж уйеш бастапкы орнату кезш де кондырылмауы мумкш. Мундай жагдайда оны алдын ала кондыру керек.

Программаны icKe косу yuiiH Бас меню: Программалар => Стандарттар => К,ызмет программалары => Backup катарын тандаймыз.

Программа icKe косылганнан кешн архивтеу, цалпына xenmipy, файлдарды салыстыруга арналган уш innci беттен туратын Backup программасыныц терезеЫ ашылады. 0p6ip астарлы беттщ н е п з п б е л т Cwmeyiiu программасы терезесш ш KepiHici сиякты болады жене аталган максатка колданылады.

Бул программа акпараттыц резерва KemipMeciH куру мен катар бурын кеннрш ш койылган акпараттарды калпына келпру максатында да колданылады.

Архивтеу ж ене к,алпына kenm ipy ерекеттерш жузеге

158

асыру ушш кеппртетш файлдарды тандап алу керек. Bp6 ip буманын немесе ф айлды к тусында к1шкене тертбурыш турады. Егер осы тертбуры ш та тышканды шертсек, онда сол файлдын немесе бумадагы файлдардыц барлыгын Keiuipy ymiH ерекш еленгендтн бщшретш канатбелп пайда болады. Ж огары дец гей деп бумалардыц тусындагы тертбурыш тагы канатбелгш щ Tyci сур болады, ол осы бума сактаулы турган файлдардыц барлыгы ерек- шеленбегенш бшд1редь Кажетт1 файлдарды тацдап алганнан кешн Ары царай батырмасын шертем13.

Екш пп кезецде - архивтелген файлдар орналасатын орынды керсету кажет. Архивтелген файлдарды иш пш дисюге, стримерге, магниттж таспага T in ii сол файлдардыц ездерй орналаскан оры нга да сактауга болады. К аж етп курылгыны тацдаган соц Дайын батырмасын шертем1з. Программа курылатын архивтш атын сурайды да, оны керсеткеннен кеш н архивтеуд1 бастайды. Бул процесс стримермен дискеттердщ жумыс жылдамдыгы катты дисюге Караганда жай болгандыктан узак уакы тка созылуы м у м к ш .

Резерва кеипрме жасаудыц ж и ш п сакталатын акпарат­ты н жацару жылдамдыгына, багалыгына, келемше тэуелдь Kemipy проц есш ж узак уакытты ал атын ды ры н ескере отырып, апта сайын немесе ай сайын кепнрме алып отырган дуры с.

Backup программасы Windows 98-дщ курамына мш детп турде юрмейтш компоненттерш щ 6 ipi болгандыктан оны орнату едгсш 6inyiMi3 керек.

Backup программасын орнатуBackup программасы тем ен деп эрекеттерд1 орындау

аркылы кон дыры лады.1. Бас меню: Баптау - Баскару тацталары катарын тацдаймыз.2. Ашылган терезе де Программаларды орнату жэне euiipy (Установка и удаление программ) ш арт белп сш де тышканды ею рет шертем!з.

159

3. Windows-ты орнату астарлы бетш ашамыз. Осы терезеде шыккан т!з!мнсн ^ызмет ету программалары катарында тышканды шертем1з.4. Одан кешн ашылган т1з!мде MeniMemmepdi архивтеу катарындагы жалаушаны кетеремп де, ОК батьфмасьш шертешз. Бул эрекет аркылы Windows-ты орнатуга арналган файлдар катты дискще сакталса, Backup программасы орнатылады.

Егер, Windows-ты орнатуга арналган файлдар кртты дисюде сакрпалмаган болса, онда оны инсталяциялъщ файлдар аркылы немесе компакт дистден орнатуга тура келеди Жогарыдагы ymimui HOMipni эрекеткп дешн орындаймыз да, ары к/арай томендег1 жолдарды жалгастырамыз.5. Куримы (Состав) батырмасын шертемйз. Дискшермен жумыс icmey сухбат Tepe3eci ашылады.6. Backup жалаушасын квтерем1з.7. Алдымен Дискшермен жумыс icmey сухбат терезеанде, одан кешн Касиеттер: Программаларды орнату жэне emipy ] терезесшде ОК батырмасын шертемйз. Backup программасын орнату эрекеп басталады. Тал ап етшген кезде дискет немесе компакт-дисюш орналастьфамыз.8. Баскрру тафпалары терезесш жабамыз.

Катты дисмдеа файлдарды архивтеу Квппршген файлдардыц аттары жазылып отыратын арнайы

бума ашьш, архивтер жинагын куруга болады. Ягни, буманын атына карап, онда орналаскан файлдарды жылдам тауып алуга болатындай жагдай жасау мумкшдпч бар.

Мысалы, Клиенттщ ece6i бумасында сакталган клиентгердщ есебш апта сайын Keuiipin отыру кажет болсын. Онда Архивтеу терезеанде Клиенттщ ece6i бумасын ерекшелеп алып, Есептер KeiuipMeci деген атпен файл курамыз да, белгии 6ip уакыт аралыктарында Backup программасын icxe косып, Есептер квийрмеа архивтер жинагын ашып, оньщ резервп кеппрмесш алып отьфуга болады.

Backup программасы icxe косылганнан кешн cmpuMepdi (магиттщ таспаны) 1здейд1. Егер компьютерде стример жок болса, кепнрмеш дискет жазуга болады.

160

1. Егер компьютерге стример орнатылган болса, оган магнитп к таспаны кондырамыз. Ал стример жок болса, форматталынган жэне ешкаидай акпаратгар жазылмаган дискетп А: немесе В: диск жетепне орналастырамыз.2. Бас меню: Программалар => Стандарттар => Цызмет ету программаторы => Backup катарын таадаймыз. Егер, Microsoft Backup-ка К,ош келЫщз деген терезе ашылса, ОК батырмасын тышканды шертем13.3. ОК батырмасында шерткен сон, Backup программасы стримерге магнитп таспанын орнатылганын тексередь4. Терезедеп мэтщщ мукият окыган сон, ОК батырмасын шергемв. Атаусыз (Без имени) — Microsoft Backup терезеш ашылады.Бакылау сурик/пары1. Windows 98 жуйесшде файлдарды сактау арекет! капай жузеге асырылады? FAT кестесше TyciHiicreMe берпиз.2. Дисюмен жумыс icrey кезщде кандай кателер кездеседц? Осы кателерге сипатгама 6epiw3.3. ScanDisk программасы капай icKc косылады? Бул программа кандай кызмет аткарады?4. Дефрагментациялау программасы капай йже косылады? Бул программа не ymiH кажет?5. Дефрагментация жасаганнан кешн кандай взгер1стер болады? Компьютердщ жумыс icreyiHe ыкпап ете ме?6. Архивтеу деген не? Ол не ушш кажет? Windows 98 жуйесшде архивтеу ymiH кандай программа колданылады?7. Архивтеу программасы калай орнатылады? Оны катты дискщен орнатуга бола ма?8. Архивтеу программасы капай icKe косылады?9. Bip архивке б1рнеше файлды орналастыруга бола ма?10. Архивтер жиыны капай курылады?11. Onripinin калган файлдар архивтен капай калпына келпршед!?12. Дисюш тексеру, дефрагментациялау, архивтеу dpeKCTTepiH

I кандай уакыт аралыктарында орындап туру керек?

6 - 620 161

13 - САБАК

КОМПЬЮТЕРЩИК ВИРУСТАР

13.1. Вирустар жэне олардын эр турлШ п

Компью терлж вирус - арнайы жазылган шанди келемдй (kim iripiM ) программа. Ол е з д т н е н баска программалар сонына немесе алдына косымш а жазылады да, оларды ”булд1руге” KipiceAi, сондай-ак компьютерде тагы баска келенс!3 эрекеттерд1 icTeyi мумю н. Гпинён осындай вирус табылган программа “ауру ж уккан” немесе “булЫген” деп аталады. М ундай программаны icKe косканда алдымен вирус жумыска Kipicin, оныц Heri3ri функциясы орындалмайды немесе кате орындалады. Вирус icKe косылган программаларга да Kepi эсер eTin, оларга да “жугады” жэне баска да зиянды ic-эрекеттер жасай бастайды (мысалы, файлдарды немесе дисюдеп файлдардын орналасу KecTeciH булд1редй жедел жадтагы бос орынды жайлап алады жэне т. с. с.).

0 зш щ жабысканын жасыру максатында вирустыц баска программаларды 6ynflipyi жэне оларга зиян ету epeK errepi Ke6iHece сырт кэзге бшше бермеЩц Оныц Kepi dcepi 6enrini 6ip шарттарды орындаганда гана icKe асады. Вирус езш е каж етп булд 1ру эрекеттерш орындаган соц, жумысты баскаруды н е п з п программага беред^ ал ол программа алгаш ында едеттеп дей жумыс icтeй бередк С ейтш ол программа бурынгы калпынш а жумысын жалгастырып, сырт кэзге “вирус жуккандыгы” бастапкы кезде байкалмай ка лады.

Вирустыц кептеген Typnepi ЭЕМ жадында DOS-ты кайта жуктегенше туракты сакталып, октын-октын езш щ зиянды ecepiH типзш отырады.

Вирустыц зиянды ic -epeK errep i алгашкы кезде жумыс icTen отырган адамга байкалмайды, ейткеш ол ете тез

162

орындалып ecepi онша бшнбсу! мумюн, сондыктан коб1нссе адамдардын компьютерде едеттепден езгеше жагдайлардын болып жатканын сезу! ете киынга согады.

Компью терде “ вирус ж уккан” програм м алар саны кебеймей турганда, онда вирустын бар екеш сырт кезге eui6 ip байкалмайды . B i p a K 6ipa3 уакы т еткен сон, компью терде ед еттеп д ен ты с, келецЫ з кубы лы стар басталганы бш ш едь олар, мысалы, мынадай ic-ерекеттер id e y i мумкж :

- кейб1р программалар жумыс ктсм ей калады немесе дурыс жумыс гстемейд^

- экранга едеттепден тыс бетен мел1меттер, символдар, т. б. шыгады;

• компьютердш жумыс icTey жылдамдыгы баяулайды;- кептеген файлдардыц булшгеш байкалады жене т. с. с.Компью терге вирус ж укканы н байкаган кезде кейб1р

файлдар мен каталогтар, д и сю д еп м ел 1меттер бузылып улгеред!, онын у сп н е пайдаланы лган дискеттер аркылы немесе жергшкто байланыс желшер! бойымен компьютердеп вирус баска компьютерлерге таралып кеткеш байкапмай да калады.

Вирустардын кейб1р турлерш ш Kepi ecepi TinTi одан да терсн болады. Олар бастапкы кезде езш ш жуканын cui6ip ecepiMcn биш ртпей, кептеген программалар мен дискшерге ундсмен таралып кетед1 де, сонан соц б 1рден бел nieniin зиянкесток жасауга KipiceAi, мысалга, компьютердеп катты д и с ю т е з д т н е н кайта форматтап шыгады. Ал зиянкесток ecepiн программаларга ете аз типзш , 6ipaK катты диск!деп мел1меттерд!' 1штен “мужш ”, куртып жататын вирустарга не icreyre болады?!

Осыныц oapi вирустан дер кезш де корганбасак, оныц кслеш сктеп ecepi KepeKTi мел!меттерд1 ж огалтуга душар cTeTini талас тудырмаса керек.

Вирус программасы ны ц байкалмау cc6 c6 i оларды ц келем! KimiripiM гана болады да, ездер1 ассемблер толшде жазылады. Кез келген жагдайда вирус программасы кай

163

компьютерге арналып жазылса да, ол мешмет алмасып жумыс ютейтш баска компьютерлерге де тез тарап кетед1 жэне ете кеп зиянкестж ерекеттер жасауы мумюн.

Ka3ipri кездеп вирустар Heri3ri eKi топка белшед):- резидентпк (компьютер жадында туракты сакталатын)

вирустар;- резидентпк емес вирустар.Вирус жуккан программа icKe косылганда резидентпк

вирустар есерлене ерекет етедй олар жедел жадка кегшршп жазылып, алгашкы 6ipcbinbipa уакытта ecepi сезшмегенмен, соцынан б1рден icKe катты KipiceAi. Бул вирустарды тез аныктау icin киындатады.

Дискшерге мел1мет жазу кезшде вирус езшщ жабысуына колайлы сет 1здеп Hcri3ri операциялар орындалып жаткаида солармен косылып дисюге жазылып алады да, онын капай “жукканын” адамдар бшмей де калады. Ал, резидентпк емес вирус жедел жадка туракты куйде жазылмайды, б i р а к вирустыц ecep i тиген программа icKe косылганда ол екшндене тусед! де, e3i жумыс icTen турган каталогтан немесе PATH командасында керсетшген каталогтардан e3i imiHe байкаусыз eHin кстетш файл !здейдк Ондай файлды тауып, оныц imiHe Kipin алып, ол кешн жумыс ютейтш кезде соган зиянды epeKeriH типзедь

13.2. Булшген жене вирус жуккан файлдар

Вирус дискщеп кез келген файлды булд1ре алады, 6ipaK кейб1р файлдарга ол б1рден жабысады, ягни ол файлдын iunci келемшен орын алып, оныц кызметш турленд1рш, колайлы жагдай туганда, зиянды epeKeTiH бастап кетедь Дегенмен, | кептеген программалар MOTiHi мен кужаттарга, мел1меттер базасынын информациялык файлдарына, электрондык кестелердеп мел1меттерге вирустар онша ecepiH Гиггзе алмайды, тек оларды аздап кана закымдауы мумкш. Вирустардыц мынадай файлдарга жугуы мумкш:

1.Б1рден орындалатын файлдар, белпл! 6 ip ic-орскст

164

гстейтш кенейтшулер! (заты) .с о т жэне .ехе болып келген файлдар, сондай-ак баска программаларга кажет кезш де косылатын оверлейлж файлдар. Файлдарды закымдайтын мундай внрустарды ф ай л д ы к деп атайды. Вирус жуккан файлдар ездершщ Kepi ecepiH жумыс 1‘стейтш, icKe косылган сеттерде жасайды. Ен Kayirrri вирустарга резидентпк турде жедел жадта сакталып, орындалатын ep6ip программаны закымдап оты раты ндары ж атады. Ал егерде олар AUTOEXEC.BAT ж эне CONFIG.SYS аркылы icKe косылатын програм м аларга ж укса, онда компью тер emipmin кайта icxe косылган сайын вирустар ез есерлерш туракты кайталап ж у р п зш отырады.

2. О перациялы к жуйенш жуктеупш мен катты диск!н1н ен б асты мал1мет ж уктеу ж азб асы . Бул аумактарды закымдайтын вирустар “ж у к т е п ш ’’ (загрузочная) немесе Boot - вирустар деп аталады.

• Мундай вирустар ез кызметш компьютерд1 icKe косканда, ягни операциялы к ж уйеш ж уктегенде б^рден бастайды жене ердайым компью тердш ж едел ж ады нда туракты сакталады. Булардыц таралу Tecini - компыотерге салынган дискеттердш алгаш кы жолдары на ж азы лган ж уктеп ш мел1мет!не закым келтору болып табылады. Одетте мундай вирустар ею белж тен турады, ейткеш дискеттщ жуктеу1ш жазбасы мен операциялы к ж уйенш басты ж азбасы ете uiaFUH келемнен турады, сондыктан вирус б1рден тугелдей олардын im iHe орналаса алмайды. Вирустыц eKiHmi б е л т дискш ш туп к 1 каталогы ны ц соцы на немесе м ел 1меттер кластерлерше жазылып калады.

3. К у р ы л гы л а р д р а й в е р л е р ц ягни CONFIG.SYS файлыныц meTKepi курылгылар карсетш етш Devise деген сез турган жолында жазылган файлдар. Ондай файлдагы вирус сол курылгыны icKe коскан сайын кызметке. юргеедк

1 BipaK драйверд1 6ip компью терден екш пй компью терге Kemipy ете сирек болаты нды ктан, мундай вирустар кеп тарала коймаган. DOS жуйелш файлдарына (MS DOS.SYS жене IO.SYS) да вирус жуктырылуы теория жузшде мумкш

165

болганымен, олардьщ тарапуы ic жузшде ете сирек кездеседьЭдетте арб ip вирус тур! файлдыц 6 ip немесе eKi типше

(тургне) гана “жугады”. Кебшесе бйрден орындалатын файлдарга “жугатын” вирустар жш кездеседь Дискшщ жуктсг1ш аймагын закымдайтын вирустар екшпп орында деп айтуга болады. Шеткер1 курылгылар драйверлерш закымдайтын вирустар сирек кездеседг, адетте олар б1рден орындалатын файлдарга да зиянын типзедь

4. Файлдык жуйеш езгертетш вирустарСонгы кезде вирустщ жаца турлер1 — дискшеп файлдык

жуйеш езгертетш вирустар кебешп таралуда, оларды кыскаша DIR-вирустар деп атайды. Мундай вирустар ез метшш дискшщ белгш 6ip белтн е (едетте дискшщ сонгы KnacTepiHe) жасырын жазып кояды да, оны дискшщ файлды орналастыру кестесше (FAT) файлдын соны рет1нде белплейдь

Барлык .СОМ жене .EXE тицтд файлдар ymiH - каталогтагы файлдын алгашкы мел1мет1 керсетшген орынга вирус жазылган кате орын керсетшп, ал дурыс керсетюш— тацбаланган (кодталган) турде каталогтын пайдаланылмайтын б ел тн е жасырылады. Сол себепп кез келген программаны icKe косканда дискщен oiphnni вирус окылады да, ол туракты компьютер жедел жадында сакталып файлдарды ецдейтш DOS программаларына жабысады. EipaK жалпы KepiHic каталог дурыс жумыс аткарган сиякты болып сырт кезге мунын ecep i бшшбей турады. Тек вирусы бар дискеттерден программалык файл окитын сеттерде оныц накты келем1 кыскарып He6epi 512 не 1024 байт кана болып калады. EipaK аткарылуга xnic вирусы бар ep6ip программа icKe косылганда оныц дурыс емес екендйп байкалмайды. Мше осылай “ауырган” дисюлерд1 дурыс калпына келпру ymiH тек арнайы антивирустш программалар кажет (мысалы, Aidstest программасыныц соцгы нускалары).

5. “Кершбейтж” жене ездтнен орбитш вирустар

166

0 зш жай кезгс сездфмес yuiiH ксйб1р вирустар жасырынудыц килы-килы тасшдерш лайдаланып жур. Осындайлардыи eKi TYPiH — “ кершбейтш” жене ездишен ербитш вирустарды карастырайык.

“К ерш бейтш ” вирустарКептеген резидентпк вирустар былай жасырынуды эдетке

айналдырган, олар DOS жуйесш ш вирус жуккан файлдарды шакыруын езгертпей дурыс куйшде калдырады. BipaK бул эффект тек вирус жуккан компьютерде гана байкалады, ал вирус жуга коймаган компьютерлерде файлдар мен дискшерд! жуктсумн аймактарынын 63repyiH байкау киын емес.

О з д т н е н е р б и т ш в и р у с т ар . Вирустардыц жасырыну жолынын eKiHmi T ec in i - ©3iH-03i аздап езгертш, o p 6 in толыктырылып отыруы. Кептеген вирустар жасайтын Kepi dcepiH байкатпас ym iH ез келемшш б1рсыпырасын шарттанбаланган жасырын куйде сактайды. BipTe-6ipTe ерби отырып, олар танбалану тэсЫ н де, танбаланбаган алгашкы 6 a n ir iH де аздап езгертш отырады. Осынын аркасында вирусты 1здеп табатын туракты байттар Ti36eri болмай, оларды устайтын детектор-программалар жумысы киындайды.

13.3. К о м п ь ю тер д ш вирустарды н кы скаш а ж 1ктелу 1*

Kasipri кезде 10 ООО шамасында компьютердш вирустар белгип. Оларды едетте максатына, жумыс логикасына, келемш е жане жумыс 1стеу аумагына карай топтарга

Ж1ктей д 1* (13.1 -сурет).Ж умыс логикасына жане максатына карай оларды

шартты турде темендепдей жштеуге болады:1 . “ ¥ с т а у ы ш - в и р у с т а р ” - п р о гр а м м а л ы к к у р ал д ар

кеш енш деп кател4ктер мен дэлс1зд1ктерд1 пайдаланады. Келемд! программаларды тузету кезшде белсенд.л.к керсетш программага жабысады. Эртурл. зияндык

apeK errep i бар вирус.

167

2. “Логнкалык бомбалар” (баяу эсер ететш “бомбалар")- карапайым программаларга Kipin алып бшшбей турады. Тек белгш! 6 ip шарттар (керсетшген кун-ай мсрз1мшдс немесе уакытта, программа орындалуыныц белгш? кезешнде) орындалганда гана эсер ете бастайды. Сол шарт орындалар мсзсткс дешн нсгурлым кеп программаларга “жугуга” тырысады.

Компьютерлж внрустардын кыскаша жжтелуд М е л m e p i Жумыс icTey Жумыс icTey Максаты бойынша логикасы

бойынша “устауыштар’“логнкалык

б ом б алар”

“куртгар”“троян аттары” е с е п т е у “магынасыз* “жолбарыстар" желшершде “насихатшы*

“А” 648 байт “В” 1701 байт “С” 1808 байт

“D” п байт “Е” 1800байт

“N” п байт “Z”n байт

аумагы бойыншабойыншаДЭЕМ-дерде “беисауат” кеп машиналы

ксшендерде “шантаж ** информаииялык

е с е п т е ужелшершдее с е п т е ужелшершдеЭЕМжелшершде

13.1. сурет. Компьютерлж внрустардын жжтелушен мысал

3. “Курттар” - жуйелж программалаушылардын информацнялык-ссептсу желшершщ бос турган рссурстарын аныктау программаларына Kipin алып, сол бос курылгыларды тектен тек жумыс icTeyre мэжбур етедк Мысалы, оларды шскздз циклге енпзш, курдан кур журпзш кояды немесе кажетЫз мэл1меттсрд1 баспага шыгартады жене т. с. с.

4. “Троян аттары” - карапайым колданбалы программаларга енш алып, соларга руксат етшмеген эрексттерд1 (жасырын информацияны окып жария етсдь жедел жадтагы информацияларды “баска жакка” ж!бсругс

168

лайындайды) орындатады. Жасапу курылымы мен кебею жолы онай болгандыктан, кеб1нссс компьютер жел1лерш жайлап алады.

М аксаттары на карай вирустар мынадай 4 белш кс белшедк

1. “Бейсауат” (гуманды) - онша катты зиянын типзбейтш вирустар.

2. “Шантаж жасаушы” - мысалы, белгш телемакы бсрсе, вирус ecepi жогалатынын аноним;и турде хабарлайтын “баяу есер ететш бомбалар”.

3. “Насихатшы” — “езш керсету” максатында жасалган.4. “ М агынасыз” — атынан-ак ecepi туЫ шктьБгзде кец тараган Aids антивируспк программаларынын

авторы Д .Л озинскийдщ усынысы бойынш а вирустарды келемже карай ж ен топка ж 1ктеуге болатыны белгш , олар 13.1 -суретте керсетш ген.

13.4. Компью терл1к вирустардан сактанудыц н еп зп тэс1лдер!

К ом пью тсрл1к вирустар “таза” компью терге вирус ж уккан и ш п ш дискеттер аркылы тараты лады . Егер компьютер жepгiлiктi жел1ге косылган болса, онда вирустын таралуына бурынгыдан да кец жол ашылады.

А йта кететж жайт, вирустарды ц к с й б i р T ypnepi компью терге к е л ^ м е н зиянды iciH e к iр iс iп кстед!, ал олардыц Kefi6ipi файлдар курамына енсе де icKe к iр iспс й , 6ipa3 уакыт тым-тырыс жасырынып жатады, бул уакытты “инкубациялык мезгш” деп атайды. Бул мезгш аралыгында олар екш н д 1 куйде файлдар арасы на тараты лы п, закым келпруда белгип 6ip уакыт мелшер! еткен соц немесе ол езш- ез1 белгшенген мелшерде кебейтш бол ган сон гана бастайды.

Вирустардан сактану ymiH мынадай шаралар колдануга болады:

- информацияны коргаудыц жалпы шаралары - д не к i н i физикалык закымданудан сактау, дурыс жумыс гстемейтж программаларды колданбауга жене жумыс icrren отырган адам

169

кателжтср яабермеуге тырысуы;- профилактикалык шараларды пайдалану, ягни вирусты

жуктыру мумкщдщи азайту тесшдерш карастыру;внрустан сактайтын арнайы программаларды

пайдалану. Жалпы информация коргау тес1лдер1 тек вируетан сактануда гана емес, баска жагдайда да пайдалы бол атын ын есте сактаган жен. Ондай тесшдщ непзп ею Typi белпль

1. Информацнянын K eu iip M ec iH алып отыру - файлдарды жене дискшш жуйелш мел1меттерш Keuiipin сактау.

2. KcpeKTi информацияцызды баскалардын жи1 пайдалануына тоскауыл кою — ол информацияны руксатсыз (санкциясыз) K e u i i p i n алуды, ягни программамен дурыс жумыс ютемейтш дерден жене кателш бар программалардан кашык журуд1 жене мел1меттерд1 взгepтyдi, вирустар енпзуд! болдырмауды камтамасыз етедь

Жалпы информацияны сактаудыц ортак тэсшдершш кажеттшпне карамастан, Ka3ipri кезде TinTeH олардыц e3i жеткШШщ болып отыр. Внрустан сактану ушш арнайы программалар кажет жене оларды туракты турде колдана бастау керек. Мундай программаларды 6ipHeiue турлерге белуге болады': детекторлар, докторлар (фаг- программалар), ревизорлар (файлдардагы жене дискшш жуйел1 к аумактарындагы езгер 1 етерД1 бакылайтын программалар), доктор-ревизорлар, сузп-программалар (вируетан сактайтын резидентпк программалар) жене вакциналар (иммунизаторлар).

Внрустардын ecepiH жоятын антивирустык программаларды уш Heri3ri топка белуге болады:

- файл мэл1меттерш бакылауга арналган, олардыц косындыларын есте сактауга нег1зделген программалар;

- программага немесе операциялык жуйеге вирус жуккан сетте оларды аныктайтын резидентт1к программалар;

- вирустар жуктырылганнан кей1н олардыц бар екен1н аныктайтын программалар.

170

Файлдардагы мсипметтердщ белгип 6 ip сипаттамаларын есте сактайты н ан ти ви русп к программаларды ц н е п з п жумысы — сол файлдардын жана сипаттамаларын бурын белп лен ш , жазылып койылган мэндермен салыстырады. Егер файл шпне вирус енсе, онда олар 6ip-6ipiHe сай келмей;ц де, программа ол туралы экранга есксртпе хабар шыгарады. Осы тесш мен бурын белпш з жанадан шыккан вирус турш де аныктауга болады. BipaK бурын белп лен ш жазылып койылган сипаттамапарды вирустан мукият сактау кажет. Ал кейде сол сипаттамалардын 03repy i вирустыц есершен емес, текссргеннен кешн езщ 1здщ езгертуЫзден де болуы ыктимал. Онын ycTiHe, ci3 тексеру сипаттамаларын жазу кезшде компьютерде вирус жок екенш е сешмд! куйде болуыцыз кажет, эйтпесе бул т е с т дурыс нэтиже бере алмайды.

Сондай-ак, бул программалардыц тагы 6ip кемшьгпгше, тексеруге кеп уакыггыц кету! мен бакьшау сипаттамаларыныц файл келемш шектен тыс улкейтетшш жаткызуга болады. Оган коса, ол м эл1меттерд1 Keiuipy немесе аттарын езгерту кажет болса, тагы да сипаттамаларын езгертт жазу Kepeicriri TyciHiKTi шыгар.

Д етек то р -п р о гр ам м ал ар тек бурыннан белгЫ вирус турлершен гана коргай алады, жаца вируска олар дерменс!з боп келедг

Д октор-п рограм м алар немесе иф а гта р ” вирус жуккан программалар мен дискшсрд! “вирус” ecepiH алып тастау, ягни “жулып алу” аркылы емдеп - оларды бастапкы калпына келтгреш.

Р евизор-п рограм м алар да алдымен программалар мен дискш щ жуйелж аймагы туралы мел1меттерд! eciHe сактап, содан соц оны кешнпздмен салыстыра отырып сей кеси здп т аныктаса, оны дереу программа иесше хабарлайды.

Д октор-ревизорлар - доктор-программа мен ревизорлар арасынан шыккан гибрид. Булар тек файлдагы езг cpicTep.ii, аныктап кана коймай, оларды автоматты турде “емдеп” бастапкы калыпты жагдайга тузеп келт1редь

С узп программалар - компьютердщ оперативок (жедел)

171

жады н да туракты (резидентпк) орналасады да, вирустардьщ зиянды врекетше экелетш операцияны устап алып, бул туралы жумыс icren отырган адамга дер кезш де хабарлап отырады. Одан opi шеппм кабылдау эршмнщ езше байланысты болады.

В акц и на-п рограм м алар (немесе иммунизаторлар) компью тердеп программалар жумысына эсер етпей, оларды вирус “ж уккан” сиякты eTin модификациялайды да, вирус эсерш ен сактайды , 6ipaK бул программаларды пайдалану онша тш мд1 емес.

Ен коп тараган антивирус - Д .Л озинскийдщ Aidstest: программасы. Ол op6 ip жанадан шыккан вируетан хабардар болы п, соларга карсы ш ара колдану жолдарын аныктап, yHeMi озгертш ш отырады. Бул программаны пайдаланып компьютерд1 вирустардан сактау yuiiH жш -жш диcкiлepдi (мы салы , с:) мынадай командамен тексерш отыру керек: aidstest с:

Ал егер компьютерде вирус бар деген кумэн болса, онда оны мына командамен емдеу кажет:

aidstest с: /ГТек програм м алы к файлдарды гана емес, калган

м эл 1м еттерд 1 де тугел тексеру упин мына команда орындалады:

aidstest c:/f/gБудан баска И.Даниловтын куатты полифаг-антивирустар

тобына жататын Doctor Web программасы да жш колданылып жур, онын бурынгы нускаларьш юке косу ушш wed с: И жолын пайдалану кажет немесе сонгы шыккан нускаларын drweb ко манд алы к жолы аркылы программалык ортага Kipin, меню жуйес! бар терезеде кандай диск!лерд!, калай тексеретш1м1зд1

енпзш, онын, бар мумкшдагш (FI nepHeci - кемекпп мэлшет ала отырып) толык колдана аламыз.

Внрустардын жана тур л epi кунбе-кун пайда болып жатыр, сондыктан антивирустык программалардын да тексеру-емдеу Ka6 inerrepi жогары сонгы шыккандарын колданган дурыс болатыны TyciHiicri шыгар.

Компьютерге вирус енгенш сезсен!з, мына ережелерд1

172

мукият орындаган абзал:1. Алдымен аспай-саспай , ойланып icnc KipicKCH жен

екеншум ы тпаны з.2. Д сгенмен, 6 ip ерекет бйрден орындалуы керек -

вирусты ц зиянды ерекеттерш epi ж алгасты рмас ym iH компьютерд! бйрден euiipy кажет.

3. Егер компьютерге “жуккан” вирус турш емдей алатын детектор-програм м алары цы з болса, д и ск 1лерд 1 тексеру максатында соларды дереу icKe косыцыз.

4. Бйртшдеп вирус жугуы му м к iн болтан барлы к диск1лерд1 тексер1п шыгу кажет.

5. Егер д и сш д еп барлы к файлдары цы зды ц архи вп к квинрмелер! болса, онда д и сю ш кайта ф орматтап, мел1меттер1н!зд1 бурынгы калпына келпруге тырысыцыз.

Енд1 компьютерге вирус жуктыру м у м кш д тн азайтатын жене жуккан жагдайда оныц зиянкест1 ерекеттерш барынша азайтаты н ш араларды карасты райы к, оларды 6 ipHeuie топтарга ж1ктеуге болады:

1. Информацияны ерюмнщ жш пайдалануын шектеу жене оныц KemipMeciH сактау.

2. Сырттан келген мел1меттерд1 мукият тексеруден егкпу.3. Вирустан “емдеу аспаптарын” дайындап кою.4. Белгип 6 ip уакыт сайын компьютерд! вируска тексср1п

отыру.

С урактар1. Компыотерлш вирус деген не?2. Ф айлдардын кандай турлерш е вирус тез жугады?3. Kepi н бейт ж вирустар кандай болады?4. © здтнен ербитш вирустар деген не?5. Компьютерлж вирустар кандай зиян meirripe алады?6 . Компьютерлж вирустардан коргану тес i л дер i.7. Кецшен колданылатын антивирустык программалар.8 . Компьютерлж вирустардан сактану шаралары.

173

14 -САБАК

АРХИВТЕУ ПРОГРАММАЛАРЫ

14.1. Файлдарды архивтеудж каж егп лт

С1здср кез келген информацияныц белпл i 6 ip келем! болатынын бшес1здер. Жинактауыш катты дискшщ келем! каншалыкты улкен болганымен ол шектелген, жана мэл1меттерд1 жазуга диекще орын болмай калуы мумкш. Бул меселеш шешудщ 6ipiHuii жолы — кажет емес файлдарды жою. Ал, егерде кажет емес файлдын бэрш жойганнан кешн де дискщеп орын жсткйпказ болса не 1стейм1з? Мундай жагдайда дискщеп орынды унемдеп файлдын келемш азайту ymiH, мэл1меттерд1 сыгылган турде компьютерде сактауга арналган арнайы Архиватор программалар бар. Файлдын немесе файлдар топтарынын сыгылу n p o n e c i Архивтеу деп аталады.

А рхиваторлар — дискщеп орынды унемдеу ymiH файлдын келемш юппрейтш сактауга мумкшдш беретш программалар тобы. Олардыц сактау тесшдер1 эртурл1 болганымен, жалпы кызметш былай тусшд1руге болады: файлда кайталанатын фрагменттер болады, оларды тугелдей диекще устаудыц ешкандай кажеп жок. Сондыктан архив жасауга мумкшдж беретш программалардыц жалпы кызмет! - файлда кайталанып туратын фрагменттер орнына, кыскаша баска информацияны жазып, кешннен оларды ез реттшштерш сактай отырып алгашкы калыпка келттретш мумкшдшп пайдалану.

Эрине архиватордыц ертурл1 информациялар ушш тшмдшш ертурл1 болатыны ез-езшен TyciHiKTi, мысалы, метшдш файлдарды eKi есеге жуык. ал бояуларыныц коюлыгы онша емес сур TycTi суреттерд1 (PCX немесе BMP

174

твр1зд1 форматтагы) каныктылык ерекшел1ктер1не карай eKi- терт Tiirri он есеге дешн тыгыздап кысуга болады.

Архиваторлар файл келемш 10-70%-Fa дешн KiuiipefiTyre м ум кж дж беред1.

Эдетте 20 Мб дисмш копиру (СОРУ командасы аркылы) 15-ке дешн дискет (келем1 1,44Мб) кажет етед1, ал архиватор кем ег1мен бул келемд! б!рнеше есе кы скартуга болады. Файлдарды архивтеуге арналган программалар дисш деп файлдар KeuiipMeciH кысылган куйде архивтш 6ip файлга орналастыруга, кешннен файлды архивтен шыгарып алуга, архив мазмунын керуге, т. б. icTep аткаруга м ум кж дш бередк ApxHBTiK программалар 6ip-6ipiH eH кысылган файлдын форматымен, жумыс icTey жылдамдыгымен. архивке орналастыргандагы файлды кысу децгеш сиякты epT ypni м ум к i н д1 KTepi мен айры кш аланады . А рхивтеу программалары TeriH (SH A PEW A RE) немесе делдалды к е д 1спен тараты лады . О лардын iiuiHAe кен таралган архиваторлар тобына A R I, RAR, PK Z IP ж ене PK U N ZIP Tepi3Ai програм м алар ж атады . Булардан баска да архиваторлар бар.

14.2. Архивт1К файл

А рхивт1к файл - кысылган куйде 6 ip файлга ен п зтген , кажет болганда бастапкы кушнде шыгарып алуга болатын 6 ip немесе 6 ipHeine файлдын жиынтыгы. Оныц мазмуны (архив курам ы ндагы кы сы лган файлдар Ti3iMi) ж ене ер файлдыц сактаулы циклдж бакылау коды болады. Архив курамы ндагы e p 6 ip файл уйми» оныц мазмуны Tepi3Ai мынадай информациялар сакталады:

- файлдыц аты;- файл орналаскан каталог туралы маглумат;- файлдыц соцгы рет езгернлген M e p i i M i ;

- архив б у т ш д т н тексеруге арналган ер файлдын циклдш бакылау коды.

175

Архивтеу жумысын бул кундер1 кен тараган WinRAR архивтеу программасы аркылы карастырайык. WinRAR - алдынгы катарлы архивтеуге жэне оларды баскаруга арналган Windows-тын RAR архиваторыныц 32-разрядты нускасы. Эр Typni операциялык жуйелерге арналган 6ipenie RAR нускасы бар, мысалы, DOS, OS/2, Windows (32- разрядты), UNIX (linux, BSD, SCO, Spare, HP-UX) жене BeOS.

Windows-ка арналган RAR-дыц ею нускасы бар:- WinRAR.exe — графикалык интерфейса колдану (GUI)

нускасы;Rar.exe - мэтшд!к режимде катарлар аркылы

командаларды пайдалану тесШне арналган нускасы.WinRAR-дыц MYMкiндiктepi:

RAR жене ZIP архиваторларын суйемелдеу жумыстарын аткару;

- мел1 меттер д1 кысудыц ете ттедц алгоритмш пайдалану;- арнайы мультимедиалык-кысу алгоритмш колдану;

алып бару-жене-койып кету (drag & drop) технологиясыныц коршауын пайдалану;

- баска форматтагы (CAB, ARJ, LZH, TAR, GZ, АСЕ, UUE) архивтерд1 баскару;

- 6ipHeiue уксас файлдарды кысуда, карапайым эдютерге Караганда кысу децгеш 10-50%-ке кебейетш уз1л1сс13 архивтерд1 суйемелдеу;

- 6ipHeuie томдык архивтерд! жасау;- стандартты жене косымша SFX модульдер кемепмен

ездГгтен кысылатын карапайым жене 6ipHeme томды архивтер жасау;

- физикалык турде булшген архивтерд! калпына келтору;- баска да косымша функциялар, мысалы, шифрлау,

архивт1к тусшштемелер косу (ANSI жуйесшщ ESC-Ti36eriH суйемелдеу), кателер хаттамасын журпзу жене т.б.

WinRAR-ды ею турде колдануымызга болады: Windows стандартты интерфейстщ графикалык коршауы режимшде

14.3. W inRAR архн вп к программасын пайдалану

176

жене командалар катарында.WinRAR-ды коршау рсжимшдс колдану yniiH, WinRAR

белпшеЫнс тышканмен eKi рет шертицз. Будан сон файлдарды архивтеуге жене оларды шыгаруга батырмалар мен менюд1 пайдаланамыз.

WinRAR-ды командалык катарда колдану ymiH “1ске косу” м с н ю i н е н “О ры ндау...” жолын немесе “Программалар\ MS-DOS Сеансы” деген жолды тацдап, керек команданы eHri3yiMi3 кажет. Файлдарды архивтеу жене шыгару командасынын карапайым мысалдары теменде керсеплген. Егер WinRAR-ды параметрЫз командалык катардан icxe косатын болсак, онда exniHAi куйде болатындыгына кешл аударыцыздар.

WinRAR-ды орнаткан кезде “WinRAR-ды программалык коршау iniiHe енпзу” опция сын icKe коспаган болсаныз, онда файлдарды архивтеу жене шыгарып алуды тжелей Windows ортасында (О лтем еден немесе Ж умыс столынан) жасай аласыз.

14.3.1. Файлдарды архивке енпзу

Ец алдымен, W inRAR-ды icKe косу кажет. Ол ушш WinRAR белпш есш белплеп алып, тышканды eKi рет шертем(з немесе Enter-д! басамыз. Сонымен катар “1ске косу” менкнндеп “Программалар” пунктшен WinRAR-ды тандап xipyiMi3re де болады.

WinRAR icKe косылган терезеде агымдагы буманын iminaeri файлдар жене бумалар Ti3iMi керсетшсдк Б13 оiрдсн архивтейтш файл турган бумага OTyiMi3 кажет. Агымдагы дисшш езгерту ymiH Ctrl + D пернелер комбинациясын пайдаланамыз, диевдлер Ti3iMiHCH аспаптар тактасындагы немесе терезенш сол жак бурышындагы керекп диск белпшесш шертем1з. Сырткы бумага шыгу ymiH Backspace (BS) немесе Ctrl+PgUp пернелерш, ейтпесе аспаптар тактасындагы “Жогары” деген кппкснс батырманы колданамыз. Баска бумага ету ушш Enter, Ctrl+PgDn

177

пернелершш o ip iH басамыз немесе сол бума беллсш ею рет шертемо. Дисюнщ тупю бумасына ету ушш Ctrl+\ пернелерш басу кажет.

Кажет файлдар бар бумага юрген соц, архивтейтш файлдар мен бумаларды ерекшелеп белплейм1з. Буны курсорды баскару-багыттауыш пернелер1 немесе тышканнын сол жак батырмасымен Shift (Сштеу жене Windows-тыц баска да программаларындагыдай сиякты) пернесш 6 ipre басу аркылы жузеге асырамыз. WinRAR терезесшде файлдарды ерекшелеп белплеу ymiH “Бос орын” жене Ins пернелерш колдануга да болады. Цифрлык пернедеп <+>, <-> пернелер1 файлдар тобын ерекшелеп белгшеуге немесе белгшеуд! алып тастау мумюндштерш тугызады.

E ip немесе 6 ip H em e файлдарды ерекшелеп алып, Косу батырмасын шертемйз (муны Alt+A пернелер! немесе Командалар менкмнен “Файлдар архивке косу” командасын тацдау аркылы да icxe асырамыз). Пайда болган сухбат терезесше архивен атын енпзетз немесе алдын ала кел№м бойынша бершген атын растау кажет. Осы жерден жаца архивтщ (RAR немесе ZIP) форматын, кысу тесшш, том колемiH жене баска да архивтеудщ параметрлер1н тандауга болады. Бул сухбат туралы архивке ат беру, параметрлер енпзу Сухбат бел^мшде толык сипатталады. Архивтт жасау ушш ОК батырмасын шерту кажет.

Архивтеу кезшде статистикалык терезе пайда болады. Егер кысу процесш кенеттен токтату кажет болса, сол терезеде Болдырмау батырмасын басу керек. WinRAR терезесш жуйелш науада (tray) кпшрейтш ыкшамдау ушш, Фондык батырмасын басамыз. Архивтеу аякталган соц, статистика терезес1 жойылады, ал жасалган архив агымдагы белгшенген файл куй1нде калады.

Жасалган RAR архивше тасымалдау аркьшы файлдарды косуга да болады. Егер WinRAR терезесшде архивт1 белгшеп жене оныц атында Enter (немесе тышканды ею рет шерт1н1з) nepH eciH бассак, RAR архивт! окып, мазмунын

178

керсстедк Е н д i терезеде баска файлдарды карапайым тасымалдау аркылы архивке файлдарды коса аламыз.

14.3.2. Файлдарды архивтен шыгарып алу

WinRAR ортасында архивтен файлды шыгарып алу уиин, алдымен архивп ашып алу керек. Оны темснде керсеплген бйрнеше теилмсн жасай аламыз:

- Windows ортасында архивтж файлга eKi рет тышканды шерту немесе Enter-Ai басу (С1лтемеде немесе Ж умыс столы нда). Егер WinRAR орнатылган кезде (алдын ала KeniciM бойынша) архив-файл тишмен байланыекан болса, онда архив WinRAR-да ашылады. Бул epeKCTTi кейшнен WinRAR-ды орнатып болган сон да “Интеграциялау” сухбаты кемепмен жасауга да болады;

- WinRAR терезесш е немесе белпш есш е a p x H B T i

тасымалдау. Буны жасамас бурын WinRAR терезесш де баска архивтщ ашык болмагандыгы тексерш алган жен, ce6e6i тасымалданатын apXHBiMi3 баскасына косылып KeTyi мумк1н;

- командалар катарынан параметр турш де архивтш атпен WinRAR-ды icxe косу;

WinRAR терезесш де архивп ашканда, оныц мазмуны шыгады. Шыгарып алынатын керек файлды жене буманы ерекшелеп алу кажет. Ол уш*н “Бос орын” ж ене Ins пернелерш колдануга болады. Цифрлык пернедеп <+>, <- > пернелер! файлдар тобын толык ерекшелеп белплеуге немесе белплеуд! алып тастауга мумкш;пктср тугызады.

Sip немесе 6ipHeine файлдарды белплеп алган сон, WinRAR терезесшдеп Шыгару батырмасын басамыз (оны Alt+E пернелер! немесе Командалар менкмнен “Файлды архивтен шыгару” п у н к т н тандау аркылы орындаса да болады). Егер де архивтен шыгарылган файлды баска бумага сактагыцыз келсе Ш ы гару... (немесе A lt+A -ны басыцыз) батырмасына шертш, пайда болтан терезеде кажет жолды керсетш, ОК-иы басу керек. Мунда 6ipHeine косымша

179

параметрлерд1 ауыстыру болады (бул туралы толыгырак информацияны Сухбат бвл!м1нде оки апасыз).

Архивтеу кезвде статистикалык терезеш пайдаланып, кысу процес1н токтатуга болады. Ол yniiH Болдырмау батырмасын басу керек. WinRAR терезесш жуйелш науада (tray) кшпрейту ymiH, Фондык батырмасын басамыз. Архивтен шыгару катес1з аякталса, онда WinRAR ез ортасына оралады, ал Kepi жагдайда диагностикалык хабарламасы бар Терезе пайда болады.

14.3.3. Архивтердщ тутастыгын (бутждтн) тексеру

Архивтеп ep6ip файл ymiH оныц циклдж бакылау коды (CRC) жазылып сакталады. Бул код - файлдыц iimci деёшмёх-шщ арнайы функциясы, файлга KimiripiM езгерту енпзшсе, оныц бакылау коды да езгеруге тшс. Сондыктан бакылау коды архивтш файлдыц булшбей дурыс сакталганыныц 6 e n ric i болып табылады. Файлдарды WinRAR программасында архивтен шыгарар кезде олардыц еркайсысы ушш бакылау коды белек есецтелед1 де, ол бурынгы жазылып сакталган кодпен салыстырылып нетижес1 экранда керсетшедк

14.3.4. Архивт1 бул1нуден сактау

RAR архив1Н1н форматы бершген келемнен тыс арнайы информация типш, ягни калпына келтйру деп аталатын MeniMerri сактайды. Егер архивте бул мел1мет болса, онда nm rim дискщеп информация булшген жагдайда да оларды кайтадан калпына келт1ре аламыз. EipaK бул программа ZIP форматындагы архивтерд! кайтадан калпына келпру эрскет1н opындай алмайды.

Мел1метт1 калпына келтгру ушш командалык катарда RR[N] сез TipKeciH кез келген операциялык жуйе командасыныц к и т ретшде колдануымызга болады немесе бурын курылган архивт1 коргап кою максатында т1келей RR[N] командасын енпзуге де мумкшдш бар. Мысалы:

180

а —гг newarc *.txtWinRAR d -гг4 newarc dummy.txtWinRAR гг oldarcW inRAR тepeзeciн дeгi команда курамына архивт1 н

атын нем есе онын параметрлерш eHri3y кезш де “Калпына келтору информациясы” опциясын icxe косуга болады. Мунын баскаша орындалу Typi - алдын ала xeniciM бойынша архивтеу профшпне жогарыдагы Tepi3fli опцияны icxe косу болып табылады. Мундайда кез келген apxHBTi езгерткеннен кейш, оган оны калпына келт1ру информациясы автоматты турде косылып отырады.

Калпына к ел ^ру информациясы ез функциясын орындауы ушш оныц курамында 4096-Fa дешн секторлар болуы мумкш. Егер булш ген мел1меттер у з т с Ы з катарласа орналасса, онда e p 6 ip сектор оныц булшген 512 байт келемш кайта калпына келтйре алады. Файлдыц 6ip тектес 6yniHyi o ipHeme рет кайталанатын болса, онда бул келем де шппрейедк

М ундайда секторлар санын Т1келей “RR[N]” коман- дасымен немесе “-R R [N ]” (N = 1 ,2 ..4096) параметр! аркылы беруге болады. Егер бул параметр керсетйлмесе, онда онын MeAniepi автоматты турде файлдыц келемше байланысты тацдалып алынады - ол жалпы архив келем ш ш 1,2%-ын курайды, бул теЫ лде булш ген мэл1мет жалпы файл келемшш 0,7%-на дешнп мелшерде болганда оны калпына келаре алады.

Осындай тур деп калпына келт1ру информациясы архив кeлeмiн шамалы гана улгайтады. Калпына келтору информациясы келемш шамамен мына формула бойынша аныктай аламыз:

<архив келсмй>/256 + <калпына келтору секторларыныц саны>*512 байт

W inRAR ортасында коргалган архнвтерд1 тузету ymiH “Калпына келт1ру” командасы пайдаланылады, ол ymiH командалык катарга “г” командасы ен п зш ед ь

Калпы на кел-пршген архив recover.rar деп сакталады. Егер бул ш ген архивте калпына келтйру информациясы болмаса н ем есе ол елеул1 турде закымланып, калпына келмейтшдей к у й д е б о л с а , он д а калпына келт1ру iciHin екшпп кезеш басталады . Бул ксзенде тек архив курылымы гана женделедь М у н д а й оп ерацн я л ардан соц бакылау коды (CRC) кате болган файлдарды калпына келт1ру мумщн емес, ал кодтары дур ы с файлдар калпына келт1ршедь EKiHuii кезециен еткеи ф айлга _reconst.rar деген ат бсршедь

С урактар1. Архивт1к файл деген не?2 . Ф айлдарды архивтеу кажеттиип. ;, д п х и в т еу программаларыныа аткаратын кызметь 3- А р хи в теу iipu ip еоекшелштерь4 . W in R ar архиваторы н колдану р

182

15-САБАК

MS WORD РЕДАКТОРЫ ТУРАЛЫ Н Е П ЗП М АЕЛ¥М ATT АР

15.1. Жалпы маглуматтар

MS WORD - метшдж кужаттарды дайындауга, тузетуге жене кагазга басып шыгаруга арналган Windows жуйесшщ косымша программасы. Ол — метш дж ж ене графикалык информацияларды ондеу барысында жузден аса операцияларды орындай алатын ец кец тараган метш редакторларыныц 6ipi.

Ka3ipri компьютерлж технологияда орындауга болатын кез келген операция бул ортада жузеге асырыла бередь Мысалы, баска ортада дайындалган метшдж фрагменттер, кестелер, суреттер сиякты неше турл1 объектшерд! байланыстыра отырып осы ортага енпзуге болады. Жалпы, Word редакторында типография жумысына керекп баспа материалдарын теруден бастап, олардыц оригинал-макетш толык жасауга дейж п барлык жумыс орындалады, оларды кебейте отырып тарату мумкшджгер1 де толык камтылган. Мунда кужаттар мен кестелерд1 KopiKTi eTin, безенд!руге кажет кептеген дайын шаблондар, стильдер, жазылып б1рден орындалатын iniKi макропрограммалау Tiiii, карапайым графиктж бейнелерд! салатын аспаптар жене т. с. с. жетш артылады.

15.2. WORD редакторын тагайындау, 1ске косу жене онымен жумыс icreyai аяктау

WORD — пен жумыс 1стеуд! бастау yniiH Windows жуйесш щ баска программалары сиякты оны бастапкы нускалык (инсталляциялык) дискеттерден немесе компакт- диск1дсн компьютерге жазып орналастыру кажет.

183

Орналастырылган WORD редакторын icxe косу б1рнеше тесшмен жузеге асырылады:

1. Баскару тактасындагы 1ске косу (Пуск) менюшщ Орындау (Выполнить) командасыныц кемепмен, бул тэсш редактордын косымша параметрлерш icxe косуга арналган.

2. Программалардын Microsoft Office тобындагы WORD шартбелпешде тышканды cxi рет шерту аркылы.

3. Windows жуйесшщ CmTeyini (Проводник) терезесш пайдалану аркылы.

4. WORD редакторына дайындалган кужаттьщ шартбелпспе тышкан куреорын жеткщш, оны ею рет шерту аркьшы т.б.

Редактормен жумысты аяктау кез келген стандартты тас1лдермсн журпзтедк

- Файл =>Шыгу (Выход) меню командасын тацдау аркылы;- WORD непзп терезесшщ жуйелш менкйндеп Жабу (Закрыть)

командасын тандау;- тышкан курсоры терезе такырыбы аумагында турганда

курсорды сол жак шеттеп жуйелж меню белпздне алып барып, тышканды ею рет шерту немесе батырманы 6 ip рет басып, менюдщ Жабу (Закрыть) командасын тацдау;

- редактор терезесшщ такырып жолыныц он жак жогаргы бурышындагы Жабу батырмасын (X) басу;

- Тжелей AU+F4 перделерш басу.Егер программамен жумысты аяктау барысында муньщ

алдында езгертшп, o ip a K дисюге жазьшмаган кужат бар болса, онда редактор экранга косымша сухбаттасу терезесш шыгарып, езгертшген кужатты дисюге жазу (Иэ-Да) KepeKTiriH, ал жазбасацыз (Жок-Нет) оны да растап 6epyiHi3fli етшедь Калауьщыз бойынша, редакторда epi карай жумыс icrefi берушзге де (Болдырмау-Отмена) болады (15.1- сурет).

. гогрчгпш п м " м « » ц гу ч т» Т М Г ,1 ,«w.

15.1. сурет. Ескерту сухбаттасу Tepe3eci

184

WORD редакторыньщ непзп терезесшщ жалпы rypi кужат терезеа'мен 6ipre 15.2-суретте керсетшген. Терезеде Windows жуйесшде кездесуге тшс стандартты кептеген элементтер бар. Солардын iuiiHCH Word редакторына тэн косымша элементтерд1

карастыралык.

15.3. WORD экранымен танысу

15.2. сурет. WORD редакторыньщ басты терезеш

Калып-куй немесе калып жолы непзп терезенщ томенп жагында орналаскан, онын сол жак белш п нде тершш жаткан кужат женшде информация бейнеленед1 (15.3 -сурет):

- стр 5 - Tepuiin жаткан агымдагы бет HOMipi, 5-бет;- разд 1 - агымдагы бел^м HOMipi, бул элемент бол1мдерден

туратын Басты кужат (Главный документ) уш1н гана кажет;- 5/8 - кужаттын басынан есептегенде курсор турган орын

5-бетте, ал кужат барлыгы 8 беттен турады;- 15,8 см - курсор турган агымдагы жолдан сол беттш

жогаргы шeтiнe деш нп кашыктык;- Ст 27 - осы беттен жогаргы шет1нен курсорга дей!нп жолдар

саны;-Кол 1 - осы жолдын басынан курсорга дешнп символдар

185

саны, табуляция символдары мен бос орындар да есепке алынады. Бул курсор экранда турганда рана к е р ! щ щ .

15.3-сурет. Калып - куй катары

Калып жолында мунан баска кара туске боялып белгип 6ip режимнщ icKe косылып турганын, ал сур тусп болса - icKe косылмаганын б1лд!рш туратын жумыс режим1 индикаторлары бар:

ЗАП - макрокомандаларды жазу (записать) режим! icKe косылган екпшд! куйде екенш кврсетед1;

ИСПР - тузетулерд1 (исправления) белплеу режим! ектнд! куйде, олар кужаттыц соцгы нускасына кандай 03repicrep енпзшгенш б!лдоред!;

ВДЛ - белгшеулерд! кецейтет!н (Расширить выделения) F8 n e p H e c i скпшд! куйде, ягни фрагмента ерекшелеп алып, оны кецейту р е ж -iM i ic K e косылган, бул режим ерекшелеу мелшерш F8 аркылы кецейтуге болатынын (6 ip символга, сезге, сейлемге. т.б.) керсетш турады. Ерекшеленген мелшердг юпйрейту — Shift+F8 аркылы, ал ерекшелеуд! токтату - Esc аркылы орындалады;

ЗАМ — символдарды ауыстыру режим! екп!нд! куйде, символдарды ыгыстырып енпзу режим! орындалса, ол сур туске боялады. Bip режимнен екшпйсще ауысу — INSERT пернесш басу аркылы журпзшедь

Сонымен, жогарыдагы режимдерд1 1ске косу немесе коспау режимдер! белгш! б ip пернелш командалармен орындалады. Оган косымша, сол режимд! карама-карсы куйге ауыстыру калып жолына жалгаса орналаскан кажетп индикаторга тышкан курсорын жетюзш, оны ею рет шерту мен де орындал атынын б!лген дурыс.

Цифрлык тацбалары бар келденец жене TiK жылжу белдеулер! метш пшндеп курсор турган орынды багдарлау м ум кш дтн беред1. B ipaK бул жылжу белдеулер1 Word

186

редакторында бурынгыдан манмздырак косымша функциялар аткарады.

Колденец орналаскан сызгыш (белдеу) аркылы тышкан кемепмен :

г абзац алдындап>1 жаца жол басын;- беттщ сол жак жене он жак шеттершде калдырылуга

THic бос орындар (поля) аумагын;- метш аралыктарындагы кесте баганаларыныц CHiH;- келденец табуляция позицияларын езгертуге, олардын

жаца менш бекггуге болады.Тышкан курсорымен осы шамалардыц мендерш

езгерткендс, олардыц тек сол абзацка катысты екешн естен шыгармаган абзал.

Ал eHAi TiK орналаскан сызгыш, терезеш ц сол жак жактауы бойында орналаскан. Оныц кемепмен беттш жогаргы ж ене тем енп жактарында калдырылатын бос орындар аумагын жене де кестелер жолдары б ш к т т н езгертуге болады. TiK сызгышты керсетпей, алып тастауга болады, онда Ыздщ метшдерщйзде бершетш орын улгаяды. Дегенмен ол бейнеленш турса, метшдй форматтау жумыстары жылдамырак орындалады.

Карап шыгу режимдерш ш батырмалары калып-куй катары мацындагы келденец жылжу алабыныц сол жак шетшде орналасады да, олар мыналардан турады:

- к ед ш п режим батырмасы — бул карап шыгу режим! кел^м бойынша редакторга юргенде б1рден кабылданады. Ол метшдй форматтау элементтсрш карапайым турде корсете отырып, беттердй белу шекараларын пунктир - сызыкшамен бейнелеп, символдарды теру, тузету жене карап шыгу npoueciH жылдам орындайды.

- беттерд! белплеу рсжи\п метш кагазда калай орналасса, айнытпай солай бейнелейтш режим болып есептелед1, мунда форматтау, мэтшд! тузету ете ыцгайлы, ейткеш кагаз iuerrepi айкын KepiHin турады.

- курылым режим!, кужатты толык бейнелемей, тек такырыптарын корсете алады, сол ce6enTi метш

187

такырыптарын бастан аяк карап отырып, оны бакылау мумющиктерш бередг. Ал оны тушндемей, ашылган куйде бейнелесек, ете келемдi метш ецделгенде, онын белгш 6ip бел^ктерш тугелдей ауыстыруга, кеппруге жэне онын курылымын байкап отыруга ыцгайлы режим болып саналады.

Аспаптар тактасы командалар мен 1с-эрекеттерш жылдам орындау ушш ен ынгайлы жагдай жасайды. Оны пайдалану тышкан колтеттнщ немесе coFaH уксас баска курылгынын кемег1мен журпзшедь Аспаптар тактасынын белгш 6ip командасын орындау сол командага сейкес батырманы тышканмен шерту аркылы орындалады. Бул тактаны еркашанда пайдалануга болады, ейткеш, калауымыз бойынша, ол кужат терезесшщ жогаргы жагында туракты кершш турады.

15.2-суретте меню жолыныц теменп жагында Стандартты жене Форматтау ерекеттерш гана аткаруга арналган Аспаптар тактасы орналаскан. Бул ею тактадан баска Word редакторында б1рсыпыра эрекеттерд1 аткаратын такталар (Сурет салу, Кемек алу жэне т. б.) бар. Накты такталар мен олардыц эртурл! батырмаларынын аткаратын кызмет1 жумыс барысында тус1нд1р1лед1.

Терезетц непзг1 элеменгпшц 6ipi болып, б1рнеше мэтшдак кужаттар катар орналаса алатын терезелерден туратын, ашык туске боялган жумыс аумагы (рабочая область) болып саналады.

Сурактар1. Word редакторын компьютерге калай орналастыруга

болады?2. Word-ты icKe косу тэс1лдер1 кандай?3. Word-ты Басты менюд1н Есептер Тактасы кемепмен

калай icxe косады?4. Word терезесшщ элементтерш керсетодз.5. Word терезесшщ меню жолынын аткаратын кызмет!.6. Word терезесшщ Аспаптар тактасыныц аткаратын

жумысы.

188

7. Калып-куй катары кандай жумыс аткарады?8. Келденец жене тж сызгыштар кандай жумыс аткарады?9. Word-та жумысты аяктаган соц, одан шыгу жолдарын

атап керсетйвдз.

15.4. Word редакторында кужаттарды дайындау жене оларды сактау

15.4.1. Жана кужатты даярлау

Word icKc косылган соц, экранда 1- кужат (Документ!) деген бос терезе пайда болады (15.4-сурет). Кужаттын булай а тал у ce6e6i Word программасы icKe KipicKCH кезден бастап, бул сйздщ 1-кужатыцыз болып саналады. КелеЫ кужат 2-нем1рл1, онан кешн 3-нем1рль т.с.с. болып ep6 ip кслссi кужат HOMipi осы лай ec in отырады. Егер ашылган 1- кужат жабылса да, осы тереземен жумыс ic re n отырганда (осы сеанс кезшде) даярланган келеа метш 2-кужат болып нем1рленедь

15.4. сурет. Бос кужат ашу

Жаца кужат ашарда Word оны куру ymiH белгип 6ip шаблонды (нусканы) пайдаланады. Нуска жана кужатты форматтау параметрлерш аныктайды. Бул параметрлерге

189

шрифтсп танбалар сызылымы, парак айналасындагы бос калдырылатын epicTcp (поля) м еш , табуляция символдары жэне т. б. жатады. Нускалардын булардан баска мынадай элементтер! болуы мумкш :

- Marin (мысалы, жогаргы немесе томенп колонтитулдар немесе бет нем!рлерО;

- кестелер (таблицалар);- тертбурышты жактаулар (керегелер);- графикалык бейнелер;- K e f t o i p арнайы куралдар (макрокомандалар,

батырмалар, айта берсек Аспаптар тактасы) жэне т. б.Алдын ала KeniciM бойынша, жацадан ашылган кужат

“KefliMri” нуска (шаблон “Обычный”) бойынша жасалады. Word редакторын алгашкы рет компьютерге орналастырганда оныц курамына мынадай стандартты нускалар Kipyi THic, олар: ic кагаздары, кызмет жазбалары; газет 6eTTepi; т.б. типтеп кужат турлерк Бул нускалар 1шшде б1рден толтырылуга THic стандартты epic жолдары (К1мге, KiMHeH, Дата) мен дайын сез TipKecTepi болгандыктан, олар эркщ нщ уакыттарын TiiiMAi пайдалануды камтамасыз етедь Арнаулы нускаларды пайдалану дайындалган кужаттарга б1ркелю стиль бередь

15.4.2. “Кужат ашу” сухбат терезеспиц мумкшд1ктер1

Алдыцгы сабакта 613 “Кужат ашу” терезеснпц тек 6 ip функциясын гана - файлдыц аты мен орны белгш болганда оны ашу жолын карастырдык. BipaK бул сухбаттасу терезесшщ epoip адамга берер 6ipa3 мумкшдйт баршылык.

Сонымен, “Кужат ашу” терезесшщ (немесе онын Аспаптар тактасы) косымша мумкшдштерг.

- файл 1здеуд! жузеге асыру;- метшдж кужат ашу;

- файлды баска орыдоа орналастыру;— файлды киып алу (алмасу буфер! аркылы);

190

- файлдыц KeuiipMeciH алу;- жарлыкты дайындау;- файлды жою;— файл атын езгерту;— файл касиеттерш карап шыгу;— файлды ашпай-ак, оны жылдам карап шыгу;— файлдагы мэлймсгп тек оку ymiH ашу;— файлды кагазга басып шыгару;— бумадагы файлдарды реттеу.

Н епзш сн алганда, “Кужат ашу” сухбат терезеЫ KimiripiM информаииялык йздеу жуйесипн функциясын аткара алады. Ж огарыда к орссплген барлык ic -эрекеттер “Кужат аш у” сухбат терезесш щ баскару тактасы мен тышканнын он жак батырмасы аркылы ашылатын контскспк жанама менюлер жуйеЫ комсгчмен орындалады. 15.5-суретте “Кужат аш у” сухбат терезесш щ баскару тактасы керсетшген, ал теменде батырмалардыц аткаратын кызметтерй керсетш ген.

15.5. сурет “Кужат ашу” терезесш щ баскару тактасы

“Кужат аш у” тер езесш щ баскару тактасы батырмаларыныц аткаратын кызметтерш былай суреттеуге болады (солдан оцга карай):

Eip децгей жогары ету — бумалар сатысымен жогары 6ip децгейге етуд1 ж узеге асырады.

Оз бум ацды аш у — езщ н щ пайдалануыца арналган буманы ашады.

0 з бум ана ор н ал асты р у — кужатты ез бумаца I орналастырады.

Майла 6e.iri.iep — бумалар Т131шн олардыц шартбелплер! (пиктограммалары) мен атын жазу аркылы бейнелейдк

К есте — бумалар Ti3iMi кесте тур ш де олардыц соцгы езгертшген мерз1м1мен 6ipre бейнелдашедк

191

К аси еттерш ш ы гар у - экранга осы куж ат туралы маглуматтар шыгару: дайындалган, не озгертулер енпзшгсн уакыты, келем! жэне т. б.

IuiKi мазмунын шыгару - кужатты экранда жылдам карал шыгуды жузеге асырады.

К ом андалар мен режимдер — оку, кагазга басу, 1здеу, сурыптау командаларынын TisiMiH ашады.

Егер файл туралы кесте кемепмен информация бер1лген мел i меттер ж сткш каз деп санасацыз, Касиеттерш шыгару батырмасын басу каж ет. Сол кезде берш етш косымша мел1мсттерден 1здеп отырган Kepeicri файлыныз осы екенш (немесе осы емес екенш) аныктай аласыз. Алдыцгы сабакта файл туралы косымша информация енпзу керекпп айтылып вД1, енд1 “Кужат ашу'* сухбат терезес! аркылы файл 1здегенде сондай ннформациянын кажеттшгше Ke3iHi3 толык жетед1 (15.6-сурет).

Ж■ H s iЦПЧИнк

(|Нштмаг« Ж nr CcrrC' anStl|I>W|W

йш-д .вЫ еМ:

>T»OK 19

РАБОТА С ГРАФИКОЙ В MS WORD

Wcri пвмжт гж ктаяп графику Ж ф)ПОС ЦЯИП1ТИ̂ те ЦШ1> caSctZZT

тоойражеаея Д м таи» чтобы*

15.6. сурет. “КУжат ашу" сухбат терезес! аркылы MdTiH жолдарын кору

1ш к 1 м азм ун ы н ш ы гар у батырмасын пайдаланып кужатты ашпай-ак, онын бас жагын жылдам карап шыгуга болады. Бул м ум кш дж 1здеу жуйес1 аркылы iniKi MaTiHi уксас бгрнешс файл тапканда ете кажет болады. Табылган

192

файлдар ituiHCH ксрспн оки отырып осылай аныктайды. IuiKi мазмунын шыгару батырмасы аркылы табылган файлдар метшшщ бас жагын карап алып барып, тек керект1сш гана терезеге шыгаруга болады.

15.4.3. Бос кужатты даярлау

EipiH iui кужатты даярлау ушш “КёдЧмп" нускасын пандаланайык. Бул нуска кешн информация енпзм етж , ал 03ipre бос кужат терезесш ашарда кажет. вйткеш эз1рше бул кужатка онын MOTiHiH форматтау немесе безенд1ру жоншде арнайы талап койылган жок.

“Кэд1мп” нускасымсн бос кужатты даярлау упин:1. Файл=>Даир.тау(Файл=>Создать) командаларын

тандап алу кажет. Муныц нэтижесшде 15.7. суреттердепдей экранда “Кужат дайындау” сухбат Tepe3eci пайда болады.

2. Сол терезеден **Кед1мп” нускасын тандап алып, ОК батырмасын басу керек.

Осы эрекетп баска жолмен де - Ctrl+N пернелерш немесе стандартты аспаптар тактасында “Ж асау” (Создать) батырмасын басу аркылы да icKe асыруга болады. Осылардын нэтижесш де де “Кэд1мп” нускасына сэйкес жаца кужат ашылады, 6ipaK мунда экранга сухбат терезеа шыгарылмайды.

7-620 193

Бурын тер!Л1п диск!ге жазылып койылган метшдж кужаттарды терезеге шыгарып ашу уппн “Кужат ашу” (Открытие документа) сухбат терезеа пайдаланылады (15.8- сурет). E ip a K бул эрекеттщ баска тесшдермен де 1ске косу менюшщ Кужа ттар командасы немесе С1лтеу терезес]' аркылы да орындалатыны айтылган болатын. Бул тесшдер Word редакторын icKe косумен катар б!рден керекп кужатты да дискщен окып терезеге шыгарады. Ал егер Word алдын ала icKe косылып турса, онда бул эрекеттер оны еюшш рет кайта ic K e коспайды. Онын орнына тек керект! кужат дисюден окылып жаца терезе ашылады.

Енд1 “Кужат ашу” сухбат терезесш экранга шыгару J ушш, мына тесшдердщ 6ipiH (тек 6ipeyiH гана) пайдалану керек:

- Файл=>Ашу (Файл=>Открыть) меню командасын 1 тацдау:

- Ctrl+O пернелерш катар басу.- Стандартты саймандар тактасындагы Ашу (Открыть)

батырмасын басу.

15.4.4. Дискше бар кужатты ашу

15.8. сурет. “Кужат ашу” сухбат терезеЫ

Кел|с1м бойынша “Кужат ашу” терезес! экранга шыкканда, ол Word -та дискшщ агымдагы бумасы йшндеп бурын даярланган кужаттар Ti3iMiH беред1.

Терезе 6 ip iH in i рет ашылганда, экранга WINWORD (нсмссе МОИ ДОКУМЕНТЫ) бумасыныц кужаттарыныц

194

(егер ол бар болса) Ti3iMi шыгады. EipaK терезе ашыларда, экранга одан езге бума кужаттарын да шыгару м ум кш дт бар. Ол ушш оларды алдын ала С ервис= >П арам етрлер меню командаларынын “Орналастыру” деген парагындагм б1рлсн ашылуга THic буманыц аты енпзиктж epic жолына кажетп бума атын жазып кою керек.

Сонымен л и с к i д с г i куж атты ашу ymiH, Kejieci ерекеттердж орындалуы THic:

1. Ф айл=>А ш у (Ф айл=>О ткрыть) меню командасын оры ндау, сонда экранга “ Кужат аш у” Tepe3eci шыгады (15.8-сурет). Сол терезеде агы мдагы бумада барлык кужаттар Ti3iMi турады. Буманын оз аты сол терезенж Бума (Папка) деген epic жолында KepiHyi THic. Kepeicri кужат аты Ti3iM imiHAc KepiHin турса, оны тацдап алу керек.

2. Егер керекп кужат агымдагы бумада жок болса, баска бумалар мен ди ск 1*лерд1 карап ш ыгу уш ш “Бум а” ep ic жолындапл багыттауыш тжсызык тацба турган батырманы басу кажет, сонда жаца тсНмдер пайда болады.

3. T i i iM H C H ознизге к ер ек н файл орналаскан днеш ш тацдап алыцыз. Мысалы, ол D: дисюЫ болсын. Сонда D: д и с м с ш ш барлы к бумалары ны ц т iз iм i TOMcuri улкен терезеге шыгады. 0 p 6 i p бума атыныц касында жабы к бума T ep i3A i шартбелп K e p iH in турады.

4. Бумалар Ti3iMiHeH KcpeKTicin тацдап алсак, мысалы, BOOK бумасын, сонда BOOK ce 3 i ж огаргы ep ic жолына шыгып, ал TeMCHri н е п зп терезеге сол BOOK бумасынын нпждеп мел1меттср тiз iмi шыгады

5. Н еп зп терезедеп 6 ip буманы, мысалы, “PROSPECT”, тацдап алу керек. Enai бул сез жогаргы epic жолына шыгып, онын 1шшдеп файлдар TuiMi TeMCHri непзп терезеге шыгады. Кайтадан ж огаргы д ец гей деп бумаларды карау уш ш арнайы батырма бар. Мысалы, Kepeicri мел1мет бул бумадан да табылмаса, кайтадан жогаргы децгейге кетерж ж баска бумаларды карап шыгамыз.

6 . Егер керекп файл ашык терезеде турса, онда келеЫ кадамга ету керек. Эйтпесе келеЫ тем енп децгейдеп iuiKi

195

бумаларга ©Tin, солардыц шшхдеп мэл1меттерд1 карап шыгу кажет, т. с. с. Kepeicri файл табылранша саты бойынша темендей беру керек. Ец теменп файлдар децгешнде, олардыц атына сейкес шартбелпЫ MeTiHi бар парактарга уксап турады.

7. Ашылган терезедеп пз1мнен керскп файлды тышкан аркылы тацдап алу керек. Буран балама тасш ретшде тем ендеп “Файл” атты epic жолына б1рден файл атын енпзуге болады.

8. Соцында ОК- ны басу кажет.Егер файл турагы б елгш болса, оны тауып алып ашу

киын емес. Ал, егерде белпЫз болса, онда файлды ашу Heri3iHeH, оны 1здеу процестерше айналып кетед!.

Word редакторы соцгы енделген б1рнеше файл аттарын есте сактайды. Эдетте олар Файл менюшщ Ti3iMAepi сонында орналасады. Олардыц кез келгенш тышканмен ерекшелеп, жылдам ашуга болады. Сонымен, жакында рана жумыс icTereH кужатыцызды ашу ymiH, Файл менкмнщ Ti3iMiHeH, соган сейкес файл атын тацдап, тышканды шерту жеткипкп. Есте сакталатын файлдар санын Сервис=^Параметрлер командаларынын 1ш ш деп “Жалпы” (Общие) парагынын кемсг1 мен алдын ала тарайындау м ум кш дт бар.

15.4.5. Баска форматтардагы файлдарды ашу

Word редакторында WordPerfect, Works, WordStar, DOS- ка арналган Word жене т.б. форматтарда даярланган файлдарды ашура болады. Ол ymiH Фанл=>Ашу (Файл=>Открыть) командаларынын Файл тиш жолындагы Kepeicri THnTi тацдау керек, ейтпесе барлык файлдарды карап шырура мурсат беретш “Барлык файлдар” деген жолды тацдап, солардыц immeH кaжeттiciн тацдау керек.

15.4.6. Кужатты сактау

Даярланып жаткан кужатты жш-жш днеюге жазып кою KepeKTiriH туешген шыгарсыздар. MeTiH тершш жаткан

196

кезде компьютердщ жедел жадында болады да, ток не компьютер euiiplnin калса, бйрдсн жойылып кетедь Сондыктан 6ipueuie сагаттык ецбегпйз жогалып кетпес упйн, оны дер кезЁнде ауык-ауык дисюге жазып сактап отырган абзал. Онын yen не дисюге жазу npoueci уакыт алмай, ете тез орындалады. Ол yuiiH тышкан курсорын дискеттщ cypcTi салынган батырмага ж етю зт, оны 6ip рет шертсе болтаны. Осы лай сакталтан метш тана катты дисюге жазылып, каушЫз куйде узак уакыт сакталады.

Дайындалган мэл^метп жш-жш диск1ге жазып отыру жумыс сонында оныц жалпы толык жазылу уакытын азайтады, ондайда метш диск1ге тугел жазылмай, онын жаца тершген 6eniri тана бурынгыга косылады.

Кужатты диевдге алгашкы рет жазып сактау ymiH оган белгип 6 ip ат койып, кай дискш щ кандай бумасына орналастыратыныцызды бш геш щ з жен. Егер жумыс нетижесш б1рнеше вариантта сактау керек болса, олардыц аркайсысына белек-белек ат койып сактау кажет. Мысалы, атыныц соцына, вариант нем!рше сейкес цифр немесе epin косып сактауга болады (alm al,alm a2...). Осы лай сакталтан кужаттыц кез келген вариантын окып шыгуга, толыктыруга жэне тузетуге болады.

Сонымен файлды сактау ymiH келезд ерекеттерд1 орындау кажет:

1. Файл=>...деп сактау командасын тацдау немесе F12 пернесш басу.

2. Файл аты деген epic жолына кужатка койылатын атты ен пзу , ейтпесе Word -тын усынган атын (мысалы, Документ2) кабылдау.

3. Буманыц ашылатын Ti3iMiHiH кемепмен, алдымен диск1Н1 тацдап ал. Онын аты жогаргы юшкене терезеге шыгады, ал томенп непзп терезеде сол дискщеп бумалар п з 1М1 KepiHeAi. Бул жумысты орындаганда, А:, В: танбаларымен ишпш диск, ягни дискет белпленетйн еевдзде болеын, сондыктан кебшесе С:, D: сиякты катты дискшерд1 тацдаган жен, оны Диск деген epicTe белпле'йЫз, мысалы.

197

Д: дискюш тацдап алайык.4. Бумалар Ti3iMiHeH файлды орналастыратын бума атын

белплеу керек, мысалы BOOK атын тацдап алайык. Белгшенген бума аты жогаргы терезеде, ал непзп терезеде- сол буманын (BOOK) im iH e шретш баска бумалар мен файлдар Ti3iMi турады (15.9-сурет).

5. Кабаттаскан iuuci бумалардан да KepeicriciH тацдап ал, б!зге KcpcKTici, мысалы, PROSPECT innci бумасы болсын.

6 . Бумалар децгейлерш толык карастырып KcpcKTiciH тацдап алган соц, “Сактау” (Сохранить) батырмасын басу кажет (15.9-сурет). Осылай сакталган кужатты кешннен тауып алу киынга сокпайды.

7. Мвтшнщ курамына иретш жэне оны сипатгай алатын сез TipKecTepiH де енпзем1з, оларды “Касиеттер” сухбаттасу терезес1не енпзш, кешннен 03repTin немесе толыктырып коюга болады. “Сервис” менюшщ iniKi “Статистика” парагы ездтнен толтырылып отырады, онда мел!мет келемй неше беттен, абзацтан жене жолдан туратыны керсетшедц. Бул информация да келешекте керек болады.

15.9- сурет. Файлды сактау терезес!

15.4.7. Корытынды информация

Жумыс туралы корытынды информацияны Файл =>

198

Касиеттер (Файл => Свойства) сухбаттасу терезеЫ кемепмен anyFa болады. Бул терезе кешннен файлды 1здеуд1 оцайлататын информация мен ескертулердй есте сактайды. Егер “Касиеттер” терезесш щ жолына apoip файл туралы туракты куйде информация енпз1п отыратын болсак, кешннен файлдарды кебейтш, оныц аты, бумасы умытылып кетсе де, оларды 1здеп табу киынга сокпайды.

Сондай сеттерде бурын енпзш ген “Касиеттер” терезесшдеп мел1меттердщ кад1рш Tyci нуге болады. Енд1 осы терезеш толыгырак карастырайык.

Т ерезедеп “Жалпы” ж ене “Статистика” парактары адамдардыц катысуынсыз-ак ездер1 автоматты турде толтырылады.

Сонымен “Касиеттер” сухбат терезесш толтыру yuiiH темендеп ерекеттерд1 орында:

1. Ф айл=>Каснеттер командаларын тацдаймыз. “Касиеттер” сухбаттасу терезеы пайда болады.

2. “Кужат” парагына eTin, ондагы жолдарга THicTi мел1меттер eHri3y кажет. “Кужат” (Документ) парагына Такырып, Автор, Мекеме, Топ, Озект1 сездер, Ескертпе сиякты жалпы маглуматтарды жинайды. Бул маглуматтарды эрюм жумыс барысында e3i eH ri3in, онда 255 танбага деш нп ертурл1 маглуматтардан туратын сез пркестерш толтыруга мумкшдж бар.

3. “Статистика” параты мынадай мел1меттер береди Кужаттыц дайындалган, езгерплген , ашылган

даталары;- KiM дайындады, канша уакытта тузетщщ, KiM сактады;- “Статистика” бел^мшде кужаттыц канша беттен,

абзацтан, жолдан, сезден, символдан, байттан туратыны туралы жазылган мел1мет болады.

“Касиеттер” терезесш толтыру кажет те емес сиякты болуы мумюн, бфак файлды 1здеп оны табу процеЫндс оны дер кезшде толтырудыц кандай мацызы бар екенш толык TyciHAipyre болады.

199

15.4.8. Атын езгертпей сактау

Кужаттын атын езгерткен сайын дисюде жана файл пайда болады. Эрине кейде кужат KeiuipMeci де керек шыгар, дегенмен онын кептеген варианттарынын кебшссе кажет1 де болмас. Файлды толыктырып жендеу кез1нде оны еркашанда oip атпен дисюде сактасаныз. онын барлык варианттары да осы 6 ip файлда толыктырылып сакталып отырады.

Bip ат аркылы гана файлды сактау — онын алдынгы вариантын толык жойып, соцгы варнантын толык сактау деген сез. Ол yuiiH Ф ай л => С ак тау (Ф ай л ^С о х р ан и ть) командасын тандау керек немесе Shift+F12 nepHeciH катар басамыз, ейтпесе дискеттщ cypeTi бар батырманы басса да болады.

15.4.9. Куж атты автом атты турде сактау

W ord куж аттарды белгип 6 ip уакыт еткен сайын автоматты турде де диекщ е жазып сактай алады. Автоматты турде сактау кезш де кужат уакытш а TEMP каталогында орналаскан баска файлга жазылады. Егер ток кенеттен сешп калса, кужат метил сол каталог аркылы ез орнына, ез атымен кайта калпына келедь Тетенше eni6 ip ерекет болмаса да, жумыс с онын да файлды кед1мгщей Файл =>С актау не Ф айл =>...деп сактау командаларымен дйейге жазып кою керек. Сонымен автоматты турде кужатты сактау, оны жумыс барысында немесе сонында дисюге 6epi 6 ip жазып коюды талап етедь ол тек кенеттен болатын тосын жагдайларга байланысты тергпген информацияны жогалтпау мумюндйчн 6 epefli.

Автоматты турде сактауды тагайындау yuiiH TOMeHfleri ерекеттсрд4 орындандар:

1. Сервис=>П араметрлер немесе Ф айл =>...деп сактау командасын танда да ашылган сухбат терезес1ндег1 Параметрлер батырмасын басу керек.

200

2. Параметрлер терезсЫнде Сактау парагына ету кажет.3. Сактау парагында 0p6ip ... мннутта автоматты сактау

жалаушасын тагайындау жэне автоматты сактау уакыт аралыгын тацдау керек.

Сурактар

1. Жаца кужат калай даярланады?2. “Кужат ашу” сухбат терезесш щ мумкшд1ктер1

кандай?3. “Кужат ашу” сухбат терезесш деп баскару тактасы

батырмаларыныц аткаратын кызметь4. "Кэд1мгГ’ жаца кужат калай дайындалады?5. 0зщ 1з тагайындаган уакыт аралыгы етксн сайын

кужатты автоматты турде калай сактауга болады?6. Рсдактордыц жумысы туралы корытынды

информацияны калай алуга болады?7. Тсрыген кужатты сактау мумкшджтсрй8. WORD редакторын калай жабады?

201

16-САБАК

М0Т1НД1 ФОРМАТТАУ

16.1. Символдарды форматтау

Символдарды форматтауга Kapin параметрлерш, символдар аралыгындагы бос орыидарды жене непзп жол с ы з ы р ы бойынша жогары не томен децгейге жылжыту мумкш дш терш тагайындау жатады. Осы тесш аркылы кужаттапл манызды деген элементтерд1 айкындап алып, олардыц параметрлерш езгертуге жене кейбйр символдарды жогаргы не тем ен п индекс ретш де юпирейтшген жазба ерштсрмсн бейнелеуд! тагайындауга мумюндш береди

Булардан езге арнайы карш тер бар, олар кужатты керкейтш, безеаднру icTepiH жандандырады.

16.1.1. K&pinTep (KapinTep)

Карш тер угымына:- карштщ m ni;- карштщ мелшер1;- сызылымы (начертание);- Tyci;- арнайы эффектшерй жатады.Эртурл1 максаттарга арналган апуан турл! карштер бар.

Оларды карастырганда кейб1р сипатты ерекшел1ктерш атап еткен артык болмас (16.1-суретп карацыз).

KapinTeri символ мелшер1 пункт елшем1 аркылы бершш жур, Heri3i метщ ymiH едетте 9, 10 - пункт, такырыптар - олардан улкеш рек (12-ден жогары) елшеммен, ал ескертулер мен сштемелерд1 керсетуде - 8-пункт пайдаланылып жур.

202

Форматтау n p o u ec i непзшсн символдардын кажетп параметрлерш тагайындаудан турады. Енпзшген метщд! форматтау iciH жузсге асырамыз немесе алдымен онын параметрлерш аныктап, сонан сон енпзш ген мепнд1 койылган талапка сай орындаймыз.

KapinTin непзп параметрлерш (тшн. олшемй сызылымы) Формат командасынын менки “Форматтау” аспаптар тактасы, пернелш командалар мен контекспк меню жуйелершш кемепмен тагайындауга болады

16.1.2. Карштердш непзп параметрлерш тагайындау

16.1. сурет. Bip тиггп KapinxiH (Times New Roman) epTypAi мелшерш пайдалану

16.1.3. “Kapin” сухбаттасу терезесш пайдалану

Карштермен жумыс icTeyre арналган аспаптардыц толык 1 жиынтыгын “Kapin” сухбат Tepe3eci усынады. Бул терезе

кез келген Kapin THniH тацдауга Word жYЙeciндe талап етшетш барлык параметрлерд1 тагайындауга мумкшдш береди.

Жумыс процесшде пернелш команлалардын, контекспк менюдш жене аспаптар тактасынын батырмаларынын

203

кемепмен карштердж параметрлер in езгертуге жене толыктыруга болады.

“Kapin” сухбат терезесш ашу ушш мына эрексттердщ 6 ipiH орындау керек:

1) Формат=эК&р1п командасын тандау;2 ) кужаттын жумыс аймагында тышканнын он

батырмасын басу. Сонда экранда пайда бол Fan контекепк менюден “КаР*п” командасын танда.

16.2. сурет Kapin командасы платы "Kapin” парагы

Осы ерсксттср нетижссждс шыккан тсрсзсдс ск! парак бар: “Kapin” жене “Интервал**. Ешл “Kapin'* парагынын жолдарын (16.2-сурет) карап шыгайык.

Kapin - компьютерде орнатылган карштер TiiiMi.Карштердж сызылымы мына опциялардан

(мумкжджтерден) турады.- Кэд1мг1 (Обычный) - Heri3ri метш символдары ушж

пайдаланылады;- Курсив - создердй такырыптарды айкындау ушж

пайдаланылады;- Жартылай калындатылган (Полужирный) - сездсрд),

такырыптарды айкындау уили пайдаланылады;

204

- Жартылай калыцдат ы.и ан курсив - алдыцгы cni TypJii карштср комбинациясын 6 ipre пайдаланушы,

- Мелшер (Размер) - ерштсрдш мумкшдш молшершщ Ti3iMi (8-72 пункттер аралыгында).

Астын сызу мыналардан турады: - Жок - метшнш асты сызылмай бсйнеленсдй; - К одш п - метшнш астын тутас сызыкпен сызу;

- Тек сездер - тек сездердщ асты сызылып, сез арасындагы бос орындар асты сызылмайды;

- Коссы зы к - сездердш астын коссызыкпен сызу;- ПунктирлЫ - узбе сызыкпен астын сызу;- Туе (Цвет)- метшд! бояйтын мумкш тустер (Авто,

Кара, Кызыл, Сары т.б.) raiMi бар;- Эффектьлер курамы;- Сызылган (Зачеркнутый) - метш уетшен тутас тузу

I сызыкпен сызу (тузету кезшде пайдаланылады);Жогаргы индекс - метш символы непзп жол сызыгы

денгейшен жогары кетершедц- Темени индекс - метш символы н епзп жол сызыгы

денгейшен томен туздршед};- Жасырын (Скрытый) - метш баспага бершген кезде

кершбейдкKiinipefi плген улкен ерштер (Малые прописные) -

метш epinTepi Kimi ерштсрдш мелшершдей улкен ерштермен жазылады;

Алдын ала KeaiciM бойынша (По умолчанию) - бул батырманы бассак, “ K apin” терезесш деп тагайындалган параметрлер будан былай осы нускамен даярланып, барлык кужаттарга кслiciM бойынша пайдаланылады.

вцделш (терш ш , тузетипп) жаткан метш ш ц кейб1р фрагменттершщ карштершш параметрлер!» езгертуге

I болады. Ол ymiH сол керекп фрагмента ерекшелеп, артынан “K apin” Tepe3 eci кемепмен онын керекп параметрлерш тагайындаймыз.

Мундайда тек ерекшеленген фрагменттщ гана Kapin параметрлерй езгередй ал калган метш e3repicci3 калады.

205

Осындай тэсш мен такырыпты немесе м етш iniim ieri ескертулерд1 ерекш елеп, олардыц астын сызып немесе карайтылган калыц каршпен айкындап коюга болады.

Сонымен K apinTep сухбат терезес! аркылы оныц параметрлерш езгерту ушш:

1. Kapin форматы езгертш етгн м етш фрагментш ерекшелеу керек.

2. Ф ормат=>Карш командаларын тацдау кажет.3. Терезенщ in iK i “KapinTep” парагы аркылы Kapin типш,

мелшерш жене сызылымын тандап алу керек.Алайда жумыс барысында кайта-кайта “Kapin” сухбат

терезесш ашудыц кажето жок. Осы максат ymiH пернелерд! немесе “Ф орматтау” аспаптар тактасы батырмаларын пайдалану орынды болады.

16.1.4. М этш астын сызу

WORD редакторы метшнщ астын сызу тасшдершщ терт TypiH усынады: тек сездердщ астын сызу, дара сызыкпен, коссызыкпен ж ене пунктир (y3iK сызык) сызыкпен астын сызу.

М етш н щ астын сызу “K apin” сухбат терезесш де ж урп зш едй Ол ymiH асты сызылатын мет1н фрагментш ерекш елеп, содан кеш н “Астын сы зу” epic жолыныц батырмасын баса отырып, экранга шыккан Т1з1мдерден 03iMi3re каж етп TypiH тацдап аламыз.

16.2. Абзацтарды форматтау

Кез келген редактордагы сиякты, WORD жуйесшде де абзац деп метшнщ жаца жолынан бастап, оныц келеЫ Enter nepHeciH басу аралыгымен ш ектелген 6eniriH айтады. Абзацты жеке форматтауга болады.

Оны форматтау кезш де мынадай угымдарды пайдаланамыз:

Ш епн1с (отступ) - метш нщ сол жак шетшен абзацтын

206

алгашкы жолыныц басына деш нп аралык, жэй метш жолындагы азат жол.

Абзацтыц 6ipiHmi жолы uieriHin оц жакка ыгысумен катар, ном1рленген Ti3iM элементтерш кошл аударарлык ету ушш немесе библиографиялык эдебиеттер TiiiMin корсету кезшде, нем!рлер жолдын сол жак epic шел ген де асып жазыла бередь Бул ерекет Формат=>Абзац аркылы орындалады.

Мэтшд1 туралау - ерекеттердщ максатына байланысты терт турл1 болады; олар:

- сол жац шетке царай туралау - жей кужат метшдерш тергенде колданылады;

- оц жак, шетке кррай туралау - колонтитулдарда, ягни бел1м такырыптарын беттердш жогаргы жагына туракты куйде жазу кезшде;

L - жол ортасына к,араи туралау - такырыптардыжазганда;

- eKi жац шетше туралау - ic кагаздарын, баспахана матсриалдарын даярлауда пайдаланылады.

Табуляция - ep6 ip абзац алдында туракты азат жол даярлау yniiH жене мет1вди 6 ipHeuie багана туршде кестелеп жазганда, сол баганаларга жылдам ету yniiH колданылады.

Жол арасындагы интервал - жолдардыц ара кашыктьнын тагайындайды. Будан езге абзац алдында немесе соцында да кашыктыкты туракты eTin езгертш беру м умкш дт бар.

16.2.1. Абзацты форматтау TecLnaepi

Жаца кужат даярлаганда нуска (шаблон) параметр! (хаттар, есеп беру кужаттары т.б. ymiH) пайдаланылады. Олар жаца форматтау параметрлерш енпзгенше сакталады.

| Егер ci3 “КедймгГ’ (Обычный) нусканы пайдаланып кужат даярласацыз, онда KeniciM бойынша KeAiMri стиль пайдаланылады. Бул стиль бойынша абзац сол жак шетке карай тураланады.

Абзацты метш енпзш ген соц немесе оган дейш де форматтай беруге болады. Енпзшген м етнш форматтау

207

ушш оны ерекшелеу керек. Тек 6 ip абзацты жеке форматтау ym iH , онын алдында курсорды сол абзац im iH e орналастырса болганы.

WORD редакторы абзацты форматтаудыц мынадай тэсш дерш усынады:

- Ф о р м а т а Абзац командасы - 6 ip сухбат терезесшде абзацты форматтаудыц каж етп параметрлерш тагайындайды;

- контекст1к меню деп Абзац командасы (тышканныц оц жак п ер н е сш басканда) - алдыцгы nyHKTTeri команда эрекетш кайталайды;

- “Ф орматтау” аспаптар тактасы - эр параметрд1 тагайы ндау, сэйкес батырма басу аркылы орындалады. Осындай 6 ip эрекетпен 6 ip гана параметр тагайындалады. Егер ci3re форматтаудыц 6 ip элементш эзгерту керек болса, бул тэсш баска тэсы дер ге Караганда жылдам жузеге асырылады;

- келденец белдеу (сызгыш ) - n ierim c пен табуляция позицияларын тагайындауга пайдаланылады;

- пернелпс командалар - “Форматтау” аспаптар тактасы батырмалары сек!лд1 формат параметрлершщ 6ipiH жылдам езгерте алады;

16.2.2. Формат менюшщ немесе контекстш мешодш Абзац командасы

Форматтаудыц б1рнеше параметрлерш тагайындау ymin “Абзац” сухбат терезесш пайдаланган жен. Бул терезеш ашу ymiH формат меню шен немесе контекстж менюден Формат=>Абзац командасын тандау керек.

208

Мысалы, осы команданыц “Ш епшстер мен интервалдар” деп аталаты н парагы ф орматты н том ен деп дей абзац параметрлерш тагайындауга м ум кш дж бередк

- абзацты ц 6ipiH m i ж олыныц n ie rim c i мен ш ыгынкылыгы;

- жолдардыц арасындагы интервал;- абзац алдындагы жэне сонындагы аралык;

меттщц сол жагы, он жаты, ортасы немесе еш бойынша туралау;

- табуляция парам етрлерш тагайы ндау, “Табуляция" сухбат терезесш де жузегс асы рыл алы.

Бул терезеш Ф орм ат= ^Т абуляц и я командасын тандау немесе “Абзац” терезесшен “Табуляция” батырмасын басу аркылы аш уга болады.

16.2.3. “Ф орматтау” аспаптар тактасы ны ц куралдары

“Ф орм аттау” аспаптар тактасы абзац форматыныц накты параметрш жылдам езгертуге мумкшдж беред1 (16.4- сурет). Ол ушш керект! абзацты ерекшелеп алып, аспаптар тактасындагы керекп батырманы тышканмен басу керек. Алайда бул “форм аттау” аспаптар тактасы ны ц куралдар жиынтыгы “А бзац” сухбат терезеЫ мен салы сты рганда

209

шектеулйАспаптар тактасындагы алгашкы уш элемент - С тиль,

K apin ж эне K apin мелш ер1 epicTepiH in он жактагы багыттауыш турш д еп батырмаларын басканда уш турл1 ашылатын Ti3iM шыгады, олардыц Ш нен Kapin TnnTepi мен оныц м елш ерш тацдап алуга болады. Ж артылай карайтылган, Курсив жене Асты сызылган атты батырмалар аркылы жш пайдаланылатын сызылымдарды тагайындауга мумюндис береди Символдарды тагайы ндауга жататын соцгы элемент - Туе eci аш ы л аты н тШ м н щ кем епм ен ерекш еленген м етш фpaгмeнттepiнiц фоныныц TyciH тагайындай ала аламыз.

Форматтау кезшде метш фрагментш ерекшелеп, соцынан THicTi батырманы басу аркьшы оныц Kepeicri параметрлерш тагайындаймыз. Мундайда тек ерекшеленген фрагменттш гана Kapin параметрлер! езгередь ал калгандары 03repicci3 калады. Осындай теещ м ен метш абзацтарын ерекшелеп алып, аспаптардыц келеЫ орналаскан элементтер1 аркылы олардыц сол жак, оц жак щеттерш немесе ею шетше туралап, такырыптарды Ъртага жылжытып та коя аламыз.

Егер “Форматтау” аспаптар тактасы экранда жок болса, оны KepiHeTiH ету уш ш Тур=> А сп ап тар т а к т а с ы (Вид=>Панель инструментов) командасын тацдаймыз. Сол сетте экранга ш ыккан “Аспаптар тактасы ” сухбат терезесш де “Ф орматтау” жалаушасын тагайындап алып, ОК- ны басу керек.

16.2.4. Абзацтарды туралау

Ж олдын ею meTiH б1рдей туралау жш кездесетш форматтау Typi болып саналады. Мунда жолдагы сездердш арасындагы кашыктыктар б 1рдей болып орналасып, метш epoip жолда ыцгайлы куйде бeйнeлeнeдi

Ф ормат=>А бзац=>Туралау (Выравнивание) командасы аркылы туралау буюл м етш ге катысты деп есептелш ,

210

жумыстыц басында енпзигедг Ал, метш фрагмаптер1 ymin туралау режимдерш пайдалану аспаптар тактасы немесе пернелж команданын кемепмен жумыс ютегеннен repi елде кайда ынгайлы.

16.5. сурет. Туралау режимш щ турлерк такырып -ортага жылжытылган куйде, 6 ipHenie абзац - сол жак шетке, еюнпл абзац - он жак шетке, уплшш абзац - ею

жак шетке б1рдей тураланган

Меню командасы кемепмен туралау режнмш тагайындау ymiH келеЫ ерекеттерд1 орынданлар:

1 - mcTrepi бойынша туралануга THic 6 ip немесе бйрнеше абзацты ерекш елеу. Егер тек 6 ip абзацты туралау кажет болса, курсор сол абзацта турса жеткипюп;

- Формат=> Абзац командасын тацдап, “Абзац” сухбат терезесш ашу кажет;

- Туралау ерюш деп батырманы басып, экранда туралау турлсрш щ л з 1мш ашу кажет;

- Туралау турлерш ш KepeKTiciH тацдап, ОК-ны басыцыз;

А спаптар панел1 баты рмалары н колданы п туралау алдымен м етш фрагм ентш ерекш елеп , соцынан TuicTi батырманы басу ерекетшен турады.

211

16.2.5. Келденец сызгышты пайдалану

Келденец сызгыш немесе белдеу абзац ш еттерш тагайындаудын барлык турлерш жузеге асыра алады, оныц YCTiHC жогаргы сызык бойында сол мендердщ нэтижеЫ де KepiHin турады. Кажет болса, сызгыш бойындагы маркердй Kcpeicri орынга жылжыту аркылы оныц жаца менш енпзем1з. Бул тесш “Абзац” терезесш ашканнан repi epi жещл, epi жылдам. BipaK маркер аркылы nieriHicTi езгерту делдш - 0,25 см, ал терезе командасы аркылы e 3iMi3 кез келген менд1 жылжыта аламыз.

Сызгыштыц сол жак, оц жак шетшде ушбурыш тэр 1зд1 маркерлер бар, оларды калыцкылык маркерлер1 дейд1 (16.6- сурет), маркерлердщ орнын ауыстыру тышкан кемепмен жузеге асырылады.

i-M-M-3' i 4 i'5-i-t i-? i:l-i V i » ' U i'B-i'B ' Hi E ' t l

16.6-сурет. Келденец белдеудеп шекаралык маркерлер

Сол жактагы ушбурыш турш деп ек! маркердщ жогаргысы - абзацтыц алгашкы жолыныц сол жак шетш, ал T eM eH ric i - одан кешнп жолдардьщ сол жак шетш керсетш тур. Бул eKeyiH сызгыш бойымен белек-белек орын ауыстырамыз, кажет болса екеуш синхронды (байланыскан) турде 6ipre орын ауыстыруга болады, ол ymiH тем енп маркердщ квадратын курсормен i i i i i алып, содан кейш козгау кажет.

Оц жактагы маркер букш абзацтыц оц жак шетон белплейдь

16.2.6. Интервалдар. Абзацтыц алдындагы жэне соцындагы интервалдарды тагайындау

Эдетте, жолдар арасындагы интервал Kapin OHiKTiriHin 120%-не тец больш алынады, мысалы, Kapin Menniepi 10 пункт

212

болса, интервал 12 пункт болуы THic. BipaK ол юппрек болса, кагаз тшмш пайдапанылып, oFan коб1рск малiмет сияды.

16.7. сурет. Катар шетгерш eprypni erin алу жене оны мепнде пайдалану

Абзацтыц алдындагы жене соцындагы аралык орнына Enter nepHeciH басып, бос жол калдыруга болар е/ц, 6ipaK онын MOAUiepi каж етп шамадан артык болып к е т е т ш д ^ е н (16 .7 - сурет) едейшеп интервал MOHiH былай енпзуге болады:

- Формат=>Абзац командасын тандау;- “Абзац” сухбат терезесшщ “Шепшстер мен интервапдар”

парагын ашу керек;- А лды нда (Перед) жэне А рты нда (После) деген epic

жолдарына керекп сандык мендердп тагайындау немесе он жак uienci батырманы басып, шыккан сандар пзймшен KepeicriciH тандау. Алдын ала KeniciM бойынша аралыктар мэш пунктпен (пт) корсеплед!, оц жактагы батырманы 6 ip басу оны 6 пунктке улкейтед1.

Егер интервал мендерш баска олшеу б1рлжтср1мен берпщз келсе, керекп epic жолына сол елшеу бйрлитнщ кыскаша атын

L eHri3y ж е т к ш к п . Н епзш де, жалпы метш ymiH С ерв11С=>Параметрлер=>Ж алпы=>0 ;11неу Г н рлт команда-

• ларын орындау аркылы кажетп 6ipAiicri енпзш , ОК-ны басу керек. Word редакторында мынадай елшеу 6ipniKTepi колданылады:

213

Дюйм (“) Пика (пк) Пункт (пт) Катар (ст)

в л ш ^ 6ipJiiKTepi Сантиметр (см)

Эквивалзптер1 2,54 см - 1 дюйм 1 дюйм = 72 пункт = 6 пика 1 пика = 12 пункт = 0,677 дюйм 12 пункт = 0,677 дюйм - 1ст 1ст — 12 пункт = 0,677 дюйм

16.2.7. Жолдардын арасындагы интервалды тагайындау

Интервал жолмен салыстырылып берищщ. Жол арасындагы интервал Kapin молшерше байланысты автоматты турде тагайындалады. BipaK, ез калауыцызша, оны езгерте аласыз.

Word интервалды еселпс турмен (1, 1.5, 2, 2.5, ...) езгертещ, оган коса оныц мумкш ец Kiuii мэшн немесе дэлме-дал маши сан аркылы бередь Интервал “Абзац” сухбат терезесшщ ашылатын “Жоларалыгы” (Межстрочный) атты т1з1мдершщ кемепмен тагайындалады, оныц опциялары:

Bip аралыкты (Одинарный) - жол арасындагы интервал сол жолдагы ец улкен символ бшкппндей. Bip аралыкты интервал символ мелшершен сел-пал улкендеу болады.

B ip жарым аралыкты (Полуторный) - интервал 6ip аралыктыдан 6ip жарым есе артык болады, мысалы, символ мелшер1 10 пункт болса, аралык 15 пункт шамасында болады;

EKi аралыкты (Двойной) - 6ip аралыкты интервалдан ею есе артык кашыктык, 10 пункт символдан туратын жолдар арасы 20 пункт болады;

Минимум - Word редакторында мумкш болатын ец K in ii

интервал мэш, ол apтYpлi жагдайларды (жогары индекса) есепке ала отырып тагайындалады;

Дэлме-дал (Точно) - жолдар аралыгы букш мэтш ушш б1рдей дэрежеде болады, егер символдар киылгандай куйде болса, онда оны аздап улкейту (минимум мэнш) керек;

Кебейтюш (Множитель) - керсетшген жолдардын саны еселенген интервал, Мэш (Значение) деген epic жолына кажет манд! eHri3eMi3 (келнпм бойынша, уш катар).

Сонымен, жолдар аралыгын тагайындау y m iH :

214

интервалы езгертшуге THic абзацтарды ерекшелеу немесе жеке абзацка курсорды орналастыру керек;

- Формат=»Абзац командасын тандап, “Абзац” сухбат тере- 3eci ашылады; “Шегшгс пен интервалдар” парагына ауысу кажет;

- Ж оларалыгы (Межстрочный) деген тгамнен Kepeicri мещц тацдап ал, мысалы, Д элме-дэл (Точно) co3iH тацдап, MaHi (Значение) деген epicxe жоларалык интервалга арналган санды енпзее болганы;

- ОК- ны басу керек.

16.8. сурет Эртурл1 интервалдармен терш ген мэтш KopiHici

215

1 7 - С А Б А К

Ф О Р М У Л А Л А Р РЕДАКТОРЫ

(РеГа0кГт о п Рл ^ аМ“ аСЫ=ДаГЫ 4,°РмУ”“ аР редакторы (Р е д а к т о р ф орм ул - Equation Editor) кемепмен « у * „м в п н ш е м а т см а т и к а л ы к формулалар мен сим волдардыо р н а л а с т ы р у г а б о л а д ы . М атематикалык символдар менш аблондар кептеген кец спектрл! мумкшд!ктсрд1 камтиды.Ф о р м у л а л а р р едак тор ы н ы н к ем епм ен жазылатыно б ъ е к т ш е р г е пнтегралдар, матрицалар, белшектер, Ty6ip-л е р , к е п м у ш ел ш т ер , т .б . жатады жэне де олардын экранб е т ш д е г ч сы р т бейнелер1 принтерден басып шыгарылатынк е и л р м е Ы м с н б1рдей болады. Формулаларды форматтауб а р ы с ы н д а пайдаланылатын epinrep мен олардын с ш ™п р и н т е р к а б ы л д а й т ы н к арш терге байланысты езгерт.лу.

MYMK*H-

ныцжат

1 7 .1 . с у р еТ-

о пар реДа1СТОрфор^Уп Р

ынын ref

2 1 6

17.1. Формул ал ар редакторын к к е косу

Word ортасынан формулалар редакторын icxe косу yuiiH, енп зу курсорын кужаттын формула KipicripiAeTiH жерш е орналастырып, KipicTipy =>Объект=> M icrosoft Equation (BcTaBKa=>06beKT=>Microsoft Equation) MeHioi операцияла- рын орындау керек. Сонда тендсулер редакторыныц терезеЫ пайда болады. Сол терезеге Kepeicri формуланы енпзу кажет.

Егер обьекплер тиш т1з1мшде формулалар редакторы жок болса, онда келеа эрекеттерд1 орындау кажет:

- Microsoft Word Folder бумасында орналаскан Word Com­mands iuud бумасын ашу;

- формулалар редакторын бейнслейтш суретте тышканды ею рет шерту;

- формулалар редакторы терезесш одан шыкпай-ак жабу;- Word-тан формулалар редакторын шакыру.Формулалар редакторы жуктслгеннен кешн, оныц колдан­

балы Tcpe3eci ашылады. Ол терезе ез1нщ курылымы жагынан Word терезеане уксас. (17.1-сурет)

17.2. М атематикалык символдар жолы

М атематикалык символдар пиктограммалары бар тецдеулер редакторы терезесш деп жогаргы жол непзш ен символдар формуласына енпзуге арналган меню болып табылады: мысалы, ш еказдж белпс1, вектор символы, т.с.с. танбалар жиыны. Олардыц iui iHCH каж етп символдарды тацдауга жене оларды формула ретш де енп зуге болады. М атематикалык символдар функционалдык уксастыгы (у й л е с т т ) бойынша жеке топтарга 6 i p i к ri p i л i п орналастырылган. Символды KipicTipy ушш керекп символ турган e p i c элементш тышкан курсорымен белгшеп керсеткен жен. Соныц нетижесшде осы e p i c K e KipeTiH символдардыц толык t i 3iMi ашылады. Тышкан курсорымен тдомдеп кажетп символды тацдап алып, оны 6 i p рет шертсек, символ мэтшдеп

217

формулалар жолына енпзмздо.Шаблондар жолы математикалык символдар

пнктограммасынан темендс орналаскан. Оныц кемепмен метш ге математикалык катынастар, амалдар мен интеграл, матрица, жакша imiHAeri ернектер сиякты курдел1 объектшерд1 жене т.б. енпзуге болады. Шаблондарды метшге KipicTipy алдыцгы математикалык символдарды KipicTipy тесинмен орындалады. Bip шаблонды екшинсшщ шине кою га болады.

Мысалы, интеграл белпсшен кешн Ty6ip шаблонын коюга, ал T y6ip белгюшщ imiHe (астына) белшек шаблонын коюга болады жене т. с. с.

Формулалар редакторында енпзу курсоры басгапкыда L epni туршде болады. Келденец жене тле сызыктар формуланын Keneci элеменп кай жерге енпзшеттнш керсетеда. Формулаларды жазуда математикалык символдар мен шаблондар жолы косымша аспаптар ретшде пайдаланылады, ейткеш танбаларды тйселей пернелерден де енпзе берем1з.

Редакторда даярланган формула MeTiHre формулалар редакторы терезес1 жабылган сон гана KipicTipineAi.

17.3. Тецдеулерд1 теру

Тецдеулерд1 теру формулалар редакторын шакырганда пайда болатын кадрда жузеге асырылады. Тецдеуге пкелей пернелер тактасыныц кемепмен карапайым MeTiHAi жене формулалар редакторындагы менюден арнайы символдарды тацдап алып, оларды да енпзуге болады (17.1-сурет кара).

Формулалар редакторыныц менюшен TuicTi тацбаны тацдап алган соц, оны ж щ ш ке пунктирмен шектелген пктертбурышты енпзу уясына орналастырамыз. Буны осы шаблон аркылы енпзшетш символдардыц уясы деп те атауга болады. Курсорды THicTi уяга апарып, Kepeicri мет4ндерд1 енпзе беруге болады. Уяга енпзшген ернектерге байланысты т1ктертбурыш ез мелшер!н автоматты турде езгертш отырады.

218

Копыл гаи шаблондар кабатгасып орналаеканда, курсордын кай уяда орналасканын аныктау киынга Tycyi мумкш. Бугаи K y p c o p F a д ей ж п ернектщ асты сызылып гуратыны жене курсордын 6niicxiri снмволмен бфдей болып жыпылыктауы кемектеседь Символдарды» Dip шеи екпшпеже ету немесе бершген шаблоннан шыгу, курсорды ауыстыру пернелер!мсн жузеге асырылады. Шаблонный 6 i p уясыныц баскасына ауысуы ymin Тав nepHeciH пайдаланган жоп.

Егер кандайда 6ip ернек ерекшеленш турса, онда шаблонды шакыру барысында ол ернек автоматты турде ерекшеленген ернек турган уяга барып орналасады.

Кейбф шаблондык белплерд! коспсрнслср аркьшы жьшдам теруге болады.

Коспернелер ... ерекеттержш нетижес! —Ctrl + R T y 6 i p шаблонын KipicTipy;Ctrl + I интеграл шаблонын KipicTipy;Ctrl + [ ашылган (жабьшган) TiK жакшалар(нг Ctrl + ]) шаблонын Kipicripy;Ctrl + 9 ашылган (жабьшган) жай жакшалар(не Ctrl + 0) шаблонын KipicTipy;Ctrl + { ашылган (жабьшган) жуйел1 жакшалар(не Ctrl + >) шаблонын Kipicripy;Ctrl + F келденен сызыгы бар белшек шаблонын

Kipicripy ;Ctrl + / кигаш сызыкты белшек шаблонын Kipicripy;Ctrl + G грек символдарын енпзу режимше

ауыстыру (символ енпзмпеймен автоматты турде бастапкы режим кайта орындалады) ;

Ctrl + Н дережелш тацба шаблонын KipicTipy (жогаргы индекс);

Ctrl + L индексп тацба шаблонын Kipicripy (теменп индекс);

Ctrl + J жогаргы да теменп де индекстер! бар шаблонын KipicTipy;

Ctrl + Т, S косындылау шаблонын Kipicripy;

219

Ctrl + T, P кебейтшдику шаблонын Kipicripy;Ctrl + T, M матрица шаблонын Kipicripy;Ctrl + Т, U жол астындагы теменп символдар

шаблонын KipicripyБул жылдам коспернелер эрштерш эрекетке сейкес

келетш агылшын терминдерш бшу жолымен еске сактауга болады (мысалга, fraction - белшек).

17.4. Формуланы форматтау

Формулалар редакторынын программасы формулаларды дайындауга арналган стильдердо пайдаланады. Накты стильд1 колдану енпзшепн формуланын тишне байланысты автоматты турде аныкталады. Формуланын сырткы турщ езгерту ymiH, тендеудеп кейб1р символдар ymiH езге стиль сипаты енпзикд! немесе оларга баска стиль тагайындалады. Формулалармен жумыс icTey барысында:

- ерекшеленген объекттге баска типтеп стильдй тагайындауга болады. Дайындау стилш езгертющз келетш символдарды ерекшелеп, Стиль (Style) менкн командасымен оларга баска стильд1 тагайындацыз;

- жалпы типт1к стиль сипатын езгерту керек. Будан баска формуладапл символдар арасындагы бос орын енш де реттеуге (мысалы, символ мен онын дережеЫ арасындагы) мумкшдж бар, сондай-ак, кеп жолды ернектер тершгенде кейб1р жолдарды сол жак шетке, ал Keft6ipiH — он жак шетке (ортага), ейтпесе тецдж белпсшщ орналасуына байланысты ауыстырып орналастыруга болады;

- жеке (езш дж ) дайындау тесш ш колдану, ол ymiH алдымсн символдарды алдын ала ерекшелеШи де, Стиль=>Баска (Стиль=> Другой) командасын орындайды. Команда орындалысымен, керсетшген элементтерге баска Kapin тагайындауды талап ететш терезе пайда болады. Нак осы терезеде карштщ мелшерш езгертуге болмайтынына кецгл аударыцыз, ейткеш K apin мелшер1 енгш летш элементтер THnTepi аркылы автоматты турде аныкталады.

220

Мелшерд1 езгерту мелшер (Размер-Size-) командасы аркылы немесе елшемге катысты ез вариантынызды енпзу жолы мен журпзшедк

Метшге енпзшген формуланы ерекшелеп алып, жоюга немесе баска жолга орын ауыстыруга болады. Ал оны тугелдей улкейту (KiliiipeftTy) кажет болса, онда белгшенген формула аумапанда тышканды eKi рет шерту аркылы автоматты турде формула редакторын шакырамыз. Содан кешн формуланы тугелдей ерекшелеп алып, Мелшер=>Баска (Размер=>Другой) командасымен кажсгп K apin мелшерш c H r i 3 i n , формула редакторынан шыгамыз. Ол ymiH формуладан тыскары аумакта тышканды шертсе болтаны.

Сурактар мен тапсы рмалар1. Формулалар редакторы не ymin колданылады?2. Формулалар редакторын калай icKc косамыз?3. Объектшер тощище формулалар редакторы жок бол ган

жагдайда не icrey кажет?4. Формулалар редакторы кемепмен бершген тапсырмалар

бойынша 6ipieme формулаларды метшге K ip ic T i p i n i s .

221

18 - САБАК

КЕСТЕЛЕРД1 ДАЯРЛАУ ЖЭНЕ ТУЗЕТУ

Мэтшд1к редакторлармен жумыс icTey барысында реттелген информацияны жш пайдаланамыз. Осындай реттелген, ыкшам информацияны, кужаттарды сактаудыц ец 6 ip колайлы тэеш кестелер (таблица) болып табылады. 18.1-суретте кестелерд1 пайдаланудыц мысалы ретшде телефондык мекен-жай ютабынан узщщ келтсршген. Сондай-ак кестелер эртурл1 т1з1мдер мен т1збелерд1 каржы акпараттарын керсетуде жэне баска да осындай мэселелердщ кептеген турлерш шешуде жш пайдаланылады. Кестелердщ жйнде информацияларды кабылдауды жаксартуга арналган графикалык иллюстрациялар да туруы мумкш.

Word редакторы жумыс кезшде кептеген практикалык есептердщ орындалуын жецшдететш, ертурл!, амалдар жиынын орындай алатын кестелерд1 ыцгайлы пайдалану жолдарын усынады. Кестелермен жумыс icTeyre арналган командалар кестеш даярлау мен оны ендеуд1 жецшдетуге, сондай-ак ондагы сакталынган мэлгметтерд! реттеу мен форматтауга мумкшдш бередь

18.1. сурет. Телефондык мекен-жай ютабы

I

222

Кесте кужаттык метшнщ кез-келген жepiнe койыла бередь Кесте мелшер! кагаз парагынан улкен болуы да мумкш ,

| сондыктан ол 6 ip немесе б1рнеше беттерде орналаса алады. Мундай жагдайда Ыздер кесте такырыптарын ep 6 ip 6 eTTiH жогаргы жаплиа автоматты турде орналастыра аласыздар.

Кестеш алгаш рет даярлау y m i H Кесте=> Кестеш K i p i c r i p y

| (Таблнца=>Вставить таблицу) командасы н немесеI стандартты аспаптар тактасы ны ц К естеш K ipicT ipy

батырмасын пайдалану керек. Кесте даярланган сон, усынылган стандартты форматтарды н жиынынан е з щ 1зге каж етп форматты тандап алу yniiH Кесте=> Кестеш автоформаттау командасын пайдапанган жен. Бул тесы кестелерд1 форматтау npoueciH анагурлым жсшлдетедк

KccTeHi даярлаудын ен 6 ip карапайым ж олы— К естеш Kipicripy батырмасын пайдалану. Мунда баганалар еш метш жолынын толык eHi мен баганалар саны непзшде автоматты турде б!рден тагайындалады. Кажет болса, ep6 ip баганалар енш мунан кешн де езгерте аласыз.

Сонымен, алгаш рет кестеш даярлау ymiH тем ен д еп эрекеттер орындалады:

- даярланатын кестснш сол жак жогаргы шетше (бастапкы HyKTeci) курсорды алып бару;

• тышкан теппм ен аспаптар тактасындагы Кестеш енпзу батырмасын басы п, экранга ш ыккан ю ш кене кесте KepiHiciHAeri керскп торлар уяларын тышканмсн белгшей

L отырып, онын батырмасын ж!бермей устап туру керек. Осы кесте KepiHiciHiH келденещ не баганалар саны, тем ен п т\к

, б е л т н е жолдар саны бейнелене бастайды (мысалы, 18.2- су реттеп дей 3x4 елшемд! кесте кажет болсын);

- тыш кан курсоры н кестенщ каж етп м елш ерш е дел келетш он жак TeMeHri торына жылжытып апарыныз. Егер курсорды оцга немесе темснге жылжытатын болсаныз, онда торлар саны да (сызыктар аркылы) соган байланысты ecin отырады;

18.1. Кестелерд1 даярлау

223

- керекп торлар санын бейнелеп алып, тышкан батырмасын яабергщ з. М этш нщ курсормен керсетшген жсршдс кажетп елшемдеп кесте пайда болады.

К естеш K ipicT ipy батырмасынын кем епм ен кестеш даярлау барысында баганалар еш олардыц саны непзш де автоматты турде тагайындалады Ал егер кестеш даярлау процесш де баганалар енш езщгз тагайындагыцыз келсе, онда Кесте=>Кестеш KipicTipy командасьш пайдаланган жен. Бул команданыц орындалуы нэтиж есш де 18.3-суретте керсетшгендей “Кестеш KipicTipy” сухбат терезеы ашылады да, кестенщ кажетп параметрлерш езщ13 тагайындай аласыз.

18.2. сурет. Аспаптар тактаса аркылы кесте кою

Вставка таблицы ЩЩШММЧИспо столбцов: JIS ' ок

Чцспо строк; В Т ” Отмена |

, Щирнна столбца: ■А вто Автофрриат... |

Формат таблицы: (нет)

18.3. сурет. Кестеш KipicTipy сухбат терезеад

224

Тор сызыктары кесте уяшыктарыныц мел ш ерш белплеп корсету уппн арналган К есте=>Тор (Таблнца=>Сетка) командасы тор сызыктарын бсйнелеп кврсетуге немесе жасыруга мумкшдж беред1 Бул команда ауыстыргыштар тобына жатады, ягни команданы Gipmuii рет орындау нетижесш де экраннан тор сызыктары алынып тасталса, команданы кайтадан орындау — тор сызыктарын кайтадан экран бетоне шыгарады (18.4-сурет).

18.1.1. Тор сызыктарын бейнелеу жэне жасыру

< в - л - а « I J M B S н

18.4. сурет. Тор сызыктары керсетшген кесте

18.1.2. Кестелерд1 баптау

Жумыс кезш де мел1меттер орналаскан кестенщ параметрлсрш ж т - ж т езгерту каж етпп туады. Word редакторында кестелердй ендеудщ кептеген мумкшджтер1- уялардагы мел1меттердш орнын ауыстыру жене кеппрмелерш алу, торлардын 6Hiirriri мен енш езгерту, т.б. бар. Keneci белймдерде кестелерд1 тузетуге арналган мумшщщстермен таныс боласыздар.

8- 620 225

18.1.3. ¥яшыктарды тацдау

Тузету командасын орындамастан бурын эрекеттер орындалатын жолдарды, баганаларды немесе уяшыктарды алдын ала тандап алу керек. Word 6 ip немесе 6 ip H en ie жолдар мен баганаларды толыгымен тандауга мумкшдж беред!. Тандап алынган уяшыктарды бейнелеп корсету ушш ак-кара TycTi карама-карсы кесюндер (инверсиялы) пайдаланылады (18.5-сурет).

Кесте элементтерш тацдаудыц ец жешл карапайым Typi тышкан кемепмен жузеге асырьшады. Егер де ci3 тышканнын KOMeriMen кестенщ 6 ip уяшыгын тандап апгыцыз келсе, онда тышкан курсорын кажетт! уяньщ сол жак шепне (сызыгына) жакын орналастырыцыз, тышкан курсорды солдан оцта карай багытталган тшсызык тур1не ауысканда, тышкан батырмасын басьщыз. Ал егер тышканды ею рет шертсецгз, кёстен1ц курсор турган жолы тольщ ерекшеленш шыгады.

18.5. сурет. Тандап алынган уяшыктарды ерекшелеп корсету ушш ак-кара бейне-KopiHic пайдаланылады.

Тышканнын кемепмен кестенщ фрагменпн тацдау барысында тышкан курсоры кестеден тыс жерде де орналаса

226

алады. Бул жагдайда ерекшеленген фрагмент колемi тышкан курсорынын орналасуына байланысты болады.

Теменде тышканныц кем епм ен кесте фрагменттерш тацдаудыц ер турл1 варианттары келпрш ген:

Символдар - тышкан курсорын 6ipiHiui снмволдыц алдына орналастырьш, оныц сол жак батырмасын басып сол басулы кушнде ж1бермей устап турып, курсорды - соцгы символга ауыстырыцыз да, курсор тшсызыкка айналганда тышкан батырмасын басыцыз;

Уяшыктар - oipinmi уяшыкты немесе уяшыктын иишдепсш белплеп алыцыз да, тышканды ж1бермей устап турып, курсорды соцгы уяшыкка ауыстырыцыз;

Жол - 6ip уяшыкты тацдагандай эрекегп орынданыз, 6ipaK тышкан батырмасын 6ip рет емес, ею рет басыцыз. Екшни тес in: тышкан курсорын жолдын сол жагындагы бос кеш спкке жетшзш, курсор кнгаш тшсызыкка айналганда батырманы басыцыз (кестеден тыс жерде); б1рнеше жолды 6ipre ерекшелеу упин - тышкан батырмасын ж 1бермей, тышкан курсорын каж етп жолдар санына томен немесе жогары орын ауыстырыцыз;

Багана - тандап алынгалы турган багананын жогаргы бос кешсппне курсорды апарып, курсор томен караган тшсызыкка айналганда оныц батырмасын басыцыз (кестеден жогары); бгрнеше баганаларды б1рден ерекш елеу ymiH - тышкан батырмасын басулы куш нде ж 1бермей устап турып, курсорды кажетп баганалар санына оцга немесе солга орын ауыстырыцыз;

Кесте - барлык жолдар мен баганаларды тугел ерекшелеп алыцыз, эйтпесе 6 ipiHnii жолды толык ерекшелеп алган соц, Shift nepHeciH басып турып, соцгы жолды ерекшелешз.

Ж олдарды, баганаларды ж эне толыгымен кестеш ерекшелеу уиин Кесте м еню ш деп Ж олды ерекш елеу , Багананы ерекшелеу немесе Кестеш ерекшелеу командалары пайдаланылады.

227

18.1.4. ¥яшыктардыц орнын ауыстыру жэне кеппрмесш алу

KecTeHi даралап, оны мел1меттермен толтырган сон, кестедеп мел1меттердщ орналасуын езгерту де жш кажет болып жатады. Word редакторында кесте уяшыктары йппндеп мел1меттерд1 баска орынга ауыстырудын жене олардын KeuiipMeciH алудын кептеген мумкшджтер1 бар.

Bip немесе 6ipHenie уяшыктар 1ппндеЙ мел1меттерд! баска орынга ауыстыру немесе олардьщ кеппрмесш алу ymiH келес1 ерекеттер орындалады:

— орны ауысатын немесе KemipMeci алынатын уяшыктарды, жолдар мен баганаларды алдымен тандап жене ерекшелеп алу;

тышкан курсорын ерекшелеген уяшыктыц мацында онын Typi оцнан солга карай багытталган тшсызык Typi не келгенше орын ауыстырып козгау;

— келеЫ орындалатын ерекет белплеп алынган элементтерд! жылжытамыз немесе кеппрмесш аламыз, соган байланысты болады. Белпленген элементтердш орнын ауыстыру ymiH б1рден тышканнын сол жак батырмасы басылады. Ал олардыц KeuiipMeciH алу кажет болса, онда алдымен Ctrl пернесш басып турып, сонан кейш тышканнын сол жак батырмасын басу керек. Сонда экранный теменп жагындагы калып куй катарына соган сейкес мел!мет (кайда жылжытылады немесе кепйршед! деген) шыгарылатын болады;

— орны ауыстырылуга немесе Kemipmyre ти!с мел1мет баратын уяшыкка курсорды жетюзу;

— тышкан батырмасын коя беру.Кестенш уяшыктарындагы, жолдарындагы жене

баганаларындагы мел1меттерд1ц орнын ауыстыру, KemipMeciH алу кезшде алмастыру буфер1н де пайдалана аламыз. Оныц жумысы Тузету (Правка) менюшдеп Циып алу (Вырезать - Shift+Del), Кепирме алу (Копировать - Ctrl+Ins) жене K ipicTipy (Вставить - Shift+Ins) командаларыныц немесе стандартты баскару тактасындагы соларга сейкес батырмапардыц кемепмен жузеге асырылады.

228

SiСтрока Столбец |

I f lV • ------- - '

UJfipv*-»* с т о п б ц о а 1- 5 ; ^ | 2 3 i

■ н иt t l W M P Ч в К Д У CTOflOUoK.V. - - И о ^ М с й 4S f l

• г^ ’сдё!А>*-ц>г' ̂г- голбец | CflppyiOWH ц о я6 я > |

*"* вр^под& .-р

«Ж I Отмена—

18.6. сурет. Баганалардын енш езгерту терезеа

18.1.5. Баганалардын eniii езгерту

Егер кестен! даярлау барысында баганалар еншш сандык мендерш накты керсетпесешз, онда баганалар еш , кужат жолыныц еш баганалар санына байланысты б1рдей енджке ие болады. Кесте мен кужат жолыныц шекаралары сейкестенедь Кестемен жумыс icTey барысында багананыц немесе жеке уяшыктыц ешн езгерту кажет болуы мумкш. Ол ymiH тордыц немесе багананыц оц жак шекарасын курсормсн ауыстырамыз, ейтпссе келденец сызгыштагы баганалар маркершш орнын ауыстырамыз немесе Кесте=>уяшыктар б ш к т т мен eHi” (Таблица=> Высота и ширина ячеек) командасын пайдаланса да болады.

Тышкан кемепмен багана енш езгерту ушш тышкан курсорын багананыц оц жак шекарасына орналастырамыз. Соныц нэтижесш де курсор OHFa ж ене солга карай багытталган тшсызык туршс айналып, багана енш езгерту мумкшдйгше ие болады. Ешй тышкан батырмасын басып, кажетп багана енш алганша маркер:и жылжытып, тек сонан кешн гана тышкан батырмасын босатамыз.

Егер жылжытпас бурын с\з толыгымен 6ip багананы тандап алсацыз, онда тек сол багана мен шекаралас багананыц

229

CHAcpi озгсредк Ал егер 6 ipAC-6 ip уяшыкты тацдамайтын болсаныз, онда сол курсор (маркер) турган багана сш гана езгертолетон болады. Алайда, егер ci3 алдымен 6 ip немесе 6 ipiiciuc уяшыктарды (6 ipaK барлык багананы емес) тандап алатын болсаныз, онда тек тандап алынган уяшыктар сш езгеретш болады.

Кесте мапошдеп “¥яш ы кты н б ш к т т мен а п ” командасы с1здерге 6 ip команданын колем in де б!рден oipHenie баганалардыц енш б1рден етш орнатуга, сондан-ак белгии- oip мэнге тен баганалардыц эркайсысынын ендерш белек- белек таганы ндауга м ум кш дж бередь Будан баска бул команданын кемепмен баганалар еш мен бшктогш езгертуге болады. Ол ymiH К есте= > ¥ я ш ы к тар oiiiKTiri мен ен 1

(Таблица=^Высота и ширина ячеек и столбцов) командасы орындалып, экран бетоне сухбаттасу терезес1 шыгып, оган каж етп параметрлер тагайындалады.

18.1.6. Кесте жолдары и баскару

Ж ацадан даярланган кестеде барлык уяшыктардын 6 niKTiri б ip деп болады. Метонд1 енп зу барысында уяшык бшктоп енпзш ген жолдар санына сейкес езгерш отырады. Уяшыктар бшктогш езгерту ymiH аздер ток белдеу сызгышын немесе “Уяшыктардын 6 niKTiri мен еш ” сухбат терезесш пайдалануларыцызга болады. Егер тез арада тек 6 ip жолды бастау кажет болган жагдайда гана, ток белдеу сызгышын пайдаланган жен. Бйрнеше жолдарды б i рдей етш алу ymiH “Уяшыктардын 6 niicriri мен енГ’ сухбат терезесш пайдалану керек. Осы тсрезеш ц тагы 6 ip артыкш ылыгы - жолдар 6 niKTiriHiH накты сандык мендерш де беруге болады, ол белдеу сызгышынын кемепмен icKe аспайды.

BipHciue жолдардын oniKTiriH 6 ip м езплде б ip д ей eTin езгерту ymiH келеа ерекеттерд1 орында:

- 6 niKTiri езгертолетон жолдарды тацдау керек;— К есте= >¥яш ы ктарды н 6iiiKTiri мен ен! командасын

тандап, “Уяшыктардын бшктоп мен еш” сухбат Tepe3eciHiH

230

“Жол” парагына ету кажет, нетижесшде сукбат терезеЫ 18.6- суретте коре сто л ген турге енедг

Жол би1кт1г! (Высота строки) опциясы келеЫ мэндср;п тагамындауга мумкждш бередк

Авто - ен бшк уяшык бойынша жолдар бшктогш тагайындайды;

Минимум - жолдардын ен Kinii (минималды) 6HiKTirin бсрсд1. Егер уяшык iiuiim eri информация бшктоп минималды бшктоктен асып кетсе, онда сол информацияныц сиюына мумкшдж беретон бшкток орнатылады;

Д элме-дэл (Точно) - уяшыктыц бслпленген бшктогш бередк Егер уяшыктыц iniiHAeri мел1меттер бшктоп белпленген бшктоктен асып кетсе, онда оныц тек керсетшген мелшсршдсп б о л т гана бейнеленедь

Осы опциялардыц oipin тандап алу кажет.Егер опциялардыц М инимум немесе Д элм е-дэл мэш

тандалынган болса, онда кажетто сандык шаманы Мэн (Значение) epiciHe енпзу керек. Сандык маши олардын елшем 6ipniKTcpiH (пт немесе см) накты керсету аркылы пунктпен не сантиметрмсн беруге де болады.

Егер баска жолдарды форматтау кажет болса, сол парактагы КелеЫ (Следующая) немесе Алдыцгы (Предыдущая) батырмаларыныц кемепмен кажетп жол га ету керек, сонда Жол 6niiC Tiri (Высота строки) ep ic i такырыбында ецделетш жол HeMipi керсетолш туратын болады.

Соцында ОК батырмасын басу керек.

18.1.7. ¥яшыктарды, жолдарды жэне баганаларды Kipicripy жэне жою

Кесте даярланган сон, ci3 огам жолдар мен баганаларды, уяшыктарды косымша Kipicrripy немесе кейбйрш жоя отырып оныц курылымын езгерте аласыз. Кесте курылымына KipicripLneTiH бфнсшс езгертулердй тек 6 ip команданын - Кесте менкиндеп Kipicripy (Вставить) жане Жою опциялары

231

аркылы орындай аласыз. Оныц накты T y p i команданы шакырмас бурын кестенш кандай элементтер1 (уяшыктар, . жолдар немесе баганалар) тандап алынганымен аныкталады.

Жолдарды немесе баганаларды косымша KipicTipy келес1 I эрекеттердщ орындалуын талап етедк

- жолды немесе багананы тацдап алыцыз (ол ci3 жолдар немесе баганалар коскыныз келе ме, жок па, соган байланысты); - К есте меню ш ен “Ж олдарды K ipicT ipy” (Вставить строки) немесе “Баганаларды KipicTipy” (Вставить { столбцы) командасын танданыз.

К есте=>Ж олдарды K ipicT ipy командасын тацдаганда жаца жол агымдагы жолдыц ж огаргы жагына, ал оныц 1 томснг1 жагындагы барлык жолдар томен карай жылжиды (18.7-сурет). Багананы KipicTipy барысында жаца багана агымдагы багананыц сол жагына косылып, оныц оц | жагындагы барлык баганалар оцга карай жылжиды (18.8- сурет). KipieripmreHHeH кешн осы жаца жол немесе багана агымдагылар болып саналады.

К есте MeHioiHiH командаларыиыц орнына жолдар мен баганаларды KipicTipy барысында стандартты аспаптар тактасы ндагы сол эрекеттерге сэйкес батырмаларды колдана аласыздар.

Егер ci3re кесте соныиа жаца жол KipicTipy кажет болса, онда кестенш соцгы уяш ыгына барып, Tab nepHeciH басыцыз.

!Таб.№ | Должность Зарплата Задолженность Дата 1| 1 ‘Заведующий

i отделом10 ООО 500 1207.01.;

j 2 j Главный ! специалист

8000 300 1207.01.

|Спецвалвст ! 1 категории

4 500 200 1107 01.1

18.7-сурет. Жаца жол KipicTipy

232

b£Jk | Дшшвкть j Зусаг» j Заяпюиамть | Дата 'З а в гд ш ц ш 10 ООО 500 j 12 07.01.

СПДЕП(Ш_ _2 -Гмай Ш П 300 р !

спадают3 . С ш д а л ж т j 4 500

1 К2ГЗОЯЕ

18.8-сурст. Жана багана KipicTipy

Кесте соцына (он жак шетше) багана KipicripyAin озше тан cpcKuicniri бар жэне ол ушш мынадай эрекеттер Ti36cri орындалады:

— курсорды ксстенш сонгы жолына апарып, ш ета багананын сыртына орналастыру керек;

- Кесте=>Багананы белплеу командасын тандау кажет.Кесте=>Баганалар KipicTipy командасын орындау немесе

аспаптар тактасындагы Баганалар KipicTipy батырмасын басу керек.

Егер кесте сонына тагы oipuciuc баганалар Kipicxipy кажет болса, онда Тузету=>Баганалар K ip icT ipy ji кайталау (Правка=>Повторить вставку столбцов) командасын танданыз немесе F4 пернесш канша багана коскыцыз келсе, сонша рет басыныз.

Кесте соцына бйрден б!рнеше баганаларды Kipicripy ушш, кестеш н он жагынан бастап, ci3re канша багана Kipicripy керек (егер бул мумкш болса) болса, сонша багананы ерекшелеп алыцыз да, сосьш Kccre=>Hai аналарды Kipicripy командасын орындацыз немесе аспаптар тактасындагы Баганалар KipicTipy батырмасын басыныз. Нэтижссшде баганалардыц кажетп саны косылады, 6ipaK олар KecreHin ортасында орнапасатын болады. Мунан ксЙ1н кестеш н соцында орналаскан баганаларды кайтадан ерекшелеп, олардыц мэл1метш Kepeicri орнына орналастыру керек.

Жолдарды (немесе баганаларды) жою уппн, cb сол элгменттерд!

233

тацдап алыцыз, содан кешн Кесте=>Жолдарды жою немесе Кесте=>Баганаларды жою командасын орындацыз. Кесте=>Жолдарды жою командасын орындау нэтижесшде тандап альютан жолдар жойылады, ал одан томен орналаскан жолдар жогары жылжиды. Баганаларды жою барысында жойылган баганалардын оц жагында орналаскан барлык баганалар солга карай жылжиды.

Баганаларды немесе жолдарды толыгымен KipicTipy немесе жою мшдет емес. Кобшесе оларды б1ртшдеп, жогарыда карастырылып откен жолдар мен баганаларды KipicTipy (жою) эрекеттерйндей eTin, орындаса да болады.

Егер де Ызге уяшык ш ш депт тазарту (ягни уяшыктьщ озш калдырып оныц Ш ндепсш жою) кажет болса , онда сондай уяшыктарды ерекшелеп алыныз да, Del немесе Backspase nepHeciH басыцыз.

18.1.8. Кестелер такырыбын даярлау. ¥яш ы ктарды 6ipiKTipy

Егер де ci3 такырыпты тщелей кестеде ориаластыргьщыз келсе, онда 6ip жолдын 6ipHeme уяшыктарын 6ip уяшыкка 6ipiKTipy кажет болуы мумкш. Осыган уксас мэceлeнi, мысалы узын мэтiндi кестенш 6ip жолына орналастыру к e з iн д e немесе графикалык бейнеш (cy p e rri) кесте im iH e KipicTipy барысында шешуге тура келедь Word программасы 6ip жолда катар орналаскан торларды 6ip торга 6ipiicripyre мY мкiндiк бередг. Сонымен 6 ip re олардыц in iin ae ri мэл4меттер де 6ip уяшыктыц imiHe 6ipiKTfpiiiefli:

Bip жолда катар орналаскан 6ipH em e уяшыкты 6ipiKTipy ymiH K efleci эрекеттерд1 орындау керек:

- бipiктipiлeтiн уяшыктарды тацдап алыныздар (18.9- сурет);

- Кесте=>¥яшыктарды 6ipiicripy (Таблица=> Объеденить ячейки) командасын орындацдар. Hэтижeciндe тацдап алынган уяшыктар бipiктipiлeдi (18.10-сурет). Кажет болса уяшык iuiimxeri мэлiмeттepдi бэлек форматтай аласыздар.

234

Я Г SB T iT F oT

18.9. сурет. EipiKTipy ymiH уяшыктарды тацдау

С вед е н и ю эад с яж евво с п сетруяввк-.э

Тлб Ь Д о л ж ж ть | Эфкягтэ Э ая л в гп к кть | Д " «1 laaejivxcpA

отдвжм10 ООО 500 12 37 0! <

I i Г а а я Л! f i f M n т

1 8 000 300 12 07 01.1

Г 3 Ссеааялст' 1 c m той И

4 500 200 12 37.01

18.10. сурет. Кесте такырыптарын жазу кезждеп уяшыктарды 6ipiKTipy

18.1.9. Уяшыктарды белжтерге белу

Уяшыктарды белжтерге белу, o ip iк r iру Kepi операция болып табылады. Оныц кемепмен 6ipiKTipinreH уяшыктарды бастапкы калпына келпругс болады. Мунда метжд1 уяшыктарга белу символдар санымен аныкталады.

Сондай-ак 6ip i K T i p y нетижесш де пайда болмаган уяшыктарды да белуге болады. Мундайда 6ip уяшыкты канша уяшыктарга белу керек болса, соншасына тецдей етш беледь

Сонымен, белуге арналган 6ip немесе бйрнеше уяшыкты тацдап алыцдар.

Кесте=>¥яшыктарды белу (Таблица^Разбить ячейки) командасын тацдасак, нетижесшде экранда “Уяшыктарды белу” сухбат терезезд пайда болады (18 .11-сурет). Сол терезенш “Баганалар саны” енпзу epiciime баганалар санын бейнелейтш жана сандык менд1 enri3in, OK батырмасын басу жеткшкть

235

iJiuw столбцов: Да йЧисло строк: ШГ-̂1

№/ Объединить перед резбиением

| 1 « L . . . о™**.-}18 11. сурет. “Уяшыктарды белу” сухбаттасу терезес!

18.1.10. Кестелерд! форматтау

С1здер кестедеп мел1метп жещл epi тез окуга мумюндйс беретшдей eTin форматтай аласыздар.

Уяш ыктардын iniiHfleri м eлiмeттepдi форматтау ymiH едеттеп м епш и форматтау тэсш дерш колдануга болады. М ысалы, спздер шрифт турш , елшемш жене сызылымын езгерте аласыз. Формат командасы усынатын барлык (бурыннан таныс) ерекеттерд1 пайдалануларынызга болады. М ысалга, жол аралык интервалды тагайындап, оныц шеттерш туралауга жене ол ymiH контекспк-теуедщ менкхш пайдалануга мумкшдпс бар. Контексик менкш тышканнын оц жак батырмасын басу аркылы шакыруга болады.

Будан баска да тжелей кестеш керкемдеу элeмeнттepiн K ipicT ipyre болады (кестеш белу сызыктары, оны жиектеу ж ене т. с. с). К естеш керкемдеуге арналган алдын ала аныкталган стильдер жиыны бар, солар аркылы кестеш форматтау эд ктерш карастырайык.

18.1.11. Кесте=>Автоформат командасы пайдалану

Кесте=>Автоформат (ТаблицамАвтоформат) командасы кестен! керкемдеудш алдын ала аныкталган стильдерш пайдалану кестеге кеЫби тур беруге кажего уакытты едеу1р

236

кыскаргуга мумкшдж бсрсд1. Олардыц кемепмен уяшыктарды жнектеу мен iuiTepiH бояуды, шрифт Typi мен TyciH, сондай-ак уяшыктардын MeniuepiH, олардыц ш ш деп мэл1меттерге сейкес автоматты турде езгерту параметрлерш жылдам тагайьшдауга болады.

Сонымен, кестеш форматтау уппн курсор кесте iiuiHe орналасуы THic.

К есте=>А в гоф орм а г командасы н тацдасак , соныц н эти ж ееж де экран бетш е 1 8 .12-суретте корсеп лгендсй “Кестеш автоформаттау” сухбат Tepe3eci шыгады.

Алдын ала аны кталган форм аттар т1з1мшен ез талабы ны зга сейкес келетш форматты танданы з. Ол тацдалы нган ф орматты ц сы рткы Typi “У л п ” (О бразец) бел{м1нде бейнеленед1 де тацдауды жецшдетедь

Егер пайдаланы латы н ф орматтагы керкем деу элсм енттсрш ш б1рсыпырасын калдырып, ал кейбйр элсменттерш езгертм вдз келсе, “П айдалану” белймш деп сейкес жалауш аларды алып тастацы з (Ж и ек теу , K apin , А втотацдау, Imiii бояу, Tyci). Сонын нетижесш де “У л п ” 6eniMi де езгертулерге сейкес форматта керсетшепн болады.

18.12 сурет “Кестеш автоформаттау” сухбат терезеЫ

Ал автоформатты кестенщ тек белпл1 oip бел1гше пайдалану уппн, ‘'Квркемдсуд1 езгерту” (Изменить оформление)

237

бел?мшде форматы езгерплетш кесте белш н атап корсету кажет (мысалы, Т акы ры п жолы, Eipmuii багана, Сонгы жол, Сонгы багана, т с.с.).

Ец сонында ОК батырмасын басу керек.

18.1.12. Кесте ж актаулары ны ц форматтарын тандау

W ord редакторы жеке уяш ыктаРра’ ж олдарга, баганаларга ж ене толыгымен кестеге ж актаулар косуга мумкшдш беред!. Мысал ретшде 18.13-суретте жактаулар кемепмен кестенш сырткы туршщ езгерушщ 6ip варианты керсетшген.

• • "fcstHHX о Ш & п с п к т а сотрудиахсв •

Табл. Лалжммть Ъ р л п Д и »1 Зяед о д ш *

о о а ш>0 ООО MU 12 <77 С1

Гхш сЛ 1000 300 12 77 81

3 С Д -ап дс: 1 в е л а

4 SOB 300 12C7CI

18.13-сурет. Ж актаулардыц кестеш форматтауда пайдаланылуы

18.14-сурет. “KecTeHi жиектеу жене iniiH бояу” сукбат терезесш ш “Ж иектеу” парагы

Жактауды барлык кестеге немесе оньщ жеке элементгерж

238

косу ушш мынадай ерекеттерд1 орындауды уеынады:- жактау iiuiHe алгыцыз келетш уяшыктарды танданыздар

(немесс толыгымен барлык кестеш);- Ф орм ат= > Ж и ек теу ж ене in iin бояу (Формат=>

Обрамление и заливка) командасын тандап ал, “Ж иектеу жэне iuiiH бояу” сухбат терезесш деп “Ж иектеу” парагына опш здер (18.4-сурет);

- Т ип Ti3iMiHeH стиль Typi мен ж актау сызы гы ны ц калыцдыгын танданыздар;

- Туе (цвет) Ti3iMiHeH сызык TyciH тацдау керек;- “Жиектеу” (Обрамление) бел1мшен жактау турш (Жок,

Жактау, Тор) тацдап алыцыз;- О К батырмасын басыныз.“Ж иектеу” y n ric i кестенш езгеруш ен к е ш н п сырткы

Typi жайлы TyciHiK алуга мумюндш бередк Егер ci3 тацдап алынган сызыкты жойгыцыз келсе, “С ы зы к” белймш деп Ж ок nyHKTin танданыз.

18.15-сурет. “Кестен1 жиектеу жэне iniiH бояу” сухбат терезесш деп “IniiH бояу” (Заливка) парагы

Б1з кестен1 толыгымен жактау imiHe енпзу немесе кестешн тацдап алынган уяшыктарын жактау мен коршау жолдарын карастырдык. Будан баска кесте уяш ыктары iiuiHAcri создерд1 де жактаумен коршауга болады.

Кесте торлары н жиектеу аспаптар тактасы ндагы

239

батырмалармен де онай орындалатыны сстерщ1зде болсын. Ол ушш торларды ерекшелеп алып, Kepeicri батырманы шертсе болтаны.

Кесте элементтершш кейб1р тушвдй сездерш белгш 6ip туске боялган фонмен толтыру аркасында оган тез назар аудару KepeicririH де корсете аласыздар. Ол у пин “Коркемдеу жене imiH бояу” сухбат терезесшдеп “1шш бояу” (Заливка) парагын пайдалану усынылады (18.15-сурет).

18.1.13. Жолдар мен баганаларды нем1рлеуУяшыкты нем1рлеу ymiH Ф о р м ат^Т Ы м (Формат=>

Список) командасын немесе “Форматтау тактасындагы” Нокпрленген Ti3iM (Нумерованный список) батырмасын пайдалану керек. Бул теешмен баганаларды, жолдарды немесе ерекшеленген уяшыктар тобын нем1рлеуге болады.

“Форматтау” тактасында орналаскан “Ном1рленген т1з1м” батырмасы кемепмен уяшыктарды ете тез нем!рлеп алуга болады. Алайда, бул жагдайда нем1рлеу ушш “Тшм” (Список) сухбат терезесш деп таганындалган стиль пайдаланылатын болады (18.16. сурет).

18.16. сурет. “Кестедеп нем1рлеу” сухбат терезеа

Ном1рлеуд1 журпзуге кажетп уяшыктарды, жолдарды немесе баганаларды тандап алындар. Егер Ызге жолдарды нем!рлеп шыгу кажет болса (ягни ер жолдыц 6ipmnii уяшыгьш), 6ipiHmi багананы ерекшелещз, ал баганаларды нем1рлеу ушш 6ipiHmi жолды ерекшелеп алыныз.Мунан кешн “Форматтау”

240

тактасындагы Нолпрлеш ен т1з!М батырмасын басып, экранга шыгатын “К естедеп нем^рлеу” сухбат терсзесж сн Kcjicci опциялардын 6ipiu тацданыз:

Ж ол бойы нш а (По строкам )- жол уяшыктарын бipiнси кешн 6ip iH , жолдан кешн жолды немйрлеШй;

Багана бойынш а - уяшыктарды жогарыдан томен карай, содан кешн баганадан кешн багананы ном1‘рлейдц

¥ я ш ы к т а те к 6ip н ом ip — осы аттас жалауш а тагайындалган болса, онда уяшыкта тек 6 ip HOMip болады. 0p6ip уяшыктагы e p 6 ip сездерге тугелдей HOMip кою y m iH , жалаушаны алып тастау кажет;

ОК батырмасын басыныз.

18.1.14. Кестелерд1 белш терге белу

Ксстелермен жумыс ic re y барысында 6 ip KecTeHi онын арасына метш немесе сурет косу ymiH eKi белшке болу кажет болуы MyMKiH. Осындай кезде KecTeHi eK ire белу уш ш, курсорды белш у сызыгынан кеш нп жолга орналастырып алып. Кесте=> К естеш белу (Т аб л и ц а^Р азб и ть таблицу) командасын орындау керек немесе Ctrl+Shift+Enter псрнслерш басу керек. Муныц нэтижес1нде кесте eKi белжке белш едц ал eKi белш тщ арасына калыпты форматталган абзац MapKepi койылады. Егер де ci3 белуд1 токтаткыныз келсе, ягни бул ер екегп болдырмау ушш абзац маркерш

[ алып тастаныз.Егер кесте кужат басынан басталатын болса, MS Word

кесте алдына абзац маркерш кояды. Абзац маркерш * косудыц альтсрнативпк Tecm i ретш де курсорды 6ip inm i

уяшыкка орналастырып, E nter nepHeciH басу керек.

С урактар мен тапсы рмалар1. Кай жагдайларда кестеш пайдалану керек?2. ©з дос-жарандарыныздып мекен-жайы мен телсфондарын

корсететш Ti3iM жасацыздар.Осы мел{меггерд{ кесте туршде дайындау кажет.

241

19-С АБАК

WORD РЕДАКТОРЫНДА ГРАФИКПЕН ЖУМЫС 1СТЕУ

Word баска программалардан графиктерд! KipicTipyre, сондам-ак езшщ кескшдерш даярлауга мумкшдж бередь Кужат imiHe сыртта даярланган гр аф и т орналастыру ymiH | KipicTipy=>CypeT (Вставка=>Рисунок) командасын орындап, Ш нде сол сурет орналаскан файлдыц атын корсету керек. График туршдеп (иллюстрация) суреттердщ K o m ip M e c iH

алдымен алмастыру буферше ауыстырып, соцынан барып I оны курсор турган орынга буфер аркылы да KipicTipyre 1 болады.

19.1. Графиктерд1 орналастыру принциптер1

Word сырттан алынган графики метш элемент ретшде орналастырады, ягни оны баска шамадагы мэтшдйе символ ретшде карастырады. График бастапкы даярланган кёздеп мелшер1мсн меинге KipicTipmeAi. Егер график мeлшepi метш жолагыныц мелшершен асып кетсе, онда кескш сол метш жолагына сай масштабталады. Графики KipicTipy кезшде ! кеекшдерд1 орналастыру ym iH мэтш жолдары автоматты турде ыгыстырылады. Курам ын да граФик бар мэтпш жана J жолга косу кезшде сурет мэпнмен 6ipre темен-жогары жене оцга-солга орын ауыстыратын болады.

Графикпк элeмeнттi ерекшелеу ym iH, оныц кез келген I нуктесшде тышканды шертсе жеткш жп, сонда график шекаралары бой ымен юшкене квадраттар пайда болады. Мэтш пшндеп ерекшеленген графикке баска элементтер сиякты турль турл1 ендсу icTepiH журпзуге болады.

Графикто метон жолдарына ыцгайлы турде орналастыру ym iH , оны кадр im iHe ауыстыру керек. Ол ymiH алдымен графики срекшелейм1з де KipicTipy=>Kaflp (Вставка=>Кадр)

242

командасын орындаймыз. Нэтижесшде ш ш д е ерекшеленген графип бар кадр даярланады. Егер кадрда тек сурет кана болса, онда кадр мелшер1 сол сурет мелшер1мен аныкталады: сурет масштабын езгерту аркылы кадр мелшерш езгерте аламыз.

Кадрды ынгайлы орналастыра отырып, суретп мот in бетшщ кез келген жерш е жайгастыруга болады. Алдын ала аныкталган KeniciM бойынша метш iiuinae графиктш алгашкы KeiuipMeci турады. Жумыс 1стеу процесшде алгашкы файл езгергенмен, метш imiHe орналастырылган кесюн e 3repicci3 сакталады.

Кужатта орналастырылган графистт жацарту мумюшнпне кол жетюзу y m i H кесюшн M O T in re ецшру кезшде

Y Байланыстар (Связи) опциясын тагайындау кажет. вю ш ш ке орай, кужатка бурын орналастырылган суреттер ymiH “бастапкы файл - сурет” байланысын тагайындау карастырылмаган.

Графики тупнускасына байланысты жанартып отыру ymiH, алдымсн оны ерекшелеп, сосын Тузету =>Банлаиы сгар (Правка=>Связи) командасын орындау керек. Сол кезде пайда болатын терезеде тупнускамен байланысты аныктайтын жол ерекшеленедг Осы сетте Ка нр ж ацарту (Обновить сейчас) командасын орындау аркылы байланыс орнатылады. Осы терезеде 6ip суретп баска суретпен ауыстыруга болады, ол ymiH алгашкы нусканы езгерту операциясын орындау кажет, сонда метш де бурынгынын орнына жаца сурет койылатын болады.

Эдетте баспага шыгару алдында кужаттыц e3repicTepi мен байланыстарын автоматты турде жацарту ici баспа опцияларында тагайындалады. Сондыктан метш принтерге басылган сайын трафик те жанарып отырады.

Кейде метш iiu iHc сурет кеплрмесш орналастырмаса да болады (тек сырткы нускамен байланыс орнатылады), осьтын ссебйсн м ентик файлдын мелшерш кшпрейтугс болады, 6ipaK бул режим м епш п оку кезш де суретп сырттан енпзу каж еттиппне байланысты карап шыгу жылдамдыгын ете баяулатып Ж1бередь

243

Сондай-ак мэтшдер арасында машмет алмасу барысында сурет тупнускасы файлын да мэтшмен 6ipre жетюзу керектпт жайлы ойланган жен.

Графиктж элементтерд1 редактордын ез мумкшднггертен де дайындауга болады. Word-та сызыктарды, туйык аймактарды (толтырылган немесе inii бос), imiHe мэтш орналаскан тертбурыштарды (рамка) т. б. салуга болады (кешнп сабактарда толык карастырылран).

19.2. Word-та cyperrepfli даярлау

Карапайым графикалык элементтерд1 (тузу сызык, кисык, сызык, денгелектер, inii боялган, боялмаган кепбурыштар, мэтшмен толтырылган тжтертбурыштар) Word курамындагы графикалык редактордын кемепмен даярлауга болады. Салынган сурет элементтер1мен жумыс icrey тек редактордын парак беттерш белплеуд1 карап шыгу режимшде гана болады. Word программасы осы режимде сурет салуга талаптану кезшде автоматты турде ауысуга тырысады.

19.3. Графикалык редактордын аспаптары

Сызык - Word графикалык редакторынын ен карапайым геометриялык элемент сызык. Сызу ушш экранный теменп жагындагы Сурет салу аспаптар тактасындагы тузу сызык KecKiHi турган батырманы шерту жеткшжть

Тышкан курсорын тузудш бастапкы HyKTeciHe орналаетырып, сол жак батырманы баса отырып, сызыктын соцгы нуктес1не дейш тузу сызык сыз. Осылайша тузу сызык сызу жеткшкп курдел1. Егерде оны горизонтпен 0°, 30°, 45°, 60° немесе 90° бурыш жасайтын епп орналастыру керек болса, сызыкты сызу процесшде Shift nepHeciH жШермей устап туру кажет .

Сызыкты даярлап алган сон, онын TeHiperiHAe тышканды eKi рет шертсещз, экранга “Салынган объект” (“Рисованный

244

объект”) деген сухбат терезеЫ шыгады. Енд| сызык параметрлерщ ягни оныц сызылу стн лж (тутас немесе пунктирлО, тусж , калыцдыгын жэне т. б. (19.1-сурет) тацдап алуга болады.

Бул сухбат терезесш “Сурет салу” аспаптар тактасындагы сызыктыц бйрнеше Typi бейнеленген батырмалар кемепмен де шакыруга болады.

19.1. сурет Тузу сызыкты форматтау экраны

Денгелектер мен эллипстерд1 де осы аспаптар тактасынын кемепмен даярлауга болады. Ол ушш эллипс бейнеы турган батырманы ш ертш , сосын курсорды бастапкы нуктеге орналастырып, тышканныц сол жак батырмасын басулы куйде устап турып, эллипсп кажетп мелшерге д е й т улкейту керек. Осы ерекетп орындау кезшде эллипс центр! де ауысып отырады, оны 6ip нуктеге орныктыру уцин Ctrl nepHeciH басып устап турса болтаны. Шецбер суретш салу ymiH, сурет салу барысында Shift nepHeciH Ж1'бермей устап туру керек, оньщ да центрш ауыстырмау ушш Ctrl жене Shift пернелершщ екеуш де Ж1бсрмей устап турута болады.

Т1ктертбурышты тургызу ушш алдымш оныц беинеЫ турган батырманы шертш, содан кешн курсорды пктертбуры ш тебелершщ 6ipiic сейкес келетш нуктеге апарып тышканныц сол жак батырмасын басып, оны ж1бермей устап турып Tiктертбурышты толык етш салу керек. Ctrl пернесш басып турып тастертбурыштын цопрш белгш 6ip орынга бекпуге болады. Ал

245

квадрат суретш салу yuiiH, оны салу барысында Shift пернгсш басулы куйде устап туру кажет. Алдынгы жолдардагыдай Ctrl жэне Shift пернглерш де б1рдей пайдалануга болады.

Дога. Бул батырманын кемепмен шенберлгр мен эллнпстер догаларынын суреп н саламыз. Сурет салу барысында Shift nepHeciH ж1бермей устап турсак, 45°-Ti шенбер секторын тургызу Fa болады. Сондай-ак Ctrl nepHeciH басып, шенбер немесе эллипс центрш 6ip орынга бектп те алу мумюндш бар.

Кез келген кепбурыш онын бейнеЫ салынган батырма KOMeriMeH салынады. Курсорды копбурыштын 6ip тобесше орналастырып алып, сол жак батырманы жiбepмeй устап туру аркылы копбурыштын 6ip кабыргасын саламыз. Копбурыштьщ келеЫ тобесш аныктау ушш тышканды шертш, одан ары келезд кабырраны салуга болады. Shift nepHeci кепбурыш кабыргасынын горизонтпен жасайтын бурышын туракты eTin устап туруга мумкшдж бередь Соцпл кабырганы жойып кайта сызу ymiH Backspace nepHeciH пайдалануга болады. Соцпл тебеш алгашкы тебемен дэл Tycipy yuiiH Esc nepHeciH басу керек, сонда олар автоматты турде 6ip нуктеге туседь

19.4. Салынган c y p e i r i комкеру, оныц imiH бояу жэне ернектеу

Кез келген 6ip cyperri салып алган соц, тагы да мынадай мумюнд1ктерд1 колдануга болады:

- Сурет салу тактасындагы Сызыктыц Tyci (Цвет заполнения) батырмасы кемепмен контурлык сызыктыц тутастыгы мен тусш езгерту керек;

- туйык сызыкпен коршалган фигураныц imici аумагын бояу ymiH Толтыру Tyci (Цвет заполнения) батырмасын пайдалануга болады. Осы батырманы тышкан мен шерту, тустерда тацдауга мумкшдш берепн сухбат терезес1н ашып бередц (19.2. сурет);

- усьгаылган нускалар (шаблондар) аркылы туйык аймакты

246

белгип 6ip орнекпен толтыру мумюндш де бар. Ол ушш контекстж менкхш ашып, О бьектпп ф орм аттау (Ф орм атирование объектов) командасын, содан кешн экранга шыгатын Толтыру (Заполнение) парагын пайдалану керек (19.2. сурет).

~ 1 3 —•чг ^ШШШ 1------------- е й .

« . . . И д у 21ГЧ1 ■■■■■■■■

■■■■■■«I В ■.■■■■ а г а с 1 —

г ьМ

- _ ] —

19.2-сурет. Толтыру ернепн пайдалану

Эр турл1 сызыктармен сызылган. iurrepi турл1 бояулармен жене ернектермен толтырылган децгелектер мысал репнде 19.3. суретте керсетшген.

19.3. сурет. Боялган жене ернектелген денгелектер мысал дары

Салынган объектшерщ ары карай ендеуге болады. Ол ушш алдымен езгертшепн объект ерекшелену1 THic. Ерекшелеу - сол эл ем ен т курсормен керсетш турып, тышканды шерту аркылы

247

ic K c асады (элементп курайтын сызыкты K e p c e T i n турып “шерту” дурысырак болып саналады), ерекшеленген объект шекаралары бойынша юшкене квадраттар пайда болады. Шскарадагы осы квадраттарды курсор мен Lain алып, созу аркылы графикалык элеметтердщ бсйнслеу масштабын езгертуге болады. Фигураларды курайтын элементтер упин объект! Hi бел i n ерекшелегеннен кейш пайда болатын туйпцц нуктелсрд1 жылжыта отырып, объект шгшнш жендсп тузетуге болады. Ол ymiH Сурет салу тактасындагы Шшшш озгерту (Изменить форму) пернесш басса болтаны.

Ерекшеленген элемент ymiH сызык калыцдыгын жэне бояу TyciH баска eTin тагайындауга болады. Сызыктарды тшсызыкпен багытталып турган турде бейнелеуге, ал тштертбурыштардыц тебелерш жумырлауга (округлить) болады. Бул операциялар меню командалары аркылы да орындалады. Мысалы, сызыктыц TyciH езгерту ymiH сол элементп ерекшелеп алып, Сызык Tyci батырмасын басып, кажетп параметрлерд1 тагайындау керек.

19.5. Суреттерд1 ерекшелеуГеометрия лык элемента ерекшелеу y m i H , ол элементп

тышкан мен шерту керек. Осыдан кейш ерекшеленген элемент айналасында оныц елшемдерш езгертуге мумкпшк 6 e p e r i H

кнпкене сепз токтертбурышпен коршалган жактау (рамка) пайда болады (19.3. сурет).

Cypeiri салу барысында олардыц тустерш 6ip мезплде езгерту ymiH б1рден бгрнеше геометриялык элементтерд! ерскшел^ кажет болуы ыктимал Ол уппн, теменп Сурет салу (Рисование) аспаптар тактасындагы тшсызык бейнес1 бар батырманы басып, кажетп элементтерд1 камтитын тштертбурыш салу керек. Элеметтерд1 6ipTinaen тацдап та алуга болады. Ол ymiH 6ipmnii к аж ет элементп тышканмен mepTin, осыдан кешн Shift ж1бермей устап турып, келеЫ элементтердщ де эркайсысын тышканмен mepTin отыру керек. Егер де тандап апынгандардьщ imiHeH 6ip элементп алып тастау кажет болса, Shift nepHeciH басып турып, осы элемента тышканмен тагы да 6ip рет шертсе болганы.

Жогарыда айтып еткешм1здей, кез келген сурет 6ip немесе б^рнеше элем енттерден турады . Осындай 6ipH euie элементтерД1 курастырып, оларды 6ip бутГй ретшде ондеуге болады.

EipHeuie элем енттерден тураты н топты куру ymiH, алды мен оларды ерекшелеу керек, одан кешн С урет салу аспаптар тактасы ндагы Т о п т а с ты р у (С гр у п п и р о в а ть ) батырмасын басу керек (19.4-сурет).

19.6. Элементтер тобын уйымдастыру

19.4. сурет. Геометриялык элгменттер тобы

19.7.Топты ж!ктеу

К аж етп 6ip арекеттерд1 оры ндап болган сон геометриялы к элем енттер тобы н кайтадан белек-белек элементтерге жш теуге болады. Ол ymiH сол 6ipiKTipmreH топты тандап алып, Сурет салу аспаптар тактасында Топты ж1ктсу (Разгруппировать) батырмасын басу керек.

19.8. Геометриялык элементтер д1н орын ауы сты руы

Геометриялык элементтш орын ауыстыруы ymiH, ал дымен оны ерекшелеп, содан кешн оны тышканмен uiin алып, керекп

249

орынга ауыстыру керек. Б1рден б1рнеше элементтерд1 де ауыстыруга болады. Ол ушш олардыц бэрш де ерекшелеп, содан кейш 6ipeyiii тышканмен устап турып орнын ауыстыру керек, сонда онымен oipre калгандары да орын ауыстырады. Сондай-ак 6ipieme элементтш орнын ауыстыру ушш, олардыц барлыгын oip ipi топка 6ipiirripy тэсипнде пайдалануга болады.

Егер де геометриялык элементтерд1 ток (вертикаль) немесе колденец (горизонталь) багытта жылжыткыныз келсе, онда оларды орын ауыстыру барысында Shift пернесш ж1бермей устап туру керек.

19.9. Геометриялык элементтерд1 масштабтау

Геомстрнялык элементтерд1 масштабтау y m i H , сепз токтертбурыш бар жактау колданылады. Ол кажетто элементто немесе элементтер тобын тацдап алганда пайда болады. Бул токтертбурыштарды тышканмен жылжыту аркылы кеск1нн1н масштабын улкейтуге немесе кшйрейтуге болады.

Егер масштабтау кезшде Shift nepHeciH басып устап турсак, озгертулер пропорционалды турде eKi багытта (ток жэне колденец) журпзшедь Бул мумкшдж квадраттар мен шенберлер масштабын эзгертуде олардыц пропорцняларын сактап калу ymiH, ягни озгерткеннен кей1н шецбер — шенбер болып, квадрат — квадрат болып калуы ymiH пайдаланамыз.

Егер де масштабтау кез1нде Ctrl nepHeciH басып, оны ж!бермей устайтын болсак, масштабтау n p o n eci геометриялык элементтш центрше байланысты журпзшед!.

19.10. Геометриялык элементтердщ кеппрмесш алу жэне оларды жою

Геометриялык элементтердщ кеппрмесш алу жене жою уппн, мэтш фрагменттершш кеппрмесш алуга жене оларды жоюга арналган Тузету (Правка -Edit) менкм командаларын пайдалануга болады. Элемалтер тобын алдын ала ерекшелвген жен.

250

19.5. сурет. Геометриялык элементтерд1 реттеп орналастыру

19.11. Геом етриялы к элементтердш алдын* ы не соцгы планда орналасуы

Егер графикпк элементтер 6ip-6ipiH жауып туратын болса (19.5-сурет), кай элементтщ апдыцгы шепке, ал кайсысыныц арткы ш епке орналасу к е р е к п п н аны ктап корсету мумк1 нд 1п бар. Бул yuiiH кaж eттi элсм сн тп ерекш елеп, Жогары» а орналасты ру (Поместить наверх) немесе Кешн орналасты ру (Поместить назад) батырмасын басу керек.

19.12. Геометриялык элементтерд! буру

W ord программасы ны ц гр аф и кп к редакторы ны ц кемепмен кез келген э л е м е н т TiK немесе келденец ociHe катысты 90° немесе 180°-ка бурып орналастыруга болады (19.6-сурет). Графикпк редактордын темендепдей батырмалары мынадай врекеттерд1 орындайды:

- тацдап алынган элементп оныц TiK (вертикаль) ociHe байланысты буру;

- тандалган элем ентп оныц келденец ociHe катысты

- . тацдап алынган элементп сагат Tuii бойынша 90°-ка буру. Бул мумюнджтер симметриялы турде салынган cyperrepfli

салуга жарайды.

19.6 . сурет. Геометриялык элементтерд1 буру

19.13 Кез келген шшшдеп фигураларды тузету

Кез келген шппндеп копбурышты тузетуге болады. Оны тузету оныц тебелерш алып тастаудан, косымша тебе тургызудан немесе тебесш ауыстырудан турады. Ол ушш фигураны ерекшелеп алып, Сурет салу аспаптар тактасындагы IliuiiH iH езгерту (Изменить форму) батырмасын басу керек. Оныц тебелерш тышканмен inin алып ауыстыруга болады.

Кепбурыштыц 6ip тебесш алып тастау ушш Ctrl nepHeciH басып турып, курсорды сол тебеге апару кажет, сонда тышкан курсоры косу тацбасына уксас белпге айналады, сол сетте тышканнын сол жак батырмасын басса боЛганы.

Кепбурышка жаца 6ip тебе косу ymiH, Alt nepHeciH басып, курсорды кепбурыш кабыргасы бойындагы косымша тебе салгыцыз келетш нуктеге алып барып, тышкан курсоры косу тацбасына уксас белпге айналганда оны шертсе болганы.

252

19.7-сурет. Кез келген кепбурышты ецдеу А - жацадан тебе крсылган копбурыш, Б — бастапкы

копбурыш; В — 6ip me6eci алынып тасталган копбурыш

19.14. С уреттерм ен ж ум ы с icTey к е з ш д е п н е п з п мумкшд1ктер

Суретп салып 6i*ripin метш imiHe орналастырган сон, сол суретпен косымша мынадай ерекеттерд1 орындауга болады:

- сурет айналасына жактау (рамка) тургызу;— суретпн метш i m i H e орнапасуын езгерту;— суретпн масштабын езгерту;- с у р е гп н кай б е л т кер iнiri туруы каж ет е к е н д т н

тагайындау.

19.15. С уретп орналасты ру

Метш iminae суретп козгау ymiH, алдымен метш парагын карап шьпу peжнмiндe суретп ерекшелеген жен, содан кешн

KipicTipy=>Ka.ip (Вставка=>Кадр) командасын орындау

253

керек. Сол сэтте сурет айналасында жактау (рамка) пайда болады да курсорды жактау шине снпзш, суретп метш шшде жылжытуга болады.

19.16. Масштабтау

Сурет периметр! бойынша ceri3 тжтертбурыштары бар масштабтаушы жактау шыгуы ушш, курсорды суретке апарып тышканды шерту керек. Енд1 сурет мелшсрш езгерту упин жанагы тжтертбурыштардьщ 6ipiH (оларды кейде мелшерлж манипуляторлар деп те атайды) тышканмен шп алып, курсорды жылжыта отырып, каж етп молшерш тагайындап алып, батырманы босатасыз. Сонда суреттщ \ езгеру масштабы (%-Пен бер1лген) калып жолында керсетшп турады. Фигуралар пропорциялыгын т!к жене келденен багытта б1рдей сактау ушш Shift nepHeciH коса басып, устап туру керек болады.

19.17. Суреттщ кенлрмесш алу

Дайын суреттщ кепйрмесщ алу упин, оны Ctrl nepHeciH j басып турып жылжыту жеткшжть Сонда cypeTTiH тупнускасы ез орнында калады, ал кеппрмеЫ тышкан курсорымен 6ipre орын ауыстырып отырады.

19.18. Баска программалардан мэтшлш файлдар енпзу

DOS жене Windows ортасынын ертурл1 метшдж редакторларында дайындалган кужаттарды Word-та ендеуге мумкшдж бар. Файлдарды басца форматтан езшщ iiHKi форматына тYpлeндipy ymiH Word-тын ете кептеген сузплер! бар.

19.19. MaTiHfliK ондеудш баска программаларынан файлдарды тасымалдау

254

Баска программаларда дайындалган мэтжд1 оку ушш, Файл =>Ашу (Фа йл=> Открыть) командасын орындау жеткипкп. Егер Word сол файлдын бурынгы форматы» туЫне апса, онда сухбат терезес1 ашылады. Ол терезеде онделдатш файлдын бурынгы форматы керсет1лед1 де оны турленд1ру ксректтн растауды сурайды (19.8. сурет).

Егер Word бурынгы файл форматын дурыс тусшсе, онда онын тандауымен келгсш, сухбат терезесшдеп ОК батырмасын басу керек. Файлды турлендиру ici аякталган сон, жана кужат ушш Word терезе ашып сол файлды керсетедк

Из формата:щт

■[Только текст ■ п т■Текст DOS л■Текст в формате RTF■Текст Unicode■Контакты Schedule* я■Личная адресная книга■Адресная книга Outlook■Документ HTML■^Of d6, 0/95 для Wjndowsn Макинтоша т

■--- щ ; 1.л j OK J Отмена J 1

19.8. сурет. Файлды турлендорудеп субат Tepe3eci

Егер Word файл форматын дурыс тусшбесе, 19.8-суреттеп тшсгп жол аркылы кажетп форматты накгылай керсетуге тырыс. Осындай жагдайда мэтш орнына тусшксо 6ip норселердц корущЬ де гажап емес.

19.20. MS-DOS форматынан файлды турлиш ру

DOS ортасында жумыс ютейтш EDIT, Multi-Edit, Фотон, Лексикон сиякты мэтшдшс редакторлардан мэтщщ алганда. Word файл форматын Dos MdTiHi ретшде дурыс туЫнедк EipaK

255

турлетшру барысында каретканы кайтару мен жол соцы символдарын калдырып кетед1, ейткеш олар Word редакторында абзац соцы символы болып сан алады. Осылайша Dos форматын ан турлшд1ршген мет1нн1ц ер жолы мунда абзац туршде бершед1, сондыктан оларды капыпты куйге Kejrripy 6ipa3 ецбеюп керек ететшш айтпаска болмас.

19.21. Турлещирыген файлды дискще сактау

Сырттан алынган файлдар Word форматына турлецщршгеннгн кейш оны дискще кайта сактацыздар. Ол yniiH Файл=>... деп сактау (Файл=^Сохранить как...) командасын орында. Сол кезде экранга шыЕатьш сухбаттасу” терезесше файлдын жана аты енпзшедь Онын тиш ретшде Word кужатын (doc тишнде) тацдап алган абзац, сонда жеке файлды Word форматында сактайды.

19.22. Кужатты керкшше турлеширу

Егер Word-та дайындалган кужатты мёинд! ещ ^дщ баска программасында ецдеу талап етшсе, Файл=>...деп баскаша сактау (Ф айл=> С охр ан нть как...) командасын орында жэне мэпщй вндеудщ баска жуйес1 ушш сакталынатыньш керсепщз. Файлды жабуга нгмесе программадан шыгуга эрекет жасалганда. сухбат Tepe3eci ашылады да Word редакторы файлды оз форматында сактауды сурайды (19.9. сурет).

Бул операция баска мумкшджте орындалгандыктан, Жок батырмасын mepTin, оны кайта сактаудан бас тарткан абзал.

щ

кнопку 'Мет', а затеи сгоранита^окуиент в формата Word.

С охр»йть'докум ент?. .

19.9. сурет. Файлды сактау даты Word-тыц кайта сауалы

19.23. Форматтардыц уйлеимдЫп

Баска программалык ортада дайындалган менндж файлды Word yncMi дурыс оки ал манды. Сол ceGenTi ол метшдермен максималды лссiмл!лiкке жету ушш RTF форматын пайдапаныцдар. Бул формат кейб1р DOS программаларынан баска (6 ip aK олар да оки алады) метшдж программалардын барлыгын дсрлж жаксы тус1нед1 жэне ен бастысы - барлык метзидж редакторлар бул форматты бфдсй кабылдайды.

Мун ын, сондай-ак, Word-та тер in ген метщщ ботен форматка айнапдыруга да катысы бар, Tirrri Word-тан метш кабылдауга арналган конверторы немесе сузгкл бар профаммапарга да RTF форматындагы файлдарды тжелей ауыстыру елдекайда жешл орындалады.

19.24. Графикалык объект1лерд1 iuiKe KipicTipy

Кептеген кужаттарда ер турл1 иллюстрация туршдеп суреттер бар. Word редакторында метшдж кужат imiHe алдын ала баска п ро грамм ал арда дайындалган фирмалык тацбалар, диаграммалар, графиктер, суреттер сиякты объектшердй KipicTipyre болады. Бурын айтылгандай, мэтшд1, сурсттсрд1 K ipicT ipy K ipicTipy => Сурет (В ставка => Рисунок) командасыныц кемепмен icxe асады.

19.25. Графикалык форматтар

dp Typni графикалык объектшерди Word ортасындагы метшге idpicripy оныц курамындагы сырткы форматты турлвдцре алатын программалар аркылы немесе графикалык сузгшер кемепмен орындалады.

Алдын ала орнатылган iiuKi графикалык сузгшер биттж карталар форматындагы файлдарды (заты. BMP болатын) немесе векторлык графика форматындагы файлдарды (заты.WMF болатын) оки алады. Ал баска форматтагы файлдар сырткы сузгшер программалар кемепмен турлвдцр1педь

9-620 257

Жогарыда аталган exi imxi формат — графикалык информацияны файлда сактаудыц эр турл1 принциптерше непзделген. Енд1 сол ерекшелжтерд1 толыгырак карастырьш керелш

19.26. Растр лык графика

Растрлык (немесе битпк) графика файлдары бейненщ ep6ip нуктесш белгий 6ip жиынныц катарласа орналаскан тозбеп ретшде карайды. Эр нукте озшщ Tyci туралы информациямен жабдыкталган. Paint программасы - осы битпк графика бейнелерш ондеуге арналган. Windows ортасыныц карапайым калыптагы (типтеп) программасы. Мше осындай .BMP форматындагы файлдармен 6ipre битпк графика тобына жататын .PCX немесе .TIFF форматындагы файлдар да болады. Осы битпк графика тобына жататын файлдардын Heri3ri кемшипрне, сурет масштабын езгерту барысында, олардыц сапасыныц курт темендеу1 жатады. Евдй мысал ретшде .BMP форматындагы суретп KipicTipy=»CypeT (Вставка=»Рисуиок) меню командасыныц кемепмен мэтш imiHe орналастырайык. Сосын масштабты езгерту жактауы пайда болу ушш суретп тышканмен шертешк те, суретп TiriHeH жене келденещнен улгайтайык. Будан кешн карасак, бейненщ бурынгыдан 61ршама езгергенш байкаймыз (19.10. сурет).

19.10. сурет. BMP форматындагы улкейтихген сурет

Растрлык графикада бейне кептеген нуктелердщ жиынтыгы туршде кepceтiлeтiндiктeн, мысалы, салынган

258

шснбер cypeTin б!ртутас объект ретш де оклей алмайсыз. Мундайда бейне курамындагы квpceтiлгeн жеке нуктелерд1 ез алдына белек екдеп алу керек болады. Ал мундай жумыс адамды барынш а жалыктыратын ic болып табылатыны TyciHiKTi шыгар.

19.27. Векторлык графика

Векторлык графикада суреттщ ep6ip жеке элемент! вектор турш де немесе парам етрлер MaccHei турш де, дел1рек айтсак, осы фигура жайлы информация - онын мелшерц цснтршш координаталары жене Tyci туралы информацияны курайтын карапайым геом етриялы к фигураларды ц (сызыктар, пктертбуры ш тар , дец гелектер ж ене т .с .с .) математикалык сипаттамасы турш де ж азылады ж ене сакталады. Мысалга, ден гелскп сактау ymiH оныц центр координаталары (х=10, у=5), радиусы (34), Tyci (кек) туралы информация керек. Сондыктан бейне масштабыныц езгеру! (ecyi немесе кемуО оныц сапасына ecepiH типзбейдк .WMF форматы — бул курдел 1 векторлы к графика форматы, сонды ктан ол W ord-та оныц курамында 6 ip re орнатылган графикалык сузп аркылы icKe асырылады.

Кез келген графикпк редакторда сурет салып, оны .WMF форматында сактай алсак, онда масш табты езгерту барысында eni6ip сапасын тем ендетпей оны W ord-та пайдалана аламыз.

19.28. Ендйру

MeTiHre сырткы ортадан снл1ршген объект оны ендеуге каж етп барлык мел!меттерД 1 бойында сактайды. Мундай объектшщ айрыкша 6ip файлмен байланыста болуы кажет емес, ол сырткы ортадан теуелЫ з куйде толы гы мен автономды бола алады. Оны ецдеу y n i i H сурет салынган н еп зп программа автоматты турде icxe косы лады.

259

19.29. Суреттерд1 м э т ш г е K ipicT ipy жэне олардыц KeuiipMeciH алу

Word редакторында cyperri кужатка KipicTipy барысында оны метшге, кадрга немесе кесте iuiiHe орналастыруга болады. Бул тесшдердш ец карапайым Typi — суретп метш iuiiHe KipicTipy. Баска едйс-тесшдерд1 колдану онша киын емес, алайда онда суреттермен жумыс icTeyre арналган косымша жабдыктар кажет болады. Мысалы, cyperri кадр imiHe KipicTipy барысында метш фрагменттер! иллюстрациянын белгш 6ip элементтерш керсетш тура алады. Ал егер де сурет кестенщ 6ip уяшыгына орналасса, онда келеЫ уяшыкка тусщщрме метш фрагментш жазуга болады. Бул тесы аспаптар тактасыныц батырмаларыныц кызметш баяндау барысында осы кпапта да кецшен пайдаланылган.

Сурет салу аспаптар тактасымен жумыс ютеу барысында cypeTTi метш . жазылатын терезе imiHe немесе сурет кобдншасына (контейнерше) орналастыра аламыз. Мундайда сурет метш ym iH фон релш аткарады немесе, KepiciHme, cypeTTi метш у стоне коюга болады.

Сонымен Word редакторында метш imiHe cyperri Kipicripy ymiH мынадай тэсшдер колданылады:

- KipicTipy=>CypeT (Вставка=>Рисунок) командасыныц KOMeriMeH сурет KipicTipy, мундай жагдайда сурет орналаскан файл атын атап керсетсе жеткшпето (19.11-сурет). Бул тесш cypeiri ары карай езгертпейтон кезде немесе сурет салган непзп программа болмаган жагдайда (сурет алмастыру буфершщ кемепмен юрюторшген) колайлы.

— KipicTipу=>Объект (Вставка=^Объект) командасыныц кемег!мен cypeTTi KipicTipy, мундай жагдайда жацадан сурет салуга немесе дайын суреттердш 6ipiH алуга болатын бастапкы программаны пайдалану м у м кш д т бар. Бул тэсшдщ кемщ шп болып, еркашанда непзп программаныц кажет етолу1, 6ipaK оныц орнына метшге KipicripinreH кез- келген c y p e r r i сол программаныц кемепмен ецдеуге мумкшдж аламыз.

260

19.11. сурет. “Суретп енпзу” сухбаттасу терезеа

Орындалган операциялар нэтижесшде керсетшген сурет ■ курсордын агымдагы позициясына койылатын болады. CypeTi

бар мвтшд| улгайтуда немесе жоюда автоматты турде суретпн орналаеуы езгередь Мепнмсн жумыс icrey барысында cyperrin орны 03repicci3 калуы ymin суретп кадр imiHe орналастыру керек. Муны калай жасау к е р е к п п н 6i3 кслеЫ тарауда карастырамыз.

Графикалык элементтердй Г р аф и к ал ы к объект ретшде пайдалану тесш , ncrniioi ал ганда, метшге KipicrripmreHHEH к ей in де езгертше беретш суретп керсетедк Графиктж объектзлерге ар турл! программаларда дайындалган суреттер жатады.

Егер компью терде PhotoFinish (Photoshop немесе CorelDRAW) графикалык редакторы орнатылган болса, онда PhotoFinish-те де (Photoshop, не CorelDRAW, сондай-ак Corel PHOTO-PAINT немесе Corel PHOTO-CHART программа- ларында) дайы ндалган графикалык элемснттерд! метш ге KipicTipc аламыз. Алайда, графикалык элементтердщ тек сурет

Г* болуы м ш детп емес. Мысалы, егер компьютерде MS Excel (немесе PowerPoint) программасы болса, онда метш ге осы программаларда дайындалган объектшерд1 де KipicTipyre болады.

19.30. Microsoft Clip A rt-тан суреттерд1 KipicTipyMS ClipArt программасында кез-келген адам пайдалана

алатын кужаттык мэтшдердй ецдеп коркемдеуге арналган

261

комакты суреттер жиыны бар. Сол ce6 en T i MSOFFICE бумасына сурет турш деп эр Typfli объект1лер1 бар CLIPART программасы орналастырылып койылган. Суреттерд1 метшге K ipicT ipy ушш Kip icTipy=> Сурет (Вставка=эРисунок) командасын орындап, CLIPART бумасындагы c y p e rre p A i карап шыгуга мумкшййс алып, кажетпсш тацдаймыз.

I l l Н № Д Т Т ■!ЧИЧ>1| " j r — Т f t л иа

> J *----- | ч » «— I

19.12. сурет. “Microsoft ClipArt Callery 2.0” сухбат терезеЫ

Кез-келген сурет туршдеп объектшер жнынына кол жетюзу yniiH келес1 командаларды орынданыз:

- K ip icT ip y = > 0 6 b eK T (Вставка=4>Объект) командасын орынданыз;

- “Объект1ш KipicTipy” (Вставка=>Оъекта) сухбат ] терезесшде “Даярлау” (Создание) парагына э-пщз;

- “Объект r a n i ” (Тип объекта) Ti3iMmeH “Microsoft ClipArt суретш” (Картинка Microsoft ClipArt.) тацда (экранда М нде , кептеген cyperrepi мен Ti3iM бел1мдер1 бар “Microsoft ClipArt” пайда болады) (19.12-сурет);

- Бол1мдер (Разделы) Ti3iMiHeH кажетп бел1мд1 тацдап алыцыз;

- унаган суретп тандап, KipicTipy (Вставить) батырмасынбасыцыз.

262

19.31. C yperri кадрга немесе м этш дж терезеге KipicTipy

C yperri метш ге KipicTipy немесе кадр imiHe алу аркылы cyperri метш нен белш алып, оны кез-келген орынга онай ауыстыра аламыз. М ундайда кадр м этш м ен коршалып турады .

C y p e rri кадр imiHe KipicTipy ymiH кслеЫ эрекеттерд1 орындацдар:

- KipicTipy=>CypeT (В ставка= > Р и сун ок) командасын орында жэне кужатка KipicTipmyre THic cypeTri корсет (гада OK nepHeciH басу нэти ж есш де курсордын агымдагы позициясына сурет койылатын болады);

- суреттщ ерекш еленш турганы на коз жетвдз, егер ерекшеленбесе, оны кайтадан ерекшелеп ал (егер де кужат imiHe орналаскан суретп кадрга алгыныз келсе, оны алдына ала ерекшелеудй умытпацыз);

- KipicTipy=>Kaap (Всгавка=>Кадр) командасын орында. Баска тесш ретш де “ С урет с а л у ” (Р и со в ан и е ) немесе “Ш иИ ндер” (Ф о р м ы ) аспаптар тактасы ндагы “ Кадр KipicTipy** батырмасын басуга болады.

Кадр йшшде cyperri орналастырудын тагы 6ip т э с т — мэтшдж терезеш пайдалану. C yperri мэтш дж терезе imiHe орналастыру аркылы оны м этш фоны ретш де пайдалану м у м ш н д т бар, сондай-ак, “С урет салу” аспаптар тактасы куралдарын пайдалана отырып, сызыктар калындыгын жэне TycrepiH де езгерте аламыз.

C y p e rri м этш д ж терезеге KipicTipy ymiH мынадай эрекеттер орындалуы THic:

- экранга “Сурет салу*’ аспаптар тактасын шыгару, Ж азу батырмасын басу;

- куж аттагы ксрект1 оры нга курсорды кой, тыш кан батырмасын басып ж эне де оны басулы куйш де устап турып, мэт4шй терезеге орналастыру (мэтшдж терезенщ сол жак жогаргы бурышына жыпылыктап турган курсор шыгуы THic);

- K ipicT ipy=>C yper (В ставка=> Р исунок) командасын

263

орындау, кажетп cypeTTi корсету, OK батырмасын шерту (cy p e ir i KipicTipy барысында мэтшдж терезенщ формасы суреттщ формасына карай бешмделедО. Ал суреттщ молшер1 терезесше сай бешмделедь Мэтшдж терезенш мелшерш озгерту тесЬи туралы кешшрек айтылады.

Мэтшдж терезен! керкейтш безендору упин “Сурет салу” аспаптар тактасынын Бояу Tyci, Сызык Tyci, Сызык тиш сиякты куралдарын пайдалана аласыз.

19.32. Суреттермен жумыс icTey

Сурет кужатка KipicTipinreH сон, онымен ез калауларын бойынша мынадай ерекеттер орындауга болады:

- сурет мелшерш улгайту немесе кшпрейту (пропорционал жене пропорционал емес турлерде);

- cyperri бершген накты елшемдерге (узындыгы мен енш) келтору;

- суретп кадр imiHe KipicTipy жене оныц керек емес белшн киып тастау;

- cypeTTi жиектеу (жактауга алу);- c y p e ir i метш 1пинде ауыстыру, оныц KemipMeciH алу

жене баска суреттерд1 метшге KipicTipy;- cypeTTi кадр немесе метшдйс терезе imiHe Kipicripy жене

оны кез келген орынга ауыстыру.

264

20-САБАК

WORD РЕДАКТОРЫ НДА КУЖ АТТЫ БАСЫ П Ш Ы ГАРУ

Кужатты баспага ж1беру алдында оныц кат аз бетшде калай кер1нетшш алдын ала карап шыгу керек. Бул 6ipa3 уакытты жэне кагазды унемдеуге мумюндж бередк

Word редакторы нда б1рдсн куж атты н 6ipHeuie дана кеипрмесш баспага шыгаруга мумкишк бар, сондай-ак, кужат­тын тек кейб1р 6errepiH Fa на баспага шыгаруга болады. Кез келген кужатты Word экранында орналаскан “Файл-Касиетгер” сухбат терезесш деп статистикалык мэл1меттер1мен o ip re басып алуга болады. Будан езге де баспага шыгарудыц толыи жаткан косымша мумкшджтерш карастырамыз.

20.1. Баспага ш ы гарарда куж атты алдын ала карап шыгу

Баспага шыгаратын кужатты карап шыгу ушш келеЫ терт режимнщ кез келгенш пайдаланамыз, олар: адеттеп (обычный), беттерд1 белплеу (разм етка страницы ), куж ат куры лы м ы (структура документа) жене баспага ш ыгарарда алдын ала карап ш ыгу (предварительн ы й просмотр). Егерде кужат курамында арнайы элементтер (кестелер, кадрлар, графиктж объектшер, т. с. с.) болса, онда тек бетгерда белгЬжу жене баспага шыгарарда алдын ала карап шыгу сиякты ею режим гана баспага шыгарылатын кужат жайлы алдын ала толык тусшйс бере алады.

Керсетшген терт режимнщ еркайсысыныц езш дж ерекшел1ктер1 бар. Мысалы, бетп бел гику режим i метшнш немесе фафикттц жеке элементтершщ орнын езгертуге жене Word-тын барлык аспаптарын пайдалануга мумюндис бередь Ал алдын ала карап шыгу режим! арнайы батырмалар орналаскан “Алдын ала тексеру” тактасынын арнайы куралдарын пайдапануды усынады.

20.2. Бет белплерш карап шыгу режим!

Бет белплерш карап шыгу режим1 ембебап режим болып саналады, сондыктан оны кужатты оку мен тузету де жене

265

баспага шыгарудан бурын алдын ала карап шыгуда пайдаланады.

Бетто белгикп карап шыгу режимшде кужат баспадан шыга- рылганнан кейш кандай куйде болса, дэл сондай куйде корес1з. Сондыктан бул режимде такырыптардыц, кестелердш, суреттердщ жэне оларга TyciHiK беретш теменп шетте орнапасатын сштемелердщ, сондай-ак бет нвм1рлершщ кагаз бетоне орналасуын бакылап отыру ете колайлы.

Беттерд1 белгшеу режимшде кужатты карап шыгу упин мынадай ерекеттерд1 орындацдар:— карап шыгатын кужатты экранга шыгарыцыздар жене ашыцыздар;— Тур=>Бетп белгйлеу (Внд=>Разметка Страницы) командасын орындацыз немесе келденец айналу сызгышынын сол жак шетшде орналаскан бет белгшеуд1 карап шыгу режимшщ батырмасын басьщыздар;— жеке беттер кагазда капай кер1нетшш карап шыгу уппн Тур=>Масштаб (Вид=>Масштаб) командасын тацдацдар немесе аспаптар стандартты тактасына орналаскан Масштаб батырмасын басыцдар, осы ерекеттердщ нетижесшде объектщердщ кужат бетшде орналасуы жайлы толык TyciHiK алуга болады (20.1. сурет);

Баска 6ip карап шыгу реж има ету уппн, Тур (Вид) менюшщ iuiKi командаларын немесе келденец айналу жолагыныц сол жак шетонде орналастырылган, карап шыгу режимдершщ ауысты­рып коскьш батырмаларын пайдаланыныз.

20.3. К¥жатты алдын ала карап шыгу режим1

Бул режимде кужатгыц 6ip немесе б1рдш б1рнгше бетгерш кШрейтшген турде карап шьп̂ а аламыз, кажет болса, кужатка соцгы e3repicTep енпзуге болады. Мунда кужаттыц бйрден б1рнеше 6eTTepiH карап шыгу барысында метонд1 оку немесе жеке графикток элементтерд1 айкын ажырату мумкш емес.

266

ЛМЕДИДЫ О Т Ю Т Ч » —— rnmmi n i II ll Wl> I ItT M T im

20.1. сурет. Berri белплеу режимшдс кужаттын мазмунын карап шыгу

Ал айда элемоптердщ езара орналасуы жайлы толык мелшет алып, TeMCHri сиггеме катарларды байкап, артык кеткен бос жолдарды аныктауга болады.

Merimii алдын ала карап шыгу режишнде жумыс icrcy ушш20.2. суретте келпрш гендей, “ А лды н ал а кар ап ш ы гу” (Предварительный просмотр) деп атапатын арнайы аспаптар тактасы карастырылган.

“Аддын ала карап шыгу” аспаптар тактасынын батырмалары:Б аспа — “Баспа” сухбат терезесш де орналастырылган

опцияларга сейкес кужатты кагазга басып шыгарады.

20.2. сурет. “Алдын ала карап шыгу” аспаптар тактасы

Yлкейту — Улкейту/Юппрейту (тышкан курсоры улкейтюш ейнек формасына айналады ) мен тузету (курсор n i u i i H i стандартты) режимдерш апма-кезек ауыстыруды icKc асырады.

Bip бет — Кужаттын жалгыз бетш щ мазмунын карап шьпуды icxe асырады.

267

BipHeiue беттер — Bip уакытта кужаттьщ 6ipieme беттерш карап шыгуды icKe асырады.

М асштаб — Экранда кужат бейнесшщ масштабын езгертед1

Сызык — Келденец жене тж сызыктарын бейжлейд1 немесе жасырады.

Беттерд1 киюластыру -— Кужатты жан-жагынан кысады. Егер сонгы бет KiuiiripiM келемдеп метщщ кураган жагдайдапайдалангщ

Толы к экранга — Экранная такталар мен баска элементтерд1 аластау есебшен кужаттыц мазмунын карап шыгуга арналган аумакты максималды улкейтедь

Жабу — Алдын ала карап шыгу режимдер1жн шыгуды icKe асырады.

Аныктама — Контекстьте>елд1 аныктаманы усынады. Сонымен “Алдын ала карап шыгу” режимшде кужатты экранга

шыгару уппн келеЫ ерекеттерд1 орьшдацыз:— карап шыгатын кужатты экран бетше шыгарыцыз;— Файл => * Алдын ала карап шыгу (Файл=» Предварительный просмотр) командасын орындацдар немесе аспаптар стандартты тактасындагы “Алдын ала карап шыгу” батырмасын басыцыз;— Экранда кужаттьщ б1рнеше беттерш 6ip уакытта карап шыгу МумкшдЬгш енг!зщ1з.

Бул уш1н “Алдын ала карап шыгу” аспаптар тактасындагы EipHeiue беттер (Несколько страниц) батырмасын басыцдар. BipHeme беттер батырмасын ан теменде беттер 6diHeci бар терезе пайда болады. Беттер санын жене олардыц орналасу тертобш аныктап керсетш беру ymiH тордыц кез-келген уяшыгын тышканмен басыцыз да тор бойымен орын ауыстырыцдар. Соцында тышкан батырмасын босатыцдар, сонда экранга керсетшген беттер саны шыгарылады (20.3-сурет). Алдын ала карап шыгу режимйнде баска беттерд4 бейжлеп керсету уппн Page UP жене Page Down пернелерш колданыцдар.— Кужаттыц жеке беттерш карап шыгуга оралу уппн “Bip бет” (Одна страница) батырмасын басыцыз.— Алдын ала карап шыгу терезеанде жумыс ют^щ аяктау ушш Жабу (Закрыть) батырмасьш басындар. Алайда, дел Ka3ip бул Tepe3eni келеЫ мысалдарды орындауда кажет болатындыгьша орай ашык калдьфьщыз.

268

Алдын ала карал шьку режимшде мепнд1 окып шыгу мумюн емес. Ал айда, кужатты карал шыгу барысында, Ызге онын кейб1р узшдшерш голыгырак карастырып шыгу ж эж оган езгертулер енпзу кажет болуы мумюн

Сондыктан кужатты алдын ала карап шыгу режимж де толыгырак карастыру жэне ецдеу ymiH мынадай эрекеттерд1 орындандар:- “Алдын ала карап шыгу” аспаптар тактасындап>1 Yлкейту батырмасын басындар, басу нэтижес1нде тышкан курсоры косу танбасы улкейтюш эйнзк TypiH кабылдап, онын ортасында косу танбасы турады;- беттщ кай белитн толыгырак карастыргыныз келсе, сол 6aniri*e тышкан курсорын апарып онын батырмасын басканда, экранга беттщ керсетшген бел!п 100%-ке улкейтюш шыгарылады да, тышкан курсоры улкейттлген эйнекке айналып онын ортасында азайту танбасы турады;- улкейтшген метш бшппн жендеп-тузетуге жене бетп белплеу рсж имш депдсй форматтауга болады, ол ушш У лкейту батырмасын тагы да 6ip рет басу кажет. Сонда тышкан курсоры езшщ стандартты кушне езгередк- кажетп езгертулер енпзшген сон, бурынгы юш1рейттген бейнггс кайта оралу уппн ал дымен Y л кейту батырмасын, содан кешн кужат бетш басыныз.

ии— и— мим

20.3. сурет. Кужаттын б1рнеше беттерш б1рден керу

269

Алдын ала карап шыгу режим1нен шыгу ушш “Алдын ала карап шыгу" аспаптар тактасындагы Жабу батырмасын басыныз немесе Фай л => Алдын ала карап шыгу командасын кайталай орынданыз. Нетижесшде, с\з алдын ала карап шыгу режим iHe ay ы с канта дешнп жумыс режим1не ораласыз.

Алдын ала карап шыгу режимшде турып-ак кужатты баспага шыгаруга болады. Ол уппн “Алдын ала карап шыгу” аспаптар тактасындагы Баспа батырмасын басу жеткмнюп, сонда кужат толыгымен баспа параметрлершщ агымдагы мендерй аркьшы кагазга шыгарылады. Ал егер де кужаттыц б1рнеше беттерш гана баспага шьшару керек болса немесе баспа параметрлерш езгерту кажет болса, “Баспа” сухбат терезесш ашыцыз. Ол ymiH Файл=>Баспага шыгару командасын орындацыз.

20.4. Кужатты баспага шыгаруЭдетте, кужатпен жумыс гстеуд1 аяктаган сон оны баспага

ж1берес13, ягни мундайда Word терезесшдеп агымдагы кужатты шыгаруды жузеге асырасыз. Алайда, егер кужаттыц толык жендегешне сешмдо болсацыз, онда Word терезесш ашпай-ак, титл Word-ты icKe коспай-ак, басып шыгара аламыз (оны келес1 тарауларда карастырамыз).

Агымдагы кужатты баспага шыгару ушш Keueci ерекеттердц орындацыз:

1. Кажетп кужатты экранга шыгарьщыз (ашылады);2. Файл=>Баспага шыгару командасын орындацыз шмесе

Ctrl+Shift+F12 пернелер комбинациясын басыцыз, сонда экранда “Баспа” сухбат терезес1 пайда болады (20.4-сурет).

3. ОК батырмасын басыцыз.

20.4. сурет. “Баспа” сухбат терезеЫ

270

Бул жагдайда кужаттын басынан аягына дешнг i барлык 6errepi 6ip дана болып басылып шыгады, ал оныц параметрлер] алдын ала келкшген мэндер,щ немесе осыньщ алдындагы баспага шыгару сеансы ymiH “Баспа” сухбат терезес1нде тагайындалган мэндерщ кабылдайды. Ашык турган кужатты баспага шыгарудыц eiaHnii т э с ш рстш де аспаптар стандартты тактасындагы Б асп а батырмасын басыцыз. Кужатты баспага шыгарудан бас тарту yuiiH Esc п ер в о й басыцыз.

Баспага шыгару кезш де W indows жуйесш щ есептер тактасында принтсрдщ белпшесн бейне лент турады. Баспага шыгарудан бас тартудыц C K in m i тэсЫ , тышканды принтер 6enriuieci*e ксйып, оны ею рет шерту. Соныц нэтижесшде экранга 20.5-суретге керсетшгшдей сухбат Tepe3eci шыгады. Содан кешн К уж ат=>Ьасиа 1 а ш ы гаруды болды рм ау (Документ=> Отменить печать) командасын орынданыз. Баспага шыгару терезесш жабу ymiH Принтер=>Ж абу (П ринтер=>3акрыть) командасын тацдацыз.

Егер баспага шыгару фондык емес режимде (баска эрекеттермен катарласа) ж урпзш етш болса, онда экранда кужатты баспага шыгару жайлы агымдагы информация бейнеленш турады. Сол терезеде Болдырмау (Отмена) батыр- масы бар, ол кужатты басуды токтатады.

Qpiwran Ддцр ки г Эч»

А**»* . I C o c r ^ . 1 Вьэто/иа-ие _ I Н<мж>^ М с я ш й У М - V О нА * 'П п аг БлЫ 16 байт из 2.34 М5 21*17-40:

«1 . Л . ■ ' ■_ Ш S i

20.5. сурет. Терезе кужатты баспага шыгарудыц агымдагы куйш бейнелейд1

271

Е с к е р т у. Баспага шыгаруды токрпату кезшде мэтш беттертщ шамалы белш , 6dpi 6ip принтерге ж1бершп улгер1леди

20.5. М етш ш ц 6ipneiue KeuiipM eciH баспага шыгару

Word кел!с1м бойынша кужаттьщ барлык беттерш 6 ip данадан гана басып шыгарады. Алайда, кажетп жагдайда кужатты б1рден б1рнеше дана етш те шыгаруга болады. Ол ушш:1. Баспага шыгаруга арналган кужатты ашыцыз;2. Ф айл= > Б асп а командасын орындацыз немесе Ctrl+Shift+F12 пернелер комбинациясын басыцыз. Экранда “Баспа” (Печать) сухбат терезес1 пайда болады;3. Осы терезенщ “ К еи п рм елер” (К опии) бел1м1ндеп Кеипрмелер саны (Число копии) epiciHe кужаттыц кажетп кеппрмелер саньш тжелей енпз1ндер немесе epicriu оц жагьшда орналаскан тшсызык батырманы пайдаланыцыз;4. Кел1с1м бойынша “Кеш1рмелер” бeлiмiндe Кеш1рмелер бой ы н ш а тексер (Р азо б р ать по коп и ям ) жалаушасы койылган, команданы орындау нетижесшде 6ip im ni дананьщ барлык беттер1 толык басылады, содан соц еюнш1 дананыц 6 e r r e p i басылып шыгады, т. с. с. Ал егер уакыт ете тьпыз болса, онда Кеш1рмелер бойы нш а тексер (Разобрать по коп иям ) жалаушасын алып тацдацдар, сонда ец алдымен барлык 6ipiHini беттер, содан соц барлык eiciHmi беттер т.с.с. басылып шыгады. Бул тесш баспага шыгару уакытын б1ршама кыскартуга мумк!нд1к беред1, 6ipaK мунда кужаттыц барлык даналарын реттеуд1 ерюм e3i icTeyiHe тура келед[;5. ОК батырмасын басыцыз.

20.6. К¥жатть11* бел1гш баспага шыгару

Кужатты толыгымен емес, оныц тек 6 ip немесе 6ipHenie беттер1н гана баспага шыгару кажеттгл!г1 жи! кездесед1. Мысалы, басылган кужаттыц Kefi6ip 6errepiH iH пшнен кате

272

табылды делж , мундайда тек осы 6 e rri кайтадан баспага шыгару керек.

Кужаттьщ б е л т н баспага шыгарудын eKi жолы бар: “ Баспа” (П ечать) сухбат терезесшде жеке беттер нем1рлерш (немесе беттер диапазонын) накты корсету немесе ол терезеж ашудан бурын кажетп беттерд1 ерекшелеу. Бул жагдайда, кужаттьщ ерекшеленген уз!нд1с1н гана басып шыгара аламыз. Сондай-ак, кужаттын агымдагы 6eTTepi гана басылып шыгарылады. Сон ымен кужаттын жеке беттерш баспага шыгару ушш мынадай ерекеттерд1 орынданыз:

1. Баспага шыгаруга арналган кужатты ашындар, одан кешнI “Баспа” сухбат терезесш экранга шыгарыцыз;

2. “ Беттер” (Страницы) бел1м1нга Ном 1рлер атты тушнд]* созд! тацдап алыцыз;

3. Е нпзу epiciHe басып шыгарылуга каж етп беттердщ нем}рлерш ут!р аркылы керсетш жазыцыз. Егер кажетп беттер 6ipiHin артынан 6ipi жапгасып турса, дефис аркылы бастапкы жэне соцгы беттерд1 гана керсепшз. Ал избек туршде б1рнвше диапазон болса, оларды да уп’рмен белнш, мысалы: 1-3,9,20- 21,44,47-51,57-62. Егер кужат б1рнеше ipi бел iM дерден турса, ер бел iMдсп жол орналаскан беттерд1 баспага шыгару уцлн, енпзу epiciHe беттер нем1рлерш жене олардыц бeлiмдepiн дефис аркьшы кереепщз. Мундайда беттерд1 белгику ymiH р латын e p n i, ал бeлiмдepдi бeлгiлeyдe — s e p n i пайдаланылады.

' Мысалы: p28s3-pl2s5.4. Егер тек курсор орналаскан агымдагы 6ip бетп баспага

шыгару кажет болса, онда “ Б еттер” бел{мшен А гы м дагы> (Текущ ая) деген ауыстырып кыекышты танданыз.

5. ОК батырмасын басыцыз.Кужаттыц ерекшеленген б е л т н баспага шыгару ушш,

кажетп узш дЫ ерекшеле. Содан кейш “ Баспага ш ы гару” сухбат терезесш ашыцыз, онын “ Б е т т е р ” бел{м ш деп Ерекшеленген узшд1 (Выделенный фрагмент) атты туйшд1 сезге ауыстырып кыекышты тацдацыз да, О К батырмасын басыныз. А лайда, бул ж агдайда куж ат колонтитулдары (туракты тарау аттары) басып шыгарылмайды. Онын устоне

10-620 273

кужаттапа накты ерекшеленген узшдщ! коса сол кагаз бетшш жогаргы б е л т дс басылып шыгарыпады.

Колемд1 кужаттарды баспага шыгаруда кагаздын ею жак бетш дс пайдапанган жен. Осылайша кагаз унемделедо жэне кужат колем! дс юипрейедк Ke»16ip принтерлерде кагаздын ею бетоне дс басып шыгару режили бар, ал егер ондай мумкшдж болмай калса, темендепдей d in кагаздын exi бетш де пайдалануга болады: алдымен кужаттыц тек так беттерш парактын 6 ip жагына, ал екшил жолы тек жуп беттерд1 парактыц кслеЫ бетоне басып шыгарасыз.

Кужаттын тек так (жуп) беттерш баспага шыгару ушш келеа эрскеттерд1 орындацыз:

1. “Баспа” (Печать) сухбат терезесш ашыцыз;2. “Баспа” (Вывести на печать) деген ашылатын тоз!мнен

Так беттер (Нечетные страницы) жолын тацдап алыцыз;3. Жуп беттерд! тацдап алыцыз;4. Кужаттыц барлык жуп (немесе так) беттерш баспага

шыгарудан баска, керсетшген узшдщен (диапазонный) де жуп немесе так беттерд1 басып шыгара аласыз. Мысалга, “Так беттердР’ тацдау барысында Нвлпрлер epicim 15-20 цифрларын енпзеешз, 15-, 17- жэне 20-беттерд1 басьш шыгарасыз;

5. ОК батырмасын басыцыз.

20.7. Кужатты косалкы информацнямен oipre баспага шыгару

Word кужаттарынын келшм бойынша баспага шыгарыл- майтын информациялары бар. Мундай информацияларга “Каснеттер” (Свойства) сухбат терезеандсп мэлiмcттep, ескер- тулер, жасырылган мэтш жэне объектшердш cypeTrepi жатады. ©з калауымыз бойынша кужатпен коса жогарыда аталышан информациялык объектшердш барлыгын немесе кез келген белтн кагазга басып шыгара аласыз.

Кужатымен 6ipre косымша информацияны баспага шыгару уппн:

1. “Баспа” (Печать) сухбат терезесш ашыцыз;2. Параметрлер батырмасын басыцыз, экранда

“Параметрлер” тсрезесшш “Баспа” деген iimci napanj пайда болады (20.6-сурет). “Параметрлер” сухбат терезесш Word

274

кужатында турган Сервис=>Параметрлер командасын орындау аркылы да auxyFa болады;

3. “ baci.ni шыгару” (Печатать) бел1мшде кужатымсн 6ipre басып шыгарылатьт информация опциялары ушш жалаушаларды тагайындацыз. Темендс сол опциялар Ti3iMi мен олардыц аткаратын кызмеп кслпршген;

4. ОК батырмасын басыцыз.5. “ Б асп а” (П ечать) сухбат терезесждеп кажетп

параметрлерш тагайындацыз да, ОК батырмасын басыцыз.Енд1 тацдауга болатын опциялар Ti3iMiH келттрешк.

М элЫ егтер (С ведения) — кужатты баспага шыгаруды аяктаганнан кешн, жеке бетке корытынды акпарды басып шыгарады. Корытынды акпарга кужаттын сипаттамасы мен статистикасы KipeAi, мысалы: автордыц аты-жеш, кужат такырыбы, туешпегемелер, баспага шыгарылган кун-ай Mcp3iMi (датасы), беттер саны, т. с. с.

OpicTep коды (Коды полей) — кужатка оныц парактары шетшдеп бос орынды аныктайтын epic мелшсрлер1 орнына. онын кодтарын басып шыгарады.

20.6. сурет. “Параметрлер" сухбат терезесшш “Баспа" атты iunci параты

Е скер ту л ер — кужаттын соцында жеке беттерге есксртулер басып шыгарады, онда автордыц немесе n iK ip беруппнш кужатка коскан кыскаша ескертулер! жазылады (ескертулер жазылган бег HeM ipnepi керсетшедО.

275

Жасырын метш — кужаттагы жасырын мэтшд1 басып шыгарады.

Графиктж объекплер —- кужатымен 6 ip re Word-TaFbi даярлаетан объектшердщ cypeTiH басып шыгарады.

20.8. Кужат туралы косымша информацияны баспага шыгару

Word алдын ала KeniciM бойынша кужатты баспага ез1 басып шыгарады. “Баспа” (Печать) сухбат терезесшдеп “Басып I шыгару” (Напечатать) атты ашылатын *пзш кужатгьщ орнына кужат туралы информацияны басып шыгаруга мумкщщк береш. Теменде осы информация опцияларыныц аткаратын J жумыстарын ыц TbiMi келпршгог.

Кужат (Документ) - кужатты басып шыгарады.Мэл!меттер (Сведения) - ’тек кужат туралы корытынды

акпарды басып шыгарады. Бул информация тольпымен кужатпен 6ipre басьш шыгарылатьш корытынды мэл1метпен сейкес келед1 (алдыцгы бел1мд! караныз).

Ескертулер (Примечания) — тек кужаттагы ескертулерд1 гана басьш шыгарады. Бул информация да тольпымш кужатпен 6ipre басып шыгарылатын ескертулермен сэйкес келед1 (алдыцгы бол1мд1 караныз).

Стильдер — кужаттын барлык Стильдер1шц аты мен сипаттамаларын гана басып шыгарады.

Автомэтш элементтер! — автомэт1н элеметттер!н1ц аттары мен олардьщ iunci мазмунын басып шыгарады.

Пернелер TipKeci — макрокомандалар Ti3iMiH, оларды орындауга арналган пернелерд1, агымдагы шаблонга арналган олардьщ сипаттамаларын, сондай-ак жылдам орындалатын командаларга сэйкес пернелер комбинациялары Ti3iMiH басып шыгарады.

Осы керсетшген косымша информациялардыц жеке езш кужаттан белек баспага шыгару ymiH, Keneci ерекеттер орындалады:

1. Файл=>Баспа командасын орьшдацыз. Экранда “Баспа” (Печать) сухбат Tepe3eci пайда болады.

2. “Басып шыгару” (Напечатать) тамшен кажетп элементп атап KepceTiHi3.

3. ОК батырмасын басьщыз.

276

20.9. Баспага шыгарудын косымша опциялары

Mine, Ыздер Word редакторы ны ц кужаттарды баспага шыгару мумкшдоктершш басты белтм ен таные болдынызлар. Енл! кужатты баспага шыгаруды баскаратын калган баска да опцияларына кошл белешк. Бул опциялар “ П арам етрлер” сухбат терезесш щ “ Б а с п а ” (П еч ать ) косымш асына орналаскан (20.6-сурет). Бул косымшага экранга тшелей “Баспа” сухбат терезеЫнен (Парметрлер батырмасы) немесе Файл=> П араметрлер командасын тацдау аркылы катынас куру Fa болады.

20.10. Басы лы мны ц алгаш кы нускасын алуПрактикада басылган кужаттын сапасьша онша мэн бермей-

ак. оны тез арада баспага шыгару каж еттш п жш кездесш турады. Мысалга, кужатпен уйде жумыс i<rreriHi3 келу1 немесе K cn6ip жерлерш экспертке керсет1п акылласу кaжeттiлiгi тууы мумкш. Осындай жагдайларда баспага метш нщ сапасыздау болса да алгашкы нускасын (черновик) бастырып алган жен.

А лгашкы нусканы сапасы на карамай баспага шыгару режимшде принтер м ум кш дтнш е ен жогаргы (максималды) жылдамдыкпен жумыс icTeyi THic. М ундайда шыгарылган басылымныц сапасы принтер тип iHe гана байланысты болады. Кептеген принтерлер бул режимде жылдам басылатын тек 6ip шрифт турш гана пайдаланады. Символдардын карантылган KccK'iifi жене курсивпсн алынатын сез TipKecTepi “астын сызуга" ауыстырылады.

Басылымныц алгашкы нускасын алу кез1нде графикалык бейнелер принтерге шыгарылмайды, олардыц орнына бос

I тертбурышты жактаулар мен сурет астындагы тус1нд1рме жазулары басылып шыгатын болады. Hewlet-Packard LaserJet принтерлер{ алгашкы нусканы басуда метш форматталуын сактайды, 6ipaK графиKTi басып шыгармайды. Ал PostScript принтерлер1 форматталган мет1НД1 жене графиканы да басып шыгарады.

Алгашкы сапапы емес нусканы (черновик) баспага шыгару уш1н мынадай ерекеттерд! орындацыз:

1. “ Баспа” сухбат терезесш ашыцыз;2. “ П арам етрлер” батырмасын (тышканмен) басыныз.

277

экранда “Параметрлер” деген iiind бет пайда болады;3. “ Режим” Щдомшдё “Алгашкы нуска” (Черновой)

жалаушасын койыныз;4. ОК батырмасын басыцыз;5. “ Баспа” сухбат терезесшдеп кажетп параметрлерд1

тагайындацыз да ОК-ны басыцыз.Егер де алгашкы нусканы баспага шыгаруда унекп

пайдаланатын болсак, онда оны кешс1М бойынша басып шыгару режим! ретшде тагайындап коюга болады. Алайда, бул колда бар принтерге де байланысты екенш умытпаган жен. Егер принтер1м1зд1ц осындай режимде жылдам ютеуге мумкшдт болып, оны келшм бойынша басып шыгару режим1не алдын ала тагайындап койсак, онда сапасыз алгашкы нускалык басылым бул режимнен шыкпайынша басыла бередь Kcfi6ip принтерлерде алгашкы нускадагы баспага шыгару режим1 тагайындапмайды да, ол принтер параметрлерш баптау кезшде (настройка принтера) кершш турады.

20.11. Беттерд1 Kepi ретпен баспага шыгаруЭдетте баспадан шыккан парактар принтердш кабылдау

науасында (лотогында) 6ipiHmi беттен басталып соцгы бетпен аякталатын тура тертшпен орналасады. Алайда, кейб1р принтерлер кужаттыц беттерш KepiciHme реттейд1 — ец устщп болып соцгы бет жатады. Мундайда баспага шыгаруды ец соцгы беттен бастап, парактарды Kepi тертшпен орналастырган дурыс болады. Ол ymiH “ Режим” белМ*ндег1 “ Параметрлер” косымшасында Kepi ретпен (В обратном порядке) жалаушасын тагайындацыз. BipaK бул жалаушаны icKe косканда кужатты баспага шыгару жумысы айтарлыктай бая у лайды.

20.12. GpicTepfli жацартуWord редакторында кужаттарды даярлау кезшде экранга

шьгатьш сухбат терезелершш командалык жол epicTepiHin кец келемш пайдалануга мумюнд1к бар. Keft6ip ep ic rep (мысалы, агымдагы кун-ай мерз1м1, беттер нем1рлер1 epicTepi, т. с. с.) жумыс кезшде автоматты турде жацартылады. Ал баска жолдардапл epicTepAin жацаруын ез1м1з кадагалап отыруымыз кажет.

278

Егер кужат ш пндс автоматты турде жанартылмайтын epicTCp жолы кездссетш болса, онда Сервис=> Параметрлер=> Баспа командасын орынданыз, онын “ Режим” косымшасында орналаскан в р ктер д ! жацарту (О бновлять поля) жолдарын тагайындацыз. Кужатта жацарту epicrrepi болмаса, жалаушаны тагайындаудын кажст1 жок.

20.13. Байланы старды ж ацарту

вцделуге niicTi кужатта сырткы программаларда даярланып жэне олармсн туракты байланыста турган, 6ipaK осы Word редакторы ортасына енпзшген графикалык немесе баска турдеп объект1лер болуы мумкш. Мысалы, PhotoFinish графикалык редакторында дайындалган сурет OLE мумющцктер! аркылы Word к уж аты на орналастырылган. Мундай кужаттарды кагазга шыгару апдында OLE объе1сплер1ма1 байланысты жацартып алу кажет. Ол ymiH “Параметрлер” iuiKi паратынын “ Режим” бел1м1ндеп Б ай лан ы старды ж ац арту (О бновлять связи) жапаушасын тагайындацыз. Кужатта OLE o6beicruiepi болмаган жагдайда, бул жалаушаны орнатудыц кажегi жок.20.14. Ф оиды к режимде баспага ш ыгару

Кужатты баспага ш ыгару iciH баска жумыстармен катарластыра, фондык режимде жалгастыра аласыз. Баспага шыгарудыц фондык реж имш icKe косу уппн “ Режим” бел1мждсп “Параметрлер” косымшасыныц Ф онды к баспа (Ф оновая печать) жапаушасын орнатса болтаны. BipaK бул режимде кужатты баспага шыгару баяу орындалады, ce6e6i процессор жедел жады тэр1зд1 баспа жумысын баскарумен катар баска да ic-epeKerrepfli орындап жатады.

20.15. Басы лы м кагаздары н тандау

Кептеген принтерлер ушш басылымга кагаз ж1берудщ б1рнеше варианттары карастырылган. K^3ipri лазерлш при*ггерлсрд1н Ke6ici кагаз беру науасымен жабдыкталган, олар сондай-ак колдан кагаз беруд1 де icKe асыра алады. Мысалы, кужат HcmireH жай кагазга басьшып шыгарылады, ал солардын арасында сурет немесе график баска айрыкша кагазга (келемш не агартылган, сапасы жогары) шыгарылуы ыктимал. Мундайда

279

жалпы мэтш ушш кагазды науадан Ж1берш, ал сурет ушш колдан кагаз 6cpin туруды icKe асырган жен болады. Кейбгр принтерлер кагаз 6 e p in тур у га арналган ек! науамен жабдыкталган, сол себепт1 сапалы кагаз y m i H 6ip науаны, ал эдеттеп жай кагаз ymiH -— баскасын пайдалана аламыз. Осындай жумыстарды icKe асыру ушш кужатты алдын ала белгш 6ip белштерге белш отыру керек.

Принтерге бершетш кагаз тишн тагайындау ушш келес! эрекеттерд! орындацдар:

1. Курсорды кужат imiHe орналастырыцдар немесе кагазга шыгарылатын метш и ерекшелещз (егер кужат бел1мдерге белшбесе, онда барлык кужат б1рдей кагазга шыгарылатын болады);

2. Ф айл=>Парак параметрлер! (Ф айл=>Параметры страницы) командасын тацдацыз (20.7. сурет);

3. “ Берметш к агаз” (Источник бумаги) iuiKi бетше етоцдер;

4. B ipiH iu i бет Ti3iMiHeH алгашкы бет ymiH бершетш кагаз THniH тагайындацыз;

5. Калган беттер Ti3iMiHeH кужаттыц калган 6errepi ymiH бepiлeтiн кагазды тагайындацыз;

6 . Колдану (Применить) тШ щ ш д е осы eKi кагаз TypiH кужаттыц кай бел1мдер1не колдангыцыз келетшш тацдацыз;

7. ОК-ны басыцыз.

Ома I Слпсврмп- в*** 1х«ми

'[ Ш5 j g

8g m rrrj

п д т ч я * 1 L « 1 »— • j

20.7. сурет. Басылым кагазы THniH алдын ала аныктап алу

Жумыс кезшде ашылатын Колдану тамш деп опциялардыц 9pTypjiiJliri Yзiндiлepдiц ерскшеленуше немесе кужаттыц бел1мдерге бeлiнyiнe байланысты. Егер кужат Гшшде

280

ерекшеленген уз!НД1 болмаса, онда Ti3iMAe тек Б арлы к кужатка I (Ко всему документу) жэне Кужат со и мм а дейш (До конца

документа) опциялары тана болады, ал кужат алдын ала | бел1мдерге ерекшеленген жагдайда А гы м дагы бел1мге (К

текущему разделу) катысты опция пайда болады т.с.с.Колдану т1з1мшщ ашылатын опциялары:— А гы мдагы бел(мге — курсор кужат бел!мшщ ш ж д е

орналасканда шыгады;— EipHeuie бол1млерге —б1рден кеп бел1мдерге белшгенде

пайда болады;— Кужат сонына дейш (курсор агымдагы турган орыннан

жене кужат соцына дейш ) — курсор м етш нш кагаз тиш\ езгертт у re THic жершде орналасканда пайда болады;

— Е рекш еленген м е тш ге — кейб1р м етш узшд1ге белшгенде пайда болады.

— Б арлы к куж атка — кужат бел1мдерге белшбегенде жене ysi щи белшбегенде пайда болады.

Кейде баспага ш ыгару барысында кужатты пкелей не келденец берш етш парактарга жене кагаздыц да ертурл1 гиптср1не шыгару жолдары кездеседь Осылай баспа жумысын жш езгерту кездершде принтер ер беттщ соцында токтайды да, белгш 6ip псрнан басып жумысты жалгастыру керектшн растауды купп турады. Мундай сеттердщ кебгсшде “Б аспа” сухбат терезссш ашып, OK nepieciH басу жеткипкп, ал кейде принтерд1н езщде орналаскан батырманы да басуга тура келедь

Ka3ipri лазерлж принтерлер едетте кагаз елш емдерш щ esrepyi мен беттерд1 ттке, келденец ауыстьфу icrepiH Kuupicci3 орын да иды, дегснмсн киындыктар кездесе бастаса, принтермш жумыс icrcy нускауларын карап шыгу керек.

П ар ам етр л ер = эБ асп а командасы ндагы К агаз беру (Подача бумаги) атты ашылатын Ti3iM компьютердеп кагаз беру тесшдерш накты керсетуге мумкчндж береди oipaK бул Ti3iM тек агымдагы 6ip кужатты баспага шыгаруда гана ерекет етед1.

С урактар мен тапсы рм алар1. Баспага шыгарар алдында кужатты алдын ала карап шыгу

не ушш колданылады?2. Кужатты карап шыгу режимдерш ш кандай турлерш

бш еаз?

11-620 281

21-САБАК

W INDOW S Ж У Й ЕСШ ДЕГ! EXCEL ПРОГРАММАСЫ

21.1 Excel программасы туралы жалпы маглуматтар

Бул сабакта Microsoft Excel электрондык кестеЫмен танысасыздар. “Электрондык к е с т е ” терм и Hi метш турш де бершген мел i меттер Д1 компьютерде ецдеуге арналган программаларды белплеу yuiiH пайдаланылады. Кестелерд1 ондеуге жататын ic-ерекеттер:

1. Функцнялар мен формулаларды пайдалана отырып эртурл! есептеулер жYpгiзy.

2 . TYpлi-TYpлi факторлардын кужатгарга типзетш ecepiH зерттеу.

3. TuiMAi ету м ос ел ел ерш шешу.4. Белгш oip крнтернйлерд1 канагаттандыратын мелшетгер

жиынын тандап алу.5. Графиктер мен днаграммаларды тургызу.6 . Мел1меттерд! статистикалык талдау.Электрондык кестелердщ кундылыгы, олардагы мел1*метгерд1

ендеу теЫлдерш пайдаланудыц карапайымдылыгы болып табылады.

Microsoft фирмасынын Excel программасы — кестелш процессорлар немесе электрондык кестелер тобына жататын ец кец тараган программалык кестелердщ oipi. EipaK Excel жей программа гана емес, оны кептеген математикалык амалдарды, кур дел! есептеулерд! кернекп жецшдету упнн пайдалануга болады. Ол кестедеп мал!метгердщ Пепзшде, турль турл1 диаграммалар тургызып, Meni меттер базасын даярлап, олармен жумыс гстеуда, сандык эксперимент журпзуд1 жене т.б. камтамасыз ете алады.

Excel мумкш щ ктерш щ кепжактылыгы оны тек экономика саласында гана емес, сондай-ак, окып-упренуде, гылыми- зертгеу ютершде, еюмшшк жене жей шаруаиылык жумыста-

282

рында да ксцшен пайдалануга мурсат бередьБул программамен жумыс ютеуд! уйрену апдында uipnciue

жана угымдарды енпзелж.Электрондык кесте1нц жумыс аймагы жолдар мен

бага/шлардан ( t iк жопе жатык жолдар) турады. Жолдардын максималдык саны 16384-ке, ал баганалар саны 256-га теа Opoip багана мен жолдыц киылысуы умпыкты курайды, ол уяиыкка мо;пмеперд1 (мет in, сан, формула ) енпзедь

21.2 Excel программасын icKe косу

Excel программасын icKe косу yuiin осы программамен байланыекан пиктограмманы тауып, оны тышканмен eKi рет шерту керек. Ол Excel программасын icKe косканнан кейш компьютер экранында 2 1 . 1. суреттепдей терезе шыгады (программаны баптауга байланысты ©3repyi ыктимал).

Енд| осы стандартты Excel терезесшщ элёментгер1н карас- тырайык. Экрандагы Excel терезес1нде мынадай объект1лер орналаскан:

Ж о гар гы жол — баскару батырмалары бар терезе такырыбы.

EKiniui жол — Excel Meiuoi.V uiiiiu ii ж эне т е р т п 1Ш1 ж олдар — Стандартты жэне

Форматтау аспаптар тактасы.

21.1. сурет Электрондык кесте терезесшщ алгашкыKOpiHlCl

283

Беспшн жол — енпзу мен тузету жолы немесе формулалар жолы. Beciumi жэне coHFbi жолдын арасына электрондык кестенш жумыс парагы (бел) орналаскан. Жумыс парагындагы жолдар мен баганалар белгип 6ip тертшпен белгшенедк

Терезенщ ен томенri жолы — калып-куй (калып) жолы. Теменп жолдын сол жак шепнде Excel жумыс режнмдержщ индикаторы (керсетюип) орналаскан. Мысалы, Excel мэшмет енпзуд! кутетш сэтте, ол Д айы н режнмшде болып, режим индикаторы - “Д айы н” (Готов) деген сездй керсетедк

21.3. Excel MeiiioiMen жумыс аткару

М еню ж уйесш екш ндш еу W inW ord программа- сындарыдай стандартты тэсш мен журпзгледк ягни Alt не F10 nepiiecin басу кажет. Сол сэтте менюдеп сездердщ oipi ерекш еленш баска туске боялады. К ерекп меню пункт! баскару пернелер! комепмен тандалынады. Enter пернесш басканда, сол тацдап алган меню дщ imxi командалары ашылады, оларды пернелермен ауыстырады, ал команданы тандау ушш Enter пернесш басу керек. Менюден иыгу уинн Esc nepHeciH басады.

Excel менкммен жумыс icrey ymiH тышкан комепн пайдалану ете ынгайлы, каж етп меню пунктш тандап алып, тышкан курсорын оран койып, тышканнын сол жак батырмасын шерту керек. Осы тэр1зд1 тЭе1лмен меню дщ iuiKi командалары тандалынып, косымша б еп ашылады да, жалаушалар орна- тылады.

MS-Word редакторындагыдай Ехсе1-де де орындалып жаткан эрекетке сэйкес б ер ш еп н контекст1к тэуелд1 аныктамалык жуйе бар. Gp6ip icTen жаткан жумысымызга байланысты эркашанда кемек ала аламыз.

Енд1 электрондык кестенш непзп угымдарымен танысалык.Жол uoMipi — электрондык кестедеп жолды аныктайды. Ол

келденен орналаскан жумыс аймарыньщ сол жак шекарасында нещрмен белгшенген.

Н а га н а e p n i — электрондык кестенщ баганаларын (п к

284

жолдарын) акмктайды. Э р тт е р жумыс аймагынын жогаргы I шекарасында орналаскан. Баганалар мынадай ретпен белп- I лснедг А — X, содан сон А А — AZ, одан кеш и В А — BZ I жэне т. с. с.

У яш ы к — электрондык кестенщ м етм ет енпзшетш ен Kiiui I элемент!. 0 p 6 ip уяшыктыц багана ep n i мен жол нем1р!нен I туратын адрес! бар. Мысалы, ВЗ адрес! В баганасы мен HOMipi I 3-жолдын кнылысындагы уяиьвегы аныктайлы.

У яш ы к керсетк1ш ! — агымдагы уяшыкты аныктайтын ) кемескшенген иктертбурыш. KopceTKiuiTi пернелер кемепмен [ немесе тышкан аркылы кесте бойынша уяшыктан уяиыкка

орын ауыстыруга болады.А гымдагы уяшык — корсеткнипен белплешп турган уя.

Келюм бойынша мел!меттер енпзу операциясы ж°не баска ic- I эрекст осы агымдагы уяшыкка жатады.

Б л о к (у ял ар ж и ы н ы , а й м агы ) — TipKece орналаскан | уяшыктардын тж тертбуры ш ты аймагы. Блок 6ip немесе

б1рнеше жолдардан, баганалардан турады. Блок адрес! кос нуктемен бел in ген карама-карсы бурыштар координатынан

I турады. Мысалы: В 13:В 19 блогы — бул В 13->D 13-> D 19->В 19- >В 13 торларымен шектелген уяиыстар жиыны, А 1 :Н 1, А 1:А20, A12:D27 немесе D:F - D, Е, F баганаларымын барлык торлары, т. с. с. Эртурл! формулалар енпзу кез!нде немесе командаларды

' оры ндау сеттер!нде блокты диагональ бойынш а карсы орналаскан торлар адрестер 1*мен немесе экран бет!нде тышканмен (пернелермен) белплей отырып енпзуге болады.

I Ж умыс парагымен жэне к1таппен жумыс ктеу. Ехсе1-де электрондык кесте уш елшемд! курылымнан турады. Ол ютап секшд! парактардан (16 парак) турады. Экранда тек 6ip парак— кп апты ц ен YCT*Hri ашык турган 6 eT i xepiH in турады. Парактын теменп шепнде к!таптын калган беттер!н!н нем!рлер! жарлык рет!нде бейнеленед!. Тышкан курсорымен сол KepiHin турган жарлыктардын ном!рлерш тандау аркылы кез келген бетт! аиып керуге болады.

KecTeiii, б л о к тар д ы , ж о л д ар ды ж эне б аган ал ар д ы ерекшелеу. Осы объект!лермен белпл1 6ip жумыс аткару ymin

285

тышканмен былай ерекшелейдк- б аган ан ы б елгш еу — багана атына сэйкес ер in ti

тышканмен тандап алып, оны 6ip рет шерту;- 6ipneiue б аган ан ы ерекшелеу — алдынгы шерткен

тышкан батырмасын басулы кушнде устап, курсорды оцга не солга жылжыту;

- ж олды ерекш елеу -^ - жол нош рш е сэйкес санды тышканмен ерекшелеп алып, оны 6ip рет шерту;

- 6ipneiue жолды ерекшелеу ■— алдынгы шерткен тышкан батырмасын басулы кушнде устап курсорды жогары не томен созу;

- б лок ты ерекшелеу — тышкан батырмасын блоктын алгашкы уясында басамыз да, оны сол басулы кушнде устап курсорды блоктын ен сонгы уяшьнына жетюзем1з;

- жумыс парагын толы к ерекшелеу — тышкан курсорын багана аттары мен жол нешрлершщ киьшысу нуктеЫне, ягни кестенщ сол жак жогаргы бурышына алып барьш, оны 6ip рет шерту.

Пернелер комепмен блокты ерекшелеу упин Shift nepHeciH басулы куйде устап турып, тецбш торды блоктын 6ip бурышынан оган карсы бурышына багыттауыштар аркылы жетюзем1з. Эйтпесе, F8 nepHeciH басып белгшеу режимше кешем1з де, багыттауыш пернелерд1 пайдаланамыз. Esc nepusci ерекшелеуд! токтату уш1н пайдаланылады.

Bip-6ipiMeH т1ркесе орналаспаган блоктарды ерекшелеу кажет болганда, былай icrrey керек:— алгашкы уяшьщты немесе TipKec уяшыктардыц 6ip блогын ерекшелеу;— Ctrl nepHeciH басу жэне оны басулы кушнде устап туру;— келес! уяшыкты немесе блокты ерекшелеу, т. с. с.;— Ctrl nepHeciH коя беру.

Ерекшелеуд1 алып тастау ушш тышкан батырмасын жумыс парагыньщ ерекшеленбеген кез келген болтн д е шерту жетю- л1кт1. Ж ана ерекш елеу де бурынгы ерекшелеуд1 алып тастайды.

286

21.4. ¥яш ы ктардагы м о .пм епер

Ехсе1-де кестенщ кез келген уяиыктарына мэл1меттердщ уш тншн енпзуге болады: метш, сан ж°не формула. Мэл1мет- терд! уяиыкка енпзу ушш тецбиггорды сол уяиыкка алып барып, ксрскт1 мол1меттерд1 пернелерде (240 танбага дешн) T e p i n , сонынан Enter пернесш немесе багыттауыш плсызык псрнслердш 6ipiH басу ж еткш ктк Excel енпзшген мэгпмет- тердщ ф ормула, сан немесе м этш екенш онын 6ipiHuii танбасына карал аныктайды. Егер 6ipiHiui символ — apin немесе (апостроф) болса, онда уяиыкка мэтш енпз1лед1деп есептеледь Егерде 6ipiHiui символ цифр немесе “=” болса, онда ол уяиыкка формула немесе сан енпзшетшш бйииредк

Е н п зш ген мэл1меттср уяшык iuiiHAe немесе формула жолында бейнеленед1 жэне оларды енпзу Enter nepHeciH немесе багы ттауы ш Т1лсызык перн елердщ 6 ip in баскам кезде аякталады.

21.4.1 MdTin енпзу

Мэт1н — кез келген символдар жиынтыгы, егер мэтш цифрдан басталатын болса, онда езпзуди символынан бастау керек. Егер мэтш еш уяиыктын eniucu артык болса жоне он жактагы уяшык бос болса, онда м этш сол уяшыкка да орналасады. Ал, егер он жактагы уяиыкта мэтш бар болса, онда ол мэтш экранда кнылады (6 ipaK ЭЕМ жадында ол толык сакталып турады).

Назар аударыц/ыздар! К ателесуден корыкпапьпдар! Орындалган op6ip эрекетп болдырмай алып тастауга болады. Егер жумыс барысында а з д ш жоспарынызда жок амалды байкамай орындап ииберсеш з, онын эсерш Т у зету = ^ Б о л д ы р м ау ( П р авка= > О тм ен а) командасын пайдаланып, алып тастауга болады немесе одан да жешл орындалатын С тан дартты аспаптар тактасынын оралмалы багыттауыш тэр1зд1 батырмасын басу ж е т к т к т ь Бул батырманы 6ip рет басу ен coh fu орындалган 6ip эрекеттщ

287

орындалу ecepiH жок кылады, б ц т н д е п сонгы орындалган б1рнеше амал ecepiH де алып тастау мумшндш бар.

21.4.2. С андарды енпзуЭлектрондык кесте уяш ыктарына сандарды Щ +, —

танбаларымен немесе оларсыз да енпзуге болады. Егер енпзшген саннын еш экрандагы уяшыктыц ешнгн артык болса, онда Excel санды экспоненциал форма да бейнглейда немесе ол санньщ орнына #### символдарын кояды (o ipaK ЭЕМ жадында ол саннын барлык разрядтары толык сакталады).

Эдетте экранда саннын ен улкен жене ен Kiuii шамалары экспонснциалды формада бершедь Мысалы, 501 ООО ООО саны ЭЕМ-де 5.01Е+08 болып жазылады, ягни ол 5,01 108 дегенд! бшд1редь Ал 0,000 000 005 саны 5Е-9 болып жазылады (5*10' 9). Аралас сандардын бупш мен белшеп нукте не упрмен белшш ж азылады, кандай айыру танбасы н пайдалану Excel программасын орнату кезшде беютшген келкпмге байланысты болады.

21.4.3. Ф ормулаларды енпзуExcel-де кез келген арифметикалык ернек формула туршде

жазылады. Ол уяшык адрестер1 мен сандардын, функциялардын ариф метикалы к амалдар тацбасы аркылы 6ipiKTipmreH жиынынан турады. Формула “=” танбасынан басталуы керек. Ол 240 символга дешн енпзе алады жене бос орын болмау керек. Уяшыкка C1+F5 формуласын енпзу ушш оны =С1 + F5 Typinae жазу керек. Бул дегешм1з С1 уяшыгындагы мел1меттерге F5 уяшыгындагы мел1меттердщ косылгандыгын керсетедь Нетиже формула енпзшген уяшыкта алынады.

21.4.4. Баганалар еш мен жолдар 6niKTiriH езгертуБул ерекеттерд1 тышкан аркылы немесе меню кемепмен

аткаруга болады. Тышканды пайдаланар кезде онын сштемесш баганалар epinTepi арасындагы немесе жолдар Hewipi арасындагы белу сызыгына жeткiзiп, сштеме eKi тшсызыпл бар

288

багыттауыш бейнесше айналганда тышканнын сол жак батыр­масын басып, багананы немесе жолды тарту (сыгу) керек.

Менюд1 пайдаланатын болсак, келем1 езгертш уге тш е баганаларды (жолдарды) ерекшелеп алып, Формат => Ж ол => Молшер (Размер) немесе Ф ормат => Багана => М елшер (Размер) командаларын орындау керек.

21.4.5 У яш ыктагы мэл1меттерд1 тузету

Мел1меттерд1 тузету оларды уяшыкка eHri3in жатканда немесе eHri3in болган сон да ж узеге асырылады. Егер мел1меттерд1 уяиыкка енп зу кезшде кате ж1бершсе, онда дурыс ен п зш м еген символдарды BackSpase перн есш щ кемепмен euiip in , керектшерш кайта тере отырып озгерте аламыз. Esc nepHeci уяиыкка енпзш ген мел1меттерден бас тартып, оны кайта теруге мумкшдж бередь

Мел1меттерд1 енпзуд1 аяктаганнан кейш оны тузету ушш корсетюигп KepeKTi уяга ауыстырып, тузету режимше кешу ymiH F2 nepHeciH басу керек немесе тышкан курсорын формула жолындагы мел1меттер арасына алып барып, оны шерту кажет. Одан кей!п керекл мел1меттерге тузетулер енпзш, ен сонында Enter пернесш немесе багыттауыш тшсызык пернелердщ 6ipiH басса болтаны.

Назар аударыцыздар! Мошметтер енНзшЫмен автоматты турде есептеу npoueci басталып, ездерш е катысты уяшыктардагы нетижел^к мэл1меттер б1рден езгеретшше назар салыныздар!

Бул - электрондык кестелердщ ен манызды KacHeTTepiHiH 6ipi.

21.5. Жолдармен, баганалармен, блоктармен операциялар орындау

Бул операциялар алмастыру буф ер ini ц (щиып алу, Keiuipy, xipicmpy) квмегшен, сондай-ак, тышкан тетШнщ квмегшен де меню аркылы орындалады.

289

21.5.1. О рын ауыстыру

Мелшеттерд! 6ip орыннан екшцп орынга ауыстырганда КАЙДАН жэне КАЙДА орналастыратынымызды айкындап кэреету кажет. Орын ауыстыруды орындау ушш уяшыкты немесе блокты (КАЙДАН) ерекшелеп аламыз да оган тышкан курсорын алып барамыз, сол сэтте курсор ак багыттауыш тшсызыкка айналады. Сонан сон ерекшеленген блокты не уяшыкты тышканмен m in алып, мэл1меттерд1 КАИ ДА орналастыру керек болса сол орынга алып барамыз.

21.5.2. Кеипрме алу

Кепирме алу кезшде тупнуска мэл1мет оз орнында калады, ал баска орында онын кэппрмеЫ пайда болады. Кепирме алу операциясы орын ауыстыру эрекеп тэр!зд1 журпзшед!, 6ipak мунда Ctrl nepHeci басулы кушнде болуы тию.

Толтыру маркерiH пайдалану аркылы тэменде айтылгандай KomipMe алуга болады. Курсорды уяшыктыц он жак тэменп шетше алып барсак, ол “плюс” танбасына айналады, оны толтыру маркер! деп атайды. Толтыру эрекетш оцга карай жэне томенп багытта журпзедь Толтыру орын ауыстыру сиякты орындалады, 6ipaK бул сэтте курсор уяшыктыц немесе блоктын оц жак томенп шетшде туруы THic (кара плюс туршде). Толтыру кезшде бастапкы уяшыктагы немесе блоктагы мэл1мет тышканнын батырмасын басып турып 6ipHeine рет кайталана алады. Ол dcipece формулаларды кэпируге эте ыцгайлы.

21.5.3. Жою, тазалау операциялары

Егер уяшыктар мен блоктардагы мэл1меттерд1 (сандар, текстер формулалар) жою керек болса, оларды ерекшелеп алып, Del nepHeciH басса болганы. Бурын енпзшген мэл1меттерден блоктарды, уяшыктарды тазалау yniiH оларды ерекшелеп алып,

290

Тузету =>Т аза л ay (Правка=>Очиетить) командасын орындау керек. Сол сетте шыгатын iiiuci методе накты неш: мелйметгерщ, бсзенд1ру элементш, ссксртуд1 немесе берш б1рдей тазалау KepeicririH корсету керек.

Баганаларды, жолдарды жэне блоктарды жою ym iH , алдымен кажетп элемента ерекшелеп алып, содан кейгн Тузету=>Жою (Правка=>Удалить) менюш пайдалану керек. Жойылган объектшер орны бос калмай, темени жолдагы немесе он жактагы баганалар мел1меттер1 жогары не солга жылжып, сол орындарды толтырады.

Ал, егер мел1меттер1 жойылып, орындардын бос турганын калау (уяшыктарды калдырып мэл1меттерд] жою), Туз ету=> Т азалау (П равка=>О чистить) командасымен жузеге асы- рыл ад ы.

Электрондык кестеш толык жою, Файл=>Жабу (Фай л ̂ З а к р ы т ь ) командасын орындап, шыккан сухбат Tepe3eciHe “Жок” деп жауап беру кажет.

Ехсе1-де ездш нен автоматты турде толтырылатын функция бар, ол Keft6ip белгип т1збектерд! жылдам енпзе алады (апта кундер!, ай, жыл мезгшдер1 т.б.). Мысалы, 6ipiHUji торга “ДуйсснбГ' соз1н енпзсек, келес! торга “Сейсенб!”, одан кешнпсше “СерсенбГ* т.с.с. сездер езд1гшен енпзшедг, ай аттары да “Кднтар” енпзшсе, “Акпан”, “Наурыз” т.с.с. болып шыга келед! (буларды т\зт рет^нде алдын ала кестеге Kipri3in кою кажет). Сол сиякты 1998 ж. енпзсек, келес1 торлар 1999ж., 2000 ж. болып толтырылады.

Жумыс ютабымен ic-ерекеттер орындау ушш Файл менюшен мынадай командалар пайдаланылады:

Сактау (Сохранить) — кешн пайдалану ушш файл тургаде жумыс кггабын дшшге жазып еактайды;

... деп сактау (Сохранить как ...) — Сактау командасына уксас, 6ipaK файлдын атын езгертш , мтапты баска дисюге жазуга мумкшдж бередг,

Жабу (Закры ть) — кужатты экраннан алып, оны жауып тастайды;

Ж асау (С оздать) — жаца жумыс ютабын даярлайды

291

(керсетшген нуска нелзшде немесе бос ютап);Ашу (Открыть) — дисюде жазылган жумыс ютабын экранга

шыгарады.Жасау, Ашу, Сактау epeK errepi Стандартгы аспаптар

тактасынын сол жак жогаргы ш епнде орналаскан уш батырмага беютшген.

Тапсырмалар1-тапсырма1. Excel программасын icKc косыцыз.2. Сервис менюшщ Параметрлер командасын орындандар

жэне онын Тузету (Правка) косымша бспн ашыцыз;3. ¥яшыктарды тасымалдауга руксат деген жапауша ici<c

косылгаидыгын [X] TCKccpin, icKc косылмаса, оны icKe косым, ОК-ны басыныз. Будан былай осындай командалар т1збепн орындау метжде Сервис => Парамстрлср => Тузету => Уяш ы ктарды тасы малдауга руксат |Х) => ОК болып корсетшедь

Тышканды методсн тыс шерту менюдсн шыгьш, i ijj кi меню командалар жуйесш жауып тастайлы.

2-тапсырма1.Тышкан аркылы А4 уяшыгын скпшд1 erin койыиыз.2. Багыттауыш псрнелер комепмсн тсцб1лторды А1

уяшыгыиа жетз1шз.3. 6-паракты ашыцыз.4. 1 -паракка кайта опшз.5. 3-жолды ерекшелешз.6. Ерскшелсуд1 кайтадан алып тастаныз.7. D баганасын ерекшелешз.8. А2:Е13 блогын тышканмен ерекшелешз.9. A, B,C,D баганаларын ерекшелешз.10. Белгшеулерд! кайтадан алып тастаныз.11. C4:F10 блогын пернелер аркылы ерекшелешз.

292

12. Жумыс парагын тугел ерекшелешз.13. Ерекшелеуд! алып тастаныз.14. Bip мезетте F5:G10, Н 15:115, C18:F20, Н20 блоктарын

катар ерекшелешз.

3-тапсырма. Кестелерд1 толтырудыц Heri3ri тёсшдер!.1. А 1 уяшыгына “Мен ... к ал ас ын да тудым” деген MdTiH

енг1з1п, оныц сол жак шетке ыгысып орналасканына кецш болЫз.

2. В1 уяшыгына туган жылыцызды енг1з!шз.3. С 1 уяшыгына биылгы жьшды енпзвдз.4. D1 уяшыгына =С 1 -В 1 формуласын енпз1щз. Натижес!

калай болды? D1 уяшьиында Ыздщ жасыцыз керсетш п тур.

4-тапсырма. Кесте м эл!м еттерш тузетудЫ H eri3ri тэсщдерк

1. Тышкан аркылы А баганасыныц енш сон дагы мэтш тугел кершетгндей етщ дер де, B,C,D баганаларынын енш барынша ш ппрейтЫ з.

2. Меню командалары аркылы 1-жолдардыц бшюигш 30 пунктке тец епщз.

3. Кайтадан 1-жолдардыц бшктйгш бурынгы калпына - 12,75 пунктке кел!1 р1шз.

4. 2010-жылы езщ 1здщ кай жаста болатыныцызды есептешз.5. А1 уяшыгындагы м э ш ш туЗет!шз, ендц онда Ыздщ аты-

жошщз туратын болсын.6. А 1: D 1 блогын ерекшелеп алып, оны 6ip жол томен

ауыстырыцыз.7. 2-жолдагы м одм етп орнына кайта Kepi ауыстырыцыз.8. А 1:D 1 блогын 3-, 5-, 7- ж олдарга кебейте отырып

кепнрщ 1з.9. 7-жолдардагы мвл1меттерд1 ерекшелеп алыцыз да, сол

мэл1меттермен 8-15-жолдарды толтырыныз.10. С баганасындагы мэл1меттерд1 Е, F, О баганаларына

кеппрццз.11. A10:G15 блогын ерекшелеп алып, оларды мэл1меттерден

293

тазартыныз.12. G9 уяшыгын мел1меттерден тазартьщыз.13. Е баганасын жойып тастаныз.14. Е баганасын оны бос калдыра отырып тазалап шыгыныз.5-тапсырма. 0здМ нен автоматты турде толтыру

функцнясын пайдалану.1. GIO уяшыгына “кантар” сезш снпзвдз.2. НЮ уяшыгына”акпан’' сезш енпзщ1з.3. G10:H10 блогын ерекшелешз.4. НЮ уяшыгынын темени жагындагы юшкою квадратна

курсорды алып барыныз (курсор толтыру маркер1не айналып кетедО.

5. Тышканнын сол жак батырмасын басып турып, оны ж!бермей тыш канмсн тж тертбуры ш ты L10:R10 блогына жетюзш барып коя 6epiHi3. Сол жак ею уяшыкка “кантар”, “акпан” айын енпзгенджтен, Excel ары карай ай аттарын ерекшеленген уяшыктарга толык енпзш шыкты (21.2 (а)- жене21.2 (е) -суреттер).

6. G11 :М11 уяшьпстарына апта аттарын дуйсенбшен бастап енпзщ1з.

7. G 12:M 12 уяш ыктарына 1990-жылдан бастап жыл мерзшдерш енлзпш. Excel уяшыктарга осы сиякты зандылыгы бар т1збектелген сандарды, сездерш енпзё алады.

а) ^21.2-сурет Автоматты толтыру функциясын

пайдаланганга дешнп (а) жене кейшп (е) экран

6-тапсырма. С актау , Ж абу, Ж асау, Ашу командаларын

294

пайдапанып, кесте мен толык куйде жумыс icrey.1. Дайындалган кестеш (жумыс ш табын) жеке бумада

Ex01.xls деген атпен сактацыз.2. KecTeui экранная алып тастацыз.3. Кайтадан экранга Ex01.xls кестесш шыгарыцыз.4. Файлды жауып тастацыз.7-тапсырма. Ехсе1-мен жумысты аяктау.Ехсе1-ден шыгу ушш, мына тэсш дердщ 6 i p i H пайдалану

кажет:1) Файл=>Ш ыгу (Файл=>Выход) командасы аркылы;2) Жуйелж менюдщ Ж абу (Закры ть) командасы аркылы;3) AU+F4 пернелер1 аркылы.Егер кестеш дискще сактамай жабатын болсандар, онда

оны сактау керек екевдипн немесе сактам ай-ак жабуды растайтынынызды усынатын мал i мет шыгады.

295

22-САБАК

EXCEL-ДБ ФУНКЦИЯЛАР M0HIH КЕСТЕЛЕУ

Функция мендерш кесте туршде алу жолын карастырайык. Б1зге барлык х е [-2; 2] аралыгында х=0 кез1ндег1 кадамы 0,2 -ге тец у=кх(х2- 1)/(х2+1) функциясыныц мендерш есептеу керек болсын.Есептщ нетижес1 мынадай таблица туршде алынуы ти!с:

N х h у1 =х?-1 у2=х2+1 у=к*(у1/у2)

22.1. Уяшыктар мен блоктардыц адрестерш абсолютть еалыстмрмалы жэне аралас турде жазу

Уяшык адрестерш бутан дешн керсетшген ВЗ, A1:G9 жене т. б. тесшдермен жазута болады. Булай бейнелеу адреет1 еалыетырмалы турде жазу деп аталады, мунда адрестер агымдагы уяшыкка еалыетырмалы куйде бершед1. Мыеалы, В4 уяшытына =В1+В2 формуласын енпзсек, Excel муны уш жол жогары орналаскан уяшыктагы санды будан ею жол жогары орналаскан уяшыктагы санга косу деп угады .

Егер =В1+В2 формуласымен В4 уяшыгынан С4 уяшыгына K e m i p i n жазсак, онда Excel ол формуланы тагы уш жол жогары орналаскан уядагы санды ею жол жогары уядагы санга косу деп тус1нед1 де, С4 уяшыгына =С1+С2 деген еалыетырмалы турдеп формуланы xeiuipin жазады.

Егер де формуланы копиру кез1нде 6i3 6 ip уяшыктыц адрес1н еалыетырмалы емес, накты куйде 6epriMi3 келсе, онда абсолютт! турдеп адрееп жазуга raicni3 . Ол уш1н сол адрест1ц багана атына сейкес ершшц ек\ жагына да $ символын жазуга тура келед1. Мысалы, $В$4 немесе $С$2: SCS48 жене т. с. с.

Аралас турдеп адрес. $ символы езгермейтш адреске сейкес багана ерпшщ алдында гана жазылады. Егер багана аты езгерш, жол HeMipi e3repicci3 калатын болса, онда В$4,

296

ал багана езгермейтш турде, жол езгеретш болса, онда $С2 болып жазылады.

Сонымен формуланы кеппрген кезде оныц кейбip элементтерш салыстырмалы. ал кейб1рш абсолю та турде жазуга болады, мундай турде жазылган адрес — аралас турдсп адрес деп аталады.

Енд1 н еп зп жене косалкы кестелерд1 толтыралык.1. А1 уяшыгынан бастап H eri3ri кесте такырыбын

мынадай турде толтырыныз.I Jg — А1 уяшыгына N-fli енпзщгз;

— В1 уяш ы гы н а jc-Ti е н п з Ы з ;— С1 уяшыгына А;-ны енпзщ1з т.с.с.Баганалар енш де ондагы жазылган мэл1меттер толык

кершетшдей ciin кою керек.2. Косалкы кестеш Н1 уяш ыгынан бастап бастапкы

бершген сандык мэндер1мен толтырамыз:хО step к-2 0.2 10мундагы хО — х-тщ бастапкы меш; step — лг-тщ езгеру

кадамы; к — коэффициент (туракты).3. в з д т н е н толтырылатын функцияны пайдаланып, А

баганасын А2 уяшыгынан бастап 1 мен 21 аралыгындагы' сандармен толтырамыз, сонда А2:А22 блогына мэл1меттер

енпзшед!.4. В баганасына х мэндерш , ягни В2 уяшыгына =$Н$2

* формуласын енпзем1з. Бул В2 уяшыгына Н2 уяшыгындагы(бастапкы мэн) сан кeшipiлeдi, 6ipaK онын адрес! езгермсйд1 деген угымды б и ш р е д ь ВЗ уяш ыгына =В2+$1$2 формуласын жазамыз, ягни х мэш 12 уяшыгындагы калам га е с т отырады. Енд1 ВЗ уяшыгындагы формуланы В4:В22 блогына K©mipeMi3. Сонда бул багана кадамы 0,2 болып келген +2-ге деш нп мэндермен толады.

5. С баганасына к коэфицентшщ мэндерш жазамыз: f - С2 уяшыгына =$J$2;

- СЗ уяшыгына =2-Hi енпзем!з.Бул формулалар неге осындай болып жазылады? Соны

297

тусшуге тырысайык.СЗ уяшыгындагы формуланы С4:С22 блогына K oniipeM i3.

Багана толык 10 санымен торлтырылады.6. D баганасын y l= x2— 1 функциясынын мэндер1мен

толтырамыз, ол ушш:— D2 уясына =В2*В2-1 формуласын;— D3:D22 блогына D2 уяшыгындагы формуланы

K e in ip e M i3 .Бул багана он жэне Tepic y l функциясы мэндер1мен

толтырылады, онын бастапкы, сонгы мэндер1 3-ке тец.7. Осы тэр1зд1 e T in Е баганасын у2=х2+1 функциясынын

мэндер1мен толтырамыз.Барлык мэндер он сан болып тур, бастапкы жэне соцгы

мэндер1 5-ке тец екешне кэцш болшдз.8. F баганасын у=к*(х2-1)/(х2-1) функциясынын мэндер1мен

толыктырамыз:— F2 уяшыгына =C2*(D2/E2) формуласын енпзеямз;— F2 уяшыгындагы формуланы F3: F22 блогына кэцпрем1з. Бул функция мэндер! оц да, T e p ic те бола бередь алгашкы

жэне соцгы мэндер! б -F a тец болатынына кецш бол1щз.Косалкы кестедеп бастапкы мэндерд1 эзгерткенде, непзп

кесте мэндер! калай Озгеретшш байкацыз:1. Косалкы кестедеп х мэнш езгертт, Н2 уяшыгына — 5-Ti

енизейис.2. Кадамды езгертт, 12 уяшыгына 2-Hi онпземш.3. Коэффицент мэн!н езгертт, J2-re 1-д! енпзем1з. Косалкы кестеге кез келген 03repic енпзсек, Heri3ri

кестеде автоматты турде кайталап есептеу ici журпзшетшше кещл аударыцыз.

4. Ары карай жумысты жалгастыру y m iH , бурыцгы сандык мэндерд1 эз калпына келт1рейж: хО = -2; step — 0,2; к = 10.

Ещи непзп жэне косалкы кестелерд1 аздап турленд1решк.

1. Жогарыдан такырыптар енпзшетш ею жолды босатамыз:— курсорды 1 -жолга орналастырамыз;

298

- KipicTipy=>/Ko.iaap (В ставка=>С троки) командасын* орындаймыз (2 рет).

2. Такырыптар енпзем1з, ол ушш:- А1 уяшыгына “ Кесте” сезш;- А2 уяшыгына “ Н еп зп ” сезш;- Н2 уяшыгына “ Косалкы” сезш енпэем13.3. A1:J1 уяшыктарын 6ipiicripin “Кестс” такырыбын ортага

жылжытамыз:- A1:J1 блогын ерскшслсп аламыз;- Ф орматтау саймандар тактасыныц батырмасы аркылы

баганалардагы м элш етп олардыц ортасына орналастырамыз.4. Сол сиякты eTin “н еп зп ” жэне “косалкы” сездерш де

багана ортасына жылжытамыз.5. Такырыптарды ш рифтщ баска турлер1мен жазамыз.

22.2. Кесте мэтшдерш даиындау

22.2.1. Мэтшд1 карш тж дайындау

Кез келген уяшыктагы немесе блоктагы символдарды ертурл1 карштермен даярлауга болады. Ол ушш уяшыкты немесе блокты ерекшелеп алып, содан кешн Ф орм аттау аспаптар тактасыныц батьфмаларын немесе Ф ормат=>¥яш ы к =>Kapin командасын орындаса болганы. Команда орындау

I барысында мынадай сухбат терезсс1 шыгады (22.1-сурет).“Ксстелер” деген такырьш уш1‘н Courier New Суг icapin repin

пайдаланып, онын мелш ср1н 14 eTin, езш калындатылган турде жазып шыгыныз.

Ф орм аттау асп ап тар тактасыныц батырмасы аркылы “непзп” жэне “косалкы” сездер! ушш Times Kazakh карш'нщ 12 мелшертн алып, оны калындатылган (полужирный) турде жазып шыгыцыз.

Формат=>¥яшык=>Карш (Формат=>Ячейкп=>Шрифт) меню командасы аркылы кесте такырыптарын Times Kazakh Kapin- TcpiHc езгертш, мелшер1н 12 erin, кисайтылган (курсив) турде

| жазыныз.

299

22. 1. сурет Kapin турлерш тацдау

Баганалар енш жаца кар1птермен жазылган мэтш толык I сиятындай ст1п озгертем1з. Такырыптарды баганалар ортасында орналастыру кажет.

22.2.2. Туралау

Кез келген уяшыктагы машметтерщ сол жак, он жак шетке туралауга, ортага жылжытуга (келденец, т1к багытгарда) жэне де мэтшд1 TiKe орналастыру пзбегш де (жогарыдан томен карай, томеннен жогары карай) багыттап озгертуге болады.

Мэтшнщ тже орналастыру пзбепн (ориентация) озгерту yuiiH Форматтау аспаптар тактасын немесе Формат=>¥я- шык=>Туралау меню командасын пайдалану керек.

Форматтау аспаптар тактасыныц батырмалары аркылы | Heri3ri жэне косалкы кестелер yuiiH оларды коршап туратын т1ктортбурышты жактаулар (рамка) сызып шыгайык.

Жактау сызыктарын сызу ушш аспаптар тактасы батыр- масын немесе Формат=>¥яшык=>Жактау (Формат=^Ячейки=> Рамка) меню командасын да пайдалануга болады.

Бутан коса кесте imm 6ip туспен (мысалы, сары) жэне кесте такырыптарын екшпи туспен (мысалы, кызгылт) бояп коюга да мумкщщк бар.

300

22.2.3. Фон T y cT ep i

Кез келген уяшык немесе блок 1лп н деп м эл1м еттер айналасындагы фон T y c iH де (ш трих сы зы ктар, олардын сызыгынын немесе фоннын тусш) озгертуге болады

Фон TyciH езгерту кезш де Ф о р м аттау тактасы ны ц батырмасын немесе Ф орм ат=>¥яш ы к=>С ы рткы тур меню командасын пайдаланса болады.

Осы керсетш ген ж умыстарды оры ндаган сон, экран бейнеЫ 22.2.суреттепдей болуы тшс.

Бул кестеш дискшеп жумыс каталогыныц ex21.xls файлына сактап кояйык.

22.2. сурет. Жумыстарды орындаганнан кеш нп экран бейнеы

301

23-САБАК

САН ФОРМАТТАРЫ, ИНФОРМАЦИЯНЫ КОРРАУ, EXCEL-ДБ МЭЛ1МЕТТЕРД1 BACIIAFA ШЫГАРУ

Бул сабакта Ехсе1-дег1 пайдаланылатын сан форматтарымен, таблнцадагы информацияны KOpFay тэс!лдср1мен жэне кестеш KaFa3Fa басып шыгару жолдары мен танысамыз. Информацияны коргау мэселесш карастыру кезшде Ex21.xls файлын пайдаланамыз.

23.1. ¥яшыктагы машметтерд! коргау

Ехсе1-дс буки! жумыс ютабын, кез келген паракты немесе Kcfi6ip уяшыктарды озгертуден коргап коюга болады. Информацияны K opF an кою оны озгертуден коргалу касиетш алып тастаганга дешн сакталады. Эдетте жш озгермейтш мэлшеттер (есептеу формулалары, кесте такырыптары) гана озгертуден коргалу F a тшс.

Мэл1меттерд1 KOpFay eKi бел1ктен турады:1) езгертшуге тшс уяшыктардыц бурынгы коргалу

Kacnerrepi алынады;2) агымдагы паракка немесе онын кейб1р блоктарына

коргалу Kacneri енпзшедьБудан кейш тек коргалу касиеп енпзшген уяшыктар мен

блоктарга гана мэл1меттер енпзекиз.

23.1.1. ¥яшыктардын коргалу касиетш енпзу

БелгЫ тэсшдсрдщ 6 ip iM e H блокты ерекшелеп алайык. Содан кешн Формат=>¥яшык=>КоргаУ командасын орындап, шыккан сухбат терезесшдеп Бекггу (Заблокировать) n apaM eT piH icK e косамыз немесе алып тастаймыз.

Паракты немесе жумыс ютабын толык коргау упин: Сервнс=>Коргау=>Паракты (кггапты) коргау (С ер ви са

302

3ащ ита=>3ащ итить лист) командасын орындау кажет. Ал, KepiciHuie, коргау касистж алып тастау ушш Сервие=>Коргау=э Паракты (кггапты) коргаулы алу (Сервис=>Защита=^Снять защиту листа) командасы орындалады. Мысалдар:

1. H4:J4 блогын ерекшелеп, онын коргау касиетш алып тастайык. Ол ушш Ф орм ат=>¥я 1нык=>Коргау командасын орындап, экранга шыккан Беюту (Блокировка) терезесшш [х] белпсш алып тастаймыз.

2. Жумыс парагын езгертуден коргау ушш: Сервис=> Kopi ау=>Паракты коргау=>ОК командасын орындаймыз.

Осылардьщ нэтижесшде неп зп кестем1з (Ex21.xls) толык куйде жэне косалкы кестенщ такырыбы коргалып турады.

Ещи А4 уяшыгындары 1 -д! Ю-Fa озгертк1м1з келсе, ол эрекетапз орындалмайды. BipaK косалкы кестедеп 0,2-Hi 0,5- ке озгсртюм1з келсе, ол орекет орындалады да, Heri3ri кестеде де есептеулер нэтижесшде жаца мэндер пай да болады.

Кадам MeuiHiH алгашкы санын 0 ,2 -H i кайта жазайык та, файлды бурынгы атымен кайта сактайык. Ол ушш С гандартты аспаптар тактасынын С актау батырмасын басу кажет.

23.2. Функцияларды колдану

Функциялар есептеулерд1 жещлдетед1. Олар y -f(x ) туршде жазылады, мундары у — есептелуге тшс функция мэш, х — аргумент, / — функция.

Функция енпзшген уяшык мысалы ретшде: =A5+sin(C7) формуласын кел*пруге болады, мундагы А5 — уяшык адресу sin() — функция аты, жакша ш ш де оныц аргумент! турады, С7 аргумент (сан, метш жене т. б.), бул сэтте С7 уяшыгында сан болуы niic.

Excel программасыныц кейбйр функциялары:- SQRT(x) — х санынын оц мэнд! квадрат Ty6ipiH аныктайды, мысалы, sqrt(25)=5.- SIN(x) — радианмен бершген х бурышынын синусын аныктайды. Мысалы: sin(0.883)=0.772646.

303

- МАХ(тшм) — бершген Ti3iM йшнен ен улкен (максимум) манд! аныктайды, мысалы: мах(55,39,50Д8,67,43)=67.- SUM(Ti3iM) — бер1лген тамнщ (блоктын) сандарынын ко-

сындысын аныктайды. Мысалы: sum(Al:A300) - А1:АЗОО блогынын 300 уяшыгындагы сандардын косындысын табады.

Функция аттары орыс тшше аударылган Excel нускаларында орысша бершш, баскаша жазылуы мумюн.

Жш пайдаланылатын косынды табу функциясы ym iH

аспаптар тактасында арнайы батырма бар.Функция атын формулага Kipicripy уппн Функция шеберш

пайдалануга болады, ол KipicTipy => Функция (Вставка Ф ункция) командасымен немесе / т бейнеленген батырма аркылы icKe косылады. Батырма басылганда экранга функциялар бейнеленген сухбат терезеЫ шыгады. Сонын imiHeH керектюш тандап алып 1фщам (Шаг) батырмасьга басу керек. Сонда Функция шебершщ екшпи терезеЫ экранга шыгады да, одан аргумента тандап алуга болады.

23.1. сурет Функция шебершщ сухбат терезес1, 6iphnni кадам

23.2. сурет Функция шебершщ сухбат терезес1, екшип кадам

304

Енд 1 Excel функцияларымен таны сайы к. Ж огаргы жактагы f x батырмасын басайык та, B api (Все) деген категорияны тандап, \ 7 , min, Калам (Ш аг) функциялары капай белгшенетшш карастырайьпс

Есептелген у м эн держ щ косындысын тауып, оны F25 уяшыгына жазып кояйык. Ол y m i H стандартты аспаптар такта- сынын батырмасы басылады. OFan коса Е25 уяныгына туснпк беретш “у-тер косындысы =” деген мэтш жазамыз.

Есептелген у м эндерш щ арифметикалык орта м энш (косындысы Tepi3Ai eT in) аны ктаймы з, ол уш ш Е26 уяшыгына т у с i 11 i к беретш м этш д ь ал F26 уяш ыгына — арифметикалык орта мэнш жазамыз.

У функциясынын ец Kiuii жэне ец улксн (min, max) мендерш тауып, оларды F27 мен F28 уяшыктарына орналастырамыз да, оган сэйкес тусипктеме беретш мэтшд1 Е27, Е28 уяшыктарына жазамыз. Арифметикалык орта м энд 1 табу ушш Функция шеберш пайдаланамыз, ол ушш: Енд1ру=>Функция=^Бэр| (Все) =>М АКС=>Кадам (Ш аг) =>F4:P24 командасы тсзбепн орындау кажет.E25:F28 уяшыктар блогын былай калыптастырамыз:

1. Е25: F28 блогын п ктертбуры ш ты жактаулармен коршаймыз;

2. Бул блокты кесте такырыбы тэр1зд1 фонмен толтырамыз;

3. Е25:Е28 блогындагы тус*шк беретш м эп н д! Tim es/ Kazakh карайтылган KapinneH жазып, оны он жак шетке туралап орналастырамыз.

Алынган кесте 23.3. суреттепдей болуы тшс, оны Ex22.xls файлына сактап жазып коямыз.

23.3. Саидар тура л ы

Уяшыктагы сандарды эр турл1 форматтарда бейнелеуге болады. Мысалы. 100 санын былай жазуга болады: 100,00 тенге - акш а ту р ш д еп форматта; 10000% — проц ентик турде; 1,ООЕ+02 — палы м и турде.

305

23.3. сурет. Жумыс нэтижеслнщ кестедеп бейнеЫ

Сандарды (баска мел1меттерд1 де) безенд1рш жазуды орындау ymiH Форматтау тактасыныц батырмаларын немесе Формат=>¥яшык командасын пайдалануга болады.

Бул команданы орындау ушш:— калыптастырылатын уяшыкты немесе блокты ерекшелеп алыцыз;— Формат=>¥яшык (Ячейка) ^ С а н (Число) командасын тандап алыцыз;— экранга шыккан сухбат терезесшен керект! сандык форматты тандап алыцыз (23.4. сурет).

23.4. сурет. Сандар форматын тацдау Tepe3eci

306

¥ я uibiKTaFbi сан форматын взгерту кезш де уяш ыктагы м элгм еттерд1‘ бейнелеу т э с Ы езге р ед 1, ал санны ц Maui взгермейдь

Егер уяшыктар #### символдары туршде бейнеленсе, онда санныц еш уяшык еншен артык екенш керсетедк Мундайда уянын CHiH кецейту керек.

Енд! мына арекеттерд! орындайык:1. Масштабты 75% еп'п тагайындаймыз.2. У м ен д ер ш F баган асы н ан K ,L,M ,N баганалары на

кеилрем 1з. Ол уш ш ты ш канны ц он батырмасын басканда, экранга ко н тек стш тэуелд]’ меню ш ы гады , оны н im ineH М эндерд! Kouiipy (Копировать значения) пунктш тандап алу керек.

3. К баганасына сандардьщ ут1рден сон, ею тацбасы кершетж форматын (0,00) енпзем]з.

4. L баган асы ymiH F ы л ы м и сан л ар (экспоненциалдык) ф орм аты н берем!3.

5. М баганасына П роц ен ти к форматын 6epcMi3.6. N баган асы уш ш ез1м1здж ж еке ф орм аты м ы зды

(П ай далануш ы уппн — П ользовательский) тагайындаймыз, оны уп’рден кейш терт тацба бейнелейтш eTin былайша енпзем1з:

Ф о р м а т = > ¥ я ш ы к = > с а н = > к о д :0 ,0 0 0 0 ,0 к

Яе'Ж.0,2С.4

tt - .6 .’ Г W ОМ ?2.! Ш 0.44 2 М

Ю ыа»|' с -!вОЗУВВВ

_3l 2J2E ’6 Ifil~Ц Б ' -4 70938235 ».Ц] >Д»ТЗЯЭ|)tin*

Тр*Г ' й г ь а а 1/6 : -*^ '37931 ijit

?.iii ТвМТЧсЭ! ;jБ JJCBOMJ

й Т ^ Г J*1 . J *«Г

23.5. сурет. Ж умыс н этиж есш ш кестедеп бейнеЫ

307

7. K2:N24 блогын непзп жэне косалкы кестелер туршде дайындаймыз (такырып, жактау, толтыру, карт). Осыныц нэтижесшде 23.5-суреттеп кестеш экраннан корем!з.

23.4. Кестеш экранга жэне принтерге шыгару

Ехсе1~де кестеш кагазга шыгармас бурын, алдын ала онын ойдагыдай болуын тексеретш мумкшдж бар. Ол ymiH Файл => Карап шыгу (Файл => Просмотр) меню командасын орындау немесе Стандартты курал-аспаптар тактасынын Алдын ала карап шыгу (Предварительный просмотр) батырмасын басу керек. Алдын ала карап шыгу функциясы кестеш экранга шыгарады, 6 i p a K оны тузетуге мумкшдш бермейдк Кестеш тузету ушш кайтадан квд{мп кесте тэрт1бше кешу керек. E ip a K карап шыгу peжимiндe мынадай пайдалы операцияларды: парак параметрлерш езгерту, онын шетшдеп бос орындарды аныктап, кестеш беттерге белу жене кагазга басу icrepiH орындай аламыз. Алдын ала карап шыгу операциялары келеныз жагдайларды болдырмай, уакытты epi кагазды тш д о пайдалану га мурсат бёрёдц.

Сонымсн, бул режимде жумыс аткару ушш:1. Стандартты аспаптар тактасынын Алдын ала карап

шыгу батырмасы аркылы алдын ала карап шыгу TepTi6iHe кешем1з.

2. П арак (Страница) батырмасын басып, параметрлер терезесшде кестеш кагазга келденец (альбом туршде - альбомная) немесе TiK (кггап туршде - книжная) басатынымызды аныктап аламыз.3. Параметрлер терезесшдеп O picTep (Поля) батырмасын басып, экранная кагаз ш етш деп сызыкпен белшген бос орындарды багдарлаймыз. Тышкан сштемесш TiK сызыктыц сол жагындагы eKiHmi квадратка жетюзш, оныц батырмасын басулы кушнде устап, теменнен 2,50 деген санды KepeM i3. Бул осы сеттеп жогаргы бос орындар e p i c m m мелшерь Оны 3,00 санына езгертешк.

308

Осы Teciji аркылы алдын ала карап шыгу реж имш де беттщ терт шетшдеп бос орындар epicim n мелш ерш де аныктап аламыз. Сол жак шеттеп бос орындар мелшерш де 1,00 -ге тецешк.

Барлык бос орындар epiciH кесте толык кершетшдей етш орнатып аламыз.

4. Принтердщ компьютерге косылып, оныц ез1н1н жеке ток кез1не косылганын да карап шыгу керек.

5. Б асп а (П ечать) батырмасын басу кажет. Сонымен Excel-мш жумыс сеансын аяктаймыз.

309

24-САБАК

EXCEL-ДЩ ГРАФИКАЛЫК МУМК1НД1КТЕР1

24.1 .Диаграммаларды даярлау

Excel-дщ ен кезге тусер ерекшелштершщ 6ipi онын сандар катары мен баганаларын информацияны толык кврнек1 турде кескшдей алатын графиктер мен диаграммаларга айналдыруы болып саналады.

Диаграммалар - мел1меттерд1 графикалык турде кесюндеудщ ыцгайлы T ypi. Олар бершген сандык шамаларды уяшыктарда уцшш караганнан repi еалыетырмалы турде багалау м у м к ш д т н беред!. Диаграммалар 6ip уяшыкта турган катеш де тез керсете алады.Excel-де 14 турл1 eKi жене уш елшемд-i диаграмма турлер1 бар. Excel графикасын уйрену кезшде Деулеткулов Элем деген окушыныц ез компьютерш апта бойы калай пайдаланатыны туралы мел!меттерш карастырып етем1з.Бер1лген мел1меттер (сагаттар елшем1мен):А В С D Е F G Н IАпта кундер1 1 2 3 4 5 6 7 IЖумыс турлер1 Ойын 0 1 1 0,5 1 2 2 7,5Мет1н ендеу 2 0 0 0,5 0 0 0 2,5Сурет салу 1 0 0 1 0 1 1 3Программалау 0 1,5 1,5 0 2 0 0 7

А1:Н6 бен 11:12 блоктарындагы мел1меттер онша кызыкты емес, 13:16 блогындагы мел!меттерд1 графикт1к турде беруге болады. Экранга 13 уяшыгынан басталатыи кесте бел1пн шыгарайык.

Диаграмманы немесе графикт1 даярлау ymiH Диаграмма шебер! деген функцияны пайдаланган жен.

310

Excel-дщ бул функциясы бес сухбат терезеы аркылы диаграмма (график) тургызуга жэне оны жумыс парагына салып шыгуга ксрскт1 мэл1меттерд1 сурап алады.

Стандартты аспаптар тактасындагы Д иаграм м а uie6epi батырмасын бассак, Excel диаграмма кестенщ кай манында орналасуы керект1пн сурайды. Б1з, мысал F a , А18 уяшыгын курсормен кэрсетш , тыш кан баты рмасы н басулы куйде устап турып A18:G35 блогын ерекш елеп ш ыгайык та, батырманы коя берешк.

1-кадамМунда Excel Диаграмма iue6epifiiH “5-тен 1-кадам" (Шаг

1 из 5) деген сухбат терезесш (24.1. сурет) шыгарады. Осы терезе аркылы диаграмма болып тургызылатын мэл] меттер орналаскан уяш ыктар ерекш еленедк Егер ерекш еленген блокты терезе жауып турса, оны белгш тесш бойынша баска

!• орынга жылжытамыз. Тышканмен 13:16 блогын ерекшелеп алып, Д иаграм м а ш еберш щ Келес 1> (Далее>) сэз1 турган батырмасын басамыз. Егер уяшыктар дурыс ерекшеленбесе, онда осы 1-кадам терезесшде оны кайта ерекшелеп аламыз.

24.1. сурет. Диаграмма uie6epi терезесш щ сухбаттасу экраны

р 2-кадамКслезд сухбат терезес1ндеп Excel тургыза алатын диаграмма

турлершщ imiHeH тек 6ipeyiH тандап алуымыз керек (24.2- сурет). Гистограмма деген диаграмма турш тышканды шерту аркылы тандап алып, КелеЫ > батырмасын басамыз.

24.2. сурет. Диаграмма шебершщ 2-кадамдагы сухбат терезес1

3-кадамYuiiHmi сухбат терезеЫ кандай диаграмма турш j

тандауымызга байланысты болады. Б1з Гистограмма деген THnTi тандагандыктан, ушншн терезе 24.3-суретгепдей болады. Ол терезеден 7-формат турш тандап алып, Кадам> батырмасын тагы да басу кажет.

24.3. сурет. Диаграмма шебершщ З-кадамдапл сухбат терезес1

4-кадамБул Excel-дщ бурын ерекшелеп алган мэл1меттерд1 калан

пайдалана алатынын корсетедк

312

Бул кадамда мэлйметтердщ кайда орналасканын - жолда ма, баганада ма — керсспп, олардьщ туащ цру мэлйметтерш (тусш ш теме - легенда) кай аралыктан алатынымызды да керсету керек. TyciHiKTeMe диаграммадагы мэл1меттердщ аттарын жэне он ж акта орналасаты н нускауы ш тары н - марксрлсрш бейнелейд1 (24.4-сурет).

Егер шыккан нетижеге кешлйш толмаса, кайтадан алдьщгы терезеге “<Кешн” батырмасы аркылы оралуыцызга болады. Мысал Fa, б1здщ экранымызда, Диаграмма me6epi мэл1меттердщ жолдарда орналасканын дурыс аныктагандыктан, еш нэрсеш езгертудщ кажет1 жок.

Тус1н1ктеме 6epeTiH мэл1мет рет1нде 6i3 еш нэрсе енпзбе- гешпктсн, он жактагы белп туратын орында к е л ^ м бойынша апынатын “1-катар” (1-ряд) деген сез тур (онын орнына АЗ:А6 мэл1меттерш беруге болатын ед1). TycimK 6epeTiH мэтш ymiH баганалар санын езгерту кажет емес.

Сонымен, 6api ойдагыдай болса, “Келес1>” батырмасын тагы басамыз.

Л м п ть па аист*

U j M [ 1 .1^ ; - И 1

24.4. сурет Диаграмма ш еберш щ 4 -кадам да кы сухбат терезеЫ

TyciHiKTeMe косу (Д обави ть леген ду) деген суракка тусшш беретш мэл1мет коскымыз келсе, И в батырмасын, эйтпесе Жок, деген батырманы басып жауап 6epeMi3.

\ Диаграмма аты деген epicKe “Компьютера пайдалану (сагат)” деген сез енпзем1з де, Аяцтау батырмасын басамыз. Б1з жумыс парагына салынган диаграмма алдык. Егер бул диаграмманын унамайтын жер1 болса, оны тузетуге болады.

12-620 313

24.2. Диаграмма келемш езгерту

Ke6iuece ещцршген диаграмманын к а ж ет келемш дал аныктау киын, оны тек диаграммага бершген мел!меттерд1 кергенде гана айтуга болады. Сондыктан ешйршген диаграм- маныц мелшерш, пропорциясын езгерте отырып, оны ойдагыдай тузетуге тура келедй

Диаграмма келемш езгерту ушш оны ерекшелеу керек, ягни диаграмма бойынша тышканды 6ip рет шерту керек. Диаграмма жактауларыньщ бурьпнтарында жене онын сызык- тарыныц ортасында белгшеу маркерлер1 пайда болады.

Тышкан курсорын пайдаланып, диаграмманын; он жак шетш I баганасына дешн жылжытайык, ол упин тышкан курсорын он жактаудыц ортасындагы маркерге жеткАзщ (тышкан сштемеоЗ eKi жакка багытталган тшсызыкка айналады), оны I баганасына дей1н созамыз.

Диаграмма жактауыньщ ортасындагы маркерд1 жылжыту оныц узындыгы мен енш езгертуге мумкшдш беред1. Ал оныц бурышындагы маркерд1 жьшжыту диаграмманын узындыгы мен енш б1рдей езгертедь

24.3.Диаграмма типш езгерту

Диаграмма iue6epi аркылы диаграмма тип1 тацдап алынганнан кешн, Excel оньщ нншдепсш де езгертуге мумкщщк беред1.

Диаграмманы тузету ушш оны тыпщанды eKi рет шерту аркылы ерекшелеп аламыз. Сонда диаграмма айналасында сур штрихталган жактаулар пайда болады. Мунан кей1н Диаграмма аспаптар тактасы кемепмен диаграмма типш езгертуге болады: - экранга диаграмма аспаптар тактасын шыгарамыз, ол ушш: Тур =>Аспаптар тактасы=>Диаграмма (Внд=>Панель инструментов=>Диаграмма) командасы орындалады, сонда экранга белек батырмалар тактасы шыгады;

314

— шыккан тактадан Диаграмма muni деген батырманы mepTin, диаграмма турлерш шыгарамыз (24.5. сурет).

Диаграмма турлер1 мен аттары 3-кадам да квреетщ ген сиякты бейнеленедь Бурыигы мэл1меттер yuiiH жана диаграмма тургызу yuiiH диаграмма типш кайта тацдаймыз. Колемдж гистограмма батырмасын басамыз, б1здщ бурынгы жазыктыктагы гистограммамыз келемдгк болып взгеред] (24.6. сурет).

Айта кетет1н 6ip жайт: ерекшеленген мэл1меттсрд1 бейнелсу yuiiH кез-келген диаграмманы тандап алуга болмайды. Мысалы, бйздш мэл1мет1м1з бойынша Х -У -нуктелж диаграмма тургызуга болмайды.

Диаграмма тургызу кезш де олардын эр турл1 типтерш карап отырып, 1шшен ен KepHeKTi деген 6ipeyiH тандап алу керек.

Егерде диаграмманы тузету кезшде бузып алсацыз, оны жойып кайта тургызу кажет. Диаграмманы жою ymin, курсор днаграммада турганда тышканды 6ip рет mepTin, Del nepHeciH басу жeткiлiктi.

Артынан дайындалган диаграмманы жана атпен файлга жазып сактап кою кажет.

щя»r *aga*i . -.У"™, г

24.5. сурет. Диаграмманы тузету кезшдеп экран бейнеа’

24.4. Кешспкте келвмд1 денгелек диаграмма тургызу жэне оны тузету

Денгелек диаграммалар - жш пайдаланылатын график T y p i . Олар 6ip бутшнщ курама бел1ктерш немесе проценттерш бейнелеуге ете ынгайлы. Енд! денгелек диаграмма тургызу жолдарын карастырайык.1. Жаца файл дайындаймыз.2. 24.6-суреттеп д ей eTin такырып жазып, оган сейкес мел1меттер кестесш жасаймыз.3. Диаграмма uie6epi батырмасын басып, диаграмма тургызу ушш керекп мел1меттерд1 13:16 блогын аламыз.4. Диаграмманы кадам бойынша былай eTin тургызамыз:- 1-кадамда 13:16 жене АЗ:А6 блоктарын тандаймыз;- 2-кадамда Кежспкттк денгелек (Круговая объемная) деген типт! тацдаймыз;- 3-кадам да 6-форматты керсетем1з;- 4-кадамда еш нерсеш езгертпейм1з. Excel 6 e p iH e 3 i дурыс тацдап алады.5. 5-кадамда туэдшктемеш (легенда) косамыз.

Аттарын бул кадамда енпзбей тура турамыз, сонда 24.6- суреттеп бейне экранга шыгады. Енд! безещйру (керкейту) элементтерш енпзу y m iH , оны тузету режимше кешем1з.

Использование компьютера (в %)■Игры

■ Обработка информации

□Рисование

В Программирование

24.6. сурет. Денгелек диаграммалар

316

Диаграммами тузетт толыктыру y m iH , оны exi рет шерту аркылы таидау керек.

Диаграмма оныц элементтер! деп аталатын 6ipneme белжтерден турады, олар:- диаграмманы тургызу аймагы;- диаграмманын ез аймагы;- туЫнжтеме мел!мет (легенда);- такырып;- мел i меттер белплеулер1;- мел1меттер.

Белпл1 6ip э л е м е н т ту зетт толыктыру y n iiH оны тацдау кажет. Тацдауды тышканмен немесе курсорды

I баскару такталары кемепмен жузсге асырамыз. Ерекшеленген элемент к1шкене кара квадраттармен

• коршалып турады. Сонан сон тышканныц оц батырмасы аркылы ep6ip ерекшеленген элементгщ жеке езшщ контексп- теуелд]' менкн шыгады. Сол меню кемепмен диаграмманы ту зетт толыктырамыз.

24.5.1. Диаграмма элементтеримц мол imер in езгерту жэне орнын ауыстыру

Диаграмманыц мелшер1н калай езгертсек, диаграмманын жеке элементтершщ мелшерш де сол сиякты eTin езгертуге болады жене ол элементгерд1 белплеп алып диаграмманыц in iK i аймагындагы орнын ауыстыруга болады. Оган коса букш диаграмманы толыгынан тышканмен 6ip шерту аркылы ерекшелеп алып, оны да парак бетшде орнын ауыстыруга болады.

Диаграмма элементтер1мен танысайык.* 1. Курсорды баскару пернелерш баса отырып, диаграмма

элементтерш тандап аламыз да, тышканныц оц жак батырмасын басамыз. Курсор сол элемента керсеткенде гана контекстж-тэ>елд1 меню шыгатынына кецш белпцз.

24.5. Днаграммаларды тузету

317

2. Диаграмма элементтер1мен жэне Excel программасыныц басты менкнмен тышкан аркылы танысайык. Диаграмманы тузету кезшде меню баскаша болады.

3. Диаграмма элементтершщ орнын ауыстырып керешк. Диаграмманыц юшкене белцвд киып алайык, ол ушш:

— диаграмма аумагын ерекшелейм1з;— кез-келген сектор 1ш1нде тышкан батырмасын шертем!з. Сектор айналасында юшкене кара квадраттар пайда болып, онын ерскшеленгенш бивдредь

Тышканиыц сол жак батырмасын басулы кушнде устап, 6ip секторды 1 см кашыктыкка орнынан “суйрейм1з”.

4. Тагы ек1 секторды киып аламыз.Диаграммадагы ерекшелеулерге проценттщ ондык

болжтерш жазып коялык. Щздщ кестем1здеп мэл!меттер ут1рден кещ нп бi р ондык тацбаларымен бершген, ал диаграммада, алдын ала келкпм бойынша, олар керсетшмег.ен.

Онын форматтарын езгертуге болады, ол узшн:—; 0 белгикулерд1 ерекшслейм1з;-1 контекст1-тэуелд1 менюде Мэл1меттер белплеулерш I форматтау (Форматировать метки данных) деген жолдары [ Сан—>0,00% дегецщ тандап аламыз.

Диаграммага атау енпзем1з. Егер бйрден диаграмманы тургызу кез1нде б1рден атауы корсетшмесе, оны кешн жазуга t болады.

24.5.2 Атауларды KipicTipy

Ол ушш диаграмманыц аумагын форматтаудыц . контекст1к-тэуелд1 менюш шакырамыз немесе н еп зп менюдщ К1р1ст1ру=>Атаулар K ip ic T ip v = > M e T iH косу (Вставка=>Вставить названня=>Присоединить текст) j командасын орындау керек .

Мунда атауды eKi турде - мэтшдж 9picKe б1рден евдйру аркылы немесе ол жазылган уяшыкты тандап алу аркьшы да | жазуга болады.

318

1. Am ay Kipicmipy=>Mamin цосу (Присоединить текст) командасын тандап аламыз.

2. Формул ал ар жолына отем1з.3. < > танбаларын енпзем!з.4. А1 уяшыгына курсорды алып барамыз (сол уяшыкта

KcpcKTi атау орналаскан) да, Enter nepHeciH басамыз.5. Атын тузету контекстж-тэуелд1 меню деп Д иаграм м а

атау ы н ф о р м аттау => Ш ри ф т =» T im es/K asak h => Карайтылгаи =>12 сиякты пункттерд1 орындаймыз.

24.5.3. С екторлар Tyciii “ернектерге” езгерту

Ак-кара TycTi принтерд! пайдаланганда, секторлар Tyci Kepiнбейтшд1ктен, “ернектер” командасын пайдаланган абзал. Ол ym iH мынадай ерекеттер орындалады:

1. Диаграмма секторын ерекшелейм!з.2. Контекстьтеуелд! менкш шакырып, одан Мел1меттер

элемент!н ф орм аттау=>Т ур=>А ум акты бояу=эО рнектер (Ф о р м ати р о в ать элемент дан ны ж = >В ид= >Закраска облает и =>Узор) nyHKTTcpiH тандап аламыз.

3. Барлык секторлардын еркайсысына ер турл1 ©рнектер тандап аламыз.

24.5.4. Тусш1ктемен1 форматтау

Диаграммада туеш темеш дурыс керсету ушш:1. Т уаш ктем еш (уяшыктагы) ерекшелеп алып, контекст1- теуелд! менюд! шакырамыз.2. K ap in ri, оны TypiH графикте туЫ ш ктемс ойдагыдай орналасатын eTin тандап аламыз.

24.5.5.Диаграмма аймагыиыц мелшерш езгерту

Диаграмманын езш щ де мелш ерш езгерте аламыз, ол у п п н :

319

1. Курсорды баскару такталары аркылы диаграмма аймагын ерекшелеп аламыз. Диаграмма кара квадраттары бар жактау- лармсн коршалады.

2. Онын келемш ортадагы немесе бурыштагы кара квадраттарды epi-6epi тарту аркылы езгертем1з. Тщмд® колемге кол жетюзген сон кара квадратгарга тшспейм1з.

24.5.6. Диаграмманы баспага шыгаруга дайындау

Word редакторында кужаттарды баспага шыгаруга дайындау кезшдепдей диаграмманы да баспага шыгарудан бурын алдын ала оны карап шыгуды усынамыз.

1. Диаграмманы тузету-толыктыру режимшен алдын ала карап шыгу режим1не кешем1з. Мунда ap i кесте, ep i диаграмма кагаздагыдай KopiHin туруы тшс.

2. Ландшафты турде орналастыруды тавдаймыз.3. Колонтитулдарды алып тастаймыз.4.Торларды тугел алып тастаймыз:

Бет=>Парак=>Жалаушаны алу [Х|=>Торларды кагазга басу (Страница=>Лист=>Снять флажок=>Печатать сетку) командаларын орындаймыз.

24.6. Функция графиктерш тургызу

Б1рнеше функциялар графиктерш тургызу ymiH не icTey керек? Мысалы, у\=х2 - 1, у2=х2 + \%у =10*(у1/у2) Графиктерш тургызу кажет болсын.

y-f(x) тэр1зд1 карапайым функциялар графили тургызу ушш ХУ-нуктелж (ХУ-точечная) диаграмма rani пайдаланылады. Мундай диаграмма мэндердщ eKi тобын керек етедк Х-мэндер1 сол жак баганада, ал У-мэндер1 он жак баганада орналасуы тшс. Б1р диаграммада 6ipHeme функциялар графиктер1 керсетше береди Бул едю X айнымалысыныц 6ip мэншдел У-т1н б1рнеше мэндерш салыстыру ушш жэне де графикалык турде тендеулер жуйесш шешу максатында

320

пайдаланылады.22-сабакта даярланган кестеш пайдаланайык. Bip диаграм-

мада уйлеспршген уш функциянын графипн туррызайык, олар: Yl=x2-1, Y 2-x2+ l, Y=10*(Y1/Y2).График тургызу ушш былай ютейм1з:

1. Ex21.xls файлын дисюден шакырып экранга шыгарамыз.2. Бул кестелш паракты оны коргаудан босатамыз.3. В27 уяшыгынан бастап косалкы кестеш непзп кестенш

астынгы жатына орын ауыстырамыз.4. Диаграммалар nie6epi батырмасын басып, диаграмма

тургызуга Kcpcicri Н2:К28 блогын тандап аламыз.Енд! диаграмма тургызу кадамдарын б1ртшдеп орындай

бастаймыз:1. 1-кадам да В4:В24 блогы (X мендерО жене D3:F24 (У

мендер} мен олардын туЫшктеме ретшдеп атауы).2. 2-кадамда диаграмма типш ХУ-нуктелш деп керсетем1з.3. 3-кадамда 6-форматты тандап белплейм1з.4. 4-кадамда диаграмманы тузетем!з, X eci мел1меттер1

yniiH 6ip баганадагы сандарды алып, 6ip жолды оган тус1н1ктемс мел1мет ретшде 6cpcMi3.

5. 5-ка дам да диаграммага “Уйлесгпршген графиктер” деген атау oepin. X eci бойына - “X”, ал У eci бойына - “У” деп жазып аламыз.

Енд1 диаграмма аймактарын форматтаймыз:1. Диаграмманын мелшерш калыптагы кагазга

(ландшафты турдеп) 6ip бетке графиктер толык сиятындай етш орналастырамыз.2. Контекстьтвуелд1 менюд1 шакырып, Диаграмма аймагыи форматтау=> П айдалан уш ы ж актауы = >А и м акты боя у=>Врнектер (Форматировать область диаграммы=> Рамка пользовательская=>Закраска области=^Узоры) командаларын

I орындаймыз.3. Жактау калындыгы мен ернектер тур in тандап аламыз.

Графикке нускауыш маркерлер тагайындаймыз:1. График сызыгын ерекшелеп алып, контекст1-теуелд! (жанама) менюд1 шакырамыз да.

321

Форматтау=»Катар=>Тур=>Пайдалаиушы маркер1=>Стиль (Форматировать=>Ряд=»Вид=>Маркер нользовательский=> Стиль)командаларын орындаймыз.2. Кажетп деген маркерд!* тандап аламыз.

Тусшжтемедеп маркерлердщ автоматты турде езгерш туратынына кещл аударыныздар.

Будан кешн X пен У есьтерщщ атауларын Ty3eTeMi3:1. У eciHiH атауын ерекшелеп алып, оны ось белпленетш

эдеттеп орынга алып барамыз.2. У есшщ атауын а курсорды алып барып, ты ш канны н он

жак батырмасын басамыз да, тузету менюшщ Ось атауын форматтау => Туралау => Келденен багыттау (Форматировать названия оси => Выравнивание => Ориентация горизонтальная) командаларын орындаймыз.

3. X eciHin атауын жылжытамыз.Диаграмманыц салынган аймагын форматтау упин:1. Диаграмманыц тургызылган аймагын ерекшелеу керек.2. Koнтeкcтi-тeyeлдi менюд1 шакырып алып, одан Тургызу

аймагын форматтау => Пайдаланушы жактауы => Аумакты автоматты турде бояу (Форматировании области построения => Рамка пользовательская => Закраска области автоматическая) пзбепн орындаймыз.

3. Жактау сызыгынын калындыБы мен оныц шин бояйтын TycTi тандап аламыз.

взгертшген диаграмманы Ex44.xls файлына жазып сактап коямыз.

EHAi диаграмманы кагазга шыгарайык.1. Тургызылган диаграмманы eKi рет шерту аркылы

ерекшелеу керек.2. Алдын ала карап шыгу режимш енпзем1з.3. Парак (Страница) батырмасын басып, колонтитулдар мен

тор белгшерш алып тастаймыз.

322

Талсы р мал ар1. MyFaniM керсетксн вариант ушш уйлсспршгсн диаграмма

тургызыцыз (24.1 -кесте).Оны тургызу epi толыктыру кезшде кестелер мен диаграм-

мапарды бсзещцру-керкейту элементтерпю назар аудару керек.2. X жене У мен дер i бар кесте мен график тургызылган

диаграмманы 6ip паракка сигызыцыз.3. Диаграмманы Ex45.xls деген файлда сактап, кестеш жене диаграмманы 6ip парак кагазга басып алыцыз.

24.1-кестеВариант 1-функция 2-функция Х-тщ езгеру meicrepi

1 у=-2/х у=4/х [0,5; 5] кадамы 0,52 у=х-2 у=х-3 [-3; -0,5] кадамы 0,53 у=х2 . у=х3 [-3; 3] кадамы 0,54 у=2х у=1/(2х) [-2; 2] кадамы 0,55 y=lnx y= logI0x [0,5; 10] кадамы 0,5

323

25-САБАК

e x c e l э л е к т р о н д ы к ; KECTECIH САНДЫК МОДЕЛЬДЕУГЕ ПАЙДАЛАНУ

Электрондык кесте тек кана есептеулерд1 автоматтандыру функцияларын орындамайды. Ол эр Typni жагдайларды немесе объектшерд1 сандык модельдеуде ете колайлы курал болып саналады. Объектшердщ математикалык моделш жасау yuiiH, ягни оларды математикалык турде сипаттау максатында 6ipcbinbipa параметрлерд1 пайдаланады. Бул параметрлердщ Keft6ipi белгии, ал кeйбipi формулалар аркылы eceптeлeдi. Параметрлердщ ал Faux кы мендерш 6ip-6ipiMCH сейкестещире отырып езгертсек, есептеу параметрлерш капай езгеретшш бакылап отырып, алынатын нетижелерд1 талдауга ие болады.

Электрондык кестелер осындай есептеулерщ ете тез катеЫз жYpгiзiп, санаулы минуттарда кептеген варианттарды карастырып, солардын iuiiHeH ен тшмдклн тандап алуга мумкшдж береди

Мынандай eceirri шыгарып керсетейж: “А” деген каланьщ халкы ynimuii мынжылдык басында канша болады?

Эрине, бул eceirri шыгару ушш “А” каласынын халкы жыл сайын калай e3rep in отыратынын, ягни онын езгеру зандылыгын бшу керек. Бул зандылыкты уакытка байланысты езгеруге тшс f(t) функциясымен белплейж. BipaK бул функция e3ip бeлгiciз, ейткеш халыктын ecyi кептеген факторларга байланысты болады. Непзшде, жалпы демографиялык мeлiмeттepгe суйенш, ол функциянын жалпы TypiH былайша ернектеуге болады:

f(l)=a*d"мундагы а, b коэффициентгер1 — ep6ip мемлекет, кала y m iH

езшдж MeHi бар параметрлер, ал е — натуралдык логарифм Heri3i.

Осы формула накты болмысты жуыктап керсете алады.

324

Оныц устше мундай есептеуде ©те улкен делдгктщ кереп де шамалы, мундайда халык санын ондаган мындьщ дэлджпен болжау да жаман емес.

а, Ъ параметрлерш капай аныктауга болады? Мунын идсясы мынада: а мен b белпздз болганмен, f( t ) функциясынын бурынры мендерш статистикалык аныктамалыктардан алуга болады. t мен f( t) мендерш б!лсек, а мен Ъ мендерш жуык шамамен алуга болады, ягни б ел гш 6ip мендерд1 койып функцияны есептеуде оныц теориялык мендер1 мен аныктамадагы мендерш деп алшактык ете улкен болмауы тшс. 0p6ip алшактык - ол ею саннын, ягни f(t) функциясынын накты мешмен теориялык мен! айырмасыныц модулi.

Ен улкен алшактау мен - кателж деп аталады, а мен b мендерш осы кателж шамасы барынша Kimi болатындай етш алу керек.

Соиымен, халык саныныц езгеру процесш щ математикапык модел1 мынадай болуы тшс:

1) халык саныныц уакытка байланысты e3repyif(t)=a*d*

формуласымен ернектеледц2) тек бершген белгип (онша улкен емес) уакыт аралыгьшда

(40 жылдай) o=const жене 6=const болып есептеледц3) а мен Ъ мен дер i кателж шамасы Kimi болатындай eTin

тацдалынады.М ше, осы усыныстарды алдын ала кабылдап, ecenTi

шыгаруга тырысайык.Алгашкы мел1меттер: статистикалык аныктамапыкта 1960-

1996 жылдар арасындагы (60 ?/? 96) халыктыц накты сандары туралы толык маглумат бар деп есептелж.

Нетижелерк1) а мен b мендерц2) “А” каласынын хапкынын 2000 жылгы саны (Г=100).Оган коса алгашкы мел1метгер мен алынатын нетижешц езара

байланыс ы тагайындалган деп есептейм1з де, аддымен кателердщ ец Kimi шамалары ymiH а мен Ь мендерш аныктап жене сол мендерд1 пайдаланьт f(100) менш есептелж. Соны мел, матема-

325

тикапык модель курастырыллы.Электрондык кестеш пайдалану программа жасауды керек

стпсйдь Тек электрондык кестеге бслгиц oip турде алгашкы мэндерд! жэне модсльгс юретш керек каты насты жазып, сонан кем in зерттелетж жагдайдын сандык модельдеу процесш бастауга болады, ягни а мен Ь коэффициенттершщ мандер] и (1) формул ага ceйкecтeндipe сссптсп, берьчген уакыттагы халык санын аныктау керек.

Ешн кестсш толтырайык (25.1-сурет).Кесте малйметтерше сэйкес такырып жазамыз, ол ушш

алгашкы жолды туЫшктемелермсн толтырамыз.А, В баганаларыма а жэне Ь коэффициенттершщ мандерш

жазамыз. Бул а, Ь коэффициентах^ езгермейд^ сондыктан барлык жолда бйрдей мандер туруы тшс.

25.1. сурет. Бастапкы мандер енпзшген кесте бeйнeci

С баганасына жылдарды 1960 жылдан бастап толтырамыз (t=60).

D баганасына аныктамалыктан алынган хапыктын белгин накты санын (1960 жылдан бастап мын адам блрлтм ен) толтырамыз.

Е баганасына =АЕХР(ВхС), ягни Е4 уяшыгын - а4х ехр(Мх с4), Е5 уяшыгына - а5х ехр(Ь5х с5), т. с. с. Ал F баганасына =ABS(E-D), ягни F4 уяшыгына =ABS(E4-D4), F5 уяшыгына =ABS(E5-D5), т. с. с. формулаларды жазамыз.

326

Соцгы F баганасындагы сан / функциясынын теориялык ж эне накты м эн д ер Ы ц айырмасы, ягни кателш тщ абсолю тп к ш амасы. Кател1ктщ ец улкен м энш G баганасынын oip бос уясына шах функциясы аркылы жазып коямыз.

F баганасындагы айырмалар мэнш есептеген сайын бул уяшыкта солардыц ец улкен м эш орналасады.

КелеЫ кадамда а мен b коэффициенттерш аныктаймыз. Ол y n iiH А, В баганалары на кандай да 6ip сандарды орналастырамыз. Сонда Е, F баганаларына есептелген сандар жазылып, F баганасындагы айырмалар мэш ете улкен болуы мумкш. а мен Ь мендерш айырмалар мэш юнирейетшдей етш тацдап алуга тырысайык. Ол yuiiH а мен 6-ны 1здеу алгоритмш курастырган колайлы болады. Алгоритм курастыруда (1) формуланы пайдаланамыз. 9з1\пзшс, катеш юилрейткен сон, С баганасыныц бос уяшыгына 100 санын енпзешк. Сонда оныц оц жагындагы Е баганасына 1зделшд1 нэтиже шыгады.

Енда осыныц графигш тургызайык. Bip диаграммага ею график тургы замы з: 6ipeyi - статистикалы к мэл1меттер бойынша алынган накты халык саны, ал exiHiuici — теория бойынша а мен Ь мэндерше сэйкес есептелш шыгарылган уяшык саны (25.2-сурет).

Численность населения (в тыс.чел.)

„л

население

— расчет1. . . .

1 2 3 4 5 6

25.2-сурет

Тапсырма

1. Мугашмнщ тапсырмасы бойынша кез-келген 6ip процестщ сандык модельдеуш журпз1щз.2. Физика сабагында езд ер ш з еткен процестердш сандык модельдеуш журпзщ1з.

327

26-САБАК

EXCEL ПРОГРАММАСЫН М0Л1МЕТТЕР БАЗАСЫ РЕТ1НДЕ ПАЙДАЛАНУ

26.1. Мэл1меттерд1 сурыптау жэне еузпден етюзу

Exccl электрондык таблицасы мэтметтер базасы режимшде жумыс icTeyre мумкшдж бередь Эрине, онын мумюншктер1 арнайы жасатган мел1меттер базасынан repi елсЬдеу, дегенмен мунда да кептеген жумыстар icreyre болады.

Б1з мэл1меттер базасынан, ер Typfli белгшер! бойынша Kepeicri информацияны 1здеудо жене оларды сурыптауды калай жузеге асыруга болатынын карастырамыз. Осыларды тусшд1ру ymiH 26.1. суретте керсеплгендей кун жуйесшщ планеталары туралы мел1кгеттерд1 кестеге толтырайык та, оны Ex6.xls деген файлга жазып сактап коялык.

26.1. сурет. Кун жуйесшдеп планеталардыц сипаттамалары

Бул кестеде пайдаланылган елшеу б1рл1ктер1 мынадай:- орбита бойынша айналу периоды - жылмен (жердеп)

елшенед!;

328

- куннен аракашыктыгы - млн км-мен елшенсдц- экваториалдык диаметр! - мыц км-мен елшенедц- массасы - х1024кг-мен елшенедк

26.2. Мэл1меттер базасыныц непзп угымдарыKccTeHiH A2:F12 аймагын м олш еттер базасы ретш де

карастыруга болады. Бул кестенщ А, В, С, D, Е, F баганалары opicTep. ал 3-12 жолдары - жазбалар деп аталады.

Мэл1меттер базасынын курылымына мынадай талаптар койылады:

мел1меттер базасы ны ц 6ipiHuii катарында кайталанбайтын epic атаулары орналасуы тшс;

- мэлгметтер базасынын калган катарлары бос болмай, онда жазбалар орналасуы THic;

- epic бойымен орналаскан мел1меттер б1ртектес болуы THic, ягни олар тек сандардан немесе тек мэтшдсрден туруы Tnic. Кез-келген мелiметтер базасымен аткарылатын ncri3ri жумыс онын курамынан белгш 6ip критерийлергс (айрыкша белгш ерге) байланысты к а ж е т акпаратты i3den табу. Жазбалар саны кебейген сайын акпаратты 1здеу киындайды, дегенмен Excel программасы мэл1меттерд1 еузпден етюзу аркылы бул npouecTi онайлатады.

26.3. Мэл1меттерд| еузпден етю зу М ел1меттер=>Сузп (Данные=>Фильтр) меню командасы

Kepeicri жазбаларды еузпден етюзуге мумюндж бередь Сузпден етюзу автоматты турде - Автофильтр аркылы жене колмен де- Кушейтшген (Усиленный) турде ЖYpгiзyгe болады.

26.3.1. Автосузпш пайдалануАвтофильтрд1 пайдалану кезшде курсорды мелi меттер базасы

турган аймакка алып барып, оны ерекшелеу керек. Содан кешн М эл i м еттер => С узп=> А вто с уз ri командаларын орындау барысында epic атаулары манында темен карай багытталган тшсызык б ей не л i батырмалар пайда болады. Белгш i 6ip

батырмапарды басу аркылы машметтерд1 сузгшеу критерийлерш I беруге болады. Сол кезде пайда болатын innd менюдеп Барлыгы (Все) деген сезш тандау сузпден отюзу iciH жузеге асырмайды. j ал Баптау (Настройка) пунктш тандау экранга сухбат терезесш 9 шакырып, онда сузпден отюзу (фильтрация) параметрлерш тагайындайды (26.2. сурет). 0p6ip epic элементтерш тандау ушш 1 логикалык ЖЭНЕ не НЕМЕСЕ функциялары аркылы байланыскан i ею 61рдей шарт беруге болады.

Б1здщ мысалымызда Автосузпш пайдаланып К немесе Ю аршшен басталатын массасы 600*1024 кг мелшершен кем болмайтын планеталарды i3Aeyre болады. Ол ymiH Магнметтер => Сузп => Автосузп (Данные => Фильтр => | Автофильтр) командаларын орындаймыз, сол сэтте ор1стердщ оц жагында

Л м и к )« м н а р а \я

№ — ±1 * *14 Г" 147 и г »о« 1

1 Ш . _ _О м а Т д б ам п м Ы * С ч !* - А»»«гпоама м» и

26.2. сурет

Планета epicinzie турган батырманы басайык та, Баптау (Настройка) пунктш тацдайык. Сукбат терезесшде оз1м1з I коятын шартка сэйкес: “=К*” НЕМЕСЕ “=Ю*” критеришн | emi3in, ОК-ны басу керек.

Мэл1меттер базасында тек Кун мен Юпитер планеталары калганын кэрем1з.

Егер де 6i3 enai Масса epicinaeri батырманы басып, оныц Баптау (Настройка) пунктш тандап, сухбат терезесше баска критерий (<2000) енпзсек, онда т1з1мде тек Юпитер планетасы калганын корем1з.

Алгашкы мэлгметтер баганасын карап шыгу ymiH Мэл1меттер=>Сузп => Бэрш корсету (Данные => Фильтр => Показать все)

330

Кушейтьпген сузп аркы лы орындау К уш ейтш ген сузгни пайдаланганда алдымси уш

аймакты аныктап (даярлап) алу кажет, олар (26.3-сурст);— Т1зш аралыгы — мел!меттер базасы аймагы (А2:Р12);— критерийлер аралы гы - еузпден етюзу критерилер!

бершетш аймак (A14:F15);— ш ыгарып алу интервалы — еузпден етюзу нетижелер!

пайда болатын аймак (A17:F21). .

И Д Д Д Ш В Д Ш И И И И И И И И — Ч — 1Я11 iH I H 'l l 'I ’ ' ' *т Я Л '•*— *» •-—» -»*>■— >-»»«»■»• V Г' «К

26.3-сурет. Аймактарды аныктау (ерекшелеу)

Барлык аралыкта epic атаулары дел сейкес болуы керек.С узп ден 6TKi3y ерекеттерш орындау yuiiH М эл 1мет-

I тер=>Сузг1=>Кенейт1Лген cy3ri (Д ан н ы е= »Ф и льтр= > Расш иренный) меню командаларын пайдалану кажет жене сухбат терезесшде аралыктар координаты KepceTinyi тшс.

Сузпден етюзу нетижелерш ш ыгарып алу интервалында керсету ymiH онын Н эти ж есш б аск а о р ы н га копиру (С копировать результат в другое место) пунктш тандау керек (26.4-сурет).

Кушейтшген фильтрд! пайдаланып айналу периоды 10 1 жылдан (жердеп) асатын (10>) жене еюден аз cepiKTepi жок

(<2) планеталарды Ьдест1рш керешк.Бул ccenTi шыгару ушш критерийлер интервалы мен

шыгарып алу интервалын ж асаймыз (26.3-сурет). 1здеу критерийлерш (Период >10 жене CepiriHiH саны >=2) сол

331

критерий аралыктарына жазып коямыз. Курсорды малшеттер базасы аймагына орналастырып, Мэл1меттер => С узп => КенеГтлген сузп (Данные => Фильтр =>Расширенный фильтр) командаларын орындаймыз. Нэтижеш баска орынга K o n i ip y (Скопировать результат в другое место) пунктш тандап алып, аралыктар бершушш дурыстыгын (А 17:F21) тексерсм1з де, ОК-ны басамыз.

26. 4-сурет Кушейтшген фильтр сухбат терезеЫ

Осынын нэтижесшде Юпитер, Сатурн, Уран, Нептун планеталары табылады.

26.4. Мэл1меттерд1 сурыптау

М элгчеттер => Сурыптау (Данные => Сортировка) командалары мэл1меттер базасын сурыптайды, ягни белгш! oip ретке келт1рш оларды кайта орналастырады. Ол ymiH мдл1меттер базасынын 6ip аймагын ерекшелеп немесе сол аймакка кестелж курсорды орналастырып, Мэл1меттер => Сурыптау командаларын орындау керек. Сонда Диапазонды сурыптау (Сортировка диапазона) сухбат терезес1 экранга шыгады. Сол терезедеп ...бойынша Сурыптау (Сортировать по...) деген жолдагы сурыптауга непз болатын epic атауын тандап аламыз (26.5-сурет).

332

(I'ifMi ap ao дмиаимя) . С«о>ьаа# iwicn^m—и •

26.5-сурет. С урыптау парам етрлерш щ сухбат терезес]

Оган коса онын касындагы сурыпталудын epic мэндерш щ Gcyi бойынша (По возрастанию) не Кемуй бойынш а (П о убыванию) деген ею мумющнгшщ 6ipin ерекшелеп, сонында ОК-ны басу керек. Осы эрекеттерден кеш н , м ел!м еттер реттелед^ ал символдык epicrep алфавит бойынша реттеледi.

Тапсы рмаларА втосузгп п пайдалана оты ры п ез1*Н13 м ы наларды

орынданыз.1. Экваториалдык диаметр! 50 км-ге дейш жене массасы

4*1024 кг мелш ерш ен темен болатын плансталарды 1здеп табыныз (ж ay абы: Меркурий, Марс, Плутон).

2. Куннен 100 млн км-ден аса кашыктыкта орналаскан, массасы 3*1024 кг-мен 500*1024кг аралыгында болатын жэне екщен аспайтын cepiicrepi бар планеталарды 1‘здеп табыныз (жауабы: Венера, Жер, Нептун).

Кенейт1лген фнльтрд! пайдаланып, мынадай тапсырманы орынданыз:

3. Айн алу периоды 2 жылдан (жердеп) жогары (>2) жэне экваториалдык диаметр]’ 50 мын км-ден (<50) аспайты н планеталарды табыныз (жауабы: Уран, Плутон);

4. Куннен 1000 млн км-ден аса каш ыктыкта (>1000) орналаскан, epi 61‘рден артык cepiri бар (> 1 ) планеталарды аныктаныз Сатурн, Уран, Нептун).

0 з достарыныздын атшженш, т>тан жылы мен мекен-жайын жазып м ал iметтер базасын дайынданыз да, суры п тау м у м к ш ;л к т е р ш пайдаланып, мына тапсырмаларды орындацыз:

- 6ipiHnii баранадары фамилияларды алфавит бойынша орнапастырып (dp iп кодтарынын ecyi бойынш а), кестеш сурыптау керек;

- достарыныздын жасы ен KimiciHeH бастап ен улкенше карай - туган жылынын KCMyi бойынша реттеп жазыныз;

- енд1 достарыныздын жасыныц ен улкеншен бастап ен K i m i c i H e карай - туган жылынын ecyi бойынш а реттеп жазыцыз.

334

27-С АБАК

EXCEL ЖУМЫС KIT АБЫ. КЕСТЕЛЕР БАЙЛАНЫС Ы

Кестелерден туратын EXCEL жумыс ютабыныц bipneme парактарын калай пайдалануга болатындыгын, сол парактардын арасындагы жене файлдар арасындагы байланыстар калай жузеге асатындыгын карастырайык.

27.1. Жумыс кггабыиыц пара к i ары

Б13 осыган дешн жумыс ютабыныц тек 6ip парагымен, ягни тек 6ip кестемен гана жумыс icTen келдж. Ke6inece oipneiue кестен1 6ipre пайдаланып, ютаптын б1рнеше парагын oip уакытта катарластыра отырып пайдалану каж егпп туады.

Экранный темени жагында кестелер, ягни парак жарлык- тары KepiHin турады. Егер 6ip жарлыкта тышканнын сол жак батырмасын шертсек, керсетшген парак басымдылыкка ие болып, устше орын ауыстырады. Жарлыкта тышканнын он жак батырмасын шерту кестенщ, орнын ауыстыру, атын езгерту жене оны жою сиякты ерекеттерд! орындайтын менюд1 экранга шыгарады.

Экранный сол жак темени бурыштарында жарлыктарды ауыстыру батырмасы бар, олар аркылы 6ip парактан eKmmi паракка жылдам ауысуга болады. Ауыстыру батырмасында турып. тышканнын он жак батырмасын шертсек, онда ез1м1зге керект1 кез-келген паракты тандап

I алуга мумкшдж берелн контекст1к-теуелд1 менюд! шакыра аламыз.

Сынып журналын экранда даярлауга тырысайык. КернеKTi erin туЫщйру ymiH уш пенд1 апайык, олар: едебиет, алгебра, геометрия болсын dp6ip пен ymiH 6ip парак толтырып, оларга окушылар Ti3iMiH (бес кана окушыны аламыз), олардын

335

алган багаларын жэне 1 -токсаннын корытынды нэтижесш кесте туршде толтыранык. Сонында 6 ip паракка 6 ip iH H ii токсаннын корытынды багаларын, алдынгы парактардага мэшметтерге суйене отырып жэне соларга сштеме жасап, толтырып шыгалык.

1-паракка 27.1. суретте корсеплгендей eTin мэшметтер толтырылсын делш. Сабактардын етмзш ген мерзймш (уакытын) K epceTin, уяшыкка Дата форматын берем1з, 6 i p i H i u i токсан багаларыныц арифметикалык ортасын формула аркылы есептеп, оны токсандык бага ретшде кабылдаймыз. Осындай парактарды алгебра жэне геометрия пэндер1 yniiH де даярлаймыз, ол ушш:

Эдебиет пэш кестесш Тузету => Орын ауыстыру/ K o u i i p y . . . (П равка => П ереместить/Скопировать...) командасы аркылы келеы бетке K e n iip e M i3 . Содан кешн Парак алдында (Перед листом) деген т а м iniiH eH 2-паракты ерекшелсйм13 де KouiipMe даярлау (Создавать копию) деген томенп жолда тышканды 6 ip рет шертш, ОК-ны басамыз.

27.1. сурет.Эдебиеттен багалар койылган журнал 6eTi

НэтижеЫнде 1(2)-парак (<Лист 1[2]>) кйщрме 6eT i пайда болады. Осы командаларды тагы 6 i p рет орындап 1(3)- паракты> (<Лист 1[3]>) да толтырамыз. Ещц 1-парак кестеа Эдебиет болып калады да, 1(2)-паракты — Алгебра, 1(3)- паракты — Геометрия деп олардыц атауларын ауыстырамыз. Ол y n iiH кажсти парак жарлыгында тышканды eKi рет шертем!з де, экранга шыккан сухбат терезесше жаца атау енпземп. Немесе жарлыкта турып тышканныц оц жак батырмасын басып, пайда болган

336

менюден А тауы н езгер ту командасын тандап , кер еки атауды енпзу керек.

Содан сон “А лгебра” жэне “Геометрия” парактарыныц уяларындагы пэн атауын е з г е р т т , багаларды баскаша койып, сабак еткщ лген мерз!мдерд1 (даталарды) де езгерту керек.

27.2. Ж умыс парактары ны ц езара байланысы

Ехсс1-дс б ip кестеге баска парактардан немесе баска кестелерден мел!меттер алып ен п зуге болады. E k i парак арасындагы байланыс олардын 6ipeyiHe cKiHmiciHin адрес1 керсетшген формула енпзу аркылы орнатылады (27.2-сурет).

2 ■■■ Г1чт *у и »— —— вяднмв—«нмиигизп Г м -• а— а - .•л а « 5 ? t * ь • t— иии*. *-■» ш- ВЯВ

вщшшшшШ шшшшшшшяяшшшшшшвашшВ.СОМ9СГ. и готовых OU*nO< >а I чп и р л

■ 1 ; 1-г

27.2-сурет. 1-токсанныц корытынды багалары

<2-паракта> 6ipiHnii токсаннын корытынды багаларын керсететш нети жел in кесте даярланыз, ол ушш:

1. <2-парак> атауын <1-токсан> деп езгертешк;2. Онын уяшыктарына баска парактарды н белгип б ip

уяшыктарын керсетш туратын мынадай мел1меттер енпземЬ:— А2 уяш ыгына = О дебиет!А 2 формуласын енпзем1з, мундагы вдебиет - баска парактын аты, А2 - сол парактан алынатын мел1меттщ адрес1 (салыстырмалы езгеретш адрес), ол алдыцгы сездсн “ !” танбасымен мшдегп турде бвлшу1 THic;— Осы формуланы А баганасынын келеЫ 5 уяшыгына жене В баганасынын да сейкес уяшыктарына кецирем13.— 1Чз1мдеп <Окушылар aты-ж eнi> ж ене <К> деген

337

батаналарды толтырамыз.- СЗ уяшыгына =Эдебиет! L3 формуласын енпземв.

Мше, осындай тэсшмен < 1-токсан> параты мен <Эдебиет> паратынын арасында байланыс орнатылады. Дэл осыпай erin <1-токсан> параты мен <Алгебра> жэне <Геометрня> парактарынын арасында да байланыс орнату керек.

Ешп жумыс мтабында пайдаланылмайтын 4-16 - парактарды жоямыз. Ол yniiH жарлыктаты контекспк теуелд1 менюден Жою (Удалить) командасын орындау кажет. BipHeme жумыс парактарын жою ymiH оларды Ctrl nepHeciH басулы куйде устап турып алдын ала ерекшелеу керек те, сонынан жою кажет.

273. Bipneme терезелермен жумыс icrrey

Жумыс паратынын акпараты oip тана экранды алып турса, 6ip терезе жеткийкть Егер онын келем! ултайса, онда oipHenie терезе ашута тура келед1 жэне экранда 6ip мезгйще файлдын ертурЩ аймактарын керуге мумкгщцк бар.

Бйздщ мысалымызда да ер терезеге ер турлй парактарды орналастыртан ынтайлы.

Ендо K ecreH i толтыру дурыстытын тексеретк. Ол ушш тагы 6ip карап иытута арналган терезеш Терезе => Жаца терезе меню командалары аркылы ашалык. Жаца терезеде <вдебиет> парагын тандаймыз да, Терезе => Орналастыру (Окно => Расположить) меню командаларын орындаймыз.

Бул терезеден Терезеш орналастыру ”пз1мшдеп Катарлай (Рядом) деген сезд1 белплесек, экран бейнеи 27.3. суретте керсетшгендей болуы THic.

Экранда тек ею терезенщ 6ipi тана екпщщ куйде болады. Екшпп терезен! екшши ету ушш курсорды сол терезеге жетшзш, тышканды шерту жетюлйсп.

Евдп кестелер байланысын тексерешк. <Эдебиет> парагында Эбшкызы Айнаныц 6ip 5-TiK батасын 4-TiKKe ауыстырайык. Б!рден <1-токсан> парагындаты оныц корытынды багасы e3repin пыга келедь

338

27.3.сурет. Жумыс аймагында ею терезенщ катар орналасуы

Эбшкызыныц багасын кайтадан беспкке ауыстырайык, онда бурынгы калыика кайта ораламыз. Осындай кестедеп мендсрдщ бiрдей e3repyi парактар арасындагы байланыс бар екенш керсстедк

27.4. Файлдар арасындагы байланыс

Ею файл арасындагы байланыс 6ip файлга еюнпи файл уяшыгындагы мел1меттерге с1лтемес1 бар байланыс формуласын енп зу аркылы ж урп зш едк Баска орыннан мелiметтер алатын файл кабылдауыш файл деп аталады да, мел]меттер беретш файл -— жонелткпн файл деп аталады.

Байланыс орнатылысымен Excel женелтю ш файлдагы уяшык мендерш кабылдауыш файлга Keuiipin алады да, кабылдауыш файл уяшыктарындагы мендер автоматты турде езгер1ске ушырайды.

Мунда ер турл1 жумыс ютабынын паракгары арасында байланыс орнайды. Енд1 ез1м1з жумыс ютабынын ею парагы арасында байланыс орнатайык. Ол уш1н 1-токсан корытынды- сына едебиет сабагыньщ багаларын jumal.xls файлынан алып толтырайык. Алдымен Тузету => Тазалау => Eopi (Правка => Очистить Все) командаларымсн едебиет багаларын emipin, СЗ уясына = ’A:\Petrov\jurnal.xls] формуласын енпзем1з, мунда A:\Petrov\— jumal.xls файлына, ягни <Эдебиет> парагына деген

339

28-САБАК

КОМПБЮТЕРЛ1К ЖЕЛ1ЛЕР

СМздер дербес компьютерлерд! н желшер! (торабы) туралы есттген де шыгарсыздар. Олардыц аукымды жалпы жэне жергшкп желшерге болшетшшен де хабардар боларсыздар. Букаралык акпараттык жуйеде “Ethernet... 1ОО-мегабити технология... Желшк технологиялар... Интернеттеп жанжал... Интражелшер...” деген сездер жш естшп жатады. EipaK 61з бул материалдарды туе!щ!ру кезшде окушылар желшермен таныс емес, тек компьютер курамын Збшеда деп есептейшз.

Егер Ыздщ 6ip-aK компьютервдз болса жэне модемвдз болмаса. онда ci3 компьютерлж желшщ артыкшылыктарын сезше де апмайсыз. “Атыныз егер болмаса, жоргасын кайдан бшесЩ”, — деп еленде айтылатын сиякты ... EipaK Ыздщ 6ipHeme компьютерйиз болса немесе машметп кашыктагы компьютерге женелту керек болса онда желшк технология мумюндйстер1 ci3 yuiiH ете кажет болып табылады. Желшк технологиялар орасан зор каржы унемдеуге мумкщщк бередь Ол ушш компьютер желшершщ колданылатын аймактарын кыскаша карастырып етешк.

Компьютерлж жел1 дегсшкпз — 6 ip -6 ip iM eH мадшет алмаса алатын кем дегенде ею компьютердщ байланыс куралдары кемепмен карым- катынас жасауына арналган акпарат оцдеудщ тармакталган жуйесь

Баскаша айтканда жеш деп дербес компьютерлердщ жэне де принтер, модем, факсимильдж аппарат тэр!зд1 есептеу курылгыларынын oip- 6ipiMeH байланыскан жиынын айтады. Желшер op6ip кызметкерге баскалармен мэлшет алмасып курылгыларды ортак пайдалануга, кашыкта орналаскан куатты компыотерлердег! мэл1меттер базасымен катынас куруга жэне тутынушылармен туракты байланыс жасауга мумкшдж бередь

Жел1 курамына юретш компьютерлер мынадай жумыстар аткарады:- жел1мен катынас куруды уйымдастыру;- олардыц арасында мэщмет алмасуды баскару;- жел! тутьшушыларына есептеу курылгыларын пайдалануга 6epin,

оларга эртурл! кызмет керсету.

342

28.1. Компыотерлiic жельлердщ гурлер!

Жерпл11гп жэне аймактык-таратылган желшер.Жергшкт! жел1 (LAN) 6ip гимарат 1ш1ндеп немесе катар орналаскан

гимараттардагы дербес компьютерлер мен принтерлерд! 6ip-6ipiM en байланыстырады. Аймактык-таратылган желшер (WAN) географиялык тургыдан апганда 6ip-6ipiHeH каыыкта орналаскан, 6ipaK o ip компанияга немесе фирмага, мекемеге катысты 6 ip H em e жергшкт! жел шерл! байланыстырады.

Жерг1п1КТ1 желшер - дербес компьютерлердй 6ip-6ipiMeH немесе оларды жслг сервер! релш аткаратын куатты компыотермен байланыстырып туратын желшщ ен карапайым Typi.

Жергшкт! желшш барлык компьютерлер! серверде жазылган колданбалы программаларды жэне принтер, факс тэр1зд1 шеткер1 курылгыларды ортак пайдалана алады. Желiдеп ep6ip дербес компьютер жумыс станциясы немесе жел! тушш деп аталады.

Жергшкт! жер1 epo ip тутынупыга 6ip-6ipiMeH ете жылдам катынасуга мумкждж жасайды. Онын мынадай ерекшел!ктерш атап етуге болады:

- кужаттарды 6ipre пайдалану;- кужат айналымын жецшдету: тутынушы жумыс орнынан турмай-

ак, жиналыс жасамай-ак эртургп кужаттарды окуга, тузетуге, туЫшктеме беруге мумк!нд!к алады;

- компьютер дискюшдеп орынды тй|мд] пайдаланып, ез жумыс нэтижелерш серверде сактау жэне архивтеу;

- сервердеп колданбалы программалармен одай байланысу;- кымбат туратын корларды - принтерлерд!, CD-ROM маммет

жинактауыштарын, катты дискшерд! жэне ортак пайдалануга болатын келемд] колданбалы программаларды (мысалы, мэтшдш процессорларды немесе мал!меттер базасын) 6ipirin пайдалануды жецшдету, т.б.

Аймактык-таратылган желшер жергшкт! желшер жасай алатын барлык жумыстарды ете кашыкта орналаскан 6ip компания компьютерлер! арасында аткара алады. Эдетте ол yuiiH модем немесе

I жогары жылдамдыкты цифрлы жел! арналарын ортак пайдалануга арналган кешендж кызмет (ISDN, Integrated Services Digital Network) керсете алатын байланыстык телефон арналары колданылады. Мунда ISDN арналары графикалык бейнелер жазылган улкен келемд! файлдары тасымалдау ушш жш колданылады.

Модем немесе алыста орналаскан север кемепмен жузеге асатын

343

маршрутты (жолды) керсетл тур. Бул маршрут мщдетп турде жалкы тырнакшага (‘ - апостроф), ал файл атауы Tin жакшага алынуы raic. Маршрутта дискшщ атауы мен файл орналаскан каталог (A:\Petrov) корсетшедь

Сол формуланы багананыц келеЫ 4-mi уяшыгына кебейте отырып коиирешк. K eiu ip reH сон бул багана эдебиет 6aFa- ларымен толтырылып, байланыс орнатылганын байкаймыз.

Дэл осындай эрекеттерд1 алгебра мен геометрия сабактары ymiH де орындауга болады.

Тагы ею терезе даярлап, оларда <Алгебра> жэне <Гео- метрия> парактарын ашып, сол терезелерд1 катарлай рсттсп орналастырайык. Сонда экран 27.4. суреттепдей куйде болады.

27. 4. сурет. Торт парактагы мэл1меттер орналаскан терезе

Ещц <Эдебиет> терезеЫнен баскаларын жауып, оны экранга улкейтш орналастырайык. <0дебиет> парагына 1-токсанды 3,4, 5-ке аяктаган окушьшар Ti3iMiH енпзешк.

Ол ymiH <Эдебиет> парагынын А 10 уяшыгына “5 багасын алды:” мэтшш eH ri3 in , оны А17 жэне А24 уяшыктарына коиирешк. А17 уяшыгына “4 багасын алды:”, ал А24 уяшыпына “3 багасын алды:” деген создерд1 енйзем1з.

Автосузгпп пайдаланып 1-токсандагы 5-TiK багасы бар жазбаларды тандап алып, ерекшелеп алып В багасынын 11-

340

жолына кеплрешк. Жана гана кепиршген мэл1меттерд1 кабылдаган уяшыктардан жактаулар мен фонды алып тастаймыз. Дал осындай эрекеттерд1 3-т1к пен 4-тж алган окушылармен де орындаймыз. Автосузпш М эл1меттер => Сузп => Автосузп командалары аркылы алып тастаймыз. Нэтижесшде <Эдебнет> парагы 27.5. суретте керсетшгендей турде болады.

341

28-САБАК

КОМПЬЮТЕРЛЖ ЖЕЛ1ЛЕР

Оздер дербес компыотерлердщ желшер! (торабы) туралы еспген де шыгарсыздар. Олардьщ аукымды жалпы жене жергшкт! желшерге белшетшшен де хабардар боларсыздар. Букарапык акпараттык жуйеде “Ethernet... 100-мегабитп технология... ЖелЫк технологиялар... Интернеттеп жанжал... Интражелшер...” деген сездер жш естинп жатады. BipaK 613 бул материапдарды тус!нд!ру кез!нде окушылар желшермен таныс емес, тек компьютер курамьш бшедй деп есептейшз.

Егер Ыздщ 6 ip -a K компьютерйпз болса жэне модем що болмаса. онда ci3 компьютерлпс жел!н!н артыкшылыктарын сезше де алмайсыз. “Атыныз егер болмаса, жоргасын кайдан 6ineci3”, - деп еленде айтылатын сиякты ... B ipaK шздщ 6 ip H e m e компьютервдз болса немесе мэл!метп кашыктагы компыотерге женелту керек болса онда желипк технология мумщнджгерд ci3 ушш ете кажет болып табылады. Же л in ж технологиялар орасан зор каржы унемдеуге мумкшдж беред!. Ол yu iiH

компьютер жельпершщ колданылатын аймактарын кыскаша карастырып етешк.

Компыотерлш жел! деген!м1з — 6ip-6ipiMeH мэл!мет алмаса алатын кем дегенде eKi компьютердш байланыс куралдары кемепмен карым- катынас жасауына арналган акпарат ендеуд!н тармакталган жуйес!.

Баскаша айтканда жел! деп дербес компьютерлерд!н жэне де пршггер, модем, факсимильд!к аппарат тэр!зд! есептеу курылгыларынын 6ip- 6ipiweH байланыскан жиынын айтады. Желшер op6ip кызметкерге баскалармен мол!мет алмасып курылгыларды ортак пайдалануга, кашыкта орналаскан куатты компьютерлердеп мэл!меттер базасымен катынас куруга жэне тутынушылармен туракты байланыс жасауга мумкшдж бередь

Жел! курамына юретш компьютерлер мынадай жумыстар аткарады:- жел!мен катынас куруды уйымдастыру;- олардын арасында мэшмет алмасуды баскару;- жел! тутынушыларына есептеу курыл р ы л арын пайдалануга берш,

оларга эртурл! кызмет корсету.

342

28.1. Компыотерлж желшердщ гурлер1

Жергшкп /ко не аймактык-таратылган желшер.Жергшкп жел1 (LAN) 6ip гимарат шшдеп немесе катар орналаскан

гимараттардагы дербес компьютерлер мен принтерлерд1 6 ip -6 ip iM e n

байланысты рады. Аймактык-таратылган желшер (WAN) географиялык тургыдан алганда 6ip-6ipmeH каиыкта орналаскан, 6ipaK б ip компанияга немесе фирмага, мекемеге катысты o i p n e u i e жергшкп желшерд! ба йл ан ыстырад ы.

Жергшкп желшер - дербес компьютерлердй 6ip~6ipiMeH немесе оларды жел1 cepeep i релш аткаратын куатты компьютермен байланыстырып туратын желшщ ен карапайым Typi.

Ж ергшкп желшщ барлык компьютерлер! серверде жазылган колданбалы программаларды жэне принтер, факс тэр1зд! meTKepi курылгыларды ортак пайдалана алады. Желщеп ap6ip дербес компьютер жумыс станциясы немесе жел1 тутш деп аталады.

’ Жергинкп жер'\ a p o i p тутынупыга 6ip-6 ip iM en ете жылдам катынасуга мумкйшк жасайды. Оныц мынадай ерекшел iicrepiH атап етуге болады:

- кужаттарды 6ipre пайдалану;- кужат айналымын жецшдету: тутынушы жумыс орнынан турмай-

ак, жиналыс жасамай-ак эртурл1 кужаттарды окуга, тузетуге, туЫшктеме беруге мумкшдж алады;

- компьютер дисюздндеп орынды тэдмд} пайдаланып, ез жумыс нэтижелерш серверде сактау жэне архивтеу;

- сервердеп колданбалы программалармен оцай байланысу;- кымбат туратын корларды - принтерлерд!, CD-ROM мэл1мет

жинактауыштарын, катты днскшерд! жане ортак пайдалануга болатын келемд1 колданбалы программаларды (мысалы, мэпндж процессорларды немесе машметтер базасын) 6ipirin пайдалануды жецшдету, т.б.

Аймактык-таратылган желшер жергшкп желшер жасай алатын барлык жумыстарды ете кашыкта орналаскан 6 ip компания компьютерлер! арасында аткара алады. Эдетте ол yuiiH модем немесе

I жогары жылдамдыкты цифрлы жел» арналарын ортак пайдалануга арналган кешещцк кызмет (ISDN, Integrated Services Digital Network) керсете алатын байланыстык телефон арналары колданылады. Мунда ISDN арналары графикалык бейнелер жазылган улкен келемд1 файлдары тасымалдау ушш жш колданылады.

Модем немесе алыста орналаскан север кемепмен жузеге асатын

343

аймактык тармакталган желшер функциясын жергиикп желшер курамына енпзе отырып, сырткы коммуникация технологияларьшьщ темендегщей мумюцщктерш пайдалануга болады:

- электрондык пошта аркьшы мэлшетгерш кабылдау жэне жвнелту;- Интернзтпен байланысу.Интернет деген1м1з - дуниенщ эр тукшрвдеп тутынушыларды 6ip-

6ipi.Men мшйметгер ксймасы. бейнелер жэне дыбыстар жазбалары аркьшы жецш байланыстыратын ен аукымды жел1 T y p i. ©з колемш жылдам улгайта отырып (шамамен жьшына 200%), ол б1здщ ошрЫзде куннгн кунге вте ел^гп рол аткарып келедь

Ka3ipri кезде Интернеттщ ец непзп функцияларына электрондык пошта кызмет1 мен мамандыктары 6ip немесе ортак мэселемен айналысатын топтардыц немесе зерт^шиврдщ 6ip-6ipiMeH жылдам машмет алмасуы жатады.

Интернет куннен-кунге куатты екшн алып, оган кептеген компаниялар мен фирмалар жэне карапайым тутынушылар узджсЬ косылуда. , Компаниялар мен олардыц жабдыктаушылары жэне тутынушылары арасындагы байланыс дэнекер1 рэлш аткаратын осы Интернет жел ici болып табылады.. K a s ip r i кезде мекемелер жэне e p 6 ip жеке отбасы ymiH аткарылатын алыстан окыту жуйелер1, алыстан кенес беру, емдеу жумыстары тэрвд1 мэлшетп, свзд1, бсйнан, козгалысты кашыкган жылдам жетюзу жумыстары осы Интернет аркылы жузеге асырылады.

Кез келгш компьютерл ж жел1 жумысы топология, хаттама (протокол), интерфейс, желшк программалык, жэне техникалык; куралдар тэр1зд1 сииатгамалармен кврсетшедь

Жел1 топологиясы онын непзп функциональдык элемеатгершщ 6ip-

6ipiMeH байланысу курылымын аныктайды.Желипк техникалык куралдар - компьютерлерд1 6ip желн'е

уйымдастыруды камтамасыз ететш эртурл1 курылгылар жиыны.Желинк программалык куралдар - компьютерлж жеш жумысын

баскарып, 9p6ip тутынушыны кажетп интерфейспен камтамасыз етедьИнтерфейстер - желшщ функциональдык элементтерш 6ip-6ipiMeH J

уйлесгпру куралдары.Протоколлар - желшщ функциональдык элементтершщ 6ip-6ipiMeH

катынас жасау ережелер1. Функиональдык элементтер ролш эртурл1 курылгылар жэне де программалык модульдер аткара алады. Сол себеггп акпараттык жэне программалык интерфейстер карастырьшады.

344

Желшщ аткаратын кызмепне байланысты топология л арды ц уш TYpi болуы мумюн.

Шиналык топология. Мунда жумыс станциялары жел1 адаптерлер1 аркылы жалпы ш и нага немесе магистральга (кабельге) косылады. Дал осындай тэсшмен магистральга баска да желшк курылгылар косы л а бередь Желшщ жумыс жасау процесшде тасымалданатын акпарат женелтуил станциядан жумыс станцияларыныц барлык адаптерлерше жепаз1лед1, 6ipaK оны тек адресте керсетшген жумыс станциясы кабылдайды (28.1 сурет).

28.2. Непзп ж елш к топологиялар

□ о Д ДI ̂ 1 I i*"3 | j 1

28.1 суретЖулдыз тэр!зд1 топология. Мунда ортактандырылган

коммутациялык туйш — желЫк сервер болуы тшс, ол барлык мэл[меттерд1 жетюзуд1 жузеге асырады (28.2 сурет). Бул топологиянын артыкшылыгы - кез-келген 6ip жумыс станциясыныц icren шыгуы жалпы байланыс ка есер етпейдк

п - iL? а

28.2 суретСакнналык топология. Мунда байланысу арналары туйыкталган

сакина бойында орналасады. Женелтшген мэл1мет б1ртшдеп барлык жумыс станцияларын аралап шыгады да, оны керекп компьютер кабылдаган соц жумыс гоктатылады. Бул топологиянын кемшшп - кез-келген 6ip жумыс станциясыныц icreH шыгуы жалпы байланысты бузады.

28.3. Желвик техникалык куралдарЖергшкп немесе аймакты тармакталган жел1лер архитектурасы на

байланысты непзп компоненттер мен технологиялар мынадай болггерден турады:

13- 62ft 345

Аппараттык куралдар:- кабел ьдер;- серверлер;—желшк интерфейс такшалары (NIC, Network Interface Card);

j коыцентраторлар;- коммутаторлар;

аймактык тармакталаган желшер ушш багдарлауыштар (маршуртизаторлар);

- аймактык тармакталаган жельпер ушш кашыткган кагынас куру серверлерц

- аймактык тармакталаган желигер ушш мод ем дер;Серверлер. Клиент/сервер желюшдеп сервер дегешдш осы жел1ге

косылган баска компьютерлер пайдапана алатын файлдар мен колданбапы программаларды сактауга арнапган жогары колемд1 капы дисюЫ бар дербес компьютер болып табылады. Буран коса серверде ж елш к операциялык жуйе (NOS, Network Operating system) орнатылып, ол iiieTKepi курылгыларды (принтерлер ftspisfli) да баскар а алады.

Ж елш к интерфейс такшалары (NIC, Network Operating System) устелге койылатын жэне портативп алып журуге ыцгайлы компьютерлерге орнатылады. Олар жергшкп желщеп баска курылгы- лармен катынас куру ymiH кажет. Компьютер жумыс вшмдшгше 6ipcbinbipa тапаптар коятын эртурл1 дербес компьютерлерге арналган жел i такшаларынын коптеген Typxepi бар. Олар мал1метгерд1 тасымапдау жылдамдыгынын 03repyi мен жел ire косылу тэылдерш байланысты эртурл1 болып келедь

Модемдер жай телефон арналары аркылы Интернетке косылып, онымен мэл1мет алмасу мумкшдп iH бередь “Модем*' деген сез осы курылгыныц Kbi3MeTiHe байланысты шыккан, ол “модулятор/ демодулятор” сездерщщ кыскаша Typi. Модем дербес компьютерден шыккан цифрлык сигналдарды жалпы телефон арналары аркылы тасымалданатын аналогтык сигналдарга турлошредк Ал eKiHiui модем кабылданган сигналдарды кайтадан цифрлык формага ауыстырады.

28.4. Желинк программалык куралдар

Жергшкп жэне аймактык тармакталган желиер архитектурасына байланысты программалык куралдар:

- желшк операциялык жуйеден,- желiHi баскару программалык куралдарынан турады.

346

Желипк операция.iык жуйе (NOS, Network Operating System) - желн е косылган op6ip дербес компыотерде пайдаланылатын программалык курал. Ол желипк ресурстарды баскарып, олармен катынас жасауды кадагалап отырады. Желипк операциялык жуйе тасымалданатын мэл1метгерд1 баратын багыттары бойынша багдарлауды (маршруп ауды). желипк курылгылар ушш бэсекелж кайшыл ык' гарды шешуш жэш дербес компьютердщ операциялык жуйеЫмен, мысалы Windows 95, Windows NT, UNIX, Macintosh немесе OS/2 ЖYЙeлepiмeн жумыс icTeyfli уйымдастырады.

Ж елЫ к операциялык жуйе файлдар мен колданбалы программалардын уйлес1мд1 жумыс жасауын камтамасыз етедк Осындай 6 ip жумыс стаыциясыыда орналаскан ресурстар 6 i p r e пайдаланыла отырып, K epeicri молiметтер алушыларга жёнелтШп жэне олар баска компьютерлерден озгерт1ле алады. Ж елЫ к операциялык жуйенщ ыепзп б о л т серверде орналасады да, калган бол1ктер1 барлык жумыс станцияларында кызмет етедк

Желипк операциялык жуйе косылган барлык курылгыларды аныктап, ортак пайдаланылатын u ie T ic e p i курылгыларга жумыс станцияларынын катынасу приоритеты (егер 6ipHeuie станция катар сураныс берсе) анкындап отырады. Буган коса операциялык жуйе трафикт1 реттеу ролiH аткарып, каталогтармен жумыс icTeyAi баскарады жэне акпаратты сактау жуйесш бакылау окы егпгш журпзш, желшй баскару функциясын жузеге асырады. Кен тараган желшк операциялык жуйелерге Windows NT Server, Novell Netware, Banyan VINES тэрйздьпер жатады.

Желпп баскару программалык куралдары желЫ кадагалау, баскару жэне ондагы мэгиметтерд! сактау ютершде манызды рол аткарады. Ол жеЗйш токтатып коюга мумкшдж берпзбейтш жэне кысылшан кездерд1 болдырмайтын, жешш жеке иеленудщ (ТСО, To­tal Cost og Ownership) жалпы кунын томендететш баскару icT epiH алдын ала журпзед!.

[ Жел1 администраторлары баскару жумыс станциясы немесе World Wide Web кызме^ аркылы трафиктеп зандылыктарды кадагалай алады, осы сегм енгп шектен тыс жумыс аткаруга экелетш

L мумкшдштерд1 аныктап бередк Буган коса кенеттен туындаган кнгаш мэселелерд1 тауып олардын эсерлерш азайтады жэне жумыс ешмдиппн жогары денгейге котеруге мумкшдйс берегш жел1 курыл ымын тандай алады. Же л mi толыктыру жэне курделенд1ру барысында RMON жэне RMON2 сиякты кадагалау (мониторинг) жабдыктары администраторларга жел! ортасын бакылап отыруга комектеседь

347I

Осындай кадагалау жаблыктары жел1 шекараларынан тиянакты мел i меттерд1 дер кезшде алы и отыруды камтамасыз етед1 жэне сол аркылы жел1 администраторы туындайтын киындьнстардын алдын алып отырады.

Программалык куралдар буган коса тасымалданатын мэл1меттерд1 кездейсок езгерулерден сактайды. Жел1 адмнистраторлары баскарура арналган жумыс станциясы аркылы пароль орната алады, тутынушылардын кандай курылгыларды пайдалана алатынын аныктайды жэне зансыз мэл1мет алмакшы болгандарды тауып "пркеп отырады.

28.5. Клиент-сервер технологиясы

Ж ергш кп желшердеп компьютерлердщ 6 ip -6 ip iM e H карым- катынас жасау сипатын олардын функциональдык кызметгмен байланыстыру калынтаскан. Ж ерплТкп жел1 анмагында да компьютерлерд1 тиселей байланыстыру кезшдеп снякты клиент жэне сервер угымдары колданылады.

Клиент-сервер технологиясы - жергшкп жел щеп компьютерлерд1 6ip-6ipiMeH банланыстырудын ерекше тэсип, мунда 6ip компьютер (сервер) ез курылгыларын баскаларга - клиенттерге пайдалануга бере алады. Осы ран орай жёрШГШ желшер 6ip децгейдег1 жел иг ер жэне серверлЫ желтер болып eicire болшедь

Bip децгейдеп желшерде айрыкша белшген сервер болмайды, мунда 9p6ip жумыс станциясы api сервер, api клиент болып кызмет аткара бередь Мунын ер е к ш е л т - ap6ip жумыс станциясы ез ресурстарынын белгип 6ip бёл|гш барлык жумыс станцияларынын ортак пайдалануы ymiH болт бередь

Коб1несе 6 i p децгейдеп желшер мумкшджтер1 б1рдей компьютерлерд1 6 ip iic r ip re H кезде курапады. B ip децгейдеп желшер жумыс ic T e y r e ыцгайлы, олардыц кызмеп де карапайым турде жузеге асырылады.

Егер компьютерлер саны аз болып, олардыц непзп функциясы 6 ip - 6ipiM eH мал1мет алмасу болган жагдайда, ец тшмдг шешш - оларды 6 ip денгешп жел1лерге 6 ip iic r ip y болып табылады. Мундай жел1 кец тараган Windows 98 операциялык жуйесшщ баскаруымен жумыс icTeii бередк

Мэл1меттердщ компьютерлерге таарлып орналасуы жэне ар жумыс станциясыныц ресурстарын ортакгастыруды езгерту м умкш дт 6ip децгейдеп жел!лердеп мэл1меттерд1 зацсыз пайдаланудан сактауды

348

киындатады. Осыган орай мамандар мундай желглердеп акпаратты сактау мэселелердо оте кеп кецш болуге можбур болып отыр.

Bip дейгейдеп желшердш тагы 6ip кемшиип - олардыц жумыс ошмдшпнщ томенднч. Ол ресурстардыц эр жумыс станцияларына болшш, жумыс кезшде олардыц эркайсысынын dpi клиент, dpi сервер кызметш аткаруына байланысты болып отыр.

Серверлш желшерде комп ыотерл ерд iн функциялары алдын ала айкындалган - оныц K e w o i p e y i сервер болып кызмет аткарса, калгандары гуракты турде клиент болып табылады. Ко мп ыотерл i к желшердщ аткаратын кызметтершщ кеп тYpлiлiгiнe байланысты серверлердщ 6 ipH eu ie типтер1 бар, олар: желшк сервер, файлдъщ сервер, баспа cepeepi, пошталыц сервер. т. б.

Желшк сервер желш! жалпы баскару функциясын жэне есептеу жумыстарынын непзп бол]пн аткаратын арнайы компьютер болып табылады. Бул серверде ж е л т толык баскаратын операциялык жуйешн непзп ядросы сакталады. Ж елш к сервердщ жады колем! улкен жэне онын жумыс жылдамдыгы да жогары дейгейде болуы T n ic . Мундай ж елщ еп жумыс станцияларынын функциясына мэл1меттерд1 енпзу мен шыгару жэне сервермен акпарат алмасу жатады.

Файлдык, сервер термин! Heri3ri функциясы мэл! меггер файлын сактау, баскару жэне тасымалдау истершей туратын арнайы компьютерге байланысты шыккан. Ол оз1нде сакталатын жэне тасымалданатын файлдарды ондемейш жэне озгертпейдь Сервер ол файлдардын мэтшнен, немесе графикалык бейнелерден, немесе электрондык кестеден туратынын б шуге THicri емес. Жалпы файлдык сереверде монитор мен пернелж такта болмаса да болады. Файлдык маяйметтердеп барлык эзгертулер клиенттж жумыс станцияларында журпзшедь Сондыкган клиенттер серверден файлдарды ко unpin алады да, Kepeicri взгер1стерд1 жасап, нэтижесш кайтадан серверге кайтарады. Мундай жел1 жумысы - кептеген тутынушылардын 6ip улкен ортак базаны 6ipire отырып пайдалануы кезшде ете тшмд1 болып табылады. Улкен желшерде 6ip мезетте б]рнеше файлдык серверлер пайдаланылу ы мумкш.

Баспа cepeepi (принт-сервер) жел1 адаптер! комелмен молiмет тасымалдау ортасына косылган баспа курылгысы болып табылады. Мундай желшк баспа курылгысы баска же/ii курылгылыарынан тэ>елс1з куйде 03i жеке жумыс жасайды. Баспа cepeepi желщ еп барлык серверлерден жэне жумыс станцияларынан тапсырма ала отырып,

349

олардын м0л1меттер1н басып шыгарады. Баспа cepeepi ретшде куатгы, жумыс ошмдшп жогары принтерлер пайдаланылады.

Ж ергш кп жел1 аукымды жел1мен ете кеп мел!мет алмасатын болган жагдайда, пошталык; серверлер пайдаланылады. Олар электроыдык пошта мел1меттерш ендеу ушш колданылады. Интернет ж ел^м ен тшмд1 катынас куру yuiiH Web-серверлер пайдаланылуы мумк1Н.

28.6. Ж елш к тех нолог ия л ар

Ethernet - жергшкп жел1 курастыру максатында ете кен тараган технология T ypi. Ол IEEE 802.3 стандартына непзделш, мелшеттер;п ЮМбит/с жылдамдыкпен тасымалдап отырады. Ethernet ж елквдеп курылгылар жел1 арнасында сигналдын бар екеншпн (оны тыцдап) бакылап отырады. Егер арнаны e u i6 ip курылгы пайдаланбайтын болса, онда Ethernet курылгысы мел1метгер/й женелте бастайды. Бул сегментеп e p 6 ip жумыс станциясы жергш кп жел щеп мел1меттер,щ талдап, олардыц езше багытталганын айкындап T e p in алады. Бул схема тутынушылар саны аз болып сегменттеп тасымалданатын м алiмет мелшер1 де темен болганда, ти 1мд1 болып саналады. Тутынушылар саны улгайган кезде бул жел шщ жумысы т т м а з бола бастайды. Мундай жагдайда тутынушыларды шагын топтарга белш, сегменттер санын артыру ец тшмд1 (оптимальды) тэсш болып табылады. Соцгы кездерде e p 6 ip устелдеп компьютерлж жуйеге ЮМбит/с жылдамдыкты арнаны белшген арна беру ic i калыптасып келедь Мундай тенденция онша кымбат емес Ethernet комутаторларыныц бар болуына байланысты калыптаскан. Ethernet желгсшде тасымалданатын пакеттер ертурл1 колемде бола бередк

Fast Ethernet желшнде де агымдагы арнаны бакылай отырып. кеп арналы катынасты жузеге асыратын жене кайшылыктарды (CSMA/ CD, Carrier Sense Multiple Acces with Collision Detection) айкындай апатын Ethernet технологиясы колданылады. Бул ею технология да IEEE 802.3 стандартына непзделген. Осы га н орай осы eKi типтеп желшерд1 жасау кез1нде (кебшесе) б1рдей кабель THnTepiH, уксас жел1 курыл гыларын жене б1рыцгай колданбал ы программаларды пайдалануга болады. Fast Ethernet желгсшде мел1меттер 100 Мбит/с жылдамдыкпен тасымалданады, ягни Ethernet жел1ыне Караганда он есе жылдам журпзшедк Колданбалы программ ал ар курделенгенде жене жел щеп тутынушылар саны арткан кезде мундай жогарры еткеру мумкшдт кысылшан кездерш болдырмайтын тэсищщ 6ipi болып табылады.

350

CoHFbi кездерде ЮМбит/с Ethernet жэне 1 ООМбит/с Fast Ethernet шеипмдерш катарластыра уйлест1рудг камтамасыз ететш жана шеним табылды. “Кос жылдамдыкты” 10/100 Мбит/с Ethernet/Fast Ethernet техкологиясы - желшк такша, концентратор, коммутатор сиякты курытгыларга жогарыдагы жьшдамдыктардьщ (кай курылгыга байланыс- канына байланысты) кез келгешмен жумыс icreyre мумюндж бередк10/ 100 Мбит/с Ethernet/Fast Ethernet желш к такшасы бар дербес компьютерд1 10 Мбит/с жылдамдыкты концентратор портымен байланыстырганда ол 10 Мбит/с жылдамдыкпен жумыс гстейдь Егер де оны 10/100 Мбит/с жылдамдыкты концентратор (3Com SuperStack II Dual Speed Hub 500 сиякты) портымен байланыстырсак, ол автоматты турде 100 Мбит/с жылдамдыкпен жумыс ютей бастайды. Бул теал б1ртшдеп жогары жумыс ешмдшгше кешу iciH жузеге асыра алады. Оган коса, мундай тес in серверлер мен клиенттердщ желипк жабдыктарын карапаным куйде сактап, желшк курылгылар мен тасымалдау арналарынын еткеру алабын ете кен пайдаланатын жана программаларды пайдалануга мумющцк береди

Gigabit Ethernet жел1лер! Ethernet жене Fast Ethernet желшершщ инфракуры л ымымен уйлеседй онын устгае олар Fast Ethernet желшерше Караганда 10 есе артык» ягни 1000 Мбит/с жылдамдыкпен жумыс ютей алады. Gigabit Ethernet желшер1 непзп желшёрдщ (жел1 сегменттерш косу орындары мен серверлердщ кайда орналасканы) “кысылшац” орындарын болдырмайтын мыкты шеилм болып саналады. “Кысылшац” орындар тасымалдау арналарынын еткеру алабына сез|мтал колданбал ы программаларга байланысты жене интражелшер мен мультимедналык программалардын трафиктер1 агыныныц шамадан тыс улгаюына карай туындайды. Gigabit Ethernet желйп Ethernet жене Fast Ethernet жумыс топтарын б1ртшдеп жана технологияга кеипру тесии болып табылады. Мундай тес in - олардыц жумыстарына ете аз есер етш, жогары жумыс ешмдйнгше тез кол жетоду мумкшдт.

ATM (Asynchronous Transfer Mode) немесе асннхронды тасымалдау режим! - бул мел1мет алмасу ущш туракгы узындькты (келемдеп) уялар колданылатын коммутация технологиясы. Ужен жылдамдыкпен жумыс кггей алатын ATM желшер16ipiKTipuireH мал i мет жиындарын - сезш, козгапыстагы бейнелер мен жай мелЫеггердо 6 ip арнамен тасымалдау iciH жузеге асыра отырып, жергипкп жене аймактьк тармакталган жел i релдерш аткара алады. Булардыц жумысы Интернет кызмет! турлершен айрыкша курылып.

351

арнайы мнфракурылымнын болуын тапап етет1нд1ктен, олар жел1 сегменттерш 6ip-6ipiMeH Gipiinipio байланыстыратын магистральдык жсл1 (backbone) ретшде колданылады.

Сакниалык архитектура техпологнясы болып саналатын Token Ring жоне FDD1 технологиялары маркерлш катынас куруга непзделген кум алы (эстафеталык) жел1 жасауда пайдаланылады. Олар сакина бойымен 6ip багытта маркер (token) деп аталатын арнайы биттер Т1збепнен туратын мол1меттердш айналып журу! аркылы жасалган У3Д>КС>3 туйык жел! TypiH куранды. Маркер сакина бойымен желiдеп ep6ip жумыс станциясын айналып о т т узджаз козгалыста болады. Жел щеп мэл1мет жонелтетш жумыс станциясы маркерге 6ip кадр косып кояды, ал калган станциялар тек маркерд1 ары карай жылжытып отырады. Token Ring желLnерi мелйметтерд! 4 немесе 16 Мбит/с жылдамдыктармен тасымалдап, кобшесе IBM компьютерлерй ортасында кызмет етедк

FOD1 технологиясы да сакиналы непзде жасапып, оптоталшыкты кабельдермен жумыс icTey y uiiH магистральды жел1лерде пайдаланылады. Бул да Token Ring жeлiлepi Tepi3Ai маркерд! oip станциядан екший станцняга жчберш отырады. Token Ring технологиясынан айырмасы мунда мapкepлepi карама-карсы багытта козгалыста болатын ею сакина болады. Бул тес in 6ip саки нала узине болып калган жагдайда жeлiнiн акаусыз кызметш уйымдастыру максатында (кобшесе оптоталшыкты кабельде) жасалады. FDDI жел1лер1 мол1меттерд1 100 Мбит/с жылдамдыкпен ете улкен кашыктыктарга тасымалдау уиин кызмет ётёдь Мундагы жел! сакинасы ец коп дегенде узындыгы 100 км-ге дейш п туйык кашыктыкты камтиды да, жумыс станцияларынын арасы 2 км шамасында болады.

Осы керсетшген сакина турвдеп ею технология жана желшерд1 уйымдастыруда ATM жене Ethernet технологияларыныц бапамасы репнде колданылып келедь

28.7. Желшж принтерлер

Кез келген кызмет бабында метшдж кужаттарды кагазга жш басу га тура келеди. «Кагазсыз» технологияныц кунбе-кун icKe асып жатканына карамас ган, кагазга басылып жаткан мэлшеттер кебеймесе, эз1рге азайган жок. Егер мекемешздщ абыройын 6iiik устагыныз келсе, сыртка шыгатын кужаттар сап алы лазерлж принтерде басылуы шарт. Тек iunci карапайым кужаттар yuiiH гана бфнеше ж уз доллар туратын арзан принтерд1

352

пайдалануга бол алы. Ал кей кезде турЛ1 Tycri принтер де кажет болып .калады. Егер де баспагерлш кызметпен айналыспак болсаныз, онда куатты, api кымбат лазерлж принтер алу керек, онын куны мын долларга жетш артылалы.

Эрине, a p 6 ip компыотерге косылатын кымбат лазерлж принтерлер ала беру кажет те емес шыгар. Мундай мумкшдгк кез келген фирмада бола бермейд1 де, сондыктан o ip мекемеде адетте 6ip, ap i кеткенде ею принтер гана болады. Ал, o ip принтерд! 6 ip H eu ie компыотерге б1рден капай жалгауга болар екен?

Мунын o i p n e u i e тэсЫ бар. Б1р1нш1ден, кеп мумкжд1кп ауыстырып коскыш тет1к сатып алуга болады, ол 6 i p жагынан принтерге, екшнп жагынан 6 ip n e u ie компыотерге б{рдей жал га налы. (28.3-сурет). Ал, егер компьютерлер б1рнеше белмелерде немесе 6ip мекемешн o ip n e u ie кабаттарында орналасса, кымбат туратын 6 ip принтерд! ортактаса пайдалануда компьютерл1к желш ш артыкшылыгы айтпаса да туаш кп шыгар. EipHeuie принтер сатып алудын орнына 6ip-aK принтер алып, оны жел! аркылм керек кез1нде кез келген компыотерге ауыстырып коскыш тетзк аркылы жал ran, жумыс ешмдийгш темендетпей пайдалану ыцгайлырак емес пе?! Лазерлж принтердщ санын азайтудагы каржын ын унемделуш аркш озьак есептеп алады.

28.3-сурет. Ж ерпппт жел щеп принтерд1 пайдалану

28.8. Мэл!метгер базасы

Кобшесе карапайым мол1меттер базасы 6ip компьютердш дисю сш щ 6ip немесе 6ipHeuie файлында орналасады. Мундай мэл1метгермен 6ip адам жумыс icrrefi беред|‘. Ал егер мэл1меттер базасы улкен компания уинн курылган болса ше? Ондайда бул Шл!меттерд1 oip мезетте ею-уш адам иайдалануына тура кeлeдi. Ад ол компаниялардын филиадцары эр жерде жэне 6ip-oipiHai кашык орналасса ше? Мундай да мел1меттер базасын кажет еткендер уакгыиы капай пайдалана алады?

353

Эрине мал1меттерд1 курьерлер аркылы жетюздц отыруга болатын шыгар, оны кез1н1зге елестетш кврШзшг, оцай жумыс деп айта коймаспыз.

Сол компьютерлерд16ip компьютерлщ желне 6ipiicripin машметгер базасын серверге (непзп ЭЕМ) орналастыру керек. Желшщ жумыс станциялары зердел1 терминал ролш аткарып, кажетп мэл!меттерд1 керек кезшде мел1меттер базасынын баскару жуйеЫ орналаскан серверден сурап, онын дисюсшен алып отырады. Мэл1меттер базасынын баскару жуйеЫ орналаскан серверге сураныс тускен сон, KepeKTi мэл1меттер жумыс станцияларына жЁбёршш отырады (28.4-сурет). Мундай да база орналаскан сервер курамында дисплей мен пернелж такта болганымен, олар эдетгепдей жумыс тэрт1бшде пайдаланылмайды. Серверлж компьютер эр жерде орналаскан ЭЕМ- дермен (ягни мэщметп пайдаланатын адаммен) тек желшк байланыс аркылы гана мэл1меттер алмаса алады.

Терминал (енпзу-шыгару курылгысы) рвл1нде дербес компьютер тургандыктан сервер корларын коптеген жумыстардан босатып, мэл1меттерд1 косымша ендеуд1 терминалдарда орындауга мумюндж бар. Булай мэл1мет ондеу тэсш терминалдар саны кебейген сайын буюл жуйенщ жумыс ешмдшгш арттыруга улкен себебш типзедь

Егер жумыс станциясынын операциялык жуйеЫ ретшде Windows пайдаланылса, кез келген адам мэл1меттер базасынан сурайтын мол1метш Winword мэтшдж процессор форматында немесе Excel электрондык Kecreci форматында корсете алады. Алынган мэл1метпк кужаттарды форматтап алган сон, лазерлж принтерде (эрине жел ire жалганган болуы тшс) эдейшеп кагазга басып апуга болады. Мунын 6dpiH тек экран мен пернелжтен туратын жеке пайдаланылатын компьютерде icKe асыру мумюн емес.

Сонымен, дербес компьютерлер желЩ op6ip кызмет кецсесшде буюл ужым пайдаланатын мэл1меттер базасын уйымдастыра алады. Егер компьютерлер 6ip-6ipiMei байл аныспаган болса, онда мундай мумкщщкке кол жетюзе алмаймыз.

Магниттж дисюлердщ жылдан жылга арзандау ына карамастан, онын кeлeмi ешкашан да голы к жеткшюп деп айтуга бол май ды. Егер 6ipHeuie кызметкерге келемд1 6ip файлдагы мeлiмeттep кажет болып калса, ол

28.4-сурет. Жумыс станциялары

354

файлды жел]мен жумыс icrey барысында барлык компыотерге кеппру кажет емес. Жергшюл ж ел ire косылган ЭЕМ-дер шпнен олардын 6ipi н (немесе бйр-ек^ш) файл-сервер ушш пайдалануга болады, эдетте ондай компьюгердщ дисюсшщ колем! улкен болуы T n ic (жуздеген Мб, T i n i i

ондаган Гб-ка да жету1 мумган). Мундай дискЫ кез келген жумыс станциясындагы компьютер ез дисюсшдей пайд алана бередь

Егер копшшкке керекп мэл1метгер файл-сервер дйсккяиБ жазылса, онда жел!*деп барлык жумыс станциялары (немесе аминистратор руксаты на байланысты олардын белгип 6ip Тобы гана) сол мэл1меттермен жумыс аткара алады. Осындай тосшмш файл-сервер дисгасш пайдалану ap6ip адамга косымша тагы 6ip-eKi диск сатып алган сиякты болады, мундайда мэл1меттердщ сырткы ЭЕМ-нен алынганын адам байкамайды да.

Файл-сервердщ сырткы жады ретшде компакт-дискЫ оки гын курылгыны немесе мэлшеттёрд1 кайта жаза алатын магниттГк- оптикалык дисюлерд! пайдалануга да болады. Ком пакт-дисюден мэл1метгерд1 оку курылгысы арзан турады, сол ce6eirri Kaiipri кезде ол ep6ip жумыс станциясында бар. BipaK муны да тек файл-серверге гана орналастырып, ep6ip станция 6ipa3 каржы унемдей алады. Ал, магнитик оптикалык дисю немесе жогары келемш (6ipneiue Гб) катты диск1пер бйршама кымбат турады, сондыктан оларды да кез келген компьютерге коймай, файл-серверге орналастырган ьщгайлы екеш белгш шыгар. Сонымен келемд1 мэл1 меттер копншпкке керек болганда, оны ортактаса найдаланудын ец ти1мд1 Typi — компьютерлерд! жергмнкп желiмен байланыстыру болып табылады.

355

29 - САВА К

INTERNET ЖЕЛ1С1

Элеумет'пк пенде болгандыктан адам еркаш анда e3i сияктылармен араласу тэсшдсрш {здеспредь Cohfli кездеп INTERNET жел iciH щ курт дамып кету!' (казйрп кездс 18 ООО ар турл! жел1лерд1 6 ip iK T ip in , кунбе-кун жаналарымен толыктыруда) кашыктык угымын жокка шыгарып, планетамыздын кез-келген нуктееш 6ip-6ipiw eH бейнсл! турде байланыстыруда. Информацияныц кезд1 тартар ертеш тан калдырып, езщшн соны панд алана алатынын куантады. BipaK адам жаналыкка тез уйрж ш гей, каз1р де INTERNET жалпыга б1рдсй информациялык кор Tdpi3Ai ертектеп “ханшалардан” кунделштй "куннш ге” айналып барады. Онын курамында миллнондаган компьютерлер, компьютер терминалдары жэне карапайым пайдаланушы адамдар бар. Кейб1р есептеулер бонынша cKi мнллиондан компьютермен 30 миллионга жуык адам жумыс icTen жатыр. INTERNET жел1с1не кушне 1000 компьютер косылады ексн. ISOC (Internet Society — Internet когамдастьп’ы) президентHiH жакында INTERNET жeлiciн пайдаланушылар саны 6ip миллиардка жетед1 д^й де бекер емес шыгар. Мунда тацданарлык еш нэрее жок. Сол себепт! INTERNET 6i3re “даналык кезГ’ болып KepiHce де, онын езш калан пайдаланатынымызды бшген артык болмайды.

29.1. Аздаган тарнхн деректер мен статнсгикалык малшеттер

INTERNET жел1сж алгашкы дуниеге келт1руге себеп болган 70-жылдар басында АКШ корганые минист1рл1гшщ A PR A N ET компьютерлпс жуйесй болып саналады, онда согыс жагдайында байланые ж елш ерш щ жумысы зерттелген eдi. Жел! нуктелершщ улкен аумакта шашырап ж аткандыгына ж эне олардыц 6 ip - 6 i p iM e H косылу ж елш ерш щ курделш 1пне байланысты оныц аздаган

356

б е л 1к тер 1 бузы лган м сн cay ж е л ш ер д щ еза р а байланы сы жыллам кайта курылып, калыпты жагдайына келе алатыны айкы ндалды .

Дегенмен INTERNET тек жел1 FaHa емес, ол — ж елш ердщ же-iici INTERNET кептеген байланыс ж елш ерш 6 ip-6 ip iM C H

6ipirripin, дуниедеп ец улкен компьютерлер торабын курайды.Оныц карапайым жёлипк нуктелер! ею м ет мекемелершде,

университеттсрде, ком м срциялы к ф ирм аларда, ж е р г ш и т кггапхана жуйелер1нде, xirrri мсктсптерде де орналаскан.

INTERNET-Tin 6ip е р е к ш е л т онын курамындагы кептеген компьютерлер пакты BBS твр1зд1 жумыс 1стейд1 (шындыгында, INTERNET компьютерлерiнщ кешшлйч BBS сиякты 1стемейд[, 6ipaK ерк1М одан ф ай лд ар алы п, м елхм еттер б азасы н пайдаланып, ягни оныц iniKi мвл1метгерш пан дал а ну Fa мурсат алады). IN TER N ET-ке косылу дегенiMi3 — баска жерлерде тур Fa н 1000-даган компьютерлж жуйелермен байланысу деген се з . Ж е л щ е п к ом п ью терлерден . е ш м е т а р х и в ж д е п , университеттщ мал1мет базалары ндагы , ж е р г ш к п корлар к е л е м ш д е п , ш тап х ан а к атал о гтар ы н д ар ы к у ж атты к мал1меггерД1, суреттерд1, дыбыс клиптер1н, бейнелерд1 жене т.б. цифрлык турге айнала алатын барлык информацияны ала аласыз.

INTERNET информация магистралына ете уксас, институт, мектеп терминалы аркылы оган жецш Kipyre болады. Ол ушш INTERNET-Teri жуйенщ нем ipiii теру керек. М унан к ей in керект! жердеп (кала, мемлекет) жел! нуктес1мсн байланысып, езщ !зге каж етп материалдарга кол жетюзеЫз. Керек етсещ’з, N A SA к уж аттары н д а , ай та б ер сек , c o h f b i оки гал ар керсететш дей, ЦРУ купия архивтерш де окуыцызга болады exoL

INTERNET желгсш сипаттау yniiH оны телефон жуйеЫмсн салы сты ру к алы п таскан . Ж ал гы з телеф он ком п ан и ясы болмайтыны сиякты INTERNET компаниясы да тек 6ipey емес. Д униеж узш к немесе мемлекеттж телефон жуйесш щ neci к1м? EnnciM де емес. Э рине, онын бел!ктерш б1реулер иеленед!, 6ipaK жуйеге толы к ешетм ие емес, бул ж уйе езара келю!м

357

аркы лы ортак п ай д ал ан у га арналган . Д у н н е ж у зш д е п ip i тел еф о н ком п ан и ялары o i p i r i n , “телеф он ж у й е с г ’ калай пайдаланаты ны ж е н ш д е к ел 1с ш оты рады , afhh э р ел д щ коды н , т е л е й т ш акш асы н , м ухи таралы к каб ел куны н - кчмдср, калай белю ш кетеретш ш ж ене де э р елдщ телефон ж уйесш ш косылу техникалы к м эселелерш 6 ip ir in аны ктап оты рады . IN T E R N E T жел1с1 д е д а л осы телеф он жуйеЫ Tapi3Ai баскары лады .

INTERN ET-Ti пайдалануды н накты себептер! ет е кеп . Мысалы, ci здщ Бурабайга барып дем алгъщыз келш отыр, сол ж е р д е й аквалангпен ж узуге ьщ гайлы орын туралы бидовдз келед1 дешк.

Олай болса, “scuba” (акваланг) ж ацалыктар тобы н карал uibiFy керек, мумшн сонда демалган 6ipcy м елш ет берген болар, ейтпесе сурагынызды сонда енпзш , купщ з. Bipey ci3re жауап oepin кал ар (улкен ыктнмалдыкпен жауап алатыныдызга сенпш з келедО.

Э л д е э р турл1 за тта р ж ннайты н коллекционермсн таныекьщыз келе ме, жок элде торт жасау рецептерш ЬдейсЬ бе? IBM суперкомпьютер1мен ш ахм ат ойнауга кандайсы з? П ернодты эд еб н ет ж е ш н д еп аны ктам алы кты карап, Ресей журналдарын окуынызга болады.

INTERNET-Tin бар мумюндйтн, онда жиналган мдлшеттер,щ де тугел айтып беру киын. Онын устгш кунбе-кун оган жана м элщ еттер келш туеш жатады.

IN TERN ET-пен байланы екан провайдер компаниясы деп аталагын мекемслер epo ip ком пью тера INTERNET -ке косып бере алады. Жел1ге косылудын б1рнеше ry p i бар, олар:- косылып тураты н т1келей байланы стар (ю ру ж олдары):- туракты косылып турмайтын байланыстар (Kipy жолдары);- почталык байланыстар.

Б ул атау л ар 9 3 ip re TyciHiKci3 ш ы гар , ещ и оларды н ерекшел1ктер1н карастырайык.

Т у р ак ты ко сы л ы п ту р аты н б ан лан ы е - м унда ж еке компью тер тж елей T C P/IP желгсйне косылган (Transm ission C o n tro l P ro to c o l/ In te rn e t P ro to co l - ж eтк iзy д i баскару

358

протоколы/интержел1 протоколы) турш де болады, бул INTERNET -T in 6 ip hjctki б о л т , ягни жеке компьютер м екемедеп жел i мен туракты байланыстагы Heri3ri компьютермен жалгасыи тур. Мундай байланыс ерекшелен- ген немесе туракты гiкелен байланыс деп аталады.

Ерекшеленген немесе туракты тура байланыс тек ipi компаниялар мен корпорацияларда болады. П ровайдер- компания осындай мекемеде багдарлауыш орнатып, багдарлауыш INTERNET -ке кызмет ететш компьютермен (хост-компьютер!) косатын телефон каналын жалдап алады. Телефон каналы мен Internet арасындагы байланыс туракты сакталады, сондыктан провандер-компаниясынын к ом пью - тер]'мен байланысуга телефон шалу кажет емес, аукымды жел ire ep6ip адам ез компьютер!мен KipeAi де, калаган жер1не Internet аркылы молiмет Ж1*бере (алады) бередк

Косылып туратын тура байланыс кеб1несе SLIP, Point-to- Point Protocol немесе PPP деп аталады (Serial Line Internet Pro­tocol — п'збекп' жел! ушш Internet хаттамасы, Compessed Slip — тыгыздалган Slip, Point-to»Point Proprotocol — “нуктс-нуктс” хаттамасы). Ал XRemote деп аталатын байланыс rypi сирек кездеседо, бул да TCP/IP секиш, 6ipaK телефон каналын туракты пайдалануга непзделген, ыцгайлылыгы жагынан бул тур

туракты косылып турмайтын байланыстан кешнп орында тур.

Туракты косылып турмайтын байланыс кымбаттылыгына

карай ер компьютерге койылмайды да, оныц орнына Slip (арзан

болгандыктан) колданылып келедк Ол жел ire телефон аркылы

косылатындыктан, модем мен 6ip телефон HOMipi кажет болады.

Солар аркылы хост-компьютермен байланыс орнатылган сон,

S lip-пен косылып турмайтын байланыс аралыплида

(жылдамдыгынан баска) em6ip езгергс жок.

Почталык байланыс. Intemet-псн косыла алатын б1рнеше почталык байланыс турлер!* бар. Провайдер! CompuServe болып

келген компьютерлер 61'рдсн Intemet-neH почталык байланыека

Kipe алады. Олар ез почтасын Intcmct-Kc 6cpin, одан да б1рден хат-хабар ала бередк Com puServe жуйссш де почта адреЫ

аддына Internet деп жазып койылады. Бул ортада эр турл1

359

такы р ы п тар д агы д и ску сси ялар га к аты су уппн LISTERV жуйесш пайдаланган абзал. Осы секции почталык байланыстар ж е л и н к к е м ей (network gateways) деп аталады, олар Internet желМ мен шектсул! тесш дер аркылы байланысады.

П очталы к к аты н асты н колм ен т е р ш етш терм и н алды к байланы с т у р ш д е п тагы 6 ip Typi бар, 6ipaK ол тек почта жуйеЫмен рана косыла алады. Тары да UUCP деген почталык байланыс Typi бар, онда байланыс тек осы максат уппн жумыс ю тейтш программа аркылы орнатылады (Бул туралы келеЫ сабакта айты лган).

29.2. In te rn e t-п ш к аты н ас куруBi3re кенеттен 6ip файл керек болып калды дел1к жене онын

кай жерде екеш 6i3re беотш болсын. Ол файл тепн бершетш программа, ж умы ска керект! акпарат (кужат), сурет немесе KiTan та болуы мумкш. Ёщц сол файлды ез компьютер1м1зге калай екелу жолын карастырайык.

М ундай м ак сат ymiH ф айлды ж е тю зу хаттам асы деп аталатын жуйе колданылады (File T ra n sfe r P rotocol — FTP). Практикада FTP немесе ftp термин! жш ушырасады. Каталогта немесе почталык хабарда “файлды алу ymiH компьютерге ftp жетюзу” дегсн сездер кездесу1 мумюн. Ол осы файлды алу yuiiH FTP жуйес1 колданылатынын бщ дф едь FTP аркылы кызмет етет1н арнаулы программасы бар жел!ге косылган компьютер F T P -се р в ср деп аталады . Кептеген FTP-серверлер барлы к ад ам д ар yuiiH аш ы к болады , кез-келген адам одан администратор руксатымен ер турл1 мел1меттер ала алады. Бул тэсш аноним д1к ftp деп аталады, ейткеш мел1мет алу yuiiH eniKiM ез атын айтпайды, белпсгз (аноним) болып кала бередь Ke6iHece пароль ретш де epKiM ез почталык адресш щ пзед!. Ал кей кезде м эл1м егп пайдалану yuiiH (Kipy yuiiH) Kipy атау ы н (nameid) жене/немесе п аролш (password) бшу кажет болады.

FTP-cepeepiHiH мел1меттер1мен катынас куру yuiiH ерю м стандартты Kipy сухбатын орындауы керек. Онын 6ip мысалы мынадай болуы ыктимал:

360

o p en f tp .re lco m .su n a m e id p a s s w o rd — F T P -сер вер ге ю рердсп сураныс тззбеп, мундагы:

open FTP-серверм ен каты иас куру сураны еы ; ftp .relcom .rsu — FTP-серверш щ каж етп информациямсн

толы кты ры лган аты;nam eid — пайдаланушынын ю ру аты немесе anon im us; p a s s w o rd — сурауш ы адам ны н парол1 нем есе оны н

почталык (E-mail) адресуПарольд! немесе ез атын дурыс енпзбегенде, FTP-сервер тек шектсул1 командалар жиынын орындай алады, атап айтканда:

help — сервер командалары бойынша аныктама беру; q u it — сеансты аяктау.П ароль мен атау дуры с болса, каты нас куру кукы гы на

бай лан ы сты к ом ан д алар о р ы н д ау га болады . О ларды ц курамына мыналар юредк

cd каталог_аты — каталогты ауыстыру; cd.. — жогарпу децгейден каталогка кайту; get файл_аты — FTP-серверден файл алу; b in a ry — екиик файлдарды ж iбepy/aлy реж им iне ауысу

(типтер! exe, com, arj), гаг, tar, zip жене т. б.) d ir — агымдагы каталог файлдары Ti3iMin беру. FTP-сервермен байланысу сеансында пайдалануга болатын

к ом андалар ж иы нты гы н H E L P ком андасы аркы лы алуга болады.

FTP-серверден файлдар алу кезш деп едеттеп командалар жиынтыгынан мысал келт1рей1к.

cd pub / — барлык FTP-cepeepiH пайдалануш ыларга ашык РАВ каталогын (директори1н) пайдапану;

d ir — сол каталог файлдар Ti3iMiH беру; get 03ndex.txt — FTP-серверден аты керсетш ген м этш дж

файлды алу;► binary — е к ш к файлдарды ендеуге ету;

get far 140.zip — FTP-серверден е к ш к файл алу; q u it — FTP-серверден ажырау (байланысты узу).Осы мысалдан командалы к интерфейст1Ц колайсы з cKcni

K ep in in тур. Ал сгер ер турл! каталогтардан файлдар алу керек

361

болса жэне олар iimci денгейлерде орналасса, олардыц аттары да узак 256 сим волга деш н созылса, 6ip сеанстагы жумыс еш м д ш гш щ онша болмайтынына кез жетюземйз.Netscape Navigator жене Internet Explorer тер1зд1 ынгайлы граф и к алы к и н терф ей с! бар б р а у з е р л е р д щ ш ы гуы на б ай л ан ы сты ep 6 ip адам ны н ж ум ы сы керек к езш д е “ты ш к ан ” TeTiriHiH баты рм асы н б асу га рана й р е л г е н ш айтура болады .

Мысал репнде Microsoft Internet Explorer 3.01 программасын пайдалану кезш деп FTP-сервермен ftp://ftp.relcom.ru катынас куру сеансын талкылап шырайык.

Браузерд1 icKe косу ymiH жумыс столынан немесе есептер тактасы н ан In te rn e t E xp lo rer пиктограм м асы н табу каж ет (29.1 .сурет), соран курсорды алып барып, тышканныц неп зп батьфмасын ек1 рет шерту керек.

29.1. сурет Iternet Explorer программасын тацдау

Бул мысал Internet Explorer жумысын Windows 98 ортасында керсетед!, сондыктан оны н ic ерекеттер1 осы операциялы к жуйеге сейкес баяндалады (W indows 3.x ортасында жуйен!н хабарлары мен терезе бейнелер1 баскаша болады, 6ipaK непзп

362

жумыс кезендсрй мен орындалатын эрекеттер1 б1рдей).Internet Ехр1огег-д1 1ске косар алдында ж с.йм ен ал ы стан

катынас куру программасы icK c Kipiccfli, ол провайдер сервер!м ен Ы здш ком пы отерщ 1зд1 б ай лан ы сты рад ы .

Мундайда уш терезеге мвЛ1меттер енпзшу1 тше (29.2. сурет). Сйздш ж ел и ем аты-жонпмз ж эн е пароль (Б у л ар с1зге провай дер-ком п ан и я аркы лы Internet-кс косы лы п т1з1мге лркелген кезде б е к т л е д О , OFaH коса провайдер сервер1мен байланы сты раты н оларды ц телефон HOMipi. (л зд щ сеанс алды ндагы ен c o h f l i эрекетщ 13 " Б а й л а н ы с о р н а т у ” (Установить связь) батырмасын басу болып табылады. Осы сеттерде здздш экранынызга алыстагы компьютермен катынас курган програм м аны н 6ipHeme терезелер1 ш ы гады (29 .3 . су р ет). С еан с к е зш д е кез к ел ген с э т т е “ Б о л д ы р м а у ” (О тмена) б аты р м асы н басу аркы лы б ай лан ы сты узуге болады .

29 2. сурет А лы стан каты нас ж асау програм масы ны н терезес!

Егер барлык эрекеттер дурыс орындалса, экранга Internet Explorer терсзес1 (29.4.сурет) шыгады. Одан epi жумыс 1стеу барысында С1зге аспаптар тактасы нда б1рнеше баты рм алар

Ш

29 3. сурет Ж уйелгк хабарлар терезелер1

363

мен меню жолдарын пайдалану керек болады. Соларды карастырып отеш к. Батырмалар астындагы жазулар олардыц кызметш керсетед1, 6ipaK кай кезде оларды басу KepeKTiri онша TyciHiicri бола бермейд1. Ал, сеанс кезшде окып уйрену онай емес, ейткеш желЩ еп байланыс орнатылган сэттен бастап, ол б!ткенше уакытка акы теленедь

Алдымен “Адрес” epiciH карастырайык, Бул epicTe FTP aApeci былай тершей: ftp://ftp.relcom.ru

29.4. сурет Internet Explorer терезеЫ

Адрес тершген сон, “Enter” n e p H ec i басылады. Осы сэттен бастап сеанс сонына дешн пернелер кажет болмайды, ейткеш барлык эрекеттер тышканмен орындалады.

Адрес енпзшген сэттен бастап, Internet терезесшщ жогаргы он жак бурышындагы жер шарынын 6emeci корсетшген сурет козгалып айнапа бастайды. Козгалып турган сурет бейнесшщ Internet E xplorer эмблемасына айналуы FTP- сервермен байланыстын толык орнатылып, тшелей катынас басталганын мэл1мдейд1.

Internet Explorer терезесшщ жумыс аймагындагы 1 цифры (29.4-сурет) турган орында FTP-серверге K ipin отырган адамга арналган мэтш керсетщед!. Одан ары карай орындалатын эрекеттер осы метш нускауларына сэйкес журпзшедь

Курал-саймандар тактасындагы “Токта” (стоп) батырмасын

364

кез-келген к езд е басы п к алы п , F T P -серверм ен ез компьютер1ш здщ байланысын токтатуга болады. Егер сеанс кезш де 6ipHeme парак м етш алган болсаны з, “ А л га 'жонс “а р т к а” батырмалары сол метш бойынша жылжу мумю ндш н беред к “ Т а ц д а м а л ы ” (Избранное) баты рм асы аркы лы кабы лданган пар акты е з бум ацы зда сол к у ш н д е сактауга болады. Сонымен FTP-сервермен сеанс аякталганнан кешн ол метшд$ аспай-саспай карап шыгуга болады.

“Баспа” батырмасы экранда KepiHin турган б е тп баспага ш ыгаруга арналган. Егер Ызге Kapin мелшер1 унамаса, онда “Шрифт” батырмасы аркылы оны улкейтуге немесе юилрейтуге мумкш дж бар.

4 * # j U * 4 4 <Ц«ОР 44deiaiU 21.07.200123:341 -

rd tjejKSi ( ( i / A M * M O f, t 4 ^ 3 -

ЙЦЦ|1ИГ<№

29.5. сурет Кодтары сейкес келмейтш м етш фрагмент!

29.6. сурет. П араметрлер терезеЫ

Релком ж ел1сш ш серверлер1мен ж ум ы с детегенде FTP- ccpB cpi мен ез ком пью тер1м 1здщ си м волд ард ы б е л п л е у кодтары сейкес келмейтш1 байкалуы (29.5. сурет) ыктимал. б й т к е ш W indow s жYЙeci 1251 ш ар ттац б ал ау т е с ш ш , ал РЕЛКОМ желю! КО!8г кодтау т э с ш н пайдапанады. М ундай

365

жагдай туындаса, метш символдары кодтары турленд1ру ушш басты меню пунктш пайдаланган жен. Басты менюдщ “Тур” (Вид) пункт1н1н “Параметрлер” жолын тацдап алсак (29.6. сурет), сол командага сэйкес терезе экранга шыгады. Сол терезедеп “Kapin” батырмасын басу керек те, “MIME кодтары” параметрлер1 i i u m e H кажегпсш тандап алу кажет (29.7. сурет).

D 3 S S I H H H B H V H H H H S L l U d |

У» !й а » ы 5 заве* upusn ьо* ваб-стр**с и ; иокуви гее. в когорь» ш рю т не выбрел

Набор знаков Я Я В 5 5 1 B H H H H i J

ЩриФТ обЬГ*>ЛГО l * n *

F w rdH panl J g lT a to NТ « ret Гаг —j

I ujaOa Cansah

М н н н ц н в

• К п р я л ц и ц а К и р и л л и ц а

Ш ч j ; отм рча |

________

29.7. сурет Шрифтер терезес1

Муныц ce6e6i кодтардын стандартты кестесшде кириллица epiirrepi (орыс, казак epiirrepi) жок, сондыктан эрюм ©3i енпзген эрштерш немесе 63i ойлап шыгарган эрштер программасын пайдаланып жур (ep6ip программалаушы осыган ез “улесш” жалыкпай косып келедо). Мысалы, КСРО тещрепнде алдымен КОИ8г кодтары кабылданган ед1, Microsoft оган коса ею балама кодтар даярлаган болатьш — 6ipiHniici, 886 кодтар MS DOS- ка арналган да, eKimnici, 1251 кодтар Windows жуйесше багытталган болатын. Ka3ipn ТМД елдер1нде осы уш кодтау тесии катар колданылып жур. Осы жолдармен KepeKTi шарттацбалар тандап алынган соц, барлык ашык терезелерд1 ОК батырмасын басу аркылы жауып кою керек. Сонда экрандагы метш калыптагы куйге келед1.

29.8. суретте жумыс ергошде FTP-серверш ш парагы бсйнеленген Internet Explorer терезес! керсетшген, онда PUB

366

каталогы ны н м азм уны о р н ал а ск ан м е т ш ту р . М ундай каталог кептеген FTP-серверлерш д е болады , оны н Ш н д е керект! файлдар сакталуы тш с.

Kepeicri файлды не катапогты алу (кору) yuiiH курсорды сол файл (каталог) атына алып бару керек, сол свтте курсор сук саусагы сол ф айлды к врсетуге багы тталган кол бейнеЫне айн алып, ты ш кан батырмасын ш ерту аркы лы , сол файлдын (каталогты н) м етш алуга м ум кш дж алам ы з. Сол м етш ез KOMnbK)TepiMi3re жетюзивди (ал каталог болса, ашылып толык квреетшедЁ). Ж огаргы денгейдеп каталогка ету керек болса, “А ртка” батырмасын басамы з немесе ж огары ж актагы “6ip денгей жогары шыгу” батырмасын басу жeткiлiктi.

•p*» si* 4*9»FTP Directory; rCpi«(VK.r.<;kMltt.r.i>/pjlb/ I

,,,№Л

29.8. сурет. Р Т Р -серверш щ парагы Экранда керш бей одан тыскары турган м етш белж тсрш

керу yuiiH келденец немесе t ik жылжу сызыктарын пайдалану керек, олар Internet Explorer Tepe3eciHiH он ж ак жене теменп

' шеттершде орналасады (“лифт”деп те аталады).Браузер аркы лы кез-келген уакы тта баска FTP-серверге

ауыса аламы з. Ол y u i iH “А дрес” деген терезеге ж ана адрес 1 ен п зш , Enter nepHeciH басу каж ет немесе “А дрес” e p i c i H i n

он ж агы н дагы б агы ттауы ш тш с ы зы к баты рм ан ы басы п , шыккан тшмнен K c p e ic r i c iH тандап алган жен. Kepeicri адресп

1 “Тандамалар” баты рм асы аркылы да пз1м дер i m i n e H тауып алуга болады.

367

Браузер мен жумысты аяктау ушш “Файл” менютщ “Жабу” пунктш орындау керек. Бул максат упин °н жак жорарры бурыштагы “X” батырмасын пайдаланса да болады.

29.3. WORLD WIDE WEB

Internet iu iiH eH KepcKTi информацияны йздеп табура мумкшд!к беретш TaFbi 6 ip мумющйкп карастырып етешк.

World Wide Web (WWW, \Web), h fhh “дуниежузипк ермек” информация i3Aen б у к т дуние жузше “электрондык саяхат” жасайтын гипермэ”пндж жуйе болып табылады. K a 3 ip r i кездеп эр турл1 информация алуга болатын ец кен тараран жуйе ретшдс, WWW есептеледь In te rn e t-T iH калган белйсгер1нен r e p i WWW жуйесш пайдалану жещл, a p i ыцрайлы.

Мунда 6ip-6ipiMen байланыекан сездер тобекш е аркылы 1здеу журпзшедь 03iHi3re керекп такырыпты тандап алып, соган байланысты информацияны карап шотасыз, сол информация шпнен raFbi 6ip такырыпты тандап алсацыз, coFaH байланысты гана MoniMerrepAi оки бастайсыз. Осылай 6ip такырыптан eKiHuiiciHe ауысып карап шырасыз, 6ipaK, кажет болса, кешн оралуыныз да киын емес.

WWW жуйеЫ байланыс орнатылган кужаттардан турады. Гипермэтш деген не? Егер ci3 Windows жуйесшщ комек беретш мэл!меттер курылымын карап шыксацыз немесе Macintosh K O M nbiO TepiHin H y p e r Card файлын керсешз, сол гипермэтш мысалы бола алады. Гипермэтш кужат 6 ip угымнан екшпп yFbiMFa мэтщщк байланыс аркылы (мазмуны аркылы) тез етуда камтамасыз етед! (links). B ip метпцц бастан аяк окудан r e p i сол мэтщнщ белил! 6 ip б е л т н рана окып, сонан кешн сол белшпен байланысты баска урымдарра жылдам ете аласыз. Булай жылжу ерекшеленген метш узшдгсше курсорды алып барып тышканды шерту аркылы орындалып отырады.

29.3.1. Web жуйеимен катынас куру T oci.ii

Web жуйешмен жумыс гстеудщ б!рнеше т а с ш бар. UNIX

368

операциялык ортасында сервистж кызмет керсететш, компания жасап койган, арнайы команда аркылы WWW браузер1мен оцай байланысу жолы бар. Оны icKe косу уш ш www немесе linx сездерш енпзу керек.

Егер туракты кызмет аткару кажет болса немесе тткелей теру аркы лы байланы с орн ату керек болы п ж атса, е з W W W браузерщ1зд1 пайдалану м у м ю н д т де бар.

29 .9 . сурет M ic ro so ft ж у й е сш щ “уйдегГ* компью тер д е п 6eTi

Колданылып отырган т е с т г е карамастан ci3 гиперметтщйк файлдарда мел]меттерд1 !здеп таба алатын браузермен жумыс icrefi аласыз. Ещц 6i3 желцц пайдалану кезшде жумыс ютеуге Tnic In te rn e t E x p lo re r г р а ф и к т ж браузер1м ен Ыздердй таныстыралык. Эрине будан баска да браузерлер бар, мысалы, Netscape Navigator, oipaK Windows 98 жуйес1 ез Internet Explorer программасыныц iuiid браузер1мен жабдыкталады. W indows ж у й е сш щ баск а ту р л е р ш д е де арн аулы б1рден б е к т л ш берш етж iuiKi браузерлер болады , оларм ен ж умыс icTey де

1 ыцгайлы. Ал егер кейб1р себептерм ен ci3 In ternet E xplorer- мен ж ум ы с icT e rin i3 к елм есе , он да N etscap e N av iga to r браузерiне немесе баскасына онай ауыса аласыз жене олардагы жалпы жумыс icrey ережелер1 6ip-oipine уксас болады.

Сонымен FTP-cepeepiMeH жумыс ic T e y a i мецгерсещ з жене

369

Web жуйесшщ 6ipHeme адресш бшсещз, онда жешге idpin жумыс ic rey киын болмайды. Адресп бшмесешз де, езадзге Kepeicri информацияларды такырыбы аркылы i3fley iciHe Kipicin кете 6ep ec i3.

In ternet Explorer немесе N avigator icKe косылса, браузер автоматты турде, ci3 араласпай-ак, “ез” cepeepiMeH байланыс орната бередь Ал, егер де Internet Explorer жуйеЫмен жумыс icTeirriH болсаныз, онда бйрден Microsoft компаниясыньщ WWW cepeepi парагымен байланысатыныныз еищзде болсын, оган мынадай мел1мет енпзшсе,

http://www.home.microsoft.com/int/ruIn te rn e t E x p lo re r Tepe3eci 29.9-суретте керсетшгендей

болады. Мунан кейш “лифт” кемепмен парактын теменп жагына ©Tin, езвдзге керекп акпаратты тандайсыз. Курсорды ерекшеленген метш б е л т н е алып барып (29.10-сурет), тышканды 6ip рет шертзщз, браузер осы тандап алынган жана метш бетш пздщ ез машинанызга жетюзедц.

til.'к̂ |и з в и '.мп т а — ■ — — — ■ * а

29.10. сурет. MeTiHHiH ерекшеленген бетш тандау

Б1здщ жагдайда курсорды “Intemet-Te паракты \здеу ушш осы сштемеш танданыз” (выберите данную ссылку) деген сезге, ягни онын ерекшеленш турган узш дкш е алып барып, тышканнын сол жак батырмасын шертем1з. Сол сетте браузер ci3flin компьютерщ!зге Intem et-Teri информация 1здеу жуйелершщ жш колданатын 6ipHeme адрес! керсетшген Keneci

370

паракты ш ы гарады д а , Ы здщ 1здеу ш арты к ер сетш ген (критерий) информация енпзущ1зд1 жэне ‘Чздеу” батырмасын басуьщызды епнедк

Web каталогтары кггапхананыц жуйелж каталогтары тер1зд1 жасалып, олар “Спорт”, “Компьютерлер” , “Ойындар” сиякты рубрикаларга ж1ктелгсн. Каталогтан езщ1зге керекп такырыпты тауып алып, оныц im ineH W eb-Teri тушнд1 сездер т1з1мшен hj\cyj\\ бастауга болады.

Кептеген серверлердеп Т1з1мдерде ep6ip TYЙiндi такырып кыскаша сипатталып отырады да, одан Heri3ri такырыпка ету жолы (парактагы емес) к ерсетш п турады.

ДПОрТ .

29.11. сурет. Intem et-Te мел1меттер 1здеу

EipaK Web каталогтары метш парактарыныц тек аз б е т г ш керсетеш, ал “дуние ж у зш к ернекте” (всемирная паутина) одан баска толы п жаткан мел1меттер ж иы ны бар екеш TyciHifCTi болар. М унда да AltaVista, HotBot немесе Lycos сиякты 1здсу серверлер! icxe косылады, оларда серверге езв д зге к ер ек п такы ры п ты к е р с е т с е ш з , W eb п ар ак тар ы н ан осы са л ага байланысты бар мел1меттерд1 карап шыгу мумющигш аласыз.

1здеу n p o u e c i ад ам н ы н каты суы н сы з оры н д алаты н б о л ган д ы к тан , 1здеу серверлер ! к ата л о гт ар га К араганда кептеген мел!меттерд1 камти алады. EipaK ci3 оларды сурьпггай оты рып, м ы ндаган парактан тураты н инф орм ация iniiHeH KepcKTiciH тандауыныз кажет.

Егер С1з жалпы сипаттагы информация 1здейтш болсацыз,

371

1здсуд1 Web каталогтарьшан бастатаныцыз жен.А д егер ci3 пакты 6ip сез TipKeciH Ьдейтш болсаныз, мысалы,

“Little girl” немесе классификатордан жалпы атауын табу киын тусш ж туралы мел!мет 1здегенде, каталогтар да онша кемек бере коймайды. Мундайда 1здёйтш серверд1 пайдалану кажет ш ы гар, м ум кш 6 ipey iн ем ес 6ipHemeyiH карап ш ыгу керек болар, ейткеш ер турл1 серверлер койылган 6ip суракка ер Typni ж ауап беред ь Слздщ сурагы цы з накты болса, !здеу нетиж ес! де табы сты болаты ны еспцзде болсын. Bip емес, сурагы ны зга сей кес келетш б1рнеш е сез TipKeciH !здеген колайлырак болады. Кеп сезден кашпау керек, синоним сездер 1здеп табу iciH онайлатады.

Егер Ьдейтш сервер ci3re то лык жауап таппаса (немесе Tirrri еш кандай ж ауап таппаса), онда сурагы ны зды ц накты болмаганы немесе Kepeicri сез TipKecTepiH дел таппаганыцыз деп 6mini3. М ундайда баска ж ене кыска сездерд1 пайдапана отырып, тагы да !здеу жумысын ж урпзу керек.

Ал, егер табылган мел1меттер жуздеген немесе мыцдатан беттерге ж алгасы п кетсе, онда м еселен щ ете кец угымды, аукы м ды болы п кеткеш . Кбайта сурак койы п, накты терм индерд! пай д алан уга ты ры сы п, 1здеу варианттары н шектеуге талпынган жен.

“вр м ек ” iniiupe кызыкты, орыс тиннде жазылган метшдер кеп, сондыктан орысша ер турл! акпарат !здеу кажетплйг! жш кездеседь BipaK тшмдо жолмен KepeicriciH жылдам !здеп табу оры с ал ф ави тш щ epeKineniicrepi мен се з таптары ны н айрыкшалыктарына карай киынга согады.

Орыс апфавитш пайдалануга онын кодтарыныц да ер турлипп кедерп болады: 6ip м етш КОИ-8 кодында жазылса, екшпйсд Windows кодын колдануы (1251) мумюн. Бутан орыс сездерш латын epinTepiMeH жазу едю ш щ (Ruglish TecLni деп те айтады) косылатынын айтсак, киьшдыкгьщ арта тусетпй ез-езшен белгш болады.

Осындай себептсрмен Жел1 бойынан, мысалы, Алматы туралы информация !здесек, серверге Алматы ce3iH 1251 туршдегг код аркылы енпзсек — 6ip турл! жауап, ал КОИ-8 коды аркылы енпзе апсак (ол жеш нде “Совинформбюродан” бшуге болады, http:// www.siber.com/sib/russify/) — ею Typni жауап аласыз; латын ершмен Almaty ce3iH енпзсещз — уш турл1 жауап, ал TepTimui турд1 Almati ce3i аркьшы алуымызта болады. Ол жауаптардын Keft6ipi кайталанатьш да шыгар, 6ipaK айырмашылыгы да жетш артылады.

372

Kefi6ip келецЫздйкген кашык болу ушш жэне орысша метшдер табу м аксаты нда C om pTek ф ирм асы ны н серверш е (http:// www.cti:ru/html) ишауга болады. Ол фирма орыс тииндеп метш срекшешктерш есепкс алатын \здеу жуйесш (Яндекс— тш индекс!) жасап шыгарды жэне жарнама ретлндс ездер1 аркылы суракгарды AltaVista-Fa яаберегш метш беттерш ашты. CompTek eepeepiHe енпзшген сурактардагы сездер автоматты турде кебейтинп, тек керекп информация тур!не Kemipmin AltaVista-Fa женелтшедь

Бул сервердш тага б ip ер ек ш егт — кол гарды сэйкестенд1ре оты ры п озгерту: 6ip суракты эр турл1 кодтар турше келпру ушш б1рнеше рет енпзудщ керел жок. Bip енпзшген мэл1мет автоматты турде барлык кодка айналады (нэтижеш карал шыгу ушш тек Kapirrri езгерту ж еткш кп), сервердеп кодтау Typi ексу — КОИ-8 бен 1251). Б аска да кодтарда ернектелген инф орм ациялар болганымен, олар осы ею кодтау тур1не автоматты турде айналады.

Керект! акпарат табылса, ары карай барлы к жумыс FTP- ссрвсрш деп сиякты орындалады.

Т ап с ы р м ал ар1. Белгш! 6 i p FIP-серверш щ н е п з п каталогына Kipy керек.2. FIP-сервершен е з компьютерщ1зге кез-келген б ip файлды

шакырып алыныз.3. Сол файлды FTP-cepBepi«H тауып альщыз.4. Оныц парактарын баска кодтау TypiHe ауыстырыцыз.5. К ерсетш ген W eb-cepecpiM en байланысыцыз.6. Б ерш ген инф орм ациясы бар W eb -cep eep iH in парагын

табы цы з.7. W eb парагын керсетш ген оры нда сактап койыцыз.

373

30 САБАК

ЭЛЕКТРОНДЫК; ПОШТА

Ka3ipri кезде электрондык пошта кешнен колданылып келе жатыр. Оны калай пайдалануга болады?

Поштанын не екенш б1лем1з. Ол, кем дегенде, ею абонентке мэл1мет алмасуга мумю ндщ 6epeTiH кэдцмп байланыс куралы. М унда мэлймет алмасу жузеге асуы ymiH aapeci еорсет1лген хат жазылып, оны пошта жепигше салу керек. Одан хат пошта бел1мше жетедг. Егер адрес жалпы кабылданган тэртш пен дурыс корсетш се, 6ipa3 уакыт откен сон, поштальон оны алушынын пошта жэпнгше салып кетедь Сонан кешн абонент хатты ашып окиды - MiHe осылай м эш м ет алмасу жузеге асады. Бул процесй жылдамдату уш ш телефон кулакшасын кэтерш , керект1 HOMipfli терем1з, егер дурыс байланыс орнатылса, б1здщ аб онентпз айтатын сез!м1зд1 естнд1. Ал, егер абонент жауап бермесе немесе онын баска шаруасы болып жатса, онда телефон согуды кешнге калдырамыз.

Осы пошталык жэне телефондык — е й байланыс турш адамдар кец пайдаланады, олардын KeMminiKTepi мен артыкшылыктарын 6i3 жаксы бшем!з. Ал электрондык пошта ше?

Электрондык поштанын ен елеул1 ерекшелйп - онын жылдамдыгы. BipaK онын кепшшш бше бермейтш баска да ерекшел1ктер1 бар. Электрондык поштанын жылдамдыгы телефонмен б1рдей, 6ipaK мунда ею жактагы абоненттердщ 6ip сэтте болуы кажет емес. Оган коса мунда хабарламанын KeuiipMeci жазбаша турде жетю зш етш дш тен, оны сактап коюга, б1рден 6ipHeme абонентке беруге немесе ары карай тагы да баскаларга жетю зуге болады. Электрондык поштанын хаттан да баска сурет, бейнелдк мэлймет, дыбыс. программа т.с.с. акпарат турлерш де тасымалдай алатынын айту керек.

Осылардщ 6epi де жер шарынын кез келген нуктесше

374

6 ip H e m e минут Ш н д е м ш д еги турде жылдам ж етю зш етш ш аш ып айту керек.

30.1. Электрондык поштанын жумыс icTey принциптер1

Э лектронды к пош та ж уйеш уш б ел ш тен турады :- колдануш ы areHTi - e p 6 ip туты н уш ы га мэл1меттерд1

оку Fa ж ене ж ацасы н курасты руга м ум кш дж беред ^- тасы м алдау areH Ti - мвл1меттерд1 6 ip ком пью терден

eKiHmi компыотерге ж етю зедк- ж етьазу areH Ti — мел1меттерд1 оны алуш ы ны н пош та

ж ёпппне салып кетедьКолданушы azenmi — тутынушыларга мэл1мemmepdi

оцуга жэне Dici6epmemin поштальщ хабарларды курастыруга мумкт дт беретгн программалар жиыиы. Мундай агенттерге Windows 95 жуйес1ндег1 Internet Mail, UNIX D/cyHecindeai Mail программалары жатады.

Ос ын дай програм м аларды н ец ал Fain кы тоб ы н а A T& T фирм асы ж асап ш ы гарган /b in /m ail програм м асы ж атады . Каз!рде мундай програм маларды н 6ipHeineyi бар. О лардан езге графикалык интерфейс! бар колданушы areHrrepi де бар. П ош талык м ел1м епергс м ультим едиа объектш ерш косуды аны ктайты н MIME (M ultipurpose In ternet M ail E xtensions) -И н тер нет тег i электрондык поштаныц коп мсщсатты кецейитлулер1 атты стандарт та ж асалган. Осы стандартты кептеген колдануш ы areH rrep i суйем елдеп ж ум ы с ж асап келедк

Тасы м алдау а г е н т т е р ! - п ош тан ы колдануш ы агенттерден кабылдап алы п, оны алуш ы ларды н адрестерш аны ктап, м ел!м еттерд1 ары карай тасы м алдау м аксаты нда баск а к о м п ью тер л ер ге ж еткгзуд! кам там асы з ет етш п рограм м алар ж иы ны . Б улар баск а тасы м ал д ау агенттерш ен келш тускен мел i меттер д1 д е кабылдап алады. Тасымалдау areH rrep i RFC821 бойы нш а аны кталган SMTP (Sim ple M ail T ransport P rotocol - пош таны тасы м алдауды н кара пай ым протоколы) протоколы непзш де жумыс ютейдь

375

UNIX операциялык жуйеЫ yuiiH б1рнеше тасымалдау areHTrcpi (MMDF, zmailer, smail, upas, т.б.) жасалган, солардын Ш ндел ец кец таралганы, api куаттысы — sendmail.

Sendmail программасы - тасымалдау агент1, ол колданушы areHTi мен жетюзу ararri арасындагы дэнекер болып табылады. Ал Интернет ушш ол жетюзу агентшщ де релш аткарады. Sendmail программасы мынадай мшдеттер аткарады:

- колдануш ы Tepin даярлаган м эл iм eттepдi баскару;- алушылар адрестерш талдау;- каж егп жетюзу немесе тасымалдау агентш тацдау;- адрестерд1 ж етю зу « ген тш е TyciHiicri ту р ге турлендиру;- такырыптарды кайта форматтау;- TYpлeндipiлгeн мaлiмeттi жетюзу агентше женелту.Оган коса, Sendmail программасы кате туралы мэл1мет

калыптастырып, алушыга жетпеген мел!меттерд1 иесщ е кайтарады.

Жетк1зу areHTTepi — поштаны тасымалдау areHTTepiHeH кабылдап алып, оны THicTi пайдаланушыларга жетюзет!н программалар тобы. Пошта накты тулгага, таратылу тiзiм дepiнe, файлга, программага, т.с.с. жeткiзiлyi мYMкiн.M0лiмeт алушылардыц ep6ip тобына (тишне) кызме eTeTiH жеке агент - m ail бар, ол -жергш4кт1 компьютер пайдаланушыларга арналган жетюзу areHTi. Spop - поштаны кабылдау уш1н UUCP (UNIX to UNIX Coby) немесе POP (Post O ffice Protocol) протоколдарын пайдаланатын кашыктагы компьютерлерге арналган жетюзу areHTi

/b in /m a il программасы - жерплшт1 компьютер пайдаланушыларга арналган жетюзу areHTi, ал uux, spop ж эне fe tchm ail - UUCP немесе POP, IMAP кызметтерш пайдаланатын кашыктагы компью терлерге арналган жетю зу areHTi. /b in /sh программасы - файлга немесе программага багытталган поштага арналган жетюзу areHTi.

30.2. Электрондык пошта жуйесшдеп адрестерЭлектрондык пошта адрестерш ш ею T y p i бар: пошта

ж4бершетш багытка тэуелд1 жэне ол багыттан тэуелс!з.

376

AjiFauiKbi адрестк ягни багытка тэ>елд1 тесш д1 пайдаланганда. ж 16ер1лгсн хабар алушыга жету1 ушш женелтуни пошта ететш аралык станцияларды 6inyi тшс. Ал барыттан те>елс1з адресте тек алушы адреЫ рана керсетш едк М ысалы, UUCP-адрестер багытка тэувлд1, ал In tem et-адрестер едетте багытка то>елд1

бол майды.In ternet ж уй есш д еп электронды к пош та адрес! мынадай

форматпен жазылады:тутынушы@ машина, мундагы @ танбасы тутынушы атын

машина атауынан бел in турады. Бул адрес поштаны машина компьютерш деп тутынушы пошта жеиппне жетюзедк

Электрондык пошта адресш щ мысалы: intkaz@ok.kz М ундагы intkaz - аб о н ен т и д е н т и ф и к а т о р ы . @

танбасыныц он жагында сез домен деп аталады, ол тшелей аб о н ен та н ор н ал аск ан тураты н ан ы ктай ды . Д омен ш н курамындагы сездер нуктсмсн 6вл]нед1. Доменнщ ен он жак ш етщ деп cKi epinTCH туратын сез мeлiмeт бараты н елдщ коды болы п табы лады , ол — ен ж о гар гы д с ц г е й д е п домен. М емлекеттердщ коды халы каралык ISO стандарты бойынша бек тл ед ь Адрестсп kz - К азакстан Республикасы ны н коды. К ейде ж огаргы д eц гeй д cг i дом ен р е т ш д с ж е л 1 атауы да KepccTLnyi мумкш. М ысалы, АЩ Л-та жогары оку орындарын немесе м ем елекегпк мекемелерд1 6ipiKTipcTin ж елш ер бар, сондыктан жогаргы домен ретш де мынадай кыскарган сездер колданы лады : edu - Educational institu tions (м ы салы , cs.berkeley .edu), gov - Government institutions, т.с.с.

Келеы imKi (теменп децгей) домен - мысалда ok - жогаргы денгей доменшщ ш ш д е п накты атау болып табылады. Ж еке домен атауларынан куралган жиын - ok.kz - екдшш дсцгейдеп домен деп аталады. Ол жогаргы доменде б ек тл ген ережелерге сай аныкталады.

30.3. Пошталык косалкы аттар

Косалкы аттар (псевдоним дер) жуйе адм инистраторы на немесе ж еке туты нуш ы ларга пош таны кайтапап адрестеугс

14-620 377

мумкш дщ бередк Оларды тарату щ зщ церщ (оларда бйрнеше алуш ы лар турады ) б ер ген д е , к ом п ью терлер арасы нда мэл1мет алмасканда ж эне кейбйр тутынуш ыларга екьуш ат аркы лы хабарласу y u i i H п айдалануга болады.

К осалкы аттар:- колдануш ы агентш щ конфигурациялык файлында;- косалкы аттарды н ж алпы ж уйелш /e tc /a lia se s

ф айлы нда;- кайта б агы ттау га арн ал ган ~ /.fo rw ard ф айлы нда

ан ы ктал ады .А лдымен электронды к пош та жуйезд косалкы аттарды

колданушы areHTiHiH конфигурация файлынан 1здейд1, онан кешн aliases файлынан, сонында кайта багыттауга арналган колдануш ы файлынан iздeйдi.

Теменде aliases файлы нда аны кталган б1рнеш е косалкы аттар мы салдары келт1ршген:

ncmeth: evi evi: evi@ mailhub authors: ev i,garth ,sco tt,tren tB ipiH in i ж олда nem eth атына келш тускен пош таны evi

атты тутынушыга беру Kepeicriri керсетшген. Еюнппде - evi аты н а келген барлы к пош таны m ailhub атты м аш и н ага ж i беру тур алы жазылган. Сонгы жолда authors-ка ж1бершген пош таны ev i, garth , sco tt ж ене tren t атты туты нуш ы ларга катар беру Kepeicriri керсетшген. Innd рекурсиялык адрестеу де есепке алы налы , сонды ктан nemeth-Ke арналган пош та evi@ mailhub адресш е де ж1бершедь

К осалкы аттар туты нуш ы лар тйзймшен баска:- адрестер Ti3iMi бар файлды;- мел1 меттер кос ы л аты н файлды;- хабарлам алар е н п зш у ге тш с ком анданы да аны ктай

ал ады .30.4. Компьютерге пошта кызметш орнату К ом пью терге пош та кы зм етш орнаты п оны пайдалану

операциялык жуйеш апгаш рет компьютерге жазганда немесе

378

кешннен кажет болганда косымша журпзш е бередиПоштаны орнатып онын жумыс icTcyi ушш:- аппаратты к куралдар — модем керек немесе е з пош та

cepeepi бар ж ергШ ю д жел1ге косылу каж ет;- ком пы отерщ ^з эл ек тр о н д ы к п ош та п р о то ко л д ар ы н

суй ем елдей тш болуы THic, ол унин ком п ью терд е T C P/IP протоколы буры н орнаты лганды гы Texcepuiyi керек.

М унан кеш н тж елей орнату icinc Kipicyre болады . Егер ci3 W indow s 95 /98 ж у й е с ш д е п кед 1м п п ош талы к программаны пайдаланаты н болсацы з, Басцару та^тасы - Программаларды орнату/аластау (Панель управления - Установка удаление программ) терезесш аш ып, Windows- mi орнату (Установка Windows) iniKi б е тш е Keinin, MS O u tlo o k E xpress п у н к тш б е л п л е ш з д е , OK баты рм асы н басы цы з. П рограм м а автом атты ту р д е керект1 к ы зм еттж м умкш дш терймен толы к орнаты лады .

Б аска п ош та п р о гр ам м ал ар ы н о р н ату уш ш соларды н курам ы на ю ретш арнайы icxe косу/ж азу програм м алары н (программы установки/инсталляции) пайдалану каж ет.

30.5. Э лектронды к почтам ен ж ум ы с icreyre арналгантан ы м ал програм м алар (ш олу)30.5.1. E u d o ra

Eudora — Интернетпен 6ipre жумыс ю тейтш кец таракан програм м аларды н 6 ip i. Ол жел1ге косы лу аркы лы нем есе РРР и SLIP протоколдары к ем еп м ен каш ы ктан каты насу жолымен поштаны автономды оку программасы тер1зд1 Unix ж уйесш деп интерактивт1 каты насу peж имiндe жумыс ютей бередь

Eudora программасыныц Eudora Lite атты те п н бершетш кеи п р м есш мы на W eb-адрестен ал у га болады : h ttp : / w w w .eudora.com . Бул программанын кептеген командалары M essage MeHioi аркы лы оры н д алад ы . М ы салы , мэл1мет ж ен ел ту ym in M essage=>N ew M essage ком андасы н орындау керек (немесе Windows ушш Ctrl+N, ал Macintosh ушш

379

Command+N пернелерш басса болганы). Сонан сон юмге жiбepiлeтiнiн K epcereriH адрес енпзшещ де, Tab пернеЫ - енпзу Hyinreci сур сызык аймагына сэйкес келгснше — б1рнеше рет басылады. Осыларды орындаган сон, хабарлар терезесшщ он жак жогаргы бурышындагы Send батырмасын (оныц орнына Queue батырмасы болуы да мумкш) басу керек. Будан сон хабарлама женелтшетш хаттар Ti3iMiHe косылып, кешшрек программанын жумыс сеансы бггкенде немесе байланыс орнатылганда жонелтшедь

Eudora программасында келген поштаны тексеру ушш, File=>Check Mail командасын немесе Ctrl+M (Macintoch ym iH Command+M) пернелерш басу кажет. Сонда Eudora POP (POP — Post Office Protocol, ягни пошта протоколы) серверше косылып, осы адреске келген барлык поштаны алып алады.

Окылмаган хабарламалар Inbox терезесш щ сол жак бел1гшдс улкен нуктемен (маркермен) белгшенш турады. Оны оку ушш маркерде тышканды ею шерту керек немесе Enter пернесш басу кажет.

Хабарды окыган сон, терезен1 жабуга немесе Message=>Reply (Ctrl+R) командаларын орындау аркылы оган жауап ж1беруге болады. Егер жауап жазу барысында icii догаргыцыз келсе, молшети сактамай-ак терезею жауып тастау кажет.

Егер осы хат к е н и р м е с ш алган барык тутынушыларга T e r i c жауап ж i б e p г i н i з келсе, C t r l + R емес Ctrl+Shift+R n e p H e n e p iH басыныз немесе Shift n e p H e c iH басып турып M e s s a g e = ^ R e p ly командасын орындацыз.

Хабарламаны emipin тастау ушш оны белгшеп алып, Delete nepHeciH басыныз немесе хабарлар Tepe3eciHiH жогаргы жагындагы Trash батырмасын шерпщз, муныц н0тижeciндe хабарлар Trash пошта Ж0шiгiнe тусед!, 6ipaK ол оны толык тазартпайынша (Special Empty Trash командасы аркылы) ©вдрымейдь

Егер 0шipiлгeн хабарламаны кайта калпына келт1ру керек болса, Mailbox => Trash командасын орындап, экранга

380

шыккан мэл1меттер нпнен оны белллеп алып, Transfer жолын тандасацыз, ол буры ш ы Inbox терезесiне кайтып оралады.

К а ж е гп ж ум ы с T i36eri оры ндалы п бггкен сон , E udora програм масы нан ш ыгу y m iH File=>Exit (M acintosh y m iH —

File => Q uit) командасын оры ндау кажет.

30.5.2. M icrosoft E xchange, In te rn e t M ail немесе O utlook Express

W indow s 95 жуйеЫ ш ы ккан сон MS M ail програм м асы осы о п ер ац и ял ы к ж уй ем ен 6 ip re ш ы ккан M S E x ch an g e программасымен алмастыры лды, (олар 6ip-6ipiHe ете уксас болды , oipaK E xchange баск а м у м к ш ш ш к тер 1 м ен катар И н терн ет жYЙeciмeн ж ум ы с icT eyre ж аксы и к ем д елген болатын). Ал M icrosoft O ffice 97 жуйеш ш ыккан сон, жаца толы кты ры лган O u tlook электрон д ы к почта програм м асы кец тарала бастады . O utlook програм масы ны ц пайдалануга ете ы кш ам , e p i ы н гай лы O u tlo o k E x p ress деп аталган нускасы M ic ro so ft ком п ан и ясы н ы ц In te rn e t E x p lo re r 5 .0 п р о гр ам м асы н ы ц ку р ам ы н а K ip m in in , сон ы м ен 6 ip re тараты ла б астад ы . O u tlo o k E x p ress п рограм м асы тек электрондык пош та мeлiмeттepi мен жацалыктарды жылдам ец д еуге арналган ед1, ал O u tlook програм м асы — ж ум ы с кестесш ж асайты н, баскаларм ен кары м -каты нас ж асауды , т.с .с . уйы м дасты раты н кеш енд1 програм м а болатын.

In te rn e t M ail (ол к е б ш е с е ж ел ire ар н ал ган M ic ro so ft Internet N ews программасымен 6ipre таратылып, Internet Ex­plorer 3.0 курамыне юредО программасы Интернетпен жумыс icTeyre б агы ттал ган M ic ro so ft к о м п ан и ясы н ы ц алгаш кы программасы болып табылады. Кешннен Internet Explorer 4.0 п рограм м асы о р н ат ы л ган д а , ол O u tlo o k E xpress программасымен алмастыры лды. M icrosoft компаниясыны ц И нтернет ж уйесш е багы тталган ж аца электронды к пош та програм малары н мына W eb-туй in пен табуга болады: h ttp :/ / w w w .m ic ro so ft.co m /ie нем есе h ttp ://w w w .m ic ro so ft.co m / !е intl/ru

381

Outlook Express программасы Инетнеттеп, ж ергМ ктг ж елщ еп жэне MSN ж уйесш деп поштамен жумыс ютей бередк Оны icne косу ушш жумыс столындагы Outlook Express белпшесш eKi шерту керек, сонда экранга ею бел1п бар терезе шыгады. Сол жакта тутынушыга кажет программа элементтер1 - онын 1шшде Inbox бумасы керсетш ген. Он жак бел1кте сол буманын imKi мазмуны бер1лген (6ipaK т1з!мдерд1ц жогаргы жагындагы Inbox (Входящие) батырмасын шертш, баска буманы иацдап алып, мазмунды озгертуге болады).

Outlook Express программасында хат женелту ymiH ComposelONew M ail M essage (Сообщение=>Создать) (Ctrl+N) командасын орындау кажет, нэтижесшде экранга жана хабарлама даярлау терезеЫ шыгады. Адрес™ eHri3in Tab nepHeciH басамыз да, м0лiмeт енпзу аймагына ауысып, KepeKTi мотш тер i л ген мон, Send (Отправить) батырмасын шертем1з.

Келш тускен хабарламалар бумасынан 6ipeyiH оку ymiH сол м0лiмeттe тышканды eKi шерту жеткийкть Хатка жауап жазу ymiH Compose=^Reply (Сообщение=>Ответить автору) (C trl+R) командасын орындау керек. Сонда автоматты турде жаца хабарлама даярлау терезеЫ ашылады да, алушы адресi орнына кeлiп тускен хат иесш щ адрес1 жазылады. Калган ic-орекеттер м0л1мегп жонелту операциясымен б1рдей орындалады.

Келген хабарламаны окыган сон, Mail=^Reply to Author (немесе Ctrl+R) командасын орындап б1рден жауап дайьшдауга болады. Егер ары карай жауап жазуды догаргыныз келсе, оны сактамай-ак терезеш жауып тастау керек.

Егер осы хат конпрмесш алган барык тутынушыларга тепе жауап ж1берпщз келсе, Ctrl+R емес Ctrl+Shift+R пернелерш басыныз немесе Shift nepHeciH басып турып M essages Reply командасын орынданыз.

Хабарламаны oniipin тастау ушш оны белплеп алып, Delete nepHeciH басыныз, мунын нотижесшде хабарлама Deleted items (Удаленные) бумасына тусед1, 6ipaK ол оны

382

арнайы ашып, ш ш д е п поштаны тазартпайынша епйршмейдьбнпршген хабарламаны кайта калпына кел*пру керек болса,

Deleted Item s (Удаленные) бумасын аш ып, KepeKTi мел1мегп белплсп алып, Edit=>Move То (Правка=>Переместить в папку) командасы н оры ндап , экранга ш ы ккан терезеден Inbox (Входящие) бумасын тандап, ОК батырмасын шерту керек.

Кажегп жумыс Ti36eri орындалып б1ткен соц, программадан шыгуга немесе жана мел1меттердщ келш тусуш кадагалау ушш оны ашык калдырса да болады. Outlook Express программасынан шыгу y m iH File=>Exit (Ф ай л => Выход) командасын орындау кажет.

30.5.3. N E T C O M plete

N E T C O M plete п рограм м алы к д е ст ес ш н ем есе п а к е т ш (бурынгы N etC ru iser) N etcom компаниясы W indows жYЙeci ym iH де ж ен е M acin to sh ком пью терлер{ y m iH д е ж асап шыгарды. Онын ез пошталык программасы бар, 6ipaK мунда E udora , In te rn e t M ail н ем есе P eg asu s си якты « сы рткы » пошталык программалармен де жумыс ю тей беруге болады.

П ош таны ж ен ел ту ym iH C o m p o se б аты р м асы н ш ерту (н ем есе E -M a il= > C o m p o se к о м ан дасы н о р ы н д ау ) керек , нeтиж eciндe экранга хабарлам а т е р е з е а ш ы гады . Терезеде хат алуш ы ны ц ад р ес iH T ep in , T ab nepH eciH eKi р ет басы п хабарламанын такы ры бы н eHri3in, тагы да T ab nepHeciH ею басып, жiбepiлeтiн мел1меттщ езш ен п зу керек.

Мундагы E-Mail терезесшщ уш бел1л бар. Алгашкы екеушде бумалар (белпленген Inbox бумасымен) Ti3iMi мен агымдагы аш ык турган буманы ц хабарламалар такы рыбы келлрш гсн. Темендеп белйкте таадалып алынган хабарламанын мазмуны керсетйвдь

Х аб арга ж ауап ж азу y m iH R ep ly баты рм асы н ш ерту керек. Хабарламаны eniipy ym iH D elete (Trashcan белпш еЫ ) баты рм асы н ш ертсе б олган ы . N E T C O M plete програм м асы ны н пош талы к м о д у л ж е н ш ы гу y m iH оны н

383

тсрсзесш жабу кажет. NETCOMpletc программасынан шыгу ушш Filc=>Exit командасы орындалуы тшс.

30.5.4. Netscape M essengerNetscape компаниясы Netscape Mail программасыныц

шпыктырылган нускасы репндс толык функциялы турде кызмет аткаратын Netscape Messenger пошталык программасын жасап шыгарды. Мунда поштаны женелту ушш File=>Compose Message (немесе Ctrl+M басылуы THic, Compose батырмасын шертсе дс болады) командасын орындау керек.

Кинге (То) деген epicKC ад реет i енлзш, Tab пернесш басып - хабарламаны тсру керек. Сонан сон тагы да Tab nepieci басып, женелттетш мэл1мегп енпзу керек. Машмет тер Lain болтанная сои. Send батырмасын басса болтаны.

Егер жумыс барысында хат Kein туссе, Netscape терезесшш он жак томенп бурышында шатын конверт белпсй пайда болады, сонда YVindo\v=>Inbox командасын тандау керек. Бул эрекегп алкаш рет орындаганда, Netscape программасы сЬден пароль енпзуд1 сурауы мумкш.

Ci3 алган электрондык хабарламадаты барлык Web- адрестер гиперештеме кушнде турады. Бул Kepeieri адрееп тек 6ip шерту аркылы сол адрестерге кешш, оларды да карап шыгуга болатынын керсетедк

Жогары белште керсетшген хабарламаныц мазмунын теменп бел1ктсн Kepin шыгу ушш сол хабарлама атын белплу керек. Жауап жазу ymiH Reply (Re Mail) батырмасын шерту кажет нсмесе Ctrl+R басылады (Command+R Macintosh ymiH), немесе Message=^Reply=>To Sender командасын орындау кажет.

Хабарламаны emipy Delete пернеЫ аркылы орындалады, сонда Netscape оны Trash бумасына орналастырады. впиршген мел1меги кайта калпына келттру - жогаргы бел1ктеп суырылып шытатын Ti3iMHCH бумасын белгшеп, одан керект! хабарламаны тауып Message=>File Message=*lnbox командасын орындау аркылы жYpгiзiлeдi. Бул терезе жабылса да, Netscape программасы жумыс ютей бередк Программаны жауып жумыс сеансын аяктау ymiH File=>Exit (Macintosh-Ta File=»Quit) командасы орындалады.

384

30.5.5. Pegasus Mail

Pegasus — желш ерде жене Интернетке каш ыктан косы л у жуйелершде жумыс ютеуге арналып, кеч таралган пошталык програм м а. Оны мы на W eb-тораптан алуга болады : h ttp :// www.cuslm . ca/pegasus/.

Pegasus-Ta жанадан хат жазып, оны жонелту y m iH File=>New M essage (немесе Ctrl+N басылады) командасын тандап, алушы а д р ес iH енп'земл'з де , Tab nepHeciH басы п хаб ар л ам ан ы н такы рыбын снпзем1з. М унан сон Tab nepHeciH тагы eKi рет басып, ксрекп хат мэтш ш теруге мумю ндж аламыз.

Осыдан кешн Send батырмасын шерту керек. Эз1рленгсн хат пр о гр ам м ан ы н кай н уск асы к о лд ан ы лы п о ты рган ы н а байланы сты б i рдей женелтшед1 немесе ж енелтш стш хаттар сонына 'п р к е л т кезекке турады. Bipneutie хабарламаны б1рден жiбcpy y m iH File=*Send all Q ueued M ail командасын тандау кажет.

Kcnin тускен хаттарды оку ушш, File=>Read New Mail (или наж м ите C trl+ W ) ком ан д асы н о р ы н д ау керек , соны ц нэтижесшде экранда New mail бумасы панда болады (оны окып болып, New mail терезеЫ жабы лганда немесе программадан шыкканда, ол автоматты турде Main Mail бумасына кетедО.

Ж анадан к ел in тускен х аб ар л ам ал ар д ы те к с ер у ymiH File=>C heck H ost for New M ail командасын тацдап, Kepeicri ManiMerri eKi рет ш ерту каж ет. Ж ауап 03ipney ym in R eply батырмасын шерту керек. О кылган хагты om ipy ymiH Delete батырмасын шертемЬ де, Pegasus программасынан шыгу ymiH, File=>Exit командасын орындаймыз.

30.6. M icrosoft O u tlo o k п р о гр ам м а сы н д а эл ек тр о н д ы к почтам ен ж ум ы с icrey

Microsoft Outlook программасы Интернетге пайдаланылатын стандарттар неп зж д е ж асалып, электрондык почтамсн жэне жаналыктармен жумыс icT ^re арналган (30.1. сурет).

385

/ - I

30.1. сурет. Microsoft Outlook программасыныц сырткы Kepimci

Microsoft Outlook 5.0 нускасында мынадай жана кызмет Typjiepi аткарылады:

- EipHeme пайдаланушыларга арналган куэшк. Куэл1ктер днспетчсрж пайдалана отырып, Outlook Express программасы пайдаланушылары ymiH жеке-жеке баптау параметрлерш беруге болады. Ол параметрлер баска колданбалы программаларда да пайдаланылады (мысалы, Windows-TiH адрестж кчтабында).

- Hotmail кызмет бабынын есепке алу жазбаларын суйемелдсу. Мунан былай Outlook Express программасы Hotmail кызмет бабынын барлык бумаларымен жумыс ютей алады, сонымен oiprc Hotmail кызмет бабынын есепке алу жазбаларындагы байланыстарды Windows адрес ютабындагы байланыстармен уйлеспре алады.

- Дербес (автономды) жумыс icTey жэне хабарламаларды уйлесйру, реттеу (сннхрондау). IMAP жаналыктары мен бумаларын автономдык режимде жуктеуге болады.

Автономдык режимде жасалатын эрекеттер (хабарлама ж1беру, хабарламаларды IMAP есепке алу жазбалары колсм1нде жылжыту) жел ire косылганда да орындала бередк

- Байланыстар Tepe3eci. Будан былай Windows адрес ютабындагы жазбаларга Outlook Express программасыныц

386

непзп терезесшен катынас куруша бола бередь- Хабарламалар уш ш кецейтшген срежелер. “Кецейтшген”

дсген yFbiMFa б1рсыпыра косымша параметрлер мен эрекеттер KipeAi. О лар б ел ги п 6 ip х ат иелерш ен хаб ар алды рм ау м у м к ч н д тн енпзуд1 ж эне ж аналы ктар тобы нан алы натын хабарламаларра арналган ережелер жасау ютерш де камтиды.- E ipnem e колтан б алард ы п ай д ал ан у . С андары шектеуздз кептеген колтанбалар ж асап оларды пайдалануга болады , оларды ц эркай сы сы н Dip нем есе б^рнеше ж аналы ктарм сн немесе почтаны ц есепке алу ж азбалары м ен байланы сты ру мумк!нд1П бар.- K ayinci3 почтаны (S /M IM E стандарты ) пайдалану. O u t­look E x p ress п рограм м асы э р к о м п ью тер д е орнаты лран циф рлы к куэл!*ктерд1 ав то м атты ту р д е 1здеп таб ад ы да , олард ы п очтан ы ц ес еп к е алу ж азб ал ар ы м ен байланыстырады. Соны мен катар программа адрес ютабына баска да хабар ж енелтуш ш ердщ цифрлык KyaniicrepiH косып кояды.- Т елеф он HGMi’pin теру. А дрестш ю тапта кэрсетш ген кез келген HOMipAi компью тердеп нэм 1ртерпш программа аркы­лы теруге болады.- Тузетш меген ж эне ж энел'плген хабарламалар. O utlook Ex­press п рограм м асы ая ктал м аган х аб ар л ам ал ар д ы IM A P серверш ш "Ж онделм еген” (Ч ерновики) бум асы нда сактай алады , ал ж1бер1лген хаб ар л ам ал ар д ы “ Ж вн елтш ген ” (О тправленны е) бум асы нда сактайды .

- IM A P бум алар д и сп етч ер !. Б ум алар т1з1мш де IM A P бумаларын бейнелсуд! немесе жасьфьш коюды беру м у м к т д т бар (жазылу журпзшген бумалар гана бейнеленед1).

- Интернет каталогтарында кещнен \здеу. Каталогтар серве- рш де (LD A P) мэл^мет 1здеу iciH косымш а параметрлер мен логикалык операторларды пайдалану аркылы ж урпзуге болады.

1 - Талкылауды карап шыгу жэне enci3in ж1беру. Почтадагын ем есе ж ацалы ктардары талкы лауларды ”к е р ш е т ш ” деп б е л п л е у каж ет. О сы та л к ы л а у га к ел ш Tycin ж аткан хабарлам алар бейнеленш турады . Т алкы лауды "етш зм п п ж гббрш ген* деп б е л п л е с е к , оран к ел ш Tycin ж аткан

387

хабарламалар бейнеленбейдь- Г иперм этш дш хабарламаларды тузету. Гипермэтшдш

(HTML) хабарламаларды редакциялап, олардыц вдш де HTML TijiiHiH кецейтшген нускасыныц TerrepiH пайдаланура болады.

Хабарламалар yuiiH бапталатын сузгш ер. Kecкiндeмeлepдi баптау кезшде пайдаланылатын оннан аса параметрлер бар. (Кескш деме — хабарламаны бейнелеу немесе жасыру ережес1).- К > ж етс13 хабарламаларды електен отю зу. Кажет етш м ей тш почтаны, ягни белгЫ 6ip адамдардан келген хабарламаларды немесе мазмуны сэйкес кeлмeйтiн хабарламаларды 6epri36ey yuiiH бакылау енпзуге болады.- Бланктерд1 жасау шеберь Гнпермэтшдж бланктерд! жасау n p o u c c i оцайлатылган. Бланктерде uieTKi ер1стерд1, карштерд1, фондык суреттерд! жэне MOTiH тустерш беруге бор лады.- Байланыстарды баптауды онайлату.

Outlook Express программасында электрондык почтаны оку yuiiH колданылатын мэл1мет алмасу жуйеЫ SMTP жене POP3, IMAP немесе HTTP хаттамаларын суйемелдейтш болуы THic. Егер с1здерде пайдаланылатын почта жуйеЫ осы айтылган хаттамаларды суйемелдейтЫ не cYЙeмeлдeмeйтiнi белпадз болса, онда Интернет кызметш уйымдастырушыдан немесе жел1 эюмипЫнен сурап бшу керек.Х абарламаларды оку

Outlook Express программасы хабарламаны кабылдап алганнан кешн немесе аспаптар тактасындары П очтаны ж е т т з у батырмасын басканнан сон, сол хабарламаны кору аймагында немесе жеке терезеде окуга болады. Ол ушш:1. Бумалар т|з|м1ндр немесе Outlook тактасында Ю ретшдер

бумасынын белпшесш шерту керек.2 . Хабарламаны кору аймагына шыгарып карау y m i H

хабарламалар T i3 iM iH A eri K epeK T iciH шерту кажет.Х абарламаны жеке терезеде оку ymiH тiзiмдeгi онын

атында тышканды ею шерту керек.

388

Outlook Express программасын Usenet твр1зд1 жаналыктар тобы н н ем есе та л к ы л а у тоб ы н о к у yuiiH Де колд ан у м у м к ш д к ! бар. Ж аналы ктар тобы м ен ж ум ы с icTey NNTP ж ан алы ктар c e p ee p i аркы лы оры н д ал ад ы . К андай ж ан алы ктар сс р в е р ш п ай д ал ан аты н ы м ы зд ы И н тер н ет к ы зм етш усы н уш ы дан н ем есе жел1 еш м и и с ш е н б ш у ге болады . O u tlo o k E x p re ss п р о гр ам м асы к е м е п м е н m sn e w s.m icro so ft.c o m ж а н ал ы к та р се р в е р ш д е M ic ro so ft корпорациясы еш м дер! ж айлы м эл ш е т алуга болады.

30.2. сурет. Microsoft Outlook програм м асы нда хатты алуTepe3eci

Х абарламаны ж он ел туХ аб арлам ан ы ж е н ел ту yuiiH м ы на эр ек ет те р

оры ндалады :1. Аспаптар тактасындагы Хабарлама жасау батырмасын басу (30.3. сурет);2. Клмге ж эн е /н е м е се K o m ip M e e p ic iH e б ар л ы к хат алуш ы ларды ц электронды к почта ад р естер ш оларды yTip нумесе нуктелй упрмен беле отырып енпзу;3. Адрес™ к к1таптагы алуш ы ны тац дау уш ш , хабарлам а ж асауш ы т е р е зе д е п K iw re , K em ip M e ж эне С К аланы нда катар орналаскан KiTan б ел п ш есш е ш ертмнз, ж эн е каж ет адрес™ танданы з.4. С К алан ы н п ай д ал ан у у ш ш , Т ур м ен ю ш ен Б а р л ы к такы ры пш аны танданыз.5. M arin аланында хабарлама такырыбын керсетш з.

389

6. Хабарлама мэтш ш енпздшз жэне хабарлама жасаушы аспаптар тактасынан Ж енелту батырмасын басыцыз.

30.3. сурет. Хабарлама жасау терезеЫ

М этш дж хабарламаларды форматтау Егер ci3 кандай да 6ip фрагмента ерскшслеп белплепшз

немесе хабарлама MdTiHi курылымын берп ш з келсе (калындатылган карш пен, туспен белпленсе, маркел1к т1з1мдерд1 пайд алан сак т.с.с.), Интерн етте мэ*пщй форматтау стандарты болып табылатын HTML гипермэпндш белплеу тш н колдануга болады. HTML гипермэ-пшйк белгшеу тш н колдану с1здщ хабарламанызга графика ж эне Web- тораптарга сштемелерд1 орналастыру мумШ догш бередь

Егер де ci3 езйшздш хабарламанызда гипермэтш дш белгшеу типн колдансацыз, ал хабар алушьшьщ почтаны немесе жаналыктарды оку программасы гипермэпщцк белплеу тш н суйемелдемесе, хабарлама курамында HTML-файлы бар жэй мэтш тур1нде болады. HTML форматтауы бар хабарламаларды тек MIME (Multipurpose Internet Mail Extensions — Интернет почтасын кепмаксатты кенейту) форматын суйемелдейтш почталык программалар оки алады.

А дрестгк кчтап. Outlook Express программасыныц курам ына Windows adpecmiK ютабы кос ы л га н. Бул программа байланыс маглуматтарын баскару оган коса

390

байланыс топтарын, хабарламаларды жене электрондык почта адрестерш сорттайтын бума куру сиякты кен м ум кш ш ш ктср б е р ед ь W indow s а д р е с п к ю таб ы LD A P (ка тал о гта р га жеш лдетш га! катынас куру хаттамасы) колданатын Интернет хаттам алары на каты нас куру кы зм етш аткарады. Интернет хаттамалары жэй адрестер мен электрондык почта адрестерш i3AecTipy п роц есш ж е щ л д е т е д ь Лдреспйк Kim ап программасын да б1рнеше таны м ал бум аларга каты нас куру кызметс бапталган.

1 'ш и т шJ *■

П а о ттт ГШ/тшт.

■ П М 1

ЯЯШвЯ SJ ^ ■ f c i f l r t i i - -mi"rl M

30.4. сурет. AdpecmiK Kim ап

391

ГЛОССАРИЙАбонент — компьютер желкнне косылган пайдаланушы, hfhii жеке компьютер (iieci).Абсолютпк адрестсу Ехсе1-де (Абсолютная адресация в Excel) - op6ip тордын, ягни уяшыктын адрес!н корсететш онын e x i сипаттамалык oejirici болады, алгашкысы -барана атынын opni (В, D), exi Hiuici - бупн санмен беллленетш катар HOMipi. Абсолютпк адрес атауьшыц белпЫ барана (tik жол) атынын жэне катар (жатык жол) HOMipiHiH алдындагы S символы болып табылады (SBS4, SDS2).А дрест 1к кггап — электрондык почта программасында жэне коммуннкацнялык программаларда компьютер нелер1шц немесе желшеп информацнялык корлардын адрестершщ >пз1мдер1 жазылатын арнаны мумюцшк.Ли нал малы сы зык - кужатты карап шыгуды баскаратын терезе облысынын шекарасы. Сызык 1 • Бейнелеу элемент!.2. Графнкалык редактордагы ен карапайым гшметрнялык элемент.Ал м а су б>фер1 (Буфер обмена - Clipboard) - кужаттар мен колданбалы программалар арасында мэтшдж немесе графнкалык информация алмасура арналган компьютер жадынын арнаулы болщ.Алу шы хабарламаны- электрондык почтам ен жйбершген хабарламаны апушы абонент.Антивирус - вирус гарды тауып. олардьш Kepi эсерш (закымын) жоятын программа.Аныктамалмк кемек - гипер моттшн принцип аркылы материалды уйымдастыру.А рал ас адреспу Ехсе1-де (Адресация смешанная в Excel)- уяшыкадреа енпаттамаларынын тек б\реу\ рана озгерплмеГгпн болып бек ттоп , S символы тек кана кажетп белп алдына кейылады (BS4, SD2).Архив - одетте, келемдерш юппрейту максатында сыгылган куйде сакталатын деректер немесе программалар жиынтыгы Архивтеу (Архивация) — файлды немесе файлдар тобын тыгыздап кысу, сыру npoueci.Архнвтедш программа (Программа архиватор)—тыгыздап кысу аркылы файл колемш ктинреПтетш программа.ApxiiBTi файл - сыгылган куйде 6ip файл курамына енлзшген 6ip немесе б1рнеше файлдар.Атрибуты файлдын - файлдын эр турлй касиеттерш корсететш онын сипаггамалары.Ауыстыргыш - eceuri шешу алгоритмдершщ альтернативп бутактарын тацдауда пайдаланылатын автоматты турде немесе программист тапсырмасы бойынша косылган немесе icKe косыл маган Байланыс арнасы - мэшметтердщ акпарагтык агыны ететш жолдын жалпылама аты. Мысалы, Интернеттеп мэл1меттерд1 тасымалдаудын физикалык арнасы, телевизиялык арна, стерео- магнитофондардын сол жак жэне он жак арналары. 1RC жуйеЫнде стерео магнитофондардын косыпуга болатын он жак арнасынын 6ipi немесе chat арналарынын 6ipi. Байт - 8 ритген туратын компьютер жадынын немесе ондагы деректердщ адрестелетш ен Kiuii колем oipfliri.

392

Баннер - Web-парактагы жарнама ретшдеп графикалык бейне Баннеплеау ысу д о орыадаГщьк ШЧ" У ПШерс1лтеме бой“ нша баска мал,ме?кеБ аспа - баспа курылгысына жене листингке деректерд1 шыгаруб ™ , Я™ ПиТЧе,Р1 (Д“ спет? еР печа™> - иринтердщ жумыс торт16ш баск арлы н W indows 3.x жуйесш щ арнайы кызмет ететщ программасы ь а с т а п к ы ж уктеу - 1. Kepeicri кезде курылгыны озд1пнен бершген калыпка келпретш процедура. 2. Операциялык жуйенщбастанкы 6ojiirin компьютер жедел жадына ж у к т^ процедурасы, мунан кеГпн компьютер операциялык жуйенщ баскару ымен жумыс icrefi бередь Б а т ы р м а ж уй ел !к м ен ю д еп (К нопка системного меню) - жуйелж (системал ык) м енкш шакыруга ар налган батырма.Б ел п ш е (Значок) - кыскаша созтанбасы бар ю ш кте графикалык бейне. Б и т - екипк санау ж уйесш щ цифры (0 немесе 1 мэшн кабылдайды). Б локн от - шагын м атж дж файлдармен жылдам жумыс icreyre арналган W indows ортасынын стандартты редакторлык программасы.Б у к ы д ун и ежуз! л iic орм ек (ЛУеЬ-серверлер ж уйеа) — м0л1меттерд16ip- oipmen байланыскан гипермэтш турж де бейнел^ге непзделген. тарала орналаскан информаииялык жуйе. Ол кужатгардын 6ipiHEH oipine сштеме аркылы ауысып отыратын мэднметтердш колемд! информаииялыкжел1Ы (м этш д ер , суреттер. ды бы стар жэне бейнелш м эш м еттер) болып табылады. Web-серверлер жуйес1 осындай кужаттарды гирербайланыс (hyperlinks) аркы лы -пзбектеи, гуйiнл.1 сездерде тышканды шерту жолымен Интернет желклнде оларды аралап коруге мумкшдж бередк Б угаттау (Блокировка) — агымдагы операция орындапып бггкенше келес1 операциялардын орындапуына тоскауыл кою, оларды болдырмау. В инчестер — К атты м а гн и ти к дискщ еп ж и н актагы ш ты караныз. Вирус “ елее” (“призрак”) — iuiinneri кодынын б^рде 6ip туракты б о л т жок вирус (шифрлау кезж де эр турл1 мумюнднетер (к1лт) колданылады). Вирус ж ел щ еп (сетевой) — компьютерлж жел1 бой ымен тарайтын вирус. Вирус езд1пнен турленетш (сомомодифицирующийся) — оз колемж (тулгасын) турлеш йрт озгертш отыратын вирус. »Вирус к о м п ь ю тср л 1к - озд1пнен баска программмаларга жаоысып. соларга закым келтсретж программа.Вирус р е зи д о г гл к - компьютер жедел жадына орналасып, озгелерге еюннд1 эсер ететж вирус. Ол озд1пнен орби-пн, озш 031 турлендфетш

Вирус""*резидентт!к емес (нерезидентный) - компьют^ жедел жадына жазылмайтын вирус. Алгашкы 1ске косылу кезш де: програм м а, ал одан кей ж бары п кана к ер ек п пр р

в 7 р “ х.“ “ 'к .р 1 » б .М « - ( "невидимы й” ) -файлаарга ж е * диск аймагына арналган командасын вэпе кар

Випустап жукгеллчн (загрузочный) - DOS-тын ж уктф ш бошгш жоне

* ” ССС Ы ЛаТЬИэрШ1мен ауыстыратын код.

393

Глобальды (аукымды) жел! - географиялык орналаскан нуктеЫне карамастан, дербес компьютерлерд1 байланыстыратын желшер жиыны. Графикалык редактор - графи калы к информацияны енпзу жэне редакциялау программасы.Деректер немесе мэтметтер базасы - колданбапы программалардан тэуелаз, белпл! 6ip ережелер бойынша мэл!меттерд1 сактаудын, снпаттаудын жэне олармен эр турл! эрекеттер жасаудын жалпы принциптер1не сэйкес уйымдастырылган деректер жинагы. Д иаграм м а - сандык шамал ар мен олардын аракатынастарын геометр иялык тэсшдермен шартты турде бей нелеп корсету.Диаграмма uie6epi - диалогты терезелер кемепмен диаграмманы немесе графики куруга немесе оны жумыс парагына орналастыру yuiiH колданылатын EXCEL функцнясы.Диск - файл туршде бершген мэл1меттерд1 магнитпк тэсшмен жазып апатын курылгы.Диск катты- Катты магнитп к дискщеп магпмет жинактауышты караныз.Диск логикалык - шартты турде латын dpiirrepiMoi С:, D: т. с. с. белпленетж катты дискшш тауелаз t a d болт.Дискет - И in rim магнитп дискшщ балама атауы (флоппи-диск деп те аталады).Дискет жуйелнс (Дискета системная)—операциялык жуйенщ оз файлдары сакталатын дискета.Дисккозгагыш (Дисковод) магнитпк дисюге оны айналдыра отырып информацияны жазу жэне оку Fa арналган онын козгагыш теп п. Децгелек диаграмма (Круговая) - бутшнщ болйстерш немесе онын пайыздык курамьж кернеKi турде корсететш диаграмма.Драйвер—сырткы курылгылармен байланыс жасауга арналган жуйелис программа.Е кЫ к файл - программалык код, бей не немесе кужатты форматтау мэлшеп тур1нде (мэпндж файлдардан айырмасы) жазылган файлдар тиш . Мундай файлдарда dp6ip байттын барлык сеп з б и п де пайдаланылады, ал мэпшик файлдарда символдарды белгику уинн тек жел бит кана колданылады.Екшщц терезе - пайдаланушы дэл осы мезетте жумыс кггейтш терезе. Баска терезелердщ успнде орналасатын тышкан мен клавиатура эсер ететш терезе. Енпзу шыгару базалык жуйесшщ кенейту модул! Операциялык система модулi, сырткы курылгылармен информация алмасу.Енпзу-шыгарудыц базалык жуйеп (Базовая система ввода-вывода)- MS DOS операциялык жуйесшщ кызмет ету функцияларын аткаратын модульдершщ 6ipi.Жады - деректерд1 алу, сактау жэне шыгаруга арналган компьютердщ фу и кционалдык бол1п.Ж едел (о п ер ати в п ) ж ады - осы мезетте орындалып жаткан программалар мен оларга оперативп кажети деректерд1 сактайтын электрондык жад.Жел i - 6 ip 6ipiMeH жэне орталык сервермен байланыскан, ресурстарды

394

(курылгылар мен мэ;ймеггерд1) 6ipre пайдаланатын компьютерлер тобы. ЖИ>ер\ uii - электрондык почтам ен хабар хаберетш абонент.Жолдыц HOMipi - электрондык кестеде электрондык кестеде катарды керсетед1. Жумыс аймагы Word-тын документке катарынан ашылатын Wordrbin непзп аймагы.Жумыс аймагы - Windows операциялык жуйесшщ стандартты терезелершш iiiuci жумыс icrey кешспп.Жумыс аймагы - енпзшген информация орнапасатын терезе облысы. Жумыс станциясы - “серверлж” компьютерлерге Караганда жумыс ош мдш п томешрек катардагы карапайым компьютер. Онын непзп сипаттамаларына - графикалык мэл1меттерд1 ондеу жылдамдыгы, процесоордын тактылык (кадамдык) ж иш п, компьютердш жедел жэне сырткы жады келемй т.б. жатады.Жумыс столы - эртурл1 объектьпер орналасатын Windows экранынын электронды жумысшы столы деп аталынады.“Закымданган” программа - inline вирус мрген программа.И1лriiu магнитпк диск (Гибкий магнитный диск) - дербес компьютеран тжелей катынас жасауга арналган сырткы жады ретшде колданылатын ауыстырмалы, жука магниттйс кабыкшамен капталган и1лпш диск. Интервал жол а рал ык (Межстрочный интервал) - дисплей экранында немесе кагаз бсгщдеп катар орналаскан жолдар арасындагы кашыктык. Информатика - информацияны алу, сактау, турлаццру, тасымалдау жэне оны пайдалануга байланысты гылыми бшмдер саласы.Информация - белплер мен сигналдар тур1нде бершген зат немесе адам туралы мэл1мет, есептеу гехникасында компьютерге енпзшп, онын жадында сакталатын, кажет кезшде енделетш жэне сырткы ортага шыгарылатын деректер.Информация аки кат, дурыс (достоверная) - icTin шынайы накты жагдайын кэрсететш информация.Информация багалы (ценная) - информация багалылыгы онын комепмен кандай моселелер шешуге болатындыгына байланысты аныкталады. Информация жуйел!к - компьютердш курыл гыл ары си папа мал ары туралы толык информация: процессордыц жумыс ошмдиип мен разрядтылыгы, сырткы жэне жедел жад колем1, адаптер немесе пернелер тактасыныи тиш т.с.с. параметрлер.Информация озект» (кекейтесп) (актуальная) - озгерген жумыс жагдаи- ларында кажегп манызын жогалтпайгын информация, ягни зерттелу аймагы и да объектшш калып-куйш кез келген сэтте дэлме-дэл бейне лей алатын информация.Информация толык - кейылган суракка толык opi тиянакты жауап бере алатын информация.

1 Информация тус1н1кт! (понятная) - информацияны алушыга тусчшкп тише жазылган мэл1мет.IuiKi каталог, бума - баска каталогтын iuiKi элемент! болып табылатын каталог немесе бума.Калькулятор - карапайым есепт^лер журпзетш сервиспк программа. Картотека (Windows 3.x) - шагын деректер базасын жасауга, сактау га жэне оны пайдалануга (жумыс icTqrre) арналган программа.

395

Каталог, директорий, бума — дискшщ белгип 6ip атаумен аталгаи аймагы, ягни дерсктерд1 дисюде сактауды уйымдастьгруга жене файлдарды 1здеп табуды женшдетуге арналган, ортак касиеттер1не карай топталган файлдарга кой ыл ган атауКелшмдер - аппараттык жэне программалык жабдыктардын модуль аралык байланыстарын уйымдастыруга жэне сактау аймагынын стандартты курылымын аныктауга арналган жалпы максаттагы регистрлерд! пайдалану ережелеркКлиент - Баска компьютерлж жуйенш немесе процеетш кызметш керек кылатын компьютерлер жуйеа немесе программалык кешен. Мысалы. файл сервердщ мол1меттер!н сурап отыратын жумыс станциясы файл сервердщ клиент! болып табылады.Кодтау - дерехтерд! олардын кодтык комбинациясымен тенеспру. Деректер элемент! мен символдар жиынтыгынын арасындагы тенеспру. Команда (бунры к) - компьютер орындауга THic ic -эрехеттш сипаттамасы.Команда резпдентпк - операциялык жуйенщ ен iduii конфнгурациясында пай дал ануга болатын, компьютердщ жедел жадында туракты сакгалатыи онын ioiid командасы.Командалар сырткы (траюитпк) - операциялык жуйенщ мумкщшхтерш хенггелн, онын ядросымен oipre бершетш командалар тобы. Командалык меню - Жумыс кез1нде экран мониторында келпршетпн бершген колданбапы программанын iund жуйес1, операция, командалар*П31М1.Комму ни кацпял ык программа - электрондык почтанын программалык жабдыктары.Компакт-диск DVD-ROM - лазер сэулесш фокуске жинаудын ете жогаргы дэлд11сп технологаясын пайдалану аркылы CD-ROM дискшерш Караганда мэл1меттерд!н жазылу тыгыздыгын б1рнеше есе улгайта алатын дискшщ жана Typi. Мундай днск1н!н колем! 2 - 4,5 Гбайт шамасында болады.Компиляция - программалау тш!нде жазылган алгоритмдерш процессор немесе аткару жуйес1 командаларына турленд!ру.Компьютердеп сауаттылык - бул компьютерд! пайдалана отырып, информацияны оку, жазу, есепт^г, сурет салу жэне мшймет !здеу жолдары; K ocion мэселелерд! шешу процес!нде компьютерд! колдануга кажет тэсшдер мен б1л!мдер жиыны.Компьютердщ сауаттылык- компьютер де пайдалану ymiH деректерд! !здсу, оку, жазу, сану жэне сурет салу.Конфигурация — бершген жуйап онын накты хорсепаштерщ санын. озара байланыстарын жэне функционалдык элементтер!н!ц Heri3ri сипаттамаларын аныктай отырып курастыруКеп есептипк - операциялык жуйен!н 6ip мезетте бфнеше есеп шыгаруы. Курсор -экрандагы операция орындалатын позицияны корсететш белп. КЭШ - ж ад - процессор мен оператвтз жад арасында буфер репнде колданьшатын, катынасу уакыты оперативи жадка оперативт1 жадка катынасу уакытынан кем, жад.Калкып шыгатын терезе -тандалган кштп созд! TyciHflipeiiH косымша

396

ннформациясы бар терезе.К аш ыктаи окмту - окытудын кашыктан 6epijieTiH турлер! ж ергш кп оку орындарында жок пендерд) уйрену ymiH немесе косымша аппарат немесе бш м алу icrepiH жузеге асыратын окып уйренудщ кен ете к жайып келе жаткан жана Typi.Коргау информацияны - 1. Компмотердеп мэл1меттерд1, програм­маларды, аппара гураны руксатсыз пайдалануга жол бермеу тэсш , ягни олармен катынас орнатпау.2. Мэл1меттер мен программалардын тутастыгын сактау (вирустардан коргау).3. Жабдыктардын электрмен коректенуш узуден коргау.Коржыи - компьютер дисюлер1нен кажет етшмей ouiipin ген мэл1меттер уакытша сактапатын арнайы бума. Егер коржын itni тазаланып кетнесе. керект] жакдайда ондагы бурый ош1ршген кажетп файлдарды кайтадан калпына келтпруге болады.Легенда - туешпе беретш мэл1мег Диаграмма деректершщ маркерш корсететш диаграмма элемент.Локальды (жергиикп) жел! - байланыс тушндер1 6ip 6ipiHEH онша кашык орналаспаган, жалпы максаттагы байланыс куралдарын пайдаланбайтын компьютер желшк Мамандандырылган есептерд1 шыгаруга арналганМаршрут - езара байланысты каталогтардын аттарынын нзбепнен жэне жинактагыштардын логи кал ык аттарынан туратын белплеу. М асш табтау - берш ген ди ап азон да деректерд1 жэне оларды н корытындыларын белгин 6ip диалазонда корсету. Бейнэн немесе онын белнтн у л кейту немесе кширейту.Математикалык модель - объектшш кызметш жэне курылымын сипаттайтын математикалык байланыстар системасы. Математикалык ф ормулалар мен тендеулер аркы лы ернектелген объект1лерд1 математикалык сипаттау.Меню - паидапанушыга тандауга усынылатын экран бетонде корсетшгтш варианттар Ti3iMi. Тандалган вариант системанын келеЫ кимылын кэрсетедьМеню жолы - стандартты терезеж н жогаргы жагындагы екшиш катары, онда меню командапарынын атгары корсетшген.Микропроцессор - орталык процессордын кы зм егпк аткаратын интегралдык схема.М элшеттерд! сурыптау — бел плен ген ережелер бойынша белгш 6ip жнын элементтерж топтарга жнстсу.Модем - арнайы т и г т байланыс жуйесщде цифрлы, сигналды, аналогты формага жэне осы ic T i Kepicinme оры ндайты н модулятор жэне демодулятор курылгысы.Модификация - объектш ш магынасын озгертпейтш кез келген езгер1стер.Монитор (дисплей) - мэл1меттерд1 экранда бей не. си алатын стандартты курылFbi. Мэтшдж немесе графикалык режимде жумыс 1стей алалды. Мот in - бул куж атты н, програм маны н немесе хабарлам аны н информаииялык мазмуны болып келетш символдар ттзбеп.

397

Объект - б’плх коршаган ортанын белгш 6ip б о л т (зат, процесс кубылыс).Операциялык жуйеш жукт^тш (Загрузчик операционной системы) - операциялык жуйенщ модул ьдерш дискшен компьютер жедел жадына скиты н программа.Орындалатын файлдар - кенейтшулер! *.сот, *.ехе, *.bat. *.pif болып келген белпл i 6ip ope Kerri орындай ал аты и программалык файлдар. Палитра - бейнелерд1 корсету уипн колданылатын ту стер гаммасы. Перне (Клавиша) - пернелйстш ен Kiuii эле м а т , оны басу аркылы белгип 6ip орекет орындалады немесе пернет бас кап кезде белгшi 6ip танбага сойкес код бершед1.Перне курсорды баскара гын (Клавиша управления курсором)-дисплей экранындагы курсорды белгип 6ip багытта 6ip орынга жылжытатын перне.Перне функцноналдык (функциональная)—оны баскан кезде жуйедеп (системадагы) белплi oip функциянын орындалуын камтамасыз ететш перне.Пернел1к такта немесе пернел!к (Клавиатура) - мэл1меттерд1 компьютерге енпзуге арналган курылгы, сонымен катар командалык операциялардын орындалуын баскарады.Пиксель - экран дагы графикалык бейнелЕудщ ен Kiuii элемент! (нуктеа). Пиктограмма - Белп сезш караныз.Порттар - курылгыга копразрядты юру жэне шыгу. ТЪбектелген жэне параллельшк порттар болады.Почта A'aiuiri - абонентке арналган барлык хабар тусепн хост машинадагы жадтын 6ip болит.Пршггер - информацияны баспага беретш шыгару курылгысы. Программа - ecenTiH шешу алгоритмж мазмундайтын ондеуге келпршген деректердщ реттелген Ti36eri. Программалау тшшщ сойлемдер пзбеп.Программа колданбалы (кэдел!) - компьютерлж жуйеш суйемелдеу программалары мен жуйелж утнлиттерге юрмейтш компьютер пайдаланушыларына арналган программа. Бул угым кейде пайдаланушыларга да, opi жуйелерге де керекп кез келген программаларды белплу ушш де колданыла бередо.Программалар тобы - накты ортак белплер1не карай 6ipiicripmreH програм мапар жиыны.Программаны мамандандыру — буйрык компьютер орындайтын операцияларды сипаттау.Протоколдар (хаттамалар) - хабарларды ж1беру формалары мен тэсшдерш аныктаитын стандартгар, эртурл» курал жабдыктардын торапта 6ipre жумыс icr^ тэртуптерйРедакцнялау - мэдцметп толыктырып, онын мазмунын езгерту. Резидентп буйрык - операциялык жуйенщ ен K iu ii конфигурациясына сэйкес непзп командасы.Сандар форматы - сандарды бейнелеу T yp i, онда упрден сон канша цифр туратыны керсепледкСез тушщц (Слово ключевое) - 1. Белгш 6ip контексте программалау

398

TiniHiH конструкциясын сипаттайтын лексикалык 6ip.niK.2. Кужат мэтшдеп индекстеу максатында колданылатын табиги тшден алынган сез немесе сез Tipiceci.Системалык меню (W indow s) - Тереземен жасалынатын Heri3ri кимылдардын командаларынын Ti3iMi.С т е ч е - 1. Байланысу адреЫ, сштсу. 2. Курсор.Cbrreyiiu (сштсу) - Файлдык жуйе мен жумыс icTefiiiH программасы. Онын кемепмен каталогтар мен файлдар кеипрмесш алуга, орын ауы сты руга, o iu ipyre, ком пью терлш торап та ж умыс ж асауга, программаларды юке косуга, днскеттерд1 форматтауга болады.Сканер - мэтшдж жене фафикалык информацияны оптикалык оку тэсш аркылы компыотерге енпзуге арналган курылгы.Сопроцессор - непзп процессордын функционалдык мумющйктерш толыктыратын мамандандырылган процессор.С татус жолы (к а л ы п жолы) - экранны й тем ен п ж агы ндагы программаныц агымдагы каппы туралы информация керсетшген жол. Стример — м0л[меттерд1 м агниттж таспада сактауга арналган компьютершк магнитофон.Сырткы жады - магнитп диск, ишпш магнита диск жэне т.с.с. ¥зак уакыт сактауга арналган ауыстырмалы тасымалдауыштар.

, С ы рткы командалар - транзитп операциялык система мумющйктерш улгайтатын онын ядросымен коса койылатын команда.Такырып жолы—стандартты терезенщ жогаргы жагындагы колланбалы программанын немесе кужаттын аты орналасатын жол Терезе - дисплей экранынын бол1П, Пайдаланушы немесе программа белгин 6ip экран Tepi3Ai жумыс icTeirriH объект хабарды алатын жэне ендейтш объект.Терезе ш екарасы (Граница окна) - терезенш периметр! бойынша журпзшген TiK (вертикал) жэне келденен (горизонтап) сызыктар. Т |з1мдер - бершген т1з1мьен 6ip немесе 61'рнеше вариантты тацдап алуга мумюндж беретш диалогты терезелердш стандартты элемент].Торап - есептеу торабы, деректермен алмасу торабы.TynKi каталог - жогаргы децгейдеп каталог немесе непзп каталог. TynKi каталог, бума - дискшщ ен жогаргы денгешндеп басты каталог немесе бума.Туракты жады - компьютер жумысы кезшде мазмуны взгермеитш жал. Одетте бул жадка жазылатын жазу оны жасалынып жаткан кезде жазылады.Тышкан - дисплей экранында сштеме калпын керсететш курылгы. Уакытша файл - Windows жуйесшде кецейтшу1 *.ТМР болып келген, энделш жаткан кужат жабылганнан кешн жойылып кететш уакытша файл

I ¥ я - корсетшген нускага байланысты ж Ы ш ке пунктир сызыкпен коршалган 'Нктертбурышты аудан.Уяшык с1птемес! - агымдагы уяшыкты аныктайтын ерекшеленген

1 т1ктертбурышты бел п.Уяшмктарды бугаттау (Блокировка ячеек) - уяшыктарды машметгерге корганыс кабшетш енпзу, ягни оларды езгертуден сактау.Файл - белгин 6ip атпен аталган дискшеп 6ipTeicri мэл1 меггер жиыны.

399

Файлды к сервер - жеке пайдаланушыларга езшш информаииялык материалдары бар файлдар архивйне катынас куруды жузеге асыра алатын программалар.Файлдык жуйе - белгшi 6ip атпен аталган мол1меттер мен программалар жиыны.Фильтр (сузп) - мэл!меттер базасына, профаммага немесе мал1меттер ж у нес i не енуге тоскауыл коятын программа; мэл1меттер базасындагы кестелермен жумыс icrcy кезжде фильтрлер бершген критериймен аныкт алатын мол1меттерд1 гана экран га шыгарады.Фильтрация (сузпден откчзу) - мшнмепердш накты мэндершш белгш o ip жпыннын корсетшген M o a u e p ire жататынын немесе жатпайтыыыны тексеру.Формул ал ар Редакторы - кужат мэтэшмен математикалыкформулалар мен символдар коятын сервиспк программа.Хабарлама жолы - осы мезетте орындалуга тшс командалар ту рал ы информация беретш жол.Хост-компьютер—6ip o ip iM e n байланыскан компьютер iminaeri куатты непзп компьютер, желщеп басты компьютер.Чат - Чат, энпмелесу. Интернетан online режишще тткелей сукбатгасу формасы. Bip 6 ipiHeu кашыкта орналаскан компьютер пайдаланушылардын накты уакыт мерз1мшде мэл1мет алмасуы. Шекара (Граница) - белгип 6 ip шаманын озгеру uieri.Электрондык кггап - компьютерге немесе арнайы беннел^ курылгысына жуктелетш форматталган электрондык кужат. Электрондык ютаптардыц ерекшел iri: мол i мет isAty, белп салу, нндекстф мумкшдйсгер1 кен таракан жинакты электрондык ютапханалар жасау, тек сураныс бсйынша мал i мет беру (тираж деген угым болмайды), кашыктагы окырмандарга мэл1меттерд1 жылдам жетюзу.Электрондык почта - electronic mail (E-mail) — Пайдаланушылар арасында хабарламаларды жонелту. кабылдау жуйесц мунда компьютер хат-хабарларды сактау. тасымалдау кызметгерж жылдам орындайды. Мекеме жумыстарын автоматтандыру жуйесшщ непзп белпш осы электрондык почта курайды.MS WORD редакторы - кужатгарды жасау теру жэне карап шыгу, редакциялауга арналган Windows косымшасы. MS OFFICE пакепне юредк Стандартгы косымшаларына юретш карапайым нуктелж графикалык редактор.Windows файлдар диспетчер! (Диспетчер файлов) — файл жене каталогтармен жумыс ютеитш Windows 3.x жуйесшщ арнайы кызмет ететш программасы.Windows-деп терезе такырыбы (Заголовок окна в Windows) - бершген терезеде орындалатын программа такырыбы корсетшетж оныц ен жогаргы катары.Windows-тын стандартгы программалары - кунделигп ж у мыска кажета, колданбалы программалар.

400

ИНФОРМАТИКА ТЕРМИНДЕР1НЩ АРЫЛШЫНША - КАЗАКША С03Д1Г1

acccssory program комеюш программаларaccess катынас куру, катынасуadd косу, косындылауaddress адрес (компьютер жадындаги деректер адреЫ)address book адреепк кггапadapter адаптерairbrush аэрографalign option турапау режим) (тэрт1б0allocation орналастыру, улесп'руanchor Inin алуannex memory буферлш жадanswer жауап, реакцияapplication кол дану, пайдалануapplication program кол дан балы (кодеш) программаapplication software колданбалы программал ык жасакapply колдануarray массив (жиым)arrow key багыттауыш (тшсызыктары бар)

пернеauxiliary memory

всырткы жад

background color фоннын (реш)туаbackspace кайтару, сол жактагы сим волды

епиретш пернеbackup косалкы KouiipMe, дубль жасауbackplane арткы панель (жактау)bar ■пктортбурышbatch пакет (деете), будаbit бит, информацияны олш^ 6ipniriblack-and-white display ак-кара тусп дисплейblackboard жумыс аймагыblank босорынblink жыпыл ыктау (жанып-сону)bold карайтылган (карт)book кггапboot бастапкы жукпу, жукт(уbottom теменп, сонгыbox корап, жзцйкbranch бута к, кошу (ету)break (команданы, программаны) аткарулы токтатуbrowse карап шыгу, парактауbuffer буфер, аралык матмет жинактауыш

(косалкы, данскер жад)buffer write-through жалка жазган сайын машметп ouiipybug кателк (программадагы немесе курылгыдагы)built-in font кондырма кар in

401

bundled software стандартгы программалык жасак (жабдык)bus шина, шоксымbus network шиналык жергиикп жел1 (торап)button батырмаbypass айналу, айналып етуbyte

Qбайт (б1рнгше бит)

calculator компьютердщ есеп шыгаратын курылгысы, калькулятор

cascading menu каскад-меню (сатылы)cell жад уяшыгы, элемент, торcell range уялар (торлар) жиыныchange взгертуchannel канал (арна), байланыс арнасы,

акпаратгы к каналchart диаграмма, график, кесте, схема, картаcheck тексеру, бакылау, сап ыстыруcheckmark канатбелпcheckpoint бакылау HyicTecichip микросхемаclear тазарту, тазалауclear screen экран ды тазартуclick басу жэне ж1беру, шерту (тышканды)client пайдаланушы (компьютерде жумыс icremiH

адам)clipboard жуйел ж буферclock шыгару, корытындыл ау командасыclose жабуcollapse жасыру (файлдар диспетчер1нде)color эр турл1 тустер жиыныcolor eraser Typni тусп euiipriui (Paintbrush)color graphics adapter турл1 тусп графикалык адаптерcolumn батана, тзк жолcomma упрcompilier(турлэвдрпш)

транслятор (аударушы), компилятор

contents мазмуныcontrol bus баскару шинасыcopy кошфме, копируcover какпакcreate жасау, куру, ашуcut

DKecin алу, киып алу

date дата, кун-ай мерз1м1default унс13 KeniciM бсйынша (пайдаланылатын)delete алып тастау, ouiipydesktop безенд1ру, жумыс столыdesktop computer ынгайлы шагын компьютерdetection аныктау, тауып алуdeterminant аныкгауыш

402

diagram диаграмма, схема, графикdialog box сукбаттасу терезеаdimmed кемеск! бсйнелснгенdiskcopy дисюлерш копируdiskette дискета, iiinriiu дискdisplay корсету, дисплейdistribution тарату, epicreTydomain об лыс, аймак, интервал,

домен (жел iдеп компьютерлср тобы)double click ею рет шерту (тышканлы)download жукт^.япберуdraft алгашкы нус ка (жондслмеген)draft report алдын ала жетюзшген хабарdrive дискщозгагыш

driver драйвер (курылгыны баскару программасы)drop and drag алып барып калдырып кету (тышкан аркылы)

dynamic memory динамикалык шапшан жадЕ

edit тузету, редакциял ауeditor редактор, редактордын нускауыellipsis кеп нукте (метюдеп)

> enter деректерд1 енпзу, « уentry Kipyerase euiipy, жок кылуerror катеescape ету, е т т кету, шыгуexchange адресп ауыстыру, айырбасexecution аткару, орындауexit шыгуextension файл атынын кенейтиту1 (ripxcyi)extension module кецейту молулiextract белш тастау, тацдап алу

Ffail icrcH шыгу, жанылысу, акаулыкfailure булгау, акаулыкfalse жалганfield epic, зонаfigure файлfile directory файлдар каталогыfind табу (меню командасы)flags жалаушаларfolder бума

\ font Kapinfooters теменп такырыпfoot-notes сштемелерforce межбур етуfree space бос жад, жадтын бос кещстнлfrequency жишкfunction key функционалдык перне

403

gain кушейту, ocim, улкею, утуgameport ой ын портыget алуgo журу, oip нэрсеш бастауgrid (координаталык) торgroup

Hтоп,топтау

half жартыhandle аныктауышhandling ендсу, манипуляция (колмен жасау)head басы, такырып, сез басыheading такырып. сез басыhelp кемек (меню командасы)hidden жасырынhigh speed жогаргы жылдамдыкты, тез эрекет eTyniihighlight жарык беруhook шгек, шмекhook up

Iicon

устап алу, Inin экету

белпше, иконкаignore ескермеу, елемеу, OTKi3in ж^беруill-conditioned нашар ескершгенillegal instruction колдануга бол мантын командаimage образ, бейнеinterpreter интерпретатор, тусппктеметк программаinterruption узу, токтатуinvalid

Iдурыс емес

«Vjob тапсырмаjoystick джойстик (уршык)justify

Ктуралау

key кшт, пернеkeyboard пернелж, пернелер тактасыkeyword езекп (TyfiiHfli) созkill жою, алып тастауknowledge base 6miM базасы (конмасы)

label белп, идентификатор, белпл^, танбалауlandscape келдененlayout нус ка, орналастыру нускасыleft margin сол жак шелline сызык, катарlink байланыс, байланыс арнасыlink байланыстыру / байланыс (OLE)list TbiMlist box Ti3iMAep танабы, т!з!мlock тоскау ыл кою, ныкгауlogical disk логикалык диск

404

мmailmailboxmain programmarkmarkermaximizememorymenumenubarmessagemetermodemousemouse pointer move

Nnamenestnewnonormalization

Оobjectobject linking and embedding (OLE) onoption

option button output

Ppagepaintingpairpaperpastepathpicapickpicture

plug-in cardpointpointerpointing device

poppop-up program poputated data base

электрондык почтапочта xcouiiriнепзп программабелп, бслгнкупитанба салгыш, белгшеутшкенсйту, улкейту (жуйел1к мснюде)жад, жедел жадменю, мумкшдш, мурсатменю катарыхабарлама, сигналonnieyiui аспапрежим, тэртштышкан (тетж)курсор/ тышкан TeTiriHiH е!лтсмеЫ жылжыту (жуйелж мснюде)

ат, атау, аталу салужана (меню командасы) жок, емеснормалау, кал ыпка келттру

объект

объекттлердй байланыстырып енлзу 1ске косылган

м'гндетп емес параметр, вариант, тандау мумющип опция жалаушасыдерек шыгару, корытынды дсрек,нэтижелср

бетбояу. сырлаукос (exi бол!к)макала, жумыс, ка газыгыстырып <япзужол, сокпакпика (Kapin Typi)фрагмент, моттн 6oniriбейш (суреттеме), деректерд! тузету уш!иколланылатын калыпауыстырылатын. кондырма такшанукте, пункт, упрбагыттауыш, коре end шкурсорды орныктыру курылгысы(тышкан,трекбол, ланшет т.б.)nrepin шырару, стектен шыгаружандандырылатын программатолтырылган деректер базасы (коймасы)

405

portpowerpressprincipleprintprinterprivate data base probadilityproblem-oriented languge processing progamming system programprogram compatibility prompt

proofproportional fontprotectedpublic data basepulsepurgeput

Qqualityqueuequit

Rreadrearrangerecoveryrelationrenamereplaceresetrestorereturnright shiftroot directoryrounded boxrow

runS

safe mode

samplesavescalescratchpadscreen

порткуат, кабьтет, мумкщшкбасу (пернвнОереже, зац, аксиомабасып шыгарубаспа курылгысыжабык деректер базасы (ксймас ы)ыктималлыкмэселеге багытталган тшецдфпрограммалау жуйес1 программа, программалау программалык сэйкестипк

шакыру; жуйенщ жумыска дайындыгынын белпЙдэлелд^, тексеру пропоршюналды карт коргалганжал пы пайдалану деректер ксймасы импульс, пульсация, cory, flipum^ тазалаушыгару, корытындылау

сапа, 6epiiaijiiK, тембр, жогары сап алы кезек, кезектшк, кезектшк TbiMi шыгу

окукайта ретт^ (сурыптау) кал пына келпрукатынас, ара катынас, байланыс, тэуелдипк кайта атау, атьга езгерту ал мастыру, ауыстыру (меню командасы) кайта орнатумелшерш калпына келпру (жуйелж менюде) Kepi кайтару, оралу онгажылжыту тупю каталог (Ti36e)бурыштары жумырл анган пктертбурыш катар, жол; 6ip тузудщ бойында орналаскан нуктелерicKe косу, орындау (команданы)

программаны минимал ды конфн гурацияда(ен kinii курамдагы) жукт^ режимйтэрпб1тандап алу, елшеу, мысалсактау, жазу (меню командасы)шкапа, масштаб, маспггабтык сызгышалгашкыжазбаэкран, экранга шыгару

406

scrollscrollbarscroll boxselectionserversetsinglesizesnapshot soft error soft font soft keyboard software

solutionsortsoundblastersource

spacespoolstandard mode start

start menu programsstartup directorystatus barstoragestringswapsweepswitch

Ttabtabletangenttapetestingtext boxtimetitletitlebartitle bar texttoolbartoolboxtoolkittoolstop margintransformationtree

айналдыру, жылжыту карау сызгышы (лифт) жылжыма, сырганау ыш ipiicrey, селекция серверкою, орналастыру 6ip, жапп>1з « i , Monmepi, колем i лезде туЫртген сурет кайталанбайтьш кате енлзшетш картфункционалдык пернелер тактасыпрограммалык' жасак, программалыкжабдыктарnieuiiM, т е ш усурыптаукомпьютердш лыбыстык такшасы шыккан жер], бастап кы текст, бастап кы программаKeHicriK, облыс, ара кашыктык, интервал буфер, буферлж файл стандартты (калыпты) режим icKeKocy(Windows’98ecenTep ерклндеп батырма)старт менкннщ программапарыб а с т а у к атал оыкалып-куй (калып) катарые с т е са к т а й т ы и к у р ы л гы , ж а дк атар , ж о лауыстырутазалауа у ы с т ы р г ы ш , кигг

табуляция 6enrici, ceicipiy пернеа,к е с т с , с т ш д , п л а н ш е т п к с т о лжанама, тангенстаспа, лента, пленка, кабыкшат е с т и к у , т е к с е р ум а п н epici (а у м а г ы )у а к ы т , у а к ы т м е зп л 1т а к ы р ы пт е р е з е т а к ы р ы б ытакырып тскст1куралдар (инструментгер) панелйкуралдар жиынтыгыж а с а у ш ы п а к ет1курал-саимандару с т щ п ж а к ш е лт у р ленд ip yбутак тэр1зд1 схема

407

truety p e

Uu n d efin e du n d ou n itu n so r tedu n titledu p d a teu p p e r b o u n du p p er m e m o r y b lo c k s

Vv a lidv e c to r fo n ts v ie w

v irtu a l d e v ic e in ter fa ce v irtu a l m a c h in e v irtu a l m e m o r y v o id v o lu m e

Ww h ile lo o pw id e a r e a n e tw o r kw ild c a rdw ild c a r d sw in c h e s te r d r iv ew in d o ww in d o w b a c k g r o u n d w in d o w te x t w o r d le n g th w o r k s ta t io n w o r ld w id e w e b w r itew r ite error w r itin g

Yy e l l o w p a g e s y ie ld

Zz a p z e ro z o o m z o o m in z o o m o u t z o o m in g

акикатбасып а л у , е н п з у , т е р у

ан ы к тал м а га н (ф у н к ц и я ) э р е к е т п а л а с т а у (м е н ю к о м а н д а с ы )6 ip n iK , а г р е г а т , с а н , б л о к , т у ш н с у р ы п т а п м а г а н ф а й л д а р д ы ш ы г а р у p e a a w i ж а н а ф а й л ( а т а л м а г а н ) ж а н а р т уж о г а р г ы ш е к а р а

ж о г а р ы ж а д б л о г ы

мумкш болатын, дурыс векторлык Kapi пк о р с е т у , к а р а у , т у р , к е с ю н ,п р се к ц и я , коленкеЫв и р т у а л д ы к у р ы л т ы н ы н и н т ер ф ей с! в и р т у а л д ы м а ш и н а в и р т у а л д ы ж а д ы б о сколем, сыйымдыльпс, том, кггап

ж а л г а с т ы р у ш а р т ы б а р ц и к лж а л п ы т о р а па у ы с п а с и м в о лф а й л д а р а т т а р ы н ь щ н у с к а сы“ в и н ч е с т е р ” т е р ! з д 1 д н с к и м с ж и н а к г а г ы шт е р е з ет е р е з е T yci (р е ш ) т е р е з е т е к с пс е з у з ы н д ы г ы , р а зр я л т ы л ы к ж у м ы с с т а н ц и я сы елем д1К ж а т о р м е п ж а з у , ж а з ы п а л у ж а з ы л у к а т е я ж а з б а , к у ж а т , с т и л ь

с а р ы п а р а к т а р (а н ы к т а м а л ы к д е р е к т е р ) б е р у ( м э н ш ) , к а и т а р у (м ен 1 н )

omipinTacTayн о л , н о л д ж н у к т е , к о о р д н н а т а л а р б а с ы у л к е й т у ( б е й н е л ^ м а с ш т а б ы н ) а ш у , а й к а р а а ш ы п т а с т а у к ы с у , ж а б у а й к а р а а ш у

408

Оку куралы

Балапанов Ермек Казбекулы,

Бер1баев Бакыт Бер1байулы,

Дэулеткулов Алдияр Бексейггулы

ЖАЦА ИНФОРМАЦИЯЛЬЩ ТЕХНОЛОГИЯЛАР:

информатикадан 30 сабан;

Жалпы бш м беретш мектептщ жогаргы сыныптарына, техникумдарга, колледждерге жэне жогары оку

орындарыньщ теменп курс студенттерше арналган окулык

Yiuimui басыпым, жвнделт толыцтырылган

Бас редактор Т.О.Бекмагамбетова Редактор Б. Б. Kepi баев

Техникалык редактор F. Б.Мамырбек Корректор Т.О.Бекмагамбетова

Компьютерде T ep in , безещцрген F Б. Мам ырбек,А. Б. Дэулеткулов

“Жана технологи ялар институты” ЖШС-де компьютерде тершш, баспага дайындалды.

Алматы каласы, Шевченко K9ineci, 162-ж, 405 белме.BiniM жэне гылым министрлпшш 27.06.2003 ж. бершген

№ 14 лицензиясы Дизайнер! Ибадуллаев Темиргали С'ейшбекулы

Кдпыбы 84x108/32. Таралымы 5000 дана. Тапсырыс № 620.■ Ж Ш С РПБК "Двуip". 050009, Алматы каласы,

L 5 3 Гагарин дангылы, 93. Тел.: 269-40-35, 242-47-69, 42-07-90,E-mail: rpik-dauir8l@mail.ru, rpik-dauir2@mail.ru