6 65.04 К14 в

КАЗАКСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ Б1Л1М ЖЭНЕ ГЫЛЫМ МИНИСТРЛ1Г1

К. Д. Каймул

Ю цКАЗАХСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ

Б1Л1М ЖЭНЕ ГЫЛЫМ МИНИСТРЛ1Г1

К. Д. Каймулдинова

КА31РГ1 ДУНИЕ ГЕОГРАФИЯСЫОкулыц

К^азацстан Республикасы Быт жэне гылым M U H U cm pnizi бекткен

Алматы, 2011

0ОЖ 911 (075) КБЖ 26.8 я 7 К 21

niKip жазгандар:

г.г.д., профессор, М .Е. Белггбаев г.г.д., профессор Ш .М . Надыров

г.г.д., доцент Г.Н. H ycinoea

Каймулдинова К. Д.Ka3ipi i дуние географиясы: Окулык. - Алматы: 2011. - 312 6.

ISBN 978-601-280-282-5

«Ka3ipri дуние географиясы» пэшнщ интеграциялык мазмуны Ka3ipri замангы галамдык, макроэкономикалык проблемалардын географиялык аспектшерш карастыруымен аныкталады. Окулыкта Ka3ipri кездеп географиянын зерттеу эдктер1, елдер мен аймактарды окып-уйренудщ теориялык-колданбалы мэселелерц елдердщ типтер1, халыкаралык катынастар мен жаЬандану жагдайындагы элеуметпк, саяси жэне экономикалык процестердщ сипаты кероетшедк Окулык жогары оку орындарында география мамандыктары бойынша бшм алатын студенттерге арналган. Сонымен катар, бул окулыкты магис- транттар мен география пэншщ мугагпмдер1 косымша курал ретшде пайдалана алады.

ЭОЖ 911 (075) КБЖ 26. 8 я 7

атындагы ПМУ-д|Н академик С.Бейс

£ Т |* т < Д а г ы ГЫ ЛЫ М И

К1ТАЛХАНАГ> i1,2011

ISBN 978-601-280-282-5О КР Жогары оку орындарынын

кауымдастьн ы, 2011

ЦЫСКАРТУЛАР

АЭДИ - адам элеуетт дамуыньщ индекс!АСЕАН - Оцтустш-Шыгыс Азия мемлекеттершщ ассоциациясыЭБ - элемдж банкБАЭ - BipiioceH Араб Эм1рл1ктер1Б ¥ ¥ - Б1р1ккен ¥лттар ¥йымыБ¥¥ДБ - Б ¥ ¥ жанындагы Даму багдарламасы (орысша - ПРООН)ГАЖ - геоакпараттык жуйелерFTP - гылыми-техникалык революцияДС¥ - Дуниежузшш сауда уйымыДЭФ - Дуниежузшк экономикалык форумЕЕСА - Еуропалык еркш сауда ассоциациясыЕО - Еуропалык ОдакЕСЗ - Еркш сауда зонасыЕЭА - еркш экономикалык аймакЖЮ - жиынтык iuiKi ешмЖ ¥0 - жиынтык улттык ешмКО - Кедендж одакММУ - Мэскеу мемлекетпк университет!M0K - мемлекетаралык ецщрк кооперациясы НАФТА - Солтустш Америкалык ерюн сауда аймагы ОН - Ортак нарык СО - саяси одакСЭБ - сырткы экономикалык байланыстарТМД - Тэуелаз Мемлекеттер ДостастыгыТШИ - тшелей шетелдш инвестиция¥АБ — ултаралык б!рлест!ктер¥КД11¥ - ужымдьщ каушаздш туралы шарт уйымыХВК - Халыкаралык валюта корыХЕБ - Халыкаралык ецбек белЫ аХЖДБ - Халыкаралык жацгыру жэне даму банк!ШЫ¥ ♦+ Шанхай ынтымактастык уйымы ЭВО - экономикалык жэне валюталык одак

К1Р1СПЕ

“Ka3ipri дуние географиясы” курсы жогары децгейде маманданган географтарды дайындауда мацызды пэн болып табылады. Курстыц мазмуны Казакстан Республикасыныц 5В011600 - «география» мамандыгы бойынша Жалпыга б1рдей бипм стандартына сэйкес кeлeдi. Пэннщ мазмуны студенттердщ элеумеутш жэне экономикалык геогра­фия пэндершен алган бшмдерше непзделш, Ka3ipri замангы дуние географиясыныц мацызды мэселелерш камтиды.

Пэндц окытудын максаты студенттерге Ka3ipri дуниеде болып жаткан процестердщ географиялык acneicrmepi жайлы терец бшм 6epin, Ka3ipri замангы табиги, элеуметпк, саяси жэне экономикалык жагдайга географиялык ойлау тургысынан бага берудщ непзш калыптастыру болып табылады.

Осы максатка сэйкес, “Ka3ipri замангы география” оку курсыныц MiiweTTepi аныкталады:

1. Студёнттёрда Ka3ipri дуниеде болып жаткан экономикалык- географиялык кубылыстар мен процестердщ арасындагы себеп- салдарлык байланыстарды ажырата бшуге уйрету;

2. бщцрпш куштерд1 орналастыруда, халык коныстануы мен экономикалык ынтымактасу, жаЬандану жаг дайындагы Ka3ipri замангы географиялык зацдылыктарды аныктап, олардын ерекшел1ктерш айкындай бшуге уйрету;

3. Ka3ipri замангы экономикалык, элеуметок процестерге бага 6epin, болжам жасай бшуге уйрету.

«Ka3ipri дуние географиясы» пэн1н окыту нэтижес1нде студент:- Ka3ipri дуниедеп елдердщ даму багыттары мен ерекшелактерше

карай алуан турлшшн;- Халыкаралык экономикалык катынастардыц дамуындагы жана

багыттарды;- Дуниежузшш шаруашылыктыц галамдану сипаты мен оныц

Ka3ipri дуние географиясында Kepimc табуын 6uiyi кажет.- Ka3ipri замангы дерек кездер1мен жумыс icreyai;- Дуние жуз1 елдер1 бойынша алуан rrypiii акпаратты ецдеуда;- Белгш 6ip географиялык мэселе бойынша непздеме жасап, бол-

жауды мецгеру1 керек.

IБ0Л1М

ДУНИЕ ЖУ31НЩ КА31РГ1ГЕОГРАФИЯЛЬЩ БЕЙНЕС1

1-такырып. ДУНИЕ ЖУ31 ЕЛДЕРШЩ КД31РГ1 САЯСИ СИПАТЫ

1.1. Дуние жузшщ саяси картасыныц калыптасуы

Дуние жузшщ саяси картасы - дуние жуз1 елдерш, олардьщ баскару формалары мен мемлекетпк курылымын бейнелейтш географиялык карта. Саяси картада жаца тэуелаз мемлекеттердщ пайда болуы, олардыц мэртебесшщ 03repyi, мемлекеттердщ косылуы мен белшу1, егемендшн алуы немесе жогалтуы, мемлекеттердщ ауданыныц 03repicTepi, олардыц астаналарыныц ауысуы, мемлекеттер мен астаналар атаул арыныц 03repicrepi, мемлекет баскару улгшершщ e3repicTepi жэне т.б. басты саяси-географиялык езгерктер кершю табады

Саяси картадагы озгерютер сандыц (мемлекетке жаца жерлердщ косылуы, согыстар барысында жершен айрылуы немесе Kepicimiie жаца аумактарды косып алуы, мемлекетаралык келюдмдер непзшде жер улескшерш айырбастауы, мемлекеттердщ косылуы немесе болшу1, жэне т.б.) жэне сапальщ (елдщ егемендцтн алуы, баскару формасы мен мемлекет курылымыныц, мемлекетаралык одактардыц курылуы жэне т.б.) болуы мумкш. Ka3ipri кезде сандык езгерютер б1ртшдеп азайып, непзшен саяси картаныц салалык 03repicTepi журш жатыр.

Дуние жузшщ саяси картасы тарихи кезецдерде эртурл1 фактор- ларга байланысты удайы озгерюке тусть Дуние жузшщ каз1рп замангы саяси картасыныц калыптасуына катысты окигаларды шартты турде Жаца кезец (XVII гасырдан BipiHuii дуниежузшк согыска дешн) жэне Ец жаца кезец (Eipimni дуниежузшк согыстан каз1рг1 кезге дешн) деп атапатын ею дэу1рге топтастыруга болады.

Жаца кезец. Еуропалыктардыц Жаца Дуние мен EcKi Дуниенщ коптеген аумактарын камтыган отарлау эрекеттер1 XV гасьфда португалдардыц Солтуепк Африкадагы аса мацызды сауда жэне келйс катьшасы орталыктары болып табылатын Сеута жэне Мелилья капаларын жаулап алуынан басталган болатын. Еуропадагы жетекпп мемлекеттердщ жаца жерлерд1 болгсу1 жэне ыкпал ету аумактарын экономикалык, саяси жагынан баскару сипаты дуние жузшщ саяси картасыныц едэу1р ©згерюке тусуше алып кедщ. Осы ©згерютерге сэйкес, мемлекет курылымы мен оны баскарудыц жаца ynrinepi пайда болды. Алгашкы аса ipi метрополиялар (отар иеленупп мемлекеттер,

5

грекше “meter” - ана, “polis” - кала) болган Испания мен Португалияньщ катарын кешннен ¥лыбритания, Франция, Нидерланд, Германия толыктырды. Сонымен, Америка, Африка жэне Азияда отарлык аумактар, иел1ктер пайда болды. XX гасырдыц басына карай отарлык иелцсгер Африка жершщ 90%-ын, Азия аумагыныц 56%-ынан астамын, Америка жергащ 27%-ын алып жатты.

XIX гасырдыц басында Латын Америкасында басталган улт- азаттык козгалыс нэтижестде Эквадор (1809 ж), Колумбия (1810 ж), Венесуэла, Парагвай (1811 ж), Аргентина (1816 ж) жэне т.б. жана тэуелаз мемлекеттер калыптасты.

XIX гасырдыц аягы мен XX гасырдыц басында дуние жузшдеп жетекпп метрополиялар арасында ыкпал аймактары ушш куре с шиелешсе туст1. Соныц нэтижестде элемтц жаца саяси карта- сын калыптастырган Bipnnui дуниежузшк согыс басталды. Сотые мемлекетпк шекараларды кайта орнатып, отарларды кайта белгске салу максатынан келш туындады. 1914-1918 жылдар аралыгында болган бул согыста Антанта (Англия, Франция жэне Ресей) мен YnrriK одак (Германия, Аустрия-Венгрия, Италия) елдер i 6ip-6ipiHe карсы согысты. 1915 жылы Италия YuiTiK Одактан шыгып, Антантага косылды. Жал­пы алганда, Bipmnri дуниежузшк согыска 38 мемлекет (оныц 34-i Ан­танта жагында согысты) катыскан болатын.

Ей жана кезец. XX гасыр бойы дуние жузшде елдер саны удайы езгерюке тусн, бул ец алдымен адамзат тарихындагы ец ала- пат окигалар ретшде есте калган BipiHmi жэне Екшпп дуниежузшк согыстар нэтижестде болды. BipiHmi дуниежузшк согыстан соц саяси картаныц озгеруше ce6enmi болган ipi окигалар катарына мыналарды жаткызуга болады:

- 1917 жылгы Казан Temcepici нэтижестде Ресейде мемлекетпк курылым мен баскару жуйесшщ тубегеши ehrepyi;

1 Еуропанын орталык б ел и т камтып жаткан Аустрия-Венгрия монархиясыныц ыдырауы;

- TypiK мемлекет! непзшде калыптаскан Осман империясыныц ыдырауы;

- Германияда монархияныц кулатылуы жэне укшет басына фашистердш, келуц

- Еуропада мемлекетпк шекаралардыц езгеругДуние жузшщ саяси картасында Кецеспк социалиснк республи-

калар одагы (КСРО), Чехословакия, Ирландия, Исландия, Ватикан сиякты жаца мемлекеттер пайда болды. Сонымен катар, Финляндия, Польша, Балтык бойы елдер! вздертщ тэуелаздтн жариялады. Дэл осы кезецде Африкада тэуелс!з мемлекеттер катары (Египет, Эфиопия, Либерия, ОАР) санаулы гана болатын.

Дуние жузтщ Ka3ipri замангы саяси картасынын калыптасуына Ектий дуниежуз1лж согыс карсацы мен одан соц болган мацызды сая-6

си окигалар, XX гасырдыц 50-60-жылдарында Ecici жэне Жаца Дуниеде отарлык жуйенщ Kyftpeyi, 80-90-жылдарында социалиспк жуйенщ ыдырауына байланысты окигалары кпал erri.

1939-40 жылдары КСРО курамына Балтык бойы елдер1 мен керпцлес аудандар косып алынды, осыныц есебшен дуние жузшшщ ец улкен мемлекетшщ аумагы одан 9pi кецейе туст1. Екшпп дуниежузшш согыс барысында Польша, Югославия, Грекия аумактары кайта белюке Tycin, Германия Еуропаныц коптеген елдерш басып алган бо­латын. Согыстан соц, Потсдам конференциясыныц щепймше сэйкес, жецшюке ушыраган Германияныц Шыгыс Пруссия деп аталатын аймагы КСРО мен Польшага белшш бершдг Ал осындагы Клайпеда каласы (бурынгы Мемель) Литвага косылды. Кешннен, Кецес Одагы ыдыраганнан кешн тэуелаз Ресей Федерациясыныц шекараларын аныктау барысында Калининград облысы анклав аумак ретшде Поль­ша мен Литва аралыгында калып койды.

Екшпп Дуниежузипк согыстан кешн Италияныц, Югославияныц, Польша мен КСРО-ныц мемлекетпк шекаралары езгерш, саяси кар- тада жацадан Югославия Социалиспк федерациялык республика­сы (ЮСФР) калыптасты, ал бурынгы Германия орнында Германия Федерациялык республикасы (ГФР) мен Германия Демократиялык ре­спубликасы (ГДР) мемлекеттер1 пайда болды. Румыния, Болгария, Вен­грия, Финляндияныц согыска дешнп шекаралары калпына келнршдь Шыгыс Еуропада пайда болган социалиспк мемлекеттер б1ртутас социалиспк блокка 6ipiicri.

Азияда бул кезецде Индонезия мен Вьетнам (1945 ж), Филиппин (1946 ж), Ундютан (1947 ж), Бирма (каз1рп Мьянма), Цейлон (каз1рп Шри-Ланка) тэуелаздйтн алды. 1948 жылы Корея белшш, 38° с.е. бойымен журпзшген демаркациялык сызьщтыц солтуспгшде Корея Халык Демократиялык Республикасы (КХДР), ал оцтуспгшде Корея Республикасы пайда болды.

Б ¥ ¥ 1947 ж 29 карашасында кабылдаган шеш1мше сэйкес, Палестина аумагынан белшген жерде 1948 ж Израиль мемлекеп калыптасты. Деген- мен, бул шеппмге араб элем1 бастапкыда-ак карсы болды, бул аумактагы дши-саяси кактыгыстарды кушейте Tycri. Кейшп жылдары Израильдщ баскьшшы эрекеттерше тап болган Палестина ез жершщ едэу1р белптнен айрыльш калды. Сол себепп сан гасырлык тарихы бар Палестина мемлекеп каз1рп кезде мэртебес1 аныкгалмаган мемлекет деп саналады.

1949 жылы Азияныц алып мемлекеп - Кытайда мемлекеттш курьшымы езгерш, К^ытай Халык Республикасы жарияланды. XX гасырдыц 50-60-жьшдары Азия мен Африкадагы отарлык иел1ктердщ тэуелаздж алуымен байланысты саяси картада улкен езгерютер бол­ды. Жалпы алганда, Екшпп Дуниежузшк согыстан соц Азия, Африка, Америка, Мухит Аралдарында 101 ел саяси тэуелс1зджке кол жетюзд1, олардыц катарына Еуропадагы жаца тэуеле!з ел (Мальта) косылды.

7

Азияда Улыбритания мен Францияныц nejiiicrepi непзшде бдрнеше тэуелаз мемлекеттер (Мальдив аралдары, Камбоджа, Пэкстан Ислам Республикасы, Бангладеш, Сингапур, Кувейт жэне т.б.) пайда болды. Осы кезецде Африкада 40-ка жуык мемлекет тэуелиздйгш алды.

Отарлык жуйенщ куйреушщ шарыктау meri 1960 жыл болды. Та- рихта “Африка жылы” деген атка ие болган осы жылы Африканыц 17 eni тэуелыздйдн жариялады. Олардыц басым кепшинп француз иелшндеп жерлер (Камерун, Того, Малагаси Республикасы, Конго (бурынгы Француздык Конго), Дагомея, Жогаргы Вольта, Пщ Суйеп Жагалауы, Чад, Орталык Африка Республикасы, Габон, Мавритания, Нигер, Сенегал, Мали) болатын. Бул катарды Улыбритания отары болган Нигерия, сондай-ак Бельгия лык Конго, Сомали толыктырды.

Т эуелЫз мемлекеттер саныныц курт артуы 90-жыл дары социалиспк жуйенщ ыдырауы барысында байкадды. Бул кезде бурынгы Кецес Одагы 15 тэуел«з республикага (Армения, Эз1рбайжан, Беларусь, Гру­зия, Казакстан, Кыргызстан, Латвия, Литва, Молдова, Озбекстан, Ресей Федерациясы, Тэжпсстан, Туркмен стан, Украина, Эстония), Чехосло­вакия 2 мемлекетке (Чехия, Словакия) белшш кетп, ал Югославия социалиспк федерациялык республикасы орньщца 5 жаца мемлекет (Босния жэне Герцеговина, Македония, Словения, Хорватия, Сербия жэне Черногория) пайда болды.

1993 жылы Эфиопияныц Кызыл тещз жагалауында орналаскан про- винциясы - Эритрея тэуелЫздтн жариялады. 1994 жылы Мухит Арал- дарында Палау Республикасы пайда болды. Камбоджа мемлекетпк курылымын езгертш, конституциялык монархияга айналды. 1997 жыл­дан бастап, Заир Республикасы атауын езгертш, Конго Демократиялык Республикасы деп атала бастады. Осы жылы 99 жыл бойы Улыбритания отары болып келген Сянган (Гонконг) айрыкша эимшшш аудан ретшде Кытайдыц карамагына en i. Ал 1999 жылы португал отары Аомынь (Макао) Кытай курамына ендь

Дуние жузшщ саяси картасы XXI гасырда да езгергстерге тусть Бул езгерютер нэтижесшде 2002 ж Шыгыс Тимор тэуелтдагш алды, 2006 ж етюзшген букшхалыктык референдум непзшде Сербия жэне Черно­гория дербес мемлекеттер болып белшдь Непал 2008 ж букшхалыктык референдум нэтижесшде конституциялык монархиядан бас тартып, республикага айналды.

Ka3ipri кездеп саяси жагдай. Ka3ipri кезде эскери кактыгыстар алацы болып отырган аймактарга ец алдымен Африка, Азия жата­ды. Солтустщ Африкада укгметке карсы эртурл1 козгалыстардыц эрекеттер1 саяси жагдайды тураксыз етш отыр. Алжирде Ислам куткару майданы, Суданда оцтустш б0лiктeri тургындардыц ук1метке карсы эрекеттер1, Сомалиде мемлекетоц б1рнеше белнстерге бел1ну каупгн тугызатын узакка созылган азамат согысы жур1п жатыр. 2011 жылдыц басында араб элем1н (Египет, Тунис, Ливия, Бахрейн8

жэне т.б.) камтыган оппозицияльщ козгалыс халыкаралык децгейде алацдаушыльщ тудырды. Жалпы алганда, XX г 60-жылдарынан 6epi эскери кактыгыстар эсершен Африка жершде 10 млн астам адам курбан болды, халыкаралык жагдай ушыгып, б1рнеше рет Б ¥ ¥ уйымы араласуга мэжбур болды.

Оцтустш-Батыс Азиядагы араб-израиль жанжалы 50 жылдан астам жалгасьш келедь 1993 ж Израиль мен Палестинаны азат ету уйымы арасында басталган тшелей келюсездер аймакта бейбшшлш орнатуга жол салган болатын. Дегенмен, бул жанжалды бейб1т жагдайда толык шешивд деуге ani ертерек. Ек1 жактан да карулы кактыгыстарга ce6enuii болатын окигалар болып турады. 2003 ж бастап, АКШ бастамасымен Иракта «демократия орнату» npoueci журпзшп, С. Хусейн бастаган билш екшдер1 халыкаралык сот шеипм1мен жазаланды, 6ipaK елдеп жагдайды туракты деуге болмайды. Аймактагы жедел дамып келе жаткан мемлекеттщ 6ipi Иранныц ядрольщ каруга ие болтаны женшде ресми мэл1мдеме жасауы куштердщ арасалмагына айтарлыктай ыкпал erri.

Элемнщ алпауыт елдершщ 6ipi саналатын ¥цщстанда да iuiKi сая­си жагдай туракты емес. Уюмет узак жылдар бойы Ассам мен Каш­мир штатында жергш кй куштермен курес журпзуде, Джамму, Каш­мир пггаттары ушш Пэкстанмен шекаралык жагдай да тураксыз болыптур-

Оцтустш-Шыгыс Азияда эскери кактыгыстар Индонезияда, Филип- пинде, Мьянмада орын алган. Кей жагдайда булшшшдердщ эрекетшен жергинкп тургын халык кана емес, осы аймакка келетш туристер де зардап шегедь

Ka3ipri дуниедеп саяси жагдайдьщ тураксыздыгына эсер ететш тагы 6ip фактор - б1ркатар тэуелаз мемлекеттерде жергшкп куштердщ эрекеттер1 нэтижеанде егемещцгш талап етш отырган жеке аумактардьщ пайда болуы. Танылмаган мемлекеттер деп аталатын бул аумактар саны каз1р 12-ге жетп (оларга келеЫ такырыпта толыгырак токталатын боламыз).

Сонымен, XXI гасырдыц басында халыкаралык аренадагы сая­си куштердщ арасалмагы едэу1р езгеркке тусть Бул езгерютерге темендеп жагдайлар себеппп болды.

EipimuideH, узак уакыт бойы катарында онша улкен езгерютер бола коймаган элемдш кошбасшылар тобына социалистш даму жолындагы Кытай ендь Соцгы онжылдьщта жоспарлы экономиканы нарьщтьщ дамумен уштастыра бшген бул мемлекет жиынтык iuiKi ешмнщ жал­пы келем1 женшен уппнпп орынга шыкты. Кытай соцгы жылдары экономикасыныц даму каркыны женшен элемдш децгейде жетекпп орын алып отыр. Кытай курамына Сянганныц eHyi оныц валюта корын eKi есеге улгайтып, елдщ каржыльщ-инвестициялык, технологиялык мумкшшшктерш кецейте туей, элемдш саудадагы улесшщ артуы-

на алып келда. Каирп кезде Кытай ешмдерш элемнщ кез келген тукшршен, соныц ццшДё жогары дамыган елдерден кездеспруге бо­лады. Кундел1кп тутыну тауарларынан бастап, гылымга непзделсей жогары технологиялык ешмдерге дейш ёцдаретш Кытайда дуние жузщщ eui6ip елщде жок орасан зор енбек ресурстары шогырланган. Муныц барлыгы Кытайдыц элемдш экономикалык кещепкте гана емес, халыкаралык саяси аренада да жетекпй куштердщ 6ipiHe айна- луына себешш болды.

Ектшден, АКШ элемдш денгейде саяси жэне эскери устемднтн орнатуда. Элемнщ ец куатты мемлекеп жаца гасырда аса мацызды мемлекеттш муддеа ретшде жаца ыкпал аймактарын тацдап алу- да. Америка мудделер1 ушш мацызды аумактар катарына соцгы онжьшдыктарда Шыгыс Еуропа, Балтык мацы, Кавказ аймагы, Орталык Азия, Оцтустш-Батыс Азия елдер1 мен Ауганыстан, Ливия «косылды». Муддел1 аумактарда ез ыкпалын орнату максатында АКД1 кейде НАТО блогына енетщ эскери эрштестер1мен катар, халыкаралык децгейдеп уйымдарды да пайдаланатын болды.

YuiiHiuideH, тэуелаздшш алганнан кешнп мерз1мде саяси багдарында, экономикалык жэне элеуметпк дамуында келецаз окигалар орын алган Ресей Федерациясы соцгы жылдары эскери, экономикалык куатын арттьфу аркылы элемдш децгейдеп куатты держава мэртебесш кайтарып алды. Ka3ipri кезде халыкаралык саясат пен аймактык экономикада езшдш орны бар Ресей бурыныракта ез ыкпалын элс1ретш алган кершшес аумактарга катысты негурлым ба- тыл саясат устана бастады.

TepmimuideH, Еуропа елдершщ басым кепшшгш камтыган Еуропалык Одак шецбершде оган муше мемлекеттердщ экономикалык, элеуметтш-мэдени жэне саяси ынтымактастыгы жан-жакты дамып келедо Элемдш валютага айналган еуроныц америкалык доллармен бэсекелестшке тусу кабшеп халыкаралык экономикалык ахуалга гана емес, Еуроодак елдершщ дуние жузшдеп саяси орнына да eneyni ыкпал erri.

Eecmmiden, 60 жылдан астам тарихы бар, дуние жузшдеп елеуш эскери-саяси куш болып отырган НАТО блогыныц Шыгыска карай кецею! элемдш саясаттыц баска алпауыт куштершщ геосаяси позиция- ларына Kepi эсер erri.

Алтыншыдан, терроризмге карсы курестщ кушекн, бул 3cipece 2001 ж 11 кыркуйек окигаларынан кешн, Ресейдеп ipi террорист!®: эрекеттерден соц аса мацызды халыкаралык децгейдеп мэселеге ай­налды.

Жеттпйден, Солтустш Африкада, Таяу Шыгыс пен Парсы шыганагы елдершде саяси, элеуметпк жагдайдын ушыгуы нэтижесшде осы аумактарда халыкаралык децгейдеп саяси куштердщ бетпе-бет келу Kayni сакталуда.10

1.2 Дуние жузшщ саяси картасыньщ объектшер1

Дуние жузшщ Ka3ipri саяси картасыньщ объёкттерг катарына мемлекетпк мэртебеа реамделген жэне реамделмеген елдер мен аумактар жатады. Оларды басты 4 топка: 1) мемлекет мэртебеа ресщделген, халыкаралык децгейде танылган егемен (тэуелаз) мемле­кеттер; 2) мэртебеа аныкталмаган аумактар; 3) тэуелаздйгс танылмаган елдер; 4) дербес баскару мэртебесше ие болмаган тэуелд1 аумактар деп беледь Олар 6ip-6ipiHeH жершщ ауданы, халык саны, элеуметпк- экономикалык даму децгешне карай айырмашылык жасайды.

Тэуелаз мемлекеттер. Жалпы алганда, XX гасыр бойы тэуелаз мемлекеттер саны артып, керюшше, тэуелд1 аумактар саны азая туеп. Ka3ipri кезде дуние жуз1 бойынша 193 тэуелаз мемлекет бар (1-кесте, 1-сурет).

1-кесте. Дуние жузшдеп тэуелаз мемлекеттер, 2010 ж

Аймак, мемлекет саны

Мемлекеттер

1 2Еуропа(44) Австрия, Албания, Андорра, Беларусь, Бельгия, Болгария,

Босния жэне Герцеговина, Ватикан, Венгрия, Германия, Грекия, Дания, Ирландия, Исландия, Испания, Италия, Латвия, Литва, Лихтенштейн, Люксембург, Македония, Мальта, Молдова, Монако, Нидерланд, Норвегия, Поль­ша, Португалия, Ресей, Румыния, Сан-Марино, Сербия, Словакия, Словения, Украина, Улыбритания, Финлян­дия, Франция, Хорватия, Черногория, Чехия, Швейцария, Швеция, Эстония

Азия(47) Армения, Ауганстан, «Щрбайжан, Бангладеш, Бахрейн, Бруней, Бутан, Вьетнам, Грузия, Жапония, Израиль, Индо­незия, Иордания, Ирак, Иран, Йемен, Казакстан, Камбод­жа, Катар, Кипр, Кыргызстан, Кытай, Корея Республика­сы, Корея Халык-Демократиялык Республикасы (КХДР), Кувейт, Лаос, Ливан, Малайзия, Мальдив, Монголия, Мьянма, Непал, Б1ршкен Араб ©Шршктер} (БАЭ), Оман, Озбекстан, Пэкютан, Сауд Арабиясы, Сингапур, Сирия, Тэжпсстан, Таиланд, Туржменстан, Туркия, Ундастан, Фи­липпин, Шри-Ланка, Шыгыс Тимор.

Африка (53) Алжир, Ангола, Бенин, Ботсвана, Буркина-Фасо, Бурунди, Габон, Гамбия, Гана, Гвинея, Гвинея-Бисау, Джибути, Еги­пет, Замбия, Зимбабве, Кабо-Верде, Камерун, Кения, Ко­мор, Конго ДР, Конго, Кот-д’Ивуар, Лесото, Либерия, Ли­вия, Маврикий, Мавритания, Мадагаскар, Малави, Мали,

1 2 'Марокко, Мозамбик, Намибия, Нигер, Нигерия, Оцтуспк Африка Республикасы (ОАР), Орталык Африка Республи­касы, Руанда, Сан-Томе жэне Принсипи, Свазиленд, Сей- шель Аралдары, Сенегал, Сомали, Судан, Сьерра-Леоне, Танзания, Того, Тунис; Уганда, Чад, Экваторлык Гвинея, Эритрея, Эфиопия.

Солтуспк Аме­рика (2)

Америка Курама Штаттары (АКД1), Канада

Латын Амери- касы (33)

Антигуа мен Барбуца, Багам Аралдары, Барбадос, Арген­тина, Белиз, Боливия, Бразилия, Венесуэла, Гаити, Гайана, Гватемала, Гондурас, Гренада, Доминика, Доминикан Ре­спубликасы, Колумбия, Коста-Рика, Куба, Мексика, Ника­рагуа, Панама, Парагвай, Перу, Сальвадор, Сент-Винсент жэне Гренадин, Сент-Китс жэне Невис, Сент-Люсия, Су­ринам, Тринидад жэне Тобаго, Уругвай, Чили, Эквадор, Ямайка

Аустралия, Му­хит Аралдары (14)

Аустралия, Вануату, Кирибати, Маршалл Аралдары, Науру, Жаца Зеландия, Палау, Папуа-Жаца Гвинея, Са­моа, Сулеймен Аралдары, Тонга, Тувалу, Микронезия Федерациялык Штаттары, Фиджи

о-1900жыл 1947 жыл 2010 жыл

ШЕуропа 24 31 44О Азия 9 13 47Ш Африка 4 з 34О Америка го гг 39■ Аустралия жене Мухит

Аралдары0 г

1-сурет. Дуние жуз1нде(1 тэуелаз мемлекеттер саныныц взгеруi

Тэуелйз мемлекеттер санын аныктауда мемлекетпц EipiioceH Улттар Уйымына мушелт мацызды багдар бола алады. Ka3ipri кезде бул халыкаралык уйымныц курам ында 193 мемлекет бар (2-сурет).

12

250 -I

1945 ж 1949 ж 1959ж 1969ж 1979ж 1989 ж 2000 ж 2010ж

2-сурет. Б¥¥-на муше мемлекеттер саныныц e3repyi

Дуние жузшщ халыкаралык; децгейде танылган тэуелаз мемлекетгерш мемлекетп баскару формасы бойынша монархиялар мен республикаларга белед1.

Монархиялар мемлекетп баскарудьщ ете ежелп ynrici болып та­былады, мыс ал рейнде Ежелп Рим империясын алуга болады. Монар­хия жагдайында жогары еюмет билпт бшшеп атадан балага мирас erin алган билеушшщ (император, король, герцог, князь, султан жэне т.б.) колында шогырланган. Ocipece орта гасырларда монархиялар саны артты, каз1рдщ езшде олар сакталып калган. Дуние жузщце Ka3ipri кезде 29 монархия бар. Олардыц барлыгы дерлйс Ecxi Дуниеде (Азияда- 13, Еуропада - 12, Африкада - 3), тек 6ipeyi гана Мухит Аралдарын- да (Тонга Корольдпт) орналаскан. Олардыц арасында 18 корольдш, 3 эм1рЛгк, 3 княздш, 2 султанат, 1 папалык кала-мемлекет, 1 герцоггык, 1 империя бар (А цосымша).

Эдетге монархтыц бил1п ем1ршщ акырына дешн болады, 6ipaK БАЭ мен Малайзияда монархтарды бес жылдык мерз1мге сайлайды. Монархиялык бил iK ескшщ саркыншагы сиякты кершгетмен, тарихта республикадан монархиялык баскаруга кайта оралу окигалары (1975 ж Испанияда, 1993 ж Камбоджада) болган. KepiciHme, 2008 ж 240 жылдык тарихы бар Непал монархиясы халыктыц калауымен республикалык баскаруга Kenrri.

Монархиялардыц басым Kemnmiri конституциялык болып та- былады. Конституциялык монархия жагдайында монархтыц билп4 мемлекетпк конституциямен шектелген. Монархтар “патшалык ететш, б1рак баскармайтын”, тек улттыц рэм1з1 ретшде сан гасырлык дэстурд1 жалгастырып келе жаткан мундай мемлекеттер катарында жогары дамыган елдермен (Улыбритания, Норвегия, Швеция, Дания, Бельгия, Нидерланд, Жапония) катар, мешеу елдер де бар.

13

Улыбританияны конституциялык монархияныц нагыз ytirici деуге болады. Королева парламент™ тарату, премьер-министрд! орнынан алу, ракымшылык жасау, мараптаттау кукыгына ие, парламент кабылдаган зандарды бекиседь Дегенмен королева барлык кадамдарында парламент пен укшеттлс кецестерше немесе шелпмдерше суйенедг Монархиялык билш рэм1здетн Ka3ipri замангы британ когамында накты керуге болады. Фунт стерлинг корольдш монета сарайында басылады, елде корольдш пошта кызмет етед!, ресми салтанаттарда «Кудайым, королеваны сакта» энураны орындалады. Мемлекет бюджетшен королева отбасына арнайы каржы белшедг

Монархиялардыц тагы 6ip Typi - абсолютпк монархиялар. Монарх билтне шектеу койылмайтын мундай монархиялар саны кеп емес, олар Азияда (БАЭ, Бахрейн, Катар, Кувейт, Оман) орналаскан. Бул мемлекеттерде сайланатын парламент мулде жок, аткарушы билле монархтыц толык баскаруында болады. Мемлекетп баскарудын мундай yrcrici репнде Оман султанатын мысалга келпруге болады. Оман султанатын 1970 жылдан 6epi Кабус бен Саид баскарып келедг Мемлекет баеншеы болумен катар, султан премьер-министрдщ, сырткы icTep, корганые, каржы министрлершщ, карулы куштердщ бас колбасшысы кызметтерш коса аткарады. Бул мемлекетте конституция жок.

Абсолюта монархиялардыц айрыкша Typi - теократтык монархия. Теократтык (грекше “теос” - кудай, “кратос” - билле) монархияларда мемлекет басп1ысы дшбасы кызметш де аткарады. Мундай мемлекет- тер катарына Бруней султанаты, Сауд Арабиясы жэне Ватикан жата­ды.

Дуние жузшдеп тэуелаз мемлекеттердщ басым кепшийп респу­блика (латынша “res publica” - когамдык ic) болып табылады. Алгашкы республикалар Еуропадагы буржуазиялык тецкерютер нэтижесшде пайда болды. Отарлык жуйе ыдыраганнан кешн тэуелс1зд1пн алган мемлекеттер басым турде респуликалык баскару улпеш таццап алган болатын. Мысалы, Америка дуние беллгшдеп мемлекеттерд1ц барлыгы бфдей осы жолды тандаган, ал Африкадагы республикалар саны 50. Ka3ipri кезде букш элем бойынша 164 тэуелоз мемлекет республика болып табылады.

Республика жагдайында зац шыгаратын ец жогары екшет билш сайланатын екшетт1 органныц (парламент) колында, ал мемлекет басшысын ел халкы 63i сайлайды. Республикалар президентпк жэне парламентпк деп белшед1. Элем бойынша жалпы саны 100-ден асатын ирезиденттлс республикаларда (АКШ, Франция, Аргентина, Бразилия жэне т.б.) президент мемлекет басшысы болумен катар, уюмет басшы- сы кызмет1н аткарады. Ал парламентпк республикаларда аткарушы билле кызмет1н президент тагайындаган премьер-министр аткарады. Казакстан Республикасына да баскарудын осы формасы тэн.14

Кез келген елдщ мемлекетпк курылымын эк1мшйпк-аумактык курылымы да снпаттайды. Эюмшшк-аумактьщ курылымньщ неНзп ею ynrici бар: унитарлы (латынша “unitas” - б1рлйс) жэне федерациялъщ (“foederatio” — одак, б1рлестнс).

Унитарлы мемлекеттерде эюмшшк-аумакгык 6ipnncrep тшелей орталык уюметке багынады, ортак зац жузеге асырылады. Унитарлы мемлекеттер катарына Италия, Франция сиякты республикалармен катар, Жапония, Улыбритания тэр1зд1 конституциялык монархиялар да бар.

Федерациялык мемлекет жагдайында оныц курамына енетш феде­рация мушелершщ белгш6ip саяси, экономикалык дербестт болады. 2010 ж дуние жуй бойынша 24 федерация болды, олардыц кепшшгшщ атаулары федерация екендишен хабар берш тур (2 - кесте).

2-кесте. Дуние жузшдеп федерациялык мемлекеттер

Аймактар МемлекеттерЕуропа Аустрия Республикасы, Бельгия Корольдш, Германия

Федерациялъщ Республикасы, Ресей Федерациясы, Сер­бия, Швейцария Конфедерациясы

Азия EipiioceH Араб QMipniri (БАЭ), Малайзия, Мьянма Одагы, Пэкстан Ислам Республикасы, Yщцстан Республикасы

Америка Америка К¥Рама Штаттары, Аргентина Республикасы, Бразилия Федерациялык Республикасы, Венесуэла Республикасы, Канада, Мексика К¥Рама Штаттары, Сент-Китс жэне Невис федерациясы

Африка Комор аралдары Федерациялык Ислам Республикасы, Оцтустш Африка Республикасы, Нигерия Федерациялык Республикасы, Эфиопия Федерациялык Демократиялык Республикасы

Аустралия мен Мухит Аралдары

Микронезия федерациялык Штаттары, Аустралия Одагы.

Б1рыцгай (федералдык) зацдарымен жэне баскару органдарымен, ортак эскермен катар, федерация мушелершде мемлекетпк бшпктщ барлык белгшер1 (ту, энуран, конституция, парламент, аткарушы бшпк жуйес1) бар. Федерациялы мемлекеттерде парламент эдетте ею палата- дан турады: 6ipeyi федерация субьектшершщ еюлеттшНн жузеге асы- рады. Мысалы, АКДП конгресшдеп сенат осьгадай кызмет аткарады. Америкалыктар жалпы федералдык зацдармен катар, ездер1 туратын штаттыц зацдарына да багынуы тшс.

Швейцария ресми турде Конфедерация деп аталады. Конфедераци- яны эдетте федерациялык курылымныц 6 ip T y p i ретшде карастырады,

15

мунда мемлекетп курайтын Gipniinrep кукыктык жагынан дербес мем­лекеттер сиякты болады. Швейцария кантондары осындай дербесшкке ие болганына карамастан, б1ртутастыгын сактап отыр.

Федерациялардыц эюмшшк курылымдары республ икал ар, провин- циялар, штаттар, жерлер жэне т.б. турде болуы мумкш. Белгш географ И.И. Пирожник тарихи-географиялык ерекшедпстерше, мемлекетп баскару сипатына байланысты федерациялардыц бфнеше типтерш ажыратады:

1) Батысеуропалъщ тип: курамдас белштершщ узак жылдык езш-ез1 баскару немесе тэуелсв даму дэстурлер1 бар, саяси жэне этностык сэйкестйстершщ туракты арасалмагы калыптаскан, байыргы батысеуропалык демократиялык сипаттагы елдер. Олардыц тутастыгы кейбгршде (Бельгия, Швейцария) халыктыц улттык курамымен байланыскан болса, кейб1реу1нде (Германия, Австрия) байланыспаган.

2) Солтусттамерикалыц тип: либералды демократия куру ба- рысында «теменнен бастап курылган» агылшын тшда «коныс ауда- рушылар федерациялары». Бул топка АКД1, Канада жэне Аустра- лия Одагы жатады. Мунда федерацияныц калыптасуы этностык жэне баска элеуметтйс-мэдени айырмашылыктармен байланысты емес болды, мемлекет билш жергшкп баскаруды кушейту есебшен орталыктандырылмаган (децентрализация) сипат алды, саяси жагдай салыстырмалы турде туракты.

3) Латынамерикалъщ тип: Испания жэне Португалия отарларыныц ыдырауы нэтижестде «жогарыдан бастап курылган» байыргы «коныс аударушылар федерациялары». Бул типтеп мемлекеттерде (Ар­гентина, Бразилия, Венесуэла, Мексика) этностык айырмашылык; айкын емес, ассиметриялык тэн, федерация субъектшершщ саны кеп жэне мемлекеттш билш жогары децгейде орталыктандырылган. Аймактарыныц кеп болуы, ассиметриялык сипаты байыргы штат- тарды белу немесе жаца игершген аудандарды калыптастыру аркылы жаца субъект1аерд1 уйымдастыруга ce6enuii болады.

4) Афроазияльщ тип: innci курылымы бйркелм емес, 6ip ортальщтан багындырылатын, «жогарыдан бастап курылган» жас федерациялар. Буларда бурыннан келе жаткан байыргы федералдык курылымдар мен этностык непзде жанадан калыптаскан субъекплер арасында езара KeniciM бар, кeйбipeyлepiндe авторитарлык билш орын алган. (Ундютан, Малайзия, БА0, ОАР). Осы ретте осы типке жататын, 6ipaK отарлык кезецнен кейхн калыптаскан жас, тураксыз авторитарлык режимдерд1 (Нигерия, Эфиопия, Пэкстан, Мьянма) де атап етуге болады.

5) Отарлъщтан кешн цалыптасцан, аралдъщ федерациялар muni: афроазиялык типке ете уксас, отарлык империялардыц ыдырауынан кейш, мандаттык аумактарга тэуелйздйс беру нэтижестде калыптаскан жас федерациялар (Микронезия Федерациялык Штаттары).16

6) Социалиста кезецнен кешн цалыптасцан тип: социалиспк дэу1рдщ элементтер1 сакталган, либералдьщ демократия ене бастаган, ifflKi этностык жэне элеуметтш-экономикалык айырмашыльщтары бар, кеп ултты, баскарылуы улттык-аумакгык автономия сипатындагы фе- дерациялар (Ресей Федерациясы, Сербия).

Саяси картада федерациялы мемлекеттер непзшен улттъщ- этностьщ ерекшелттёрге (Ресей Федерациясы, ¥нд!стан, Ниге­рия жэне т.б.) немесе мемлекеттш калыптасу барысындагы тарихи- географияльщ факторларга (АКШ, Канада, Бразилия) байланысты пайда болды.

Федерациялык мемлекетгерде кеп жагдайда астана елдщ ipi каласы болмауы мумкш. АКШ астанасы Вашингтон, Канададагы От­тава, Бразилиядагы Бразилиа, Аустралиядагы Канберра, Пэкстандагы Исламабад, Нигериядагы Абуджа жэне т.б. бутан мысал бола алады. Кей жагдайда астаналык кызметп бейресми турде елдщ eKi каласы «белюуЬ> мумкш: ОАР-да Претория мен Кейптаун, ГФР-да Берлин мен Бонн.

Саяси картаныц баска объектшерь K,a3ipri кезде эртурл1 дерек кездер1 непзшде, дуние жузшщ саяси картасында тэуелс1з мемлекет- терден баска, 2 мэртебеа 6enrici3 мемлекет, 12 танылмаган мемлекет бар. Сонымен катар, элемде 62 тэуедщ аумак бар деп есептелшед1 (Э цосымша).

Дуние жузшщ саяси картасындагы мэртебеа анъщталмаган аумацтар Палестина (жартылай Израиль басып алган) мен Батые Са­хара (Марокконыц аумактык келкпеушшп бар) болып табылады.

Танылмаган мемлекеттер деп олардыц тэуелазднтн дуние жузшщ кептеген мемлекеттер! танымаган елдер аталады. Олардыц саны Ka3ipri кезде 12 болып отыр:

1. Абхазия (Кептеген мемлекеттер оны Грузияныц 6ip белйт репнде карастырады)

2. Вазиристан (ресми турде — Пэкстанныц белш)3. Галмудуг (ресми турде —Сомалидщ белйт)4. Косово (Кептеген мемлекеттер оны Сербияныц 6ip белш репнде

карастырады)5. Таулы-Карабах Республикасы (Кептеген мемлекеттер оны

Эз1рбайжанныц 6ip белш ретшде карастырады)6. Приднестровье (Кептеген мемлекеттер оны Молдавияныц 6ip

бел iri репнде карастырады) /^ / / / ^ ,7. Пунтленд (ресми турде—Сомапйдщ белш) ( J2- -8. Солтуспк Кипр TypiK Республикасы (Кептеген мемлекеттер оны

Кипрдщ 6ip белит репнде карас^ИрЦДММ111 =• ^9. Сомалиленд (ресми турде!— CpMaJfflSffi^Sfflftri)10. Тайвань (Кептеген мевдщщэд^ >щ 6ip белш

атындагы шльши

К1ТАПХАНАО

репнде карастырады)17

11. Тамил-Илам (ресми турде Шри-Ланканыц белщ болып есептелещ)

12. Оцтустйс Осетия (Кептеген мемлекеттер оны Грузияньщ 6ip белш ретшде карастырады)

Танылмаган мемлекеттердщ 6ipi - Солтустпе Кипр Турш Республи­касы. Ол 1983 жылы Кипр аралынын солтусигднде жарияланган бола­тын, аралдыц 36%-ын альш жатыр, 200 мындай адам турады. Астанасы ретшде Лефкоса каласы (Никосняньщ солтустш б ел т ) жарияланган (.3-сурет).

3-сурет. Белшген Никосия (http://cor.edu.27.ru бойынша^

Мемлекетпц ею б е л т арасындагы келюсездер Б ¥ ¥ катысуымен журпзшуде. Б ¥ ¥ б1ртутас мемлекеттщ сакталуы жэне кауымдастыктардыц саяси тецдщн камтамасыз ету саясатын устануда. 2004 ж Кипр Еуропалык Одакка етер алдында 6ipiry туралы рефе­рендум етюзшген болатын, оныц корытындысы бойынша ел халкы б1ртутас мемлекет болуга карсы дауыс бердь

Тэуелдг аумацтар - тэуелоздйш алмаган, 6ipaK елге тэн барлык сипаты (белгшенген аумагы, шекаралары, тургын халкы жэне т.б.) бар аумактар. Жалпы “аумак” деген термин егеменднт жок жерлер- ге; аз игершген аудандарга; мэртебеа белпсЬ жерлерге катысты колданылады. Олардын толык Ti3iMi Э цосъшшада бершген.

Мемлекетпк одактар. Кдарп дуниеде тэуелЫз мемлекеттердщ ез ерюмен курган одактары бар. Солардыц 6ipi - ¥лттар Bipnecmiei (Commonwealth of Nations). «¥лтгар Bipneciiri» терминш алгаш рет 1884 ж британ премьер-министр! Лорд Розберри енпзген болатын. 1887 ж Лондонда Heri3i каланган бул уйымныц жаца саясаты негурлым дамыган отарларга автономиялык мемлекет мэртебесш (доминион) 6epin, жаца Британ империясын куруга багытталган болатын. Осы кезецде домини­он мэртебесш Канада, Аустралия Одагы, Жаца Зеландия, Оцтустж Аф­рика Одагы, Доминион Ньюфаундленд жэне Ирландия алды. Biprinaen Б|рлестш курамындагы мемлекеттер саны арта берд!.18

Б1рлестш курамы б1рнеше рет езгер!ске тускен. K^aaipri кезде ол жалпы ауданы 30 млн км2 аумакты камтып жаткан, халык саны 1,3 млрд жуык 54 мемлекеттен турады. Олардьщ Шанце 16 мемлекет ресми турде «Б1рлестш курамындагы мемлекет» деп аталады. Бул мемлекеттердщ эркайсысы Улыбритания королевасын мемлекет басшысы ретшде та- ниды. Олардын катарында Канада, Аустралия Одагы сиякты дамыган елдер де бар.

Екшпп дуниежузшк согыстан соц Францияныц кейб1р бурынгы отарлары (Латын Америкасындагы Мартиника, Гваделупа, Гвиа­на, Африкадагы Реюньон) шалгай департаменттер мэртебесш алды. Францияныц Heri3ri аумагындагы департаменттер сиякты оларда да аткару билш (префектуралар) мен жергшкп езш-ез1 баскару орган- дары кызмет етед1. Булардан баска Мухит Аралдарында Жаца Каледо­ния, Француз Полинезиясы Франция курамындагы шалгай аумактар деп есептеледь Гарыштык жэне ядрольщ держава болып есептелетш Францияныц зиянды объектшер1 осы аумактарда (Куру гарыш айлагы Гвианада, ядролык сынак полигоны - Француз Полинезиясында) орналастырылган. Полинезиядагы Муруроа атолындагы полигонда Франция 1966 жэне 1996 жылдар аралыгында 181 сынак журпзш, Ka3ipri кезде мораторий жариялаган.

1991 ж желтоксан айында элемде тагы 6ip мемлекеттер одагы пай­да болды: Кецес Одагы ыдыраганнан кешн тэуелЫздиш жариялаган 12 мемлекет (Балтьщ бойы республикаларынан баскасы) Тэуелс1з Мемлекеттер Достастыгы (ТМД) деп аталган осы уйымга енген бола­тын. 2009 ж Грузия ез ерюмен Достастьщ курамынан шьщты. Бул одак шецбершде экономикалык, мэдени, эскери карым-катынастар дамып, б1рыцгай кедендпе саясат устану багытында ынтымактастык орнауда.

Тацырып бойынша жетекшi угымдар

Дуние жузшщ саяси картасыньщ езгермел1 сипаты; дуние жузшщ саяси картасыньщ непзп калыптасу кезецдерц саяси картаны езгертетш факторлар; саяси картада болатын озгерютердщ турлерц дуние жузшщ Ka3ipri саяси кар- тасы; тэуелаз мемлекет; тэуелде аумактар; республикалар (президенттш жэне парламенттш); монархиялар (абсолютп, теократиялык, конституциялык); федерациялык жэне унитарлы мемлекеттер; мемлекетпк одактар.

Мэттде кездесетт географиялык, атаулар mh'mi

Солтуспк Африка, Сеута, Мелилья, Еуропа, Испания, Португалия, ¥лыбритания, Франция, Нидерланд, Германия, Америка, Африка, Азия, Ла­тын Америкасы, Эквадор, Колумбия, Венесуэла, Парагвай, Аргентина, Англия, Италия, Ресей Федерациясы, Чехословакия, Ирландия, Исландия, Ватикан, Финляндия, Польша, Египет, Эфиопия, Либерия, ОАР, Польша, Югославия, Грекия, Шыгыс Пруссия, Клайпеда, Литва, Румыния, Болгария, Венгрия, Фин-

19

лян дня, Шыгыс Еуропа, Индонезия, Вьетнам, Филиппин, Ущцстаи, Бирма (Мьянма), Цейлон (Шри-Ланка), Корея Халык Демократиялык Республикасы, Корея Республикасы, Палестина, Израиль, Кытай Халык Республикасы Мухит Аралдары, Мальта, Мальдив аралдары, Камбоджа, Пэкстан Ислам Республи­касы, Бангладеш, Сингапур, Кувейт, Камерун, Того, Малагаси Республикасы, Конго, Дагомея, Жогаргы Вольта, Пш Cyfleri Жагалауы, Чад, Орталык Афри­ка Республикасы, Габон, Мавритания, Нигер, Сенегал, Мали, Нигерия, Сома­ли Армения, @з1рбайжан, Беларусь, Грузия, Казакстан, Кыргызстан, Латвия, Молдова, Озбекстан, Тэжжстан, Туршменстан; Украина, Эстония, Чехия, Сло­вакия, Босния жэне Герцеговина, Македония, Словения, Хорватия, Сербия, Черногория, Эритрея, Палау Республикасы, Конго Демократиялык Республи­касы, Сянган, Аомынь, Непал, Ирак, Иран, Ассам, Кашмир, Кавказ аймагы. Орталык Азия, Оцтустш-Батыс Азия, Ливия, Таяу Шыгыс, Тонга Корояьдап, Испания, Норвегия, Швеция, Дания, Бельгия, Жапония, БАЭ, Бахрейн, Катар, Оман, Бразилия, AKJII, Аустралия Одагы, Венесуэла, Мексика, Микронезия Федерациялык Штаттары, Нигерия, Вашингтон, Оттава, Бразилиа, Канберра, Исламабад, Абуджа, Претория, Кейптаун, Берлин, Бонн, Батые Сахара жэне танылмаган мемлекеттер (барлыгы 12), Мартиника, Гваделупа, Гвиана, Рею­ньон, Жаца Каледония, Француз Полинезиясы, Муруроа атолы.

Тацырып бойынша бацылау сурацтары

1. Саяси карта объектшерш топтастырудагы басты принцип кандай?2. Дуние жузшде, 3cipece бурынгы отарлану аймактарында республи-

калардыц басым болуы неяйктён?3. Монар.хиялык баскарудын келешеп кандай? Жауаптарыцызды негтэдеуге

тырысыныздар.4. Федерациялык курылымнын колайлы жэне колайсыз жактарын

атацыздар5. «Танылмаган мемлекет» жэне «мэртебес1 аныкталмаган аумак»

угымдарыныц басты айырмашылыктары кандай?6. Социалиспк кезеннен кешн калыптаскан федерацияларга кандай

ерекшелцегер тэн? Болашакта олардын катары артуы мумкш бе?7. Ka3ipri дуниеде мемлекетпк одактардын даму болашагы кандай?8. Дуние жузшщ Ka3ipri саяси картасында соцгы жылдары кандай сандык

0згер1стер болды?9. Дуние жузшщ каздрп саяси картасында соцгы жылдары кандай салалык

езгер1стер болды?10. Саяси картаныц ёзгеруше кандай факторлар эсер етед!?11. Саяси картаныц езгеруше мемлекет шщдеп саяси жагдай калай эсер

етед1?12. Халыкаралык аренадагы саяси кушгердщ арасалмагынын e3repyi деген

не?13. Мемлекеттщ жэне оган кершшес аумактардын экономикалык даму

децгеш онын геосаяси жагдайына ыкпал ете ме?14. Болашакта дуние жузшщ саяси картасында кандай езгер1стер болуы

мумкш?

20

1. Гладкий Ю.Н., Сухорукое В.Д. Общая экономическая и социальная гео­графия зарубежных стран: учебник для студ. высш. пед.учеб. заведений.- М.: Издательский центр «Академия», 2006. - 448 с.

2. Кусков А.С., Понукалина О.В. Социально-экономическая и политическая география мира и России: учебно-справочное пособие. - М.: КНОРУС, 2005. - 272 с.

3. Максаковский В.П. Географическая картина мира. Кн.1 4-е изд., испр. и доп. - М.: Дрофа, 2008. - 495 с.

4. Петрова Н.Н. География (современный мир): Учебник. - 2-е изд. - М.: ФОРУМ: ИНФРА-М, 2007. - 224 с.

5. Пирожник И.И. Геополитика в современном мире: учеб. Пособие. - Минск: ТетраСистемс, 2008. - 272 с.

6. Томас Э. Шерер и др. Страны мира /пер. с англ. яз. А.Г. Зарубиной. - М.: Астрель, 2010.-351 с.

7. http://www.un.org/ru - Б ¥ ¥ ресми сайты (орыс тшнде).8. http://www.stranas.ru/ - дуние жуз1 елдер1 туралы сайт.9. http://www.stranimir.com - дуние жуз1 елдерi туралы арнайы сайт.10. http://ru-word.net/ - дуние жуз1 елдер1 туралы мэл1меттер.

Тацырып бойынша эдебиеттер m um i

2-такырып. ГЕОГРАФИЯНЫН, ЭД1СТЕМЕЛ1К ЖЭНЕ ЭД1СНАМАЛЫ1С НЕГ13ДЕР1

2.1 Kajipri географиянын непзп зерттеу эд1стер1

Ka3ipri замангы география даму барысында жалпы гылымга тэн эдюнамага непзделе отырып, езшдйе жэне баска гылымдардын эдютемелгк жуйесш пайдаланады. Ал эдктеме дёгрншаз - гылыми зерттеущ журпзу ушш кажегп техникалык тэсшдер мен уйымдастыру турлершщ жиынтыгы.

Кез келген гылымдагы эд1сп «зерттеу пэнш жан-жакты жэне шы- найы бейнелеуге, оньщ мэнш ашып корсетуге, зацдылыктарын танып- бшуге жетудщ жалпы тэсш» ретшде сипаттауга болады. Эр гылым саласында зерттеу эдютер1 онын дамуы барысында, зерттеу пэш мен максатына, теорияньщ даму денгешне байланысты калыптасады. Зерттеу эд1Ы ез кезегшде теорияньщ одан 9pi дамуына мумкщщк бередг Гылым курылымындагы эдютщ орнын пирамида туршде курастырылган гылыми танымнын элементтершщ орналасу ретшен керуге болады ( 4- сурет).

Арнайы угымдар мен категориялар

Z ./ Деректер

4-сурет. Гылымнын курылымы (З.Е. Дзеннс бойынша)

Географиядагы гылыми 6LniMHiH курылымына карап галымдар онда ipeeni зерттеулер саласы (оган гипотезалер, теориялар сэйкес кёлёда) мен цолданбалы зерттеулер саласыньщ (оган концепциялар сэйкес келед1) болатынын непздеген.

Fылыми зерттеулерде колданылатын эдгстердщ кеп болуы оларды 6ip жуйеге келщрщ, топтастыруды кажет ётеда. Б. М. Кедров жараты- лыстану гылымдарындагы барлык гылыми эдютерд1 уш Heri3ri топка белед!:

- жалпы;22

- арнайы;- жеке.Жалпы эдктер география гылымында кез келген географиялык

объекиш зерттеу барысында колданылады. Олардьщ арасында ен кеп колданылатындары кубылыстар мен объектшердщ жалпы байланыста- рын ашуга мумкнэдис беретт салыстырмалы-географиялъщ эдгс пен дамудыц уакытпен байланысты заццылыктарын аныктауда пайдаланы- латын тарихи-географиялъщ эЫс болып табылады.

Арнайы эдктер географияныц эртурл1 салаларында кец орын алган, 6ipaK ол зерттелетш географиялык нысанды тутас Карастырмайды, оныц тек белгш 6ip ерекшел1ктерш (касиеттер1, сандьщ елшемдер!, сапалык KepceTKinrrepi) танып-бшу ушш колданылады. Бул эд1стерге географияльщ зерттеулер барысында колданылатын картографияльщ, байкау, эксперимент, математикапык, улгшеу, болжау, аудандастыру жэне т.б. жаткызуга болады.

Жеке эдктер катарына географиялык объектшщ сипатына (геологиялык, химиялык курамы, физикалык куйлер1 жэне т.б.) карай колданылатын геохимиялык, геофизикалык, палеогеографиялык, эуе-, гарыштык эдостер1, ГАЖ эд1стер1 жатады. Олардыц кейб1реулер1 баска гылым салаларьшыц эдастер1 болып табьшады..

Зерттеу эдгстер1 алуан турл1 жэне уакыт еткен сайын жацарып от- ырады. Накты географиялык мшдетп шешу барысында зерттеу эдю1 де езгереш. Ka3ipri географиялык зерттеудерде колданылатын непзп эдгстерге токталайьщ.

Географиялык зертгеулерде ерте кезден бастап колданылып келе жаткан, ец кец тараган эдцетщ 6ipi - салыстырмалы-географиялъщ adic. Салыстырмалы-географиялык эд1ст1 колдану аркылы кещейктж эркелкшпе аныкталып, зерттеледь Салыстыру - зерттеу нысандарыныц уксастыктары мен айырмашылыктарыц табу. Салыстыру гылымда кецшен колданылатын эдгс болып табьшады, ол географияныц барльщ дерлш саласында езшдш орнын алган.

Бул эдю ежелп дуние окымыстыларыныц (Геродот, j Стра­бон, Аристотель) ецбектершен бастау алады. Ka3ipri угымындагы салыстырмалы-географиялык эд^тщ непзш Берлин Гылым академиясыныц мушей, нем1с галымы, эйгш саяхатшы А. Гум­больдт калаган деп есептеледь Ол бул эд1ст1 климат пен еймдш жамылгысы арасындагы байланысты ашу ушш колданган. Са­лыстырмалы эщеп колдану непзшде А. Гумбольдт табигат кешендершщ басты заццылыктарын аньщтап, физикальщ география гылымыныц калыптасуына зор улес косты.

Географияльщ зертгеулерде салыстырмалы эдктщ орныгуьгаа К. Риттердщ ецбектер1 де ыкпал erri. Галымныц «Землеведение в отно­шении к природе и к истории человека или Всеобщая сравнительная география», «Идеи о сравнительном землеведении» атты комакты

23

ецбектершде логикальщ ойлаудыц жем1сх болып табылатын салысты- рулар кец орын алды.

Kjaaipri кезецде дербес эдас ретшде калыптасып, географияньщ барлык дершк саласында колданылатын салыстырмалы эдгс Жер шарындагы геожуйелердщ курдел1 курылымы мен ерекшелцстерш, езара байланыстарый танып-бшуге кемектеседа. вйткеш салысты- ру аркылы гана мол географиялык акпарат легшен рбьекпдердщ ерекше жэне басты белгшерш ажыратып алуга, объектшердщ уксастыктары мен шыгу теп жагынан байланыстарын аныктауга бо­лады. Салыстырмалы-географиялык эдас географиядагы кез кедген жштеулер мен топтастыруларга непз болады.

Жекелеген аумактардагы географиялык объектшерщ неме­се кубылыстарды салыстыру барысында мынадай басты ережелер басшылыкка алынуы тшс:

- 6ipimuideH, белгш 6ip ортак касиеп бар объектшерд1 салыстыру;- етнш1ден, салыстыруды зерттелетш объектшердщ аса мацызды

белгшер1 бойынша журпзу;- уштшюен, салыстыруларды синхронды (6ip уакыт аралыгында)

немесе диахронды (эртурлг уакыт кезецдер1 бойынша) аспектшерде журпзу.

Ец алдымен объектшер мен кубылыстарды сырткы кершйл бойын­ша салыстыру жузеге асырылатын. КейШрёКте олардыц елшемдер1, сырткы белплершщ (морфология) epeKiueniicrepi салыстырыла- тын болды. XX гасырда гылым мен техниканыц жетшп, дамуыньщ аркасында салыстыру геохимиялык, геофизикалык, эуегарыштык Эдгстер кемепмен алынган мэлшеттер непйНде журпзше ба­стады. Ka3ipri кезде салыстырулар орасан зор сандык, сапалык KepceTKiпггердi камтуга муммндгк беретш математикалык эдю пен ГАЖ технологиялар аркылы жузеге асырьшады. Сонымен, кене эдас болганына карамастан, салыстырмалы-географиялык эдас заман та- лаптары мен гылым сураныстарына сэйкес жетшп, географиялык зерттеулердщ барлык децгешнде дершк колданылып, ез мацызын жогалткан жок.

Картографиялык, »dic. Эртурл1 географиялык кубылыстарды си- паттау мен талдауда, олардыц орналасуы мен байланыстарын зерт- теуде, сондай-ак динамикасын зерттеуде картографиялык материал- дарды пайдалануды К.А. Салищев картографиялык эд1с деп атаган болатын.

Картографиялык эд!с те салыстырмалы-георафиялык эдю тэр1зд1 ежелп жэне кец тараган эд!стщ 6ipi болып табылады. Алгашкы карталар ерте дуниедеп жартастагы суреттер мен тещзшшердщ карапайым сызбаларынан бастау алады. Картографиялык эдктщ кажеттшгш тусшш, ез ецбектершде колданган Птоломей болатын. Кептеген жацсактыктары мен бурмалануларына карамастан, ежелп дуние окымыстыларыныц сызбаларында сол кезде белгш болган24

элем бейнеленген болатын. Казакстан жершдеп ipi географиялык объектшер де осы алгашкы карталарда Kepimc тапкан болатын.

Картографиялык эдас орта гасырларда негурлым каркынды дами бастады. Фламандтык картограф Меркатор цилиндрлш тец бурышты проекцияны ойлап тауып, пайд алана бастады, бул проекция каз1рп кунге дейш мацызын жойган жок. Картографиялык эд1стщ кещнен колданыла бастауы ¥лы географиялык ашылулар заманына сэйкес кедщ. Карталар ол кезецде накты объектшщ кещстйсге орналасуы мен елшемдерш, ара кашыктыкгарды бшу ушш жэне багдар алу максатында жасалды. Бул кезецдеп карталарды карапайым маршруттык сызбалар ретшде кабылдауга болатын, олар жалпыгеографиялык карталар сипа- тында болды.

Алгашкы такырыптык карталар XIX г пайда болды. Немю галымы А. Гумбольдт абстракциялык тусшпсгер бейнеленген такырыптык кар­таларды алгаш курастыргандардьщ 6ipi болды. Ол картада жылудын таралуын бейнелейтш сызыктарды бейнелеп, гылымга «изотермалар» деп аталатын жаца термищц енпздо. Муныц 03i Ka3ipri климаттык кар­таларда кез келген климат элементш бейнелеуге мумкшдпс 6eperiH эдгстемелпс непзп бастама болды.

Эйгш жаратылыстанушы галым В. В. Докучаев топыракты картага тус1руде топырактардын кещспкте таралып орналасуын бейнелеумен катар, топырактыц жаратылысы мен оны калыптастыратын фактор- ларды ескере отырып, курдел1 карта легендаларьш курастырды. Бул карталардыц гылыми, аныктамалык мацызын арттыра туст1. Ецщп жерде карталардыц осылайша курделенуше байланысты геожуйелердщ курамы мен курылымы, кещспк таралуы гана керсетшп коймай, олардыц дамуы мен езгеруше катысты да акпарат алуга мумкшдш тудьь

XX гасырда картографиялык эдю салалык курылымы курделене тускен география гылымыныц басты зерттеу эдютершщ 6ipiHe айналды. Атакты географ JL С. Берг картаны географиялык зерттеудщ, сипатта- ма берудщ, жштеудщ басы мен соцы деп багаласа, географиядагы елта­ну багытын непздеген Н. Н. Баранский «карта географияныц альфасы мен оМегасы» екенш атап Kepcerri. Будан шыгатын корытынды - кез келген географиялык зерттеу картадан басталып, карта курастырумен аякгалады.

Зерттеудщ бастапкы кезещнде картографиялык эд1с болмысты бейнелеу ушш колданылады, ягни карта байкау нэтижелерш белгшеу, географиялык акпаратты жинактау мен сактау максатында жасалады. Мундай картаны зерттеу барысында талдау бастапкы такырыптык кар­таны жасауга непз болады. Ал карта легендасы картада бейнеленген объекплерд1 жштеудщ нэтижеа болып табылады.

Такырыптык картаны жасауда тек кана картографиялык эдю емес, баска зерттеу эдютер! катар колданылады. Салыстырмалы-

25

географиялык эдаеп колдану нэтижесшде накты деректерд1 жiктeyгe, жуйелеуге, белвгш 6ip кещсшкяш зацдылыктарды аныктауга, ягни нактыдан абстрактыга кешуге мумюндйс туады. Осылайша жана гылыми угымдар калыптасады, ягни гылым теориясы толыгады. Кез келген географиялык кубылысты картага Tycipy онын шартты белплер непзшде жасалган кещстштш улпсш жасау болып табылады. Карта- ларда кубылыстын, обьектшщ сандык елшемдер1 мен накты дерек- тер камтылып, кешетш улп математикалык непздеп масштаб аркылы бейнелёнедо. Бул улгш1 жасау белгш 6ip математикальш зандар непзшде мумкш болады.

Объектшер арасындагы езара байланыстар мен тэуелдшктерд1 зерт­теу, оларды калыптастыратын факторларды аныктау жэне кещетште орналасу себептерщ ашу ушш эртурл1 мазмундагы б1рнеше карта- ны «беттеейру» кажет болады. Осы максатта мазмуны б1рдей, 6ipaK эртурл1 уакытта жасалган карталар салыстырылып, обьектшщ уакыт аральщтарында езгеруше катысты корытындылар жасалуы мумюн. Мысалы, XVIII, XIX, XX г жасалган дуние жузшщ саяси карталарын «беттеепру» ондагы накты езгерютердр танып-бшуге кемектеседь Ал эртурл1 кезендерде курастырылган климатгык карталар белгш 6ip аумактагы климаттын езееруш багалауга мумюндш бередь

Карталарды жасау эдктер! гана емес, оларды талдау SflicTepi де жетщщршуде: Bip жагдайда карта баска эдктермен алынган нэтижелерд1 бейнелеу ушш гана керек болады, бул эдюй картадемонстрациялъщ эдгс деп атайды. Екшпп жагдайда карта ез! бастапкы акпаратты алу жэне акыргы нэтижелерд1 шыгару ушш колданылады - картометрияльщ ddicmep. Карта зерттеуге кажетп бастапкы акпаратты бёреда немесе корытынды нэтижеш керсету ушш керек, муны центрографиячыц adic дейдо.

Тарихи эЫс салыстырмалы жэне картографиялык эдютерге Караганда, кеййвирек калыптасканына карамастан, географиялык зерттеулердеп дэстургп эд1стердщ 6ipi саналады. Географиядагы тари­хи эдютщ Heri3i XVIII гасырда каланды, бул кезенде Жер табигатынын тарихи мерз!мде езгеретшдт туралы угым калыптаса бастаган бо­латын. Физикальщ географиядагы тарихи эдктщ калыптасуына небулярлык космогониялык гипотезаны усынган немк галымы, фило­соф И. Кант пен орыс галымы М. В. Ломоносов ецбекгер! ыкпал erri деуге болады.

Географиялык зерттеулердеп тарихи эд1етщ манызы геожуйелердщ келбетшщ калыптасуы мен даму кезендерш, езгеру сипатын аныктап, Ka3ipri жай-куйш бурын болган езгергетерДЩ нэтижеа ретшде карастырудан кершедь Бул эдгстт колдану геожуйелердщ кещстпктш- уакыттык (палеогеографиялык) бейнесш жасауга кемектесетш ретроспективтш талдау, палинологиялык, стратиграфиялык, археологиялык, радиокем!ртектш, гранулометриялык талдаумен26

катар журггаледа. K|a3ipri кезде географиялык зерттеулердеп тарихи aflicTi колдануда топонимикалык талдау непз!нде алынган деректер де ескершеда. Топонимикада тарихи эдют1 пайдалануда эртурла де- рек коздерш (коне жазба ецбектер, ecKi карталар, мурагат деректер^ саяхатшылардьщ жолжазбалары жэне т.б.) пайдалану непзшде географиялык атаудыц бурынгы табигат керпйсщ бейнелегендш аныкталып, географиядагы баска эдгстер кемепмен ол gpi карай рас- талуы керек.

Тарихи эдю 3cipece физикалык географияда ж ё т е и нэтижелерге алып келедь Галым дар тарихи эщстщ физикалык география саласында колданудыц уш кырын атап корсетед^

— палеогеографиялыц, ягни табиги-аумактык кешендердщ бурынгы жай-куйлершщ «аздерщ». зерттеу;

— нагыз тарихи, табиги-аумактык кешендердщ бурынгы жай- куйлерш тарихи кужаттар непз1нде зерттеу;

— динамикалыц, табиги-аумактык кешендердщ жай-кушнщ Ka3ipri езгер1стерш туракты зерттеулер барысында пркеу.

Математикалъщ adicmep географияньщ барльщ дерлщ салаларын- да колданылып келедь Математикальщ эдютердщ география салалары- на енпзше бастауы XX гасырдыц еюнип жартысында кец канат жайды. Математикальщ статистика, ьщтималдьщ теориясы, математикальщ талдау жэне т.б. тэсшдер физикалык жэне экономикалык географиядагы баска зерттеу эдктер1мен катар колданылып, зерттеудщ бастапкы деректерд1 жинактау, ецдеу жэне зерттеу нэтижелерш корытындылау барысында жуйелеуд1 жецшдетп.

Географиялык жуйелердщ езгерютерш талдауда да математикальщ эдютер колданылады. Уацыт уздшаз айнымалы болып табылады, де- генмен географияга катысты деректердщ кепшшп белгш 6ip уакыт кезещнде гана журпзшген байкаулар нэтижесшде алынган. Сондыктан зерттелетш кубылыс пен объектшщ жай-куш мен езгер1стерш сипаттау ушш уакыт мерз1м1 бойынша ретке келт1ршген сандьщ керсетюштер жиынтыгы, ягни мерзшдт цат ар алынады (3-кесте).

3-кесте. Елдеп ресми Tip келген жумыссыздар саныныц 03repicTepi

Уакыт Жумыссыздар саны, мьщ адамжыл квартал

2008 1 100,42 124,03 163,14 185,4

27

2009 1 201,32 224,63 231,94 278,5

2010 1 303,62 321,73 356,14 373,8

Мерзшдак катарды дурыс курастыру уиин осы катарга ещтзшётан децгейлер езара салыстыруга жарамды болуы кажет. Процестер мен кубылыстардын езгеру завдылыктарын зерттеуде mpendmi, ягни дамудын жалпы тенденциясын зерттеудщ мацызы зор. Жалпы алганда, даму тенденциясы деп дамудьщ жалпы багытын немесе узак жылгы эволюциясын атайды.

03repicTep катарын улгшеудеп басты мшдет зертгелетш кубылыс- тыц даму тенденциясыныц сипаты мен багыттарын аньщтау болып та­былады. 1 -кестедеп тэрвда уакыт бойынша реттелген сандык деректер- pi сызбануска туршде улгшеуге болады. Кдз1рп замангы компьютерлж технологиялар тренд аныктауга мумкшдш беред1 (5-сурет).

5-сурет. Елдеп ресми тсркелген жумыссыздар санынын eirepicTepi

Суретте тренд кара сызык туршде бершген. Уакыт мерз1м1ндеп езгер!стер денгеnnepi эртурлi факторлар эсершен калыптасады. Бул факторларды галымдар шартты турде уш топка беледк

- катардьщ тенденциясын калыптастыратын факторлар;- катардьщ циклдык тербелютерш калыптастырушы факторлар;- кездейсок факторлар.Бул факторлар эсерщен мерз1мдйс катардьщ трендпк, циклдык жэне

кездейсок курамбел1ктер1 куралады. Сонымен, мерзшдщ катарды зерт­теу мен улгшеудеп басты Mi идет осы курамбел^ктердщ эркайсысына28

сандык тургыда сипатгама беру жэне осыныц непзшде кубылыстыц уакыт мерзщщщеп езгерютерш талдау болып табылады.

Fалымдар экономикалык географияда математикалык эдастердо пайдалану непзшен мына мэселелерд1 шешуге мумюндпс беретшш атап еткен:

- ецщршген жерден туты ну орындарына дешн ец аз шыгынмен жук тасымалын камтамасыз ететш келпс мэселей;

- багалардыц тепе-тецциттц кещспкпк мэселей;- сураныстыц географиялык таралуы белгш жагдайда дукендерщ

угымды орналастыруды аныктайтын сауда нуктелерш орналастыру мэселелерц

- келш пен ецбекакыга жумсалатын шыгындарды азайту непзшде enaipicTi шиюзат кез1 мен тутыну орындары аралыгында орналастыру мэселелер1;

- жиынтык пайданы улгайту багытында кэсшорындар тобын орна­ластыру мэселелер1;

- когамдык мекемелердщ (мектеп, аурухана, емхана жэне т.б.) келш катынасы тургысында кол желмдитн камтамасыз ету мэселелерь

Kasipri кезде математикалык эд1стер арасында акпарат теориясы, векторлык талдау, математикалык улгшеу кеп колданылады.

Гарыштык, эдктер. Fарыштык эдютер географияда XX гасырдыц 60-жылдарынан бастап пайдаланыла бастады. Бул эдютщ пайда болу- ына Жер шарыныц алгашкы гарыпггык туйршм1 непз болды. Ka3ipri кезде Жердщ жасанды cepiicrepi аркылы ете кыска мерз1м шпнде жер бел туралы накты, галамдык акпарат алуга болады. Муныц ез1 гал амшардагы географиялык кабык пен оныц курамбел1ктерш 6ipiyrac зерттеу аркылы галамдык географиялык зацдылыктарды аныктауга мумкшдш бередь

Гарыштык туйршмдердщ эуеден туйршген фотосуреттерден басты айырмашылыгы олардыц шолу сипатында болуы, бул улкен аумактардагы кубылыстардыц таралуын камтуга мумкшдпс бередь Эдетте жер 6eri ушактардан 10-20 км бшюпктен Tycipince, зымыран- дардан Tycipy 80-250 км бшктпсген журпзтедь Ал жасанды сер1ктерден Жер бетш суретке Tycipy ушш ец угымды бшктж 200-1500 км болып табьшады.

Гарыштык туйршмдер аркылы географиялык кабыктыц улкен аумактары туралы накты, жаппай, алуан турл1, синхронды акпарат алуга болады. Эртурл1 уакыт кезецдершде жасалган бул туйршмдер географиялык кабыктыц кещстш-уакыттык взгер1стерш зерттеуге мумкшдш береди. Сондыктан гарыштык туйрш1мдерде м1ндетп турде кай жьшы, кай мерз1мде туйршгеш керсетшедк

Г арыштык туйршмдерщ бажайлау непзшде талдау (дешифровка) танымдык зацдылыктарды гана аныктап коймай, теориялык жалпылау- лар децгейш арттырады. Ka3ipri кезде кала аумагына дешнп гарыштык

29

тус1ршмдердо тепн алуга болатын Интернет сайттары бар. Fарыштык зерттеулер картографиялык жэне математикалык эдктермен тыгыз байланысты болады. ЭЫресе физнкалык-географиялык зерттеулерде гарыштык эдютерд1 колданудьщ тэж1рибес1 жинакгалып келедь

2.2 Ka3ipri дуниедеп езгеркгерд! талдаудыц эдктемес!

Ka3ipri кезец географиясына табигат пен когамныц жекелеген элементтерш зерттеуден ropi оларды кешенда сипатта карастыру, ягни жиынтыгы мен езара эрекеттесу! тургысынан зерттеу тэн болады. Жуйелк зерттеулер айрыкша гылыми феномен болып табылады, ол гылыми танымныц баска турлер1 мен формаларынан айырмашылык жасайды.

Ец алдымен жуйе угымына токталайык. Жалпы алганда, жуйе (грекше systema - «косылган», «бешктерден туратын» деген магына беред1) дегенiм1здin 03i белгшi теоретик-галым Э. Б. Алаевтыц (1983) аныктауынша, 6ip тэртшке келген, езара байланыстары бар нысандардыц (олардыц касиеттер1мен, катынастарымен коса алганда) уйлесуь Жуйеде 6ip функцияны аткаратын нысанды немесе нысандар жиынтыгын «жуйе элементi» деп атайды. Жуйелер езара байланыскан жэне езара шарттас элементгердщ жиынтыгы ретшде езщщк ресур- стары есебшен даму кабшетше ие болады. Сонымен катар, жуйедеп уйлесу оган мынадай жаца сапалык белгшер беред1:

- бгртутастыльщ (жекелеген курамдас элементте бурый болмаган, ецщп жерде уйлес1м ушш жалпы максат, функцияныц болуы);

- автономдыльщ (негурлым улкен innci тэртшке умтылу, «жетюпейтш» элементтер мен функциялардыц толыктырылуы);

- турацтыльщ (жуйенщ шогырланган функциясын аткаруын камтамасыз ететн курылымды сактауга тырысу немесе оны дамыту).

Осы аталгандарды ескерсек, жуйелеу деп зерттелетш кубылыстарды зерттеу максатына сэйкес жэне тацдап алынган устанымдар непзшде езшдж айырмашылык жасатын жиынтыктарга ажырату эдасгемёеш атауга болады.

Топтастыру (классификация) — зерттелетш нысандарды 6ip- 6ipiHeH Ke6iHece сандык, белгщерг бойынша айырмашылык жасайтын жиынтыктар (класстар) бойынша топтастыру, кершшес класстардын сапалык айырмашылыгы эдетте нысандардыц даму динамикасы неме­се олардыц иерархиялык ретш бейнелейд1.

Эдкнама — география гылымыныц дамуы уш1н кажетп теориянын ец мацызды элементтер1н1ц жиынтыгы; эд1снама теорняныц ез!йен салыстырганда, жаца бш м экелмейд1, ал концепциядан айырмашылыгы- практика ушш непз болмайды; 6ipaK ол гылымда онсыз гылымныц дамуы болмайтын элементтерд! дамытады. Бейнелеп айтканда,30

эдюнама - буи теорияньщ даму концепциясы, ал концепция - тео- риядан практикага етудщ эдкнамасы. Танымал теоретик-галым Э. Б. Алаевтыц аныктауы бойынша, концепция - конструктива, практика yuiiH колдануга жарамды турде баяндалган теорияньщ (теориялардыц) ец мацызды элементтершщ жиынтыгы; накты проблеманы шешудщ алгоритмше келпршген теория.

Географиялык ахуал концепциясы. Коршаган ортаны улгшеу жэне баскару мэселелерш шешу ушш ортаны жалпылама децгейде, табиги жэне элеуметпк-экономикалык жуйелердщ 6ipTyrac кешеш репнде карастыру кажет болады. Мундай устанымды калыптастыруды Ka3ipri кезде географиялык; ахуал немесе геоахуал деп аталатын тус1н1кпен байланыстырады. Ресей галымдары (М. М. Голубчик жэне баскалар, 2005) географиялык ахуал деп коршаган ортаныц курамбел1ктершщ езара эрекеттесуше алгышарт болатын, ортадагы жагдайлардыц тарихи калыптаскан жиынтыгын атайды.

Жалпы алганда, геоахуалдар коршаган ортаныц эртурл1 касиеттерге ие, эртекп курамбел1ктершщ езара курдел1 эрекеттесушщ нэтижес1нде калыптасады. Жеке алганда, геоахуал географиялык кещснктщ белгш 6ip улесюлершде табиги жэне элеуметпк-экономикалык курамбел1ктердщ езара эрекеттесшщ нэтижеа рет1нде сипатталады.

Географиялык ахуал непзшде талдау агылшын тшд1 елдерде XX гасырдыц 70-жылдарынан кешн дами бастады. Геоахуал устанымыныц мумюндйстер1 узак жылдар бойы география гылымында басым болган жуйелш талдауга Караганда кещрек болады, ейткеш оныц непзвде жуйелерд1 гана емес, жуйес1з тузшмдерд1 де зерттеуге болады.

Геоахуалдьщ талдау аркылы кез келген географиялык обьектшщ белгш 6ip уакыт аралыгындагы жагдайын, жай-куйш, оган ыкпал ететш факторлармен кешецщ турде сипаттауга болады. Дегенмен, геоакпараттык талдауды жуйелш кезкараска карсы коюга болмай- ды; KepiciHine екеуш уштастыру непз1нде курдел1 географиялык объектшерд1 улгшеу ете утымды нэтижелер бередь

Галамдык тургыдан алганда, геоахуал аймактык геоахуалдардыц езара эрекеттесушщ нэтижеа болып табылады, ол ез кезегшде аймактык жайгдайлардыц багытын аныктап бередг Геоахуалдар уакыт аралыгында, белгш 6ip географиялык кещспкте езгерш, дамып не­месе жогалып, алмасып отырады. Осы тургыдан алсак, геоахуал географиялык кещетактег! элементтердщ безиэш 6ip багытта удайы топтасуы журш жататын кубылыс репнде сипатталады.

Kajipri замангы география гылымында геоахуалды зерттелетш географиялык обьекпге катысты алгандагы коршаган ортаныц жай- куш деп угынады. Сондыктан коршаган ортаны баскару дегецщ белгш 6ip уакыт аралыгындагы геоахуалды баскару деп тусшу кажет. Жалпы гьшым теориясы тургысынан коршаган ортаныц геоахуалдык улпсш карастырайык.

31

Белгш 6ip аумактыц географиялык ландшафтысы кецютткте та- ралып орналаскан курамбел1ктерд1 (тау жыныстары, топырак. су- лар, есшдщ жэне т.б.) камтиды. Бул жуйенщ б1ртутастыгын эртекп курамбел1ктердщ даму жагдайларыныц б1ркелкиип камтамасыз етед1. Осы тэр1зд1 эртурл1 табиги-аумактык, элеумегпк-экономикалык геожуйелердщ жиынтыгы езщщк геоахуалмен сипатталатын аймактык геожуйеш курайды. Ал аймактардын геожуйелерщщ езара эрекеттесу1 галамдык геожуйенщ (географиялык кабык) эркелкз таралган, 6ipryTac кешенш калыптастырады.

Геоахуал концепциясы зерттеу o6beKTiciH кешеннщ ажырамас байланыстагы 6ip белш ретшде карастыратындыктан, зерттеу бары­сында баска курамбел1ктердщ де жай-куш коса ескерцгеда. Муныц 03i Ka3ipri замангы географияньщ дамуында кешещц мэселелердщ басты назарда болуына алып келедь

Географиядагы улг*леУ* Улгшеу деп зерттеу обьект1с1н1ц карапайым турдеп шартты бейнесш жасауды атайды. Геожуйеш неме­се оныц жекелеген элементтерш улгшеу барысында оныц карапайым кеппрмесш жасалады. Курдел1 жуйеш сол калпында бейнелеу мумкщ емес. Ец бастысы, улп обьекпнщ басты касиеттерш сипаттап, оныц элементтер1 арасындагы катынастарды, жуйе Шпндеи жэне сырткы байланыстардын Typnepi мен сипатын белгшi 6ip сандык немесе баска тургыда керсете алуы мацызды болып табылады. Улгшеу б1рнеше кезецдерден турады (б-сурет).

б-сурет. Географиядагы улгшеу кезецдер!

Улплеуде зерттелетш обьекшп талдаудын сандык кана емес, сапалык та критерийлер1 ескершед1. Муныц ез! ужшенеин объектпп жетщщруге жэне осыныц нейинде геожуйенщ дамуын реттеу страте- гиясын жасауга мумкшдш бередк

Баска танымдык куралдардан айырмашылыгы, ynri курал болу- мен катар, зерттеу объектна кызметш коса аткарады. К|аз1рп замангы географиялык зерттеулерде улгшеу мынадай гылыми мшдеттерд1 ше- шуде колданылады:

- геожуйе курылымын жэне оныц курамбел1ктер1 арасындагы езара байланыстарды зерттеу;

32

- геожуйелердщ эртурл1 факторлар эсершен дамуы мен теракты кызмет етушщ жалпылама керсетюштерш аныктау;

- табиги-аумактык жэне шаруашылык жуйелердщ аса мацызды касиеттерш (ешмдинп, турактылыгы, орныктылыгы жэне т.б.) зерттеу;

- геожуйе курамбел1ктершщ жуйе йпшк жэне сырткы ортамен езара байланыстарын аныктап, сандьщ бага беру;

- жалпы геожуйелердщ жэне оныц жекелеген элементтершщ дина- микасын зерттеу;

- геожуйелердщ белгшi 6ip уакыт аралыгындагы дамуы мен езгерютерше болжам жасау;

- географиялык ауцандастыру жэне аумактык жуйелердо топтастыру;- табиги жуйелерге антроиогецщк ыкпалдыц дэрежесш багалау;- табигат пен когамныц аумактык уйымдасуыныц факторларын

аныктау жэне зерттеу;- геожуйелерд1 баскаруды гылыми тургыда непздеу.

Географиядагы улгшер б1ркатар кызмет аткарады (7-сурет).

Танымдык (гылыми идеяларды таратуга ыкпал ету»)

Конструктивт! (теориялар жасау жэне зацдарды танып-бшу)

Психологиялык (баска эдкпен зерттеу I мумкш емес жагдайда |

колданылады)

Улплердщкызметтер!

Жуйелеунй (болмысты езара

байланысты жуйелер жиынтыгы деп карау)

Жинактаушы (эртурл i акпаратты

жинактау журпзшедО

Логикалык (накты кубылысты

аныктау жэне тусшд!ру)

7-сурет. Географиялык улплердщ кызметтер1

Географиядагы математикальщ улгшерщ жалпы алганда 6ipHeme топка 6ipiKTipyre болады.

1. Жуйе элементтер1 арасындагы байланыстарды аньщтайтын географиялык, мтдеттер бойынша улгшер. Олардыц катарына езен алаптарындагы жекелеген эрозиялык шшшдердщ даму сипаттамасы, ландшафтардагы байланыстарды зерттеу, кала халкыныц саны мен каланыц даму децгеш арасындагы байланыска бага беру, аумактык- OHflipicTiK кешеннщ курылымын аныктау жэне т.б. жатады.

33

2. Жуйенщ элементтерш талдау мтдеттерше цатысты улгшер. Бул улгшер катарына кала халкыныч тыгыздыгын аныктау, табиги кубылыс байкалатын аумактыч шекараларын статистикалык талдау, инженерлш курылыстарды жобалауда морфометриялык талдау жасау жатады.

3. Аудандастыру (зоналау) мтдеттерше цатысты улгшер. Кургакшылыктын радиациялык индёксш е байланысты табиги ланд- шафттар типтерш ажырату, аудандар мен баска таксономияльщ бфЛ1Ктерд1 бел1П алу уш ш улгшер жасау, калалардын ыкпал ету аймактарын жштеу, аумактарды эртурл1 устанымдар н епзш де ауданда­стыру жэне т.б. улгшер осы топка жатады.

Аумак пен аумактык ресурстар концепциясы. Казфп замангы географияньщ эдкнамальщ жэне практикалык шепймдЬршдеп географиялык кещстак туралы угымдардыц непзвде аумак; концепция­сы айкындала бастады. Бул концепцияда аумактагы табиги ландшафт, тургьш халык жэне шаруашылыктын бфдзп ескершедк

Географиялык орны, шартты шекаралары бар, салыстырмалы турде туракты, ресурстык элеуетке ие табиги аумакты ландшафт ретшде тус1нуге болады. Тургын халык, - ландшафтыны коныстанган этнос. Этностын жалпы саны, курылымы, тыгыздыгы, коныстану сипаты бо­лады. Шаруашыльщ аумактык ендарк кеш еш рет1нде карастырылады жэне eндipic келем1мен, орналасуымен, iuiici жэне сырткы байланыста- рымен, бастапкы ресурстарымен, технологияларымен жэне нарыгымен сипатталады. Казфп замангы колданбалы география осы уш блоктын н еп зш де калыптаскан кргамныц аумацтыц уйымдасуын (КА¥) жоба- лаумен айналысады.

Эрбф аумактык кешен белгш 6ip физикалык-географиялык, экономикалык-географиялык жэне элеуметпк-географиялык ауданньщ аукымында калыптасады. Кеп жагдайда бул уш ауданньщ шекарала­ры 6ip-6ipiHe сэйкес келмейдь Баскаша айтканда, белгш 6ip накты аумактык кешен калыптасатын эрб!р физикалык-географиялык, экономикалык-географиялык жэне элеуметпк-географиялык аудан езшдпс накты типке жатады.

Аумак концепциясында «аумак» жэне «кещстж» угымдарынын айырмашылыгы айкын ажыратьшады. Аумак; деп табиги, экШшШйк, саси жэне баска шекаралары бар, заттар мен кубылыстарга толган, ше- карасы туракты курлык белнтн атайды. Ka3ipri кезде географтар ланд­шафт, этнос жэне элеуметпк-экономикалык жуйелер калыптастырган кешендг аумацтьщ тузштдерд\ зерттейдг Кец'1ст\к - абстрактылы геометриялык дене, ягни аумактьщ картадагы сулба туршдеп бейнесь Сонымен, кещстж географиядагы субьективт1 угым болып табылады. К енкйкп зерттеу нэтижeciндe географтар ушш есеипк елшемдерд! алу мацызды, кей1ннен оларды накты аумакка катысты талдауга бола­ды.34

Аумак концепциясындагы тагы 6ip угым—аумацтьщ ресурстар. Бул угымныц непзшде уш басты элемента ажыратуга болады: аумактыц ау­даны; аумактыц байлыктары (корлары); ландшафтардьщ турактылыгы. Аумактыц ауданы мен байлыктары экономикальщ сыйымдылъщты, ал туракгылыкты ескерсек, экологиялык, сыйымдылыцты курайды. Булардан баска, элеуметтт сыйымдыльщ (ландшафтардыц тартымдылыгы, эстетикалык жэне сауыктыру мумкшшшктер1) тура­лы да айтуга болады.

Аумактык ресурстарды осылайша курылымдык белштерге ж1ктеу оларга колданбалы максатта бага беруге мумюндпс береди Кешецщ багалау тэж1рибес1 географиялык зерттеулерде эл1 жеткшказ сипат алган.

2.3 Ka3ipri дуние жэне геоакпараттык технология

Акпараттык когам угымы. XX гасырдыц аягына карай жаЬандану процестерщщ каркындауына ыкпал еткен фактордыц 6ipi галамдык акпараттык желшердщ калыптасуына алып келген акпараттьщ ре­волюция болып табылады. K|a3ipri кезецде букш элем галамдык акпарат кещспгще айналган. Ал адамзаттын Ka3ipri даму кезещн кептеген зерттеупплер акпараттьщ цогам деп атайды. Fаламдык акпараттандыру аркылы адамзат еркениеп бурын-сонды болып кермеген мумкщщктерге ие болды:

- галамторга косылу мумкшдпч бар 9p6ip адам когамныц осы кезге дейш жинактаган бшм корына кол жетазе алады;

- кашыктагы орналаскан нуктелер арасында кас-кагымдык байла- ныс орнатуга мумкшдпс бар;

- экономика мен элеуметпк ем1рд1 баскарудын жаца, бурынгыдан элдекайда тшмдц Teriicrepi пайда болды;

- дамыган елдерде жэне жалпы дуниежузшк шаруашылыкта ацпараттьщ экономика деп аталатын угым калыптасты;

- акпаратты таратуда жетекпп орынга ие болган Жердщ жасанды серштершщ саны артып, соныц аркасында акпарат алмасудыц жаца куралдары пайда болды;

- когамныц каркынды дамуы жагдайында ец жылдам езгерюке ушырайтын акпаратты тарату мен жетюзудщ ец угымды жолы табыл- ды жэне т.б.

Галамдык акпараттык кещстщп калыптастыруда элемдж компьютершк телекоммуникациялык жуйе болып табылатын Интернеттщрел1 артып отыр. И нтернет Букшэлемдш тор (агылшынша World-Wide Web, кыскаша WWW) деп те атайды. Дуние жуй бойынша Интернет пайдаланушылар саны соцгы 10 жылда 5,5 есеге арткан, же­келеген аймактарда бул керсетиш одан да жогары (4-кесте).

35

4- кесте. Дуние жуз! бойынш а И нтернетп пайдалану

АймакИнтернет пайдалану­

шылар саны, млн адам G ciM , есе2000 ж 2010 ж

Азия (Таяу Шыгысты коспаганда) 114,3 825,9 7,2Еуропа 105,1 475,7 4,5Солхустш Америка 108,1 266,2 2,5Ощуётщ Америка 18,0 204,7 11,4Африка 4,5 110,9 24,6Таяу Шыгыс 3,3 63,2 19Мухиттык Аралдар 7,6 21,3 2,8Дуние жуз! 361 1 967,9 5,5

Казацстанда Интернет пайдаланушылар саны жыл сайын артып келед1, 2010 жылдьщ корытындысы бойынша, ел1м1зде олардын саны5,3 млн адамга жетп. Жекелеген елдер бойынша Интернет статистика- сы В-цосымшада беривд.

Акпараттык индустрия. Акпараттык индустрия Ka3ipri дуниедеп жана шаруашылык саласы болып табылады. Бул сала FTP заманыныц екшпп кезещнде пайда болганына карамастан, ani жетщщршп, даму устгаде. Аппарат экономика саласындагы дэстурл! ресурстармен (ецбек, материалдык жэне каржылык) катар, жаца ресурс турше ай­налды. Бграк бул аталгандармен салыстырганда, акпараттыц ресурс ретшде езш дк айырмашыльщтары мен артьщшыльщтары бар:

- акпарат саркылмайтын ресурс болып табылады; KepiciHme, уакыт откен сайын оныц келем1 де артып отырады;

- акпарат азайып немесе таусылып калмайды; акпаратты 6ip мезгшде кептеген тутынушы пайдалана алады;

- акпаратты «жасау» оны Keiuipin немесе таратуга Караганда анагурлым кымбат болады; осы себеггп дайын акпаратты зацды жол- мен гана емес, аз шыгын жумсап, зацсыз турде колдангысы кейетшдер саны да курт артады;

- акпаратка сураныс удайы болады; ол баска ресурстарга сураныс тэр!зд1 кулдырауга ушырамайды;

- акпарат ресурс болганымен, технология немесе курал-жабдык тэр1зд1 ecKipyre ушырайды, бул б1рнеше сагат немесе тэушк ш1нде жаца акпараттыц пайда болуына байланысты болуы мумюн:

Акпараттык экономика дуние жузшщ негурлым купгп дамыган елдершде шогырланган. Fылым мен Ka3ipri замангы енд1рютщ табиги

36

“уйлесуГ’ туршде болатын акпараттык экономиканьщ сипаты гана емес, аумактык уйымдасуы да езгерш жатыр. Ец танымал орталыктардыц кепшшп дэстурл1 енеркэсш ареалдарынан жэне ipi кала агломерация- ларынан тыс орналаскан. Орналасуцыц бул жаца сипатына ец алдымен жаца экономикага койылатын катац экологиялык талаптар ce6enuii бо­лады.

K,a3ipri замангы экономиканыц жаца орталыктары ipi калалардан тыс пайда болганымен де, салыстырмалы турде оларга жакын орна- ласады. Олардыц бш м мен гылым орталыктарына, ягни 6ip-6ipiMeH тыгыз байланысып, б1рыцгай гылыми багдарламалар бойынша жумыс icTeirriH институттар, университеттер, гылыми-зерттеу мекемелерге жакын орналасуыныц мацызын айтып тусшд1рудщ кажеп де жок.

Акпараттык инфракурылымсыз Ka3ipri замангы гылыми зерттеулердщ “тамырын басып отыру”, экономикалык ем1рден хабар- дар болып отыру мумкш емес. Сетмд1 байланыс куралдарыныц e3i жаца экономикалык ортальщтарга шыгатын жаксы келш катынасыныц мацызын жоймак емес. “Уакыт-акша”, сондыктан ец алдымен келж жолдары жасалынады. Жакын манда халыкаралык эуежай, журдек (м1ндетп турде журдек) TeMip жол бекей жэне дацгыл тас жолдар бо­луы кажет.

Жумыс icTey жэне демалу ymiH колайлы коршаган орта кажет, Ka3ipri замангы электрондык ещцрю те экологиялык таза жагдайды кажет етедь

Ka3ipri замангы акпараттыкэкономиканепзшенгылыми-техникалык орталыктардыц уш типшщ аумагында шогырланган, олар: технопарк- тер, гылым калалары жэне технополистер. Технопарктердщ (дуние жузшде 90-жьшдардыц басында олардыц саны 250 болды) кепшшп тэж1рибелж-ещцрк'пк багытта болады, ягни олардыц езвдпс келбей эксперимент™, аз сериялы eHflipicneH аныкталады. Технопарктер Ба­тые Еуропада купгп дамыган, мунда олар енеркэс1пт1 жацартуда улкен рол аткарады. Дуние жузшде гылым калалары 6ipinaMa кеп, олардыц ец атактылары: АКД1-тагы Рейли, Жапониядагы Цукуба, Франциядагы Иль-де-Франс, Ресейдеп Дубна, Зеленоград.

Технополистер - жапондардыц ойлап тапкан жацалыгы. Бул елде технополистерд1 уйымдастыру жэне олардыц жумыс ютеу барысына катысты тужырымдама жасалган. Жапонияда жиырма шакты технопо­лис салу жоспарланган, олардыц эркайсысыныц куны 1-3 млрд дол­лар болмакшы. Жапондык технополистер тужырымдамасы “уш кит- ке” непзделедь Б1ршшщен^ технополис “бау-бакшалы кала” туршде болуы кажет, ягни экологиялык жагдайы жаксы, тургындары ушш ете колайлы болуы шарт. Жапондардыц ез сез5мен айтканда, “ ...мэдени жэне рекреациялык элеуетке ие, таршшк ушш колайлы аудандар”.

ЕкшПпден* технополис нагыз “жаца технологиялар патшалыгына” айналуы кажет. Уппнпнден, тэуекелге дайын каржы болуы керек.

37

Технополистердщ даму багыты - жогары технологиялык децгейдеп аймактык; орталыктардыц торабын дамыту непзшде жаца кызмет саласына ету багыты, осы аркылы букш шаруашылыкты акыл-ой жет1ст1ктер1мен байыту багыты.

Казщга дуниедеп акпараттыц мацызын соцгы жылдары жш ай- тылатын «акпаратты иеленгендер элемд1 иеленед}» деген канатты сез дэлелдеп тур. Акпарат индустриясыныц экономиканыц барлык салаларына, элеуметпк eMipre тжелей катысы бар. Экономи­ка саласы ретшде акпараттык индустрияныц баска салалармен де щсастъщтары бар.

Ол экономиканыц ец алдыцгы катарлы, аса курдеш, кымбат багалы электрондык жабдыктармен жасакталган саласы болып та­былады. Соган карамастан, курал-жабдык пен технология да заман талаптарына сай удайы жетиццрш, ауыстырып отыруды кажет етед1. Осы тургыдан алганда, бул сала енеркэсш enaipicme (ек1нпп сектор) уксас болады.

Акпараттык индустрия акпаратты баска салаларга тарату аркылы кызмет керсету функциясын аткарады. Акпарат тарату кызмеи акылы немесе акысыз болуы мумкш, ол экономиканыц баска салаларын не­месе Tinri жеке адамдарды алуан турл1 акпаратпен камтамасыз етедь Оныц кызмет керсету саласына (ушшнй сектор) уксастыгы осыдан кершедт

Акпараттык индустрия жогары технологиялар колданылатын сала болгандыктан, гылыммен (терташш сектор) тнселей байланыста дами- ды. Сондыктан акпараттык индустрия аркылы гылымныц колданбалы салалары дамуда. dcipece гылым калалары мен технологиялык парктердщ акпараттык индустрия ушщ аса кажет багдарламалык шеппмдерд! жасаудагы мацызы зор. Ал акпараттык индустрия ез кезегшде телекоммуникация саласыныц кемеп аркылы букш экономи­ка мен кунделпсп турмыска кажет акпаратты таратады.

Сонымен, акпараттык индустрия адам эрекетшщ екшип, ушшпп жэне терт1нш1 секторларыныц ерекшелжтёрщ 6ipiicripe отырып, олардыц акпаратты алу, сактау, ецдеу, таратуга катысты кызметтер1н уйлеспред1. Осындай эртурл1 салалардыц езара тыгыз байланысуыныц ез1 FTP заманыныц жаца сатысындагы басты ерекшел!к болып табы­лады.

Акпараттык индустрияныц басты курылымдык непзш деректер базасы (ДБ) курайды. Деректер базасын жасаушылар мен акпараттык индустрия ешмдерш тутынушылар мэл1меттерд1 сактау мен таратудыц, ецдеуд1ц алуан шурп куралдары мен эд1стер1н пайдаланады. Сол себепт1 бул саладагы куралдар мен жабдыктар да удайы жетшд1ршед1. Мыса­лы, осыдан 5-6 жыл бурын гана акпаратты «тасымалдаушы» кызметш дискеталар аткаратын. Кешннен олардыц орнын сыйымдылыгы дис- кеталардан 500-700 есе жогары компакт-дискшер басты. Ka3ipri кезде38

дисктермен катар, компьютердеп арнайы портка жалганып, орасан мол акпаратты тасымалдауга мумкщщк беретш курылгылар колданыска кещнен ешп кеткен.

Акпарат жогары децгейдеп акыл-ой кызметшщ катысуымен жасалган ен1м гана емес, нарыкта белгш 6ip багасы бар, сураныс пен усыныс зацдылыгына багынатын тауар болып саналады. Халыкаралык акпарат нарыты дуниежузшк шаруашылыктыц ipi, удайы дамып келе жаткан белш болып табылады. Акпараттык нарьщтыц бес Heri3ri сек- торын ажыратады (8-сур ет).

f ' > Акпаратнарыгы

V J

ккерлнеакпарат

Мамандаргаарналганакпарат

г г ЛБшм беру кызмеп

Wi -v - - - ■*

f '—“ 1 ЧТугынугаарналганакпарат

Г "ЛАкпараттык жуйелер мен

k К¥ралдар у

8-сурет. Акпарат нарыгыныц курылымы

Бул нарык аркылы букш адамзаттын акыл-ой ецбеп ошмдершщ (гылыми, техникалык, экономикалык, мэдениет, бш м жэне т.б.) басым б елт таратылады. Акпарат индустриясыньщ аса мацызды аймактары катарына АКД1, Батые Еуропа, Жапония, жаца индустриялык елдер жатады. Мысалы, АКД1 аумагында акпараттык индустрия кызметшщ 95%-дан астамы «тутынылады». Акпараттык кызмет керсету саласын­да жумыс ютейтшДердщ жумыс орнында да улкен езгергстер журуде: Ka3ipri кезде кызметкерлердщ кашыктан ецбек eryi, акпараттык кызмет керсетудщ тарамдалган жуйелерш жасау мумкшдцсгер1 пайда болды.

Акпараттандыру жэне география. Акпараттык технологиялар географиялык зертгеулердщ уйымдастьфылуын да езгергп. Ka3ipri акпараттанган элемда географиялык тургыда зерттеудщ географиялык проблема ретшдеп шешу алгоритм! терт кезецнен турады (.9-сурет).

39

Дайындык кезевд

Идея Н | I Проблеманы аныктау

Г ипотезаны непздеу Географиялык акпаратты жинауга катысты мшдеттер кою

j Акпаратты жинау жэне сактау

Бастапкы акпаратты жинактау I ___ Акпаратты жуйелеу жэне саггау

- гАкпаратты ендеу

Акпаратты ендеу эд1стерж тандау 1 Акпаратты талдау

Ш ~ ' г 4 ..'— .....Г""Г

Географиялык болжам жасау Даму багыттарын аныктау

Акпаратты синтездеу

JLКорытынлы кезец

Нэтижелердщ шынайылыгын тексеру;

h i l l —Нэтижелерд! багалау

Усыныстарды непздеуVI I т ямт-* ш т ш ш ш

Нэтижелерд1 жангырту, керсету жэне Iтарату

9-сурет. Географиялык проблеманы шешудш алгоритм!(3. Е. Дзенис бойынша, толыктырылган)

Мундагы 6ipmiui кезец басты идеяны калыптастыру, мэселеш айкындау, гипотезаны непздеу, максат пен мгадеттерд1 коюдан турады. Еганшг кезецде бастапкы акпаратты жинактау мен жуйелеу, сактауды камтиды. Yiuimui кезецде акпаратты ендеу, талдау, зерттелш отырган кубылыс немесе процеске катысты болжамдар жасау, даму багыттарын

40

аныктау жургщлед*. Tepmimui кезецде алынган нэтижелердщ шынайылыгы тексершп, оларды сынактан етюзу жэне багалау, усыныстарды Нёпздеу мен зерттеу нэтижелерш тутынушыларга тарату жузеге асырылады.

Kaaipri кезде географиялык зерттеулердщ барлык кезеццершде де акпараттык технологиялар кецшен колданылады. Ocipece акпаратты жинактау мен жуйелеу, сактау, ецдеуд1 акпараттандыру технологияларынан белш алу т1птен мумкш емес. Зерттеудщ yniiHUii кезещнде акпараттык технологиялар кемепмен улгшеу журпзшедь Улгтлеулер катарында Ka3ipri замангы ГАЖ-технологиялар аркылы курастырылган сандык непздеп карталар, сызбанускалар мен компьютерлж имитациялык улгшер бар. Геоацпараттыц жуйелер (ГАЖ) - географиялык акпарат эртурл1 мазмундагы карталар туршде сакгалатын, бул карталарга тус1ршген объектшер бойынша сандык жэне мэтшдйк акпарат бершетш деректердщ компьютерлш базасы. Кещстйс аукымы бойынша галамдык, жалпымемлекетпк, аймактык, аудандык жэне калалык ГАЖ ажыратылады. Сонымен, ГАЖ ец жаца техникалык децгейде деректерд1 жинап, жуйелеп, сактап, ецдеп, багалау, бейнелеу мен таратуцы жузеге асырып, осыныц непзшде жаца географиялык акпаратты алуга мумкщщк беретш айрыкша жуйелер болып табыла­ды. Ец соцында, зерттеу нэтижелерш таратуда да акпараттык техноло­гиялар кецшен колданылады.

Галымдардыц пшршше, акпараттык технологиялар XX гасырдыц соцы мен XXI гасырдыц басында журген, адамзат дамуындагы жаца экономикалык жэне техникалык революция болып табылады. Олар Ka3ipri замангы дуниежузшк шаруашылыкка кызмет етумен катар, оны жасаушы фактор болып табылады. Осы жагдайда адамзат акпараттьщ котам дэу1рше енда деп айтуга болады.

Так,ырып бойынша жетекш* угымдар

Эдютеме жэне эдю; гылымдагы эдютердщ топтары; салыстырмалы- географиялык, картографиялык, тарихи, математикальщ, гарыштьщ эдicтep; географиядагы жуйелеулер; эдюнама, концепция; географиялык ахуал, аумак пен аумактык ресурстар концепциялары; географиядагы улгшеу; акпараттык когам; география жэне геоакпараттык технологиялар.

Мэттде кездесетш географиялык, атаулар mhmi

Казакстан, Батые Еуропа, AKJ1I, Рейли, Жапония, Цукуба, Франция, Иль- де-Франс, Ресей, Дубна, Зеленоград.

Так,ырып бойынша бак,ылау сурацтары

1. Fылым курылымында эдютердщ алатын орны калай?41

2. Fылымда колданылатын эдютёрдщ кандай топтары бар?3. Салыстырмалы-географиял ык эд1стщ мзш мен мацызы кандай? Бул эдцсп

колдануды накты географиялык проблема непзшде тусщщрш берццз.4. Ka3ipri кезде картографиялык эдюй колданудын XIX гасырмен

салыстырганда айырмашылыгы бар ма?5. Географияда абстракциялау кай эдктерд1 колданган кезде кершед1?6. Тарихи эдкт! географиянын кай салаларында колданган тиамд! деп

есептейаз? Жауабьщызды накты мысалдармен дэлелдеуге тырысыныз.7. «Гарыштык эдктер каз!рп замангы география гылымын дамытуда аса

манызды» дегещц накты дэлелдермен ^сщщрлврз8. Географиядагы улплердщ накты зерттеулердеп манызы кандай?9. Географиялык улгшеу кандай кезендерден турады?10. Геоакпараттык технологиялар мен Ka3ipri географиянын байланыстары

кандай?

Тацырып бойынша эдебиеттер ntiibii

1. Алаев Э.Б. Социально-экономическая география. Понятийно­терминологический словарь. - М.: Мысль, 1983. - 350 с.

2. Голубчик М.М. и др. Теория и методология географической науки: учеб­ное пособие. - М.: ВЛАДОС, 2005. - 463 с.

3. Дзенис З.Е. Методология и методика социально-экономгеографических исследований. - Рига, 1980

4. Жекулин B.C. Введение в географию. - Л.: ЛГУ, 1989. - 270 с.5. Кузьбожев Э.Н., Козъева И.А., Световцева М.Г. Экономическая геогра­

фия и регионалистика (история, методы, состояние и перспективы раз­мещения производительных сил): учебное пособие. - М.: Высшее обра­зование, 2007. - 540 с.

6. Максаковский В.П. Географическая картина мира. Кн.1 4-е изд., испр. и доп. - М.: Дрофа, 2008. - 495с.

7. Максаковский В.П. Географическая картина мира. Кн.2 4-е изд., испр. и доп. - М.: Дрофа, 2009 - 480 с.

8. Салшцев К.А. Картоведение. - М.: МГУ, 1990. - 400 с.9. Скопин А.Ю. Введение в экономическую географию: Учеб. для студ.

высш. учеб. заведений. - М.: ВЛАДОС, 2001. - 272 с.10. Шальнев В.А. История и методология общей географии. - Ставрополь:

СГУ, 2000. - 156 с.

42

3-такырып. АЙМАК; ЖЭНЕ АЙМАЦТАНУ

3.1 Аймактанудыц теория лык непздер1

Аймактар жэне олардыц типтерь XX г басында географтар алуан турл1 экономикалык жэне элеуметнк-географиялык акпаратты жинактау мен жуйелеуцщ жолдарын 1здест1ру багытында зерттеулер журпздь Нэтижеанде географиялык зерттеулердщ объектшершщ 6ipi «географиялык деректер 6ip-6ipiMeH зацдылыктар непзшде байланыскан ерекше кешен» болып табылатын аймак, екендш белгш болды. Географиялык эдебиетте «аймак» угымына кептеген аныктамалар бершген. EipaK олардыц барлыгында аймактыц мынадай уш белпс1 болатындыгы айкын керсетшген:

- аумак;- шаруашылык мамандану;- экономикалык байланыстарыньщ болуы.Агылшын футуролога Джеймс Мартин аймак, деп езшдш

б1ртектшкке ие, 6ipaK накты шекаралары жок улкен аумактарды атаган. Жалпы алганда, аймак деп баска аумактардан б1ркатар белгшер1 бойынша айырмашылык жасайтын жэне оны курайтын эле- ментгер б1ртутастыгымен, езара байланысуымен сипатталатын белгш 6ip аумакты атайды. Жалпы алганда, аймак жер шарында кездесетш кубылыстардыц курдел1 кешендершщ кещспкпк уштасуы болып табылады. Аймактыц б1ркелкшп осы белш алынган географиялык кещспктеп обьектшер мен кубылыстарды немесе олардьщ уштасуын сипаттауга кажетп керсепаштер непзшде аныкталады. Осы тургыдан жер бетшщ кез келген 6ip белпш, аумагын олардыц алып жаткан ауда- нына карамастан, аймак деп карастыруга болады.

Жуйелт устаным тургысынан алып карасак, аймак деп табиги, элеуметпк-экономикалык кешенд! атауга болады. Экмштк-аумацтыц тургыдан аймак белгш 6ip экш пш к шекаралар непзшде субьективт1 турде аныкталады. Аймак угымын геосаяси тургыдан туану сая­си куштердщ, «куатты орталыктар» мен «элаз перифериялардыц» арасалмактары аркылы кещстпсгщ жпсгелуше непзделедь Геосаяси аймак эдетте ел шпнде емес, елдер тобыныц непзшде ажыратылады. Тарихи тургыдан алганда, аймак аумакгыц тарихи кезецдердеп табиги, элеумегпк-экономикалык б1ртутастыгы (Трансильвания, Ломбардия, Вестфалия, Жетюу жэне т.б.) непзшде ажыратылады. Экономикалык, тургыдан ажыратылатын аймак ец ал дымен аумактыц шаруашылык ма­мандануы, эгамшлк, элеуметпк жэне экономикалык б1ртутастыгына непзделедц.

Аймактарды ж1ктеуде алуан турш критерийлер мен белгшер жуйеЫ колданылады. Сол себегт гылыми эдебиетгерде аймактардыц ондаган категориялары ажыратылады. Бул принциптерд1 аймак/тандыру

43

npunifunmepi деп атайды. Жалпы осы жпсгеулерда топтастыру непзшде ресейлпс географ Ю.Н. Гладкий мынадай уш сатылы тактемеш ажыраткан:

1. жекелеген 6eminepi бойынша ажыратылатын аймацтар, мунда аумактын spi карай жштёуд1 кажет етпейпн 6ip басты 6enrici алынады; мысалы макта егшетш аймак;

2. бгрнеше белгтёр1 бойынша ажыратылатын аймацтар, олар­ды калыптастыруда б^рнеше басты фактордыц уштасуы байкалады; мысал ретшде эртурл! табиги факторлар эсершен калыптасатын ландшафтылык аймактарды алуга болады;

3. адам эрекет1 мен табиги факторлардыц барлыгы дёрлж цамтылатын аймацтар, олардын катарына аумактагы когам мен табигат индикаторлары тыгыз байланыскан мэдени-тарихи аймактар жатады.

Гылыми эдебиетге «аймак» термин! кебшесе когамдык кубылыс- тарга (кещстпсп экономикалык тургыда жйстёу, эшмпцлйк аймактарды белу жэне т.б.) катысты колданьшады. Дегенмен, кез келген аймактыц калыптасуына табиги факторлар, табигат ресурстары ыкпал еткен. Осы тургыдан алганда, аймактануды физикал ык географиядагы физикалык- географиялык аудандастырумен де байланыстыруга болады. Жер бетш физикальщ-географияльщ аймацтарга белу географиядагы курдел1 мэселеш 6ipi болып табылады. вйткеш мундай ж1ктеуде зоналык жэне бейзональщ факторлар коса ecKepwyi тшс. Жалпы турде физикалык- географиялык аудандастыру иерархиясы мынадай непзп таксондардан турады:

Физикалык-географиялык аймак

Физикалык-географиялык облыс (провинция)

Физикалык-географиялык аудаи

Ландшафт

Бул иерархияныц жогаргы децгейЛер1 кец магынасындагы табигат зонасы, материктер мен мухиттарга барып «тарелсё», теменп децгейлёршдё ландшафт жпстелушщ б1рлйпгёр1 тур. Ал аймактануцыц элеуметпк-экономикалык кырларын зерттеу непзшде экономикалык аймактарды (аудандарды) бел уд in теориясын усынган галымдар орасан зор географиялык деректерд1 жуйелеу максатын кездеген болатын.

Аймак жэне аймактану. Аймак аймацтану гылымыныц зерттеу o6beKrici болып табылады.

XIX гасырда Ф. Ратцель немю географы К. Риттер мен натуралист М. Вагнердщ гылыми ецбектер1 непзшДе когам мен халыктардыц44

мэдениепн, шаруашылыгы мен турмысын олар eMip суретш табигат жагдайларымен байланыста карастыруды усынды, осы аркылы антропогеографияньщ непзш салушылардыц 6ipi болды. Ратцель гылымга «мэдени зоналар», «eMip суру KeHicTiri» угымдарын енпздь F алымныц бул идея л ары Жер шарында табигат жагдайлары турлйне аймактардыц езшдш тарихи-мэдени бейнеа калыптасатыны туралы шмге непз болды.

XX гасырда Ф. Ратцель шмш агылшын галымы А. Тойнби одан dpi дамытты. Ол езшщ 30 жылга жуык 1здешстер1 нэтижесш корыткан эйгш «Постижение истории» ецбегшде жекелеген вркениеттер кон- цепциясын непздеп бердг Онын MSHici — г алым адамзат тарихын же­келеген еркениеттерге жцлещй, ал олардын эркайсысы улттык мем- лекетке Караганда элдекайда улкен кещспкп камтитын жэне тэуелЫз элем, уакыттыц белгш 6ip кезец! ретшде аныкталады. А. Тойнби еркеиетгердщ калыптасуына табиги жэне элеуметпк орта факторлары ыкпал ететшш талдаган.

Ф. Ратцель, А. Тойнби бойынша тарихи-мэдени аймацтар деп тарихи кезеццердеп езшдж даму жолдары бар мэдени аймактарды атайды. Олардыц шекаралары вркениеттер калыптасуыныц ежелп сатыларында аньщталган жэне физикалык-географиялык аймактар шекараларына сэйкес келедо. Табигат жагдайлары салыстырмалы турде б1ртекп болатын осы аймактарда этностардыц заттык жэне ру- хани мэдениеп, рухани кундылыктарыньщ жуйеа, улттык сипаты калыптаскан. Халыктардыц квпп-конына, дшдер мен философиялык ипмдердщ таралуына, аумактыц шаруашылык игершуше немесе отар- лануына карамастан, мэдени аймактардьщ бастапкы шекаралары онша езгермеген куйшде сакталган.

Kaaipri замангы аймактану парадигмасы н непздеудщ ал гышарттары америкалык географ Ричард Хартшорн ецбектершде жас алды. Географияныц басты максаты жекелеген аумактардыц ерекшелштерш танып-бшу деп угынган галым жер бетшщ аумактык жжтелуше басты назар аударган. Ол езшщ "The nature of geography" (1939), "Perspective on the nature of geography" (1959) ецбектершде географияны тек сипат- таушы гылым ретшде керсеткен, муныц e3i алуан турл1 табиги жэне когамдык процестердщ кещстш зандыл ьщтарын зерггеуге багытталган Ka3ipri замангы географияныц максатына кайшы келедь

1954 жылы америкалык экономист Уолтер Айзард жетекшшк еткен галымдар тобы аймактану гылымыныц дамуына непз с алган болатын. Осыган дейш географияныц сипаттаушы гылым ретшдеп мацызы 6ipiHmi орынга койылса, XX гасырдыц екшпй жартысын­да географиядагы «сандык революция» нэтижесшде талдамалык зерттеулер басым бола бастады. Географиядагы кещстттт талдаудыц гылыми мектебт калыптастырган галымдар арасында У. Айзардтыц аймактык дамуга катысты идеялары жогары багаланды.

45

Галымныц 1960 жьшы жарык керген «Methods of Regional Analysis» (орыс тцпндеп нускасы «Введение в науку о регионах» деген атпен 1966 жылы жарияланган болатын) ецбепнде ецщркгп талдау, онын аймактык ерекшел1ктерше багытталуы тшс деп корсеткен. Бул енбек кептеген географтар тарапынан деректерд1 ецдеудщ жаца эдютерш усыну, улплеущ кецшен колдану тургысында гана кабылданды. Кейшп ецбектершде У. Айзард экономикалык аймактарды коршаган ортамен байланыстыру эрекетш жасап, аймактык талдауды элеуметпк жэне экологиялык жуйелермен уштастыра журпздь

У. Айзард жэне баска америкалык географтардыц тусщшцйтё, «аймактык» деген сез «аумактык» дегенЩц баламасы болды. Айзард аймактануды «элеуметпк гылымдар жуйесшдеп жаца пэнаралык сала, ол баска элеуметпк гылымдардыц теориясы мен ж етю типёрш е суйенедо» деп аныктаган. Аймактану адам эрекетшщ кевдстштш елшемдерш оныц курылымы мен кызметшщ турлер1 шецбершде зерттейдь Аймактануда математикальщ улгшерд1 кецшен колданылады. Пайда болган кезден бастап, кешенд1 сипат алган аймактану саласы эртурл1 гылым салаларындагы (география, экономика, элеуметтану) жетгстштер непзшде тшмд1 аймактык талдама жасауга мумкшдш бердЬ

Ka3ipri гылымдар тургысында «аймак» угымын белгш 6ip жуйе ретш де тусш у басым болып отыр. Жуйе ретщце аймак мынадай Heri3ri белгглертен сипатталады: коршаган ортамен езара байла- ныста болуы, осыныц аркылы iimd ерекшелштершщ калыптасуы; б1ртугастылыгымен, ягни imKi 6ipniriMeH сипатталады, бул б1рлш курамбел1ктердщ жай гана жиынтыгы емес, езара байланыстардын нэтижеа болып табылуы; белгш 6ip турактылыкты камтамасыз ететш; жуйенщ непзп керсетюштер1 сакталатын тепе-тещйктщ болуы; жуйе ретшде акпараттылыгыныц болуы жэне т.б.

Кецес Одагыныц географтары И. Г. Александров, кешннен Н. Н. Баранский, Н. Н. Колосовский экономиканыц аудандастыру теориясыныц непзш салды. Бул теорняныц непзш мынадай угымдар курады:

- аумактардыц шаруашылык салалары бойынша мамандануына алып келетш географияльщ ецбек бвлщщ угымы;

- аумактыц салалык курылымын калыптастырушы ендарютёрдщ технологиялык пзбеп ретшдеп энергетикалыц-eHdipicrniK цикл угымы;

- елдеп улттык экономика шецбершде салалык мамандануы бар, iimci табиги жэне элеуметгш-экономикалык б1ркелкшкке ие жэне кешецщ дамуды кездейтш аумак ретшде аныкталатын экономикалык; аудан угымы.

Жалпы алганда, экономикальщ-географиялык аудандастыру тео- риясын усыну аркылы елдщ ipi элеумегпк-экономикалык кешен46

туршдеп жеке белпсгершщ даму ерекшелпстерш аныктауга, олардыц ецщрпш куштерд1 орналастыру мэселелерш шешуге багытталган кадамдар жасалды. ©cipece колданбалы зерттеулер ушш бул езекп болып отыр.

3.2 Аймак - элеуметпк-экономикалык жуйе

Аймактык даму концепциясы. Жеке ел аумагы саяси, экономикалык тургыдан б1ртутас тузшм болганымен, оныц iuiKi айырмашылыктары непзвде аймактар (аудандар) ажыратылады. Сол себепп кептеген елдерге аймактык даму проблемалары тэн бола­ды. Ocipece ipi елдерде аймактар бойынша элеуметпк-экономикалык дамудыц эркелкшпч байкалады, бул б1ркатар елдерде аймактарды да- мьпу концепцияларыныц жасалуына себеппп болган.

Аймацтыц даму концепциясыныц максаты аймактардыц туракты дамуын камтамасыз ететш узак мерз1мдш баскару TeTiicrepiH жасау, аймак дамуын сырткы ортадагы езгерютерге бешмдеу болып табыла­ды. Эр елдщ жеке ерекшел^ерше байланысты аймактык дамуыньщ езшдж багыттары болады. Соган карамастан, аймактардыц даму концепциясыныц жалпылама курылымы мен кезецдерш аныктауга болады. Ресей галымдарыныц аныктауы бойынша, ол непзшен терт кезецщ камтиды.

1. Проблемаларды талдау. жуйелш диспропорциялар мен олардыц себептерш аньщтау; дамудыц басты проблемаларын, соныц щццде ел бойынша жэне аймактык проблемаларды аныктау; проблемаларды шешу жолдары мен мерз1мш аньщтау.

2. Мацсаттар мен стратегияларды негЬдеу: даму максаттарын айкындау жэне олардыц езара сэйкесиктерш зерттеу; макеаттарга жетудщ жолдары, ресурстары, экономикалык жэне т.б. TeTiicrepiH талдау; дамудыц басым багыттарын аньщтап, оларга ресурстарды жумылдыру.

3. Эрекеттердщ салдарларына бага беру: кол жеткен нэтижелерге талдау жасау; аумак проблемаларыныц шешшу жагдайындагы езгерютерд1 аныктау; жаца проблемалардыц пайда болу мумкшдптн багалау.

4. Титдг стратегияны тацдау: ресурстарды пайдалану тшм^шпн багалау; даму стратегиясыныц сырткы ортадагы езгер!стерге бешмделу децгейш багалау; дамудыц кещрнщ сипатын камтамасыз ету.

Сонымен, жалпы алганда аймактык даму концепциясы аймактардыц узак мерз1мдпс даму стратегиясы мен оныц непздемесш камтиды. Аймактык даму концепциясыныц жалпылама Yлгiciн сызба туршде керсетуге болады (Ю-сурет).

47

10-сурет. Аймактык даму концепциясыныц курылымы (улп)

Аймактыц дамуынын накты багдарламаларын жасау аймактык даму концепциясыньщ непзшде жузеге асырылады. Накты жагдайда даму багдарламаларын кабылдауда аймактардыц ерёюпелнсгерш ескеру аса мацызды. Казакстан Республикасыныц аймактык дамуы да мемлекетпк даму багдарламаларында айрыкша орын алган. Бул бгргнШден, Казакстанныц жеке аймактарында табигат жагдайларыныц алуан турлиппмен, табигат ресурстарыныц шогырлануьгаыц аумактык ерекшел1ктершщ болуымен, шаруашылык мамандану сипатыныц айырмашылык жасауымен тус1щцртедг ШктшгЬеп, ел аумагы даму сипаты мен децгейлер1 айырмашылык жасайтын 16 эю мш ш к б1рлнсгерге (2 республикальщ децгейдеп кала, 14 облыс) белшген. Республиканыц аймактык дамуына катысты мемлекет децгешндеп шаралар ел аумагыныц жеке б0ш&тер1нщ элеуметпк-экономикалык алшактыктарын азайту, аймактар арасындагы бэсекелеспкп реттеу, артта калган аудандарды колдау, жалпы алганда аудандардыц дамуынын теие-тецдшц камтамасыз етуге багытталган.

Казакстанда аймактык дамудыц кур алы ретшде кластерлж даму усынылган. Кластер - езара байланыскан компаниялардын кейб1р аумактардагы топтаскан бел iri: жинакталган жэне мамандандырылган кызметгердщ курылгыларын жетшзушшер; инфракур ылымдар; гылыми-зерттеу институттар; 6ipiH-6ipi толыктыратын жэне жекелеген компаниялар мен толыктай кластердщ бэсекелеспк артыкшыл ыктарын арттыратын жогары оку орындары мен баска да уйымдар. Кластерлж дамудыц непзп максаты - экономиканыц щдоазат секторын дамьггудагы Кдзакстанныц бэсекелестж басымдылыктарын барынша пайдала- ну. Кластерлй: даму аймактардыц бэсекеге кабщеттшгш, олардын экономикалык дамуын арттыруга багытталган, елдщ аймактык дамуынын жаца кадамы болып табылады.48

Когамдык проблемаларды талдау орталыгыныц зерттеулер! непзшде Казакстан аймактарыныц 3 тобы ажыратылады:

- мунай eudipyiui (Актебе, Атырау, Батые Казакстан, Кызылорда, Мачгыстау облыстары);

- внеркэсттг (Павлодар, Караганды, Шыгыс Казакстан облыстары);- ауыл шаруашыльщты (Акмола, Алматы, Костанай, Жамбыл,

Солтустш Казакстан, Оцтустш Казакстан облыстары).Бул мактеуде аймактардыц кептеген баска KepceTKiurrepi

ескершмеген. Соган карамастан, елдеп аймактардыц дамуына бага беру, даму концепциясын зерттеуге катысты мэселелер карастырылган. Казакстан Республикасыныц аймактык дамуыньщ тшмдшгш артты- ру yuiiH Ka3ipri кезде «даму нуктелерт концепциясы непзге алынган. Бул жагдайда мемлекет даму полюстерше (жылдам дамып жаткан калалар мен аймактар) басты назар аударады, осыныц непзшде оган кершшес аумактардыц да дамуы камтамасыз етшедь Сонымен катар, дамуы кешеушдеп калган аймактарды мемлекет тарапынан колдау аса мацызды болып отыр.

Аймактардыц элеуметпк-экономикалык дамуына бага беру. Аймактардыцэлеуметтш-экономикалыкдамуынулттыкстатистикадагы мацызды керсетюштер сипаттайды. Экономикасы туракты даму уетшдеп елдерде аймактардыц жыл йпнндеп даму керсетк1штер1 алы- нады. Ал тураксыз даму тэн елдердеп аймактар ушш негурлым кыска мерз1мд1 камтитын керсетк1штер тандалып алынады. Бага беруге кажетп керсетк1штерд1 галымдар eKi топка белед1 (11- сурет).

11-сурет. Аймактыц элеуметт1к-экономикалык даму KepcenriuiTepi

49

Элеуметпк даму керсепаштершщ 6ipi болып табылатын тутыну багаларыныц жиынтьщ индекЫ sp6ip уакыт кезеццер1 ушш аймактык саудадагы барлык тауар xypnepi мен кызметтердщ барлык турлершщ белшектж багаларыныц толык жиынтыгы непзшде пайыз бойынша есептелед1 (5-кесте).

5-кесте. КР жеке euipjiepi бойынша тутыну багаларыныц индекс! (КР Статистика Агентпгшщ деректдй бойынша, 2010 жьш, %)

Барлык тауарлар

мен кызмет керсету

Азык 1 тулж тау­

арлары

Азык - тулжке

жатпайтын тауарлар

Акылыкызметтер

Казакстан Республикасы 100,7 101,0 100,4 100,4

Батые Казакстан 100,8 101,5 100,4 100,2

Оцтуспк Казакстан 100,5 100,8 100,4 100,3Солзтустш Казакстан 100,8 100,9 100,4 101,1

Шыгыс Казакстан 100,8 101,2 100,6 100,4

Астана каласы 100,7 101,2 100,5 100,1Алматы каласы 100,7 100,9 100,8 100,5

Багаларды индекстеу тауарлардыц жеке топтары (азвщ-тулш жэне баскалары) жэне кызметпц жеке Typnepi бойынша журпзшеда. КР Статистика Агентпгшщ деректер1 бойынша курастырылган Тутыну багалары индекстершщ арасалмагын керсететш сызба 12-суретте бершдь

Ш Азык-тулж тауарлары

□ Азык-тулж емес тауарлар

□ Акылы кызметтер

12-сурет. Казаксгандагы тутыну багалары индексу 2011 ж

Тургын халыктыц акшалай KipicTepi мен шыгындарыныц к ел ем 1 мен курылымы да аса мацызды керсеткн п болып табыла-

50

ды (Г-1, Г-2 К,осымшалар). 0йткеш аймактагы халыктыц табысы мен оныц кандай табыс к езш ен алынганы, сондай-ак белгйй 6ip мерз1мдеп шыгындары мен олардыц кандай багыттар бойынша жумсалганы жалпы алганда аймактагы элеуметтш жагдайды си- паттайды.

Экономикалык керсеткштер арасында енеркэсш ешмшщ келем1, ауыл шаруашылыгы ендарюшщ келем1, жук тасымалы келем1, белшек сауда айналымы, акылы кызмет келем1, сырткы сауда жэне т.б. деректерд! 6ipiKTipeTiH endipic ауцымыныц кврсеткштерг мацызды орын алады. Аймактагы внеркэст внд1р1с1нщ квлемг енеркэсш сала- лары бойынша керсетиштерд1, енеркэсш ешмдершщ H eri3ri турлерш ещцру, алдыцгы жылдармен (айлармен) салыстыргандагы пайыздьщ келем бойынша деректерд1 камтиды.

Ауыл шаруашылыгы ендхрШнщ келемш сипаттау ушш оныц жеке салаларыныц ешм келем1, ауыл шаруашылык дакылдарыныц орташа туамдтпч, мал шаруашылыгыныц орташа ешмдш п тэр1зд1 мэшметтер колданьшады. Аймактагы белшек сауда айналымы ресми иркелген сауда нуктелер1 мен когамдык тамактандыру мекемелершщ тургьш халыкка саткан тутыну тауарларыныц, кэсшорындар мен уйымдарда тшелей сатуга тускен тауарлардыц багаларыныц жиынтык KepceTKinrrepi аркылы аныкталады.

Ацылы цызмет квлемтщ керсепаштерше турмыстык кызмет керсету, жолаушы тасымалы, байланыс, тургын уй-коммуналдык шаруашылыгы, туризм, денсаулык сактау, бш м беру, сауьщтыру жэне т.б. мекемелердщ акылы кызметтершщ келем1 енедь

Аймактыц царжыльщ жагдайына бага беру ушш мына керсетюштер ескершедк

- шаруашылык кешеш мен оныц жетекпп салалары бойынша та­быс KepceTKiniTepi;

- мемлекетпк жэне жергшкп бюджетке тускен KipicTep келемц- жергшкп бюджеттщ орындалуыныц табыс пен шыгыстыц

арасалмагы туршдеп керсепаштерьАймак бойынша багалар индека багалардыц динамикасы мен

аракатынастарыныц жалпьшама керсеткштерш камтиды. Багалар же­келеген тауарлар мен кызмет турлерше карай немесе жалпы жиынтык багалар децгешнщ аракатынасы (2010 = 2011 жэне т.б.) кушнде бола­ды.

Сонымен, жекелеген аймактарды (аудандарды) элеуметтш- экономикалык жуйе ретшдё карастыру олардыц дамуына элеуметпк жэне экономикалык керсепаштер непзшде талдау жасауга мумшндмс бередо.

51

3.3. Дуние жуз! аймактары

Дуние жузш аймактарга белу шартты сипат алады. Ежелп дуние географтары ездерше белгш жерлердо тарихи-мэдени ерекшел1ктерше байланысты ж1ктеген. Мысалы, ежелп грек галымдарыньщ ецбекгершде Скифия, Месопотамия, Эфиопия, Иллирия, Фессалия жэне т.б. аймактар кездеседь ¥лы географиялык ашылулардан кешн еуропалыктар элемд1 EcKi Дуние (Еуропа, Азия, Африка) жэне Жана Дуние (Америка) деп екиге белетш болды.

K|a3ipn замангы географияда дуние жузш еркениетпк непзде, ягни тарихи-мэдени тургыда ж1ктеу басым. Географиялык тургыдан дуние жузш 6ipHeuie сатылы аймактарга жпсхеуге болады:

- Макроаймактар (Азия, Еуропа, Африка, Америка, Аустралия жэне Мухиттык Аралдар);

-Мезоаймактар (Орталык, Солтустк, Оцтуспк Америка, Солтустпс- Шыгыс, Оцтуспк-Шыгыс, Оцтуспк, Батые, Орталык Азия, Солтустш Африка, Сахарадан оцтуетшке карайгы Африка жэне т.б.)

- Аймакшалар (Батые, Солтуспк, Орталык, Оцтустпс, Шыгыс Еу­ропа жэне т.б.).

Макроаймактар катарына дуние бел1ктерш жаткызуга болады. 0p6ip макроаймакта жиынтыгы, келем1, аумактык yijbiecyi эркелю бо­латын ёзшдне табигат жагдайлары мен ресурстары бар. Аймактардын шаруашылыкты дамыту мумк1нцйктер1 мен адамньщ тфшппк жагдайлары да эркелш болады.

Азияныц элемдеп орныньщ айрыкша екендпше ешшм де кумэн келпре алмайды. XX гасырдын 80-жылдарынын басында унда тарихшыларыньщ 6ipi: “Адамдардан Азияны тартып алсандар, олар езшщ еткеншен, 6yriHriciHeH жэне болашагынан айрыла- ды” деп мэл!мдеген болатын. Ойткеш табигат жагдайлары алуан турш Азияныц кец-байтак кещетшнде ежелп жэне Ka3ipri замангы еркениеттер калыптаскан. Олардыц ерекшел1ктер1 осы кезге дешн бeлгiлi дэрежеде шаруашылык сипаты мен халыктыц езшдж бейпесщ аныктайды. Азияныц географиялык ерекшелпчнщ басты белгшерше аумагыныц орасан улкецщп мен алуан турлш1пн, аса бай табиги- ресурстык элеуетш жаткызуга болады. Азияда элем халкыныц басым бел1п (60,3 % немесе 4 млрд 157 млн адам) шогырланган. Азияда дши жэне адамгершшк-этикалык шймдер непзшде элемдж дшдер, рухани мэдениет ошактары калыптасты.

Ka3ipri замангы Азия карыштап дамудыц улпс1 болып отыр. Ресейлж географ А. П. Кузнецов Азияныц экономикасын алып адамга тецеген: оныц “аяктары” кызметш табиги-ресурстык элеует1 аса ipi Кытай, Ундктан жэне Ресей аткарады. Нагыз ми орталыгы, кептеген гылыми- техникалык идеялар ендеуден ететш зертхана болып табылатын Жапо- нияны “Азияныц басы” деуге болады. Ka3ipri замангы ешмдерд1 мо-52

лынан ендарш жаткан жаца индустриялык елдер “колдарга” айналган. Азия агзасыныц “Tipuimiri” едэу1р дэрежеде мунай экспорттаушы ел­дер мен элемнщ жаца каржы орталыктарына (Сянган, Сингапур, Бах­рейн жэне т.б.) да тэуелдь

Еуропада аса бшк тау т1збектер1 болмаганымен, жер бедер1 алу­ан турлЫпмен сипатталады; мундагы елдердщ Kenuimiri тещз жагалауында немесе аралдар мен тубектерде орналаскан; бул аймакты мыцдаган жылдар бойы адам эрекет1 каркынды турде езгертуде. Бул макроаймактагы халык саны 2010 жылы 739 млн адамга жетп. Бул дуние жуй халкыныц 10,7%-ын курайды. Дуние жуз1 макроаймактары арасында бул керсетюш бойынша Еуропа Азия, Африка, Америкадан кешнп тертшпп орын алады. Еуропа аумагыныц салыстырмалы турде шагын болуына, айтарлыктай iniKi кедергшердщ жоктыгына жэне тари- хи даму ерекшел1ктерше байланысты 6ipryrac экономикалык кещстнс калыптасады. Fалымдардыц бейнел1 сез1мен айтсак, мэдени тургыдан “юшкентай” Еуропаны Ежелп Грекия мен Рим империясыныц дэстурлер16ipiicripin, христиандьщ кундыльщтар “жел1мдеп тур”.

Мезоаймактар катарына дуние бел1ктервдеп табигаты, тарихи- мэдени даму сипаты жэне тагы баска iuiKi ерекшел1ктер1 непзшде ажыратылатын аймактар жатады. Сонымен, бул мэселеш Азияныц мезоаймактары мысалында карастырайьщ.

Азияныц табигат жагдайларыныц, экономикалык жэне сая­си дамуыныц ерекшел1ктер1 “бытырацкы, ала-кула” экономикалык кещспктщ калыптасуьша себеп болды. Дуниенщ уш белплнщ тогысында жаткан Оцтустт-Батыс Азияныц экономикалык жэне саяси-географиялык жагдайы айрьщша. Оцтустж-батыс Азияныц жер койнауында элемдеп мунай корыныц 2/3-i шогырланган. XX гасырдыц eKimui жартысынан 6epi бул аймак галамшардагы ец кикшжвд коп аумактардыц 6ipi болып отыр.

Шыгыс Азия орасан зор, табигаты алуан турл1 аумакты алып жатыр, Кытайдыц аркасында халык саны да мол. Мунда дшдердщ K e n T iri жэне даосизм мен конфуцишнк, буддизм мен ламаизм, синтоизм, католикпк дшдердщ тыгыз уштасуы тэн. Аймакта экономикалык жагынан 6ip- 6ipiHe жакындасып келе жаткан елдер жуйеа калыптасуда. Гылыми- техникалык шеппмдер мен ец жаца ешмдер ецщрудщ кешбасшылары болып табылатын Жапония мен К^ытай бул жуйенщ орталыктарына айналган. Аталган шецберге жаца индустриялык елдер де енедь

Бшк таулар, таулы успрттер мен шелдер тэн болатын Оцтустт Азияны кейде субконтинент деп те атайды. Мунда буддизм мен ин­дуизм сиякты ежелп дшдер пайда болды. Аймакша халкы саныныц KenTiri женшен гана емес, салыстырмалы турде “жас” болуымен жэне ауылдьщ eMip салтыныц (титл каланыц езшде) кец таралуымен ерекшеленед!. Экономикалык орталыгы алып Ундгстан болып табыла­ды.

53

Оцтустт-Шыгыс Азия eici ежелп, куатты еркениет орталыктардьщ (Ундютан мен Кытай) аралыгында орналаскан. Мундагы елдер езшщ экономикалык-географиялык орныньщ артыкшылыктарын белсещц пай- далануда. Мэселен, Сингапур жолаушы тасымальпшн келем1 жагынан гана емес, оларга аса жайлы жагдайлар жасалуымен ерекшеленетш ipi порт пен эуежайга ие болып отыр. Онтустж-Шыгыс Азияга халыктын турмыс децгеш курт айырмашылык жасайды: Мьянмада бул керсеткпп ец темен болса, Сингапурда ец жогары болып табылады.

Аймакшалар. Табигат жагдайларындагы айырмашылыктар, экономикалык жэне мэдени келбетшщ ерекшелпстер1 аймактар щвщ,е дербес, салыстырмалы турде бфтутас, негурлым темешрек сатыдагы аумактар - аймацшаларды калыптастырады. Аймакшалардыц езара улкен айырмашылыктары мен айкын ажыратылатын езщщк белплер! мынадай факторларга: 1) географиялык орнына, ягни ежелден 6epi аумактарды 6ip-6ipiHeH белш турган табиги шептердщ болуына; 2) табигат жагдайлары мен ресурстарыныц эртурлш тне; 3) тарихи тагдырларыныц eзiндiк epeкшeлiктepiнe; 4) айрыкша элеуметтж-мэ- дени ерекшишстершщ болуына; 5) экономикалык даму стратегиясыныц эркелкш пне байланысты болды.

Жалпы алганда, дуние жузш аймактарга жштеуде сэйкесйздгктер байкалады. Мысалы, америкалык географияда орын алган, «эмбебап жштеу» аталган жпстеме бойынша дуние жYзi 20 аймакка белшрен, ал геотарихи жштеу 13 аймакты камтиды ( 6- кесте).

6 - кесте. Дуние жузш аймактарга жжтеу улплерш салыстыру

Дуние6ejiiicrepi

Дуние берпктершщ аймактарга мактелу1

АКШ географиялык; мёкгеШ (эмбебап

иактеу)

ММУгеографтары(еркениетпк

ж ктеу)

Ю.Н. Гладкий (мэдени-

тарихи жштеу)

РесейГеографияинституты(Геотарихи

ж!ктеу)1 2 3 4 5

Еуропа 1. Батые Еуропа2. Солтуспк Еуропа3. Онтустйс Еуропа4. Шыгыс Еуропа5. Британ аралдары

1. Батые Еуропа2. Орталык- Шыгыс Еуропа

1. Батые Еу­ропа

1 .Батые Еуропа 2. Шыгыс Еуропа

3. Ресей- Еуразиялык

2. Постке- неетш аймак

3. Ресей4. Алдынгы Азия жэне Балкан

Азия6. Таяу Шыгыс7. Орта Азия

54

1 2 3 4 58. Оцтустж Азия9. Шыгыс Азия10. Онтустш-Шыгыс Азия11. Жапония

4. Оцтустш Азия5. Оцтустш- Шыгыс Азия6. Шыгыс Азия

3. Шыгыс Азия4. Оцтустш Азия5. Оцтустш- Шыгыс Азия

5.Оцтустш Азия6. УндЬ- кытай жэне аралдык Азия7. Шыгыс Азия8. Орталык Азия

7.0рта Шыгыс пен Солтустш Африка

б.Оцтустш- Батыс Азия жэне Солтустш Африка

9. Таяу Шыгыс жэне Солтустш Африка

Африка 12. Сахаралык Аф­рика13. Сахарадан оцтуетшке карайгы Африка

8. Сахарадан оцтуетшке карайгы Аф­рика

7. Сахарадан оцтуетшке карайгы Аф­рика

10. Са­харадан оцтуетшке карайгы Африка

Америка 14. Солтуспк Аме­рика15. Орталык Аме­рика16. Оцтустш Аме­рика

9. Солтустш Америка10. Латын Америкасы

8.Агылшын- саксондык Америка9.Латын Аме­рикасы

11. Агыл- шын-саксондыкАмерика12.Латын Америкасы

Баскааймактар

17. Ресей18. Аустралия жэне Жаца Зеландия19. Тыньщмухит аймагы20. Полюстер

11. Аустралия 10. Аустра­лия жэне Мухиттык Аралдар

13. Аустра­лия жэне Мухиттьщ Аралдар

Ka3ipri замангы география окульщтарында аймактарды сипаттауда олардыц езшдш улесше айрьщша назар аударылады, муны география­лык, мура деуге болады. Бул мураныц эйресе Ka3ipri географиялык ерекшел1ктерд1 калыптастыруга ыкпал еткен элементтер1 немесе жал­пы адамзаттыц ортак игш гш е айналгандары айрыкдиа кызыгушылык тудырады.

0p6ip аймактыц сипаттамасы оныц езшдш географияльщ сипатына ие, бул табигат жагдайларыныц алуан турлш пм ен гана емес, тарихи даму кезецдершде халык пен шаруашылыктын орналасу ерекшелштер1мен де туйндоршедь Дуние жуз1 аймактарына сипаттама беруце олардьщ “экономикальщкещсттн”, ягни шаруашылыкбайланыстарыныц аумактык жиынтыгын талдаудыц мацызы зор. 0p6ip аймактыц каз1рп элемдеп орнын оныц табиги-ресурстьщ жэне ецбек элеуеп, шаруашылыгыныц

55

аукымы, мамандануы мен даму децгеш, сондай ак онын дуниежузшк шаруашылык катынастарындагы орны аныкгап бередд.

Тацырып бойынша жетекшi угымдар

Аймак; «аймак» угымы жуйелйс устаным, эюмшшж-аумактьщ, геосая­си, тарихи, экономикалык тургыдан; аймактандыру принциптер1; физикалык- географиялык аймактар; аймактану; жекелеген вркениеттер концепциясы; тарихи-мэдени аймактар; кещспкпк тадцаудьщ гылыми мектеШ; экономикалык аудандастыру теориясы; аймактык даму концепциясы, оньщ кезендер1, курылымы; кластер жэне кластерлйс даму; «даму нуктелерЬ> концепциясы; тутыну багаларыныц жиынтык индексу ещцрю аукымыньщ Kepcendurrepi; акьшы кызмет келемшщ керсеткшггер!; аймактьщ каржылык жагдайы; макроаймактар; мезоаймактар; аймакшалар; дуние жузш аймактарга жжтеу yrcruiepi.

Мэттде кездесетт географияныц атаулар mhiwi

Трансильвания, Ломбардия, Вестфалия, Жетку, Казакстан Республи­касы, Актебе, Атырау, Батые Казакстан, Кызылорда, Мацгыстау, Павло­дар, Караганды, Шыгыс Казакстан, Акмола, Алматы, Костанай, Жамбыл, Солтуспк Казакстан, Оцтуспк Казакстан облыстары, Скифия, Месопотамия, Эфиопия, Иллирия, Фессалия, Еуропа, Азия, Африка, Америка, Аустралия, Мухиттык Аралдар, Кытай, Уцщстан, Ресей, Жапония, Сянган, Сингапур, Бахрейн, Мьянма.

Тацырып бойынша бацылау сурацтары

L Аймак дегешм1з не, оган бершген аныктамалардын жалпы белллер1 кандай?

2. «Аймак» угымын кандай тургыларда гуануге болады?3. Аймактардыц уш сатылы жпстеместщ мэшн калай TyciHyre болады?4. Физикалык-географиялык аудандастыру иерархиясы кандай таксондар-

дан турады?5. Аймактануды дамытуда Ф. Ратцель ш м ш щ кандай мацызы болды?6. Агылшын галымы А. Тойнбидщ жекелеген вркениеттер концепциясыныц

мэн1С1 неде, онын аймактануга кандай катысы бар?7. Нел1кТен аймактану парадигмасын непздеудщ алгышарттарын Р. Харт-

шорн ецбектероден байланыстырады?8. Америкалык галымдар мен У. Айзардтын аймактану теориясына кандай

улес косты?9. Экономикалык аудандастыру теориясына кандай угымдар енеда?10. Аймактык даму концепциясы дегешм1з не жэне оныц кандай колданбалы

мацызы бар?11. Аймактык даму концепциясыныц курылымы мен кезецдер1 кандай?12. Казакстан Республикасындагы аймактык дамудын мемлекетпк денгейде

карастырылуын немен туащцруге болады?13. Кластер дегещщз не жэне оны аймактык дамудыц куралы рётщцё

карастырудыц кандай мацызы бар?

56

14. Аймактардыц элеуметпк-экономикалык дамуына бага беруде кандай керсеткшггер пайдаланылады?

15. Географиялык тургыда дуние жузш б1рнеше сатылы аймактарга жштеуге болады?

16. Нелнсген дуние белштерш макроаймактар ретшде карастыруга болады?17. Дуние жузщцеп мезоаймактардын географиялык сипаттамасыныц

курылымы кандай болуы тшс?18. Аймакшалар кандай 6enrmepi бойынша ажыратылады?19. Дуние жузш аймактарга жнстеу ynruiepiH салыстыру непзшде кандай

корытындылар жасауга болады?

Тацырып бойынша эдебиеттер mhmi

1. Алаев Э.Б. Социально-экономическая география. Понятийно­терминологический словарь. - М.: Мысль, 1983. - 350 с.

2. Асаул А.Н., Джаман М.А., Шуканов П.В. Этногеографические факторы гло­бализации и регионализации мира. - СПб.: АНО «ИПЭВ», 2010. - 296 с.

3. Гладкий Ю.Н., Сухорукое В.Д. Экономическая и социальная география зарубежных стран: учебник для студ. высш. пед. учеб. заведений. 2-е изд.- М.: Издательский центр «Академия», 2009. - 464 с.

4. Голубчик М.М. и др. Теория и методология географической науки: учеб­ное пособие. - М.: ВЛАДОС, 2005. - 463 с.

5. Изард У. (Айзард У.) Методы регионального анализа. - М.: Прогресс, 1966.-660 с.

6. Кузьбожев Э.Н., Козъева И.А., Световцева М.Г. Экономическая геогра­фия и регионалистика (история, методы, состояние и перспективы раз­мещения производительных сил): учебное пособие. - М.: Высшее обра­зование, 2007. - 540 с.

7. Национальная экономика: учебник /Под ред. П. В. Савченко. - М.: Эконо­миста, 2005. - 813 с.

8. Региональная экономика. Основной курс: Учебник /Под ред. В.И. Видя- пина, М.В. Степанова. - М.: МНФРА-М, 2005. - 686 с.

9. Скопин А.Ю. Введение в экономическую географию: Учеб. для студ. высш. учеб. заведений. - М.: ВЛАДОС, 2001. - 272 с.

10. Социально-экономическая география зарубежного мира /Под ред. В.В. Вольского. - М.: Дрофа, 2001. - 560 с.

11. ТойнбиА.Дж. Постижение истории. Сборник.-М., Прогресс, 1991.-731 с.12. http://www.sarap.kz/: Алияров Е.К., Байдаров Е.У. Новая региональная по­

литика Республики Казахстан как важнейшая часть Стратегического пла­на - 2020 в контексте Послания народу Казахстана «Новое десятилетие- новый экономический подъем - новые возможности Казахстана».

13. http://kaz.gazeta.kz/: Статьи /Региональные диспропорции.

57

4-такы ры п. ЕЛДЕР ЖЭНЕ ЕЛТАНУ

4.1 Кешенд1 елтану жэне елдерге кешенд! сипаттама беру эдгстемен

Heri3ri угымдар. Географияда жэне кундел1кп ем1рде «ел» угымы кебшесе «мемлекет» угымымен мазмундас болады, 6ipaK бул угымдар магынальщ жагынан айырмашылык жасайды. Fалымдар ел мемлекетпц кецютштж улпс1, ал мемлекет елдщ кукыктык непздеп ynnci деп тусщщред1.

Ел - табиги кешеннщ непзшде калыптаскан жэне кещстпсге, уакыт кезещнде, шла жэне сырткы байланыстарда мемлекет туршде кершетш, курлыкйшлш децгейдеп элеуметтш-шаруашылык кешеш.

Елтану елдерд1 кешецщ турде зерттейтш, олардын табигаты, халкы, шаруашылыгы, мэдениет! мен элеуметтш уйымдасуы туралы эртурл1 мэл1меттерд1 жуйелейтш жэне жалпылайтын географиялык пэн болып табьшады. Елтану географияныц б1ртутастыгыныц кёщш болып табылады: онын зерттеу o6beKrici алуан rypni процестер болып жаткан, курылымы курдел1 аумак болып табылады. Баскаша айтканда, аумактыц б1ртутастыгын зерттеу ушш география гылымдары жуйесшщ б1ртутастыгы кажет болады.

Кешецщ елтануда жекелеген аймактар, елдер жэне олардыц бел iicrepi табигаты, халкы жэне шаруашылыгы жагынан iniKi айырмашылыктар жасайтын бгртутас аумактык курдел1 жуйе ретшде карастырылады. Бул жагдайда аумактарды кешенд1 зерттеу упин географияныц басты салалары (физикалык, элеумегпк-экономикалык, саяси география) тугел «жумылдырылады».

Кешецщ елтанудыц басты максаты - эртурл1 аумактардыц (елдер мен аудандар) 6ipryrac жэне кешецщ сипаттамаларын беру. Мундай сипат- тамаларда географиялык гылымдардыц эдастер! кемепмен аумактыц бейнесш жасау кажет. Елтану багытыныц непзш салган ресейлш галымН. Н. Баранскийдщ аныктауынша, бул сипаггамаларда «геологиядан бастап идеологияга дешнп» мэселелер камтылады. Жалпы алганда, кез келген гылым саласыныц мацызды MimjeTi элемд1 танып-бшу болып табылады. Кешещц елтанудыц география гылымыньщ саласы ретшде удайы езгерш жаткан элемнщ географиялык келбетш танып-бшу1 ец алдымен ел аумагы децгейшде жузеге асады.

Елдерге кешещц сипаттама беру эдктемесь Кешецщ елтанудагы аумактыц сипаттамасына катысты б1рнеше ерекшел1ктерд1 атап етуге болады.

1)Кешещц елтану сипаттамаларыныцмазмуныжалпыгеографияныц курамдас м1ндеттер1 болып табылатын сипаттау, mycmdipy жэне бол- жауды камтуы кажет. Сипаттауды география гылым ретшде калыптаса бастаган кезден 6epi nieniin келеда, ал тусшдеру XVIII гасырдан бастап58

колга алынды. Географиялык болжам мэселей XX гасырдыц екшпп жартысынан бастап аса мацызды мэселеге айналган болатын.

2) Елтану багытындагы кешецщ сипаттама негурлым нацты бо­луы кажет. Галымдар «кещстш нактылыгы» деп атаган устанымныц Kenienai елтану ушш мацызы ерекше болады: еипаттамаларда жалпы- ламадан repi аумактагы накты деректер Kenripijiyi кажет.

3) Сипаттау барысында уацыт байланысы узш п калмауы керек. Жалпы география ушш Ka3ipri мен бурынгыныц жэне болашактыц езара байланыста карастырылуы аса мацызды. Мысалы, белгип 6ip елдщ Ka3ipri жагдайын сипаттау барысында ол аумактагы бурынгы халык коныстануы мен табигат ерекшел1ктер1, шаруашылык сипаты туралы карастырмау мумкш емес. Сондай-ак, елдщ Ka3ipriciH оныц болашагына катысты мэселелерден белш карауга болмайды.

4) Елдерге кешещц сипаттама синергетикалыц ddic (грекше синер­гия «ынтымактастык» деген магына беред!) аркылы жузеге асырылуы кажет. Сипаттама беруде география гылымдарыныц гана емес, та- рих, статистика, элеуметтану, саясаттану жэне т.б. деректер1 кецшен колданьшады.

5) Кешецщ елтанудыц географияныц баска салаларынан басты айьфмашылыгыныц 6ipi алуан турлг, накты акпарат корыныц молдыгы болып табьшады. Акпарат корыныц курт артуы кешецщ елтануда акпаратты ецдеу мен сактаудыц, турлецщрудщ ец жаца технологияла- рьш колдануды кажет етеда.

Эд1стемелйс тургыдан елтану багытындагы кешецщ сипаттаманыц непзше такырыптык бел1ктердщ жиынтыгьш алуга болады. Ресейлш галымдар Н.Н. Баранский, Я.Г. Машбиц ецбектершде кешецщ сипаттамалардыц улгшер! бершген. Кешещц сипатгамалардагы та- кьфыптарды нактьшап, олардыц кыскаша мазмунына токталайык (7-кесте).

7-кесте. Кешецщ елтану сипаттамасы ныц мазмундык куры лы мы

р/с Такырыптыкбелйстер

Мазмуны

1 2 31 Елдщ (аумактьщ)

ерекшелшАумактьщ негурлым кыскартылган, жалпы си- паттамасы. Мунда елдщ езщщк бейнеи ашылып, тиш, баскалардан басты ерекш елт керсеттедь

2 Аумагы, геогра­фиялык жэне гео- саяси жагдайы

Ел аумагыныц кещспк сипаты жэне оньщ ел дамуындагы ресурстык мацызы керсетшедь Мунда аумактьщ мелшерлерй, minim, географиялык орныныц непзп элементтер1 бершеда. География­льщ орын елдщ езщщк сипатын аныкгаушы фак­тор, сондыктан курлыктык, тещздйс шекаралар, геосаяси факторлар да талданады.

59

Ел дамуынын, т а р и х и -гео гр а - фиялык кезецдер1

Табигаты жэне табигатты пайда лану

Халкымэдениеп

жэне

Коныстануы

Шаруашылыгы

Ел аумагынын шаруашылык игершушщ непзп кезендер! мен олардын ерекшелистерш кврсетепн тарихи-географиялык сипаттама болып табылады.

М^нда табиги факторлардыц адам eMipi мен шаруашылыгына ыкпалын, аумактын табиги ж1ктелу1 мен табиги-ресурстык элеуетшщ дамуга алгышарт болатыны кербетшед!. Табиги ресурстардын эркайсысыныд пайдаланылу сипа- ты мен децгейлерше шолу жасалынады.

Халыктыц курамы, курылымы, демографиялык параметрлер1, Kemi-коны, элеумегпк жагдай, дэстурдер], eMip салты, дши ерекшел1ктер1 кepceтiлeдi.Ел аумагьшдагы едщ мекендердщ орналасу си- паты, коныстану ерекшелжтер1, ipi калалары, элеуметпк-экономикалык; кещсштеп урбандал- ган аумактардьщ ареалы туралы деректер бершедь

Ел шаруашылыгынын географиялык ерек- шелкгер1, орналасуы, мамандану сипаты, салалык курылымы, технологиялык ерекше- лiктepi, дуниежузшк шаруашылышгы орны керсетшедь Мунда елдщ жеке аудандарынын игершу сипаты да берыедь

Аудандары Ел аумагында жштелетш, езшдж сипаткаие аудандар туралы деректер келпршедь М^нда тарихи, табиги жэне эюмшшк нелзде | калыптаскан аудандарга сипаттама бершш, ерекшел1ктер1, игершуi мен даму тенденциялары | карастырылады.

Коршаган табиги I Табиги ортанын жай-куш мен сапасын сипат- ортасыныц ж ай-1 тайтын керсеткшггер (ластану, езгеру) аумактын j куш I шаруашылык nrepuiyi мен халык коныстануы j

факторларына байланыстырылыл бершед1.10 / Даму болашагы Елде кабылданган даму багдарламалары мея|

олардын орындалуына, тарихи-географиялык [ устанымдарга, елдщ каз/рп замангы элеумегпк- i экономикалык дамуы мен аумактын игершу теи- j денцияларына негщелген болжамдык мхелелер j бершедi ___________ _

Кундел1кп вм^рде елтану багытындагы географиялык акпараттык ж уйелер мен деректер базасын пайдалануга кажетгтк артып келед}.

Ж алпы алганда, бул акпарат гылымда, бшм саласында гана емес, эко­номика, элеуметтщ емгрде кещнен пайдаланылады. Жеке адамдардыц

дуниет анымын кенейту максатында да елтану багытындагы акпарат- тын м ацы зы зор.

60

4.2 Елдердщ аумацтык жэне шекаралык ерекшел1ктер1

Мемлекет аумагы - белгш 6ip мемлекеттщ егемендтндеп географиялык кещстпе белит, ол мемлекеттщ халыкаралык децгейде танылган аумагы болып табылады.

Жертщ ауданы бойынша ipi тогыз елд1 (Ресей Федерациясы, Ка­нада, Кытай, АЩЦ, Бразилия, Аустралия Одагы, Ундютан, Аргенти­на, Казакстан) атауга болады, олардыц жершщ ауданы 6ipirin, адам коныстанган курлыктыц 55,8 %-ын курайды.

Ал жершщ ауданы 30 мыц км2-ден аспайтын микромемлекеттер- ге Еуропадагы «ергежешй» мемлекеттер мен Мухиттагы аралдык мемлекеттерд1 жаткызуга болады: Ватикан, Монако, Лихтенштейн, Мальта, Андорра, Мальдив Республикасы, Науру, Тувалу жэне т.б. ¥сак мемлекеттердщ алып жаткан аумагы адам коныстанган курлыктыц бар болтаны 1,3%-ын курайды (8-кесте).

8-кесте. Мемлекеттерд1 жершщ ауданы бойынша топтастыру (И.И. Пирожник бойынша)

Мемлекеттер rani Аумагы Елсаны

Жалпы ауданымлн км2 %

1 Алып мемлекеттер 2,5 млн км2-ден астам 9 75,8 55,82 Ipi мемлекеттер 350 мыц - 2,5 млн км2 48 45,2 33,33 Орташа мемлекеттер 150-350 мьщ км2 28 7,1 5,24 Шагын мемлекеттер 30-150 мыц км2 43 3,5 2,65 ¥сак мемлекеттер 30 мыц км2-ден аз 65 1,8 1,36 Тэуедщ аумактар 2,3 1,7

Барлыгы 193 135,8 100,0

Мемлекетке аумагы бойынша бага беруде оныц игершу децгеш де ескершеда. Мысалы, Аустралия Одагыныц 1/3 белйгш шелдер алып жатыр, ал Ресей Федерациясыныц 3/5 белит табигаты катал аудандар болып табылады. Сондыктан аумакка бага беруде ец алдымен mumdi аумацтар, ягни игершен аудандар yneci ескершедь

Мемлекет жершщ ауданы оныц халыкаралык Mdpre6eci мен егемендггш багалауда кедерп бола алмайды. Дегенмен аса ipi мемлекеттердщ жекелеген бел i KTepiH игеруде катал табигатжагдайлары, келш катынасы жэне элеуметтш-экономикалык курылымдарды салуга Ke6ipeK шыгын жумсалатын болады. Мысалы, Ресей Федерациясыныц еуропалык белш улан-байтак азиялык белйгше Караганда, кушт1 дамыган. Азиялык бвлпсге жол катынасы, табигат ресурстарын игеру

61

жэне т.б. жагынан улкен киындыктар бар. Казакстан Республикасыныц да букит аумагы бойынша келш жолдарынын жишп, экономикалык дамуы б 1ркелю емес.

KepiciHuie, аумагы кит мемлекеттерде ресурстар тапшылыгы, халык тыгыздыгыньщ артуы, элеуметпк проблемалары туындауы мумкш. Сондыктан аумагы ен ipi жэне ен шагын мемлекеттерд! «экстремум-мемлекеттер» деп аталатын елдер топтамасына жаткызуга болады (9-кесте).

9-кесте. Мемлекет аумагы бойынша экстремум-мемлекеттер

Макромемлекеттер Микромемлекеттер

р/с атауы аумагы, млн км2

р/с атауы аумагы,км2

1 Ресей Федерациясы 17,1 1 Ватикан 44 га2 Канада 9,9 2 Монако 1,6

3 Кытай 9,5 3 Науру 21,34 АКШ 9,3 4 Тувалу 30,0

5 Бразилия 8,5 5 Сан-Марино 61,0

6 Аустралия Одагы 7,7 6 Лихтенштейн 1577 Y щцстан 3,2 7 Сент-Китс жэне Невис 260

8 Аргентина 2,8 8 Мальдив Республикасы 2989 Казахстан 2,7 9 Гренада 300

Мемлекет аумагыныц niuiiHi жэне таралып орналасуы бойыи- ша да мемлекеттер айырмашылык жасайды. Бул фактор ел аумагын иге- руде, экономикалык дамуына, мемлекетпк шекаралардын каушйзднш камтамасыз етуде манызды роль аткарады. Осы тургыда едцерда б 1рнеше типтерге боЛш карастыралды:

1. Созылыццы niiumdeei мемлекеттер (Чили, Норвегия, Шве­ция, Вьетнам, Италия, Панама, Того, Гамбия). Олардын аумагы тещз жагалауы бойымен немесе ipi озендер бойымеи жуздеген километрге созылып жатыр. Бул кептеген аудандардын елдщ эюшпшк орталыгы- нан шалгай жатуына эсер етт, аумакты баскаруга кедерп келлредк Мысалы, Чилидщ орта бёлМ нде орналаскан астаиасы Сантьяго каласы солтустнггадеп шелд! аудандармен жэне онтустшндеп Отты Жердеп тец1з мацы аудандарымен экономикалык жагынан элйз байланыскан. Италияныц солтустйстён оцтуетшке созылып жатуы, елдщ онтуспп мен солтустш аудандарынын экономикалык тургыда бгркетй дамуына кедерп келпруде.

62

2. Eipmymac аумацты алып жатцан мемлекеттер (Франция, Ис­пания, Польша, Венгрия жэне т.б.). Олардыц аумагы квадрат немесе децгелек пппщщ болып келедь Бул ш ети аудандардыц ел орталыгына шамаменб1рдейкашыктыктаорналасуына,мемлекегпкшекараларыныц салыстьфмалы турде кыска болуына, катынас жолдарыныц негурлым жаксы тарамдалуына, аумактыц экономикалык дамуына жэне баскарылуына колайлы жагдай жасайды. Дегенмен, сырткы nimmi колайлы елдщ аумагында да оныц nrepmyi мен баскарылуына кедерп келпретш табиги факторлар (бшк таулар, батпакгар жэне т.б.) болуы мумкш. Мысалы, Перу бшк Анд тауларымен ек1 болшке белшш жа- тыр.

3. Шашыращы мемлекеттер (Индонезия, Филиппин сиякты аралдык мемлекеттер, eKi бол1ктен туратын Малайзия жэне т.б.). Аумагы б1ртутас емес, б1рнеше бел1ктерден туратын мундай мемлекет­терде баскару жэне корганыс, катынас жолдары, экономикалык бай­ланыстар бойынша киындыктар туындайды. Окшауланган аумактарда мемлекеттщ innci 6ipniriH бузуга эрекеттену кимылдары, эртурл! imKi кикшжщдер, ел астанасыныц орнына катысты таластар туындауы мумкш. Мундай мемлекет типше АКД1-ты да жаткызуга болады: оныц курамына иретш Аляска мен Гавай аралдары непзп аумактан шалгайда орналаскан, бул косымша экономикалык шыгындарга себеппп бола­ды.

4. К^рамында анклавтар бар мемлекеттер. А нклав - мемлекеттщ непзп аумагынан баска мемлекеттердщ жерлер1 аркылы белшш жаткан немесе баска мемлекеттщ аумагында орналаскан аудандар. Анклав жагдайындагы аудандар катарына Ресей Федерациясыныц курамына енетш Калининград облысы, Эз1рбайжан курамындагы На­хичевань, Испания курамына енетш, 6ipaK Мароккода жаткан Сеута мен Мелилья жэне т.б. анклавтар жатады. Анклавтар жалпы алганда мемлекеттщ стратегиялык жагдайына колайлы эсер еткешмен, елдщ эскери жагынан осал, экономикалык байланыстарга колайсыз ауданда- ры болып табылады.

Мемлекеттер арасындагы кещстш катынастар ш екаралар аркылы реттеледь Осы тургыда мемлекеттщ саяси-географиялык орны аныкталады.

Шекараларды зерттейтш гьшым саласын географиялык; лимоло- гия деп атайды. Мемлекетпк шекаралардыц калыптасуына эртурл1 факторлар эсер етед1, сондыктан олар табиги шептер (езен, кел, тау жоталары жэне т.б.), этностыц коныстану аумагы бойынша етед1, кей жагдайларда дши, саяси жагдайларга байланысты тургын халыктыц niKipi ескершмей журпзшген шекаралар да бар. Жалпы алганда, дуние жуз1 аймактары бойынша мемлекеттмс шекаралардыц керсеткшггёр1 эргурл1 болады (8-кесте).

63

10-кесте. Дуние жуз1 бойынша м ем лекетпк ш екаралар (И. И. Пирожник бойынша)

Аймак Шекаралардынузындыгы

Кершшес елдердщ ортак шекараларынын

саны

Халык саны

улеа, %км % саны %

Африка 80 423 36 107 37 13Азия 67 424 30 65 23 61Америка 52 752 23 40 14 14Еуропа 25 836 11 75 26 12Барлыгы 226 435 100 287 100 100

Мемлекет аумагынын курамына курлык пен ш ш сулар гана емес, онын жагалауындагы Дуниежузшк мухиттьщ аумактык белш де енеда. Тещзге нкелей шыга алмайтын 43 мемлекетке баска мемлекеттердщ аумагы аркылы еркш ету кукыгы бершген.

Тещзбен шектесу! мемлекеттщ геосаяси жэне стратегиялык ор- нын аныктайды. Сол себепп елдерд1 тещзге шыгу мумюндшне карай да багалайды. Дуние жуз1 бойынша 43 ел тещзбен шектеспейд1, ал 34 мемлекетпн мулде курлыктык шекаралары жок (Д Црсымща).

Курлыктагы шекаралары узын болатын мемлекеттер мен олардын шекараларыныц узындыктары 11-кестеде бершген.

11-кесте. ОДрлыктагы ш екаралары ец узын мемлекеттер

№р/с

Мемлекет Курлыктагы шекараларынын узындыгы, км

№р/с

Мемлекет Курлыктагы шекараларынын узындыгы, км

1 Кытай 22117 6 АКД] 120342 Ресей 20344 7 Конго ДР 107303 Бразилия 16885 8 Аргентина 98614 Ундастан 14103 9 Канада 88935 Казакстан 12185 10 Монголия 8220

Тещз жагалауында орналаскан мемлекеттердщ басым кeпшiлiгiндe (олардын саны 121) аумактык сулар 3-12 мильдш жолакты курайды, алтауында ол 15-50 миль, ал калган он уш елде 200 мильдш аумактык су зонасы бектлген . Кейб1р мeмлeкeттepдiн мулде курлыктык шека­ралары болмайды (12-кесте).64

12-кесте. Жагалау сызыгы ец узын мемлекеттер

№ Мемлекет­тер

Жагалау сызыгыныц

узындыгы, км

№ Мемлекеттер Жагалау сызыгыныц

узындыгы, км1 Канада 202 080 6 Аустралия 25 7602 Индонезия 54 716 7 Норвегия 25 1483 Ресей 37 653 8 АКШ 19 9244 Филиппин 36 289 9 Жаца Зеландия 15 1345 Жапония 29 751 10 Кытай 14 500

Кершшес мемлекеттердщ езара шекараларыньщ узындыгы мемлекеттердщ жершщ ауданына байланысты болады. Осы себепй ауданы жагынан дуние жузшдеп ец улкен мемлекет болып саналатын Ресей Федерациясыныц кершшес орналаскан Казакстан, Кытай жэне Монголиямен шекаралары, ал АКШ-тыц Канадамен езара шекарала­ры дуние жузшдеп узын курльщтьщ шекаралар катарына жатады (13- кестё).

13- кесте. в за р а ш екаралары ец узын мемлекеттер

р/с Мемлекет­тер

взара шекараларыньщ узындыгы, км

р/с Мемлекеттер взара шекараларыньщ узындыгы, км

1 АКШ -Ка­нада

8893 6 Ресей - Кытай 3645

2 Ресей - Казакстан

6846 7 РесейМонголия

3543

3 Аргентина - Чили

5308 8 Бразилия - Бо­ливия

3423

4 Кытай - Монголия

4677 9 КытайУндютан

3380

5 Y щцстан - Бангладеш

4053 10 АКШ - Мек­сика

3141

Мемлекетпк шекаралардыц эскери емес жолмен езгерюке Tycyi халыкаралык практикада мы на жагдайларда болады:

1) Цессия - мемлекеттердщ езара кел1йм1 непзшде белгш 6ip аумакка иелж ету кукыгы 6ip мемлекеттен екшпп 6ip мемлекетке 6epuiyi. Бул б1рдей келемдеп аумактарды езара айырбастап алу, сыйга беру, сатып алу аркылы жузеге асуы мумкш. Мысалы, 1867 жылы АКШ Алясканы Ресейден сатып алган.

65

2) Адьюдикция - халыкаралык сот немесе арбитраж uieuiiMi бой­ынша 6ip мемлекет курамында болтан аумакты баска мемлекетке беру непзш де аумактык-шекаралык езгерютердщ болуы. Мысалы, 1968 жылы Качское Ранно даулы ауданыныи 90%-ы Yщцстанга, 10%-ы Пэкстанга erri.

3) Аккреция - мемлекет аумагыньщ курлыктык бшйгщщ табиги немесе техногендмс жолмен улгаюы. Нидерланд, Сингапур, Парсы шыганагы мемлекетгерщде жагалык белш жасанды жолмен кецёйтшш келеда Ал табиги жолмен бул эрекет ip i ©зен атырауларынын узак жылгы аккумуляция нэтижeciндe улгаюы тур1нде K epiH ic табады.

4) 0з ерктен цосылу — шагын мемлекеттщ ез ерюмен кершшес жаткан ipi мемлекет курамына косылуы. Мысалы, 1944 жылы Тува (Ka3ipri Тыва Республикасы) КСРО курамына косылды.

5) в з ерктен бвлму - белгш 6ip аумактын эскери куштерд1 колданбай, езара келйзш непз1нде мемлекет курамынан бейб1т жол­мен белшпз шыгуы. Мысалы, 1917 жылы Финляндия ¥лы Князьдш Ресей курамынан белш ш шыгып, дербес мемлекет куру мумюндцтн алды.

6) 0з ерктен 6ipizy - ею немесе 6ipHeuie мемлекеттщ, кей жатдайда аумактардьщ ез epKiMeH 6ipiryi непзшде 6ip жаца мемлекеттщ калыптасуы. Мысалы, 1964 жьшы Танганьика жэне Занзибар 6ipirin, Танзания мемлекет! калыптасты, оныц атауыныц e3i осы 6ipiKKeH аумактардын атауларынан куралды. Ал 1971 жьшы бурынгы КеШЫмдак Омандагы бытырацкы араб ЭШрлйктершщ езара келгсщ непзшде 6ipiryiHeH BipiioceH Араб Эм1рлиеГер1 деп аталатын жаца мемлекет пай­да болды.

4.3 Елдердщ тургы н халкы бойы нш а эр ту р л Ы п

Елдер ен алдымен халык саны бойынша айырмашылык жасайды. Жалпы халык саныныц ecyi езшдш когамдык-тарихи жэне аумакгык ерекшел1ктер тэн курдел1 кубылыстар мен процестердщ эрекетше бай­ланысты болады. Галымдар дуние жузшдеп халык санынын ecyi не тэн мацызды факторлар репнде табиги (биологиялык), элеуметтЫ- экономикалыц (когамныц шаруашылык дамуы, халыктын эдет- гурыптары мен дэстурлер), саяси (мемлекеттщ демографиялык сая­саты), дти (дшнщ демографиялык жагдайга dcepi), медщинапьщ (денсаулык сактаудын даму децгеш), экологиялык (адамды коршаган ортаныц жaй-KYЙi), гуманитарлык, (халыктын eMip суру дeнгeйi мен сапасы) факторларды атайды.

Ka3ipri дуниеде халык саны 100 млн адамнан асатын 11 мемлекетл белш карайды, халык саны ен аз мемлекеттерге Ватикан, Монако, Сан- Марино т.б жатады (14-кесте).66

14 - кесте. Халык саны женшен экстремум-мемлекеттер, 2010 ж

№ Халык саны ец кеп мемлекеттер

Халык саны, млн

адам

Халык саны ец аз мем­лекеттер

Халык саны,

мыц адам1 Кытай 1339 Ватикан 1,02 Y ндютан 1184 Тувалу 12,43 АКД1 309,6 Науру 14,04 Индонезия 243,0 Палау 20,85 Бразилия 196,8 Сан-Марино 30,36 Пэюстан 185,5 Монако 33,07 Бангладеш 156,1 Лихтенштейн 34,88 Нигерия 152,2 Сент-Китс жэне Невис 40,19 Ресей 141,0 Маршалл Аралдары 64,510 Жапония 126,8 Доминика 72,7

XXI г басында дуние жуз1 халкы саныныц ecyi оныц удайы есу ерекшел1ктер1мен (ягни табиги козгалыспен) аньщталады. Еалымдардыц ecenTeyi бойынша, шамамен адамзат тарихында Жер шарында 100 млрд адам емгр сурген, бул орташа есеппен алганда 20 мыц урпак алмасуы журд1 деген сез.

Population Reference Bureau деректер1 бойынша, 2010 ж ортасын- да дуние жуз1 халкыныц саны 6 млрд 892 млн адам болды, хальщтыц орташа тыгыздыгы 1 шаршы километрге 51 адамнан кедщ. Дэл осы жьшы туудыц дуние жуй бойынша орташа KepceTKinii 20 % болды. Дамыган елдерде бул керсетмш 11%, дамушы елдерде - 22 % дешн темендеп калды. Казакстан Республикасында бул керсетюш 22,5 % жетп (Е К,осымша).

Ец томен корсепаш Еуропа елдершде (10 % аз), ал ец жогары керсепаш Африкадагы б1ркатар елдерде (50 %) байкалды. Баягысынша, туу децгешне непзшен турмыс жагдайы (эдетте керюшше пропорция), калалардыц ocyi, некеге отыру жасы, дши дэстурлер эсер етед1.

Олш KopceTKimTepi халыктыц турмыс децгей1 мен оныц сапасы- на (тамактану, денсаулык сактау) т1келей байланысты болады, жанама турде халыктыц жас курылымы (егде адамдар саны арткан сайын ел1м- ж т м денгей1 жогары болады) эсер етед1. Дуние жуз1 бойынша ол1м децге!ш 8 % курайды жэне елдерд!ц топтары бойынша туу кОрсеткши сиякты улкен айырма жасамайды (дамыган елдерде 8 %, дамушы елдерде - 10 %). Жекелеген елдерде улкен алшактыктар байкалады: 3-5%-ден 20-30 % дешн. Казакстан Республикасында бул корсетюш 9% болды.

67

Адамзаттын демографиялык дамуынын Ka3ipri кезецше халъщтыц ем ip жасыныц узацтыгыныц артуы тэн, гасырдын басында ол 65 жа- сты кураган болатын, ал 2010 жылы бул керсетюш 69 жаска жетп. Ел­дер бойынша айырмашылыктар 15-кестеде керсетшген.

15- кесте. Адамныц OMip ж асы ныц узакты гы

№ Адамныц eM ip жасы ец узак елдер

ОрташаOMip

жасыныцузактыгы

№ Адамныц OMip жасы ец кыска

елдер

ОрташаOMip

жасыныцузактыгы

1 Сан-Марино, Жа- пония

83 1 Лесото 41

2 Андорра 82,2 2 Замбия 423 Швейцария, Ита­

лия82 3 Зимбабве 43

4 Аустралия, Фран­ция Израиль, Кана­да, Исландия

81 4 Свазиленд, Гвинея- Бисау

46

5 Швеция, Норвегия 80,9 5 Сьерра-Леоне, Ни­герия

47

6 Улыбритания,Бельгия

80 6 Нигер, Мозамбик, Конго ДР

48

7 Ирландия, Дания, Кипр

79 7 Малави, Сомали, Чад

49

8 Кувейт, АКД1 78 8 Бурунди 50

0Mip жасыныц узактыгыныц артуы дуние жуп халкыныц курылымында егде жастагы адамдар улесшщ удайы артуына алып келедт. Дуние жуз1 бойынша карт адамдар yneci 2010 жылдыц орта шешнде 8%-ды курады.

Ka3ipri кезде эртурлi елдер халцыныц жастьщ курылымында карама-кайшы кубылыстар байкалуда. Эр елдеп тургын халыктыц ж ас курылымы жалпы дамуга ыкпал ететш факторлардыц 6ipi болып та­былады. IpinetiqipmreH жас курьшымы топтары 14 жаска дейшгшерд],15-21, 22-35, 36-60 жэне 60 жастан аскандарды камтиды.

Дамыган елдерде жасы 60 жастан аскандар, ягни егде адамдар yneci артуда (16%): халык картайып барады. Кептеген дамушы елдер­де туу жогары болгандыктан, халыктыц жасаруы байкалуда. Бул ей карама-кайшы топтар арасында ёддсрдщ аралык тобы тур, оларда егде адамдар мен балалар yneci тепе-тец. Еуропаныц ap6ip 6ecimni тургына 60 жастан аскан, болжам бойынша, осы тенденция сакталса, 2030

68

жылы ap6ip ушший еуропалык егде адам болады. Халыктыц жастык курылымындагы егде адамдар улесшщ елдер бойынша алшактьщтары16-кестеде керсетшген.

16-кесте. Халыктыц жас курылымындагы еще адамдар yneci

Халыктыц жас курылымында карттар

улей ец кеп мемлекеттер

Карттар улеа, %

Халыктыц жас курылымында карттар

улей ец аз мемлекеттер

Карттар улей, %

Монако 24,0 БАЭ, Катар, Науру 1,0Жапония 23,0 Эритрея, Сенегал, Руан­

да, Нигер2,0

Германия, Италия 20,0 Ауганстан, Руанда 2,4Грекия 19,0 Буркина-Фасо, Бурунди 2,5Швеция, Болгария, Пор­тугалия

18,0 Нигерия, Мавритания, Мали

3,0

Испания, Австрия 17,0 Судан, Бурунди, Джибу­ти

3,2

Ka3ipri дуниеде адамзат жас: Жер шары тургындарыныц жартысы- нан астамын 25 жаска дейшгшер курайды. Балалар мен жастар улей эдетте дамушы елдерде жогары, дамыган елдерде томен (7 7-кесте).

17- кесте. Халыктыц жас курылымындагы балалар улес1

№ Халыктыц жас курылымында балалар улей

ец кеп мемлекеттер

Бала­лар

улей,%

Халыктыц жас курылымында балалар улей ец аз мемлекет­

тер

Бала­лар

улей,%

1 2 3 4 51 Уганда 50,0 Жапония, Монако 13,02 Нигер 49,6 Италия, Словения, Лат­

вия13,5

3 Мали 48,3 Чехия 13,64 Конго ДР, Сан-Томе жэне

Принсипи46,9 Германия 13,7

5 Чад 46,7 Болгария, Украина 13,86 Буркина-Фасо, Бурунди, Йе­

мен, Эфиопия46,2 Литва 14,2

7 Конго 45,9 Беларусь, Грекия 14,3

69

1 2 3 4 5

8 Малави 45,8 Сингапур, Австрия, Босния мен Герцегови­на, Испания, Монако

14,5

9 Бенин, Замбия, Сомали 45,2 Ресей 14,7

10 Ауганстан, Сьерра-Леоне 44,5 Эстония, Венгрия, Польша

15,0

Елдердеп осы айырмашылыктарды талдау неэтзшде халыктын жастык курылымыныц уш йёпзп тишн ажыратуга болады. BipiHiui типт1 ineepmeyiui курылым деуге болады. Оган балалар улесшщ жогары болуы тэн. Екшпп тип - турщты, онда “кэр1 мен жастъщ” ynecTepi тецдескен. YiuiHuii типке егде жастагылардьщ улесшщ жогары болуы тэн, оны Kepi Kemyiui тип деп атайды.

Халыктьщ жас бойынша топтарыныц эркайсысында езше тэн жы- ныстар арасындагы арасалмак, орнаган. Бала жастарда эдетте улдар Ke6ipeK. ¥лдар кыздарга Караганда кеб1рек туылады, 6ipaK олардын TipuiiniK кабшет! томен болгандыктан, (мртшдеп жыныстардьщ аракатынасы тецеседо. Орта жастарда эдетте ер адамдар мен эйелдердщ саны шамамен б1рдей болады. Эйелдердщ ем1р жасынын узактыгы ер адамдарга Караганда 5-8 жас Ke6ipeK. Сондыктан егде жастарда эйелдер басым болады.

Ер адамдар Азияда гана едэу1р басым, ал Еуропада, сондай-ак АКШ пен Канадада эйелдердщ yneci едэу1р жогары. Жалпы барлык жерде йрдей эйелдер басым болуы керек, ейткеш олар ер адамдарга Караганда, узагырак OMip cypefli, адамзат урпагын жалгастырушылар болгандыктан, олар биологиялык жагынан ер адамдардан кушт1рек. Keft6ip аймактарда ер адамдардын сан жагынан басым болуы ен ал- дымен эпеуметтт-экономикалык, себептермен: эйелдердщ когамдагы тецЫздйтмен, ерте нeкeлecyiмeн, кеп балалы болуымен, медипиналык кемек керсету дещ ещ ю ц темендопмён жэне т.б. TyciHflipiieAi.

Жалпы дуние жуз1 бойынша халыктыц жыныстык курамында онша улкен айырмашылык байкалмайды: 100 эйелге 102 ер адамнан келед1 (18-кесте).

18-кесте. Халыктыц жыныстык курылымы

№ Ер адамдар yneci 100 эйелге № Эйелдер yneci ба­ 100 эйелгебасым елдер шакканда

ерлер санысым болатын елдер шакканда

ерлер саны1 2 3 4 5 6I БАЭ 219 1 Эстония 84

70

1 2 3 4 5 62 Катар 200 2 Латвия, Украина,

Ресей86

3 Кувейт 154 ;з Беларусь 874 Мальдив 144 4 Армения, Литва 885 Бахрейн 124 15. Зимбабве 896 Оман 122 6 Антигуа мен Барбу­

да, Венгрия, Грузия, Молдова, Монако, Сан-Марино

90

7 * Сауц Арабиясы - 118 V Болгария, Чад 918 Палау 114 8 Бангладеш. - .92:9 Бутан • 110 9 Казакстан 9з10 Иордания 110 10 Мавритания 94

Ер адамдардьщ сан жагынан басымдылыгы елге сырттан кепетш жумысшы кушше де байланысты болуы мумкш.Бул scipece Оцтустпс- Батыс Азиядагы мунай ещ цретт елдерде анык байкалады, мунда ер адамдар эйелдерге Караганда 1,5-2 еседей кеп (Кувейт, Бахрейн, Катар, БАЭ),

Халык дпш устанымдарына карай да ж1ктелед1, муны халыктыц дши курамы деп атайтынын бшесщдер. Оны аньщтауда Жер шары халкыныц барлыгы б1рдей камтылмайды, ейткеш адамзаттыц шама- мен 25-30%-ыныц дши устанымы жок;.

Дшдердщ дуние жуз! бойынша таралу шекаралары непзшен XVIII гасырца калыптасып 6irri, сол кезден 6epi eneyni езгерктер бола койган жок. Д1ндер таралу ерекшепцегерше карай элемдш, улттык жэне дэстурш болып белшедь Саны жагынан христиандар басым. Олар дуние жуз1 бойынша дшге сенушшердщ 2/5 белйш курайды. Олардыц дуние жуз1 елдершде таралуы 19-кестеде бершген.

19- кесте. Мусылмандар мен христиандар yneci ец жогары елдер

№ М^сылмандар yieci жогары

елдер

Мусылман- дар yneci,

%

№ Христиандар yneci жогары

елдер

Христиан­дар yneci,

%1 2 3 4 5 6

1 М а в р и т а н и я , Оман, Сауц Ара­биясы

100 Боливия, Ватикан, Гондурас, Грена­да, Панама

100

71

1 2 3 4 5 62 Туркия 99,8 Шыгыс Тимор,

Румыния99,0

3 Алжир,Ауганстан

99,0 Армения, Молдо- ва

98,6

4 Марокко 98,7 Тувалу 98,45 Иран, Комор

Аралдары, Тунис98,0 Венесуэла, Грекия,

Дания, Мальта98,0

6 Ирак, Ливия 97,0 Маршалл Аралда­ры

97,5

7 БАЭ 96,0 Сулеймен Арал­дары

97,1

8 Пэкстан 95,0 Папуа-Жаца Гви­нея

96,7

Кдлалардыц ecyi, калалык OMip салтыньщ кещнен таралуы, мемлекеттеп экономикалык куаттьщ калаларда шогырлануы урбандалудыц (латынша “urbs” - кала) басты белгшер! катарына жаткызуга болады. Адамзат тарихындагы алгашкы калалар бодщ заманымызга дешнп TV-II мыцжылдыктарда Таяу Шыгыста, К^ытайда жэне Yцщстанда пайда болды. олардыц кейб1реулер1нде халык саны 300 мыцнан аскан деп есептелед1. Кдлалардыц келес! леп бдздщ заманымызга дешнп IV гасыр мен б1здщ заманымыздын IV гасыры аралыгында ежелп грек-рим еркениеттер1мен байланысты калыптасты. Тарихи деректерге талдау жасау нэтижесшде галымдар бул кезецде Рим каласыныц халкы 700 мыцга дешн жеткен деп болжайды.

Эдетте урбандалуды сипаттау ушш салыстырмалы керсеткшггер (халыктыц жалпы санындагы кала тургындарыныц упесд) алынады. Салыстырмалы керсеткшггер урбандалудыц децгейт накты керёетедо. Жеке мемлекеттер бойынша бул керсепаштер айырмашылыктар жа­сайды (20-кесте).

20-кесте. Урбандалудын ец жогары жэне ец темен децгеш

№ Урбандалу децгеш ец жогары елдер

Урбандалу децгеш, %

№ Урбандалу децгеш ец темен елдер

Урбандалу дёцгещ, %

1 2 3 4 5 61 Ватикан 100 1 Бурунди 102 Монако 100 2 Папуа-Жаца Гвинея 123 Науру 100 3 Тринидад пен Тоба­

го, Уганда13

72

4 Сингапур 100 4 Лихтенштейн 145 Кувейт 98 5 Шри-Ланка 156 Бельгия 97 6 Нигер 167 Катар 96 7 Эфиопия Непал 178 Мальта,

Сан-Марино94 8 Руанда, Сулеймен

Аралдары18

9 Венесуэла 93 9 Малави 1910 Аргентина, Ис­

ландия, Израиль, Уругвай

92 10 Буркина-Фасо 20

Дамушы елдерде экономикалык еркендеу орталыктары болып отырган ipi калаларга ауылдьщ елщ мекендерден коныс аударатындар саны жьш сайын ecin отыр. Бул ез кезепнде экономикалык, элеуметпк, экологиялык жэне санитарльщ-гигиеналык жагдайды ушьщтыруда. Ipi калалар манында турмысы темен халык коныстануынан кедей- лер калашыктары пайда болган. Буларды Африканын француз тшд1 елдершде бидонвилъ, Бразилияда фавел, Туркияда геджеконду, Индо- незияда кампунги деп атайды. Осылайша кедей калашыктары есебшен кала халкы жалпы ескешмен, оларда калага тэн eMip салтыныц бол- майды. Бул кубылысты галымдар «жалган урбандалу» деп атайды. Дамыган елдерде мундай кубылыс ете сирек кездесетшд1ктен, муны дамушы елдердеп урбандалудыц басты ерекшелпстершщ 6ipi репнде карастыруга болады.

K,a3ipri замангы урбандалу тэн елдерде калалар ж у й еа калыптасып бтсен ; мунда кала халкыныц саны баяу еседц жаца калалар мулде пай­да болмайды. K,a3ipri замангы урбандалудыц жетекпп формасы ретшде агломерацияларды атауга болады. Агломерация деп езара тыгыз бай­ланыстар (ецбек, мэдени-турмыстык, ещ црю пк) аркылы 6ipiKKeH, кершшес орналаскан калалар мен ауылдык елд1 мекендердщ тобын атайды. Агломерациялардыц пайда болуы урбандалуды жаца сапалык децгейге кетерд1, оныц нэтижесшде калалык enfli мекендер тутас жуйелерге айналды.

Калалардыц ecyi нэтижeciндe оныц мацындагы елд1 мекендер де дамиды; улкен кала осы cepiicrec калалар енетш агломерацияныц орталыгына айналады. Ipi калалардыц мацыныц жылдам ecin- еркендеуш субурбандалу деп атайды. Б1ртшдеп калалык eMip салтыныц оныц мацындагы елд1 мекендерге таралуын рурбандалу деп атайды. Бул кубылыс 9cipece табигат ресурстарын пайдаланумен тыгыз бай­ланысты. Еуропадагы алгашкы агломерациялар пайдалы казбалары игерипп жащан аудандарда калыптаскан.

73

Ka3ipri кезецде квптеген ipi агломерациялар элемдш калалар болып табылады. Элемдш цста угымы каржы-баскару, Юкертк кызметгерше маманданган жэне акпаратты «енд1румен» айналысатын, б1рнеше мил­лион тургындары бар алып калаларга катысты колданылады. Элемдш калаларга халыкаралык компаниялардын штаб-пэтерлершщ, бан- ктер мен зацгерлш кызметш кёрсететш орталыктардын, жарнамалык жэне TypHCTiK агентпктердщ, сонымен катар галамдык тауар жэне кызмет керсетуге багдарланган баска да мекемелер мен уйымдар дын шогырлануы тэн болады.

Алып калалардын l/3-i Шыгыс жэне Онтустш Азия аумагында орналаскан, 6ipaK олардын барлыгы б1рдей элемдш кала мэртебесше ие емес. Нагыз элемдш кала деп атауга болатын ipi калалар катарына Нью- Йорк, Токио, Париж, Лондон жэне т.б. енедь Соган карамастан, халык саны женгаен элeмдeгi аса ipi 10 агломерация катарына Солтустш Аме- рикадан Нью-Йорк кана енсе, бул лз1мде Еуропаныц б1рде-Шр «екш» жок (21-кесте).

21-кесте. Дуние жузждеп ец ipi калалар

№ Кала Мемлекет Халык саны, млн.адам

1 Токио Жапония 35,72 Мумбай (Бомбей) Унд1стан 19,03 Мехико Мексика 19,04 Нью-Йорк АКШ 19,05 Сан-Паулу Бразилия 18,86 Дели Ундастан 15.97 Шанхай Кытай 15,08 Калькутта Ущистан 14,89 Дакка Бангладеш 13,510 Буэнос-Айрес Аргентина 12,8

Урбандалу барысында кершшес орналаскан агломерациялар косылып, мегаполистерд! (казакша дэл аудармасы «мега» - ете улкен, «полис» - кала) курайды. Мегаполистердеет тургындар саны ондаган I миллионмен есептелед». Мегаполис терминж алгаш рет 1961 жылы АКШ-та туратьж француз географы Жан Готманн ез ецбектержде пай- даланып, енпзген. Бул терминнш непз1йде 35 елд1 мекеннщ 6ipirin кету1иен калыптаскан ежелп грек каласы Мегалополь атауы жатыр. I Мегаполис термин! тунгыш рет АКШ-тын Бостон жэне Вашингтон калалары аралыгында орналаскан агломерациялар габегше катысты

74

колданылган. Атлант мухиты жагалауы бойымен шамамен 750 км-ге созылган, курамына 40 шакты улкен жэне к и т калалар енетш Бос- ваш атанган бул мегаполис ел аумагыныц 3 %-ын гана камтыганымен, мунда 45 млн (15 %) шамасында халык турады жэне ёнёркэсщ кэсшорындарыныц 25%-ы шогырланган.

Казакстанда ipmi-ycaKTbi 86 елд1 мекен кала мэртебесше ие болган. Мунда республика халкыныц 56%-ы турады. Олардыц 60 шактысында халык саны 50 мыцнан аспайды. Елдеп ец ipi кала Алматы (1 434 755 адам) мен баска ipi калалардыц (Астана, Шымкент, Караганды) Ka3ipri ecyi мен дамуы кала мацындагы едвд мекендермен 6ipiry ece6iHeH журуде.

Тацырып бойынша otcemeKiui угымдар

Мемлекетпц аумагы мен шекаралары; мемлекетпк шекаралардыц езгеру eeGenTepi; мемлекетпк шекаралардыц елшемдер1 мен ерекшел1ктерц жер1нщ ауданы женшен экстремум-мемлекеттер; мемлекет аумагыныц nimmi жэне оныц дамуга ыкпалы.

Халык саны женшен экстремум-мемлекеттер; халыктыц ем 1р жасыныц узактыгы; халыктыц жас курылымы; жыныстар арасындагы арасалмак; халыктыц жыныстык курылымы; урбандалу децгеш, «жалган урбандалу»; су- бурбан далу; рурбандалу; элемдйс калалар; мегалополис.

МэтЫде кездесетт географиялык, атаулар m hm i

Ресей Федерациясы, Канада, Кытай, АКД11, Бразилия, Аустралия Одагы, Ундоетан, Аргентина, Казакстан, Еуропа, Ватикан, Монако, Лихтенштейн, Мальта, Андорра, Мальдив Республикасы, Науру, Тувалу, Аустралия Одагы, Чили, Норвегия, Швеция, Вьетнам, Италия, Панама, Того, Гамбия, Сантьяго, Отты Жер, Франция, Испания, Польша, Венгрия, Перу, Анд таулары, Индо­незия, Филиппин, Малайзия, Аляска, Гавай аралдары, Калининград облы- сы, Эзipбaйжaн, Нахичевань, Испания, Марокко, Сеута, Мелилья Аляска, Качское Ранно, Ущцстан, Пэкстан, Нидерланд, Сингапур, Парсы шыганагы, Тува (Тыва), Финляндия, Танганьика, Занзибар, Танзания, EipiKKeH Араб Эмipлiктepi, Сан-Марино, Азия, Оцтустж-Батыс Азия, Рим, Туркия, Шыгыс жэне Оцтуспк Азия, Нью-Йорк, Токио, Париж, Лондон, Бостон, Вашингтон, Атлант мухиты, Алматы, Астана, Шымкент, Караганды.

Тацырып бойынша бацылау сурацтары

1. Мемлекетпк шекаралардыц калыптасуына кандай факторлар эсер'етед1?2. Тещзге шыга алмайтын жэне курлыктык шекаралары жок мемлекеттердщ

езщщк даму ерекшелштер! бар ма?3. Аумагыныц улкен болуыныц мемлекет дамуына колайлы жэне колайсыз

жактарын атацыздар4. Аумагыныц шагын болуыныц мемлекет дамуына колайлы жэне колайсыз

жактарын атацыздар

75

5. Аумагынын гпшшдер! эртурл1 болатын мемлекеттердщ дамуында айырмашылыктар бола ма? Жауаптарыцызды непздеуге тырысьщыздар.

6. Халык саны ен кеп жэне ен аз мемлекеттерд1 неге экстремум-мемлекеттер катарына жаткызады?

7. Дамыган жэне дамушы мемлекеттердщ кандай демографиялык KepceTKinrrepi улкен айырмашылык жасайды?

8. Халыктын eMip жасы ец узак жэне ен кыска болатын мемлекеттер кандай, бул керсеткшке кандай факторлар эсер етёда?

9. Дуние жуз! елдер! бойынша халыктын жас курыл ымы калай айырмашылык жасайды, оныц себептерш немен тусидоруге болады?

10. Дуние жузшдеп кай елдерде халыктын жыныстык курам ы айырмашылыктар жасайды,бул керсеткшке кандай факторлар ыкпал етеда?

11. Дуние жуй бойынша урбандалу децгеш калай езгерк жасайды, алып калалар кай елдерде орналаскан?

Тацырып бойынша эдебиеттер maiMi

1. Асаул А.Н., Джаман М.А., Шуканов П.В. Этногеографические факторы гло­бализации и регионализации мира. - СПб.: АНО «ИПЭВ», 2010. - 296 с.

2. Гладкий Ю.Н., Сухорукое В.Д. Общая экономическая и социальная гео­графия зарубежных стран: учебник для студ. высш. пед.учеб. заведений.— М.: Издательский центр «Академия», 2006. - 448 с.

3. Машбиц Я.Г. Комплексное страноведение. - Смоленск: Изд-во СГУ, 1998.- 238 с.

4. Петрова Н.Н. География (современный мир): Учебник. - 2-гад. - М.: ФО­РУМ: ИНФРА-М, 2007. - 224 с.

5. Пирожник И.И. Геополитика в современном мире: учеб. пособие. - Минск: ТетраСистемс, 2008. - 272 с.

6. Скопин А.Ю. Введение в экономическую географию: Учеб. для студ. высш. учеб. заведений. - М.: ВЛАДОС, 2001. - 272 с.

7. Социально-экономическая география зарубежного мира /Под ред. В.В. Вольского. - М.: Дрофа, 2001. - 560 с.

8. Томас Э. Шерер и др. Страны мира /пер. с англ. яз. А.Г. Зарубиной. - М.: Астрель, 2010. — 351 с.

9. http://iformatsiya.ru/ - елдер бойынша статистика.10. http://www.census.gov/ - АКШ Статистика бюросынын ресми сайты

(агылшын тшшде).11. http://www.kaz.stat.kz/ - Казакстан Республикасыныц Статистика агент-

•riri.

76

5-такы ры п. ДУНИЕ ЖУ31ЕЛДЕР1НЩ ТИПОЛОГИЯСЫ

5.1 Елдерд1 топтастырудын Ka3ipri замангы керсетк 1ш тер1

ЕлдерЫ топтастыру географиядагы курдел1 эдкнамальщ мэселе болып табылады. Елдерд1 топтастыруда эртурлi белгшер басшылыкка алынады: аумагыныц келем1, халык саны, белгш 6ip климаттык бел- деуде орналасуы, табиги ресурстармен камтамасыз eTmyi, белгш 6ip этностык, д1ни жэне еркениетпк кауымдастыкка жатуы, урбандалу децгеш жэне элеуметпк-экономикалык даму децгеш.

Елдерд1 элеуметпк-экономикалык даму децгеш бойынша топ­тастыру непзше сандъщ кана емес, сапалъщ кврсеткштер де алы­нады. Б ¥ ¥ елдерд1 топтастыруда елдщ ЖЮ келемшщ жан басына шаккандагы керсеткштерш, жалпы енеркэсш етм ш д еп ендеупп саланыц yneci, халыктыц бш м децгеш мен OMip жасыньщ узактыгын ескеред]. Эрине, елдерд1 каншальщты эртурл1 керсетюштер непзшде топтастырганымен, эр елдщ езщщк, кайталанбас бет-бейнеа бар. Сондыктан бул уйым топтастыруды белгш 6ip колданбалы максатты орьщцау ушш (мысалы, мешеу елдерге БУУ керсететш арнайы кемек багдарламалары) журпзед].

Х алы кты ц OMip суру децгеш мен сапасы. Халыктыц eMip суру децгеш экономикалык жэне элеумегпк керсетюш болып табы­лады. Жалпы алганда, муны халыктыц езше кажетп материалдык игшктермен жэне кызмет турлер1мен камтамасыз етшушщ децгеш деп атауга болады. OMip суру децгеш - халыктыц жайлы eMip сурушщ, игшктер мен кызметтерд1 тутынуыныц децгеш, адамдардыц eMipiHe керекп Heri3ri кажеттшктермен камтамасыз етшу KepceTKiuii.

Ka3ipri кезде галамдык экономикалык дагдарыс жайлаган элемде елдердщ экономикалык ЖYЙeлepi езгерктерге Tycin, нарыктык экономиканыц элеумегпк багдарлануы мен тургын халыктыц eMip суру децгейш камтамасыз ету басты орынга шьщты. Эртурлi елдердеп eMip суру децгейлерш езара салыстыру ушш эдетте жан басына шаккандагы ЖУЭ келем1, тутыну багаларыныц индекс], тутыну курылымы сиякты экономикалык керсетюштермен катар, адамдардыц eMip жасыныц узактыгы, туу мен ел1м коэффициенттер^ сэби eлiмiнiц децгей] тэр1зд] элеуметпк-демографиялык керсеткштер кажет. Белгш 6ip елдеп eMip суру децгешне бага беру упин мынадай непзп керсетюштер кол даны лады:

• тургын халъщтыц табыс Monuiepi (жан басына шаккандагы но- миналды жэне накты табыс, табыстарды ж1ктеу KepcenaniTepi, орташа жалакы, зейнетакыныц ец аз, орташа жэне накты мелшер^ KyHKepic минимумы жэне т.б.);

• тургын уй (6ip тургынга шаккандагы тургын уй ауданы);77

• денсаулыц; сацтау (1 ООО адамга шаккандагы аурухана тесекгершщ саны);

• 6iniM беру (жогаргы жэне арнайы орта б ш м бёретш оку орындарыньщ саны, тургын халык санындагы студентгер yneci);

• мэдениет (ютаптар, журналдар жэне т.б. басылымдар саны мен KeneMi);

• демалыс жэне туризм;• жылжымайтын мулле жэне узак мерз1м бойы пайдаланылатын

мулштер);• тамацтаяу сапасы (а зь щ ^л ш гщ кунарлылыгы мен курамы);• демографиялык, кврсеткштер (адамдардын eMip жасынын

узактыгы, туу мен ел!м коэффициенттерц некелесу, ажырасу KepcerKiuiTepi);

• цаутсЬдт (Tipкелген кылмыстар саны).Кейде 6Mip суру децгешнац KepceTKiuiTepiMeH катар, негурлым

кец угым болып табылатын «eMip суру сапасы» деген керсеткпп колданылады. Бул жалпылама угымга eMip суру децгейшщ KepceTKiuiTepi, рухани сураныстардьщ канагаттандырылуы, коршаган ортаньщ жай-куш, кевдл-куй мен жан жайлылыгын сипаттайтын шама- лар енедь Аталган керсеткидтердщ барлыгына бipдeй статистикалык елшеулер жасауга болмайды. Мунын 63i елдердеп eMip суру сапасын накты сипаттауга кедерп келпредо.

Белгип 6ip елдеп халыктын eMip суру денгейш аныктау «табыс бой­ынша кедешпк» деп аталатын угымммен тыгыз байланысты болады. Табыс мелшер1 елде белпленген минимумнан темен болатын адамды кедей деуге непз бар.

Элемдш банктщ аныктауы бойынша, дамушы елдерде тэулштпс кункергсще 1,25 АКД1 долларынан темен жумсайтын адамдар кедей болып саналады. АКШ-тын Халык санагы женш деп бюросыньщ 2010 жылгы аныктауы бойынша, бул елде 4 адамнан туратын жануяныц жылдык табысы 22 314 АКШ долларынан темен болса, кедейлер катарына косылады. Осынын непзшде 2010 жылы АКШ халкынын 15%-ы кедейлер тобын кураган. Ал Германияда 11,5 млн адам, Ресей Федерациясында 22,9 млн адам кедейлер катарына жаткызылган.

Адам элеуел дам уы ны н индексь Елдерд! топтастыруда пайда­ланылатын манызды элеуметтш керсетюштер катарына адам элеует^ дамуыныц индекс i жатады. Ka3ipri дуниенш дамуында адам ресурсынын манызы артын отыр. Сондыктан елдердщ тургын халкынын сапалык жагынан кешещй турде сипаттауга мумкшдш 6epeTiH керсеткпп кажет болды. Осыган байланысты дуние жуз1 бойынша 1990 жылдан 6epi Б ¥ ¥ жанындагы Даму багдарламасы (орысша - ПРООН, казакша Б ¥¥Д Б ) деп аталатын арнайы Халыкаралык уйымнын енпзген эд1стемес1 бойынша есептелетш адам элеует1 дамуыныц индекс/ (АЭДИ) колданылады.78

АЭДИ—уш курамбёлпсген туратын кёщёндо керсёткнн, оган табыс, тургын халыктыц бш м жэне денсаулык децгейлер1 жатады. Денсаулык децгейш адамныц eMip жасыныц узактыгы бойынша аныктайды. Жал­пы алганда, АЭДИ мына и н декстер непзшде аныкталады:

Адамныц вмгр жасыныц узацтыгыныц индексг. денсаулык пен узак жасаудыц керсеткшп;

Euim алу мумктдггтц индексг: мекгеп жасындагы балапардыц бш м алу мерз1мшщ орташа узактыгы жэне ересек тургындардыц бш м алуыныц орташа узактыгы;

Жиынтьщ улттык; табыстыц индексу, жиынтык улттык ешмнщ АКД1 долларымен жан басына шаккандагы KopceTKim i аркылы есептелетш oMip сапасыньщ децгеш.

АЭДИ керсеткпш аталган елшемдердщ орташа арифметикалык шамасы туршде алады. Оныц шкаласы 0 мен 1 аралыгында ауыткиды, негурлым АЭДИ KepceTKimi 1-ге жакындаса, согурлым адам элеуетшщ дамуы жогары деп есептеледт

Б ¥ ¥ жанындагы Даму багдарламасы соцгы жылдары АЭДИ бой­ынша елдерд1 мынадай топтарга белед!:

- KepceTKimi ете жогары децгейдеп (0,8 бен 1,0 аралыгында) ел-: Дер;

- KepceTKimi жогары децгейдеп (0,670 пен 0,799 аралыгында) ел- дер;

- K epceTK im i орташа децгейдеп (0,470 пен 0,669 аралыгында) ел-дер;

- Kepcencimi темен (0,470-тен кем) елдер.Сонымен, АЭДИ KepceTK im i ЖЮ немесе Ж ¥Э K epceTK im repiH e

Караганда, елдщ даму децгеш туралы накты мэл1мет бере алады. Б ¥ ¥ мэл1меттер1 бойынша 2010 жылдагы елдердщ АЭДИ керсетмштер1 бойынша топтары 22-кестеде берщщ.

22-кесте. Адам элеует! дамуыньщ индекс!, Б ¥ ¥ 2010 ж деректер1

Елдердщ топтары Елдер АЭДИ2 ,'.3_ . 4

1 АДИ KepceTKimi ете жогары елдер

Норвегия '0,938Аустралия Одагы 0,937Жаца Зеландия 0,907АЩЦ 0,902Ирландия 0,895Лихтенштейн 0,891Нидерланды 0,890

79

Канада 0,888Швеция, Германия 0,885

2 АДИ керсеткпш Багам Аралдары 0,784жогары елдер Литва, Чили 0,783

Аргентина 0,775Кувейт 0,771Латвия, Черногория 0,769Румыния, Хорватия 0,767Казакстан 0,714

3 АДИ Kepceraimi Фиджи, Туршменстан 0,669орташа елдер Доминикан Республикасы, Китай 0,663

Сальвадор 0,659Шри-Ланка 0,658Таиланд 0,654

4 АДИ Kepcencimi Кения 0,470томен елдер Бангладеш 0,469

Папуа-Жаца Г винея 0,431

Кестеде барлык елдерд1 камту мумкш емес, сондыктан олардын Keft6ipeynepi гана мысал рет1нде бериш. Казакстан Республикасы бул т!зш де АЭДИ KepceTKiuii жогары елдер тобына (жалпы 11з1мде 66- орын) енд1.

Алгашкы exi топка Батыстыц жогары дамыган елдер1, Орталык жэне Шыгыс Еуропа елдер!, жаца индустриялык елдер, Латын Америкасыныц жекелеген елдер! (Аргентина, Бразилия, Мексика, Три­нидад пен Тобаго, Коста-Рика), Азиядагы араб елдер1 (Бахрейн, Катар, Кувейт, Сауд Арабиясы) енед!. YiuiHini топты экспортка багдарланган елдер (Ботсвана, Шри-Ланка) мен жетекш! дамушы елдер (Кытай, Унд1стан), жана индустриялык елдердщ екшпп, ушшпп лепндеп мемлекеттер (Таиланд, Филиппин) курайды. Сонгы топка дамушы ел­дердщ басым кепш ш ш жатады. Б ¥ ¥ жариялаган бул Т131мн1н толык нускасы окулыктын Ж Косымшасында келприщь

Елдердщ бэсекеге каб1летт1л1п. Дуниежузшк шаруашылыктын Lnrepinen дамуына жэне халыкаралык енбек белшсше катысатын жеке­леген елдердщ экономикалык еркендеуше м е т болатын жагдайдын 6ipi endipyiuinерд'щ бэсекелестт болып табылады. Сырткы экономикалык байланыстардын теориясы бойынша, бэсекелеспк факторларынын ыкпалымен emupicri дамытуга салыстырмалы турде кол аилы орта калыптасады. Нарыкта бэсекелеспктщ болуы халыкаралык

80

экономикалык катынастарга катысатьш субъектшердщ экономикалык эрекетшщ максатка сай жэне тшмд1 болуын камтамасыз етедь Ka3ipri дуниеде осы кагидага экономистер де, географтар да жаца децгейде бага беруде.

Бэсекелестш теориясын зерттеу mi галымдар бэсекеге кабшетп болуга кол жетюзудщ 03i елдердщ ецщрюке колайсыз эсер ететш фак- торлармен куресшщ нэтиж еа деп багалайды. 0йткеш еркендеу yuiiH, бэсекеге тетеп беру ушш инновацияларды колдану кажет, муныц ез1 котам дамуын шгершетедг Бэсекеге кабшетп болуга апаратын жолдыц бастапкы кезещнде мемлекеттщ жетекпй рол1 болуы кажет. Америкалык экономист М. Портердщ (2005) аныктауынша, мемлекет енд1рушшерге мынадай жагдайларды камтамасыз eTyi кажет (13-сурет).

13-сурет. Мемлекеттщ бэсекеге кажетп жагдайды камтамасыз ету шаралары

«Бэсекеге кабшеттшк» угымы сан кырлы болады. Бэсекеге цабшетттк-тауарцъщ, кызметтщ, нарьщтьщ катынастар субъекпсшщ нарыкта балама тауар, кызмет немесе субъектшермен тец дэрежеде болуы. Бэсекеге кабшеттш кп жогары, орташа жэне темен деп си- паттайды. Эдетте бэсекеге кабшеттш кп белгш 6ip тауар, тауарлар тобы децгейшде, ещцрупп фирмалар мен салалар, аудан немесе ел тургысында айкындайды. Жогары децгешнде бул угым елдщ улттык экономикасыныц халыкаралык ецбек белшющцеп орнын керсетедг

Ресей галымы Н. С. Мироненконыц (2006) аныктауынша, экономикалык ерлеудщ каркынын, халыктыц ецбекпен камтылуы мен

81

накты табы с мвлш ерш арттыруга кабш етп елвд бэсекеге цабшеттг ел деп атауга болады.

М. Портер жеке елдщ бэсекеге кабшетгшгш сипаттайтын 5 непзп белгшерш ажыраткан.

1) Туракты бюджет деф ицитш щ болмауы, тем ен п пайыздык мвлш ерлемелер, валю та багамыньщ артуына жал бермеу тэр1зд1 макроэкономикалык KepceTKiuiTepi калыпты болатын елдер бэсекеге кабш етп деп есептеледь Бул ережеш елдердщ барлыгына катысты колдануга келмейда: бюджет дефицит! ж ш байкалатын Ж апония, И та­лия, валю та багамын арттырып отырган Ш вейцария, жогары пайыздык мелш ерлемелерге тэн Корея Республикасы удайы халыктыц eMip суру дeцгeйiн жогарылатып келедь

2) Арзан жумыс куппмен артыгымен камтамасыз етшген елдер бэсекеге кабш етп болады. Жаца индустриялык елдердщ элемдш нарыкка нык кадам басуына эсер еткен фактордын 6ipi осы болып табылады.

3) Табигат ресурстарымен камтамасыз етшген елдер бэсекеге кабш етп болады. Дегенмен бул да катып калган ереже емес: экономикалык дамуга алгышарт бола алатын алуан турл! ресурска бай Африка елдерй Ресей жэне т.б. елдер ез тауарларымен элемдш нарыкка енуде киындыктарга кездесш отыр. Табигат ресурстарды игеру аркылы гана экономикалык ерлеуге жетуге болмайтынын экономистер «гол- ланд ауруы» деп атаган кубылыстан керуге болады. XX гасырдыц 60- 70-жылдарында Нидерланд табиги газдыц мол корын ашып, экспорт- тай бастады. Бул ез кезегшде елдщ бэсекеге кабшеттшптн темендетш ж 1берд1. 0йткеш табиги газды экспорттау улттык валюта багамынын темендеп, баска салалардыц, соныц шпнде ецдеупп енеркэсш тщ дамуынын тежелш, каржынын ен еркэсттен кызмет керсету саласы- на багытталуына себеппп болды. Соныц нэтижеа’нде енеркэсш тщ сан алуан саласы дамып отырган Нидерландта деиндустриялану журдк

4) Уюмет1 жекелеген салаларды субсидияландыратьш, импортты жецшд ететш жэне жергипкп кэсшорындарга колдау керсетепн еддерд! бэсекеге кабшетп деуге болады. Дегенмен бул пиар де кумэн туты- залы: Жапония мен Корея Республикасынын экспортка багдарланган салаларын колдау максатында бул елдердщ yKiMerrepi олардын iuiKi icxepine кол суккандары белгш болып отыр.

5) Елдщ бэсекеге кабш еттш п баскарудын эртурш практика- сына, соныц iiuitme менеджмент пен жумыс куппнщ езара карым- катынасына байланысты болады. Бул аныктама да накты емес, ей ткет кез келген елде ж ергш кп ерекшел!ктерге байланысты езшдш карым- катынастар калыптасады, оларды элемдж децгейде б|рынгай жуйеге келпру мумкш емес.

Елдердщ бэсекеге кабш еттш пне катысты эерттеулерд1 Халыкаралык менеджмент пен даму институты (Лозанна. Швейца­рия), Дуниежузш к банк пен Элемдш экономикалык форум журпзед!. Каз1рп кезде елдердщ бэсекеге кабшеттш гш е бага беру уилн82

Галамдык, бэсекеге цабтеттШк индексг колданылады. Оны Колум­бия университетшщ профессоры Ксавье Сала-и-Мартин 2004 жылы усынган болатын. 113 айнымалыдан туратын бул индекс 12 бакылау керсеткшпне топтастырылган:

1. ¥йымдардыц сапасы2. Инфракурылым3. Макроэкономикалык турактылык4. Денсаулык жэне бастауыш бш м беру5. Жогары бш м беру жэне кэслби дайындык6. Тауарлар мен кызметтер нарыгыныц тш мдш п7. Ецбек нарыгыныц тшмдшйч8. Каржы нарыгыныц дамуы9. Технологиялык дамудыц децгеш10. Компаниялардыц бэсекеге кабшеттшп11. Land нарыктыц аукымы12. Инновациялык элеует.Жалпы алганда, елдщ бэсекеге кабшеттшгш аныктайтын басты

керсеткшггер 23-кестеде берщщ.

23-кесте. Бэсекеге кабшетипктщ н еп зп KepcendiuTepi

Керсеткштер Сипаттамасы

1 2 31 Елдщ экономикалык

элеует! жэне оньщ пайдаланылуы

Халкы, табигат ресурстары, ЖЮ курылымындагы ендеуш! енеркэсш пен гылымга непзделген ошм ещцрудщ yneci, инвестициялар жэне т.б.

2 Экономиканыц инте- грациялануы

Халыкаралык енбек 6eniHici мен инве­стиция агындарына катысу дэрежеа, Ж10 к¥рылымындагы сырткы сауда айналымыныц Yлeci, экспорт пен импорт сальдосы, экспорттагы жогары технологиялы салалардыц yneci, экспортталатын тауарлар багасыныц индекс! жэне т.б.

3 Мемлекеттщ элеумет­п к -э к о н о м и к а л ы к процестерд! реттеу сапасы

Зацнамалык база, кукыктык T3pTin, сая­си турактылык, баскару аппаратындагы жемкорлык децгеш, бшпктщ icкepлiктi багалау куз1реп жэне т.б.

4 Каржылыктурактылык

Бюджет дефицит!, инфляция, улттык ва­люта багамы, алтын-валюта коры, каржы кызметгершщ турлёр! мен сапасы, кор нарыгыныц дамуы, сырткы жэне iniKi карыздар колем! жэне т.б.

83

1 2 35 Инфракурылымнын

дамуыЭнергетика, келйс, жол шаруашылыгы. байланые пен телекоммуникациялардын, элеуметпк-турмыстык инфракурылымныц, бизнес инфракурылымынын дамуы.

6 Менеджмент сапасы Кэаби менеджерлердщ болуы, олардын дайындык децгеш, Ka3ipri замангы оку базасынын болуы, баскару курылымыныц икемдшйт, баекаруды компьютерлещцру.

7 @нд!рщпц тшмдешп ©HaipicTiH тшмдшп, жэне тэуекелдер, Ж10- дел салыктар yneci, инвестициялар тауекетн багалау, сактандыру жуйесц ецбек е т м д ш п жэне онын дннамикасы.

8 Г ылыми-техникалык децгей

ЖЮ мен мемлекет бюджетшдеп гылым и- зерттеу жэне тэж!рибелж-конструкторлык жумыстарга жумсалатын шыгындар yneei, гылыми кызметкерлердщ саны мен кэюби децгеш, патенттелген жумыстар саны, лицен- зиялар, экспорты мен импортынын сальдосы, ецщр!сгщ гылыми-техникалык децгеш жэне т.б.

9 Енбек рееуретарынын саны мен мамандануы

Экономикалык белсешн халык пен жумыссыздар yneci, бшм жэне кэаби дайындык денгейлерь накты табыстары мен олардын ж1ктелу1, орташалар табынын yneci, тургын уй жагдайы, экология жэне ецбек жагдайлары, тургындардын денсаулыгы. кылмыс денгей1 жэне т.б.

Индекса кальштастыру эдостем&с! мен онын бастапкы дереккездер! жыл сайынгы Элемдш экономикалык форумнын баян- дамасында келт1ршеда. Осы форум деректер! непзшде елдердщ 2011- 2012 жылдарга есептелген Галамдык бэсекеге кабшетплш индекс! И К,осымшада бериш. Барлыгы 142 ел мен аумактар енпзшген бул т1з!мде алгашкы ушшсп Швейцария, Сингапур, Швеция кураса, Казакстан Республикасы 72-орынды алады. Сонымен, Ka3ipri дуниедеп елдердщ даму децгеШне, элемдеп орнына бага беруде Kaiipri замангы багалау керсетшштер! болып табылатын адам элеуетч дамуыньщ индекс! мен галамдык бэсекеге кабшеттшк индексш ескеруд!ц манызы зор.

84

Елдерд1 эконом икалы к даму децгеш бойы нш а топтастыру. K,a3ipri кезде жекелеген елдер мен аймактар элемдш экономикада алатын орны жоншен 6ip-6ipiHeH улкен айырмашылык жасайды. Сондыктан елдердщ накты элеуметтш-экономикальщ даму децгейлерш салысты- рып, сипаттауда сандык керсетюштер ж уй еа кецшен пайдаланылады.

Ел экономикасынын аукымы ец алдымен жалпы жиынтъщ внш келем1мен аныкталады. Жиынтьщ OHiMHin ею Typi бар: жиынтъщ iuiKi внш (Ж1&) жэне жиынтьщ улттык, внш (ЖУО). ЖЮ жыл iniinne белгш 6ip елде ещцршген тауарлар мен керсеплген кызметтщ жалпы кунын корсетсе, Ж ¥ 0 келемш аныктауда елдеп шетелдш кэсшорындар yneci есептелмейд1. 0детте географтар салыстырулар журпзгенде Ж10 келемш гана есепке алады. Эртурл1 елдердеп Ж10 келемшщ KopceTKinnrepi алшактык жасамас yuiiH б1рыцгай б1рлш - АКД1 долла­ры пайдаланылады.

Fалымдар топтастыру устанымдарын жасаганда 9p6ip елдщ даму сипатын да корсету yuiiH мемлекеттщ жалпы жиынтьщ ошм (Ж10) мелшер1 мен курылымын, элемдш экономикадагы орнын, халыкаралык географиялык ецбек белшюше катысу дэрежесш, тургын халыктыц OMip суру жагдайы мен сапасына катысты мацызды керсетюштерд1 ескереда.

Географиялык эдебиетте жш кездесетш топтастырудыц 6ip Typi елдердщ даму defjeeiuiepi бойынша айырмашыльщтарга непзделген. «Елдщ даму децгейi» деген угымныц 03i курдел1, ейткеш коптеген белгшерд1 ескеруд1 талап егецх жэне коптеген керсетюштерд1 жан- жакты карастыру кажет. Мысалы, ещцрю келемдер1 тец болатын елдер- де элеуметтш-экономикальщ уклад турлш е болуы мумкш. Карапайым тшмен айтканда, б1рдей молшерде бидай ещйретш ею елдщ егш ш ш к технологиялары улкен айырмашылык жасауы мумкш: 6ip ел жогары технологиялар кемепмен аз жерден кеп ешм алса, екшпп ел дэл сондай келемдеп ешмд1 экстенсивп жолмен анагурлым улкен алкаптан жи- науы мумкш. Елдердщ 6ip-6ipmeH айырмашылык жасайтын тагы 6ip б е л п а — хальщ саны, табиги-ресурстьщ коры, аумагыныц келем1мен аныкталатын экономикальщ элеует1. Улкен жэне Kiini мемлекеттерд1 салыстыру барысында бул белпш ескерудщ мацызы артады.

Елдщ даму децгешн аныктауда жан басына шаккандагы Ж10 керсепаш ш басты eTin алу да кей жагдайда дурыс нэтиже бермейдг Мысалы, кейб1р Батые Еуропа елдер1 мен жекелеген мунай экспорт- таушы араб елдершде жан басына шаккандагы Ж10 мелшер1 шамалас болуы мумкш. BipaK бул елдерд1 осы 6ip белисш щ непзшде 6ip топка жаткызу мумкш емес.

Елдерд! даму децгейлер1 бойынша топтастыруда ец карапайым турде eKi улкен топты («дамыган елдер» жэне «дамушы елдер») ажы-

5.2 Елдерд1 экономикалык даму децгеш бойынша топтастыру

85

рату да шындыкка жанаспайды. вйткеш экономикалык еркендеу котам дамуыньщ б1рден-б1р шарты емес: соцгы онжылдыкгарда жедел да- мып кеткен елдерде экономикалык игш ктер тургын халыктыц аздаган тобыныц бакылауында, бул жагдайда жалпы ел халкыныц непзп б о л т буя дамудын келецкеанде калып отыр. Шартты турде «даму­шы елдер» аталатын кейб1р евдердщ дуниежузш к экономикадагы орны кейб1р «дамыган елдер» тобындагы елдерден асып гуседо. Даму­шы елдердщ ез щпндеп айырмашылыктарын керсету ушш галымдар елдердщ белгш 6ip белгщерщ гана алып, б1ржакты сипат алатын топ- тастырулар журпзедь

Кешендо элеум етпк-эконом икалы к топтастыру. Ресейдеп экономнкалык-географиялык гылыми эдебиеттер мен окулыктарда, соныц шпнде Ю.Н. Гладкийдщ окулыктарында келпрген топтастыру- ды галым «синтетикалык,» топтастыру деп атаган. Бул топтастыруда елдердщ даму ерекшелпстерд жете ескершмеген. Мысалы, жана инду­стрия елдер1 ретшде ymiHmi топка Бразилия мен Мексика енпзшген жэне дэл осы топта даму денгейлер1 улкен айырмашылык жасайтын Корея Республикасы мен Таиланд бар. Мунай экспорттайтын елдер тобына жаткызылган Бахрейн Ka3ipri кезде мунай экспортымен емес, каржы орталыгы репнде кезге туседь Осы тэрхзда мэселелер бойынша бул топтастырудыц ез1цщк кемш шктер1 бар екендйгш ескерте отырып, оньщ басты ерекшелштерш карастырайык.

Басты элеуметпк-экономикалык керсеткпптердо ескеру непзшде журпзшетш бул кешенда топтастыру бойынша алгашцы топты «Улкен Ж етш к» елдер! курайды. Бул топтагы АКШ. Канада, Улыбритания, Германия, Франция, Италия, Жапония экономикасыныц аукымы, курылымы, дуниежузш к шаруашылыктагы орны мен мацызы, ецбек еш м дш п н щ жогарылыгы, гылым мен техниканыц жет!(гпктер1 мен элеуметпк даму керсеткщп’ер! бойынша элемде жетекпп орын алады. Соцгы жылдары Ресей Федерациясын осы жетш кке косып, «Улкен Сепздщ» деген топ жасап алу экономикалык тургыдан езш актамайды. Ресей аумагы, табиги-ресурстык элеуетз жагынан элемдеп алып елдердщ 6ipi болганымен, жогарыда аталган ж ен елдщ экономикалык жэне элеуметпк даму децгешне мулде жакын келмейдь Тек елдщ халыкаралык саясаттагы орнын ескеру непз1нде «Улкен Ж етш к» елдершщ саммитше шакырылады. Бул жиындарды «Улкен Сепздш» саммит i деп атау орын алган.

Ектий топтагы endepdi дэстурл! нарыктык экономика орныккан, элемдш экономикада езпадк орны бар, элеуметпк даму керсетк1штер1 жогары болатын Батые Еуропанын шагын капиталиепк елдер) курайды. Бул елдердщ басты epeKiu&iiicmepi ретшде экономикасынын маманданган озшдж салалык курылымынын болуын, ipi елдерге келш катынасында кызмет Kepceryi, гылыми-зерттеу, каржы саласынын, ре­креация мен туризмнщ кушп дамуын, елдер экономикасынын «ашык»86

сипатын, тауар мен кызметтщ едэу1р б е л т н щ сырткы нарыкка шыгарылуын, элеуметик камсыздандырудьщ жогары децгейде болу- ын атауга болады. Осылардыц аркасында Батые Еуропаныц шагын капиталист^ елдершщ Ka3ipri дуниеде езщщк орны бар.

Ушшш/ mottKfl галым «жаца индустрия елдерЪ> деп аталатын елдерд1 енпзген. Бул елдердщ ЖЮ-нщ салалык курылымында ецдеупп енеркэсш улес! 20%-дан асып тусед1, ал оныц экспорттагы улес салмагы 50%-дан кеп. Бул топтагы елдер катарына ресейлш галымдар эдетте Бразилия, Мексика, Аргентина, Корея Республикасы, Сингапур, Малайзия, Таиланд, Филиппин, кейде Индонезияны жаткызады. Бул ел­дерге шетел инвестициясы мен жогары технологиялар, арзан жумыс купи есебшен экономиканыц, 9cipece еццеупй енеркэсштщ жогары каркынмен дамуы тэн болады.

Жалпы алганда, жаца индустриялык елдердщ басты ерекшелттер1 ретшде мыналарды атап етуте болады: бурын Батыстыц дамыган елдершщ шиюзат базасы кызметш аткарган, артта калган аумактар болуы; накты ойластырылып, арнайы экономикалык даму стратегия- сына сэйкес дамытылуы; гылыми-техникалык жетюпктерд1 пайдалану непзшде езщцйс жетекпп салаларга мамандануы; ЖЮ келемшщ ете улкен каркынмен артуы; жогары технологиялар непзшде енд1ршген енерюеш ешмдерш экспорттауга мамандануы.

Tepmiumi топты мунай экспорттайтын елдер курайды. Олардыц кешшлйт ОПЕК мушелер1 болып табылады. Бул топтагы елдердщ (Бах­рейн, БАЭ, Катар, Кувейт, Оман, Сауд Арабиясы, Иран, Ирак жэне т.б.) элеумегпк-экономикалык даму децгейлер1 ете улкен алшактык жасайды. Осы тургыда мунай экспорты бул елдердщ барлыгы ушш де аса мацызды фактор болганымен, елдердщ элеумегпк-экономикалык мэртебесш аныктау ушш жеткшшш болады. ©йткеш, бул елдер ауда­ны, халык саны, элеумегпк курылымы, когамдык даму бойынша 6ip- GipiHeH айырмашылык жасайды.

Бул топтагы елдерге тэн ерекшелттер ретшде мыналарды атап етуге болады: жан басына шаккандагы ЖЮ мелшершщ жогары болуы; кем1рсутек шшозатыныц мол корыныц болуы; мунай экспортыныц аркасында экономиканыц баска салаларын дамытуга ж еткш кп каржыныц болуы. Сонымен катар, араб монархияларында жогары технологияларга непзделген кала курылысы, Ka3ipri замангы катынас жолдары, ауыл шаруашылыгыныц жаца салалары дамыты- лып, каржыльщ орталыктар пайда болган.

Eecinuti топтагы елдерд1 «концессиялык даму» мен «n3repfli жалга беру» тэн усак елдер мен аумактар курайды. Жалпы алганда, халык саныныц аз болуы, аумактарыныц шагын болуы жэне кепш ш пнщ аралдарда орналасуы бул елдер мен аумактардыц даму ерекшелшгерш калыптастырган. Kja3ipri кезде аталган топтагы елдер мен аумактарда (Барбадос, Бермуд, Виргин аралдары, Нидерландтьщ Антиль аралда-

87

ры, Реюньон, Тринидад пен Тобаго, Ямайка жэне т.б.) улттык байлык эркелю белшгешмен, жалпы алганда дамушы элемдеп салыстырмалы турде жогары табыс пркелген.

Алтыншы топты бурын содиалистш жолмен дамыган Шыгыс жэне Орталык Еуропа ёлдер! курайды. Бул елдерд! (Болгария, Вен­грия, Латвия, Литва, Польша, Румыния, Сербия, Словакия, Слове­ния, Чехия, Хорватия, Эстония жэне т.б.) галымдар « а т л е т экономи­ка елдерi» деп те атайды. Аталган елдерге тэн ерекшелттер ретшде тарихи тагдырларыныц ортак болуын, XX гасырдагы элеуметпк- экономикалык дамуынын уксастыгын, социалиспк жуйёнщ орнауы мен куйреуше байланысты элеумегпк жэне экономикалык, r in ri сая­си дагдарыстарды бастан кенпруш, Ka3ipri кезде басым кеш пш ш ш ц Батые Еуропа елдер1мен 6ipre Еуропалык Одак курамында шгершей дамуын, демографиялык керсеткпптердщ жыл сайын тёмендеуш атап етуге болады. Бул топтагы нарыктык экономикага сен1мда кадам баскан, саяси жагдай туракты, даму каркыны женшен алдыцгы катарлы елдердщ Kefi6ipeyi (Польша, Словакия, Чехия, Хорватия) болашакта екшпп топка, ягни шагын капиталиста елдер катарына косылуы мумкш.

Жеттш1 топца бурынгы Кецес Одагы курамында болган елдер (Балтык бойы елдершен баскалары) жатады. Аумактарынын кершшес орналасуы, 6ipryrac суразиял ык кещетш репвде даму тарихы, кептеген элеуметтш квpceткiштepiнiц (тургындардын сауаттылык децгеш, жогары 6LniMi барлардын улес салмагы, галымдардын саны жэне т.б.) жогары болуы, жан басына шаккандагы табыс мелшер] женшен ел тургындары арасында улкен алшактыктын болуы, экономикалык дагдарыстар мен элеуметгш куйзел1стерд! бастан Keuiipyi бул топтагы елдердщ ортак белплерт болып табылады. Ka3ipri кездщ езшде бул топтагы елдердщ езара келю1мдер1 непзшде кедендш, келш жэне акпараттык кещетштщ ортактыгы орын алып отыр. Галымдар бул топтагы елдерд1 де «етпел1 экономика елдерт катарына жаткызады, элеумегпк, экономикалык дамуы жэне т.б. Kepcenrinrrepi непзшде жетекпм елдер репнде Ресей Федерациясы мен Кдзакстанды атауга бо­лады.

Сегтнше топца дуниежузшш экономика мен саясаттагы орны- на байланысты жэне халык саны, аумагы женшен алып елдер болып табылатын жетекпм дамушы елдер К,ытай мен УнЫстан жатады. Бул елдерге тэн езшдш ерекш ел истер: ежели еркениет орталыктары бо­луы, халык санынын шамадан тыс кепп’п , жиынтык imxi енш нш жал­пы келемшщ орасан зор болуы, экономикасынын аукымдылыгы жэне салалык курылымынын курделшп* экономикалык даму каркынынын жогарылыгы.

Кытайдыц айрыкша «упшшп жол » деп аталган даму ynrici ете кыска мерммде бул елдщ Ж10 колем]' женшен элемдш кешбасшылардын88

6ipiHe айналуына жэне шагын шеберханаларда жасалатын усак- туйектен баетап, гарыштык техника мен Ka3ipri замангы электроника енд& сш жолга коюына, осы аркылы дуниежузшш нарьщтагы жетекпп орынга ие болуына алып келдь

Ал Ундастан мэдени, элеуметтш, халык курамы мен курылымы женшен Кытайдан ете улкен айырмашылык жасаганымен, узак жылгы агылшын отары болган кезде калыптаскан ерекшел1ктер1, ещцргстш базаныц 6epiK болуы, табигат ресурстарыныц мацызды турлерш enqipyi жэне emjeyi аркасында Оцтустш Азия гана емес, букш Азияныц экономикасыныц куатты пректершщ 6ipi болып отыр. Бул елдердщ кептеген экономикалык, технологиялык Kepcenciiirrepi дамыган елдер- мен салыстыратын децгейде болганымен, халык саныныц кеп болуы жан басына шаккандагы керсетюштердщ дамушы елдер децгешнде калып коюына себеппп болады.

Тогызыншы топты галымдар «классикалык дамушы ел­дер» деп атаган дамушы елдер курайды. Жалпы экономикалык дамудыц тем ени дэреж еа тэн бул елдерде (Тропиктш Африка елдерi, Мухиттык Аралдардагы мемлекеттер, Орталык Амери­ка мен Азиядагы кейб1р елдер) Ж Ю -нщ жан басына шаккандагы KepceTKiurrepi де темен. Аталган елдердщ ауыл шаруашылыгында индустрияландыруга деш нп ецбек турлер1 басым болады, ецдеупй кэсшорындар саны аз. Iimci нарык та ете нашар жетшген: тургын халык непзш ен ездер1 енд1рген ешмдерш тутынады. Осы елдердщ кейб1реушде бай табигат ресурстары болганымен, экономикалык тецЫзджтер, табыстыц ел тургындары арасында дурыс белшбеу1, шектен тыс демографияльщ есу, элеуметтш ала-кулалык жалпы елдщ жагдайын келецсй етедг

Оныншы топты дуние жузшдеп ец нашар дамыган елдер курайды. Б ¥ ¥ 1971 жылы беюткен элемдеп ец нашар дамыган елдер т1з1мшде 25 ел бар болатын. 2011 жылы олардыц саны 48-ге жетп (К К,осымша).

ММУ галы м дары ны ц топтастыру улпеь М. В. Ломоносов атындагы ММУ галымдары (В. В. Вольский, М. Максаковский, В. С. Тикунов, А. С. Фетисов, Л. В. Смирнягин, И. А. Родионова жэне баскалар) усынган топтастыру принциптер1 кептеген географиялык зерттеулерде, когамдьщ орындарда басшылыкка алынады.

Ocipece В. В. Вольский усынган топтастыру жогары оку орын- дары мен жалпы бш м беретш мектептердщ оку куралдары мен окулыктарында кещнен орын алган. Галым жасаган топтастыруда тэуелЫз елдердщ 3 ipi ran i белшеда: экономикасы дамыган елдер, эко­номикасы орташа дамыган елдер жэне экономикасы нашар дамыган елдер. Бул топтастыру 24-кестеде берщщ.

89

24-кесте. Дуние жуз1 елдершщ типтер!(В. В. Вольский бойынша)

Елдердщ тиш Тип тармагы Тобы Елдер1 2 3 4

1. Эконом ика- сы дамы ган елдер

1.1 Экономи- касы жогары дамыган елдер

1.1.1 Басты елдер АКШ, Жапония, ГФР, Франция, Улыбритания, Италия

1.1.2 Батые Еуро­панын жогары дамыган шагын елдер!

Швейцария, Ав­стрия, Бельгия, Ни- дерланд, Швеция, Норвегия, Финлян­дия, Люксембург, Исландия

1.1.3 «Коныс аударгаи капита­лизм» елдерi

Аустралия. Жана Зеландия, Канада, ОАР. Израиль

2. Экономи- касы орт аша дам ы ган

2.1 Батые Еуропанын орташа дамыган елдер!

Испания, Пор­тугалия, Грекия, Ирландия

елдер 2.2 Орталык, Шыгыс Еуропанын эрташа дамыган елдер]’

<

Чехия, Венгрия, Словения, Польша, Гловакия

3 Экономи- касы наш ар дам ы ган (да­муш ы) елдер

3.1 Ж етемш дамушы елдер Кытай, Уидкгган, Бразилия, Мексика

3.2 Салыстыр­малы турде кемелденген капитализм елдер!

3.2.1 Ко ныс ауда-рушылардынелдер!

Аргентина. Уругвай

3.2.2 Капитализм ipi анклав туршде дамыган елдер

Венесуэла, Чили, Иран. Ирак

3.2.3 Сыртка баг- дарланып дамыган елдер

3.2.4 Тэуелд! ллантациялык шаруашылык тан шагын елдер

Колумбия, Перу, Малайзия, Филип­пин. Турция, Си­рия, Тунис, Египет, Марокко жэне т.б.Коста-Рика, Никарагуа, Куба, Гватемала, Гаити, Шри-Ланка жэнеЖ_____ I

90

1 2 3 43.2.5 «Концессия- лык даму» тэн усак елдер

Ямайка, Тринидад пен Тобаго, Сури­нам, Габон, Бот­свана, Папуа-Жаца Гвинея

3.2.6 «Жалга пэтер беретш» усак елдер

Кариб алабындагы жэне Мухит Аралдарындагы кейб1р елдер

3.2.7 Каржысы мол, мунай экс- порттаушы елдер

БАЭ, Катар, Ку­вейт, Бруней, Сауд Арабиясы, Оман, Ливия

3.2.8 Табысы аз ipi елдер

Индонезия, Пэкстан, Бангла­деш, Нигерия, Вьетнам

3.3 Азаттьщ 3.3.1 Бурынгы социалистж елдералган жас мем­лекеттер

3.3.2 Нашар дамыган елдер

Бул топтастыруда нашар дамыган, ягни мешеу елдер де бар. Жал­пы алганда, «мешеу елдер» угымын Б ¥ ¥ 1970 ж енпзген болатын. Бастапк,ыда бул га1мде жан басына шакканда ЖЮ мелшер1 100 дол- лардан аспайтын елдер болган. K|a3ipri кезде багалау керсетюштер! аздап взгергешмен, элемд1 жайлаган экономикалык дагдарыс жагдайында бул топшадагы елдер саны кебеймесе, азайган жок. Бул келт1ршген топтастыру улпсш щ езшдйс кемшш1ктер1 де бар. Мунда мектеп окулыктарында бершетш «жаца индустриялык елдер» тобы жок, Канада жогары дамыган басты ел ретшде емес, «коныс аударган капитализм» елдер1 тобында бершген. Батые Еуропадагы орташа дамыган елдер катарына Испанияныц енг1зшу1, бурынгы Кецес Одагы мемлекеттерш экономикасы нашар дамыган елдер тобына жаткызу Ka3ipri замангы деректерге мулде сэйкес келмейдь

Халыкаралык уйымдар талдау жасау максатында дуние жуз1 елдерш уш топка беледк

- нарыктык экономика тэн болатын дамыган елдер (агылшынша advanced economies);

- етпел1 экономика тэн елдер (агылшынша transitive economy);- дамушы елдер (агылшынша developing countries).Наръщтъщ экономика тэн болатын дамыган елдер элемдш нарык

пен халыкаралык ецбек белш1сшде жетекпп роль аткарады. Дамыган елдер катарына Батые Еуропаныц барлык дерлпс елдерш, АКД1, Ка­

91

нада, Ж апония, Израиль, О цтуспк Африка Республикасын, Аустралия мен Ж аца Зелаидияны жаткызады. Бул елдердщ барлыгына б!рдей экономикалык жэне элеум етпк дамудын жогары каркыны тэн.

Qmneni экономика тэн елдер тобына Ш ыгыс Еуропа елдер!, Ресей, Албания, Вьетнам, ТМД елдерт Монголия курайды.

Дамушы елдер катарына Азия, Африка, Мухиттык Аралдар, Jla- тын Америкасындагы елдер1 жатады. Дамушы елдердщ Ж 10 колем! дамыган елдердщ Ж 10 келем1нщ терттен 6ipmeH де аз. Дамушы ел- дерде эдетте экономикалык керсеткшггер гана емес, демократиянын еркш нарыктык экономиканыц, элеуметпк багдарламалардыц, адам кукыгыныц сакталу стандарттары да темен болады. Дегенмен, кейб1р дамушы елдерде eMip суру мен даму децгейлер1 улкен алшактыктар жасайды. Дамушы елдере арасында халыктыц eMip суру сапасы орта­ша елдер де бар. Салыстырмалы турде экономикасы, сонын пищде енеркэс!б1 дамыган, 6ipaK дамыган елдердщ барлык б]рдей белллер! тэн емес елдерд1 «жана индустриялык елдер» деп атайды. Ал узак жыл­дар бойы экономикалык кулдырауды бастан кеплрген жэне дамыган елдерге экономикалык тэуелдш кте болтан кедей елдерд! «мешеу ел­дер» деп атайды.

Халыкаралык Валюта корыныц (ХВК) Ж1ктеу! бойынша, дамушы елдерге тэн белгшер бар:

- enaipic куралдарынын жепспеу!;- технологиянын артта калуы;- сауаттылыктын ете темен децгеш;- жумыссыздык децгешнщ жогарылыгы;- жумыс кушшщ непзшен ауыл шаруашылыгында шогырлануы.ХВК дамушы елдерд1 жнстеу барысында мынадай керсеткшггерге

назар аударады: жан басына шаккандагы табыс мелшер!, экспорттын жштелген сипаты (жан басына шакканда табыс мелшер! ете жогары мунай экспорттаушы елдердщ экспортынын 70%-ын мунай курайды), галамдык каржы жуйесше интеграциялану децгей!.

Элемдш банк (ОБ) елдерд! табыс децгейше карай терт топка бвлед1, бага беру эр жылдыц 1 шшдесше карай журпзшедк

1. Жан басына шаккандагы жнынтык улттык табыс мелшер! 975 АКШ долларынан темен болатын, табыс денгеш темен елдер;

2. Жан басына шаккандагы жнынтык улттык табыс мелшер] 976- 3855 АКШ доллары аралыгында болатын, табыс децгей! ортадан темен елдер;

3. Жан басына шаккандагы жнынтык улттык табыс мелшер! 3856- 11905 АКШ доллары аралыгында болатын, табыс денгей! ортадан жогары елдер;

4. Жан басына шаккандагы жнынтык улттык табыс мелшер! 11906 АКШ долларынан жогары болатын, табыс денгей! жогары елдер

92

Тацырып бойынша жетекшг угымдар

Адам элеуеи дамуыньщ индекс!; адамнын eMip жасыньщ узактыгыныц индекс^ бш м алу м ум кш дтнщ индекс!; жиынтык улттык табыстыц индекс!; бэсекеге кабшеттшк; галамдык бэсекеге кабшеттшк индекс!; елдщ экономикалык элеуегщ елдерд! кешещй топтастыру; елдердщ даму децгейлер! бойынша топтары.

Мэттде кездесетт географиялык, атаулар mhmi

АКШ, Германия, Ресей Федерациясы, Казакстан Республикасы, Орталык жэне Шыгыс Еуропа, Латын Америкасы, Аргентина, Бразилия, Мексика, Три­нидад пен Тобаго, Коста-Рика, Бахрейн, Катар, Кувейт, Сауд Арабиясы, Бот­свана, Шри-Ланка, Кытай, Ущцстан, Таиланд, Филиппин, Жапония, Италия, Швейцария, Корея Республикасы, Африка, Нидерланд, Лозанна, Швейцария, Сингапур, Швеция, Батые Еуропа, Канада, ¥лыбритания, Германия, Франция, Малайзия, Индонезия, БАЭ, Оман, Иран, Ирак, Барбадос, Бермуд, Виргин аралдары, Нидерландтык Антиль аралдары, Реюньон, Тринидад пен Тобаго, Ямайка, Болгария, Венгрия, Латвия, Литва, Польша, Румыния, Сербия, Слова­кия, Словения, Чехия, Хорватия, Эстония, Мухиттык Аралдар, Орталык Аме­рика, Испания, Израиль, Оцтуспк Африка Республикасы, Аустралия, Жаца Зеландия, Албания, Вьетнам, Монголия.

Тацырып бойынша бак,ылау сурацтары

1. Елдерд! жалпы топтастыруца кандай белгшер ecKepmyi мумкш?2. Адам элеуеп дамуыньщ индекс! угымына кандай керсепоштер енед1?3. Б ш м алу мумюцщгшщ индекс! керсетюнп кандай елшемдермен

аныкталады?4. Жиынтык улттык табыстыц индекс! калай аныкталады?5. Галамдык бэсекеге кабшеттшк индекешде камтылган керсетюштер

непзшде елдщ элеуметпк-экономикалык дамуы туралы бшуге бола ма?

6. Елдерд! экономикалык даму децгей! бойынша топтастыруца жиынтык iuiKi ешмд! ескерудщ кандай мацызы бар жэне осыныц непзшде елд!ц даму децгешн аныктауга бола ма?

7. Кешецщ элеуметпк-экономикалык топтастыруца кандай керсетюштер ескершед!?

8. «Жаца индустрия елдер!» деп аталатын елдер тобыныц кандай epeKiuefliicrepi бар?

9. «Отпел! экономика елдершщ» дамушы елдерден кандай басты айырмашылыктары бар?

10. ММУ галымдары топтастыруы мен кешенд! топтастьфудыц басты айырмашылыктары кандай?

11. Елдерд! топтастырудыц кандай гылыми жэне колданбалы мацызы бар?

93

Тацырып бойынша эдебиеттер mhiui

1. Алисов Н.В., Хорев Б.С. Экономическая и социальная география мира (общий обзор): учебник. - М.: Гардарикн, 2003. - 704 с.

2. Гладкий Ю.Н., Сухорукое В.Д. Общая экономическая и социальная гео­графия зарубежных стран: учебник для студ. высш. пед.учеб. заведений.- М.: Издательский центр «Академия», 2006. - 448 с.

3. Гладкий Ю.Н., Сухорукое В.Д. Экономическая и социальная география зарубежных стран: учебник для студ. высш. пед. учеб. заведений. 2-е изд.- М.: Издательский центр «Академия», 2009. - 464 с.

4. Максаковский В.П. Географическая картина мира. Кн. 1 4-е изд., испр. и доп. - М.: Дрофа, 2008. - 495 с.

5. Мировая экономика: Учебное пособие для вузов / Под ред. И.П. Николае­вой. - 3-е изд. - М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2006. - 510 с.

6. Мироненко Н.С. Введение в географию мирового хозяйства: Междуна­родное разделение труда: учебное пособие для студентов вузов. - М.: Аспект Пресс, 2006. - 239 с.

7. Петрова Н.Н. География (современный мир): Учебник. - 2-изд. - М.: ФО­РУМ: ИНФРА-М, 2007. - 224 с.

8. Портер М. Конкуренция. - М.: Вильямс, 2005. — 608 с.9. Томас Э. Шерер и др. Страны мира /пер. с англ. яз. А.Г. Зарубиной. - М.:

Астрель, 2010. - 351 с.10 http://www.stranymira.com/ - дуние жуй елдер! туралы арнайы сайт11. http://ru-world.net/ - дуние жун елдерi туралы жалпы машметтер,

мэдениеп, тарихы12. http://world-atlas.ru/ - дуние жуз] калалары мен елдер!13. http://iformatsiya.ru/ - дуние жуй eлдepi бойынша статистика14. http://stranas.ru/ - дуние жуй елдер! туралы сайт

6-такы ры и. ДАМЫГАН ЕЛДЕР

6.1 Д ам ы ган елдердщ ж алпы сипаттамасы

Барлык халыкаралык уйымдар нарыктык экономикасы дамыган елдер катарына АКШ, Канада, Батые Еуропа елдерш, Швейцария, Нор­вегия, Исландия, Жапония, Аустралия, Жаца Зеландияны жаткызады. Б ¥¥-ны ц кейб1р кужаттарында Израиль мен Оцтустш Африка Ре­спубликасы да осы топка енпзшген. 1997 жылдан 6epi Халыкаралык Валюта коры кужаттарында Азиядагы жаца индустриялык елдердщ 6ipiHuii леп (Корея Республикасы, Сингапур) дамыган елдер ретшде KepceTinin келедь Сонымен, дамыган елдер катарына 40 шакты ел жа- тады. Олардыц 34-i элемдш тауар enqipici мен кызметтщ 60%-ы тиесип болатын Экономикалъщ ынтымацтастьщ жэне даму уйымына муше болып табылады (25-кесте).

25- кесте. Э кономикалы к ы нты м актасты к жэне даму уйы м ы на муше елдер, 2010 ж.

№ Елдер ¥йымга ен- ген мерз1м1

№ Елдер Уйымга ен- ген мерз1м1

1 Аустралия 1971 18 Жана Зеландия 19732 Австрия 1961 19 Норвегия 19613 Бельгия 1961 20 Польша 19964 Улыбритания 1961 21 Португалия 19615 Венгрия 1996 22 Словакия 20006 Германия 1961 23 Словения 20107 Грекия 1961 24 АКШ 19618 Дания 1961 25 Туркия 19619 Израиль 2010 26 Финляндия 196910 Ирландия 1961 27 Франция 196111 Исландия 1961 28 Чехия 199512 Испания 1961 29 Чили 201013 Италия 1961 30 Швейцария 196114 Канада 1961 31 Швеция 196115 Люксембург 1961 32 Эстония 201016 Мексика 1994 33 Корея Республи­

касы1996

17 Нидерланд 1961 34 Жапония 1964

95

Дамыган елдерде жиынтык innri ешм мен энергияны тугынудын жан басына шаккандагы керсеткшп жогары. Сонымен катар, адамнын eMip жасыньщ узактыгы, кызмет керсету саласынын басымдылыгы, экономикасыныц “ашыктыгы”, ЖЮ курылымында ауыл шаруашылыгы улесшщ твмендш тэн болады. Аталган елдер экономикалык дамудын постиндустриялык кезещне аяк баскан, ягни ауыл шаруашылыгынын ЖЮ-деп улес салмагы 2-5%-дан аспайды.

Дамыган елдердщ кепшшгшде енеркэсш yneci жылдан жылга кыскарып келед1, кызмет керсету саласынын yneci60-70%-ды курайды. Постиндустриялык елдердщ экономикасынын ашык сипатта болуына салыктык-заннамалык жагдай мен инвестициялык саясат кана емес, “кершбейтш экспорт” (келш жэне каржы кызмел, туризм, байланыс, акпараттык кызмет керсету) та эсерш типзеда.

Дамыган елдерде галымдар «жана экономика» деп атаган экономикалык феномен калыптасуда. Экономистердщ аныкгауынша, жаца экономика дегеюмхз матерналдык-заттыкресурстардан repi, адам капиталыныц улей жогары болатын салалардын жнынтыгы болып та- былады. Онъщ курылымына бшм беру, акпараттык-коммуникациялык нарыктар, инновациялар enuipici, жогары технологиялар саласы, акыл- ой кызметтерш керсету (кенес беру, маркетинг, талдамалык кызметгер жэне т.б.) енедь Жана турпаттагы экономиканы кейде «акпараттык эко­номика» немесе «бшм экономикасы» деп те атайды. вйткеш жана эко- номикада ешм енд1руде бшм мен акпарат жетекпп орын алады. Соны­мен, бул елдерге тэн даму алгышарттары уксас болады (14- сурет).

Экономикалык жэне элеуметпк дамуды камтамасыз ететш

саяси жуйе

¥зак уакыт тэуелсЬ дамуы

L

Элеуметпк батаны н жогары денгейде.

сап алы дамуы

Дамудыналгышарттары

7 v

I Когамда лемократнялык принцигггердш

туракты капыптасуы!

Жеплгея занлардын болуы

Кызмет корсету ■ Экономиканыцсаласынын I нарыктык жолмен 1

басымдылыгы дамуы

' _________ 1 1 1

114-сурет. Дамыган елдер еркеидеуЫн алгышарттары

96

Эдетте бул елдерде жан басына шаккандагы ЖЮ келемг 12 мыц АКШ долларынан жогары болады. ЖЮ курылымында кызмет корсету саласыньщ yneci 70%-дан жогары болады. Муньщ 03i дамыган елдердщ постиндустриялык даму кезещне еткендшн дэлелдейдг Дамыган ел­дерге тэн ерекшел1ктер ретшде темендеплерд1 атап етуге болады.

- Бул елдерде инфракурылым (байланыс, келш, каржы кызметтер1, сауда жэне т.б.), элеуметпк кызмет керсету (денсаульщ сактау, бш м беру, спорт жэне т.б.) жогары даму децгешне жеткен.

- Шиюзат пен ецбек ресурстарын аз кажет ететш жэне гылыми- зертгеу мен тэж!рибелж-конструкторлык шыгьшдар кeлeмi кеп болатын жогары технологиялык салалар («хай-тек») мен технологиялык кызмет (багдарламалармен камтамасыз ету, консалтинг жэне т.б.) керсететш сала­лар (софт-салалар) куигп дамыган. Бул елдер жаппай сураныска ие болатьш тауарлар ещцру мен кызмет кврсетуден б1ртшдеп бас таргып, галымдар «жаца экономика» деп атаган, ендррс пен тутынудьщ жаца технологияла- ры мен баскарудьщ салалык e3repicrepiHe непзделген, экологияльщ талап- тар катац сакталагьш инновациялык салаларды дамытуда.

- Дамыган елдердщ халыкаралык бэсекеге кабш еттш тнщ Heri3iH гьшыми бш м мен жогары децгейдеп мамандар курайды. Бул елдердщ инновациялык дамуы салалык тургыдан жаца игшктерд1 пайдаланып, ещцрютщ жаца эдктер1 мен тэсшдерш колдану, жаца тутыну нарыктары мен жаца шиюзат кездерш игерумен аныкталады. Бш мге непзделген акпараттык экономиканыц калыптасуы мен дамуы бул елдердщ халыкаралык рентаны (устеме кун) ез колдарына шогырландыруына алып келедь Бул жагдайда бурыннан бай елдер одан сайын байып, ал кедей елдер кедейшшгшен арьшмайтын болады.

- Дамыган елдер негурлым жогары децгейде евделген, багасы жогары болатын ешмдер1 мен сапалы кызмет керсету, акыл-ой ецбепнщ нэтижеа болып табылатын o6beicrinepi (патенттер, тауарлык белгшер, лицензиялар жэне т.б.) аркылы халыкаралык саудада айкын басымдыкка ие болады.

- Дамыган елдерде каржыныц галамдык агындары тогысады. Осыныц нэтижеанде элемдш экономикага тшелей ыкпал eTeriH ipi каржы оргалыктары (Лондон, Нью-Йорк, Чикаго, Токио) калыптаскан. Бул элемдш каржы орталыктары аркылы «ететш» каржы келем1 дуниежузшк сауда телемдершен ондаган есе асып туседг Каржы нарыгыныц непзп катысушылары ipi каржы-несие уйымдары, ултаралык б1рлеспктер мен ултаралык банктер болып табылады. Элемдеп ец ipi 20 ултаралык курылымдар арасында 16-сы дамыган елдерд in компаниялары болып табылады (/( Крсымша). Халыкаралык нарыктагы несиелш каржыныц 90%-ы дамыган елдердщ ез iniinne айналымга туседь

- Дамыган елдерде ещ црк пен айырбас курылымыныц ете тшмд1 курылымыныц орныгуы eMip сурудщ аса жогары сапасы мен децгешн

97

камтамасыз етедь Сондыктан дамыган елдерге дуние жузшщ барлык туктрш ен жумыс купи тартылады.

Д ам ы ган елдердщ элеум егпк-эконом икалы к даму улгшер!. Дамыган елдерде мемлекетпк сектор мен нарыктык элементтердщ арасалмагына байланысты элеумегпк-экономикалык дамудын б1рнеше улгшерш ажырагуга болады:

- либералды (америкалык) улп;- элеуметтш багдарланган (шведпк) улп;- элеуметтш-нарыктык (германдык) улп;- иерархиялык-б1рлеспктш (жапондык) улп.Либералды (америкалыц) уяггге мемлекетпк менипк yneci темен

болуы жэне enaipic саласында. сауда, инвестиция, жумыс купли пай- далануда нарыктык бэсекелестштщ устемдпт, элеуметпк жштелудщ курдел! сипаты тэн болады. У ймет тарапынан зацдар, салыктык жэне акша-несие саясаты аркылы экономиканы макро- жэне микроденгейде реттеп отырады. Бул эрекеттер нарыкта бэсекелеспкп дамьпу жэне монополияларды шектеу, нарыктагы кулдырауларды болдырмау жэне жекелеген элеуметпк топтардын мудделерш коргау максатында журпзшедь Мемлекеттщ Ж10-ге шаккандагы шыгындарынын у л ет АКДГ-та 30% шамасында гана болады. Бул улп XX гасырдыц бастапкы онжылдыктарында АКШ-та калыптасып, осы кезге дешн сакталган. Улыбритания, Канада, Италия, Бельгия жэне т.б. елдердщ экономика­сы аталган улпге жакын дамып келедй

ЭлеуметтЫ багдарланган (шведтЫ) улг\ табыстарды кещнен бешсу жэне когамдагы топтардыц езара кел|Ымдерше кол жетщзу аркылы элеуметтш кетлдш тердщ жогары децгецш камтамасыз етудмен ерекшеленедь Бул улп алгаш рет Швеция да пайда болды. Ka3ipri кез- де бул ynri баска да скандинавиялык елдерге, Аустралия мен Жаца Зеландияга тэн. Аталган елдерде кэсшодакгар ете белсещн кызмет етед1, сонымен катар, когамдык жэне жеке мудделерд? уйлеспруге багытталган кептеген когамдык уйымдар жумыс icre&qi.

длеуметтт-нарыцтьщ (германдык) улг/де нарык бэсекелеспп жагдайында дамитын когамды айрыкша элеуметтш ннфракурылым толыктырын турады. Элеуметпк курылым нарык жагдайында белтЫ 6ip киындыктарга ушырайтыи элеуметпк коргансыз топ rap# а (табы- сы темен жануялар, жастар, жумыссыздар, усак кэсшкерлер жэне т.б.) удайы колдау корсетуге непзделген. Мемлекет белсенд! экономикалык эрекеттер! аркылы ез бепмен ж еткш кп табыс децгейш камтамасыз ете алмайтын осы топтардын басым белш не камкорлык жасайды. Жетшген нарыктык катынастар мен мемлекет тарапынан элеуметпк колдаудын уйлесу1мен сипатталатын бул улп Екшшй дуниежузшш согыстан кейшп жылдары Германия, Францияда калыптасып. канрге лей in осы елдерде устем болып кследт.98

Иерархшшъщ-бгрлестгктш (жапондьщ) упгг мемлекет б1рлескен капитализму^ белсещц турде реттейтш жэне конфуцийлж ментали­тет непзшде баскарылатын экономика болып табылады. Бул елдердщ шаруашылык дамуы терт непзп устанымга непзделген:

1. Экономиканы мемлекет тарапынан катан турде реттеп отыру, ягни басты мшдеттерд1 шешу ушш барлык ресурстарды жумылдыру.

2. Каржыны жинактау жэне инвестициялар корын жасау максатында экономиканы экспортка айкын багдарлау.

3. Шетел каржысын кещнен тарту (ец алдымен гылыми-техникалык шгершеу ушш). Даму барысында кептеген елдер ездер1 шетке каржы шыгара бастайды (Жапония, Корея Республикасы, Тайвань).

4. вш м сапасьш удайы арттыру мумкшды! бар жэне сырткы нарыктагыбэсекекурескететепбереалатышр1улттыкмонополиялардыц курылуы.

Бул улп бойынша icKep топтар холдингтерге 6ipirefli, усак жэне орта кэсшорындар ipi банктер, кэсшорындар айналасында шогырланып, олармен узак мерз^мдж шаруашылык келю1мшарттар жасайды. Осы-

[ лайша, олар нарыкка ipi каржы-енеркэсш топтарыныц курамында шыгады. Мемлекет мешшпнщ улес1 темен. Соган карамастан, мем­лекет экономикалык даму багдарламаларын жасау, курылымдык, инвестициялык, сырткы экономикалык жэне элеумегпк саясатты журпзу аркылы когам eMipiHe белсещц араласады. Мемлекет жумыс куппнщ кэаби бiлiктiлiгiн арттыру мен мамандар даярлауды ерекше назарында устайды.

Жапонияда тиiмдiлiгi ете жогары, Ka3ipri замангы менеджмент Meicre6i калыптаскан. Элеуметпк ортасы мулде баска болатын ба- тыс елдершде баскарудыц жапондьщ жуйесш сол калпында енпзу шыгысазияльщ елдердепдей тшмд1 емес. Б ш м беру, мамандарды дайындау мен кайта даярлыктан етюзу жYЙeci де элеуметпк-мэдени дэстурлерге непзделген. Шыгыс Азия елдершде ец сапалы жумысшы купп шогырланган, оган кэс1би децгешнщ жогары болуы, удайы уйренуге умтылыс, салыстырмалы турде арзандыгы тэн.

Бул улгшщ “таза” жапондьщ (шыгысазияльщ) TeTiri - жepгiлiктi халыктыц курдел1 табиги жэне тарихи жагдайларда, философиялык, дши жэне aдaмгepшiлiк кундыльщтар непзшде калыптаскан психологияльщ (соныц ш щ це мшез-кульщ) дэстурлерг Мысалы, енд1р1с пен ецбекп уйымдастырудыц алдыцгы катарлы формала- рын eHri3yMeH элемге танылып отырган Жапонияда адам факторына непзделёйн улттык дэстурлер сакталып калган. Жапонияда Heri3i салынган бул ^данщ элeмeнттepi Азиядагы жаца индустриялык ел­дерге де тэн болады.

99

6.2. Дамыган елдердщ Ka3ipri дуниедеп орны

Дамыган елдердщ дуниежузшк шаруашылык жуйесше катысу ерекшел1ктер1 болады. Бул б1ртшгден, дамыган елдердщ тауар жэне каржы нарыктарында басты экспорттаушы жэне импорттаушылар ретшде басымдылык керсету!мен; етнгшден, валюталары салыстыр­малы турде туракты болгандыктан, сураныска ие болып, халыкаралык валюта катынастары саласында устемдш ету1мен; уш/нгш’ден, саны жагынан басым болатын ултаралык б1рлеспктер1 аркылы дуниенщ барлык тукшршдеп улттык экономикаларга катысу мумкшщшштершщ болуымен тусщщршедь

Дамыган елдердщ элемдш экономикага ыкпалы ете улкен; олар элемдж экономиканыц жай-кушн, даму багыттары мен езгеру сипатын аныктап бередi.Дамыган елдерде элемдш жиынтык ешмнщ 3/4 белит ецгиршед1, бул елдер ресурстардыц басым белш н пайдаланады. Мы­салы, дамыган елдерде жылына 50 млн дана автокелш шыгарылады. Дуние жуз! бойынша дамыган елдерде жан басына шаккандагы табыс келем! ец жогары болып табылады \JI Крсътша).

Ka3ipri кезде дамыган елдер экономикасынын басты козгаушы купи гылыми-техникалык прогресс болып табылады. Кептеген дамыган ел­дерде арнайы гылым калалары (технополистер) пайда болган. Гылым мен техниканы дамытуда мемлекеттщ колдаушы рел] жогары бо­лып отыр. Дуние жуз! бойынша гылыми-зерттеу жэне тэж1рибелш- конструкторлык жумыстарга белшетш каржыныц 90%-дан астамы дамыган елдерге тиесш болады. Гылыми-техникалык шгершеудщ басты керсеткппшщ 6ipi - гылым га непзделген енд1ркптн дамуы. Ka3ipri дуниеде осындай enaipic АКШ, Жапония мен Германияда шогырланган. Бул елдерде гылымга непзделген ещиркггщ ежмдершщ yneci Ж10 курылымында жыл сайын артып келедп Германияда - 12%, Жапонияда - 11%, АКШ-та - 9%.

Экономикалык ерлеуге каз!рг i замангы бш м беру жуйеа де ыкпал етедг Мысалы, Жапонияда алдынгы катарлы технологиялармен айна- лысатын 450 университет бар. Дамыган елдердщ экономикасы кэаби б ш к т ш п жогары мамандар мен галымдарды удайы кажет етед1. Сол себегпт бул елдерге дамушы елдерден «акылдын агылуы» журш жатыр. Дамыган елдердщ кепшиппнде ел азаматтыгын 6ipiHmi кезекте апа- тындар арасында б ш к тш п жогары мамандар мен таны мал галымдар болады.

Дамыган елдер халыкаралык экономикалык катынастар жуйесшде де айрыкша орын алады. Олардын улттык эмономикалары ен ашык тнптеп экономикалар болып табылады: олардын ЖЮ-нщ 1/5 белш шетке шыгарылады, дэл сондай колемде олар шетелдерден сатып ала­ды. Жекелеген елдерде бул корсетюш тштен жогары. Мысалы, Бельги- яда ЖЮ-нщ 70%-ы, Нидерландта 50, Австрияда 40%, Швейцария мен100

Дания - 35% шыгарылады. Халыкаралык экономикалык катынастар жуйесшде дамыган елдер каржы алмасу жагынан да алдыцгы орын алады.

“Улкен Ж етш к” деп аталатын жогары децгейде дамыган бас­ты капиталистж елдерд! “оркениет локомотивтерР’ деп те атайды. 0лем деп “500-дщ клубы” аталган аса ipi 500 ултаралык б1рлесиктщ 400-ден астамы осы елдерде орналаскан, олардыц улесше жалпы жылдык сату келемшщ 90%-ы тиееш болады.

Соцгы 100 жыл бойы элемдш экономикада жетекпп орын ала- тын АКШ-тын Ж10 келем1 2010 жылы 14,72 трлн долларды К¥РаДЫ. Халыкаралык Валюта корыныц деректер1 бойынша, 2010 жылы елдщ Ж10 мынадай курылыммен сипатталды: кызмет корсету саласы - 76,8%, енеркэсш - 22,1 %, ауыл шаруашылыгы -1,1% . Бул керсетюштер AJQII-тыц нагыз постиндустриялык ел екецщгш дэлелдейдь Элемдеп ец ipi Нью-Йорк кор биржасыныц 2010 жылгы айналымы 17,8 трлн долларды курады. АКЩ экономикасына 2010 жылы 194 млрд доллар колемшдеп тшелей шетелдш инвестиция салынган, бул KepceTKini бойынша ел элем бойынша 1-орын алады.

Басты к ап и тал и ст елдерде ipi каржы орталыктары (Нью-Йорк, Токио, Лондон, Торонто, Франкфурт, Милан) орналаскан. Мысалы, алгашкы уш кор биржасы элемдж экономиканыц уш басты «баскару орталыктары» болып саналады. Бул елдерде кызмет корсету саласы басымдылыкка ие: 2010 жьшы Жапонияда оныц Ж10-деп yneci75,7%, Улыбританияда 73 %-ды курады.

Басты кап и тал и ст елдер халыкаралык туризм орталыктары бо­лып есептеледк шетелдш туристерд1 кабылдау женшен Франция (2010 жылы - 76,8 млн адам), АКД11 (2010 жыл - 54,9 млн адам) жэне Италия (2010 жьшы - 43,2 млн адам) элемдеп жетекпп елдер катарына жата- ды.

Баты е Еуропаныц ш агы н капиталистж елдершщ экономикасы басты капиталистж елдермен салыстырганда онша аукымды емес, соган карамастан олар элемдш экономикада елеул4 орын алады. Бул аталган елдердщ айрыкша маманданган салаларыныц болуымен тус1нд1ршед1. Халыкаралык географиялык ецбек белшюшде Бельгия мен Нидерланд порт шаруашылыгымен (Роттердам, Антверпен порттары), электр техникасы онд1р1с1мен; Норвегия халыкаралык тещз тасымалына ма- мандануымен; Швейцария каржы орталыктарымен жэне станок, сагат ©HflipiciMeH; Финляндия целлюлоза-кагаз ецщрк1мен; Швеция машина жасау жэне металлургия енеркэс1б1мен ерекшеленед1.

Бул елдерд1ц халыкаралык децгейде мамандануын мына мысал- дардан керуге болады. KimiripiM Швейцарияда банк секторыныц Ж10- дег! улеа 9 % -ды курайды, Цюрихте Нью-Йорк пен Токио, Лондоннан кейшп тортшпп халыкаралык каржы орталыгы орналаскан. 0лемдеп алгашкы жекеменш1к банктер пайда болган Швейцарияда 400-ден

101

астам жекеменшис банк •пркелген. Жалпы алганда, елде 4 мыннан астам каржы мекемелер1 жумыс йггейдь

Ал «Philips» жэне «Shell» Тэрвд1 ултаралык алпауыт концерндершен элемге эйгш болып отырган Нидерланд инфляция децгешщц (2011 жылдыц 6ipiHiui жартысында - 2,1 %), жумысссыздык децгешщц темен керсеткшймен (2011 жылдьщ 6ipiHuii жартысында - 5,1 %) ерекшеленеди Бул елдщ гул ecipyniinepi элемдш гул нарыгыныц жар- тысынан астамын “жаулап алган". Нидерланд жылыжайлар ауданы (15 мыц га) бойынша дуние жузшде 1-орын алады.

Ka3ipri кезде дуние жузшк саясатта да шагын елдердщ рел! артып отыр. BipKarap халыкаралык уйымдардыц штаб-пэтерлер1 осы елдерде орналасуы - осыныц дэлeлi. Мысалы, Брюссель каласында НАТО мен Еуропалык Одактыц, ал Венада МАГАТЭ (Атом энергиясы жешндеп халыкаралык агентпк), жэне ОПЕК (сыртка мунай шыгаратын елдер уйымы) сиякты уйымдардыц штаб-пэтерлер1 орналаскан. Бейтарап саясат устанатын Швейцарияда BipiKKeH Улттар Уйымынын курамына енетш Букш Дуниежузшк денсаулык сактау уйымыныц, Халыкаралык ецбек уйымыныц, Дуниежузшк Метеорологиялык уйымнын жэне Халыкаралык пошта одагыныц штаб-пэтерлер1 шогырланган.

мКоныс аударган капитализм” елдер! дамыган елдердщ ерекше топшасын курайды. Жалпы алганда, “капитализмнщ коныс аударуьГ деп дамыган капиталистш елдердел капиталистш катынастардын (enaipicri уйымдастырудыц технологиясы, нарыктык шаруашылык ynrici, eMip салты жэне т.б.) “дайын” улпсшщ бурын капиталиста: жуйе тэн болмаган елдерге енпзйтуш атайды. Осыган сэйкес, элемде “коныс аударган капитализм елдерi” деген анрыкша елдер тобы ажыратылады. Мундай елдер тобына бурын ¥лыбританиянын отары болган Аустра­лия Одагы, Израиль, Жана Зеландия жэне Онтустш Африка Республи­касы жатады. Аталган елдердщ экономикасында элемдш денгейде! i экономика алпауыттары жетекцп рел аткарады. Баска дамыган елдерге Караганда, бул елдерде тау-кен енеркэабшщ yneci жогары, экспортын­да шиюзат пен ауыл шаруашылык eHiMflepi басым болады.

Азиядагы жаца индустриялык елдердш а. наш км лепне жа- татын Корея Республикасы, Сингапур жэне шартты турде Кытайдын бел iKTepi деп есептелетш Сянган мен Тайвань ездершщ экономикалык керсетк!штер1 бойынша жэне элемдш экономикадагы орны жагынан «дамыган елдер» угымына сэйкес келедг Бул аумакта дуние жуз! халкынын бар болганы 1 3 %-ы гана турганымен, мунда элемдш ЖЮ келемшщ 3,3 %-ы ешцршедг Бул елдер мен аумактарда кейбф элеуметтш-демографиялык керсетюштермен кезге туседг Мысалы, Сянганда элем бойынша сэбнлер ел1мш т ен темен KepceTKiuii (1,7 %) байкалады, бул тургыда Сингапур элем бойынша 3-орында (2,2 %) тур. Адамныц eMip жасынын узактыгы женшен Сянган (83 жас), Сингапур (81 жас). Корея Республикасы (80 жас) пен Тайвань (79 жас) жогары102

дамыган елдермен катар турады. Сянган мен Сингапур халкы тугел1мен кала тургындары болып табылады, бул елдерде ауыл шаруашылыгы жокка тэн.

Корея Республикасында ЖЮ курылымында баска салалармен салыстырганда енеркэсш yneci (40,4 %) басым болады. Бул ел 9cipece элемдш кеме ендоршшде айрыкша кезге тусед1, оныц улесше элемдш кеме enznpici нарыгыныц 45%-ы ти есш болады. Кытайдыц «какпасы» кызметш аткарып отырган Сянганда кызмет керсету саласы айкын басымдылыкка (Ж Ю -нщ 88,6 %-ы) ие. Сянганда 1891 жылы курылып, Ka3ipri кезде каржы айналымы женшен элемде 5-орын алатын Гонконг кор биржасыныц дуниежузш к децгейде айрыкша орны бар. Жалпы алганда, аталган елдердщ батыстьщ улгщеп дамыган елдерден басты айырмашылыгы - барлык салада мемлекеттщ жетекпп рел аткаруы.

Жалпы алганда, дамыган елдерде Жер шары халкыныц 17%-ы гана турады, соган карамастан бул елдердщ тургындары Ka3ipri дуниенщ экономикалык жэне гылыми-техникалык элеуетшщ Heri3ri белптн калыптастырады.

Тацырып бойынша жетекшi угымдар

Дамыган елдер; Экономикалык ынтымактастык жэне даму уйымы; жаца экономика; бшм экономикасы; дамыган елдерге тэн ерекшел!ктер; элеумегпк-экономикалык даму ултшер!: либералды (америкалык), элеуметпк багдарланган (шведтш), элеуметпк-нарыктык (германдык), иерархиялык- б!рлеспктк (жапондык); басты капиталист елдер; Батые Еуропанын шагын капиталист елдерц “коныс аударган капитализм” елдерь

Мэтшде кездесетт географиялык, атаулар mhbti

АКШ, Канада, Батые Еуропа, Швейцария, Норвегия, Исландия, Жапо­ния, Аустралия, Жаца Зеландия, Израиль, Оцтуспк Африка Республикасы, Корея Республикасы, Сингапур, Лондон, Нью-Йорк, Чикаго, Токио, Торонто, Франкфурт, Милан, Франция, Италия, Бельгия, Швеция, Нидерланд, Австрия, Дания, Финляндия, Роттердам, Антверпен, Брюссель, Вена, Цюрих, Сянган, Тайвань.

Тацырып бойынша бацылау сурацтары

1. Дамыган елдерге тэн басты ерекшел1ктер кандай?2. «Жаца экономика» дегешм1з не жэне ол кандай елдерге тэн болады?3. Дамыган елдер еркендеушщ алгышарттары кандай?4. Дамыган елдердщ халыкаралык бэсекеге кабшеттшгше кандай фактор-

лар ыкпал етед1?5. Дамыган елдердщ халыкаралык сауцада айкын басымдыкка ие болуын

немен туспдаруге болады?6. «Дамыган елдерде каржыныц галамдык агындары тогысады» деген

сейлем неш бщщред!?

103

7. Дамыган елдерге тэн либералды америкалык улгшщ басты ерекшел1ктер1 кандай?

8. Элеуметпк багдарланган шведпк улгшщ артыкшылыктары ретшде неш атауга болады?

9. Дамудын элеуметпк-нарыктык ymici жагдайында мемлекеттщ poni кандай?

10. Жапондык иерархиялыМирлестпкпк улпш барлык елдерде колдану мумкш бе?

11. Дамыган елдердщ дуниежузшк шаруашылык жуйесше катысу ерекшеяштер1 кандай?

12. Дамыган елдер экономикасыныц козгаушы куштерше нелер жатады?13. Дамыган елдердщ каз!рп элемдйс экономикадагы орны калай

аныкталады?14. Басты капиталисток елдердщ каирп дуниедеп манызы кандай?15. Батые Еуропанын шагын капиталиста елдершщ элемдш экономика мен

саясатгагы мацызы немен аныкталады?16. Жаца индустриялык елдердщ Ka3ipri элеуметпк-экономикалык даму си-

паты кандай?

Тагдлрып бойынша эдебиеттер л » ш

1. Алисов Н.В., Хоре в Б.С. Экономическая и социальная география мира (общий обзор): учебник. - М.: Гардарики, 2003. - 704 с.

2. Гладкий Ю.Н., Сухорукое В.Д. Экономическая и социальная география зарубежных стран: учебник для студ. высш. пед. учеб. заведений. 2-е изд.— М.: Издательский центр «Академия», 2009. - 464 с.

3. Макс ако вс кий В.П. Географическая картина мира. Кн.1. 4-е изд., испр. и доп. - М.: Дрофа, 2008. - 495 с.

4. Мировая экономика: Учебное пособие для вузов / Под ред. И.П. Николае­вой. - 3-е изд. - М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2006. - 510 с.

5. Миронеико Н.С. Страноведение: теория и методы. (Социально- экономическая география). - М.: Аспект-пресс. 2003.- 285 с.

6. Миронеико Н.С. Введение в географию мирового хозяйства: Междуна­родное разделение труда: учебное пособие для студентов вузов. - М.: Аспект Пресс, 2006. - 239 с.

7. Национальная экономика: учебник /Под ред. П.В. Савченко - М.: Эконо­мист!», 2005- 813с.

8. Петрова Н.Н. География (современный мир): Учебник. - 2-изд. - М.: ФО­РУМ: ИНФРА-М, 2007. - 224 с.

9. Социально-экономическая география зарубежного мира /Под ред. В.В. Вольского. - М.: Дрофа, 2001. - 560 с.

10. Томас Э. Шерер и др. Страны мира /пер. с англ. яз. А.Г. Зарубиной. - М.: Астрель, 2010.-351 с.

11. http://www.g8russia.ru/ - «Улкен Cem airrm » ресейгпк ресми сайты12. http://www.un.org/ru/ - BVV ресми сайты (орыс тшнде)13. http://www.empitry.com/ - Экономикалык портал14. http://www.census.gov/ - АКШ Статистика бюросынын ресми сайты

104

7-такы ры п. 0ТПЕЛ1 ЭКОНОМИКА ТЭН ЕЛДЕР

Ж алпы сипаттама. XX гасырдыц 80-жылдарыныц соцы мен 90- жылдарыныц басында социалиспк жуйенщ ыдырауы нэтижеанде пайда болган 28 ел жоспарлы экономикадан нарыктык экономикага кешущ жузеге асыруда. Отпелi экономика елдерiне Орталык жэне Шыгыс Еуропаныц бурынгы социалиспк мемлекеттер1 (Албания, Болгария, Венгрия, Польша, Румыния, Словакия, Чехия, Югославия Федерациялык Республикасыныц ыдырауынан пайда болган Босния мен Герцеговина, Македония, Словения, Хорватия, Сербия, Черного­рия), бурынгы КСРО курамында болган, кешннен ТМД одагын курган Эйрбайжан, Армения, Беларусь, Казахстан, Кыргызстан, Молдова, Ресей Федерациясы, Тэжшстан, Туршменстан, Озбекстан, Украина жэне ТМД курамынан 2009 жылы ез ерюмен шыккан Грузия, Балтык бойындагы Латвия, Литва, Эстония жатады.

Отпел1 экономика елдершщ б1ркатары (Болгария, Польша, Че­хия, Словакия, Венгрия, Словения, Латвия, Литва мен Эстония) 2004 жэне 2007 жылдары ЕО кздрамына кабылданган болатын, бул елдердщ нарыктык жагдайга тубегейл1 кошу барысын каркындатты. Орталык жэне Шыгыс Еуропаныц, Балтык бойы мен Балкан тубегшдеп б1ркатар мемлекеттер1нде элеуметтш-экономикалык даму KepceTKiiirrepi элдекайда жогары, оларда кайта курулар жылдамырак журпзшуде.

Отпел1 экономика елдер1 дуниежузшк ЖЮ келемшщ 6%-ын (Орталык жэне Шыгыс Еуропа елдер1 - 2%-дан аз, бурынгы кецеспк республикалар - 4%-дан астам) ецщредг Отпел1 экономика елдершщ элемдш экспорттагы yneci - 3%. Орталык жэне Шыгыс Еуропа елдершде 120 млн адам турады, жиынтьщ iuiKi ешм келем1 2 трлн. AKJ1I долларын курайды. Элеуметтш-экономикалык даму децгейлер1 бойынша етпел1 экономика елдерш орташа дамыган индустриялык жэне индустрияльщ-аграрльщ елдер катарына жаткызуга болады. Бул топтагы елдердщ арасында кешбасшы кызметш Чехия жэне Слове­ния аткарып отыр. Сондыктан кейб1р зерттеушшер бул елдерд1 тш п дамыган елдер тобына косып жур. Дегенмен, экономикасынын Ka3ipri даму жагдайы, элеуметтш-экономикалык керсетюштер1 жагынан бул елдер эл1 де етпел1 сипатын сактап отыр.

«0тпел1 экономика елдерЬ> деп аталган бул елдердщ ерекш елт ретшде олардыц экономикалык жуйелершщ жоспарлы сипа- ты болмаганымен, ani де болса нагыз нарьщтьщ экономикага тэн барлык элементтерге (дамыган банк жэне каржы жуйелер1, жетшген зацнамальщ база, еркш алмастырылатын туракгы валюта жэне т.б.) ие болмауын атап етуге болады.

бтпел! экономика елдер1ндеп жуйелш кайта курулар. Этпел1 кезец - узак тарихи процесс, бул кезецде когамдык катынастардыц букш жуйес1, котам ем1ршщ барлык саласы тубегешп езгерюке туседг

105

Менппк катынастарынын алмасуымен катар, шаруашылыкты баскару, ресурстардыпайд алану макроэкономикалыккур ылымды кал ыптастыру TeTiicrepi, экономикалык эрекет турлершщ сипаты езгерёдо.

0тпел] экономика елдершдеп экономикалык кайта курулардыц принциптер1 ортак сипат алды (15- сурет).

Мемлекеттщ экономика» а тйеелей

араласуын шектсу

Ашык сипаттагы экономиканы калыптастыру

1 ч

гМакроэкономикалы!

турактандыру ]Экономикалык

кайта курулардын принцип Icpi

~~шят*яящшшишшшшвёЖ

Мемлекетпкменцшт

жекешеленд'фу

Багаларды л ибералдандыру

Жекеменилюпкальштастыру

15-сурет. Экономикалык кайта курулардын прннциптер!

Мемлекеттщ экономикша ппкелей араласуын шектеу дегешмп эюмшшк жуйе жагдайында мемлекеттщ экономикада аткарып келген кептеген кызметжен бас тарту болып табылады. Шектеулерд1 кажет ететш кызмет катарына ен!м турлерш ещпруге мемлекетпк тапсырыс, инвестициялык жобалардын басым кепшшпн мемлекеттщ кадагалауы. ешм турлерше багаларды мемлекеттщ тагайындауы, сырткы саудадагы мемлекетпк монополия жатады.

Макроэкономикалъщ турщтандыру да аса кажетп кадамдардын 6ipi болып табылады. Бул угымга мемлекетпк бюджет дефицитш (бюджет дефицита — белгш 6ip мерз!мдеп мемлекет бюджет! шыгыстарынын KipicrepiHeH асып rycyi) азайту, анналы mi а артык акта массасын шыгармау жэне шаруашылык субъекплерше жешлдегш ен несиелер берущ шектеу жатады.

Багаларды либералдандыру дегенш13 - мемлекет тарапынан багаларды реттеуден тольн ымен немесе 1шшара бас тарту, багалардын нарыктагы гауарлар» а сураныс пен усыныс непзшде, тауар еншруинлер арасындагы еркш бэсекелеспкке сэйкес калыптасуына кешу.

ЖекеменшЫт1 щлыптастыру экономика салалары бойын­ша журпзшш, менппк иелершщ кукыктарын коргайтын зацмен кешлденд1р1пу1 i nic. Бул принцип мемлекеттхк метшкпй106

жекешеленЫрумен тыгыз байланысты болады. Нарьщтьщ экономикага кешу жагдайында бурынгы мемлекетпк меншпсп жекешеленд1ру мемлекетпк меншнктеп енд!р1с куралдарын, мулйеп, тургын уйлерд1, табигат ресурстарын, жерд1 сату немесе акысыз беру непзшде жур1пзшед1. Осыньщ нэтижесщце жеке, акционерлш немесе ужымдьщ менппк Typnepi калыптасады.

Ашык, сипаттагы экономиканы цалыптастыру шетелдермен ерюн сауда катынастарын орнату, ел экономикасына салынган шетелдпс инвестициялардыц коргалуына, азаматтардьщ шетелдерде тапкан табыстарыныц улттык экономикага кайтуына мумкшдш жасалуы жэне т.б. байланысты жузеге асырылады.

Осы аталган экономикалык кайта куруларды жузеге асыру етпел1 экономика елдершде шамамен 1989 жылы басталды. Кбайта курулардьщ алгашкы кезещ (1989-1993 жылдар) ете ауыр жагдайда erri. Бул жалпы алганда барльщ елдерде экономиканыц кулдырауына, жалпы когамныц дагдарысына алып келдь 1994 жылдан бастап кайта куру белсецщ турде журпзше бастады, 6ipaK бул процесс эркелш каркын алды. Кбайта курулар жалпы алганда eKi турщ багытта журпзщщ: эволюциялыц жэне радикалды (куйзелюпен емдеу). Нарьщтьщ экономикага кешудщ эволюцияльщ жолын тацдаган елдерде (ец алдымен Венгрия, Слова­кия, Чехия) экономиканыц ерлеу1 жьшдам сипат алды. Радикалды кайта курулар журген посткецестш елдерде ортак акшадан бас тартып, улттык валюталар айналымга енпзщщ.

Осы кезецде нарьщтьщ катынастарга кешу, жекешелецщру журдь Соган карамастан, етпел1 экономика елдершщ басым кепшшгшде туралап калган экономиканыц проблемалары, элеуметпк дагдарыс шиелешсе rycTi. Осыныц нэтижесшде етпел1 экономика елдершщ элеуметпк-экономикалык даму децгейлершде, ендоркгпц техникальщ жэне технологиялык жабдыкталуында улкен алшактьщтар пайда бол­ды.

Экономистердщ ecenreynepi бойынша, кайта куру жылдарын- да бурьшгы социалистпс елдер тургындарыныц тек 20%-ы гана ездершщ eMip суру децгешн жаксарткан, ал KepiciHine 35%-ы «жаца кедейлердщ» катарына косылган. Б ¥ ¥ зерттеу1 бойынша, кедейшшк жан басына шаккандагы тэутктж табысы 4 АКД1 долларынан кем болатын тургындардыц барлыгын камтиды. Экономикалык кайта курулар кезещнде жумыссыздьщ децгеш артты: социалист^ елдерде 1989 жьшы бул керсеткш бар болганы 1,5-2% болса, Ka3ipri кезецде орташа есеппен 10-15%-ды курайды.

0тпел1 экономика елдершде мемлекет ез тарапынан экономика­ны pemmey memiKmepiH icKe косады, оныц басты элементтер1 ретшде темендешлерда атауга болады:

- улттык экономиканыц макро-, микро- жэне сырткы децгейлершде мемлекетпк реттеудщ мацсаты мен мтдеттерг,

107

- реттеу объект uiepi (енд1р1спк жэне ещйркгпк емес салалар, eimipic npoueci, нарыктык жэне нарыктык емес секторлар, акша жуйей);

- pemmeyiui ыцпалдыц турлер/' (болжамдык багдарламалар, арнайы жэне шугыл эрекет багдарламалары, индикациялык жоспарлау);

- реттеу adicmepi (экономикалык, эюмшшк-уйымдастыру, кукыктык, элеумегпк);

- мемлекеттш реттеудщ цуралдары (салыктар, несиелер, бюд- жеттен каржы белу, жещщцктер, квмеккаржы жэне т.б.)

Экономиканы реттеудщ бул тетйсгерш пайдалану аркылы мем­лекет етпел1 кезендеп басты кызметш орындайды. втпеш кезецде экономиканын ашык сипат алуы, сырткы нарыкка багдар алу, шетелдш инвестициялардын кеп теп тартылуы, innd каржы ресурстарынын жет!спеу1 нэтижеанде елдерд]'н сырткы карыздары артш. 26-кестеде кейб1р втпел! экономика елдершщ сырткы карыздарынын келем) бершген.

26-кесте. Отпел! экономика елдершщ сырткы карыздары

I ПольшаВенгрия

6 ХорватияСловакияСловения

Эстония

|5 I Беларусь

Сырткы карыз келем!, млрд АКД1

долл.

Карыз келемi бойынша элемдеп

орны

Акпаратмер31м]

252,9 31.12.2010 ж

1.12.2010 ж.12.2010 ж

31.12. 2010 ж31.12.2010 ж

2.2010 ж 12.2010 ж

9 Ресей

Т о н Латвия

и Болгария

12 Сербия

1 3 | Литва

31.12.2010 ж31.12. 2010 ж31.12.2010 ж31.12.2010 ж

134,6108,9

108

ТМД елдершдеп экономикалык кайта курулардьщ езшдш epemueniKmepi болды:

1) Посткецестш мемлекеттерде жузеге асырылган кайта курулардьщ сипаты мен багыттары XX гасырдыц 80-жылдарында басым болтан социалистш кайта куру идеяларына непзделдь Бул эрекеттер тэуелаздш алган жас мемлекеттерде жаца улттык мемлекетпк курылымды калыптастырумен катар жургендштен, киындьщтарга алып кедщ.

2) Жаца жагдайлардагы экономикалык кайта курулардьщ максаты мен м1ндеттер1 ap6ip мемлекеттщ когамдык-саяси жэне элеуметтш- экономикалык eMipimn непздерш де езгертш, кайта карауга мэжбур erri.

3) ЖастэуелЫз мемлекеттердщ геосаяси, улттыкжэне экономикалык мудделершщ эркилы болуы ce6enri ТМД елдершде кайта курулардыц ез1цщк ерекшел1ктер1 калыптасты.

Жалпы алганда, КСРО ыдырауы ондагаи жылдар бойы калыптасып, дамуга непз болтан барлык шаруашылык байланыстардыц бузылуына, саяси жэне элеуметпк белектеиуге алып келдь Б1рыцгай жоспарлау жуйесшщ жойылуы, ортак валютадан бас тарту, аса ipi emnpicriK кешендерд1 стихиялы турде менппктену, сьфткы сауца эрекетш босацсыту шаралары «вдМстщ курт кулдьфауына себешш болды. 1993 жылы бурынгы КСРО курамында болтан мемлекеттердщ Тэуелаз Мемлекеттер Достастыгын куруы олардыц тарихи тагдырларыныц ортактыгына, 6ipryrac экономикалык кещстш ретшде уЗак жылдар 6ipre дамыганына байланысты болды.

Keft6ip мемлекеттердщ Ж10 Кецес Одагы курамында болтан кез- ден б1рнеше есе темендеп кети. Орташалар табын калыптастьфу журпзщщ. Шамадан тыс инфляция журш, улттык валюта багамы курт томендед1, мемлекетпк бюджет дефицип орын алды. Осы Kepi 03repicTep нэтижесшде халыктыц басым белшнщ табысы азайып, элеуметпк тецаздш айкын керше бастады. Халыкаралык уйымдар мен Халыкаралык валюта коры берген несиелер бастапкы жылдары мемлекеттщ бюджеттщ KeM-KeTiriH толтыруга жумсалды.

2000 жылдан берп кезецде мемлекеттер тургысында жузеге асырылтан каржылык турактандыру, акша массасын азайту жэне т.б. шаралар инфляцияны азайтуга мумкшдш берд1. Дегенмен тэуелаздш алганнан кешнп оншадты жыл ншнде.ТМД мемлекеттершщ басым кеппшпгшде элеуметпк мэселелер ушыгып, халыктыц eMip суру децгеш темендеп Kerri.

Экономистер «куйзелюпен емдеу» деп атаган осы кезецнщ басты корытындылары ретшде мына мэСелелерд1 атап етуге болады: 1) ТМД елдершщ басым кеппшппнде нарьщтьщ шаруашылыктыц непз1 каланды; 2) жеке кэсшкерлш салыстырмалы турде кернекп экономикалык кушке айнала бастады; 3) экономиканыц салальщ курылымында ппшзат ендорупп салалардыц yneci артуы ce6enri жагымсыз езгерютер болды; 4) инфляция каркыны баяулаганымен, ecyi байкалып отыр; 5) элеуметпк сипаттагы проблемалар пайда болды.

109

Тацырып бойынша жетекшi угымЛар

0тпел1 экономика елдерц мемлекеттш экономикага тйселей араласуьш шектеу; макроэконом и кал ык турактандыру, бюджет дефициту багаларды ли- бералдандыру; жекеменшпкп калыптастыру; ашык синаттагы экономиканы калыптастыру; кайта курулардын эволюциялык жэне радикалды багыттары; экономиканы реттеу.

Мэттде кездесетш географиялык; атаулар тЫш

Албания, Болгария, Венгрия, Польша, Румыния, Словакия, Чехия, Югославия Федерациялык Республикасы, Босния мен Герцеговина, Маке­дония, Словения, Хорватия, Сербия, Черногория, Эз1рбайжан Армения, Бе­ларусь, Казакстан, Кыргызстан, Молдова, Ресей Федерациясы, Тэжшгган, Туршмеястан, Эзбекстан, Украина, Грузия, Латвия, Литва, Эстония, Орталык жэне Шыгыс Еуропа, Балтык бойы, Балкан тубеп.

Тацырып бойынша бакылау сурацтпары

1. 0тпел1 экономика кандай елдерге тэн?2. втпегп экономика елдершщ Ka3ipri дуниедеп орнын кандай кврсеткпитер

сипаттайды?3. 0тпел1 экономика елдершщ басты ерекшелю кандай?4. 0тпел1 экономика елдершдеп экономикалык кайта курулардын непзп

принциптер1 кандай?5. втпел1 экономика жагдайында багаларды либерал дан дыру кандай

нэтижелер береда?6. Ашык сипаттагы экономиканы калыптастырудын манызы кандай?7. Кайта курулардын эволюциялык жэне радикалды жолдарыныц езара

айырмашылыктары мен салдарлары кандай болды?8. ©тлел! экономиканы реттеудщ кандай басты Teriirrepi бар жэне олар

кандай нэтиже бере алады?9. ТМД елдершдеп экономикалык кайта курулардын езшд!К ерекшелштер!

кандай сипат алды?10. ТМД елдершщ экономикасын кайта куру кандай нэтижелер берд!?

Тацырып бойынша эдебиеттер тЫм/

1. Богомолов О.Т. Мировая экономика в век глобализации: Учебник - М.: ЗАО «Издательство «Экономика», 2007. — 359 с.

2. Гладкий Ю.Н., Сухорукое В.Д. Экономическая и социальная география зарубежных стран: учебник для студ. высш. пед. учеб. заведений. 2-е изд.- М.: Издательский центр «Академия», 2009. 464 с.

3. Красникова Е.В. Экономика переходного периода: Учебник. 2-мзд. - М.: Омега-Л, 2005. - 297 с.

4. Максаковский В.П. Географическая картина мира. Кн.1. 4-е изд., иепр, и доп. - М.: Дрофа, 2008. - 495 с,

110

5. Мировая экономика: Учебное пособие для вузов / Под ред. И. П. Николае­вой. - 3-е изд. - М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2006. - 510 с.

6. Мироненко Н.С.Страноведение: теория и методы. (Социально- экономическая география). - М.: Аспект-пресс. 2003.- 285 с.

7. Мироненко Н.С. Введение в географию мирового хозяйства: Междуна­родное разделение труда: учебное пособие для студентов вузов. - М.: Аспект Пресс, 2006. - 239 с.

8. Национальная экономика: учебник /Под ред. П. В. Савченко - М.: Эконо­миста, 2005- 813 с.

9. Петрова Н. Н. География (современный мир): Учебник. - 2-изд. - М.: ФО­РУМ: ИНФРА-М, 2007. - 224 с.

10. Томас Э. Шерер и др. Страны мира /пер. с англ. яз. А.Г. Зарубиной. - М.: Астрель, 2010. - 351 с.

11. http://www.un.org/ru/ - Б ¥¥ ресми сайты (орыс типнде)12. http://www.empitry.com/ - Экономикалык портал13. http://www.cis.minsk.by/ - ТМД Аткару комитетшщ ресми сайты

8-гакырып. ДАМУШЫ ЕЛДЕР

8.1. Дамушы елдерге жалпы сипаттама

Дамушы елдерге тэн белплер жэне проблемалар. Дамушы ел­дерге, немесе «ушшпп элем елдерше» элеумегпк-экономикалык: дамудыц темен децгеш тэн болады. Дамушы елдер саны жагынан кеп, алып жаткан аумагы мен халкыныц саны басым (Жер шары халкыныц 80%-ы) болганымен, олардыц улесше элемдш жиынтык ешмнш уштен 6ipiHeH де аз белит тиесш болады.

Дамушы елдерге мынадай белплер тэн болады:- Бурын отар немесе жартылай отар болуы;- Экономнкасынын кеп укладтылыгы: бул елдерде индустриялык

дамуга дейшп enaipic THni индустриялык, TinTi постиндустриялык ецщргспен катар кездеседц

- Когамныц элеуметпк курылымыныц ала-кулалыгы;- Жергшшп каржынын жепмс1зд1п, онын элемдш кана емес,

улттык экономикадагы улесшщ де темен болуы;- Жогары дамыган елдерге каржылык, гыл ы ми-тех никал ы к жагы нан

тэуелд1 болу, оларда ecKipin калган технологияларды enaipicre пайда­лану;

- Элемдеп ipi ултаралык бipлecтiктepдiн пайдасы ретшде елден кайтымсыз экетипп жаткан каржынын болуы.

Осы жалпы белгшерше карамастан. дамушы елдер даму децгейше, экономнкасынын курылымы мен уйымдасу децгейше, элемдеп орны- на карай эркилы болады.

Дамушы елдердщ кепшшшне тэн даму проблемалары бар. Олар­дын арасындагы ец басты с ы - кедешитктщ жаппай таралуы. Эконо- мнстер атап керсеткендей, дамушы елдердщ кешшлнгшде орташалар табы калыптаспаган. Бул елдердщ тургындарынын басым кепшийпнщ табыс дeцгeйi дамыган елдерд1 былай койганда, сол елдердщ ез1ндеп аздаган бай адамдар тобымен де салыстыруга келмейд! (77 Крсымша).

Дамуга кедерп кeлтipeтiн гагы 6ip проблема - ецбек внш дш гш ц темендт. Буган ец алдымен ендф1стщ косы мша факторларыныц (курделi каржы, технологиялык инновация, баскару тэжipибeci) бол- мауы немесе жeтicпeyi жатады. Ецбек ешмдшпн арттыру ушш enaipic пен адам капнталына елдщ imKi каржы корларын жумылдырып, со­нымен катар шетелдш ннвестицияларды тарту кажет. Мунын eii орта жэне K9ci6u бинм беру жуйесш жeтiлдipyдi, менш1к турл epin езгертуд!, жер катынастары мен салыктык реформаларды ЖYpriзyдi, ceHiMai банк жYЙeciн кальштастыру мен жетивдруд^ жемкорлыкпен курес журпзудц I HiMni эюмшшк баскаруды кажет етед». Осы жагдайда баскарушылар мен i(ызмeткepлepдiц ез 6iniMi мен бшштшпн удайы кетеруге умтылуы, тур» ын халыктыц ettaipic пен когамдагы

0згер1стерге бегомделу!, ецбек тэрибшщ сакталуы, бастамашылдык пен жацашылдыктыц болуы, халыктыц бшпкке кезкарасыныц esrepyi аса мацызды болып табылады. Табыс децгейшщ темендш де ецбек ешмдшпне Kepi эсер етедн дурыс тамактанбау, дер кезшде сапалы медициналык кемек алмау, сауаттылык децгешнщ темендш адам денсаулыгыныц нашарлауына, ецбекке кабшеттшктщ темендеуше алып келед1.

Хальщ саныныц жылдам ecyi де дамушы елдердщ еркендеуше кедерп болып отырган жагдайдыц 6ipi болып табьшады. Жалпы табыс децгешнщ темендш мен халыктыц жастык курамында толыкканды ецбек етуге кабшетаз балалар улесшщ жогары болуы елдердщ даму- ын тежейдь Мысалы, дамыган елдерде 15 жаска дейшп балалардыц yneci17% болса, даму децгеш ете темен болатын мешеу елдерде 41%- ды курайды (ЖК,осымша-2). Сондьщтан мешеу елдерде экономикалык белсенда халыкка (15 пен 64 жас аралыгындагы тургындар) тусетш жуктеме дамыган елдердепден элдекайда кеп болады.

Дамушы елдердеп экономикалык орлеуге Kepi ыкпал етш отырган тагы 6ip жагдай - жумыссыздьщ децгешнщ жогары болуы. Экономиканыц даму каркыны онсыз да темен елдерде халык саныныц артуы жумыссыздыктыц да артуына алып келед1, ейткеш жаца жумыс орындары пайда болмайды. Ресми емес жумыссыздыкты коса есепте- генде, шамамен экономикалык белсецщ халыктыц 35%-ы жумыссыз.

Ауыл шаруашылыгы endipici мен отын, шикЬат экспортына mayendi болуы дамушы елдердеп проблемалардыц 6ipi болып табьша­ды. Мешеу елдерде хальщтыц 73%-ы ауылды жерде турады, ал дамыган елдерде бул керсеткпп 25% гана оолады (Е К,осымша-2). Осы жагдайда мешеу елдердщ халкыныц басым кепшшп ауыл шаруашылыгымен ай- налысады; дамушы жэне дамьп'ан елдердеп осы керсетюштер тшсшше 60% жэне 7%. Ауыл шаруашылыгы ешмдершщ Ж10 курылымьщдагы yneci дамушы елдерде 20% болса, дамыган елдерде 3%-ды курайды. Соган карамастан, дамушы елдерде ауыл шаруашылыгы ендоркпнщ етм д ш п темен. Муны артта калган технологияларды пайдалану, каржыньщ жепспеу1, жумыс купи сапасыныц темендтмен туацщруге болады. Шишзат пен отын ресурстарьшыц экспорты дамушы елдердщ табыс кездершщ 6ipi болып отыр. Африканыц Сахарадан ощуспкке карай Ьрнапаскан кептеген елдершде непзп валюта туетмш (92%-га дейт) шиюзат экспорты бередь

Дамушы елдердщ халыцаралъщ экономикалык цатынастар жуйестдёг1 тэуелдг жагдайы да олардьщ дамуына Kepi ыкпал етедь Дамушы елдердщ, scipece мешеу елдердщ халыкаралык экономикалык катынастарда дамыган елдермен тец жагдайда болмауы олардыц экономикалык жэне саяси элЫздише байланысты болады. Халыкаралык саудада бай елдердщ басымдылык Kepceryi, олардыц технологиялык, инвестициялык кемек беруде ез шарттарын коюы, котам eMipnme ба- тыс елдершдеп кундылыктардыц epkci3 eHri3myi ЖYpiп жатыр. Даму-

113

шы елдерден алдынгы катарлы елдерге «акылдын агылуы» байкалады, бул ез кезепнде мешеу елдердщ дамуына кедерп келпреда. Шикiзaт пен ауыл шаруашылыгы ешмдершщ багалары элемдйс нарыкта удайы езгерютерге тусш тургандыктан, багалардын темендеу! елдер эюо- номикасын кулдыратып ш береда Мунын барлыгы жиналып, даму­шы елдердщ сырткы факторлар эсерше осалдыгына. ягни дамуынын кешеушдеуше алып келедг

Элеуметтж-экономнкалык; даму багыттары. Дамушы елдердщ барлыгынын да алдында турган ортак максат жалпы экономикалык артта калушылыкты жою болатын. Осы максатка жету жолында даму­шы елдер TYpлi даму багыттарын тандады.

МемлекеттЫ-капиталистЫ даму багытьи Тэуешлзднс алганнан сон, кейб1р ipi дамушы елдердщ улттык буржуазиясы едгп экономикалык тыгырыктан алып шыгуга, дамыган елдерге тэуелдшктен арылтуга дэрменаз болды. Осы жагдайда мемлекет тарапынан журпзшген экономикалык саясат пен ретгеуде, мемлекетпн экономиканын жетекпл салаларын дамытудагы басымдылыктарын, шетел инвестицияларын тартуда салыктык жешлд1ктер жасау мYмкiндiктepiн пайдалану аса кажет болды. «Мемлекетпк капитализм» деп аталган бул багытта экономикадагы куштердщ арасалмагы мы налай сипат алды:

- мемлекет металлургия, машина жасау жэне энергетика тэр1зд!’ манызды салаларды дамытуды экономиканын непз! репнде ез копына алады;

- улттьщ буржуазия жылдам етелетщщктен кеп табыс беретш жещл, тамак жэне баска ендеупл енеркэс]дт! дамытады;

- шетелдш инвесторлар ездерше raiMfli жагдайлар да каржыны кеп кажет ететш тау-кен енеркэабш дамытады.

Осылайша, мемлекет экономикада уш куш г in тепе-тецщгш сактай отырып, экономикалык дамы туда жалпыулттык мудделерге кешл болады. Дегенмен, уакыт ете кеде, кушейш алган улттык буржуа­зия мемлекетп баскаруга жэне экономикадагы мемлекетпк секторга бакылау жасауга эрекет ете бастайды. Сонын нэтижеанде кейбф елдерде мeмлeкeттiк капитализм улттык-мемлекегпк мудделерд! емес, ipi капиталистер мудделерш коргаушы< а айналуы мумкш, Мемлекетпк-капиталистж даму багытын кебшесе ipi мемлекеттер тандаган.

Жекемемшк-капиталистж даму багытьи Дамушы елдердщ копнили I шагын елдер болып табылады. Бул жагдайда тэуелаздтн алган дамушы елдер дамыган елдерге экономикалык тэуедщктен ары- луды емес, экономикалык артта калушылыкты жоюды гана максат етш койды. Ж ергшк'п табиги, адами, каржы ресурстарынын шектеуш. элсп мемлекет тарапынан айтарлыктай колдау жок жагдайда бул максатка жету усак жекеменилк кап hi алды дамыту аркылы мумкш болды. Бул жагдайда улттык экономикада eici басты куш эрекет гтсд|:

- улттьщ буржуазия мемлекетпк билштщ колдауымен елде бар ресурстарды пайдалануга монополияльщ кукьщ алганымен, эконо- миканы еркендетуге, алдьщгы катарлы технологияларды енпзуге мумщндщ жетпейд!;

- компрадорлъщ буржуазия (испанша comprador - «сатып алушы»), ягни шетелдш компаниялар мен улттык экономика арасында делдалдык кызмет аткаратын дамушы елдердеп буржуазияныц 6ip бел1п; олардыц эрекетшщ Нэтижесшде ел экономикасы шетел каржысы мен алдьщгы катарлы технологияларына кол жетюзед1, улттык экономиканыц дуниежузшк шаруашылыкка KipiryiHe жол ашылады.

Дамушы елдердщ элемдж экономикадагы орны. Дамушы елдер ушш сырткы экономикалык байланыстардын мацызы зор. Сондыктан дамушы елдердщ iniKi экономикалык дамуына сырткы нарык дамыган елдерге Караганда кеб1рек ыкпал етедь Дамушы елдер экономикасыныц сырткы нарыкка тэуелдшгшщ б1рнеше себептер1 бар.

EipiHuiideH, белгш 6ip ауылшаруашылык дакылын ecipin, экспортка шыгаруга маманданган елдердщ (Эфиопия - кофе, Гана - какао буршагы, Сенегал - жержацгак) экономикасы элемдж нарьщтагы осы ешмдерге сураныс пен койылатын багаларга тэуелд1 болады.

Етнийден, табигат ресурстарына бай дамушы елдердщ непзп та­быс K03i шиюзат экспортынан тусетш валюта болып табылады. Осы жагдайда бул елдердщ экономикалык дамуы белгш 6ip шиюзат Typi не койылатын элемдш багаларга байланысты болады.

YuimuiideH, жаца индустриялык елдер ещпрген тауарлардыц (ста- ноктар, автокелж, электр техникасы, турмыстьщ электроника) басым кепшшп сырткы нарыкка шыгарылатындьщтан, бул елдердщ де эко­номикасы белгш 6ip децгейде элемдж багалар мен сураныска тэуелд1 болады.

TepmiHuiideH, экономикасыныц диверсификациялану децгеш темен болатын дамушы елдер кептеген ешм турлерш баска елдерден сатып алуга мэжбур, бул ез кезегшде тшмЫз айырбаска баруга итермелецщ. Жалпы алганда, дамушы елдердщ сырткы саудасы кебшесе тецаздж жагдайында жузеге асырылады, оныц шарттары мен багаларын даму­шы елдер тагайындайды.

8.2. Дамушы елдердщ жжтелут

XX гасырдыц екппш жартысындагы тэуелс1з дамуы барысында дамушы елдер езшдш ерекшел1ктер1 бойынша ж1ктеле бастады. Бул белгшерд! Непзшен уш топка белуге болады: 1) дамушы елдердщ эркайсысындагы таптык ж1ктелудщ эртурл1 болуы нэтижесшде элеуметтж-саяси ж1ктелу болды; 2) дамушы елдер eMip суру децгейше, байлыгына, каржылык мумкшдштерше байланысты ж1ктелд1; 3)

115

сырткы саясатта устанган багыттарына байланысты жпстелу болды. Бул «упщшп элем» деп жалпы атпен аталганымен. дамушы елдердщ эркелкшпн тудырды. Kefi6ip алдыцты катарлы дамушы елдер жиынтык innci ешмнщ жан басына шаккандагы керсепаип мен элеуметпк даму децгеш, енеркэсштщ даму каркыны женшен жогары дамыган елдерге жакындайды.

Ka3ipri кезде дамушы елдерщ топтастырудын эртурл1 нускалары бар. Бгргккен ¥лттар Уйымы усынган жйсгеме бойынша, дамушы елдердщ уш тобы ажыратылады:

- дамуы темен елдер;- мунай экспоргтайтын елдер - ОПЕК мушелерц- мунай экспортгамайтын дамушы елдер.Экономикалык, ынтымактастык жэне даму уйымы дамушы

елдерfli терт непзп топка белген;- табыс денгеш темен елдер;- табыс денгей i орташа елдер;- жаца индустриялык елдер;- мунай экспорттайтын ОПЕК елдер!.Хальщаральщ жацгыру жэне даму баню (ХЖДБ) усынган жпстеме

дуние жуз1 бойынша халык саны 1 млн. адамнан асатын. дамыган жэне дамушы 125 елд1 камтыган. Бул елдер жан басына шаккандагы табыс децгеш бойынша терт топка белшген: табысы темен, табысы орташа, табысы орташадан жогары жэне табыс децгеш жогары елдер. Алгашкы уш топка 101 ел камтылган, олардыц басым кепшинп дамушы елдер болып табылады. Калган 24 елдщ ез> ею топшата жпсгелген: жогары дамыган елдер жэне Б ¥ ¥ дамушы елдерге косатын елдер (Кувейт, Из­раиль, Сингапур, БАЭ).

Жалпы алганда, дамушы елдердщ жпстелу децгейлерш аныктау упин б1ркатар керсеткпптер ескершедк

1. Елдщ аукымы (аумагы, халык саны жэне жан басына шаккандагы табыс мелШерО;

2. Елдщ тарнхи дамуы мен отарлык кезешнщ epeKLueniirrepi;3. Елдщ табиги ресурстармен жэне еибек ресурстарымен

камтамасыз erniyi;4. Котамныц элеуметпк жэне саяси даму ерекшел!ктер1;5. Елге сырткы купггердщ ыкпал ету дэрежеа;6. Елдеп enflipicriK курылымдардыц сипаты;7. Ел энономикасындагы жекеменппк жэне мемлекетпк сектордыц

улес с ал маты.Аталган керсеткшггерд! ескере отырып, дамушы елдерд» innci

айырмашылыктарына карай мынадай непзп топшаларга белуге бола­ды:

1. Жетекпй дамушы елдер. Бул топшадагы елдерде (Кытай, Ущцстан, Бразилия, Мексика) халык санынын Keimn, осыган байланы-116

сты елдер арзан ецбек ресурстарымен камтамасыз етшген. Дегенмен бул жагдайда елдердщ экономикасы ете аукымды, экономикалык элеует1 ете жогары болганына карамастан, жан басына шаккандагы экономикалык KepceTKinrrepi темен болады. Шаруашылык курылымыныц курделшш жэне бай мэдени кордыц болуы бул елдердщ элем еркениетшдеп аса мацызды релш аныктайды.

Осы елдер арасында Кытай мен Ундютан элемдш экономикадагы айрыкша орнымен кезге туседь Дуние жуз1 бойынша халык саны (Кытай 1-орында, Ундютан 2-орында), жершщ ауданы (Кытай 3-орында, Yщцстан 7-орында) жагынан алып елдер катарына жататын бул eKi мемлекет ЖЮ келем1, экономикасыныц аукымы мен курылымы, Ka3ipri даму каркыны женшен де кешбасшылар лепнде келедк Аталган факторлармен катар, Кытай мен Ундютанныц ядролык, гарыштык дер- жавалар болуы олардыц экономикалык кана емес, саяси элеует1 мен халыкаралык децгейдеп ролшщ орасан зор екецщгш керсетедь Осы аталгандар непзшде Азияныц бул eKi алыбын нагыз жетекпп дамушы елдер деуге болады.

Осындай уксастыктарына карамастан, жетекпп даму елдер1 езара улкен айырмашылыктар жасайды. 30 жылга жуык дэстурл1 социалиста даму жолында болган Кытай экономикасында XX гасырдыц 80- жылдарына карай кайта курулар басталды. Дамудыц шыгысазияльщ улпсшщ Heri3ri кагидаларын басшылыкка алган Кытайда жоспар- лы экономикамен катар, еркш экономикалык аймактарда шетелдш инвесторлардыц Ka3ipri замангы салаларды дамытуы непзшде нарыктык экономика дами бастады. Осындай еюжакты экономикалык саясат артта калган Кытай экономикасын кыска мерз1мде каркынды дамытуга мумкшдш бердь Мысалы, беделд1 «Форбс» журналыныц деректер1 бойынша, 2010 жылдыц корытындысы непзшде аныкталган элемдеп ец ipi 20 компания т1з1мше Кытайдыц 3 компаниясы енш отыр (/( Крсымша).

Соган карамастан, халык саныныц кеп болуы, оныц жеке аймактарыныц дамуындагы ала-кулалык, тургындардыц табыс мелшершдеп улкен алшактыктар салдарынан Кытай эл1 де болса дамыган елдер катарына косыла алмай келедь Мысалы, 2009 жылгы Элемдш банк рейтинг! бойынша, Кытай жан басына шаккандагы жиынтык улттык табыс келем1 орташадан темен (3590 АКД1 доллары) елдер катарына жаткызылды (J1 Цосымша).

2. Жаца индустриялык елдер. Бул топшага жаца индустриялык елдердщ екшпп, уилнпп леп (Малайзия, Таиланд, Аргентина, Чили, Индонезия, Филиппин) шетел инвестициясы мен жогары технология­лар, арзан жумыс купп есебшен экономиканыц, 9cipece енеркэсштщ жогары каркынмен дамуы тэн болады.

Fалымдар экономикалык дамудыц жогары каркынын жаца индуст­риялык елдердщ барлыгына тэн ортак белп ретшде атайды (16- сурет).

117

Ултаралык б1рлестнггер куру

такта касы

Гылымга непзделген жэне тутыну ешмдерш

вНД1ру

Улггьас эконом нханын ' ашыктыгы*

Экономикалык дамудын жогары

каркыиы

Жанаиндустриялык

елдер

Эцдеувн енеркэсштщ

кетекш сала болуы!

Жогарытехнологаяларды

пайдалаиу

Аймактыкинтеграшинын

дамуыЭкспортка

багдарлангая экономика (Азия)

Импорт алмастырушы

экономика (Латыи А мер и касы)

I

]

16- сурет. Жана индустриялык елдерге тэн белплер

Бул елдер ете кыска мерз1м 1шщде элеуметпк-экономикалык KepceTKiuiTepi бойынша салалык ceicipicKe кол жетюздь Жана индустриялык елдердщ ею непзп даму yrcrici белгш:

- Азияпъщ yjiei улттык экономиканы басым турде сырткы нарыкка багыттау непзшде дамумен ерекшеленед1;

- Латынамерикалъщ ynzi улттык экономиканы импорт алмастыру­шы багытта дамы гумен сипатталады.

Дамудын азиялык ynrici тэн болатын жана индустриялык ел­дер арасында Малайзия мен Таиланд айрыкша кезге туседг Бул елдердщ элемдш ЖЮ келемшдеп yneci 1,3 %-ды курайды, соган карамастан олардын улттык экономикасынын курылымы дамыган елдерден айырмашылык жасайды. Мысалы, Таиландта ауыл шаруашылыгынын yneci дамыган елдермен салыстырганда, эл> кунге дейш жогары (9 %), ал кызмет керсету саласынын yneci 46%- ды курайды. Ал Малайзия нагыз экспортка багдарланган ел болып табылады: бул елдщ экспорттык квотасы 40% шамасында болады. Жалпы алганда, осы ею елдщ элемдш экспорттагы улес» 2,7 %-га жeтiп отыр.

3. Мунай экспорттаушы елдер. Парсы шыганагы еллсрк Ливия, Венесуэла жэне т.б. енетш бул топшадагы елдерге кеп мелшердеп мунай экспортынан баска, жан басына шаккандагы элеуметпк- экономикалык керсетюштердщ жогары болуы, каржы экспортына багдарлану, экономика салалары мен элеумегпк омфдс. турмыста жана технологиялардын кешнен енпзшу! тэн болады.

118

Бул топка жататын елдер ез шаруашылыгын мунайды ещцру мен экспорттау, немесе оныц ешмдерш сыртка сату непзшде калыптастырады. Мунай енд1ру мен ецдеу саласында мемлекетпк компаниялар басымдыльщ керсетедь Даму барысында 6ipre-6ipTe барльщ елдерде дерлш мунайды негурлым тольщ оцдеу, химиялык жэне энергияны кеп кажет ететш ешмдерд! (кара жэне тусп метал­лургия) шыгаруга маманданган ещцрю куаттарын жасау нэтижесшде улттык шаруашылык кешеш курделене туеедь

Ka3ipri замангы ещцрктш емес сала (каржы, бЫм беру жэне т.б.) калыптасуда. Сондыктан бул елдерде экономиканьщ басты са­ласы кызмет керсету болып табылады: оньщ ЖЮ-деп yneci Сауд Арабиясында 67,2 %-га жетш отыр. Мунай экспорттаушы елдердщ кеппйшпнде (Кувейт, Сауд Арабиясы, БАЭ, Оман жэне т.б.) халыктыц турмыс децгеш ете жогары.

4. Плантациялык шаруашылык елдерь Бул топшадагы елдер­ге (Гватемала, Гондурас, Коста-Рика, Куба, Никарагуа, Сальвадор, Доминика Республикасы, Гаити, Гана, Кот-д”Ивуар, Шри-Ланка) агроклиматтык жагдайлардыц колайлылыгы тэн болады. Осыныц нэтижеанде бул топтагы елдердщ басым кепшшп плантациялык шаруашыльщты каркынды дамыту аркылы тропиктш дакылдарды дуниежузшш нарыкка шыгаруга маманданган. Елдердщ экономикасын- да шетел каржысыныц басымдылыгы, елдщ даму мумкшшшктершщ элемд1к нарыктагы багаларга тшелей тэуелд1 болуымен катар, б1ркатар елдерде саяси жагдайдыц тураксыздыгы, халыктыц эл-аукатыныц теменди1 байкалады.

5. “Ж алга пэтер 6epymi” елдер. Бул топшага енет!н елдерд1ц (Мальта, Кипр, Бахрейн, Либерия, Багам Аралдары, Барбадос, Панама) халыкаралык мацызды келш жолдары тогысында ор- наласуы жэне б1ркатарында рекреациялык ресурстардыц болуы даму багыттарын аньщтап берген. Бул елдерге тэн ерекшелттер: аумактардыц географиялык орныныц стратегиялык колайлылыгы, ж ергш кп табигат жагдайлары мен ресурстарыныц белг1л1 6ip са- лаларды дамытуга алгышарт болуы, салыстырмалы турде саяси жагдайдыц туракты болуы, экономикалык зацдардыц либералды си­паты (эс1ресе «жумсак» сальщ саясаты), инвестициялык кец1ст1кпц болуы'

Аталган елдер шетелдш компанияларга сальщ жецивдктерш беру аркьшы аса мацызды каржы жэне кызмет керсету ортальщтарыныц калыптасуына жагдай жасаган. Бул елдердщ кепшшгшде (Багам Аралдары, Барбадос, Бахрейн, Кипр, Мальта) жергш1кт1 рекреациялык ресурстар мен сальщ жещлдштерш пайдалану непзшде халыкаралык туризм орталыктары пайда болган. Бахрейн оффшорлык каржы орталыгын дамыту аркылы араб элемшщ канша айналымында мацызды рел аткарады. Ал даму децгеш темен Либерияныц ipi табыс

119

кезшщ 5ipi баска елдердщ ел жалауын пайдаланганы ушш телейтш салыктары болып табылады.

7. Даму децгеш темен елдер. Бул топ шадаг ы елдерге экономикалык даму денгей гнщ жэне жан басына шаккандагы табыстыц ете теменднт, табиги есудщ жогарылыгы, аграрлык сектордыц басымдылыгы, элеуметпк жагдайдын нашарлыгы тэн болады. Аталган топшага Мухит Аралдары, Африка, Азияда орналаскан 48 ел енед1 (ККрсымшр). Сонгы деректер бойынша бул елдерде гуратын халык саны 900 млн шама- сында болды. Бул елдердеп халыктын жартысынан астамы тэушгше2 доллардан темен табыска eMip суредо. Жалпы алганда, Б¥¥-ныц бейбппллгкп сактауга багытталган 15 операциясынын ceri3i осы ел­дерде журпзигедд. Сонгы онжылдыкта бул елдерден шыккан азаматтар жалпы элемдеп боскындардын 60%-ын курады. Бул елдердщ улесше элемдш экспорттыц бар болганы 1%-ы, ал дуние жузшк пкелей инвестициялардын 2%-дан азы сэйкес келедг

Элеуметпк-экономикалык даму денгейi темен дамушы елдердщ кепшшшнде демографиялык, экологиялык жагдайдын шиелешсу1 байкалып, халыкты азык-тул1кпен камтамасыз етуге катысты пробле­малар туыидауда.

Тацырып бойынша жетекип угымдар

Дамушы елдерге тэн белплер; даму проблемалары; дамуы темен елдер; мунай экспорттайтын елдер; м унай экспортгамайтын дамушы елдер; та­быс децгеш темен елдер; табыс децгеш орташа елдер; жана индустриялык елдер; дамушы елдерд1 жштеу Kepcenciunepi; жетекшг дамушы елдер; жаца индустриялык елдер; плантациям ык шаруашылык елдер г; мунай экспорт- гаушы елдер; “жалга пэтер беруш i~ елдер; мемлекетпк-капиталисттк даму баллы ; жекеметшк-капиталистгк даму багыты; компрадорлык буржуазия.

Мэтнде кездесетш географиялык, атаулар mbuti

Африка, Кувейт, Израиль, Сингапур, БАЭ, Кытай, Ундгстан, Бразилия. Мексика, Корея Республикасы, Малайзия, Сингапур, Тайвань, Таиланд, Ар­гентина, Гватемала. Гондурас, Коста-Рика, Куба, Никарагуа, Сальвадор, Доми­ника Республикасы, Гаити, Гана, Кот-д”Йвуар, Шри-Ланка, Парсы шыганагы, Ливия, Венесуэла, Мальта, Кипр, Бахрейн, Либерия, Багам Аралдары, Барба­дос, Панама, Мухит Аралдары, Азия, Эфиопия, Сенегал.

Такырып бойынша бацылау сурацтары

1. Дамушы елдерге кандай белплер тэн болады жэне олар барлыгына ортак па?

2. Дамушы елдерде орын алып отырган кандай даму проблемалары бар?3. Дамушы елдерде ецбек енгмдшпнгн темен болуына кандай факторлар

ыкпал етедг?120

4. Дамушы елдердщ халыкаралык экономикалык катынастар жуйесшдеп тэуецда жагдайы немен TYciHflipiaefli?

5. Дамушы елдерд! жмсгеуде кандай керсеткшггер ескершед1?6. амушы елдерд1 топтастырудыц эртурш уйымдар усынган ynrlnepi ара­

сында кандай айырмашылыктар бар?7. Жетекип дамушы елдердщ даму басымдылыктары мен проблемалары

кандай?8. “Жалга пэтер беруш!” елдерге тэн кандай ерекшел1ктер бар?9. Мемлекетпк-капиталиспк даму багыты тэн дамушы елдердщ

басымдылыктары кандай?10. Жекеменшж-капиталистш даму багыты тэн улттык экономикаларда

кандай куштер эрекет етед1?11. Дамушы елдер экономнкасынын сырткы нарыкка тэуелдшпн кандай се-

бептермен тусшд1руге болады?

Тацырып бойынша эдебиеттер тЫмг

1. Алисов Н.В., Хорев Б.С. Экономическая и социальная география мира (общий обзор): учебник. - М.: Гардарики, 2003. - 704 с.

2. Гладкий Ю.Н., Сухорукое В.Д. Экономическая и социальная география зарубежных стран: учебник для студ. высш. пед. учеб. заведений. 2-е изд.- М.: Издательский центр «Академия», 2009. - 464 с.

3. Мировая экономика: Учебное пособие для вузов / Под ред. И.П. Николае­вой. - 3-е изд. - М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2006. - 510 с.

4. Мироненко Н.С. Введение в географию мирового хозяйства: Междуна­родное разделение труда: учебное пособие для студентов вузов. - М.: Аспект Пресс, 2006. - 239 с.

5. Национальная экономика: учебник /Под ред. П.В. Савченко - М.: Эконо- мисть, 2005- 813 с.

6. Петрова Н.Н. География (современный мир): Учебник. - 2-изд. - М.: ФО­РУМ: ИНФРА-М, 2007. - 224 с.

7. Социально-экономическая география зарубежного мира /Под ред. В.В. Вольского. - М.: Дрофа, 2001. - 560 с.

8. Томас Э. Шерер и др. Страны мира /пер. с англ. яз. А.Г. Зарубиной. - М.: Астрель, 2010. - 351 с.

9. http://www.un.org/ru/ - Б ¥ ¥ ресми сайты (орыс тшнде)10. http://www.empitry.com/ - Экономикалык портал

121

II Б0Л1М

ПОСТИНДУСТРИЯЛАНУ КЕЗЕЩНДЕГ1 КА31РГ1 ЭЛЕМ

9-такырып. КА31РГ1 ДУНИЕНЩ ПОСТИНДУСТРИЯЛЫК ДАМУЫ

9.1 Постиндустриялык дамудыц алгышарттары мен тенденциялары

Постиндустриялык котам угымы. «Постиндустриялык даму» угымын гылымн айналымга XX г басында Азия елдершщ индустрия- лану кезешне дейшп дамуын зерттеген f алым А. Кумарасвами енпзген болатын. Ka3ipri магынасында бул термин XX г 50-жылдарынын соцына карай колданыла бает ад ы. 1958 ж америкалык элеуметтанушы Д. Рисман да бул терминдщолданган болатын. Ал 1959 ж Гарвард университетшщ профессоры Дэниел Белл Зальцбург каласында (Ав­стрия) халыкаралык элеуметтану семинарында жасаган баяндама- сында технологияландыру эсершен енеркэсш секторы езшщ жетекии мацызынан айрылып, гылым непзп ещцруип кушке айналатынынын, муны постиндустриялык, цогам деп атауга болатынын атап к о р с е т .

Галым езшщ 1973 ж жариялаган «Келешек постиндустриялык котам» деп аталатын ецбепнде постиндустриялык цогам концепция- сын непздеп, кепшшк назарына усынды. Бул концепция бойынша котам дамуы уш кезенге Ж1ктедщ (17-сурет).

Котамд а м у ы и ы ц

к е з е н д е р !

И н д у с 1р и ш н д у р у п 1 гИ н д у с т р м я / ш к | П о с т и н д у с т р я м ы к 1

л с и ш г 1 к е э с н к е ч е м ( т е и

Г Жетежхш сшш;шуыя

^ ццрушяылыгы

Жггегак сшял: w cpocin

it____ - - - J

Жстопа! еал#•I иоиршпш ММКПШК1 }1____________J

ГЬнбгкп коп п и ш CTttIH

тех пологи яд ар ^

Каржы нм кеп пикет creriiv

v тех нол on* ял ар .

С f ылымды в м j ШШПГ НУЛИ

I (сщ м опм м р J

17-сурет Коим дамуынын кезендер! мен ерекшел1ктер1

Д. Белл бул концепцияда постиндустриялык когамга алып келген уш технологиялык революцияны да бел in керсетп:

- XVIII гасырда бу машинасыныц ойлап табылуы;- адамзаттьщ XIX гасырда химия мен электр саласында кол жеткен

гылыми-технологиялык жетгстнстерц- XX гасырда компьютерлердщ жасалуы.Галым осылар непзшде мынадай корытынды жасады: енеркэсш

революциясыныц нэтижесшде ецбек ешмдшгш курт арттырып, жап- пай тутыну когамын калыптастырган конвейерлж ещцрю тэр1зд1, постиндустриялык когам жагдайында жан-жакты дамуга мумкшдж беретш акпарат агыны (акыл-ой emupici) пайда болуы тшс.

Батыстыц Д. Белл, А. Турен, А. Тоффлер тэр1зд1 галымдарынын кезкарастары непзшде постиндустриялык когамныц темендепдей ба­сты белгглерт атап етуге болады.

1) Теорияльщ бшм когамдык ем1рдщ айкындаушы факторына ай- налады, ол ешмнщ, кызметтщ, каржыныц кунын да аныктайтын фактор болып табылады. Экономикалык жэне элеуметпк функциялар акпаратка кешедй Бш м беретш, жинактайтын жэне ецдейтш орталыктар ретшде университеттер когамныц басты мекемелерше айналады. Бул жагдайда енеркэсштж б1рлеспктер бурынгы басымдылыгынан айрылады.

2) Элеуметпк ж1ктеуде менппк сипаты емес, бшм децгеш жетекпп факторга айналады. Когамныц ж1ктелуше таптьщ курылым емес, кэс1би децгей непз болады.

3) Постиндустриялык когам экономикасы ещцрупп емес, ец алды- мен кызмет керсетупн экономика болып табылады. Оныц уппнпп сек- торында дамыган акпараттык экономика TepTimni сектордыц саласына айналады.

4) Постиндустриялык когамныц инфракурылымы «механикалык» техникамен емес, «акыл-ой» техникасымен сипатталады.

5) Когам элеуметпк процестер! акпараттык-багдарламалык куйде болатын «технотронды дэу1рге» енедг

Постиндустриялык дамудыц алгышарттары, тенденциялары. Постиндустриялык теория непзшен ic жуйнде дэлелдене бастады. Осы шмнщ нег1з1н калаушы галымдар атап еткендей, жаппай тутыну когамы б1рпндеп кызмет керсету саласын калыптастырды, ал оныц непзшде акпараттык экономика жылдам дами бастады. Дегенмен, зертгеушшер арасында постиндустриялык когамныц пайда болу себептерше катысты б1рыцгай кезкарас жок екенднш де атап ету1м1з кажет. Ресейлпс галым В. JI. Иноземцев езшщ зерттеулершде жогарьща аталган галымдардыц ецбектерше суйене отырып, постиндустриялык когамныц пайда болуы мен дамуыньщ мынадай алгышарттарын атап керсеткен:

1) Технологиялардыц жетшд1ршу1, eHjuipieri механикаландыру мен автоматтандыру материалдык егщртете жумыс астёйтш адамдар санын кыскартады.

123

2) Kaiipri замангы экономиканыц дамуы онда жумыс ^стейттндердщ басым кеппшпгшщ жогары бшмда болуы мшдегп бол атындай денгейге жетп.

3) Тургын халыктыц едэу1р болггшщ турмыс децгеш кетершгеш сон шалы к. когамныц кундылыктары арасында акыл-ойды дамыту мен шыгармашылык кабшеттерд1 жетщщру мацызды орын алатын болды.

4) Непзп матерналдык кажеттшпстер1 камтамасыз етшген, ой енбепмен айналысатын адамдардыц кызмет керсетуге деген суранысы артты.

5) Жогары бшштшйсп кажет ететш ецбектщ yneci арткандыктан, жумыс ютейпидердщ б ш к тш п непзп «ешйрпш кушке» айналды. Мунын ез1 котам курылымын езгертед1, ал матерналдык «ещврпш куштер» бурынгы мацызынан айрылады (18-сурет).

Жумысшыларсанынынкыскаруы

Акыл-ойкабыстжжеплд|ру

]

Постиндустриялык когамныц

алгышарттары

Бимггшкттц непзп ' внирпш кушке0

айналуыI

Жогары бинмге к | Г*----------- ----Г- . . .Кышет турлерше |кажеттш тн сураныстын

■ртуы артуы

18-сурет. Постиндустриялык когамныц алгышарттары

Постиндустриялык когам езшщ калыптасу кезешне erri, казфп кезде оныц еркениетл дамуын жэне индустриялык котамнан «мура» erin ал» ан дагдарыс кубылыстарын жену жолдарынын кандай болаты- нын болжау кнын. Соган карамастаи, бупип таила постиндустриялык еркениеттщ даму сипатын аныктал беретж бфкатар тсиденцияларын (дамудыц жалпы багыты) атап етуге болады.

Б1р\ншхден, постиндустриялык когамда гылыми зсрттеулердш колданбалы мацызы курт артады, ягни гылыми желспктердщендфюкс enri3uiyi технологиялык жепслктердщ непзп козгаушы кушше айна* лады. Гылымга непзделген, ресурстарды унемдеуип ондф»стер басым дамып, акпараттык технологиялар когам OMipi мен турмыстыц барлык саласына снедь dcipece микроэлектроника, телекоммуникациялар, багдарламалармен камтамасыз ету, робот техннкасын жасау, айрыкша касиеттерге ие жана материалдарды ендфу, биотехнологиялар жетекцп манызга ие болады.124

Ектшгден, постиндустриялык когамда бшм каржыдан артык багаланады. Индустриялык когамныц алгашкы кезецдершде каржы болса, кез келген жаппай еюм ендаретш eHflipicri уйымдастырып, нарьщтан ез орнын табуга болатын. Халыкаралык децгейде бэсекелестш кушейген сайын, жепстжке жету yuiiH каржыныц келем1 гана емес, инновациялык идея да кажет бола бастады. Ягни каржыныц болуы, экономикалык табыска жетелейтш ноу-хауга (агылшынша know how - «калай екенш бшемш») кол жетюзу деген сез емес. Kepicmuie, постиндустриялык когамда ноу-хау болуы оны жузеге асыратын каржыны оцай тартуга мумкшдш бередь Мысалы, Ka3ipri замангы IT- индустрия (агылшынша information technology, IT - акпараттык техно­логиялар) бастапкыда каржы коры мардымсыз болган, кешннен мол каржы тарта бшген усак фирмалар непзшде калыптасып, дамыган. Кезшде куатты болган, каржысы мол IBM корпорациясыныц 63i олардыц алдында «т1зе бугуге» мэжбур болган.

YvuiHiuiden, бшм, 6iniM корын жннактау жэне алмасу, оны толык- тыру постиндустриялык еркениет дамуыньщ кажеттшгше айнала­ды. Постиндустриялык когамныц акпараттык еркениет атануыныц ез1 осыдан келш шыгады. Ka3ipri замангы жогары технологиялар адамныц акыл-ойыныц жем1с1, оныц материалдык KepiHici болып табылады. Бул ез кезепнде туракты даму ушш кажетп бшм алуды, сол аркылы акьш-ой мен мэдени элеуетп кушейту кажетплише непз болады. Жаца акпараттык когамга жацаша ойлау, баскадай децгейдеп бшм кажет, ягни 6LniM берудщ еск1рген жуйесш алмастыру журедь Постиндустриялык котам туралы зерттеулер журпзген жетекпп ресейлпс галым В. JI. Иноземцевтщ деректер1 бойынша, АКД1-та «бшмге непзделген эконо­микада» жумыс кушшщ 70 %-га жуыгы шогырланган.

TopmimuideH, постиндустриялык экономикада каржыныц шогырлануы кебшесе жннакталган акдпа коры есебшен емес, менппк кукыгын керсететш эртурл1 кунды кагаздар (лицензия, па­тент жэне т.б.) аркылы журедь Инвестицияныц жаца тиш венчурлъщ (агылшынша venture - кауш-катерл1) инвестиция дамиды, ягни кептеген жобалар б1рдей каржыландырылады, олардыц 6ipHeiueyi гана табысты болганныц езшде, жумсалган каржы акталады. Осы жагдайда компанияныц нарыктык капитализациясы каржы коры рет1нде таныла- ды, ягни инвестиция салушьшар ушш компанияныц юкерлш эрекетш тшмдо уйымдастыруы, акыл-ой менш1п, инновациялары, жумыс ютейтшдердщ бш ктш к децгеш тэр1зд1 мацызды кундылыкка айнала­ды. Сол себеггп ipi жобаларды жузеге асыратын Ka3ipri замангы ком­паниялар ушш жаца курал-жабдык, гимараттар салу гана емес, жумыс ютейтшдердщ бшктшгш арттыру, оларга элеуметтш колдау шарала- рын удайы журпзу кажет болады.

Бестш1ден, мемлекетпк, элеуметпк жэне улттык катынастарда жаца курдел1 езгерктер болады. 1с жузшде экономиканыц ынтымактасуы

125

мемлекетаралык интеградияга алып келеда, соган карамастан, осы интеграция шецбершде мемлекетпк жэне мемлекетаралык уйымдар арасында карама-кайшылык терендей туседо. Fапымдардыц б»ркатары постиндустриялык когам жагдайында б1ртшдеп мемлекет жойы- лады деген шюрщ непздеп отыр. Мунымен катар, улттык карама- кайшылыктардын жеке мемлекет шйнде гана емес, мемлекетаралык денгейде де epuiyi бай кал ып отыр. Осынын 03i бдркатар елдерде улттык фактордын ушыгып кетушен, ал кeйбipiндe улттык проблемаларды шешу максатында мемлекетпк билштщ ныгайтуга мэжбур етедь

Алтыншыдан, кептеген мемлекеттерде i3riniK жэне демократиялык устанымдардыц дамуы, жогары дамыган елдерде адамнын ipi enaipic кешеш немесе элеуметпк курылымнын «тепгт» болудан кутылуы, ennipic технологияларынын карыштап дамуы жэне акыл-ой енбепнщ жогары багалануы адамды тэуелс1з етш, онын экономикалык жэне элеуметпк тургыда корганысын камтамасыз етедь Постиндустриялык когамда элеуметтш жпсгелу терендей туседа, элеуметпк карама- кайшылыктар сакталады. Keft6ip зерттеуннлер постиндустриялык когамды «кэаби мамандар когамы» деп атайды, мундагы непзп тал «интеллектуалдар табы» (галымдар, кецесшшер, сарапшылар, техно- краттар жэне т.б.) болса, билiк интеллектуалды аксуйектер колында шогырланады. Кдирдщ еэшде дамыган елдерде адамдардын бшм децгейше байланысты мутктш TeHcisfliicrepi байкалып отыр.

Жетшшхден, постиндустриялык когамда интеграциялык жэне дезинтеграциялык процесстер ете курдел1 сипат алады. Бурынгы 6HepK9cin алпауыттары кепп, онын орнын каркынды даму успндеп шагын жэне орта бизнес басады, экономиканын кеп укладтылыгы сакталып кал алы. уй мацы жэне косалкы шаруашылыктын pani артады. Сонымен катар,ултаралык бфлесгнпер (VАЬ) турш езгерпп, ныгайып, галамдык аукымдагы ыкпал yniin езара бэсекелестшке кешедк Деген- мен, дуниежузшш шаруашылык дамуыныц каз1рп денгей1нде белгип бф елдщ немесе 6ip элемдж шаруашылык орталыгынын галамдык аукымда басымдылык керсетуге умтылысыныц ез! icxe асуы киын.

Постиндустриялык елдерд1Ц канрм дуниедеп ориы. Дамушы элемнщ аймактары мен елдер1не тауар ендфнлн «Keuiipin» гастаган постиндустриялык елдер Kaiipri кезецде олармен тыгыз байланыс жасауга Myaaeni болып калды. XIX г. басынан XX г. 80-жылдарына дейшп индустриялык кезецде дамыган елдер мен мешеу елдер арасындагы ЖЮ-нщ жан басына шаккандагы мвлшер] улкен ал такты к жасайтыи.

Алуан турлI тауар ендфгсш «ез колына алган» дамушы елдерде ЖЮ кврсеттп mi каркынды турде все бастады. Бул бф жагынан жаЬанданудын с ал дары болса, екшнн жагынан дамушы елдердеп жумыс куцижн кэс(би шебсрл in мен бшм денгейннн артуымен туандфшед!. Сонымен катар, экономикалык ерлеу мен демографиялык жагдай арасында езара126

байланыс бар. Мысалы, XX г. 90-жылдарынан бастап дамушы елдерде сауаттылыктьщ курт артып, экономикалык орлеуге бетбурыс жасау туу децгейш темендетш, халык саныныц ecyiH тежед!. Осы аталгандардыц барлыгы дамушы елдерде жан басына шаккандагы ЖЮ корсеткшшщ ©су каркыны кейб1р дамыган елдердегщен асып кетуше жагдай жаса- ды,

Постиндустриялык елдердщ алпауыт ултаралык б1рлестштер1 да­мушы елдердеп тауар O H flipici мен оньщ халыкаралык нарьщтагы козгалыстарын бакылауында устап отыр. Лицензиялар мен технологиялардыц иелер1 ретшде постиндустриялык элем тауар накты ещцршетш жэне кызмет турлерш жузеге асыратын дамушы елдердщ есебшен табыс табуда.

Материалдык онд1р1етщ yneci азайгандыктан, постиндустриялык елдер бурынгыдай шиюзатка тэуелдшктен кутыла бастады. Ре­сей экономистер1 атап еткендей, 2004-2007 жылдарда мунай багасы шарыктап оскешмен, 1970-жылдардагы сиякты дагдарыс болган жок. Ол кезде мунайга сураныстыц курт артуы себеита оныц багасы оскен

I болатын, соныц эсершен Heri3ri ещцрк шогырланган жетекпи елдер­де дагдарыс кубылыстары болды. XX г. 70-жылдары дамыган елдерде OHflipic пен тутыну децгейлершщ темендеу! байкалды.

Сонымен, дуниежузшк экономиканыц жаЬандануы жагдайында постиндустриялык елдер кезекп элемдш экономикалык дагдарыстыц жугш дамушы елдерге артып койды. Ka3ipri дуниеде дамушы елдер шиюзат пен жумыс кушш камтамасыз ету кызметше коса, материалдык ещцргстщ шогырланган аймактары болып табылады.

Ресейлш галым В. Л. Иноземцевтщ аньщтауынша, постиндустрия­лык элем дуние жуз1 бойынша технопогиялар мен Kypdeni жогары технологиялык; тауарлардыц вндгргст бацылайтын, взт-взг внеркэст жэне ауыл шаруашылыгы тауарларымен цамтамасыз ете алатын, энергия квздерг мен шикЬатца салыстырмалы турде онша mdyendi емес, сауда мен инвестиция тургысынан куатты элеуметтш тузшм болып табылады. Соган карамастан, постиндустриялык елдердщ экономикалык жет1ст!ктерш кыска мерз1мдш эффект деп багалайтын зерттеушшер де бар. Олардыц пшршше, бул экономикалык «гажайып»

I дамушы елдермен тец емес айырбас жасаудыц нэтижес1 болып табыла­ды. Ал 2008 ж. бастап орын алган дагдарыстыц басты себептершщ 6ipi ретшде акпараттык салалар мен каржы жуйесшщ еркендеуш атауга болады. Шындыгында да, соцгы жылдары дагдарыс салдарлары да­мушы елдердеп вщцрюке «тэyeлдi» болып калган постиндустриялык елдерде кушпрек байкалуда.

127

9.2 Дуниежузйшс шаруашылыктыц каз1рп уйымдасу сипаты

Элемдш экономика. Элемдш экономика дуние жузшдеп ел­дер шаруашылыктарынын жай гана жиынтыгы емес, 6ip-6ipiMeH халыкаралык экономикалык катынастар аркылы тыгыз байланыскан, халыкаралыкенбек белппсше катынасатын улттык шаруашылыктардын жиынтыгы болып табылады. Жалпы айтканда. элемдш экономи­ка - улттык шаруашылыктардын байланысын камтамасыз ететш халыкаралык экономикалык катынастардын жуйесг Сонымен, улттык экономикалар элемдш экономиканыц курамдас бедштер! болып та* былады. Олардын арасындагы езара байланыс тауарлар мен кызмет керсету, акпарат, акыл-ой эрекетшщ нэтижелерй каржы мен жумыс кушш шекара аркылы «eryi» нэтижесшде жузеге асады.

Элемд[кэконачиканы11субъектиер1 депхалыкаралыкжономикаяык кещстште енд1рупп репнде эрекет етуге кабшетп шаруашылык б1рл1ктерш атайды. Олардын катарында мемлекеттер, ултаралык б1рлеспктер, халыкаралык экономикалык уйымдар бар.

Мемлекет элемдш шаруашылыктын непзп субъекпа болып табылады. Мемлекеттщ дамуы улттык шаруашылыктын дамуы- мен тыгыз байланысты. Сол себепп мемлекет экономикага салына- тын каржы колем! мен курылымына тшелей немесе жанама турде ыкпал етедь Мемлекет акша-несие саясатынын куралдары аркылы инвестиция процесше жэне жекеменпнк сектордыи тутынуына катысты реттеу эрекеттн жузеге асы рады. Улттык шаруашылыктагы кептеген салалардын (ауыл шаруашылыгы, гылыми-техникалык, инновациялык, акпараттык с ал ал ар) дамуы мемлекет тарапынан белшетш каржыга тшелей байланысты болады. Сонымен катар, мем* лекет жумыс ты усыну аркылы азаматтардыц жумыспен камтылуын камтамасыз етедь

Ултаралык, 6ipjiecmiianep дуниежузшк шаруашылыкта айрыкша орын алады. Ipi ултаралык б^рлесттктер айналымдагы каржы квлем) женшен кейбф дамушы елдердщ Ж1в колемшен асып туседь Ултаралык б1рлеспктер кептеген елдерде белш шел ерш ашу аркылы сол елдердщ улттык шаруашылыстарына белгип дэрежеде ыкпал етсд!. Ултаралык бйрлеспктердщ е ре кшелпп ершен осы окулыкгын12.2 тацырыпишсында танысуга болады.

Халыкаралык, жонамикальщ уйымдар. Дуниежузшш шаруашылык­тын интеграциясы, элемд!к экономиканыц жаЬандану сипаты жагдайында кейб1р экономикалык мэселелер улттык шаруашылыктар шенбершен шыгып, арнайы халыкаралык уйымдар аркылы реттелетш болды. Халы^арапыц уйымдар - белгш 6ip максатгарга кол жетюзу ушш келклмдер непзшде курылган, мемлекетаралык жэне мемлекетпк емес сипаттагы б1рлестпсгер. Халыкаралык уйымдардын мацызды белплер! бойынша ж!ктеудш у л п а 27- кестеде бершген.128

27-кесте. Х ал ы к а р а л ы к уйы м дарды жйстеу yjirici

Eekrmepi TypnepiХалыкаралык кукьщ субъектнл бойынша

Уюметаралык (мемлекетаралык)Ушметгш емес

Эрекет Typi бойынша ЭмбебапАрнайы: салалык (тауарлык); кэс1би; мэеелелк

Аумактык камтуы бойынша ДуниежузшкАймакаральщАймактыкЕю-, кепжакты

Кукыктык мэртебеа бойынша РесмиБейресми (жартылай ресми)

XX гасырдыц еюннп жартысында мундай уйымдар саны артып, жаЪандьщ экономиканыц ажырамас белйгше айналды. Халыкаралык уйымдардыц барлыгы да элемдш экономикалык процестердщ баскарылуын, дагдарыстардыц алдын алу жэне елдердщ экономикалык мудцелершщ тшелей кайшы келуше жол бермеу максатын коздейдг

Халыцарапъщ уктетаралъщ уйымдар мемлекетаралык кел^мдер непзшде курылады, бул уйымдарга мемлекеттер муше бола алады. Уйымдардыц туракты жумыс 1стейтш орган дары болады жэне олар халыкаралык кукык субьекткл болып табылады.

Халыцаралъщ укшеяиш'к емес уйымдар мемлекетаралык келю1мдераз курыла бередь Оларга уйымныц максаты мен м1ндеттер1мен таныскан кез келген тулга муше бола алады. Мундай уйымдар коммерциялык емес болады жэне кебшесе мемлекетаралык уйымдар жанында кецесни мэртебесше ие болады. Мысалы, Нью- Иоркте орналаскан Халыкаралык жарнама ассоциациясы (салалык), Женевада орналаскан Халыкаралык ауцармашылар ассоциациясы (кэыби) жэне т.б.

Халыкаралык экономикалык уйымдар, соныц шинде Халыкаралык валюта коры мен Халыкаралык жацгыру жэне даму баню улттык эко- номикалар жэне халыкаралык децгейде элемдш экономикага ыкпал етедь Сонгысы курылымдьщ уйымдарымен 6ipre Элемдш банк тобын курайды. Элемдш банк дамушы елдерде жэне етпел! экономика тэн елдердеп ipi жобаларды несиелецщредь

Элемдш экономикага тэн белгшер катарына б'гртутастъщ, иерархиялыц, взт-вз1 реттеу мен бейтделу жатады. Б1ртутастыльщ аркылы элемдш экономиканыц жуйе репндеп кызметш, оныц курамдас

129

бш йктерш щ салыстырмалы турде туракты езара экономикалык эрекеттесу! болады. Тек осы б1ртутастылык сакталган жагдайда гана ж уйенщ туракты эрекеп, езш-ез1 perreyi жэне дамуы жузеге асады.

Елдер арасында олардын элеуметтш-экономикалык даму децгейлерше байланысты элемдж экономнкада иерархиялык орын ал алы. Дамыган елдер элемдш экономиками н жуйесдне ен улкен ыкпал етед1, элемдш нарыкта басымдылык танытады.

Элемдш экономи кан ы и взт-взг pemmeyi мен бейтделу'г с уран ыс пен усыныстын нарыктык TeriKrepi аркылы. сонымен катар мемлекегпк жэне мемлекетаралык реттеу кемепмен жузеге асады.

Ka3ipri замангы элемдш экономиканын непзп даму тенден- циясы ретшде улттык шаруашылыктардын езара тэуелдшш мен байланыстарынын кушеюш атауга болады. Галымдар элемдш эко­номика дамудын салалык жагынан жана денгеж — интеграциямц даму басталганын атап керсеткен. Элемдш экономикада дербес «ойыншыларга» Караганда, интеграциялык одактардын басымдылыгы бай кал уда. Бул жалпы ал ганда халыкаралык экономикалык байланыстардын галамдануы турЁнде Kepi Hie бередь

Элемдш нарык. Улттык экономикалар ендфген тауарлары мен керсететш кызмет турлершщ 6ip б е я т н улттык нарыктан ше- телдерге сатады, осылайша элемдш нарык калыптасады. Элемд1к нарык дуниежузшш шаруашылык аукымында гана эрекет ете алады. Сондыктан онын непзп сипаты элемдш экономикамен тыгыз байла­нысты аныкталады. Элемдш шаруашылыктын макроэкономикалык курмлымы тургысында алсак, элемдш нарык деп дуниежузшш шаруашылык субьектшер! тарапынан экономикалык нгшктерге жиынтык сураныс пен жиынтык усыныс арасындагы туракты езара катынастардыи галамдык жуйесш атауга болады.

Улттык нарыктар мен экономикалык интеграциялык топтар нарыктарынын элемдш нарыща трггу дзреж еа эр елдщ тип!не жэне халыкаралык енбек белЫ сш е камтылу денгейше байланысты болады жэне жалпы нарыктагы улеамен аныкталады. Элемдш эко­номикада эрекет ететш экономикалык зацдар бойынша, тауарлардын улттык багамдары непзш де элемдш багалар калыптасады. Осы угымдар тургысынан алсак, элемдш нарык дегешм1з - жиынтык сураныс пен жиынтык усынысты калыптастыратын элемдш эконо­мика субъекплершiй (енд^рушшер мен тутынушылар, делдалдар мен олардын карым-катынастарын камтамасы? ететж у й им дар) жуйесг

Ал саяси экономика тургысынан алсак, элемдш нарык элемдш эко­номика субьектшершщ арасындагы тауарлар мен кызметтерд! сатып алу-сату эрекеттернпн жиыитыгы болып табылады. Элемдш нарык бЁркатар Kepcentinrrep аркылы сипатталады, сонымен катар онын «гпеаратын функциялары бар ( 19-сурет).130

I19-cypem. Элемдж нарыкгыц KepceiKiunepi мен кызметтер1

Элемдк нарыктьщ аса мацызды керсетюштер1 катарына нарыктыц сыйымдылыгы, нарыктыц коньюнктурасы, нарыктыц тауарльщ к^рылымы, нарьщтыц географиялык К¥РЬ1ЛЫМЫ жатады.

Нарыцтыц сыйымдылыгы деп накты ap6ip сэтте нарьщта болатын с^раныстыц жиынтыгын, ягни нарьщта бар немесе ецдорщш, нарыкка жетюзтетш тауар мелшерш атайды. Сандьщ тздэгыда бул элемдж экспорт келемше тец болады. Нарыктыц сыйымдылыгы «сэдэаныс» тусшнтмен тыгыз байланысты, ал сураныс нарыкка усынылган тауар- лар мен кызметтерге деген акшамен камтамасыз етшген кажеттшк бо­лып табылады. К^анагаттандырылган сураныс сандык тургыдан алганда импорт келемше тец болады.

Нарьщтыц коньюнктурасы (жагдаяты) дегешм1з - сураныс пен усыныстыц аракатынасы. Ол сздэаныс усыныстан артып кеткен жагдайда жогары, сураныс усыныстан аз болса томен, ал сураныс пен усыныс тецдескенде тепе-тец болады. Жалпы алганда, нарыктыц коньюнктурасы нарьщта калыптаскан экономикалык жагдаймен, сураныс пен усыныстыц аракатынасына, бага децгешмен, тауар- лар корымен, тапсырыстар коржынымен, баска да экономикалык керсетюштермен аныкталады. Сонымен катар, нарык коньюнктурасы элемдщ экономиканыц жалпы жагдайы мен жетещщ елдердщ эконо- микасына тжелей байланысты болады. Егер нарьщты ipi ултаральщ б1рлеспктер немесе интеграцияльщ одактар монополиялап алса, конъ- юнктураны жасанды жолмен реттеу орын алады.

131

Элемдйс нарыктын тауарпъщ щрылымы ондагы сатылатын тауар- лар тур1мен аныкталады. Осыган сэйкес, мунай, алтын, автомобиль, бидай жэне т.б. тауарлардын нарыктары жктеледь Ал нарыктын географиялъщ цурылымы сураныс пен усыныстын таралып орнала- суын керсетедь Белгш 6ip тауар нарыгын элемдйс нарык децгещнде карастыру уппн сатушылар мен сатып алушылардын дуние жуз1 бой­ынша орналасуы ескерищгц, ягни олар букш элем бойынша таралып орналасуы кажет. Жекелеген тауарлар бойынша нарык аймактык не­месе тйгп субаймактык сипат алады.

Элемдйс нарыктын даму барысында оныц элемдйс экономикада аткаратын езше тэн функциялары калыптасты (\9-cypem).

Элемдж нарыктын интеграцияпыц функциясы нарык аркылы окшау улттык нарыктардыц 6ipryrac шаруашылык жуйесш (элемдйс экономика) куратындыгымен аныкталады. Бул элемдж нарык аркылы жузеге асырылатын халыкаралык сауда-экономикалык катынастарлын объективтшйтмен, эмбебаптыгымен жэне букшэлемдйс сипатымен аныкталады. Элемдш нарыктын бул функциясы мемлекетгердц 6ip- 6ipiHe одан api тэуеядц етед1, ягни 6ip жагынан элемдж экономиканын жаЬандануына ыкпал етсе, eKimui жагынан e3i де осы жаЬанданудын нэтижеа болып табылады.

Элемдж нарыктын жуйелеуш! функциясы мемлекетгерд! олардын экономикалык даму децгеш мен кол жетюзген экономикалык куатына сэйкес ж1ктеушен кершедг Нарыктын бул функциясынын нэтижеа: элемдж иерархиянын жогары баспалдагындагы дамыган елдер халыкаралык экономикалык катынастардын ережелер1 мен устанымдарын ездер1 айкындап. негурлым темей денгейдеп елдердо осыган кенуге мэжбурлейдк

Элемд1к нарыктын Kenicmipyiui функциясы мемлекеттш халыка­ралык енбек белйпсше катысу нэтижелерш кел1спредг Осы аркылы нарык белгйн 6ip ешмд1 тауарга айналдыруга (немесе айналдырмауга) мумкшдж беред^ ейткеш нарык аркылы гана осы тауарга сураныстын бар-жоктыгы айкындалады. Егер сураныс табылмаса, усынылган eniM тауарга айналмайды, ягни жумсалган енбек зая кетед), мемлекет халыкаралык енбек белшгсше калы с уды к жана багыттарыи 1здеспруге мэжбур болады.

Элемдж нарыктын а/ршраттыц функциясы сатушыга (ешпруаиге) жэне сатып алушыга (тутынушыга) олардын втмд! ещйруге, акыргы етм н щ сапасына жэне басталкы шзшзатка жумсаган каржылары каншалыкты элемдж керсеткнптерге сэйкес келетшдйгт жвшнде акпарат 6epyiMcn аныкталады. Бул тургыдан алганда, экономист* галымдар элемдж нарыкты пакты уакыт мерз1м1ндс орасан зор акпарат корымен жумыс icren, тутынушыга eti камтитын шаруашылык KeHicriri бойынша мэл] меггер бере алатын алып компьютерге тенейию. Осынын аркасында тутынушы пакты тауардын керсеппштерж элемдж 132

нарыктыц керсетюштер1мен салыстыру аркылы шеппм кабылдауга мумкшдш бередь

Элемдж нарыктыц ынтапандырушы (оцтайландырушы) функция­сы оныц акпараттык функциясынан келш туындайды. Нарьщтан алгаи акпарат непзшде мемлекет езшщ ещцрюше тузету енпзш, багыттай алады. Осы аркылы мемлекеттер саладагы ещЦргс курылымын элемдж экономиканыц беталысына сэйкес езгертедь Элемдж нарыктыц ын- таландырушы (оцтайландырушы) функциясы осымен туицщршедь Мундай тузетулердщ басты максаты ещшлс тшмдшгш арттыру болгандыктан, онымен байланысты эрекеттщ барлыгы да enaipic салаларында гьшыми-техникальщ жет1еиктерд1 пайдалануга ын- таландырады, бул салаларды технологиялык жагынан жетиццрш, гылымга непзделген, ягни бэсекеге кабшети етедь Осылайша, элемдж нарык улттьж экономиканы гана емес, жалпы элемдж экономиканы оцтайландыруга себешш болады.

Элемдж нарыктыц сауьщтырушы функциясы нарык пен экономика­ны демократияльщ жолмен тшмдшп темен к¥РылымДаРДан арылтып, олардьщ ец куштшершщ эрекет етуше жагдайлар жасайды. Бэсекеге

I тусу аркылы ти1мс1з курылымдар б1ртшдеп нарьщтан шыгуга немесе ез эрекетше тузетулер жасау аркылы жумыс icTey багыттарын езгертуге мэжбур болады. Осы аркылы элемдж нарык дамуга кедерп болатын ™iMci3 курылымдардыц орнын негурлым алдыцгы катарлылары ба- суына мумкшдж беред1, ягни экономика сауыгады.

Жалпы алганда, элемдж нарыктыц барльщ функциялары бэсекелестж жагдайында жузеге асырылады. Дегенмен, шын мэшнде жетшген бэсекелестжке элем эл1 кол жетюзе алган жок, ейткеш мем­лекеттер арасындагы тауарлардыц козгалысы, элемдж багалардыц калыптасуы эл1 кунге дешн халыкаралык, мемлекетаральщ жэне мемлекеттж децгейде реттеледь Бул ретте нарыктагы ipi монопо- лиялар да нарыктьщ реттеулерге ез улесш косады. K|a3ipri дуниеде эртурл1 халыкаралык, интеграцияльщ уйымдар децгешндеп келю1мдер бэсекелеспкп тежеуип роль аткаруда.

Так,ырып бойынша жетекш! угьшдар

Постиндустрияльщ когам; постиндустрияльщ дамудыц алгышарттары; постиндустрияльщ дамудыц тенденциялары; постиндустрияльщ елдер; элемдж экономика; элемдж экономиканыц субъектшер; халыкаралык уйымдар; элемдж экономиканыц белгшерц элемдж нарык; нарыктыц сыйымдылыгы; нарыктыц коньюнктурасы; элемдж нарыктыц курылымы; нарыктыц интеграцияльщ функциясы; нарыктыц жуйелеупп функция­сы; нарыктыц KenicTipyuii функциясы; нарыктыц акпараттык функция­сы; нарыктыц ынталандырушы (оцтайландырушы) функциясы; нарыктыц сауыктырушы функциясы.

133

Мэтшде кездесетш географиялык, атаулар тЫт

Азия, Зальцбург, Австрия, АКД1, Нью-Йорк, Женева.

Тацырып бойынша бацылау с\рак/пары

1. «Постиндустриялык даму» угымын юм енпзген, онын бастапкы магынасы кандай?

2. Постиндустриялык котам концепциясын непздеу барысында котам дамуыньщ кандай кезендер1 ажыратылады?

3. Кандай технологиялык кайта курулар постиндустриялык когамга алып кедщ?

4. Постиндустриялык котамнын пайда болуы мен дамуынын кандай алгышарггары аныкталтан?

5. Постиндустриялык когамдагы акыл-ойды дамыту мен шыгармашылык кабшеттерд] жетиццруге умтылысты немен тусшдхруге болады?

6. Постиндустриялык вркениетпн даму сипатын кандай тенденциялар аныктайды?

7. «Халыкаралык децгейде бэсекелёспк кушейген сайын, инновациялык идея кажет бола туседЬ> дегещц калай туануге болады?

8. Постиндустриялык экономиканы каржыландырудын индустриялык кезецдепден айырмашылыгы бар ма?

9. Постиндустриялык дамуга кешкен елдердщ казфп экономикалык саясатынын ерекшел1ктер1 кандай?

10. Элемдш экономикага кандай аныктама беруге болады?11. Элемдш экономиканыц субъегплерше нелер жатады?12. Халыкаралык уйымдарды кандай белгшер! бойынша жпстейд!?13. Элемдш экономика! а тэн белплер кандай?14. Элемдш нарык угымы немен аныкталады?15. Элемдш нарыктыц кандай аса мацызды Kepccnaurrepi бар?16. Нарыктыц конъюнкту рас ын мунай нарытынын соцгы жылдардагы

e^repicTepi мысалында тусждфуге бола ма?17. Элемдш нарыктыц интеграциялык функциясы калай аныкталады?18. Постиндустриялык когамда элемдш нарыктыц акпараттык функциясы

калай жузеге асырылады?19. Элемдш нарыктыц сауыктырушы функциясы нын жекелеген улттык

энономикаларта Kepi эсерлер! болуы мумкш бе?

Тацырып бойынша эдебиеттер мен дереккот&ер тЫмв

1. Алисов Н.В., Хорев Б.С. Экономическая и социальная география мира (общий обзор): учебник* - М.: Гардарики, 2003. ~ 704 с.

2. Гладкий Ю.Н., Сухоруко» В Д . Общая экономическая и социальная гео­графия зарубежных стран: учебник для студ. высш. псд.учеб. заведений.

М.: Издательский центр «Академия», 2006, 448 с.

Ш

3. Гладкий Ю.Н., Сухорукое В.Д. Экономическая и социальная география зарубежных стран: учебник для студ. высш. пед. учеб. заведений. 2-е изд.- М.: Издательский центр «Академия», 2009. - 464 с.

4. Максаковский В.П. Географическая картина мира. Кн.1. 4-е изд., испр. и доп. - М.: Дрофа, 2008. - 495 с.

5. Мироненко Н.С. Введение в географию мирового хозяйства: Междуна­родное разделение труда: учебное пособие для студентов вузов. - М.: Аспект Пресс, 2006. - 239 с.

6. Петрова Н.Н. География (современный мир): Учебник. — 2-изд. - М.: ФО­РУМ: ИНФРА-М, 2007. 4 224 с.

7. Портер М. Конкуренция. — М.: Вильямс, 2005. - 608 с.8. Томас Э. Шерер и др. Страны мира /пер. с англ. яз. А.Г. Зарубиной. - М.:

Астрель, 2010.-351 с.9. http://postindusnial.net. - Постиндустриялык когамды зерттеу

орталыгыныц сайты

10-такырып. СЫРТКЫ ЭКОНОМИКАЛЫК БАЙЛАНЫСТАР ЖЭНЕ ОЛАРДЫН КА31РГ1 ЭКОНОМИКАДАГЫ Р0Л1

ЮЛ Сырткы экономикалык байланыстардыч турлер!

Kaiipri замангы дуниежузшк шаруашылыктыц даму сипаты мен тенденциялары улттык жэне аймактык экономикалык курылымдардыц езара тыгыз байланыста болуына алып келедь Ka3ipri дуниеде кез келген елдщ экономикалык дамуын онын сырткы экономикалык бай- ланыстарынан тыс алып карау мумюн емес. Сырпщы экономиканыц байланыстар деп елдер мен аймактардыц езара шаруашылык байланыстарынын жуйесш атайды.

Сырткы экономикалык байланыстардын непзп турлерше халыкаралык сауда, халыкаралык каржы-несие катынастары. мемлекетаралык eimipic кооперациясы, халыкаралык кызмет корсету, гылыми-техннкалык байланыстар жэне халыкаралык туризм жатады.

Ресейл ix гал ым Н. С. М иронснконын топтастыру ы бойынша, сырткы экономикалык байланыстардын 6ipimni тобын накгы экономикалык керсетюштер1мен айкындалатын сырткы сауда мен каржы экспорты курайды. Сырткы экономикалык байланыстардын екшпп 6ip тобын галым «тауар тэр!зд1 сатыла алатын жэне каржы репнде пайдала- ныла алатын» байланыстар деп атаган. Олардын катарына техноло- гияларды беру, валюта-каржы катынастары, жумыс кушшщ мигра- циясы жатады. Акпараттык технологиялардын дамуы нэтижесшде K ajipri замангы валюта-каржы катынастары телекоммуникациялык жуйелердеп электрондык «таскындар» турждс Сырткы экономикалык байланыстардын упшпш тобын eлдepдiн шаруашылык денгейде тыгыз байланысканын керсететш enoipic кооперациясына катысты катынастар курайды. Дсгснмен, бул топтастыру халыкаралык туризм, халыкаралык кызмет керсету сиякты мацызды экономикалык байла- ные турлерш камтымаган.

Халыкаралык сауда айналымынын камрп даму каркыны emupicriH даму каркынынан асып туседь Халыкаралык сауда елдер экономикасын байланыстырушы функциясы тургысынан алганда сырткы экономикалык байланыстардын кешбасшысы болып табыла­ды. Сырткы экономикалык байланыстардын тупнегЫ халыкаралык са­уда катынастарынан бастау алады. Елдер, аймактар арасындагы сауда кене замандарда пайда болганымен, онын жуйел! турде туракты дамуы енеркэс1Ш1 н калыптасу кезешне сэйкес келед!. XVI-XVII гасырларда енеркэс!п пен нарыктык экономиканын калыптаса бастауы елдерд1Н езара саудасынын жандануына себепш! болды. Онеркэсттлн дамуы шиюзатты кеп кажет ете бас гады. кер>с1нше, енеркэсш тауарларына муктаж елдер салыстырмалы турде дамыган елдерден туракты турде дайын ешмдер сатып алатын болды. Жалпы алганда, халыкаралык136

сауданыц дамуы дуниежузшш шаруашылык пен жекелеген улттык шаруашылыктарда материалдык игшктерд1 ещцрумен тыгыз бай­ланысты болады. Олемдж сауданыц тауарльщ жэне географиялык курылымы жыл сайын езгерюке Tycin отырады.

Халыкаралык каржы-несие катынастары елдердщ 6ip-6ipme несие 6epyi, курдел1 каржы экспорта мен импорта аркылы сипатта- лады. Kypdeni царжыныц халыкаралык козгалысы жекелеген улттык экономикаларга гана емес, элемдж экономикага да улкен ыкпал етедь Оныц эсершен элемдж экономиканыц даму каркыны артады, халыкаралык ецбек 6enimci мен халыкаралык ынтымактастык тереццей тусед1, елдер арасындагы озаратауар айналымыныц келем1 артады, ягни элемдж сауданыц дамуына оц ыкпал етедь Элемдж каржы нарыгыныц Heri3ri субъектшер1 катарына жекеменшж бизнес, мемлекеттер, сондай ак халыкаралык каржы уйымдары жатады. ^a3ipri кезде курдел1 каржы экспорты мен импортындагы басты «ойыншылар» дамыган елдер бо­лып табылады. Олардьщ улесше элемдж каржы экспортыныц жалпы келемшщ 90%-га жуыгы, каржы импортыныц 60%-дан астамы келедь Каржы экспортыныц басты максаты ез елшдепге Караганда кеб1рек табыс табу ушш баска елдердщ экономикасына инвестициялар салу болып табылады.

К,аржылъщ цызмет керсету непзшен халыкаральж каржы ортальжтары аркылы жузеге асырылады. Халыкаралык каржы орталыктарын калыптастыру yniiH елде жетшген каржылык зацдардыц болуы, шетелдщ банктердщ бел1мшелерш ашуга руксат беру, табыстан алынатын салыктарды алып тастау немесе жецщцету, биржалык жэне банк операцияларын журпзудщ колайлы процедураларыныц болуы кажет. K|a3ipri дуниеде аса ipi каржы орталыктары катарына Нью-Йорк, Лондон, Токио, Париж, Цюрих, Сингапур, Гонконг, Бахрейн жэне т.б. жатады. Халыкаралык каржы орталыктарынан баска, аймактык каржы орталыктары калыптаскан.

Кдзакстанныц Орталык Азиядагы утымды географиялык орны, экономикалык даму децгеш жэне акпараттык технологиялардыц жетшу1 аркасында Алматы каласын аймактык каржы орталыгына айналдыру багдарламасы жузеге асырылуда. Осы максатта Казакстан Республика­сы Уюметшщ 2007 жылгы 29 кацтардагы № 65 К^аулысымен «Алматы цаласыныц вщртк царжы орталыгы» (А©КО) акционерлж когамы курылган болатын. Оныц непзп максаты ел1м1здщ iiuKi нарыгыныц да, сондай-ак элемдж когамдастыктыц да барлык катысушьшары ушш тартымды каржы орталыгын курып, жумысын табысты журпзу аркылы Казакстанныц элемдж экономикага Kipiryi ушш кажегп жагдайлар жа­сау болып табылады.

Халыкаралык, несие тжелей шетелдж инвестициялар, портфельд1к инвестициялар, халыкаралык каржы жэне облигация займдары мен банк несиелерш камтиды. Элемдт несие нарыгы - елдер арасындагы

137

езара карыз бен несие беру жэне гелем жасау женшдеп карым- катынастардын жуйесш Несие (латынша creditum - карыз) мемлекетпк жэне жеке болып белшедо. Соцгыларыныц yneci элдекайда кеп. Мемлекеттж несие несие 6epyuii мемлекеттщ келешек мудделерше сэйкес, ягни сырткы саясаттагы басты багдарлары тургысында бершедь Жеке несиелер экономикалык табыс табуды кездейдг

Несие алу (оны беру) халыкаралык экономикалык катынастардагы калыпты жагдай болып табылады. Елдер арасындагы непзп экономикалык байланыстардын барлыгы да осыгаи непзделедг Темен пайызбен шетелден несие алу жэне оны мацызды экономикалык мшдеттерд1 шешуге пайдалану алынатын табыс келемш улгайтады. бул ез кезепнде карызды етеущ жещлдетш, телемдерге катысты про­блемалар ту г ызбай ды. Деген мен елдердщ барлыгы нда дерл ж отел меген сырггщы царыз бар.

Халыкаралык несие берушьтер уйымынын (WOC) мэл1меттер| бойынша, 2011 жылдын басыида дуние жуз1 елдершщ жалпы карызы 41 трлн. долларга жетп, бул 2000 жылгы керсеташтен ею есе кеп. Мемлекетпк карыздардын каркынды артуы каржы дагдарысымен байланысты болды. WOC курастырган рейтингтеп алгашкы 10 елге дуниежузшш карыз келемшщ 80%-дан астамы тиесин болды. Казакстан Республикасынын сырткы карызы 2011 жылдын басында 119,2 млрд долл ар ды курады.

Лкелей шетелдтинвестициялар халыкаралык несиенш ен белсенд! бел1п болып табылады: ол елдерд1 шекарааралык келнпмшарттар непзшде байланыстырып, еширгс кешендерш б1рлест1руге мумкшдгк бередг Тшелей шетелдш инвестициялар улттык эконом икал ардын да- муына cepniH бередк ешм келем! мен табысты улгайтады, осы аркылы экономикалык дамуга мумкшдш бередг Kaiipri кезде тшелей шетелдш инвестициялар халыкаралык кооперацияда ете улкен мацы зга не бол­ды, бул женшен олар елдер арасындагы сауда байланыстарынан да асып тусп.

ЮНКТАД деректер! бойынша, 2010 жылы дуние жуп бойынша лкелей шетелдш инвестициялар келем1 1.24 трлн. лолларды курады. Дегенмен, экономистер инвестиция келемшщ галамдык енеркэсш owijpici мен халыкаралык сауда колем жен калып отыргандыгын атап керсетедь 2010 жылы дамушы елдер мен етпел! экономика елдерше салынган тшелей шетелдш инвестициялар келем1 арткан. Kepiciume, Еуропалык нарыктыц тураксыздыгына байланысты ондагы дамыган елдер! е келген инвестиция к ел ем i (3)3 млрд доллар) 2009 жил мен салыстырганда 19%-га кыскарган.

ТМД елдер1 арасында лкелей шетелдш инвестиция келем> женшен Казакстан Республикасы 2-орын алады (2010 жыл —17,35 млрд доллар), ал оныц алдында Ресей Федерациясы (2010 жыл - 41 млрд доллар) тур. Жалпы тэуелЫздш жылдарыида Казакстан экономикасына шетелдш138

инвесторлар 131,9 млрд. доллар келемшде каржы салган. Элемдеп каржы экспорты мен импортындагы жетекий рольд! АКШ аткарады. Сонымен катар, Улыбритання, Германия, Франция да халыкаралык каржы таскынында мацызды орын алады. 2010 жьшы К^ытай эконо- микасына салынган тшелей шетелдж инвестициялар келем1 105,7 млрд. долларды курады, бул элем бойынша АК^Ш-тан кешнп екшпп керсетюш болып табылады.

Мемлекетаралык енд1рк кооперациясы. Технологиялык жагынан оте курдел1, гылымды кажет ететш ецщрю кептеген елдердщ гылыми, каржылык, ресурстык мумкщщктерш жумылдыруды кажет етедь Бул мемлекетаралык ещцрю кооперациясы (M0K) жэне гылыми- техникалык алмасу нэтижесшде мумкш болады.

Мемлекетаралык; endipic кооперациясы — ецбек беланкя мен ецщрютщ мамандануы непзшде ендарютш куаттарды тшмд1 пайдала- ну, жаппай енд1риМ жолга кою, ецбек ешмдшгш артгыру жэне ецщрю шыгындарын азайту максатында эртурл1 елдердщ фирмалары арасында ецщрютж байланыстарды орнату жэне дамыту процест M0K ецщрпш куштердщ даму децгешнщ жыл сайын артуына, ецщрютщ салалык курылымыныц курделенуше непзделедь Сонымен катар, M0K да- муына ендарютщ бастапкы 6 ip n ir i болып табылатын кэсшорындардыц ГТР жагдайында курдел1 езгерютерге T y cy i де косымша ьщпал етедт FTP эсершен кэсшорындар курамынан жекелеген технологиялык са- тылар белшш шыгуда, акыргы ешмнщ курамдас бел1ктерш жасау да кэсторындар бойынша белшш кетедт

0лемдж тэж1рибе керсетш отыргандай, ецбек пен enaipic коопе­рациясы - ецщрютщ барлык турлерше, элеуметтж-экономикалык даму децгей! эртурл1 елдердщ барлыгына да тэн болатын тарихи процесс. 0ндоргс кооперациясында аддыцгы кагарлы идеялар, ipreni гылымдардыц жекелеген салаларыныц, гылыми-зерттеу жэне тэж1рибелж-конструк- торлык жумыстардыц, енд1рютж, конструкторльщ, баскару жэне акпараттык технологиялардыц жетют1ктер1 6ipirefli жэне жузеге асы- рыл аДы,

Ka3ipri дуннедеп кооперация дуние жуз1 елдершдеп элеумет­тж-экономикалык жэне гылыми-техникальщ алга басушылыкка непз болып табылады. Кооперация аркылы элемдж экономиканыц жаЬандануы, халыкаралык шаруашылык катынастары, халыкаралык ецщрютж ынтымакгастык пен аймактык экономикалык интеграция, ултаралык байланыстар жузеге асырылады. Дуниежузшк шаруашы- лыктыц субъектшершщ осындай езара байланыска Tycyi неркэсштщ курылымдык езгер1стер1не, оныц салалык жэне уйымаралык кешен- дергшц жаца технологиялык непзде, соныц ппшде электрондьщ жэне акпараттык технологияларды кецшен пайдалану непзшде дамуын жеделдетп.

Б ¥ ¥ Еуропалык экономикалык комиссиясыныц аньщтамасы бой­ынша, ецщрю кооперациясы эртурлi елдердщ кэсшорындары ара-

139

сында узак жылдык мудделер ортактыгы непзшде дамитын карым- кдтынастар ретшде сипатталады. Осы уйымнын тужырымдамасында едщргс кооперациясыньщ мынадай формалары ажыратылган {20- сурет).

Б!рлескен enjdpic (гьшыми-зертгеу к а к

тэжфибопг- констругторлык

вяисаер шыпрганман I кешн есептесуге nejiicy)

I непзшде кэЫпорын жабдыктарын жетюзу

0нш шыгарганнан BtiuKCflTKyniency

непзиик внД|р1стщ гмприбе немесс дицснчн* бд

I

20- сурет. Мемлекетаралык eajupic кооперациясыньщ формалары

Кооперациялык байланыстардын алуан турлшлне карамастан, эртурш елдердщ шаруашылык субьектшер} арасындагы гылыми- техникалык ынтымактастык халыкаралык кооперацияныц 6ip бел iri болып табылады. вйткеш гылым мен техниканын дамуын канрп замангы ещцр^стен белш карастыру мумкш емес. Ka3ipri дуннеде гылым-зерттеу, гэжтрибел1к-конструкторлык жумыстар ewupicriH барлык б!рдей кезецдершде ыкпал етед|. Осы жагдайды ескере оты- рып, галымдар Ka3ipn кезде вндф^спк кооперация дегеинщ орнына внЫрютт-техникапъщ кооперация термишн енпзген.

Халыкаралык кызмет керсету. Халыкаралык кызмет керссту аясына келш жэне курылыс кызмеп, сактандыру кызмеп, жарнама. инженерлш жобалау жэне т.б. енед1.

Халыкаралык квлйс кызмеп бфнеше елдер аркылы жуктер мен жо- лаушыларды г асы малдауды камтиды. Бул кызмет Typi халыкаралык келйпмдер непзйще реттеледг Fьшым-тех никалык ерлеу нэтижеанде сонгы онжылдыктарда халыкаралык кел1к инфракур ылымы анагурлым дамыган сипат алды: тещз, эуе, автомобиль жэне темфжол кшппнщ жаца куралдары жетглдф1лд1, халыкаралык кубыр жолдары жуйеа курделене тустт Осынын нэтижесшде халыкаралык калис жолда­ры аркылы жук пен жолаушы тасымалынын куны арзандап келедь Аймактык экономикалык байланыстарда автомобиль жэне тем!ржол келгпнщ манызы зор.140

ЖаЬандану заманындаелдер арасындагы орасан зор жук тасымалын, адамдардыц козгалысын камтамасыз ететш галамдык келк кызметшщ есу каркыны артты. Халыкаралык тещз келтмен Ka3ipri кезде жылына1,5 млрд. т мунай, 300 млн. т мунай ешмдер1,500 млн. т кем1р тасымал- данады. Тещз келшнде жуктерд1 контейнерлш тасымалдау елдердщ са- уда катынастарыныц дамуына колайлы ыкпал етп. Тещз Kaniri аркылы тасылатын жук мелшер1 соцгы 30 жыл аралыгында 2 есеге жуьщ ескен. Аса мацызды жуктер (енеркэсш ешмдер1, шиюзат) тасымалданатын халыкаралык тещз жолдары Атлант мухнтыныц солтуспл, Жерорта тещз1 - Суэц каналы - Уцщ мухнты, Панама каналы - Тыньщ мухит аркылы етед1. Соцгы 20 жылда элемдеп халыкаралык мацызы бар ец ipi 10 порттыц т1з1мшде де езгерютер болды (28- кесте).

28- кесте. Элемдеп ец ipi порттар (The Economist бойынша)

1989 жыл 2009 жыл№ Порттар Тасылган

контейнер саны, млн.

№ Порттар Тасылган контейнер саны, млн.

1 Гонконг 4,5 1 Сингапур 25,82 Сингапур 4,4 2 Шанхай (Кытай) 25,03 Роттердам

(Нидерл.)3,9 3 Гонконг 20,9

4 Гаосюнь(Тайвань)

3,4 4 Шеньчжень (Кытай) 18,2

5 Кобе(Жапония)

2,5 5 Пусан (Корея Респ.) 11,9

6 Пусан (Корея Республика­сы)

2,2 6 Гуанчжоу 11,2

7 Лос-Анджелес(АКД1)

2,1 7 Дубай (БАЭ) 11,1

8 Нью-Йорк(АКД1)

2,0 8 Нинбо (Кытай) 10,5

9 Келанг(Малайзия)

1,8 9 Циндао (Кытай) 10,2

10 Гамбург(Германия)

1,7 10 Роттердам (Нидерл.) 9,7

Халыкаралык эуе кeлiгiнiц дамуы ец алдымен жаЬандану зама­нында елдер арасындагы байланыстардыц каркынды дамуы ыкпал

141

erri: елдер, курлыктар арасында юкерлйс, саяхат жэне т.б. максатта миллиондаган жолаушылар ен жылдам келш тур! релнде эуе колтн такдайтын болды. 2010 жылдын корытындысы бойынша, злемдеп ен 5 ipi эуежайлар мы нал ар болды:

1. Хартсфилд (Атланта, АКД1) - 88,9 млн жолаушы:2. Халыцаралъщ астаналыц эуежай (Пекин, Кытай) - 69,2 млн жо­

лаушы;3. ОХара (Чикаго, АКШ) - 66 млн жолаушы;4. Ханэда (Токио, Жапония) - 66 млн жолаушы;5. Хитроу (Лондон, Улыбритания) - 65,7 млн жолаушы;F ылыми-техии калы к шгершеу жылдам утак техннкасынын

жетщщруге, аса ipi эуежайлар курылысын салуга мумкшдш бердг Мы- салы, 2010 жылы EipiioceH Араб Эм!рлйстершщ Дубай каласында 6ipiHUii кезеп icKe косылган «Эл-Макгум» эуежайы (курылысы 2015 жылы аякталуы тшс) болашакта жылы на 160 млн жолаушыны кабылдап. 12-14 млн тонна жук тасымалын камтамасыз ете алатын болады.

Халыкаралык туризм. ¥лттар лигасынын Keueci 1937 жылы «халыкаралык туризм» терминш ресми айналымга енгтзген бола­тын. Ka3ipri кезде халыкаралык туризм элемдж экономиканыц аса ipi салаларыныц oipine айналып отыр. Элемнщ 154 ел! муше болып табы- латын Дуниежузтк туристгк уйымына Казакстан Республикасы 1993 жылы муше болып кабылданган болатын.

Халыкаралык туризмнщ каркынды дамуын шетелдерге баратын туристер саны, халыкаралык туризмнен тусетш табыс колемi npiiqi корсеткшггер сипаттай алады. 0 з елшен баска елдер ге туриспк с ап ар- мен баргандар саны жыл сайын артып келедь Дуниежузшк туриспк уйымныц M3niMerrepi бойынша, 2010 жылы олардын жалпы саны 935 млн адамга жетп (1995 жылы - 528 млн адам, 2000 жылы - 675 млн адам, 2005 жылы - 795 млн адам). Дуние жуй аймактары бойынша кабылданатын шетелдж туристердщ у лес салмагы 21- суретте берщщ.

21- cyftem Халыкаралык туризм и ыиыиын аймактык 6e iiityi, 2010 ж

ТмуШыгысв% . . .

ИМ|*ам|m

Дуниежузшк туристк уйымныц мэл!меттер1 бойынша, 2010 жылы элем бойынша халыкаралык туризмнен тусетш табыс келем1919 млрд АКД1 долларын (693 млрд еуро) кураган. Жекелеген елдер бойынша халыкаралык туризмнщ басты кёрсеткштер129- кестеде бершген.

29-кесте. Халыкаралык туризм дамыган елдер, 2010 ж

№ Елдер Шетелдш туристерд1 кабылдау, млн адам

№ Елдер, Халыкаралык туризмнен

тусетш табыс келемь млрд

долл.1 Франция \ 76,8 1 АКД1 103,22 Кытай 55,7 2 Испания 52,53 АКД1 54,9 3 Франция 46,64 Испания 52,7 4 Кытай 45,85 Италия 43,2 5 Италия 40,2

Халыкаралык туризмнен тусетш табыс келем1 Ka3ipri кезде мунай жэне мунай ешмдер1 экспортынан, автомобиль жэне т.б. сатудан тусетш табыстан б!рнеше есе кеп.

10.2 Халыкаралык сауданыц даму факторлары

Сырткы экономикалык байланыстардыц даму факторларын халыкаралык сауда мысалында карастырайык.

Халыкаралык сауданыц 6ipryTac жуйе рет1нде калыптасуы, елдер арасындагы сауда катынастарын реттеудщ тшмд1 тэсшдер1 Екшпп дуниежузшк согыстан кешнп кезецде калыптаса бастады. Дэл осы кезецде элем накты айырмашылык жасайтын е й белкке жктелд1: 1) даму децгеш, нарыктык катынастардыц дамуы, ещцрютщ тшмдшнт жагынан басымдылыкка ие болган капиталисте елдер тобы; 2) экономикалык элеуеи, бэсекелестк кабшета элдекайда темен, жоспар- лы мемлекеттк реттеуге непзделген ещцргстк жуйеш калыптастыр- ган социалистк елдер тобы.

Елдердщ сырткы саудасыныц кал ыптасу ына катысты экономикалык гылымдарда б1ркатар кезкарастар орын алган. Жалпы алганда, елдердщ улттык байлыгы экономикалык жуйелердщ туракты дамуы жэне жетшд1ршу1 есебшен жинакталады. Елдердщ экономикалык да­муы мен сырткы сауда арасындагы байланыска алгаш назар аударган галымдар Адам Смит пен Давид Рикардо болды.

143

А. Смит улттык байлык онда жинакталган алтын корымен емес, экономиканыц акыргы ешмдер (тауарлар) мен кызметтер керсету кабшетше байланысты болатынын атап кврсетп. Осылайша, абсолюттi басымдылъщтар теориясы деп аталган сырткы сауданын непзп теориясы пайда болды. Онын мэшсш кыскаша турде былай Tycinaipyre болады. Кдз1рп дуниеде кез келген ел, аймактын баска елдерде ещйршген тауар турлерже суранысы туракты сипат алган. Осыган сэйкес, эртурл! елдердщ алуан турхй тауарларды ещируде абсолюттх басымдылыкрпары болады. Табиги ресурстардын мол коры бар елдер абсолютп басымдылыкка ие: ресурстар негурлым арзан дай- ын ешмдерд1 кеп мелшерде ещцруге мумкщщк бередь

Абсолютпк басымдылыкка ие емес елдер ушш де халыкаралык сауда тимдц болады. Ойткеш кез келген елде ендхру барысында енбек ешмдшп баска елдермен салыстырганда жогары болатын 6enrini 6ip ешм Typnepi болады. Сондыктан бул ешмдерд) енбек ешмдинп темен болатын елдерге экспортгау ете ттмдь Осылайша, белгип 6ip етмдерд] ещцру мен экс- порттауда ел салыстырмалы басымдылыкка ие болады. Осы зацдылыкты непздеу нэтижесшде Д. Рикардо салыстырмалы басымдыльидпар тео­риях: ын усынды. Fалымнын пшршше, салыстырмалы басымдылык халыкаралык сауданын козгаушы купл болып табылады.

Д. Рикардо XIX гасырдагы Англия мен Португалиянын сауда катынастары мысалында салыстырмалы басымдылыкгы дэлеллеп берд1. Мысалы, Англияда шуга матаны ещцруге 6ip жыл шннде 100 адам ецбеп кажет болады, ал осы матаны Португалияга сату аркылы Англия одан шарал сатып алады. Ал егер дэл осындай колемдеп шарап- ты агылшындар ез елшде eaaiprici келсе, 120 адамнын 6ip жыл боны ецбек eryi кажет болар ед1. Осылайша, Англияга шарал ешнргеннен repi, шуга матаны ещцру ти!мд1рек болады. KepiciHme, дэл Англиядаи сатып алынган келемде мата ещцру упнн II орту г алияда 90 адамнын 6ip жылдык енбеН кажет болар едь Eip Караганда, Португалияда мата ещцру Англияга Караганда ар танга ту сед i. Дегенмен, Португалияда шарал ещцру уинн жылына 80 адамнын гана ецбепн жумсайды. Олай болса, Португалияга шарал ещцру шуга ещцруге Караганда тшмд^рёк болады. Осы жагдайды бул елдердщ iunci нарыгы мен сырткы нарыка шыгаратын тауарларын тшмдйнп тургысынан 30-кестеде пакты бей* нелеуге болады.

30-кесте. Елдер уш!н сырткы сауданын ти1мдЫктер(

Ел «жабык» нарык «ашык» нарыкшарал мата барлыгы шарал мата барлыгы

Португалия 80 90 170 160 - 160Англия 120 100 220 200 200Барлыгы 200 190 390 160 200 М*

144

Бул келлршген деректер бойынша, Португалияда мата ецщру Англиядагыдан арзанга тускетмен, бул елге шарап ецщру ттмд1рек. бйткеш шарапты сатканнан TycipreH каржыга ол Англиядан кеб1рек мата сатып ала алады. Еш елдщ аталган тауарлармен езш-ез1 камтамасыз eTyi ушш «жабык» нарык жагдайында 390 ецбек б1рлш керек болса, «ашык» нарыктагы салалык мамандану аркасында бул жиынтьщ ецбек 360 б1рлшсе тец болады. Осылайша, елдердщ салы- стырмалы басымдылыктарын пайдалануы нэтижесшде сырткы сауда- сы тшмщ болады.

Сырткы сауда заццылыктарын зерттеу нэтижеанде 1947 жылы америкалык экономист В. Леонтьев тагы 6ip теорияныц непзш салды. Еалым АКД1 экспорта мен импортыныц курылымын зерттеу барысын- да негурлым ецбекп кеп кажет ететш тауарлар экспортка шыгарылып, ал каржыны кеп кажет ететш тауарлардыц импортталатынын аньщтады. Дэл сол жылдары АКШ элемдеп каржымен камтамасыз етшген алдыцгы катарлы елдердщ 6ipi болатын. Осы себепп бул елде баска елдермен салыстырганда ецбекакы мелшер1 жогары едг. Олай болса, АКД1 ушш каржыны кеп кажет ететш тауарларды экспорттап, ецбекп кеп кажет ететш тауарларды импорттау тшмдорек болуы тшс ед1 гой. Сондьщтан В. Леонтьевтщ апщан зацдылыгы Леонтьев пара­доксы деген ат алды. Бул кубылысты тусйццру ушш сырткы сауданыц теориясын одан spi дамыту кажет болды.

Каз1рп замангы теориялык зерттеулер сырткы сауданыц кептеген факторларын (ецбек, каржы, ресурс, технологиялар жэне т.б.) камтуымен ерекшеленедь Сырткы сауда заццылыктарын жалпы- лама туспцйруге мумкшдш беретш жаца ш м репнде улттардыц хальщаралык, бэсекелесттке цабтетттт теориясын атауга бола­ды. Fылымга америкалык экономист М. Портер енпзген «бэсекеге кабтеттшш» угымы мен оньщ мэшсш 5-такьфыптагы «Елдерд1 топтастырудыц Ka3ipri замангы керсеткшггер1» такырыпшасында карастырган болатынбыз.

Жогарыда аталган теорияныц непзш салган М. Портер кез келген елдщ немесе накты ецщрупплердщ элемдш нарыктагы орнын терт непзп жагдай аныктайтындыгын атап керсеткен болатын:

- эртурл1 eHflipic факторларыныц саны мен сапасы;- innci нарыктагы сураныс;- жапсарлас жэне косалкы салалардыц болуы;- фирма стратегиясы мен imici бэсекелестштщ болуы.Еалым салыстырмалы басымдылыкты камтамасыз етуде ondipic

факторларыныц жетекш1 мацызы бар екенднтн атап керсеткен. 0з теориясында М. Портер салыстырмалы басымдылыктарга непз болтан факторларды пайдаланып кана коймай, оларды удайы жетиццрш, дамыткан елдер гана бэсекеге кабшетп болатынын непздедь Сондьщ­тан XX гасырдыц eKimni жартысында табиги ресурстары тапшы Жа-

145

понияда шиюзат пен энергняны унемд! пайд алану га непзделген техно- логияларды пайд алану нэтижесшде енеркэсштщ жылдам каркынмен дамуы жузеге асырылды.

Жапонияда унемд1 технологияларга непзделген еншдер /шаг/ нарыцтагы сураныстарга сэйкес ещприш, кешннен олар буки! дуние жуз1нде сураныска не болды. Сонын нэтижесшде бастапкыда h u k i

нарык ушш ен1мдер жасаган компаниялар элемдш нарыкка тауарла- рын шыгаратын ipi еншрушшерге айналды.

Елдщ немесе ещцрупйлердщ элемдж нарыктагы орнын аныктайтын таг ы 6ip жагдай - жапсарлас жэне цосалцы салалардыц балуы. Мунын ез! внгм сапасын аргтыругы мумюндш бередг. Мысалы. элемге эйгьи италиялык аяккжмдердщ элемдш нарыкты жаулап алуын бул елде ете сапалы былгары ендфкт болуымен катар, аяккжмд1 жасауга кажетп косалкы салалардын барлыгынъщ да дамуымен тусшдаруге болады.

Фирманыц даму стратегиясы мен iuaci нарыцта бэсекелест'иапщ болуы олардын eruupicn удайы жетидоруге муддел1 болуына жэне ез енгмДерш етю эетт жана нарыктарды i3flecripy ше алып келедг Осылай- ша негурлым куигп фирмалар сырткы сауда байланыстарын орнатуга кешед]. Эдеттс oaoipicriH туракты дамуы ушш колайлы жагдайлар кажет. Сондыктан бэсекеге кабшетп ешмдер жасайтын фирмалар елдщ ен дамыган аудандарында орналасады.

Сонымен, Ka3ipri кезецде халыкаралык сауда елдердщ, аймактар* дын, жалпы дуние жузшш шаруашылык дамуына куигп ыкпал етеда: сырткы сауда экономикалык даму дын куатты факторына айналды жэне сап себеттп елдердщ халыкаралык сауда катынастарына тэуслдипп де артты. Халыкаралык сауда катынастарынын дамуына халыкаралык енбек белшзсшщ дамуы мен вндфкгпн ынтымактасуы, гылыми* техникалык революция, ултаралык 6iрлecTiктерд!н кызметг эсер етед|.

Халыкаралык сауда каты наста рын реттеумен б^ркатар халы­каралык жэне когамдык уйымдар ай налы сады. 1964 жыддан 6epi Б¥¥ курамындагы сауда жэне даму жон{ядеп Конференция (ЮНКТАД: агылшынша United Nations Conference on Trade and Development) жумыс icrcfiiii. Штаб-пэтер! Женева каласында орналаскан бул уйымга ка iipr i кезде 193 мемлекет муше болып табылады. Муше-мемлекеттер элеумегпк-экономикалык жэне географиялык сипатына карай терт топка болшгеи. ЮНКТАД кызмеп халыкаралык сауданы дамыту, халыкаралык сауда уипн непзп жагдайлар мен иускауларды жасау, BYV курамындагы сауда жэне экономикалык даму саласындагы баска да уйымдар дын кызмеп н уйлеспруге багытталган.

1995 жылы халыкаралык саудаиын ережелерше непзделген галамдыксауда уйымы-ДуннежузШ к сауда уйымы (ВТО: агылшынша World Trade Organization) курылды. Бул уйым 50 жылга жуык жумыс ютеген Тариф-тер мен сауда женшдеп бас юелюм уйымынын непинде калыптасты. 2010 жылгы дере п е р бойынша. бул уйымга 153 ел муше146

болып табылады, олардьщ улесше элемдш сауданыц 97%-ы тиесш. Дуниежузшш сауда уйымы жаца сауда кел!с1мдерш жасау мен енпзущ жузеге асырады жэне бул уйымга муше елдердщ барлыгыныц осы кел1с1мдерд1 сактауын талап етед1. Хальщаральш саудага катысты проблемаларды талкылау жэне шенпмдер кабылдау копжакты сауда келюсездер (раундтар) аясында жузеге асырьшады.

Дуниежузшж экономикалык форум-халыкаралык экономикалык ынтымактастыкты дамытуга багытталган халыкаралык yKiMeiTiK емес уйым. 1971 жьшы швейцарияльщ профессор Клаус Шваб Heri3iH салган бул уйымга дуние жузшщ коптеген елдершщ 1000-га жуык ipi компаниялары мен уйымдары муше болып табылады. Форумдар жьш сайын Швейцарияныц Давос каласында втюзшедь Казакстан Респубпикасыныц ккер топтары да бул форумдарга катынасады.

Сырткы сауданыц колем!® сыртцы сауда айналымы мен оныц динамикасы аныктайды. Ka3ipri кезде сырткы сауда дYниeжYзiлiк шаруашыльщтыц ец жылдам дамып жаткан саласынын 6ipiHe айналып отыр. Елдер, аймактар арасындагы сауца байланыстарыныц каркынды дамуы галамдык элеуметтш-экономикальщ шгершеудщ мацызды тен- денцияларын айкындайды.

Халыкаралык сауданыц тауарлъщ цурылымы элемдш экспорттагы тауар топтарыныц аракатынасы болып табылады. Ka3ipri кезде OHflipicTiK жэне тутьшуга арналган етм турлершщ саны 20 млн- нан асады, булардан баска сан мыцдаган аралык ен1м турлер1 бар. Элемдш сауданыц Ka3ipri замангы тауарлъщ курылымы мынадай ерекшелгШерт.ен сипатталады:

1. Жыл сайын шиизат пен минералды отын yneci кыскарып келед1, Kaaipri кезде олардыц yneci шамамен 12%.

, 2. Тауар таскыныныц диверсификациясы (жштелу!) артуда.3.' Халыкаралык саудада дайын ошмдер улесшщ одан 9pi артуы:

Ka3ipri кезде ол 80%-ды курайды.4. Азык-тушктщ улес салмагыныц кыскаруы, мата жэне кшм-

кешекке сураныстыц артуы.5. Халыкаралык саудада Кытай, Ундютан жэне Латын Америкасы-

ныц ipi елдершщ улесшщ артуы.Сонымен, халыкаралык сауданыц тауарлык К¥Рылымында дай­

ын буйымдар мен жартылай дайын ошмдер басым орын алады. Бул тауарларды элемдш нарыкка непзшен OHepK9ci6i дамыган елдер мен жаца индустрияльщ елдер шыгарады, олардыц экспортында ондеуин енеркэсш онгмдершщ yneci 90%-дан асады. Элемдш саудада eiciiraii орынды отын мен шшазат, азьщ-тулш алады. Бул тауарларды нарыкка непзшен дамушы елдер шыгарады.

Хапыкрралъщ сауданыц географиялъщ цурылымы деп жекеле­ген елдер мен олардыц топтары арасындагы сауда катынастарыныц курылымын атайды. ¥зак жылдар бойы халыкаралык саудада элемнщ

147

басты экономикалык орталыктары басымдылык кврсетш келедг Мысалы, XX гасырдыц 90-жылдарьгада Германия, АКД11, Жапо­ния жетекпп орын алды, жалпы «Улкен Жетшк» елдершщ улесше халыкаралык сауда айналымынын 50%-ы тиесин болды. XXI гасырдын алгашкы онжылдыгында АКД1 жетекнп орнын кайтарып алды, соны­мен катар дамушы елдердщ yneci артып келедо. Сонгы онжылдыкта Кытай элемдеп 10 ipi сауда державаларынын катарына ендк 2010 жылдын корытындылары бойынша, дамушы елдер мен ТМД елдершщ халыкаралык саудадагы yneci бурын болып кермеген керсеткшше (45%) жетп. Элемдеп ец басты экспорттаушы елдер катарын Кытай бастал тур (А/ Косымиш).

Казакстан Республикасыньщ сырткы еаудасынын дамуы. Кез келген мемлекетпц экономикасыныц дамуын, онын бэсекеге кабшеттиппн багалауда елдщ Дуниежузшш экономикалык форум (ДЭФ) рейтинпсшдеп орны ескершедь Сауд ага катысты ал ганда, ДЭФ елдщ элемдш сауда жуйесше камтылу рейтннпсш жасайды. 2010 жьшы Казакстан бул рейтинг бойынша 88-орынды иелендц. Елдш элемдш сауда жуйесше камтылу рейтннпсш аныктауда 9 багыттагы керсетюштер ескершеш (22-сурет).

22-сурет. Елдщ элемдЬс саудага камтылуын корсететж бвгыттар

Bipimui бшыт - отандык немесе шетелднс тауар нарыктарына шыгу мумкшд!п. Казакстан бул керсеткии бойынша 2010 жьшы 53-орыида болды. Ксдендш реттеудщ пимдшише катысты екшшЬ бшыт бой­ынша Казакстан эзфгс 103-орында тур. Дегенмен, Кедсндш одактыц шенбершдсп пакты ic-эрекеттер болашакта ел!М?з керссткншнщ бул

148

багытта жогарылауына алып кедетпй сезс1з. Рейтингте ескеретш уштшг багыт импорттык-экспорттык процедуралардыц тшмдшп бо­лып табылады. Бул тургыда Казакстанньщ Kepcenciini ете томен (125- орын).

Tepmimui багыт елдеп жемкорлык, бейресми телемдерге катысты мэселелерд1 камтиды. К^азакстан бул керсеткшт жыл сайын жаксартып келед1, 2010 жылы ол 81-орында болды. Бутан мемлекеттш денгейде журпзшген жумыстар оц эсерш типзген. Eecinuii багыт келш инфракурылымыньщ кол жеимщп мен сапасын керсетедь Бул KepceTKinrri де Казакстан удайы жаксартып келедк 2010 жылы ел1м1з элем бойынша 35-орынга шыкты. Келш инфракурылымын дамытуга катысты ел1м1зде кабылданган салалык багдарламалар ез нэтижелерш беруде. Алтыншы багыт бойьшша келш кызметшщ кол жепмдйт мен сапасы ескершедь Казакстаннын бул KepceTKinii де жыл сайын жогарылауда, 2010 жылы ел1м1з 47-орында болды. К^азакстандык эко- номистер бул саладагы алга басуды ел1м1з экономикасынын жалпы жагдайымен жэне жекеменшш гскер топтардьщ эрекепмен байланы­сты тусщщредо.

Рейтинг аныктауда ескершетш жеттшг багыт акпараттык- коммуникациялык технологиялардыц болуы жэне колданылуымен байланысты аныкталады. ^азакстан Республикасы элемде бул керсетк1ш бойынша 61-орында тур. Аталган к е р с е т п т сипаттайтын деректер катары на кэсшкерлердщ Интернета пайдалану аукымы, 100 адамга шакканда кец жолакты Интернета пайдаланушы абоненттер саны, 100 адамга шаккандагы непзп телефон желшершщ саны жэне т.б. жатады. Рейтинг аныктауда карастырылатын cezmmui багыт - нормативтш кукыктык ортаньщ жай-куш. Казакстанда бул тургыда эз1рше шгершеу байкалмайды (80-орын). Тогызыншы багыт жеке каушспдш мэселелерш камтиды. Бул керсетюш полиция кызметшщ сенш(дшп, кылмыстар мен тэртш бузушылык жэне т.б. аркылы сипат- талады. Ел1м13 бул керсеткйп бойынша 2010 жылы 82-орында болды.

Аталган багыттардыц тшелей мемлекеттщ сауда саясатына катысы бары алгапщы ym eyi гана болганымен, баска багыттар да жалпы алганда ккерлш пен сауда катынастарын дамытуга жанама ыкпал ететш керсепаштер больт табылады. Сондыктан Казакстан Республикасыньщ сырткы сауца катынастарыныц даму мумюншшк- Tepi, ел1м1з экономикасынын халыкаралык сауд ага камтьшу децгейш арттыру осы багыттар бойынша накты эрекеттерге байланысты бола­ды.

Ka3ipri кезде 1^азакстан Республикасы экспортьшыц тауарлык курылымында минералды шиюзат басым (78,9%). KepiciHnie маши- налар, курал-жабдыктар, приборлардыц ел1м1з экспортындагы yneci бар болтаны 1,1%-ды курайды. Импорттыц тауарлык курылымында Kepicimne жагдай байкалады: мунда жогарыда аталган тауар топтары тшсшше 15,1 жэне 37,2%-ды курайды.

149

Казакстан Республикасы сырткы саудасыныц географиялык курылымы сонгы жылдары онша езгеркке тускен жок. 2009 жылы Казакстаннын непзп сауда эрштестер! ЕО елдер1 (40,2%, немесе 28,8 млрд. долл.); Ресей Федерациясы (17,4% - 12,4 млрд. долл.); Кытай (13,2% - 9,5 млрд. долл.); Украина (4,8% - 3,4 млрд. долл.); АКШ (2,8%- 2,0 млрд. долл.) болды.

Казакстаннын халыкаралык сауда катынастарына белсешн ара- ласуы Дуниежузипк сауда уйымына (ДСУ) юру мумктшйпктер1мен байланыстырылады. Ешм1здщ бул уйымга ену ypflici 1996 жылы 26 кантарда ДСУ Хатшылыгына Казакстанды ДСУ катарына кабылдау туралы ресми етппш берген кезден басталлы. 1996 жылдын акпанында ДСУ Казакстанга кадагалаушы ел мэртебесш бердь Осы- мен 6ipre Казакстаннын ДСУ-га eHyi бойынша Жумыс тобы курылды, онын курамына ДСУ-га муше 40 ел юредп. Кдз!рп кезде осы багытта Казакстан Республикасынын уюмегп кеп жакты жэне ею жакты келгссездер журпзшуце.

10.3 Сырткы экономикалык байланыстар кешем

Кез кел ген улттык экономиканыц элемдж экономика мен нарыктагы орны мен эрекеттер! сырткы экономикалык байланыстар кешеш аркылы жузеге асырылады. Бул кешеннш курылымы мен сипаты 6ipimuideH, сырткы элемдеп жагдайларга; екшгигден, улттык мудделер, басымдылыктарга; уштшгден, улттык экономиканыц даму жагдайына байланысты аныкталады. Бул факторлардын езара уйлес!мш!Ц бузылуы улттык экономиканын элемдж аренадан шеттстшп калуына алып келедт

Ka iipi i дуниедеп геоэкономикалык кеюстжте улттык экономяка- ларлыц эре кет ету багытгарын, олардьщ сырткы факторы ар ыкпа- лымен erepicrepre Tycyin ескере отырып, сырткы экономикалык байланыстардыи (СЭБ) коптеген улплерш аныктауга болады. Елдердщ сырткы экономикалык байланыстар кешешн эртурл! принциптер непинде ж1ктеу улттык экономикаларга сапалык талдау жасау мен катар, олардын сырткы нарыктагы орнын аныктауга мумкщдж беретж сандык керсстк!штерд1 камтуга мумк!ндж бередд.

Елдердщ сырткы экономикалык байланыстар кешеидершс жуйелнс талдаулар жасау нэтижес!нде СЭБ улплер1 1) улттык экономика­нын даму стратегиясында сырткы экономикалык байланыстар кешеш не кандай орын бершелшипис карай; 2) елдердщ сырткы байланыстарынын озшдж сипатын аныктайтын экономикалык жараты- лысына карай; 3) сырткы экономикалык байланыстар кешешнш улттык экономика мен дуннежузшк шаруашылыкка беЙ1Мделу) тургысынла уш топка Ж1гтелш, эркайсысына сэйкес улплер тобы аныкталды (2J- сурет).150

---------------------NСЭБ улплер!

23-сурет. Сырткы экономикалык байланыстар кешеншщ улгшер!

Стратегияльщ мандат тургысында яоктелген улгшер улттык экономиканьщ жалпы даму стратегиясында сырткы экономикалык байланыстарга кандай орын бершетшше байланысты аныкталады. Сырткы экономикалык байланыстарды экономикалык; багдар any максатында дамытатын елдер курылымдык 03repicTepre ушырап жаткан улттык экономиканы кай багытта дамыту кажеттшгш аныктайды. Кейб1р елдердщ сырткы экономикалык байланыстар кешеш экономи­каны турацтандырушы кызмет аткарады. Бул жагдайда сьфткы байла­ныстар шаруашылык дамуды туракты децгейде сактау, экономикалык тепе-тещцктерд1 устап калу максатын кездейдг Ал автаркиялъщ ymim тацдаган улттык экономикалар жергш кп ресурстарга суйену, окшаулану, сырткы байланыстарга шектеу кою багытын устанады.

Экономикалыц жаратылысы бойынша ж1ктелген улгшер елдердщ сырткы экономикалык байланыстарыныц экономикалык типтерш аныктауга мумкшдж бередг Жабдъщтаушы-жвнелтуш1 ymidezi сырткы экономикалык байланыстар алдын-ала келюшген шарт- тар непзшде белгш 6ip келемде, белгш 6ip мерз1мдерде, келкшген багамен ешмдерд1 жонелту аркылы жузеге асырылады. Женелтулердщ шартты турде жоспарлы сипат алуы бул байланыстардыц элемдш нарыктагы езгерктерге, бэсекелестшке тэуелслз болуына ыкпал етед!. Сауда-делдалдьщ у ш жагдайында улттык экономикага элемдш нарыктыц барлык мумкшшшктер1 ашылады: удайы бэсекелестшке тусу аркылы улттык экономикалар курылымдык езгерктерге тусед!, ен1м сапасына катац талаптар койылады, экономикалык элеуетп жумылдыру кажеттшп туындайды, Typni субъектшердщ нарыкка шыгу мумкшд1ктер1 пайда болады. OHdipicrniK-инвестицияльщ

151

улггде улттык экономикалардын байланыстары б1ржакты сипат­та емес, букш ендорйгпк цикл аукымында дамытылады. Бул ез кезепнде байланыстардьщ курделенуше жэне сан-салалы (каржы- инвестицияльпс, гылыми-техникалык, несие, еншрнгп бас кару жэне т.б.) болуына алып келедк

Бейшделу крбшепи елдщ сырткы экономикалык байланыстар кешеншщ экономикалык ортамен байланысу децгешн сипапайтын тагы 6ip мацызды белгкп болып табылады. Улттык жэне элемдш эконо­мика аралыгында езшдш 6ip к етр кызметш аткаратын болгандыктан, бул сектор улттык экономикамен де, дуниежузйпк шаруашылыкпен де ты! ыз байланыскан болуы кажет. Дегенмен елдердщ сырткы экономикалык байланыстар кешендершщ экономикалык бей1мделу! эртурл1 децгейде болады. Осыган сэйкес, онын 3 непзп ynrici ажы- ратылады. Тецдестгрыген узш улттык экономика ушш де, элемдш нарык ушш де колайлы болып табылады, ейткеш ол imid жэне сырткы экономикалык ортага толыгымен бешмделген. удайы да- мып, жетищршетш кешен сипатында болады. Тецдеспршген улпге онд1р1спк-инвестициялык улпдеп сырткы экономикалык байланыстар кешеш жакын болады.

Тецдестгртмеген ynzi улттык экономика мен дуниежузшк шаруашылык жуйесшщ сэйкесазицп агдайында калыптасады. Мы­салы, елдеп несие-каржы саласыныц, улттык валютаныц жай-куш, жумыс купннщ кэаби децгеш, акыл-ой элеуетп, кукыктык жат дай жэне т.б. улттык экономиканыц сырткы байланыстар кешеншщ непзш курайды. Бул кешен 6ip гана экономикалык ортага (улттык немесе элемдш) бетмделш курылса, халыкаралык енбек белшсшш мумкшшшктсрш толык жузеге асыра алмайды, ягни тецдесиршмеген сипат алады.

«Бвгде» улг/ сырткы экономикалык кешеннщ улттык экономикага да, сырткы экономикалык ортага да сэйкес келмеуз жагдайында калыптасады. Эдетте бул кубылыс сырткы экономикалык кешеннш бвгдел in улттык энономикада тубегейгп кайта курулар жасал, дамудын негурлым жогары децгейше кешу барысында бай кал ад ы. Ce6e6i, жаца сырткы экономикалык кешенд» улттык экономика да, элемдш нарык та б|рден кабылдамайды, бул бетмделу жылдар боны arypyi мумкж.

Сонымен, кез келген слдш сырткы экономикалык кешеш удайы дамы л, жетидаршп отыратын жуйе болып табылады. Белгин 6ip децгейде оны мемлекет тургысынан реттеу (салыктык, несие- каржы, валюталык жэне т.б.) журпзглед!, сонымен катар улттык экономиканыц даму басымдылыктарын ескере отырып, белгш 6ip са­ла-чар бойынша багдарлау, н$к;ыцтьщ цамтамасыз ету жузеге асыры- лады. I ео:экономикалык кешспгге акпараттык жуйелердш де манызы ете зор: каз1рп замайгы улттык экономика ушш утымды шешш кабылдау (тшмд! келклмшарттар, сету жэне сатып алулар); нарыккаIS2

бага беру жэне болжау жасау; белгш 6ip уакыт аралыгындагы шугыл экономикалык акпаратка кол жетк1зу акпараттык технологияларсыз мумкш емес.

Тацырып бойынша otcemeKiui угымдар

Сырткы экономикалык байланыстар жэне олардыц турлерц элемдж не- сие нарыгы; мемлекетаралык ещцрю кооперациясы жэне оныц формалары; абсолюта басымдылыктар теориясы; салыстырмалы басымдылыктар теория- сы; Леонтьев парадоксы; бэсекелестжке кабшеттшш теориясы; Халыкаралык сауда катынастарын реттеу уйымдары; Халыкаралык сауданыц тауарлык курылымы; Халыкаралык сауданыц географиялык курылымы; К^азакстанныц сырткы саудасы. Сырткы экономикалык байланыстар K euieH i жэне оныц улгшерь

МэтЫде кездесетт географиялык, атаулар mh'mi

Нью-Йорк, Лондон, Токио, Париж, Цюрих, Сингапур, Гонконг, Бахрейн, Алматы, Кдзакстан Республикасы, Ресей Федерациясы, АКД1, Улыбритания, Германия, Франция, К ытай, Атлант мухиты, Жерорта тещз1, Суэц каналы, Ущц мухиты, Панама каналы, Тыньщ мухит, Атланта, Пекин, Чикаго, Токио, Жапония, Лондон, BipiKKeH Араб Эм1рл1ктер1, Дубай, Англия, Португалия, Женева, Швейцария, Давос, Ундютан, Латын Америкасы, Украина.

Так,ырып бойынша бацылау сурацтары

1. Сырткы экономикалык байланыстардын непзп турлер1 езара калай байланыскан?

2. «Халыкаралык сауда - сырткы экономикалык байланыстардын кешбасшысы» дегещц калай тусшд1руге болады?

3. Халыкаралык децгейдеп каржы орталыктарыныц орнал асу зацдылыктары бар ма?

4. Халыкаральщ несие кандай курамдас бел1ктерден турады?5. Ел экономикасына келетш тшел ей шетелдш инвестициял ар келем1 кандай

факторларга байланысты болады?6. Элем жэне ТМД бойынша тшелей шетелдш инвестициялар ец кеп

салынган елдер кайсылары, оган не себетш болтан?7. Мемлекетаралык ещцрю кооперациясьпшц кандай формалары бар,

К,азакстанда кайсылары бар?8. ЖаЬандану мен келш кызметшщ дамуыныц арасында кандай байланыс

бар?9. Казакстанньщ халыкаралык келш катынасын дамыту мумкшдшгер1

кандай?10. Халыкаралык туризм кай аймактарда дамыган жэне оган кандай

алгышарттар себетш болтан?11. Салыстырмалы басымдылыктар теориясы мен абсолюта басымдылыктар

теориясыныц айырмашылыктары кандай?

153

12. Бэсекелест1ккекаб1петт1л1кте0риясытургысындаалганда,внд1руш1лерд1н элемдж нарыктагы орны калай аныкталады?

13. Халыкаралык сауда катынастарын реттеу не ушш кажет?14. Халыкаралык сауданьщ тауарлык жэне географиялык курылымында

K a iip ri кезде кандай езгеркггер орын алган?15. Казахстан Республикасыныц элемдж сауда жуйесше камтылу дснгейш

кандай керсетк1штер сипаттайды?16. Казакстан Республикасы Дуниежузшш сауда уйымына кабылданган

жагдайда сауда эрштестер1 езгеруп мумкш бе?17. Сырткы экономикалык кешеннщ кандай yrainepi бар, о л ар кандай белгглер!

бойынша ажыратылады?18. Сырткы экономикалык байланыстарды дамытуда акпараттык жуйелердш

мацызы кандай?

Тацырып бойынша эдебиеттер мен дерекквздер mhimi

1. Алдонин Е.Ф. Мировая экономика. - М.: Юристъ, 2006. - 322 с.2. Алисов Н.В., Хореи Б.С. Экономическая и социальная география мира

(общий обзор): учебник. - М.: Гардарики, 2003. - 704 с.3. Богомолов О.Т. Мировая экономика в век глобализации: Учебник - М.:

ЗАО «Издательство «Экономика», 2007. — 359 с.4. Гладкий Ю.Н., Сухорукое В.Д. Общая экономическая и социальная гео­

графия зарубежных стран: учебник для студ. высш. пед.учеб. заведений.- М.: Издательский центр «Академия», 2006. - 448 с.

5. Кочетов Э.Г. Геоэкономика. Освоение мирового экономического пространства: Учебник для вузов. - М.: Норма, 2006. - 528 с.

6. Максаковский В.П. Географическая картина мира. Кн.1 4-е изд., испр. и доп. - М.: Дрофа. 2008. - 495 с.

7. Мироненко Н.С. Введение в географию мирового хозяйства: Междуна­родное разделение труда: учебное пособие для студентов вузов. - М.: Аспект Пресс, 2006. - 239 с.

8. Портер М. Конкуренция. - М.: Вильямс. 2005. - 608 с.9. http://www.unctad.org/ - ЮНКТАД сайты10. http://www.wto.org,' - Дуннежузшк сауда уйымынын ресми сайты11. http://www.weforum.Ofg/ - Дуниежузшк экономикалык форумнын ресми

сайты12. http://trade.gov.kz/ - Казакстан Республикасыныц сауда саясаты туралы

мэл1метгер13. http://www.kaznexinvest.kz/- «KAZNEX» экспортты дамыту жэне алга ба-

стыру корпорациясынын сайты14. http://intereconomy.ru/ - Элемдж экономика туралы сайт15. http://www.rfca.kz/kz/ - Алматы каласынын ошрлж каржы оргалыгынын

ресми сайты16. http://unwto.oig/ - Дуниежузшк туриспк уным сайты

154

11-такырып. КА31РГ1 КЕЗЕЦДЕП ХАЛЫКДРАЛЬЩ КАТЫНАСТАР

11.1 Халыкаралык катынастардын xypjiepi

Халыкаралык катынастардын сипаты. «Халыкаралык катынастар» угымына 6ip-6ipiHe уксас б!рнеше аныктамалар бершген. Оларды талдау непзшде уш топка б1ршт1рдш.

1. Халыцаралъщ цатынастар - элемдш аренада эрекет ereriH субъектшер арасындагы экономикалык, саяси, кукьщтык, идеологияльщ, дипломатиялык, эскери, мэдени жэне баска байланыстардыц жэне езара карым-катынастардыц жиынтыгы.

2. Хальщаралъщ цатынастар — элем кауымдастыгыныц субъектшер1 арасындагы саяси, экономикалык жэне т.б. адамзат oMipi мен эрекеттершщ непзп салалары бойынша байланыстар мен езара эрекеттесулердщ кешейд1 жуйесь

3. Халыцарапъщ цатынастар - мемлекеттердщ, хальщтардыц, мемлекетаралык уюметтш жэне уюметтш емес уйымдардыц, б1рлестштердщ, партиялар мен козгалыстардыц, жекелеген тулгалар мен олардыц топтарыныц саяси, экономикалык, гылыми-техникалык, мэдени, эскери, жэне баска салалардагы туракты езара байланыстары мен эрекеттесушщ жуйесш

СонЫмен, халыкаралык катынастардыц басты субъектшершщ 6ipi мемлекет екендш айкын болды. Сол себепп халыкаралык катынастардыц ец басты езеп мемлекеттер арасындагы катынастар болып табылады. Халыкаралык катынастар жуйесше мемлекетаралык аймактык б1рлестштер мен одактар (эскери, саяси, экономикалык) да енедь Халыкаралык катынастардыц мацызды субьектшер1 катарына дуние^зш к мемлекетаралык уйымдар (Б¥¥, Халыкаралык валюта коры жэне т.б.) да жатады.

Халыкаралык катынастарга когамдагы баска да катынастар тэр1зд1, езщцш басты белгтер тэн болады:

- когамныц барльщ дерлш салаларын камтуы жэне соп себеип уйымдасуы жагынан алуан турл1 субъектшершщ болуы;

- ортак билштщ болмауы;- саяси, экономикалык жэне т.б. шегшмдерд1 кабылдауда езара

тец кукылы, егемещй субъектшердщ эркелм багыттарды устану мумкшдйч;

- халыкаралык саяси, экономикалык жэне т.б. дамудыц ортак тен- денциялары болмагандыкган, стихиялы сипат алуы;

- кернекп саяси кайраткерлердщ ыкпалымен халыкаралык катынастарда субъективи факторлардыц мацызыныц артуы;

155

- халыкаралык катынастарды реттеу завдар аркылы емес. ынтымактастык женшдел кел101мдер мен келклмшарттар непзщде жузеге асырылуы.

Халыкаралык катынастарды б1рнеше денгейлерге белед) (24- сурет).

Тосгтар арасымдагыотышстар V. - ./

Too миндсп катынастар

Г Еюжмсш катынастар '

24-сурет. Халыкаралык катынастардыц децгейлер!

Fаламдык халыкаралык катынастар мемлекеттердщ, ipi мемлекет аралык уйымдардын арасындагы жузеге асады, ал ар элемдш экономикага, саясатка жэне т.б. ыкпал етедь Аймактык катынастар белгип 6ip аймактагы мемлекеттер арасындагы катынастар, олар эдетте когамдык емйрдщ басты салаларын камтиды жэне накты нэтиже беретш, кепжакты сипат алады.

Накты халыкаралык жагдайдагы катынастар алуан турл] бола­ды, 6ipax накты тарихи снпат алады. Бул катынастарга белгип' 6ip аумактагы калыптаскан жагдайды шешуге муддел! б1рнеше мемлекет камтылады. Деген мен бул катынастар туракты сипат алмайды. мэселе шешшген сон катынастар y3uiyi мумкш.

Келденен багыттагы халыкаралык катынастардын ен жогары денгей1 топтар арасында, ягни мемлекет топтары, халыкаралык уйымдардыц езара кары м-каты наст ары аркылы жузеге асады. Ал же­келеген аймактардагы мемлекеттердщ езара карым-катынастары топ ншндеп катынастар деп аггалады. Дуние жузшдеп ен кеп тараган халыкаралык каты насты н rypi мемлекеттер арасындагы «лжакты катынастар болып табылады.

Бул денгейлердщ эркайсысына жалпы белплер мен еэшдйс ерекшелпстер таи болады. Бул катынастар да ен басты фактор мемле­кет болып табылады, ап жуйедеп барлык элемеиттерд! аныктайды.156

Галамдык халыкаралык катынастар

Аймактык катынастар

Накты халыкаралык жагдайдагы катынастар

Халыкаралык катынастардыц баска субъектшер1 мемлекетпен салыстырганда косымша роль аткарады.

Халыкаралык катынастардыц турлерь Халыкаралык катынастар жуйесш толык тусшу ушш оныц rypnepi туралы бшу кажет. Fалымдар халыкаралык катынастардыц б1рнеше Heri3ri турлерш ажыратады, олардыц эркайсысыныц езшдш курылымы, функциясы, даму багыты болады (25- сурет).

Мемлекеттщ элемдеп орнын аныктауда, мудделерш коргауда оныц халыкаралык катынастары мацызды роль аткарады. Халыка­ралык катынастардыц басты езеп ретшде элемдш саясатты атауга болады. Элемдш саясат дел элем кауымдастыгыныц ем1рлш мэ- селелерш, оныц 6yriHi мен болашагына катысты аса мацызды шелймдерд1 кабылдау жэне жузеге асыруды камтитын жуйеш атай- ды. Еуропалык зерттеуиплер арасында элемдш саясатты халыкаралык катынастар дел угыну басым болып келедг Бул галымдар халыкаралык саясатты мемлекеттердщ сырткы саясатымен тецеспред1, сол себепп халыкаралык катынастар рет1нде ец алдымен саяси катынастарды угынады.

Саяси катынастар ец басты роль аткарады, ейткеш олар халыкаралык катынастардыц баска турлерше непз болады. Сая­си катынастар накты саяси жуйенщ элементтершщ эрекеттершен кершедь Бул катынастар каушс1здшке кепш болады жэне барлык баска катынастардыц дамуына колайлы жагдайлар жасайды.

Экономикалыццатынастар Ka3ipri замангы аса мацызды катынастар болып табылады, дегенмен оларды саяси катынастардан болт карастыру мумкш емес. Сырткы саясат экономикалык катынастарды коргауга багытталады, ейткеш бул катынастар элемдш нарьщты,

157

халыкаралык ецбек белшюш калыптастырады. Экономикалык катынастардын жай-куш кебшесе мемлекеттеп eaaipic пен ещирпш куштердщ даму денгешмен, экономиканын эртурлх даму улгшершен, табигат ресурстарымен камтамасыз етшу1мен жэне баска жагдайлар аркылы аныкталады.

Гылыми-техникапыц цатынастар гылыми-техникалык бш1м жэне акпарат алмасудан кершедк Сонымен катар, елдердщ гылымн, каржылык жэне материалдык ресурстарын 6ipiimpy аркылы журпзшетш гылыми-зерттеу жобалары, алдынгы катарлы технология- лар саласындагы зерттеу жумыстары осы катынастар турше жатады. Олардын катарында мынадай жобалар бар:

- жаиа гылыми-техникалык ндеялар, тех ни калы к шеилмдер. мар­кетинг зерттеулер! мен техникалык-экономикалык есептеулермен ай- налысатын ортак гылыми-зертгеу орталыктарынын, бюролардын, зертханалардын курылуы;

- фирмалар жумысынын техникальщ-экономикалык керсеткшгтерш жаксарту ушш техника мен технологияларды жетйщру саласында oipirin эксперименттер журпзу;

- ещпргс пен енбекп уйымдастыру саласында 6ipirin зерттеулер журпзу жэне шетелдш тэжхрибемен танысу;

- гылыми-техникалык саясат мэселелер1 бойынша жумыстарды уйлеспру жэне кенесшипк жумыстарды уйымдастыру;

- мемлекетаралык келклмдер непзшде бш ктш т жогары зертгеушшерщ дайындауды жузеге асыру.

Идеологиялыц цатынастар саяси катынастардын дербес бел iri болып табылады. Идеологкялык катынастардын манызы когамдагы онын орнына байланысты болады. Жалпы алганда, когамда идеологиянын рол1 артып келед!, бул жагдайга, азаматтык когамнын ламу денгейже, халыктын саяси санасы мен мэдениетше тыгыз катысты сипат алады. Когамдагы идеологиялык институт- тар катарына мемлекетпк жэне когамдык уйымдар, дш мен дши уйымдар, букаралык акпарат куралдары жэне т.б. жатады. Кез кел- ген мемлекеттш рухани Heriii ретшде идеологиясы калыптасады. Идеологиялык жагынан уксас багыт устаиган мемлекеттерД1 н ара* сында езара катынастар калыптасады.

Халыцаралыц цуцыцтыц цатынастар мемлекеттср, олардын топтары арасындагы езара карым-катыкастарлын кукыктык норма- лары мен ережелерш келюмдер непзшде регтеумен байланысты бо­лады Халыкаралык кукык Terirrepi мемлекеттердщ ез мудделерш коргауына, кел 1спеуш1л1 гтерл i шсшуше. жанжалдардыи ал дын алуга, бейбгпшлнгл сактау га жэне азаматтарынын кауйказдити камтамасыз етуге мумкшднс бсредг Кукыктык катынастар халыкаралык дсштйлс ганылган устанымларга непзделед>. Сонымен катар, халыкаралык кукык катынастарын реттейтш арнайы багьптагы заинамаяар158

(дипломатиялык кукык, ЩШШ саудасы крзыгы, халыкаралык арбитраж, сот жэне т.б.) да кабылданган.

дскери-стратегияпъщ цатынастар катарына эскери куштерд1 жасактау, кушейту жэне орналастырумен байланысты айрыкша карым-катынастар жатады. Жаппай кырып-жою каупш тудыратын ядролык карудыц жасалуы элемдеп мемлекеттердщ эскери-саяси катынастарыньщ сипатын, аукымын, каркындылыгын, куштердщ арасалмагын, мемлекеттердщ эскери одактарга 6ipiry немесе 6ip-6ipiHe карсы туру тэр1зд1 устанымдарын аныктап бердь Ka3ipri дуниедеп аса ipi эскери блок НАТО уйымы болып табылады.

НАТО (агылшынша North Atlantic Treaty Organization), Солтустж Атлант KeniciMi уйымы—халыкаралык эскери-саяси блок, 1949 жылдыц 4 сэу1ршде АКШ-та пайда болган. Бастапкыда НАТО курамында АКД1, Канада, Исландия, Улыбритания, Франция, Бельгия, Нидерланд, Люк­сембург, Норвегия, Дания, Италия жэне Португалия болды, кешннен олардыц саны 26-га жети (31-кесте)<

31-кесте. НАТО мушелер1

Жыл Мушелиске еткен мемлекеттер Мушелершщсаны

4 csyip 1949 ж Америка Курама Штаттары, Бельгия, Дания, Улыбритания, Италия, Ислан­дия, Канада, Люксембург, Нидерланд, Норвегия, Португалия, Франция.

12

18 аклан 1952 ж Грекия, Туркия 146 мамщр 1955 ж Германия Федерациялык Республикасы * 1530 мамыр 1982 ж Испания 1612 наурыз1999 ж Польша, Венгрия, Чехия 192 cayip 2004 ж Болгария, Латвия, Литва, Румыния, Сло­

вакия, Словения, Эстония26

KeniciM осы одакка муше мемлекеттердщ жеке кукыктарына ара- ласпайды, 6ipaK эрбгр муше мемлекеттщ жалпы каушаздшпен бай­ланысты жауапкершшщтщ езше твдсп белйгш алуын талап етед1, сонымен катар Альянстыц 9p6ip мушесше жалпы каушшздйстщ артьщшылыктарын пайдалануга мумкшдж бередь

Мэдени, элеуметтгк цатынастарга когамдык емдрдщ ынтымактасу багытындагы процестер1, мэдениеттердщ езара жакындасуы, бшм беру саласындагы езара тыгыз катынастардыц орнауы, бшм берудеп алма- сулар, букаралык акдарат куралдарыныц каркынды дамуы ыепз болады. Бул катынастарды дамытуца халыкаралык децгейде уйлестару кызметш

159

аткаратын халыкаралык уйымдардын, мемлекеттер дедгейшдеп ынтымактастык келюшдердщ, уюметтш емес уйымдардын кызмеп айрыкша болады. Мысалы, ЮНЕСКО (агылшынша United Nations Educational. Scientific and Cultural Organization, UNESCO) - бшм беру, гылым жэне мэдениет мэселелер1 бойынша Б¥¥ курамындагы арнайы уйым. Курам ын да 193 толы к муше-мемлекеттер, 7 ассоциациялык муше бар. Штаб-пэтер1 Парижде орналаскан. дуние жуп бойынша 60- тан астам бел1мшелер1 бар.

Сонымен, халыкаралык катынастар жуйес1 удайы даму жэне жетшдаршу устшде, сон ды клан катынастардыц жаца турлерк децгейлер! пайда болуда, бурыннан бар турлер! заман талаптарына сай жацгыруда. Мемлекеттер арасындагы карым-катынастар когамдык вм1рдщ алуан Typni салаларын камтиды. Халыкаралык катынастардыц нэтижелер1 ретшде мемлекеттердщ халыкаралык кукык нормала- ры непзжде 6ipiryin атауга болады. Мундай уйымдардын ен басты- сы - каз1рп дуниедеп халыкаралык катынастардыыц мазмуны мен курылымын жаца салалык денгейге кетерш отырган Бгрмкен Улттар ¥йьшы болып табылады.

1919 жылы курылган ¥лттар Лигасы деп аталатын халыкаралык уйым 1939 жылы ез жумысын токтатты. Екпшй дуниежузйпк сошстан сон, 1945 жылы BipiwceH Улттар Уйымы (Б¥¥) курылды. Штаб-пэтер! Нью-Йорк каласында (АКШ) орналаскан. ¥йымга 192 мемлекет (2009 ж) муше. Б¥¥-нын басты органдары - Бас Ассамблея мен Кяушсишк Keueci, Экономикалык жэне элеуметпк кенес, Халыкаралык сот, Камкорлык женщдеп кенес, Хатшылык. Б¥¥-ныц Бас хатшысын Бас Ассамблея 5 жыл мерзймге тагайындайды.

Бул уйымнын алга койган непзп максаттары оный Жаргысында Kepinic гапкан. Олардын катарына элемдеп бейбгппшк пей халыкаралык Kayinci3Aiirri камтамасыз ету, бейбгт oMipre тон геи KayinTin алдын алу немесе бетж кайтару. халыкаралык дау­лы мэселелер мен шиелешстерш реттеу жатады. Бул Жаргыда мемлекеттердщ бейбп катар oMip cypyi мен ынтымактастыгынын басты принциптер!, оныц барлык мушелержж тецдш, халыкаралык квлемдеп ынтымактастык пен езге мемлскеттердш iuuci icrepiue ара- лас nay припциптер! бектлген.

Keft6ip жагдайда Б¥¥ халыкаралык саяси жанжалдарды регтеудж бсйб|т курал дары пан баска, эскери жолын да пайдалануына тура кслсдг Б¥¥ карамагындагы эскери куштер («коплдф каскалар») мен каржы оган муше елдердщ жарнасы ссебжен тузшеда. Б¥¥ курылгаинаи 6cpi бейбггшипгп сактау максатында оиын карулы куштер! Таяу Шыгыста, Анголада, Мозамбик, бурынгы Югославия, Кипр жэне т.б. елдерде 40- тан астам эскери жорыкка катысты. Б¥¥ карулы куштержж курамыида согыс кимылдарына жалпы алганда 70-ке жуык мемлекеттщ 1 млн адамга жуык азаматы каты насты; олардын мыннаи астам ы кай тыс160

болган. Б ¥ ¥ карулы куштернмц курамында Казак батальоны да б1рнеше эскери операцияларга катысты.

Сондай ак, Б¥¥-ныц халыкаралык децгейдеп кызметш уйымдастыруда оныц курамындагы Атом энергетикасы жешндеп areHiriK (МАГАТЭ), Бш м беру, гылым жэне мэдениет мэселелер1 жешндеп уйымныц (ЮНЕСКО, штаб-пэтер1 Парижде орналаскан), Халыкаралык ецбек уйымыныц, Дуниежузшк денсаулык сактау уйымыныц, Азьщ-тулш пен ауыл шаруашылык женшдеп уйымныц (ФАО), Сауда жэне даму женшдеп конференциясыныц (ЮНКТАД) мацызы зор.

11.2 Халыкаралык экономикалык байланыстар жэне Kaiipri экономикалык даму

Халыкаралык мамандану. Халыкаралык экономикалык катынастар халыкаралык географиялык ецбек белшЫ непз1нде да- миды. Хальиулралыц географиядьщ ецбек бвлШЫ деп жеке елдердщ ешмнщ белгш 6ip турлерш, шиюзат пен даяр буйымдарды ещцруге жэне олармен айырбас жасауга мамандануын атайды. Халыкаралык географиялык ецбек 6eJiimci дуние жузшк шаруашылык аясында дами отырып, жекелеген елдердщ улттык шаруашылыктарын езара байланыстырады. Дуние жузшк шаруашылыкпен 6ipre халыкаралык географиялык ецбек белш1С1 де калыптасып келедь

Географиялык ецбек белшйп жеке елдердщ арасындагы экономикалык-географиялык жэне элеуметпк-экономикалык айырмашылыктардыц болуынан туындайды. Сонымен катар, ол елдердщ шаруашылык К¥РЫЛЫМЫ мен тарихи дэстурлер4мен тыгыз байланысты. Халыкаралык ецбек б ел ш а жекелеген елдер мен аймактардыц сырткы нарыкка арнап белгш 6ip тауарларды ещцру мен кызмет керсетуге мамандануын керсетедг

XX гасырдыц соцына карай мамандар элемде енеркэсш ешмшщ 30 млн Typi ещцртетшш жэне оларды жасау ушш шамамен 1 млн турл1 курал-жабдык кажет болатынын есептеп шыгарган болатын. Ал Ka3ipri дуниеде бул керсетюштер одан да артьщ. Муныц барлыгы 6ip ел кетеретш жук пе, осыныц пайдасы бар ма? Барлык к а ж е т ешмдерд1 e3i ещцру кез келген ел ушш мулде тшмаз. Бул жагдайда ешм кебшесе кымбатырак, ал кейде сапасы да темешрек болады. 0зш- e3i камтамасыз ететш автаркияльщ шаруашылык устанымы дуние жузшде таралмаган.

Халыкаралык географиялык ецбек белшсшщ непзш ещцрктщ халъщаралъщ мамандануы курайды. Халъщарапъщ мамандану — елдщ элемдеп орнын аныктайтын басты сипаты. Эдетте ел шшдеп шаруашылык эрекеттщ басты турлер1 мен халыкаралык мамандану багыты сэйкес келедь

161

Халыкаралык мамандану турлппе болуы мумкш. Мысалы. Африкадагы KiiuiripiM ел Лесотонын экспортында жун басты орын алады. EipaK элемдш аукымда онын керсеткшп мардымсыз, оны Ау- стралиядан, Жана Зеланднядан жэне баска елдерден жонелтшетш жун колемiмен мулдс салыстыруга да келмейдь Халыцаралыц децгейде маманданган eudipic деп елдщ шаруашылыгында, онын экспортында, dcipece элемдш нарыкта улкен манызы бар eaaipicri атайды.

Онын тарихы omiipyuii шаруашылык пайда болып, алгашкы мем- лекеттер калыптасып жэне олардын арасында енш алмасуы басталган кезден бастау алады. Бастапкыда бул мемлекетаралык байланыстар тураксыз болды. Шаруашылык дамып, мемлекеттер ныгайган сайын (феодалдык дэу1рде) жекелеген елдердщ мамандануы айкындалып. туракты сырткы сауда аркылы жузеге аса бастады.

Даму барысында OHflipicriH халыкаралык мамандануынын непзп уш rypi (салааралык. заттык, технологиялык мамандану) калыптасты.

1. Салааратыц мамандану пайда бсшуы жагынан ец ежелпсг, эрекет eryi жагынан ец карапайымы, ол адамныц басгалкы шаруашылык са­ласында ламуда. Маманданудыц бул формасы табиги факторлардын: белгш 6ip пайдалы казбалардын, агроклиматтык, орман, сондай ак биологиялык ресурстардын непзщде калыптасады. Сел себепп салааралык мамандану минералды жэне орман шиюзатынын, ауылшаруашылык жэне тешз вшмдершщ экс порты н камтиды.

2.Заттыц мамандану дайын буйым болып табылатын ецдеуии онеркэсштщ ешмдерш (шиюзат, жартылай дайын немесе тгпктен баскасын) камтиды. Заттык мамандану эаресе непзп онеркэст внд1р1стер!нде - машина жасау мен химияда кещнен жэне каркынды дамып келедь

3. Технояогиялыц мамандану тусп металлурги яда дамыган жэне б|рыцгай технологиялык лэбектеп мемлекетаралык-аумактык “буын” гуршде болады. Маманданудын бул турше ipi алюминий компанияларыныц кызмеп айкын мысал бола алады.

Дамудын халыкаралык экономикалык байланыстарга ык- палы. Эхономикасы дамыган куатты елдердщ халыкаралык эшноми- калык катынастар» а катысу аукымы ла кен болады. Бул елдердщ кол молшерде тауарлар мен асана технологняларды сатуга немесе са­тып алуга, аукымды каржыны сыргка шьн apyia немесе кабылдауга мумюндол жетедг Халыкаралык экономикалык катынастар даты жетскнн елдер катарында элемдеп ipi экономикалык алпяуыттарлын барлыгынын (АКШ, Жапония. Германия) болуы осыны дэледдешц.

Дамыган елдерде сырткы иарыкка шыгарылатын ошмдердш улес» куигп айырмашылык жасайды Ол елдщ экономикалык даму дэрежсс!, жономиканыц курылымы мен аукымы, ресурспен еин-ои камтамасыэ ету дэрежеа сиякты факторлар! а байланысты болады. Экономикалык даму денгеЙ! жогары. шаруашылыгына казфп замангы курылым162

тэн болатын, экономикасыныц аукымы шагын, ресурстармен аз камтамасыз етшген елдердщ катысу дэрежеа жогары. Мунцай елдерге Батые Еуропадагы шагын кажиталиетш елдерд1 (Бельгия, Нидерланд жэне т.б.) жаткызуга болады. Булардан сон Германия, Кытай, Ресей, Жапония, АКШ тур.

Халыкаралык экономикалык катынастарды сипаттауда елдердщ бэсекеге цабшетттггт ескерудщ мацызы зор. Бэсекеге кабшеттшк белгш 6ip тауарлар мен кызмет турлершщ децгешнде жэне жекеле­ген елдердщ децгешнде жузеге асады. Тауарлар мен кызмет керсетудщ бэсекелесу кабшеттщгшщ жогары децгешне жогары сапа, арзан бага немесе осы екеушщ уштасуы аркасында жетуге болады. Жогары сапа Ka3ipri замангы технологияларды енпзу мен кэс1би децгеш жогары жумыс кушш пайдаланудыц нэтижей болып табылады, бутан ец алды- мен дамыган елдерде мумкшдш бар.

Халыкаралык экономикалык катынастарда элемдж багалар мэселеа аса мацызды. Ойткеш эяемдщ нарьщта жекелеген елдер, экономикалык топтар арасында уцайы бэсекелеепк журш жатады. Кеп жагдайда ар-

| зан экспорттьщ багалар кою аркылы даму децгеш томен елдер элемдш нарыкта эйтеу!р 6ip тауарды сатудыц б1рден 6ip мумкшдогше ие бола­ды.

Арзан бага мен жогары сапаныц yftrcecyi — елдер экономикасындагы уакытша кубылыс. Мундай артьщшыльщка XX г 60-жылдарында Жапо­ния, 70-80-жылдарында Шыгыс жэне Оцтустш-Шыгыс Азия елдер1 ие болды. Бутан OHflipicri сауатты уйымдастыра бшу, халыктыц дэстурл1 ецбек дагдыларыныц болуы, ецбек тэрпбшщ жогары болуы жэне т.б. факторлар да сезаз ьщпал erri.

Халыкаралык экономикалык катынастар алгапщы мемлекеттер пайда болтан кезден бастап дами бастады. Б1ртшдеп олардыц рол1 арта бастады. Аграрльщ экономика кезецшде бул катынастар екшпп кезекте болды, ейткеш шаруашылыкка натуралды сипат тэн едь Индустрияльщ дэу1рде халыкаралык шаруашылык байланыстарыныц мацызы курт артты. PC,a3ipri кезде олар дуние жузшдеп барльщ ел­дер экономикасыныц ажырамас белнше айналды. Халыкаралык экономикалык катынастардыц барльщ формалары терецдеп, кецейе TycTi, осылайша олар езара тыгыз байланысып Kerri.

Халыкаралык экономикалык байланыстарга FTP ыкпалы. Адамзат когамыныц узак даму тарихында шаруашыльщтыц уцайы алга басып, жетщщршуше гылым мен техниканыц еркендеу1 ce6enmi болып келедь XX гасырцыц екшпп жартысынца гылыми-техникальщ прогресс аса жецел каркынмен дамып, дуние жузшЩ кептеген елдер1 мен шаруашылык салаларын камтыды. Галымцар гылыми-техникальщ революция (FTP) цеп атаган бул кубылыс кыска уакыт аралыгынца когамныц ецщрпш куштерщ сапальщ жагынан тубегешп взгерткен ceK ipic ретшде багаланды. Оныц адамзат тарихынца гылым мен техни-

163

ка пайда болганнан 6epi ендфпш куштерд! удайы жетщщруге себепоп болган гылыми-техникалык прогрестен айырмашылыгы - белгш 6ip уакыт аралыгында дамудын жана сатысына кетершуге себешш болган салалык езгерютердщ жедел каркынмен журуь

FTP ыкпалынан халыкаралык енбек бешшсщде аса мацызды езгерютер болды, олар вз кезепнде халыкаралык экономикалык байланыстардын сипаты на эсер етл.

1. ©Hflipicre дэстурл] салалардан гылымга непзделген, технологи ялык тургыдан кур дел i вщцркггерге кешу жузеге ас ыры лу­да. Бул элемдш экономикадагы FTP эсершен журетш жалпы жетиипру, жанарту багыты болып табылады. Мунын бэр! ен сонында элемдш нарыктан салалык жагынан тозган техника мен жабдыктардын. арт- та калган технологиялардын ыгыстырылуына алып келедь Калрп дуннеде гылымга непзделген eHflipic жогары дамыган елдер мен жана индустриялык елдер енписше rain отыр. Сондыктан казтрп кездё бул елдер сырткы экономикалык байланыстарда басымдылыктарга ие.

2. FTP заманында дайын ентмдер шыгарганнан repi тепктер, жар- тылай дайындалган ошмдерге кешу багыты байкалады. Бул жагдайда жекелеген елдердщ тепктш мамандануы дайын ешмжн сапасын анагурл ым жаксаргуга жэне оныц езшдш кунын азайтуга багытталады. Бурын элемдш нарыкка нелзшен дайын ешмдерд1 тутасымен жасап шыгаратын алдынгы катарлы елдердщ ез] каз!рп кезде эртурл! елдерде онд1ршген тепктер мен жаргылай дайын ен!мдерд1 пайдалануда.

3. FTP эсершен халыкаралык экономикалык байланыстардын «дематериализацнясы» журуде, ягни халыкаралык сауданын заттык курамбел^ктер! (азык-тулш, шиюзат, дайын ешмдер, тепктер жэне т.б.) кызметтер корсету мен жэне акпараттык, гылыми-техникалык кужатгар саудасымен алмасуда.

4. Fылыми-техникалык революция enaipicTiH курьшымы мен тех- нологияларын гана езгерттп койган жок, аумактык мэселелерш де баска кырынан керсетп. Бутан денш ощйрютщ орналасуында басты орын алып келген ресурс тык фактор езшщ дэстурш манызын жогалтуда, FTP заманында шиюзат корына тапшы елдердщ кейб|реу! каркынды дам уда. Минералды шиюзат пен отыннын 9/10 бел in н сырттан алатын Жапония жогары дамыган елге айналды. Эдем бойынша ен дф ктн жана аудандарга “коные аударуы" бай кал уда.

5. Ондф»сп автомап андыру. келш пен байлаиыстын жана турлершш панда болуы, осы салалардагы “техникалык революция” элемн1н кез келген тукглршдеп ресурстарды пайдалануга, алып халыкаралык eiiaipicTiK кешендерд! бас кару га мумкшдш берд1. Мунын еи FTP эсершен элемдш экономиканы жана салалык денгейге конлрд!.

6. Халыкаралык денгейде вширмтн орналасуыныи байыргы уапеш (енд|р1стш дамыган елдерде шогырлануы) шашыратып орналастыру 164

багыты алмастыра бастады. FTP жетютмсгерш пайдалану жэне ¥АБ кызметшщ аумактык шекараларыньщ кецекм ещцркгп дамушы елдерге кеипруге мумкшдж бердь Бул дамыган елдердеп ендарнже койылатын катан экологиялык талаптарды барынша канагаттандыруга, дамушы елдердеп арзан ресурстарды негурлым тшмд! пайдалануга мумкшдш бередь Сонымен катар, ¥АБ ыкпалымен гылым мен техниканыц жет1ст1ктер1 дамушы елдерге таратылады. Муныц ез1 элемнщ жалпы дамуына оц эсер етедг

7. FTP эсершен енд1р1сте болган езгер1стер халыкаралык денгейде мамандану мен кауымдасудыц дамуын кушейтп, халыкаралык сауданьщ курылымы езгердь Мысалы, FTP эсершен ауыл шаруашылыгы ощйрюшщ тшмдшп артты, коптеген елдер азьщ-тул1ктщ коптеген турлер1мен ©3iH-03i камтамасыз ете алатын болды. FTP энергетикалык ресурстарды унемд1 пайдалануга ыкпал erri.

8. Бурын халыкаралык экономикалык байланыстар улттык шаруашыльщтардыц ыкпалымен калыптасатын, екшпп катардагы кубылыс болса, FTP заманында улттык экономикалар элемдш нарык пен халыкаралык экономикалык байланыстарга тэуелд1 болып калды.

Сонымен, халыкаралык экономикалык катынастарга эртурл1 фак- торлар ыкпал етедь Жалпы алганда элемдш нарыктын монополиялану децгеш жогары болгандыктан, бэсекелестш ете киынгасогады. Элемдш нарьщта ултаральщ б1рлест1ктер, улттык экономикалар арасында «сау­да согыстары», карыздар дагдарысы, тауарлар мен жумыс купп им- порты мен экспортына шектеу кою тэр1зд1 халыкаралык катынастарга карама-кайшы кубылыстар орын алады.

Тацырып бойынша жетекшг угымдар

Халыкаралык катынастар; халыкаралык катынастарга тэн белгшер; халыкаралык катынастардьщ децгейлерц халыкаралык катынастардыц турлер1; халыкаралык географиялык ецбек белила; халыкаралык маманда­ну; халыкаралык мамандану турлерц бэсекеге кабшеттшшк; халыкаралык экономикалык байланыстарга FTP ыкпалы.

Мэттде кездесетт географиялык, атаулар mhrni

АКД1, Канада, Исландия, ¥лыбритания, Франция, Бельгия, Нидерланд, Люксембург, Норвегия, Дания, Италия, Португалия, Париж, Нью-Йорк, Таяу Шыгыс, Ангола, Мозамбик, Югославия, Кипр, Германия, Жапония, Шыгыс жэне Оцтустш-Шыгыс Азия.

Тацырып бойынша бацылау сурацтары

1. Халыкаралык катынастарга кандай аныктамалар бершген, олардыц айырмашылыктары мен уксастыктары бар ма?

165

2. Халыкаралык катынастардыц субъектшерше нелср жатады?3. Халыкаралык катынастарга кандай беягшер тэн болады?4. Халыкаралыккатъшастардыцдецгейлерш аныктауда кандай ерекшел ист epi

ескершген?5. Халыкаралык катынастардыц кандай Typnepi бар?6. Элемдж саясат дегешм13 не?7. Кандай халыкаралык уйымдар халыкаралык катынастарда уйлесттрутш

кызмет аткарады?8. Халыкаралык географиялык енбек белшкл дегешм!з не?9. «Халыкаралык мамандану» угымы нет б!лдтред1?10. Дамудын халыкаралык экономикалык байланыстарга ыкпалы кандай?11. Елдердщ бэсекеге кабшетгшгшщ халыкаралык катынастарга эсер]

кандай?12. FTP халыкаралык экономикалык байланыстардын сипатына калай эсер

егп?13. Халыкаралык денгейде ендтркгпн орналасу ынын жаца ynrici кандай?14. «FTP эсершен халыкаралык экономикалык байланыстардын «дематериа-

лизациясы» журуде» дегендт калай тусшдаруге болады?

Тацырып бойынша эдебиетшер mhLwi

1. Алисов Н.В., Хорев Б.С. Экономическая и социальная география мира (общий обзор): учебник. - М.: Г'ардарики, 2003. - 704 с.

2. Гладкий Ю.Н., Сухорукое В.Д. Общая экономическая и социальная гео­графия зарубежных стран: учебник для студ. высш. пед.учеб. заведений.- М.: Издательский центр «Академия», 2006. - 448 с.

3. Кочетов Э.Г. Геоэкономика. Освоение мирового экономического про­странства: учебник для вузов. - М.: Норма, 2006. - 528 с.

4. Кузьбожев Э.Н., Козьева И.А., Световцева М.Г. Экономическая геогра­фия и pei ион ал ист и ка (история, методы, состояние и перспективы раз­мещения производительных сил): учебное пособие. - М.: Высшее обра­зование, 2007. - 540 с.

5. Лебедева М.М. Мировая политика: Учебник для вузов - 2-е изд.. испр. и доп. —- М.: Аспект Пресс, 2007. —• 365 с.

6. Мировая экономика: Учебное пособие для вузов /Под ред. проф. И. П. Ни­колаевой. - 3-е изд., псрсраб. и доп. - М.: ЮНИТИ-ДАНА. 2006. - 510 с.

7. Мироненю Н С. Введение в географию мирового хозяйства: Междуна­родное разделение труда: учебное пособие для студентов вузов. - М.: Аспект Пресс, 2006. - 239 с.

8. Рыбалкин В.Е. Международные экономические отношения. Учебник для вузов. М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2009.-623 с.

9. С'митиенко Б.М. Международные экономические отношения: Учебник.2-е изд. - М.: Инфра-М, 2009. - 528 с.

166

12-такырып. ХАЛЫКАРАЛЫК ЭКОНОМИКАЛЫК ИНТЕГРАЦИЯ

12.1 Экономикалык интеграцияныц мэш мен формалары

Экономикалык интеграцияныц алгышарттары. Халыкаралык ецбек белшкл эсершен елдер арасындагы 6ipirin эрекеттесу жэне ынтымактасу болады. Элемдш нарыкта бюекелеепктщ кушекй де аумактары кершшес елдердщ интеграциясына туртю болады. Экономиканыц интеграция (латынша integratio — «тутас») деп ми- кро- жэне макродецгейлердеп теракты экономикалык байланыстар непзшде елдердщ улттык экономикаларыныц езара тыгыз KipiryiH, б1ртутас шаруашылык кешенше 6ipiryiH атайды.

Микродецгейде эртурл1 елдердщ жекелеген б1рлеспктер1 мен ком- паниялары тшелей шаруашылык байланыстар жасау аркылы елдердщ улттык шаруашылыктарыныц накты интеграциялануына жол ашады. Мундайда 3cipece ултаралык б1рлеспктердщ мацызы зор.

Макродецгейде мемлекетаралык (уюметаральщ) келюймдер децгешнде елдердщ экономикалык жэне саяси дамуыньщ жалпы стра- тегиясы жасалады. Ол тауарлар мен кызмет турлерь каржы, жумыс K y m i козгалыстарыныц жалпы ережелерше непзделедь Накты инте­грация 6ipiyTac экономикалык кещспк калыптастырудыц нарьщтьщ тепкгерш мемлекетпц жоспарлы (багытталган) эрекеттер1мен уштастыру нэтижесшде мумкш болады.

Интеграцияльщ процестер ец алдымен 6ip аймакта орналаскан елдерд1 камтиды. Елдердщ экономикалык ынтымактасуы аймактык экономикалык одактардыц пайда болуына, ягни дуниежузшк шаруашылыктыц аймактануына алып келед1. Дегенмен, елдердщ ынтымакгасуына тек географиялык орны гана ыкпал етпецщ, олардыц шаруашылык, тарихи, мэдени-элеуметпк, улттык жэне т.б. уксастыктары да мацызды орын алады. Осылардыц непзшде елдердщ интеграциялануьша ыкпал ететш факторларды (алгышарттарды) галымдар 4 топка белш карастырады.

Интеграцияланугабастыалгышартрепндеелдердщэкономикалык даму децгейлершщ шамамен б1рдей болуын, шаруашылык тет!ктерщщ сэйкестт, элеуметпк-экономикалык жэне кукыктык тургыдан б1ртекп болуьш атауга болады. Интеграцияланатьт елдердщ непзп макроэкономикалык KepceTKinnepi (жан басына шаккандагы ЖЮ мелшерь ЖЮ есушщ каркыны, оныц салалык курылымы, инфляция децгеш, жумыссыздык децгеш, ецбек ешмдшгшщ децгеш, жалакы мелшер1 жэне т.б.) 6ip-6ipiHeH улкен алшактык жасамауы керек. Сол ce6em i ец тшмд1 интеграция экономикалык жагынан дамыган елдер арасында болады. Даму децгеш айырмашылык жасайтын бай жэне ке- дей елдердщ ынтымактасуы б1рлескен жобаларды тец дэрежеде жузеге

167

асыруга кедерп келтредг Бул жагдайда бай елдердщ каржысы мен тех- нологиясы Ke6ipe.K жумсалатындыктан, жобаныц келдомшарттарыида бул елдщ мудделер1 басым дылык танытады.

Кериилес елдердщ улттык экономикаларыныц езара 6ipiH-6ipi толыктыруы мацызы жагынан интеграциялануцыц екш пп алгыш арты болып табылады. Бул ец алдымен ынтымактасатын елдердщ экспорт курылымыньщ эртурлш гш ен кершедк Бфдей тауар ендф ш , нарыкка шыгаратын елдердщ интеграциялапуы белгип 6ip салаларды гана камтып, бфжакты сипат алады. Елдер ттмдо интеграциялануга езара эртурш тауар алмасу мен гана емес, ынтымактаскан турде элемдш нарыкка шыгаратын экспорттыц тауарлык курылымын курделещиру аркылы да кол жетюзе алады.

Нагыз интеграциялануга непз болатын упш пш алгыш арт ретшде мемлекетпк децгейде интеграциялануды жоспарлап, жузеге асыратын мемлекет басшыларынын саяси ерймюгершщ болуын атауга бола­ды. Елдердщ экономикалык интеграциялануы когамдык, элеуметпк ем1рдщ барлык салаларын камтиды. Сондыктан ынтымактасатын елдер саяси тургыдан бейтарал немесе одактас елдер болуы шарт. dprypni саяси кезкарастар устем болатын, езара шешшмеген саяси мэселелер1 бар елдердщ шын мэш ндел экономикалык ынтымактасуы мумкш емес.

Интеграцияланудын тортнпш алгышарты репнде тшмд! ынтымактастыктын баска елдердщ осы одактарга тартылуына туртю болуын атауга болады. Негурлым кеп ел ннтеграциялык одактар курса, осы одакка енбеген елдерге согурпым киын болады. Мунын ей ен сонында бул елдердщ де ннтеграциялык ^йымдарга енушетуртк! бо­лады.

Жалпы алганда, ннтеграциялык байланыстардын каркындылыгын мы падай KepceTxiurrep сипатгайды:

- аймакншлж экспорттыц немесе импорттыц (тауар айналымьшыц) аймактын жиынтык улттык еш мщ деп yneci (% есеб!мен);

- аймаюшинк тауар айналымынын интеграцияланган елдердщ жиынтык сырткы тауар айналымындагы улес! {% есеб!мен);

ннтеграциялык топ йипндеп езара лкелей шетелд1к инвестицияларыныц (ТШИ) муше-елдердщ уипшш 6ip елдерге ТШИ мелшерше катысты арасалмагы (% есебш ен);

- компаниялар мен б|рлеспктсрдщ ннтеграциялык уйым йшядеп жэне одан тыс 6ipiry жэне косып алуларынын саны мен аукымы.

Канадалык галымдар Дж. Вайнер мен Дж. Мид экономикалык интеграция нэтижес!иде болатын стати калы к жэне динами калы к озгеркгтерд! аныктаган болатын. Елдш интеграциялык одакка енушен кейж болатын статикалык, взгерютер катарына аймакшьик с ау­ла катынастарынын жандануын, осынын есебш еи ушшип елдермен пкелей сауда операцияларыныц курт кыскарумн атауга болады. Ии-

168

теграциялану барысында байкалатын динамикальщ взгерютер ретшде мыналарды атап етуге болады:

- интеграциялык уйымга муше елдердщ инфракурылымыныц да­муы;

- ел нарыгыныц бурынгымен салыстырганда кецекн аркасында ещцрк келемшщ арттырылуы, осыган байланысты ешмд1 енд1ру куныныц томендеу1;

- гылыми-зерттеу жэне тэж1рибел1к-конструкторльщ жумыстардьщ жандануы жэне б1рлескен турде гылымга непзделген салаларды дамытудыц тшмдшгшщ артуы;

- экономикалык ынтымактастык шецбершде аукымды элеумегпк жобаларды (бшм беру, денсаульщ сактау жэне т.б. салаларда) жузеге асыру;

- интеграциялык одак шецбершде, 9cipece бурын дамуы темен болган елдерде тургын халыктыц ем1р суру децгешнщ жогарылауы.

Еркш экономикалык аймактар. Улттык экономикалык халыкаралык экономикалык катынастар жуйесше камтылуыныц 6ip багыты XX гасырдыц екшпп жартысынан бастап халыкаралык экономикалык катынастардыц ажырамас бол1пне айналган еркш (арнайы) экономикальщ аймацтар курумен тыгыз байланысты. Еркш экономикальщ аймак; (ЕЭА) деп мемлекет аумагыныц баска бел1ктершен айрьщша болатын, жецищктерге ие шаруашылык эрекет режим1 орнатылган ауданды атайды. Улттык экономикальщ кещстдощ жецшд1ктер карастырылган айрыкша аймактары ретшде аныкталатын ерк1н экономикалык аймактар сырткы сауда анклавы болып табы­лады. Жалпы алганда, еркш экономикалык аймактар калыптастыру елдщ сырткы экономикалык байланыстарын либералды ету аркылы каркынды дамытуга, улттык экономиканыц ашьщ сипатын камтамасыз етуге багытталады.

Еркш экономикалык аймактарда орнаган кедендж, салыктьщ жэне инвестициялык жагдайлар экономикалык эркеттщ белсещц да­муына улкен муммцщктер ашады. Элемдж экономика ушш ЕЭА мацызы халыкаралык сауда айналымына оц эсер!мен, инвестициялар- ды шогырландыруымен, экономикалык интеграцияны терецдету1мен аныкталады. Ултаралык б1рлес™ктер дуние жуз1 бойынша тарап кет- кен бел1мшелерш орналастыру ушш басым турде еркш экономикалык аймактарды тацдайды. Жалпы алганда, epKiH экономикальщ аймактарда шетелдж инвесторлар ушш бершетш жецшд1ктерд1 терт Heri3ri топка белуге болады:

1. К,аржылъщ жецшдттер. Еркш экономикалык аймактарда компанияларга жер мен ецгцрктж гимараттарды жалдаганда, несие алуда, коммуналдьщ телемдер телеуде жецщщктер бершген.

169

2. Сырткы сауда жецтдгктери Компаниялар ушш сырткы сауда операцияларын жузеге асыруда жещдшкгер, экспорттык-импортшк б аж салыктарын темендету немесе Timi бул твлемдерден босату карастырылган.

3. Салыцтъщ жецидмтер. Салык ж ец ш дт пайдага, табыска жэне мушкке салынатын салыктарды темендетш, кей жагдайда мулде алып тастау аркылы шетелдю каржынын келуше мумкжднстер жасайды.

4. ЭктшШк жецшИктер. Бул фнрмаларды Тфкеуде, шетел азаматтарынын елге келу1 мен кайтуынын режимдерш реттеуде, фир- малар мен азаматтарды т>ркеуде кызмет кврсету тэрпбже женщшктер енпзуд1 камтиды.

Елдердщ ез аумактарында еркш экономикалык аймактарды курудагы максаттары эртурш болады. Мысалы, жогары дамыган елдер­де ЕЭА кебшесе ел аумагындагы дамуы кешеушдеп отырган жекеле­ген аудандардын экономикалык белсендшпн арттыру немесе олардын шекаралык басымдылыктарын толыгырак пайдалану максатын квздейдь Ал дамыган елдерде ЕЭА куру максаты шетеддйс инвести- цияларды кеб1рек тарту. алдынгы катарлы технологияларды енпзу, жергшкп жумыс кушшщ кэабн бш ктш гш арттырумен байланысты- рылады. Бул аталгандардан баска, ЕЭА куру темендепдей мшдеггерд! шешуге багьпталады:

- енеркэсш экспортын ынталандыру аркылы валюта туамш арт­тыру;

- ел азаматтарынын жумыспен камтылуын камтамасыз ету;- бул аймактарды жана улпдеп шаруашылык эрекелн

уйымдастырудын сынак аландарына айналдыру. ултгык шаруашы- лыктын жетекип даму полюстерш калынтастыру.

Еркш экономикалык аймактарды ел аумагынын кез келген жершде орналастыру жогарыда аталган титдш ктерд! бермеу! мумкш. Осыгаи сэйкес, галымдар еркш экономикалык аймактарды орналастыруга колайлы жагдайларды аныктап берген:

1. Географиялык, орныныц цолайлыяыгы. ЕЭА орналасатын аудан мемлекетпк шекараларга, непзп халыкаралык ко.пк жолдарына жакынболуы ТИ1С.

2. Жеттген инфрачурылымныц болуы ЕЭА орналасатын аудан да wnipri замангы электрмен, сумей камтамасыз ету жуйелершщ болуы, сен1МД1 телекоммуникация мен акпараттык желшердш болуы шарт.

3. длеуметтщ инфра%урылымныц болуы. ЕЭА орналасатын аудан* да колайлы элеуметпк жагдайлардын сонын пшнде каирп замангы стандарттарга сай келетш жайлы гургын уйлер. бала бакшалары, мек- тсптер мен ауруханалардын. мэдени-кешншк, демалыс орындарыныц болуы.170

4. Жумыс кушшен цамтамасыз eminyi. Ж ергшкп жерде арзан, б ш к гш п жеткш кп жумыс кушшщ болуы да еркш экономикалык аймактарды орналастырудьщ кажетп шарты болып табылады.

5. К,аржыльщ цызмет кврсету. Еркш экономикалык аймактарда шаруашылык эрекеттщ даму каркыны жогары децгейде каржылык кызмет корсете алатын каржылык мекемелердщ болуына, халыкаралык, аймактык каржы нарыктарына кол жепмд1 болуына да байланысты бо­лады.

6. Зацнамальщ пеггздщ жасалуы. Еркш экономикалык аймактагы каржылык-экономикалык эрекетп реттейтш зацнамалык непздщ жа­салуы жэне баскару саласында жергш кп бшпктщ кузырыныц кец аукымды болуы инвестиция тартуга оц ыкпал етётш фактордыц 6ipi болып табылады.

Ерк1н экономикалык аймактарды эрекет ету саласына карай б!рнеше турге белуге болады (26-сурет).

26-сурет. Еркш экономикалык аймактыц ry pjiepi

Оффшорлык зоналардыц (агылшынша off shore - «жагалаудан тыс») аумагында шетелдш компаниялар ушш ■пркелудщ жэне эрекет етудщ, салык телеудщ айрыкша режим1 жасалган. Оффшорлык зона- лар катарына Кипр, Лихтенштейн, Мальта, Монако, Бермуд Аралдары, Панама жэне т.б. жатады.

Казакстан Республикасында epKiH экономикалык аймактарды дамыту максатында 2011 жылдьщ 21 иплдесшде «Казакстан Республикасындагы арнайы экономикалык аймактар туралы» жаца Зац кабылданган болатын. Ka3ipri кезде Казакстанда аталган зац шецбер1нде кызмет1 реттелетш алты еркш экономикалык аймактар курылган (32- кестё).

171

32-кесте. Кязакстандагы арнайы экономикалык аймактар

№ Атауы Курыл-ган

жылы

Орналас­кан жер)

Ауданы Кызмет аясы

1 «Астана - жана кала»

2001 Астана кал асы

7092,9га

Елорданын жана эгампшпк-ижер орталыгынын курылысы, индуст- риялык паркте жана вндфкгтердш ашылуы.

2 «Актау Тещз порты»

2003 Актау кал асы

2000 га Жогары техноло- гиялар непз1ндс экспортка арналган енд)р1стерд! да- мыту; аймактык элеуметпк пробле­маларын шешу.

3 «Акпараттык технология- лар парю»

2003 Алматы кал асы, Медеу ауданы

163 га Бэсекеге кабшетп жана акпараттык техяоягогиялар ондфкггерж куру

4 «Оцтуспк» 2005 ОдауспкКазакстаноблысы,Сайрамауданы

200 га Оцтуспк Казакстан облысында макта- токыма кластер ж куру максаты нда жогары техноло­гиялык OEUupicTep куру-

5 "Улттыкннлустриялыкмунай-химиятехнопари"

2007 Атырауоблысы

2037,4га

Мунай-хнмня енеркэабж дамьггу жэне онын бэсекеге KB6uimiRiriH арттыру

6 «Бурабай» 2008 Акмолаоблысы,Бурабайауданы

370 га Тндадшш жогары жэне бэсекеге кабшетп туриспк иифракурылым калыптастыру

Экономикалык интеграцияланудын формалары. Экономикалык интетрация ксн аукымда жэне терен сипа гг а жузеге асырылуы мумкш. Интеграциянын аукымы оган тартылган елдердш санымен аныкталады.172

Ал интеграцияныц тереццеу! салалык; керсетюштер непзшде си- патталады. Ол елдердщ езара байланыстарыньщ тыгыздыгы мен елдердщ ынтымакгасу децгейш керсетед!. Экономикалык интеграция карапайымнан курдел1ге карай б1ртшдеп жузеге асады. Сол себепп ин- теграциялану кезецдер1 оныц формалары да болып табылады.

Интеграциялану алдындагы кезец ретшде кершшес елдердщ езара сауца катынастары барысында 6ip-6ipiHe жецшдпсгер жасауынан ба- сталады. Муныц ез1 баска елдермен салыстырганда кершшес елдердщ езара сауца катынастарын жецшдетш, тшмд! етед!. Бул жецщщктер кедендж тарифтершщ темендетшу1, тауарларга шектеу коюды азайту немесе мулде алып тастау, кедендак рес1мдеуд1 карапайым ету тур1нде болады.

Fалымдар интеграцияныц непзп бес формасын белш керсеткен (27-сурет).

Саяси одактар (СО): ЭВО + каушазд1ктщ ортак саясатына, кукык коргау мен iuiKi ктердщ б1рыцгай курылымына кешу

Экономикалык жэне валюталык одак (ЭВО): ОН + элеуметпк- экономикалык жэне валюталык саясаты келюшу!

Ортак нарык (ОН): КО + ецщргс факторларынын еркш козгалысы

Кеденд|к одак (КО): ЕСЗ + б1рынгай сырткы шекаралар

Еркш сауда зонасы (ЕСЗ): сауда кедергшерш алып тастау

27- сурет. Экономикалык интеграцияныц формалары

1. Еркш сауца зонасы (ЕСЗ) - зона iniiime тауарлардыц еркш козгалуы ушш тарифтйс жэне тарифтен тыс шектеулерщ алып та­стау, бул жагдайда ушшпн6ip елдерге катысты муше-елдердщ езвдпс сырткы сауца саясаты сакталып калады. Интеграцияныц бул Typi каз1рп кезецце Исландия, Норвегия, Швейцария жэне Лихтенштейцщ 6 ipiicripeTiH Еуропалъщ еркш сауда ассоциациясына (БЕСА), АКШ, Канада, Мексиканы 6 ipiKTipexiH Солтустт Америкалъщ еркш сауда аймагына (НАФТА), Азиялыц-Тыныцмухиттъщ еркш сауда аймагы

173

(Оцтустш-Шыгыс Азия мемлекеттершщ ассоциациясына (АСЕАН) тэн болады.

2. Кедендж одак (КО) - ерин сауда эонасына тэн кызметтерд1 аткарумен катар, ушжин 6ip елдерге катысты ортак сырткы сауда саясатынын журпзшуц бфынгай сырткы шекаралардын калыптаса ба- стауы. Интеграциянын бул турше мысал ретшде Араб ортак, нарыгын атауга болады. Сонымен катар, бул интеграциялану Typi калыптасу успндеп Ресей, Казакстан жэне Беларусь мемлекеттершщ кедендж одагына да тэн.

3. Ортак нарык (ОН) - кедендж одактын кызмелмен коса, интеграцияланган елдердщ езара шекаралары аркылы eitaipic факторларынын барлыгын (каржы. жумыс купи жэне т.б.) кедерпЫз етк!зуд! жузеге асыру. Интеграциянын бул Typi казфп кезецде Арген­тина, Бразилия, Парагвай, Уругвайды 6ipiicripin отырган Оцтустгк конустыц ортак, нарыгына (МЕРКОСУР) тэн болады.

4. Экономикалык жэне вал ют алы к одак (ЭВО): ортак нарык кызметш аткарумен катар, интеграцияланатын елдердщ элеуметп’к- эконом и кал ы кжэне вал ют ал ы кс ая саты ксл кьаед i. Елдерд i цэкономи кал ы к жакындаеуы (конвергенция) жузеге асырылып, б1'рыцгай валюта енпзшедь Мун дай интеграция формасынык нагыз улгкл Еуропалык, Одак, (ЕО) болып табылады. Онын курылымдык ерекшел!ктер1 мен нн- теграциялану денгет туралы аймактык интеграцияларга катысты 12.3 такырыпшасында таыысатын боласыздар.

5. Саяси одактар (СО) - экономикалык жэне валюталык одакка тэн функциялармен коса каушс1зд1ктщ ортак саясатына, кукык коргау мен iuiKi icTepaiH б1рынгай курылымына кешу жузеге асырылып, бГрыцгай азаматтык енпзшедг Бул элт калыптасу успндеп интеграциялану фор- масы болып табылады. Саяси одактын кейб!р элементтер1 ЕО елдер! мен НАТО елдер1 шецбершде байкалады. Бррак нактылы саяси одак туралы сез козгау Mi ертерек.

Елдердщ интефациясыныц жогарыда аталган формалары шын мэнйще дэл сондай накты емес, ойткеж олардын кейб1реулер! аралас турде болады. Сол себетгп тек басты белплер! бойынша гана интегра­ция турлерш ажыратып, керсетуге болады. Мысалы, Еркж сауда зона- сы болып табылатын уйымдар шенбержде юедешнк жешлдистер 6epuiyi мумкш немесе Экономикалык жэне валюталык одак аукымында ортак каушаздмс мэселелер! жоншде кслюмлср жузеге асырылады.

12.2 Постиндустриялык кезецдеп галамдык экономикалык интеграция

Галамдык интеграциялану кезецдерЬ Каз»рп замангы галамдык интеграция котам дамуыиыц жана. постиндустриялык кезецже технологи ялык, акпараттык, иитеграциялык иепз болады. Геосаясн. 174

элеуметтш-мэдени жаЬандану экономикалык тургыда галамдык инте- грацияланумен катар журуде. Ресейгалымдары галамдык экономикалык дамуда интеграцияланудын б1рнеше тербелмел1 козгалыстары болгандыгын атап керсетедо.

Алгаищы галамдьщ интеграцияльщ толцын (1846-1914 жыл- дар) кезещнде жетекий орында ¥лыбритания болды. Эйткеш бул ел енеркэсш революциясыныц отаны ретщце жэне сауда, каржы катынастары жогары дэрежеде дамыган бес курльщта отары болтан улы империя болгандыктан, элемдж интеграциялану осы елдщ тещрегшде журдг. XIX гасырдыц ортасына карай дуниежузшш сауданыц есу каркыны ец жогары децгешне жетй. Дэл осы кезецде тауар экспор- тымен катар, каржыны сыртка шыгарудыц мацызы кушедь Bip елден eKiHuii елге аударылган каржы таскыны галамдык экономикалык даму мен ынтымактастыкка нейз салды. Каржы козгалысымен катар, ел­дер арасындагы кешькон каркындай бастады. Осы кезецде Еуропадан баска курлыктар мен аймактарга, соныц мшнде АЩЫ пен Канадага коныс аудару ете жогары децгейге жетп,

Fалымдар галамдьщ дезинтеграция (1914-1945 жылдар) деп атаган кезец адамзат тарихындагы Bipimni жэне Екшпп дуниежузшш согыстар аралыгын камтыды жэне аса жойкын экономикалык дагдарыстармен сипатталды. Мысалы, 30-жылдарды камтыган ¥лы дагдарыс кезшде элемдш сауда 40%-га кыскарды, шетелдш каржы салымдары 1,1 млрд доллардан 110-170 миллион долларга дешн кыскарып кетп. Тауар экспортыныц кулдырауыныц ец теменп керсетк!штер1 1938 жылга сэйкес келдь Экономикалык ынтымактастьщтыц элЫреу1 ез кезегшде саяси жагдайды одан 9pi ушыктырып ж1берд1.

Ектий галамдьщ интеграцияльщ толцын (1946 жылдан 80-жыл- дарга дешн) Екшпп дуниежузшш согыстан кешнп жылдар кептеген елдердщ экономикасыныц кайта ерлеу1мен, бурынгы одактастардыц езара экономикалык мэмшеге келу1мен сипатталды. Батые Еуро­па экономикасын калпына келт1ру жоспары АКЩ-тыц сол кезецдеп Мемлекетпк хатшысы Дж. Маршаллдыц бастамасымен жузеге аса ба­стады. Ал Жапонияда кираган экономиканы калпына келпру дэл осы тэр1зд1 Додж-Макартур багдарламасы непз1нде журпзщщ. Сонымен, XX гасырдыц 70-жылдарында халыкаралык ецбек белшкп мен сырткы сауда калпына келпршдь BipaK дэл осы кезде элемд1 екйге айырган капиталиетж жэне социалистш куштердщ саяси, экономикалык бэсекелеспп мен кыргикабак кезец орын алды.

Постиндустрияльщ кезецдег1 галамдьщ интеграция (XX гасырдыц 80-жылдарынан Ka3ipri кезге дешн). XX гасырдыц 80-жылдарынан ба- стап epic алган гылыми-техникальщ революция б1ртшдеп галамдьщ гьшыми-акпараттьщ революцияга жол берд1. Бул кезецде халыкаралык децгейдеп ултаральщ б1рлест1ктер мен каржы институттары, эртурл1 аймактардагы елдерд1 бфшпретш ipi интеграцияльщ одактар

175

32-кесте. Казакстандагы арнайы экономикалык аймактар

№ Атауы Курыл-ган

жылы

Орналас­кан жер!

Ауданы Кызмет аясы

1 «Астана — жаца капа»

2001 Астана каласы

7092,9га

Елорланын жаца эгамшшк-гскер орталыгынын курылысы; индуст- рнялык наркте жаца енддркгтердщ ашылуы.

2 «Актау Тещз порты»

2003 Актау каласы

2000 га Жогары техноло­ги ял ар непзшде экспортка арналган онд1р1стерд1 да- мыту; аймактын элеумегпк пробле- маларын шешу.

3 «Акпараттык технология- лар парк!»

2003 Алматы кал асы, Медеу ауданы

163 га Бэсекеге кабшетп жана акпараттык технологеялар OHjupicTepiH куру

4 «Оцтуспк» 2005 ОнтустпсКазакстаноблысы.Сайрамауданы

200 га Оцтуспк Казакстан облысында макта- токыма кластерiH куру максатында жогары техноло­гиялык onaipicrep куру.

5 "Улттык индустриал ык мунай-химия технопарк!"

2007 Атырауоблысы

2037,4га

Мунай-хнмия енеркэабш дамьггу жэне онын бэсекеге кабиктплшн арттыру

6 «Бурабай» 2008 Акмолаоблысы.Бурабайауданы

370 га Ттмдипл жогары жэне бэсекеге кабшетп т у р н е т ннфракурылым калыптастыру

Экономикалык интеграцияланудыц формалары. Экономикалык интеграция кен аукымда жэне терец сипатта жузеге асырылуы мумкж Интеграцияныц аукымы оган таргылган елдерд!н саны мен аныкталады.172

Ал интеграциянын тереццеу! сапалык KepceTKinrrep непзшде си- патталады. Ол елдердщ езара байланыстарыньщ тыгыздыгы мен елдердщ ынтымактасу децгешн керсетедь Экономикалык; интеграция карапайымнан курделке карай б1ртщцеп жузеге асады. Сол себеип ин- теграциялану кезецдер1 оныц формалары да болып табылады.

Интеграцияпану алдындагы кезец ретшде кершшес елдердщ езара сауца катынастары барысында 6ip-6ipiHe жецщщктер жасауынан ба- сталады. Муныц ез1 баска елдермен салыстырганда кершшес елдердщ езара сауца катынастарын жецшдетш, тшмд! етедь Бул жецщщктер кедендпс тарифтершщ теменцетшу1, тауарларга шектеу коюды азайту иемесе мулде алып тастау, кецендок реимдеущ карапайым ету туршде болады.

Fалымдар интеграцияныц непзп бес формасын белш керсеткен (27-сурет).

..Саяси одактар (СО): ЭВО + каушс1зд1ктщ ортак саясатына, кукык

коргау мен iuiKi 1стердщ б1рыцгай курылымына кешу

Экономикалык жэне валюталык одак (ЭВО): ОН + элеуметпк- экономикалык жэне валюталык саясаты Kenicmyi

*Ортак нарык (ОН): КО + enaipic факторларынын еркш

козгалысы

I —

Кедендж одак (КО): ЕСЗ + б1рыцгай сырткы шекаралар

Еркш сауда зонасы (ЕСЗ): сауда кедергшерш алып тастау

27- сурет. Экономикалык интеграциянын формалары

1. Еркш сауда зонасы (ЕСЗ) - зона шпнде тауарлардыц еркш козгалуы ушш тарифтпс жэне тарифтен тыс шектеулерд1 альш та­стау, бул жагдайда уппнпн 6ip елдерге катысты муше-елдердщ езщщк сырткы сауда саясаты сакталып калады. Интеграциянын бул iypi Kajipri кезецде Исландия, Норвегия, Швейцария жэне Лихтенштейцщ 6ipiKTiperiH Еуропальщ еркш сауда ассоциациясына (ЕЕСА), АКШ, Канада, Мексиканы 6ipiicripeTiH Солтустт Америкальщ еркш сауда аймагына (НАФТА), Азияльщ-Тыныцмухиттыц еркт сауда аймагы

173

(Оцтустгк-Шыгыс Азия мемлекеттершщ ассоциациясына (АСЕАН) тэн болады.

2. Кедендж одак (КО) - еркш сауда зонасына тэн кызметтерд» аткарумен катар, упшыш oip елдерге катысты ортак сырткы сауда саясатынын журпзшу1, бфынгай сырткы шекаралардын калыптаса ба- стауы. Интеграцияныц бул турше мысал репнде Араб ортак, нарыгын атауга болады. Сонымен катар, бул интеграциялану Typi калыптасу успндеп Ресей, Казакстан жэне Беларусь мемлекеттершщ кедендж одагына да тэн.

3. Ортак нарык (ОН) - кедендж одактын кызмепмен коса, интеграцияланган елдердщ езара шекаралары аркылы eaaipic факторларынын барлыгын (каржы. жумыс куип жэне т.б.) кедергюз етюзудй жузеге асыру. Интеграциянын бул Typi каирп кезецде Арген­тина, Бразилия, Парагвай, Уругвайды oipitcripin отырган Оцтустт конустыц ортак; нарыгына (МЕРКОСУР) тэн болады.

4. Экономикалык жэне валюталык одак (ЭВО): ортак нарык кызметш аткарумен катар, интеграцияланатын елдердщ элеуметпк- э кономи кал ыкжэне валюгалыксаясаты кел1си!еД1. Елдердщэкономикалык жакындасуы (конвергенция) жузеге асырылып, бфыжай валюта енпзшедь Мундай интеграция формасыныц на» ыз ynrici Еуропалык; Одак; (ЕО) болып табылады. Онын курылымдык ерекшелистер! мен нн- теграциялану денгей1 туралы аймактык интеграцияларга катысты 12.3 такырыпшасында танысатын боласыздар.

5. Саяси одактар (СО) - экономикалык жэне валюталык одахка тэн функциялармен коса каушазднстщ ортак саясатына, кухык коргау мен iaixi icrepiuH б!рыж art курылымына кешу жузеге асырылып, (Чрыцгай азаматтык енпзгледт Бул Mi калыптасу успндеп интеграциялану фор- масы болып табылады. Саяси одактын кейб|р злементтер1 ЕО eoaepi мен НАТО елдер) 1пенбер1нде байкалады. BipaK нактылы саяси одак туралы сез козгау Mi ертерек.

Елдердщ интеграциясыныц жогарыда аталган формалары шын мэшнде дэл сондай накты емес, ойткет олардын KcfiGipeyaepi аралас турде болады. Сол себепп тек басты белплер) бойынша гана интегра­ция турлерш ажыратып, керсетуге болады. Мысалы, Еркш сауда зона- сы болып табылатын уйымдар шенбержде кслендж женшдштер 6epinyi мумкж немесе Экономикалык жэне валюталык одак аукымында ортак каушаздж мэселелер! жонжде кел>с1мдер жузеге асырылады.

12.2 Постиндустриялык кезецдеп галамдык экономикалык интеграция

Галамдык интеграциялану кезецдер!. КдзфП замангы галамдык интеграция котам дамуынын жана. постиндустриялык кеэешне технологнялык, акпараттык. интеграциялык непз болады. Геосаяси,174

элеуметтш-мэдени жаЬандану экономикалык тургыда галамдык инте- грацияланумен катар журуде. Ресей галымдары галамдьщэкономикальщ дамуда интеграцияланудыц б1рнеше тербелмел! козгалыстары болгандыгын атап керсетедь

Алгаищы галамдык, интеграциялык; толцын (1846-1914 жыл- дар) кезецшде жетеюш орын да ¥лыбритания болды. вйткещ бул ел енеркэсш революциясыныц отаны ретшде жэне сауда, каржы катынастары жогары дэрежеде дамыган бес курльщта отары болган улы империя болгандыктан, элемдш интеграциялану осы елдщ тещрегшде журдь XIX гасырдыц ортасына карай дуниежузшк сауданыц осу каркыны ец жогары децгейiHe жетп. Дэл осы кезецде тауар экспор- тымен катар, каржыны сыртка шыгарудыц мацызы кушедь Bip елден eKiHuii елге аударылган каржы таскыны галамдык экономикалык даму мен ынтымактастыкка непз салды. Каржы козгалысымен катар, ел­дер арасындагы Kouii-кон каркындай бастады. Осы кезецде Еуропадан баска курльщтар мен аймактарга, соныц иышде АКД1 пен Канадага коныс аудару ©те жогары децгейге жетп.

Еалымдар галамдык; дезинтеграция (1914-1945 жылдар) деп атаган кезец адамзат тарихындагы BipiHuii жэне Екшпп дуниежузшк согыстар аралыгын камтыды жэне аса жойкын экономикалык дагдарыстармен сипатталды. Мысалы, 30-жылдарды камтыган Улы дагдарыс кезшде элемдш сауда 40%-га кыскарды, шетелдш каржы салымдары 1,1 млрд доллардан 110-170 миллион долларга дейш кыскарып Kerri. Тауар экспортыныц кулдырауыныц ец теменп керсетюштер1 1938 жылга сэйкес келдт Экономикальщ ынтымакгастьщтыц 9ncipeyi ез кезепнде саяси жагдайды одан 9pi ушьщтырып ж!бердь

Ектий галамдык; интеграциялык; толцын (1946 жылдан 80-жыл- дарга дейш) Екшпп дуниежузшк согыстан кешнп жылдар кептеген елдердщ экономикасынын кайта ерлеу!мен, бурынгы одактастардьщ езара экономикальщ мэмшеге келу1мен сипатталды. Батые Еуро­па экономикасын калпына келтару жоспары АКШ-тыц сол кезецдеп Мемлекеттш хатшысы Дж. Маршаллдыц бастамасымен жузеге аса ба­стады. Ал Жапонияда кираган экономиканы калпына келт1ру дэл осы тэр1зд1 Додж-Макартур багдарламасы непзшде журпзшдт Сонымен, XX гасырдыц 70-жылдарында халыкаралык ецбек белш1с1 мен сырткы сауда калпына келпршдт BipaK дэл осы кезде элемщ e K ire айырган капиталиетш жэне социалистш куштердщ саяси, экономикалык бэсекелеепп мен кыргикабак кезец орын алды.

Постиндустриялык; кезецдег1 галамдыц интеграция (XX гасырдыц 80-жылдарынан Ka3ipri кезге дейш). XX гасырдыц 80-жылдарынан ба- стап epic алган гылыми-техникалык революция б1ртшдеп галамдык гылыми-акпараттьщ революцияга жол бердт Бул кезецде халыкаралык децгейдеи ултаралык б1рлест1ктер мен каржы институттары, эртурлi аймактардагы елдерд1 6 ip iic rip eT iH ip i интеграциялык одактар

175

калыптасты. Халыкаралык кэсшорындар жуйесш куру мен дамьггу элемдш тауар жэне каржы нарыктарын бурын-содды бол маган аукымла кенейтп. Сонымен катар, бул ез кезегшде акпарат нарыгын («ноу- хау», патенттер мен лицензиялар) калыптасып, гылыми-техникалык кызметтер (инжениринг, лизинг жэне т.б.) саласын дамыпы. Осы- лайша, элем экономикалык интеграциянын ен жогаргы сатысы болып есептелепн экономикалык жаЬандануга калам басты.

¥лтаралык б1рлеспктер. Халыкаралык экономикалык интеграциянын алгашкы ynrici ретшде XX г басынла панда болган халыкаралык кэсшорындарды атауга болады. XX г екшпп жартысынла акпараттыктехнологиялардын жылдам дамуы, байланыс куралдарыныц озык улплершщ пайда болуы нэтижеанде бул кэсшорындар кеп са- лалы кешендерге айналды. Олар ултаралыц бгрлесгтктер (¥АБ) деп аталатын болды.

Гарвард университетшш арнаны зерттеу багдарламасынын аныктауы бойынша, ултаралык б1рлеслктер катарына шетелдерде бел!мшелер1 бар, 6ipneuje улттык экономикага кзр^ккен кез келген ком­пания емес, тек мынадай белгшерге ие компаниялар жатады:

- шетелдерде алтыдан астам бел1мшелйс компаниясы бар;- акциялары кептеген елдерде айналымга Tycin, оларды кез келген

елде сатып алуга болатын;- баскарушы менеджераepi эртурл! елдердщ азамагггарынан

туратын жэне осынын аркасында компания кызметшщ белгип 6ip елдш муддеперше сай б1ржакты жумыс icreyi мумкш емес;

- менеджерлер! геоцентрлпс устанымга сай жумыс кгтсйпн, интернационалдык сипаттагы менталитетке ие;

- уйымдасу курылымы кец аукымды экономикалык эрскетке жэне компания стратегиясын ТИ1МД1 жузеге асыруга багдарланган.

XX г сонына карай ултаралык бЁрлеспктер дуниежузинк шаруа­шылык байланыстарында жетекпн козгаушы кушке айналды. Ше­телдерде кептеген белшшелерш ашып, мол каржы салу аркылы бул бфлестистер дуниежузипк ендфкгпн тарамдалган жуйесш калып- тастырады. Олардын кызмепне улттык шекаралар бегет бала алмай- ды. бул корпорациялар эртурл! елдерде жергиигп ТИ1МД1 жагдайпарды (шимзат козшш, кэс1би жумыс кушшш болуы, ендфйгпн техникалык ЛСНГСЙ1Н1Н жогары л ьн ы жэне т.б.) ескере отырып, енд|ркт колайлы орналастыру аркасында ете жогары экономикалык тшмдшкке коя жепазедг Ka3ipri замангы ¥АБ жуйес! 60 мыннан астам непзп (аналык) компания жэне олардын букш дуние жупие тарал кеткен 500 мыннан астам шетелдш бежмшелер) мен тэуелд! компаниялары бар курылым болып табылады.

Ka3ipri дуниедеп ¥АБ манызы ен алдымен элемдис экономиканын даму тендеицияларын аныктаумен туандфшедг 2010 жылы амери­калык Форбс журналы жариалаган элсмнш ен ipi 2000 нэмпаниялар176

■пз1мшде олардыц сатылымы, табысы, активтер1 жэне нарьщтык куны керсетшген. Олардыц жиынтьщ табысы жылына 1,4 трлн доллар бол- са, карамагындагы активтер1 124 трлн долларды кураган.

Бул ец ipi 2000 компания 62 елдщ екш болып табылады. Олардьщ арасында АЩ11 (осы йзхмде 515 компаниясы бар) пен Жапония (210 компания) yneci жогары. Сонымен катар, бул тогмде Азия алыптары болып саналатын Кытай (113 компания) мен Уцщстанньщ (56 ком­пания), Канаданыц (62 компания) компанияларыньщ саны арткан. Крсымшада осы таз1мге енген элемдеп ец ipi 20 компанияныц деректер1 келт1р1лдь

Халыкаралык децгейде жумыс гстейтш бул алып б1рлеспктер элемдйс децгейде аукымды шепймдер кабылдап, эрекеттер жасай- ды. Сыртка шыгарылатын каржыныц 90%-на жуыгына ¥АБ бакылау жасайды. Каржы козгалысыныц басым белптне бакылау жасау жэне OHflipicTi орналастыруга катысты шепнмдер кабылдау аркылы бул компаниялар элемдж ещцрютш элеуеттщ таралуында мацызды роль аткарады. Keft6ip деректер бойынша, ¥АБ улесше халыкаралык сауданьщ жартысынан астамы тиесий болады. Сонымен катар, жогары технологиялар нарыгындагы б1рлест1ктер yneci 80%-дан асып туседь Осылардыц аркасында ултаралык б4рлеспктердщ жиынтык валюта корлары дуние жузшщ барлык елдершщ ортальщ 6aHKTepi корынан 5-6 есе артык болады.

Ултаралык 6ipnecTiicrep халыкаралык децгейде ортак нарык, жумыс Kyuii, акпараттык кещстж жагдайында жумыс ктейпщцктен, бэсекеге кабшеттшгш удайы арттырып отыруга мэжбур болады. Бул ез кезепнде олардыц инновацияларды eHri3in, технологияларды жш ауыстырып отыруга, осы аркылы дуние жуз1 бойынша гылыми- техникалык шгершеущ жузеге асыруына жагдай жасайды. BipnecTiicrep Kbi3MeTiHiH осы аталган тшмд1 тустарымен катар, олар жумыс ютейтш елдерге Kepi эсерш де атап ету кажет. (33- кесте).

33- кесте. ¥лтаралык б!рлеспктер кызметч

¥АБ кызметшщ басымдылыктары ¥АБ кызметшщ K e p i ыкпалы1. Дуние жуз1 бойынша табигат ре- сурстарына, каржыга жэне гылыми- техникалык жетютштерге кол жетк1зу1;

2. Typni салаларга мамандану (келденен жнегелу) жэне 6ip сала- да терен мамандану (вертикалды технология) аркылы 6ipnecTiicri4 экономикалык жэне каржылык турактылыгын камтамасыз eTyi;

1. Жергшкп нарыктарды басым турде монополизациялау мумюндМнщ бо­луы;2. ©з шарттарын тек бэсекелестерше гана емес, тутас улттык экономикаларга кою мумюнщктершьщ болуы, муньщ ©3i елдердщ улттык Kayinci3fliKTepiHe нуксан келт1ру1 мумкш;

177

3. Улттык нарыктардын аукымын, экономикалык есу каркынын, багаларды, ресурстар мен саяси жагдайды ескере отырып, кай ел­дерде бел!мшелер ашуды тацдай алатындыгы;4. Каржы ресурстарын тартуда улкен мумкгвдистерлЕац болуы;5. Жогары денгейде маманданган кэс!би кызметкерлерд1 тацдап алудыц мол мумюцщктершщ болуы.

3. Адам OMipiHe Kayinii, лас eндipicтepдi негурлым нашар дамыган елдерге Keinipe алу мумкшдтнщ болуы;4. Дагдарыс кезщце ¥АБ кэсшорын- дарында жаппай жумыстан кыскарту шараларынын ЖYpгiзiлyi, бул енбек ресурстары нарыгыныц галамдык сипат алуына байланысты acipece дамыган елдерде орналаскан компа- нияларда жш болады.

Экономикага Kipiry аркылы ipi ¥АБ халыкаралык саясатка да ыкпал eTin отыр. Кдржы-несие саласындагы icкepлiктi галамдык децгейде уйымдастыру салыктык жeцiлдiктep алу, табысты epKiH ау- дару мен кайтарып алу, сырткы карыздармен эрекет етуге мумкшдш алумен катар жYpeдi. Салыктан унемделген каржы компаниялардыц каржыльщ мумкшдггш арттырып, кеп пайда экелетш шетелдйс жоба- ларды орындауына жагдай жасайды. Оныц ycTiHe дамушы eлдepдiц кепшшйт ¥АБ инвестициялары yniiH арнайы жецишктер жасайды, салыктарды азайтып, кейде Tinri мулде салыктардан босатады. Бул ел iuiinqeri KiuiiripiM компаниялар жумысын йййёдз eтeдi.

¥лтаралык б1рлес1 щгердш; салалык мамандану багыттары алуан тYpлi болады. Кдарп кезецде бул компаниялар элем бойынша 0 ндipyшi жэне ецдеупп енеркэсштщ мацызды салаларында жeтeкшi орын алып отыр, ейткеш бул салалар кеп каржы жумсауды кажет етедь 0лeмдeгi ец ipi 500 ¥А Б арасында жартысынан астамы электроника, компью­тер, байланыс куралдары, aзык-TYлiк, сусындар мен темею ©Hflipici, дэрьдэрмек пен косметикалык тауарларды ендарумен жэне кызмет керсетумен айналысатын компаниялар болып табылады.

¥ АБ арасында аса ipi, ipi, орташа жэне шагын компаниялар жисгелед1. Ipi ¥А Б катарына каржы коры 10 млрд доллардан асатын компаниялар жатады. Б ¥ ¥ дерекгер! бойынша, ултаралык бфлестпсгердщ 90%-дан астамы орташа жэне шагын компаниялар болып табылады. Булардьщ эркайсысыныц 6ip елдеп кызметкерлер1нщ саны 500-ден аспайды.

Х алы каралы к каржы-экономикалык уйымдары. Тэуелиз мeмлeкeттepдiц экономикалык саясаты Ka3ipri кезде улттык мудде тургысынан жузеге асырылады. Ka3ipri дуниёдеп жаЬандану каркыны элемд1 галамдык децгейде баскару ^ажезтзл1гщ ойластыруга мэжбур eтeдi. Ka3ipri кездщ езшде халыкаралык дeцгeйдeгi уйымдар кемепмен жузеге асатын дуние жузшж каржы жэне экономикалык салаларды галамдык баскару aneMemrepi орын алган. Кеп жагдайда елдер арасындагы тещпзд1ктерд1 жою, адамзат болашагына катысты галамдык проблемаларды шешу багытындагы шараларды YЙлecтipy,

178

укшетаралык; уйымдар дын кызметш уйлеспру халыкаралык уйымдар аркылы жузеге асады.

Халъщарапъщ уйымдар дегешм1з - халыкаралык кел1имдер (жаргы, статут немесе баска кужаттар) непзшде курылган, туракты турде жумыс ютейтш уймет аралык жэне уюметпк емес уйымдар. Олар взшщ кызметан жаргылык кужаттарына сай, кеп жакты келюсездер мен проблемаларды талкылау, дауыс беру аркылы немесе консен­сус непзшде шепнм кабылдауга курады. Енд1 осындай уйымдардыц кейб1реулерше токталайык.

ФАО (агылшынша Food and Agriculture Organization, FAO) 1945 жылдьщ 16 казанында Квебекте (Канада) еткен езшщ алгашкы кон- ференциясында ресми уйым ретшде курылды, оныц курылуына Уакытша комиссияныц 20 мемлекеттен Уйым жаргысын кабылдаганы туралы куптау алуы непз болды. Бул кун жыл сайын Дуниежузшк азык-тулпс куш ретшде атап етйщщ. 1946 ж ФАО мен BipiKKeH Улттар Уйымы (БУУ) арасында кедклм жасалды, оныц непзшде ФАО БУУ курамындагы тамактану, азык-тулпс жэне ауыл шаруашылыгы мэселелер1 бойынша арнайы уйым мэртебесш алды. К|аз1рп кезде 191 ел ФАО мушелер1 болып табылады.

Халыкаралык валюта коры (ХВК) БУУ курамындагы арнайы уйым. Ол уюметаралык валюта-несие уйымы ретшде халыкаралык децгейде валюталык ынтымактастыкка ыкпал етедь ХВК 1944 жылы БУУ-ныц валюта-каржы жешндеп 44 елдщ екш катыскан Бреттон- Вуд конференциясыныц (АКШ) шеш1м1 бойынша курылган болатын, накты жумысын 1946 жылы бастады. Ka3ipri кезде 187 ел ХВК Myiueci болып табьшады. Олардыц эркайсысы уйымга варген кезшде бшпш 6ip мушелпс жарна телеген. Ец жарнаны кеп телеген мемлекет АКШ шешупй дауыска ие болады.

Халыкаралык валюта корыныц Heri3ri мацсаты элемдж каржы жуйесшщ турактылыгын сактау болып табылады. Оныц мшдеттерше ХВК мушелерш кез келген муше-елдщ каржылык жэне монетарлык саясатындагы езгер1стер1мен таныстырып отыру да енед1. Сондыктан бул уйым халыкаралык телемдер, инфляция, валюта корлары мен олардыц келемдер1, акша айналымы, мемлекетак каржы жэне т.б. мэселелерге катысты статистикалык деректерд1 жинаумен жэне ецдеумен айналысады. ХВК жаргысы бойынша, елдер несие алатын кезде ел экономикасынын, алтын-валюта корыныц жай-куш туралы накты акпарат беруш тал ап етед1.

Несие берерде эртурл1 рейтинг агентпктер! усынган елд1ц несие етеуге кабшеттш1п ескершед1: Несие втеуге цабтеттшк деп не­сие алуга алгышарттарыныц болуын жэне оны белг1ленген шартпен кайтаруга кабшеттшпн атайды. 34- кестеде Ресейдщ «Улттык рей­тинг агентт1пн1ц» 2010 жылга курастырылган рейтийг1с1 бершд1.

179

34- кесте. Несие етеуге кабшеттинп жогары елдер, 2010 жыл

Несие етеуге кабшеттшк Елдер Несиекабшеттшгшщсалыстырмалы

рейтинпаААА тобы (несие етеуге кабшеттшктщ максимумы)

Швейцария 1.428

АА+ тобы (несие етеуге кабшеттшп ете жогары, 6ipiHini денгей)

АКШ 1.361Франция 1.356Германия 1.352

АА тобы (несие етеуге кабшеттшп ете жогары, екшпй децгей)

Жапония 1.320Швеция 1.317Нидерланд 1.317Улыбритания 1.281

АА- тобы (несие етеуге кабшеттшп ете жогары, ушшзш денгей)

Люксембург 1.263

А+ гобы (несие етеуге кабшеттшп жогары, 6ipiHiui денгей)

Кытай 1.177

А тобы (несие етеуге кабшеттшп жогары, eKiHmi денгей)

Италия 1.140Чехия 1.098Испания 1.089

А- тобы (несие етеуге кабшеттшп жогары, ymiHmi денгей)

Ресей 1.000Словакия 0.994

Казакстан бул рейтингте 0.737 деген керсетюшпен (ВВ тобы, несие етеуге кабшеттшп орташа, екшпп децгей) 29-орын алды.

Эдетте несие алган ел ез экономикасын дамытуга катысты ХВК берген усыныстарды орындауы кажет. Несие тек ел экономика- сын турактандыру, оны дагдарыстан шыгару максатында 3-5 жылга бершедо, экономикалык дамуга несие бершмейдг

12.3 Постиндустриялык кезецдеп аймактык экономикалык интеграция

Индустриялык жэне постиндустриялык кезендердщ тогысында ж урт жаткан халыкаралык ынтымактастыктыц Kepmici кершшес орналаскан елдердщ улттык шаруашылыктардыц ынтымактастыгы болып табылады. XX гасырдыц сонгы онжылдыктарында галамдык

180

дамуда улкен esrepicrep орын алды: алдыцгы катарга осы аймактык интеграциялык процестер шыга бастады.

Галамдык процестер ете купгп бэсекелестш ортасында журуде. Халыкаралык бэсеке жарысыныц салдарынан Kyurri мемлекеттер мен мемлекетаралык курылымдар экономикалык, каржы, технологиялык жэне акпараттык салаларда одан dpi жагдайын жаксартып, ныгая тусед1. Галамдык бэсекелестш ортасы куштшер гана жецш шыгатын ортага айналуда. Осы жагдайда 6ip-6ipiMeH ынтымактастык кел1с1мдерге кел­ген мемлекеттердщ интеграциялык уйымдар 6ipiryi олардыц галамдык «соккыларга» тетеп беруше мумкшдйс бередц. Eip жагынан аймактык экономикалык интеграция жаЬандануга алгышарт болып, ыкпал ететш фактор болып табылады, ал ектий жагынан ынтымакгаскан елдер ушш айрыкша жецшдеггшген жагдайлар жасау аркылы жаЬанданудьщ кец канат жаюына кедерп келпредо. Сонымен, аймактык интеграцияныц артыкшылыкгары кандай? Муны ресейдш галым С.Г. Киселев (2009) б!рнеше топка белш карастырган.

EipiHiuiden, аймактык интеграция аймактагы елдердщ галамдык кешбасшылардыц ектемдшне карсы туруга мумквдш бередь Интеграциялык одакгар халыкаралык экономикалык уйымдар децгешнде аймактык кана емес, улттык экономикалардыц мудделерш де коргап шыгып, купгп елдердщ, ipi ултаралык б1рлестштердщ тегеуршше тетеп бередь

Ектипден, аймактык интеграция элемдш тауар, кызметтер, каржы, технологиялар мен жумыс K ym i нарыгында аймактык жецпццюгер туршдеп бэсекелш басымдылыктарды жасауга мумкшдш берёдо.

YiuimuideH, аймактык интеграция enqipic пен айналым шыгындарын кыскартады, халыкаралык ецбек белшюше, тауар enaipici мен кызмет керсетуге мамандануга мумкшдш беред1, улттык экономикалардыц туракты дамуына, олардыц галамдык ортадагы бэсекелестзгш арттыруга жагдай жасайды.

Тврттшгден, ершн сауда зоналарыныц, кедендш одактардын жэне баска да интеграциялык уйымдардыц пайда болуы 6ipTyrac нарыктык жэне келш-коммуникациялык инфракурыл ымнын кал ыптасуына алып келеда.

Аймактык интеграцияныц айкын мысалы - мемлекетаралык децгейде дамыган батысеуропалык еркениет кауымдастыгы.

Еуропалык Одак - аймактык интеграциялык уйымныц нагыз ynrici. Ол Еуропалык Одак женшдеп Келйпмге (Маастрих KeniciMi) кол койган, аймактык экономикалык ынтымакгастыкка непзделген ерекше уйым болып табылады. 1957 жьшы Еуропадагы 6 мемле- кет езара экономикалык ынтымакгастыкты ныгайту максатында Еуропалык экономикалык кауымдастьщ (агылшынша European Economic Community, EEC) пен Атом энергиясы женшдеп Еуропалык кауымдастыкты (агылшынша European Atomic Energy Community,

181

EURATOM ) курган болатын. Осы уйымныц алгашкысы аса мацызды экономикалык ынтымактастыкка н е т болып, 1993 жылдан бастап ресми турде Еуропалык Одак (агылшынша European Community, ЕС) деп аталатын болды. Бул уйымныц аукымы уакыт еткен сайын кецейш келед1 (35-кесте).

35-кесте. Еуропалык Одактыц дамуы

Жыл Мушел1кке еткен мемлекеттер Мушелершщсаны

25 наурыз 1957 ж Бельгия, Германия, Италия, Люксембург, Нидерланд, Франция

6

1 кацтар 1973 ж Улыбритания, Дания, Ирландия 91 кацгар 1981 ж Грекия 101 кацгар 1986 ж Испания, Португалия 121 кацгар 1995 ж Австрия, Финляндия, Швеция 151 мамыр 2004 ж Венгрия, Кипр, Латвия, Литва, Мальта,

Польша, Словакия, Словения, Чехия, Эстония

25

1 кацтар 2007 ж Болгария, Румыния 27

Батые Еуропада ортак нарык, б1рыцгай валюта, ортак кедендш шекара енгшлу1мен катар, бурын улттык мемлекеттердщ кузырында болган Keft6ip кызметтщ мемлекетаралык децгейдеп Еуропарламент, Еурокомиссия тэр1зд1 уйымдарга 6epmyi журдь Ортак кукыктык база, ортак аткару бшнп, кейб1р ортак сот органдары жэне т.б. интеграция процестерш терецдете тусп. Осылайша, Батые Еуропа enaepi Ka3ipri дуниедеп жаца эрштеепк улпеш усыну аркылы ынтымактаскан елдердщ элеуметтщ-экономикальщ даму децгейлерш жакындастырып, баска оркениеттердщ аймактык интеграцияларына жол ашты. Осыныц непзшде Ka3ipri дуннеде Еуразиялык, Шыгысеуропалык, Латын Аме- рикасы, Мусылман элемшщ мемлекетаралык аймактык ннтеграциялык одактары калыптасу уст1нде.

АСЕАН. ОцтустЫ-Шыгыс Азия мемлекеттертщ ассоциациясы деп аталатын, саяси, экономикалык жэне мэдени ынтымактастыкка непзделетш аймактык уйым. Бул уйымды кыскартылган турде АСЕ­АН (агылшынша Association o f Southeast Asian Nations) деп атайды. АСЕАН 1967 жылдыц 1 тамызында Бангкок каласында тарихка «Банг­кок декларациясы» деген атпен енген мемлекетаралык кужатка кол коюдан бастау алады.

АСЕАН уйымыныц келюлмцгк рес1мделу! 1976 жылы Бали аралын- да Оцтуст1к-Шыгыс Азиядагы Достык пен ынтымактастык женшдеп

182

кеякпм жэне АСЕАН мемлекеттершщ Келгсу декларациясы аркылы жузеге асты. Бастапкыда бул уйымды куруга Индонезия, Малайзия, Сингапур, Таиланд пен Филиппин уйткы болды, кейшнен Бруней- Даруссалам (7 кантар 1984 ж), Вьетнам (28 шщце 1995 ж), Лаос пен Мьянма (23 шщце 1997 ж), Камбоджа (30 сэу1р 1999 ж) косылды. Папуа-Жана Гвинея арнайы бакылаушы мэртебесше ие. АСЕАН се­кретариаты Джакарта каласында жумыс ютейд1. АСЕАН уйымыньщ Бас секретарь! ез кызметше 5 жылга сайланады. Бул уйымда 11 ар­найы комитет жумыс ютейд1, жыл сайын АСЕАН министрлершщ кон- ференциясы етюзшеда. АСЕАН езшщ карулы куштерше (Эскери-тевдз Kynrrepi) ие, езшщ туы бар.

Солтусттк Америкалык еркш сауца аймагын (НАФТА) куру женшдеп АКШ, Канада жэне Мексика арасындагы кел1с1мшарт 1994 жылдын 1 кантарынанбастапкуппнеецщ. Бул аймактык интеграциялык одактыц баскаларынан айырмашылыгы - ею ку п т елдщ салыстырма­лы турде артта калган елмен ынтымактасуы. НАФТА курылган кезецде бул алшактык жан басына шаккандагы Ж10 керсеткшшен де айкын керщщ: АЩ11-та - 23,2 мыц долл., Канадада - 20,7 мыц долл., Мекси- када — 3,5 мьщ долл.

Аймактык интеграциялык уйымды куру туралы бастаманы АКШ кетерген болатын. Мундагы басты идея АКШ-тыц мол каржысы мен инновациялык элеуетгн Канаданыц бай табигат ресурстарымен, Мексиканьщ арзан жумыс куппмен б1рйспрущ, сонымен катар бэсекеге кабшетп америкалык ешмдерщ кедерпаз етюзетш ipi нарык жасау- ды кездед1. Америкалык алпауыт ултаралык б1рлестштер букш элемд1 «багындырганымен», Солтустш Америка шецбер1нде жумыс icTey ти!мд1рек болатын. Бул жоспар экономикалык жагынан гана емес, гео­саяси тургыдан да езш актайтын: Мексика Латын Америкасына ашы- латын какпа ретвде болашакта букш Батые жарты шарды камтыган epKiH сауда аймагын куруга жол салар едй

Ал Мексиканьщ утатын тусы - АКД1-тан кeлeтiн каржы таекыны бгркатар элеуметтйс-экономикалык мэселелерд1 (жаца енд1рютер мен технологияларга ие болу, инфракурылымды дамыту, жаца жумыс орындарынын ашьшуы, АКШ тауарларын негурлым арзан багамен са­тып алу мумюцщп жэне т.б.) шешуге мумкщщк беред1. Мексикадагы америкалык ¥АБ yneci шетелдш инвестициялардыц жалпы келемшщ 2/3-ciH курады. АКШ-пен шекаралас аудандарда макиладорастар, ягни курастырушы кэсшорындар калыптасты. Мексиканыц сырткы саудасындагы АКШ yneci 90%-га жета. Ал АКШ-ка жыл сайын жумыс !здеген 500 мыццай мексикалык аттанады.

НАФТА курылымында ЕО тэр1зд1 мемлекеттен жогары турган курылымдар жок. ¥йым уйлест1руш! кызмет аткаратын 6ipHeme ко- митеттер мен комиссиялардан турады. EpKiH сауда аймагында бipкeлкi тарифтер жуйес1 енпзшген1мен, улттык экономикаларда кейб1р

183

ешмдерге, acipece ауыл шаруашылыгы ешмдерше катысты ережелер сакталып калган. Мысалы, Мексика отандык буршак enznpiciH, АКД11 жемютер мен кекешстерда, ал Канада сут 0 нiмдepiн импорттан коргау эрекеттерш ез бетшше жасайды.

О цтуспк конустын ортак нарыгы (МЕРКОСУР) - латын Америкасындагыкаркындыдамыпкележатканаймактыкинтеграциялык топ. 1991 жылы купннё енген келкпм непзшде Аргентина, Бразилия, Парагвай мен Уругвайды 6ipiKTipeTiH бул уйымда Латын Америкасы аумагыньщ 60%-ы, халык пен ЖЮ келемшщ 50%-ы камтылган. Бул топтагы елдердщ экономикалык даму децгейлер! айырмашылык жа­сайды: 2009 жылы Аргентинада жан басына шаккандагы Ж10 мелшер1 13 900 АКШ доллары болса, Парагвайда бул керсетшш 4600 АКШ долларын курады.

Интеграциялануга дешн бул елдерде тэуелаз экономикалык дамудыц Typniuie саркыншактары (импортгы алмастыру саясаты, сырткы карыздыц артуы жэне т.б.) шаруашылык эрекетш тш маз уйымдастыруга алып келдг Сондыктан тыгырыктан шыгар жолды 1здеуде куш 6ipiicripin, Вашингтон консенсусында керсетшген дамудыц жаца парадигмасына кадам басу кажет болды. МЕРКОСУР уйымын куру туралы Асунсьон кетсшшде интеграциянын мынадай кезеццер1 аныкталган болатын:

- бул топка енген елдер арасында тарифтш жэне тарифтен тыс шектеулерд1 алып тастау;

- ушппш елдерге катысты б1рыцгай кедендйс тарифтер енпзу;— макроэкономикалык жэне салалык, соныц шпнде салыктык жэне

валюталык саясатты уйлеспру;— кызмет керсету мен каржы козгалысына катысты уйлеспрулер.МЕРКОСУР кызметйпц аясында аймак шпнде тауарлардыц 90%

-дан астамынан кедещцк салыктар алынып тасталып, муше-елдердщ Б1рыцгай сырткы кедендйс тариф1 енпзщщ. Осыныц нэтижесшде ннтеграциялык топтыц ез шхщдё сырткы сауда каркыны артты: аз мерзтм йшнде Бразилия мен Аргентинаныц езара саудасыныц келем1 5 есе кебейген.

Интеграция оц езгер1стермен катар, б1ркатар сынактар да алып келд1. Улттык экономикалардыц либералдануыныц екйпш жагы элеуметпк шыгындар артып, сырткы тэуекелдер («жаЬандану какпандары») кебецщ. Онсыз да колайсыз экономикалык жагдайда отырган елдерд1 каржы-экономикалык дагдарыстартолкыны шарпыды. Тюбекп реакция туршдеп каржы дагдарыстары улттык экономикаларды 6ipa3 anciperri. Бул уйымга мушелшке етуге 2006 жылдан 6epi етшйп берген Венесуэ­ла мэселеа эл1 шешшген жок. Бул ел МЕРКОСУР шецбершде сырткы кедендш саясатты кабылдап, 2010 жэне 2013 жылдар аралыгында б1ртшдеп нарыгын ашуы кажет. Венесуэла толыгымен уйымга енш болган соц, бул уйымныц экономикалык элеуеп арта тусепн бола- 184

ды: Латын Америкасы аумагыныц ЖЮ келемшщ 76%-ы осы уйым шецберше камтылады.

Осылайша, интеграция барлык б1рдей дамыган елдерд1 жэне б1ркатар орташа дамыган елдерд1 камтып отыр. Интеграциялык проце­стер салыстырмалы турде жас, дамушы мемлекеттерд1 де ез карамагына тартуда. Бул елдердщ езара ынтымакгасып, куш 6ipiicripyiHe улттык мудделерш негурлым дамыган елдерден коргап калгысы келу1 себешш болады. Мундай интеграциялык одактар катарына ОПЕК уйымын жаткызуга болады.

ОПЕК мунай экспорттаушы елдердщ туракты жумыс гстейтш экономикалык уйымы ретшде 1960 ж 10-14 кыркуйегшде Багдат кон- ференциясында курылган. Бастапкыда оныц курамына Иран, Ирак, Кувейт, Сауд Арабиясы жэне Венесуэла енген болатын. Бул уйымга непз болган осы бес елге кешннен тагы тогыз мемлекет косылды: Катар (1961), Индонезия (1962—2008, 2008 ж 1 карашасында ОПЕК курамынан шыкты), Ливия (1962), Б1ршкен Араб Эм1рлштер1 (1967), Алжир (1969), Нигерия (1971), Эквадор (1973—1992, 2007 ж кайта юрдО, Габон (1975— 1994), Ангола (2007).

Ka3ipri кезде ОПЕК курамына 12 ел енедк Иран, Ирак, Кувейт, Сауд Арабиясы, Венесуэла, Катар, Ливия, EipiioceH Араб OMipnircrepi, Ал­жир, Нигерия, Эквадор, Ангола. Уйымныц штаб-пэтер1 Вена каласында орналаскан. ОПЕК елдер1 элемдш мунай корыныц 2/3-не бакылау жа­сайды. Бул елдер улесше элемдш мунай ендоргсшщ 40 %-ы, мунай экспортыныц тец жарты с ы тиесш болады (Н Крсымша).

Сонымен, аймактык интеграцияныц аса мацызды ерекшеяш - ынтымактасу белгйп 6ip мемлекеттердщ басымдылыгы жагдайында немесе баска мемлекеттерд1 куштеп косу аркылы емес, езара тусшстш пен улттык мэдениет ерекшелштерш ескеру, тец кукыктардыц сакталуы мен еркениеттщ кауымдаетык мудделерш туйсшу непзшде жузеге асырылуы.

12.4 Посткецеспк кец1ет1ктеп интеграция

КСРО ыдыраганнан кешн оныц непзшде бурынгы кецестш ресупбликалардыц б1рнеше интеграциялык одактары курылды. Олардыц йпшдеп ец ipici Тэуелс1з Мемлекеттердщ Достаетыгы (ТМД) болып табылады. ТМД 1991 жылы 8 желтоксанда Минск I&niciMi непзшде 6ipiioceH Ресей Федерациясы, Беларусь жэне Украи­на, кейшрек оларга косылган 8 республиканыц (Армения, Эз1рбайжан, Казакстан, Кыргызстан, Молдова, Тэжшстан, Туршменстан, Озбекстан) езара кешс1мдер1 нэтижесшде интеграциялык одак ретшде пайда бол­ды. 1993 жылы Грузия да осы уйымга Kipin, 2009 жылы ез ерюмен кайтадан шыкты.

185

ТМД-ныц уйымдык курылымына мемлекет басшыларынын Кецеа, укшет басшыларыньщ Keneci, ТМД Парламентаралык ассамблеясы, Достастыктын Аткарушы хатшылыгы, Сырткы icTep министрлитнщ Keneci, ТМД мемлекеттер! корганыс министрлертн; Keneci, салалык ынтымактастык органдары енедй

1993 жылы кабылданган Экономикалык одакты куру тура­лы Келю1мшартка сэйкес, ТМД-ныц басты экономикалык максаты тауарлардыц, каржы мен жумыс кунинщ ортак нарыгын калыптастыру болып табылады. Бул максатка кол жетюзу yniiH б1ртшдеп epKiH са­уда аймагын, кедендпс, телемдпс, ал болашакта валюталык одакты калыптастыру жоспарланган. Дегенмен ic жуз1нде бул максаттарга же- туге улкен кедергшер тап келдк Елдер саяси тургыдан да, экономикалык жагынан да жаца нарыктьщ непзде интеграциялануга дайын емес бо­лып шыкты. ТМД шецбервдеп интеграциялануга Kepi эсер ететш фак­торлар 28— суретте берщщ.

бзара эскери-саяси

кактыгыстардьщ орын алуы

28- сурет. ТМД аумагындагы интеграция! a Kepi эсер ететш факторлар

ТМД аумагында баскаруга негурлым колайлы, накты эс-кимылдар жасауга мумкщдцс 6epeTiH интеграциялык топтар курылган. Олардын ei бастысы - Еуразиялык экономикалык кауымдастык (ЕурАзЭК). ЕурАзЭК-ты куру женшдеп КешсЬппарт^а мемлекеттер 2000 жылдьщ

186

10 казанында Астана каласында кол койган болатын. Оныц курамына Ресей Федерациясы, Казахстан, Беларусь (1995 жыл), Кыргызстан (1996 жыл), Тэжшстан (1999 жыл) енген. Сонымен катар, бакылаушылар ретшде оныц жумысына Украина, Молдова (2002 жыл) жэне Арме­ния (2003 жыл) катынасады. ЕурАзЭК курамына 2006 жылы енген бзбекстан 2008 жылы бул уйымныц жумысына катысуын токтатты.

ЕурАзЭК - Eipryrac экономикалык кещстщ пен Кедендйс одакты калыптастыруга, муше-елдер экономикалык жэне гуманитарлык са- лаларда интеграциялануын камтамасыз етуге багытталган аймактык ннтеграциялык уйым. 2003 жылы ЕурАзЭК Б ¥ ¥ Бас ассамблеясындагы бакылаупш мэртебесш алды.

Казакстан Республикасы ЕурАзЭК уйымын калыптастыруга белсещц турде улес косуда. Бул уйымныц непзп мацсаты жалпы турде 6ipryrac экономикалык кещстш куру аркылы муше-елдердщ экономикалык элеуетгерш барынша ттмд! пай дал ану аркылы шгершеп дамуын, элемдйс экономикага ирйуш, халыктыц ©Mip суру децгейш кетерущ камтамасыз ету деуге болады. Кауымдастыктын мтдеттерте мыналар жатады:

- еркш сауца режим1 мен ортак кедендш тарифи калыптастыру;- каржыныц еркш козгалыска тусуше жагдай жасау;- ортак каржы нарыгын калыптастыру;- ЕурАзЭК щецбёршде ортак валютага кешу принциптер1 мен

шарттарын кешсу;- тауар саудасы мен кызмет керсетудщ жалпы ережелерш

айкындау;- кедендйс реттеудщ ортак жуйесш жасау;- мемлекетаралык багдарламаларды жасап, жузеге асыру;- ендаргстж жэне кжерлйс эрекеттер ушш тец жагдайлар жасау;- келпс кызметшщ ортак нарыгы мен б1ртутас келш жуйесш

калыптастьфу;- ортак энергетикалык нарык калыптастыру;- Кзуымдастык елдершщ нарьиъша шетелдш инвестициялардын

тартылуына тец жагдай жасау;- ЕурАзЭК мемлекеттер! азаматтарыньщ Кауымдастык аумагында

еркш козгалуын камтамасыз ету;- ортак ецбек нарыгын, ортак бшм беру кещстйш калыптастыру,

денсаулык сактау, ецбек Keini-коны мэселелерш 6ipirin шешу максатьщда длеуметтйс саясатты келюу;

- ЕурАзЭК мемлекеттершщ кукыктьщ жуйелерш КаУьшдастык шецбершде ортак кукыкгык кещст!к калыптастыру максатынца улттык зацдардыц езара жакындасуы жэне уйлесуш камтамасыз ету.

Интеграцияны терецдету максатьшда2007-2010жылдар арал ыгынца Ресей Федерациясы, Казакстан жэне Беларусь Кедендт одац курды.

Ресей Федерациясы, К&закстан жэне Беларусь 2007жылы 6 казан да Кедендш одак комиссиясын куру туралы Келплмге кол койды. Кедендж одакты калыптастыру уш мемлекеттщ аумагында кеден салыгытары мен экономикалык шектеулер колданылмайтын б1ртутас

187

кедендж аумак жасауды кездейдь Кедендж одак Шецбершде б1рыцгай кедёндпс тариф жэне yiiiiHiiii елдермен тауар саудасын реттеудщ ортак шаралары жузеге асырылады. 2009 жылы Кедендж одак комиссиясы келк1мдж-кукыктык базасын калыптастыратын мацызды кукыктык кужаттарды (Кедендж кодекс, Б1рыцгай кедендж тариф, Кедендж одак Сотыныц Статуты) кабылдады.

Ka3ipri кезецде аймактык ка^исйдш пен турактылыкты камтамасыз ету езекп мэселелердщ 6ipi болып табылады. Осыган сэйкес, курамына Казакстан, Армения, Беларусь, Кыргызстан, Ресей, Тэжжстан мен взбекстан юретш У ж ы м ды к к а у т с п д ж туралы ш арт уйы м ы (¥КИ 1¥) аймактагы турактылык пен кауш аздйгп камтамасыз ету максатында курылган.

¥1Щ 1¥-ныц Heri3ri максаттары улттык Kayinci3fliicri камтамасыз ету, муше мемлекеттердщ егемецщп мен аумактык тутастыгын коргау, улттьщ карулы куштерд1 эскери жэне уйымдастыру жагынан кушейту, эуе шабуылга карсы корганыстыц б!рлескен жYЙeciн сактау, ТМД-га юрмейтш мемлекеттермен шекараны 6ipnecin коргау саласындагы езара ic-кимыл мен ынтымактастыкты уйлеспру болып табылады. ¥йымныц жогаргы органы - ¥жымдык кауш аздж кецеи (¥КК). Кецес курамына муше мемлекеттердщ басшылары юредо. ¥йымныц туракты эрекет ететш жумыс органы ¥КДГ¥ Щржкей штабы болып табылады. Ол 2004 жылдан бастап жумыс ютейдь

¥КД11¥ кызметшщ мацызды багытгарыныц 6ipi - халыкаралык лацкестжке, экстремизмге жэне оларга тэн кылмыстарга: кару-жарак пен ecipTKi контрабандасына, уйымдаскан кылмыска, зацсыз кепп-кон эрекеттерше карсы курес саласындагы ынтымактастык. Екшпп 6ip багыт — ядролык таратпау халыкаралык режимш кушейту жумысы.Yшшпй багыт ¥К Ш ¥-ны ц бшмгершшж элеуетш калыптастыру болып табылады. Ka3ipri кезде ¥КДГ¥ кызметшщ таимдшш артып, Ka3ipri замангы геосаяси жэне эскери-саяси жагдайга бешмделген, бектлген келкямдерд! icKe асыру багыттары айкындалган.

Ш анхай ы нтымактастык уйымы посткецестж KeHicTiicriH ба­сым белш мен оган кершшес алып мемлекет Кытаймен арадагы геосаяси жэне геоэкономикалык тургыдагы келксездер непз^нде халыкаралык ынтымактастыкка багытталган уйым ретщце калыптасты. 2001 жылы Казакстан, Кыргызстан, Кытай, Ресей мен Тэжжстан басшылары шекаралас аудандарда эскери саладагы сен1м шараларын ныгайту туралы жэне эскери куштерд1 езара кыскарту ту­ралы кел1с1мдер непзшде Шанхай ынтымактастык, уйымы (Ш Ы ¥) курды. 2002 жылгы 7 шшдеде Ш Ы ¥ Хартиясы кабылданды. Мунда уйымнын непзп максаты езара сенщ, достьж пен тату кершийкп ныгайту; саяси, сауда-экономикалык, гылыми-техникалык, мэдени, бипм беру, энергетикалык, келж, экологиялык жэне баска салалардагы ынтымактастыкты колдау екещцп жазылган. Ka3ipri кезде Ш Ы¥- 188

на Казакстан, Кытай, Кыргызстан, Ресей, Тэяакстан мен взбекстан муше болып табылады.

ШЫ¥-ныц жогары органы муше мемлекеттердщ басшыларыныц кецезд болып табылады. Кецес басымдылыктарды белплеп, Уйым кызметшщ непзп багыттарын аныктап, уйым шецбершдеп эрекеттерд1 уйлеспредь Кезекп мемлекет басшыларыныц Keneci ететш елдщ улттык yimecTipyniici Кецесте терагалык етедь Ш Ы¥ шецбер1нде Каушаздж кецеа хатшыларыныц, бас прокурорлардыц, жогаргы соттардыц кездесулер1 туракты турде етю зтедь 2010 жылдыц маусы- мынан бастап 2011 жылдыц маусымына дешн ШЫ¥-га Казакстан Ре­спубликасы терагалык erri.

Тацырып бойынша жешекш* угымдар

Экономикалык интеграция; интеграцияланудын алгышарттары; экономикалык интеграцияланудын формалары; еркш экономикалык аймактар жэне олардыц турлер1; оффшорлык зоналар; EpKiH сауда зонасы; Кедендж одак; Ортак нарык; Экономикалык жэне валюталык одак; Саяси одактар; галамдык интеграциялану кезецдерц ултаралык б1рлест1ктер; халыкаралык каржы-экономикалык уйымдары; аймактык жэне галамдык интеграция; посткецеетйс кещсттктеп интеграция.

Мэтшде кездесетт географиялык, атаулар miimi

Кипр, Лихтенштейн, Мальта, Монако, Бермуд Аралдары, Панама, Казакстан Республикасы, Исландия, Норвегия, Швейцария, Лихтенштейн, АЩИ, Канада, Мексика, Онтустж-Шыгыс Азия, Ресей, Беларусь, Аргентина, Бразилия, Парагвай, Уругвай, Батые Еуропа, Жапония, Кытай, Yндютан, Латын Америкасы, Бангкок, Индонезия, Малайзия, Сингапур, Таиланд, Филиппин, Бруней-Даруссалам, Вьетнам, Лаос, Мьянма, Камбоджа, Папуа-Жана Гвинея, Джакарта, Вашингтон, Венесуэла, Багдат, Иран, Ирак, Кувейт, Сауд Арабиясы, Катар, Ливия, Б1ршкен Араб OMipniicrepi, Алжир, Нигерия, Эквадор, Габон, Ангола, Вена, Минск, Украина, Армения, Эз1рбайжан, Кыргызстан, Молдова, Тэжшстан, Тур1кменстан, Озбекстан, Грузия, Астана, Шанхай.

Тацырып бойынша бацылау сурацтары

1. Жеке ел ушш микродецгейдеп экономикалык интеграция тшмд1 бола ма?

2. Елдердщ интеграциялануыныц кандай алгышарттары бар?3. Интеграциялану нэтижесшде жеке елдерде кандай езгерютер болады?4. EpKiH экономикалык аймактардыц улттык экономикаларга кандай ыкпалы

бар?5. EpiciH экономикалык аймактардыц кандай турлер1 болады жэне олардыц

орналасуына кандай факторлар эсер етедо?6. Экономикалык интеграцияланудын кандай формалары бар?

189

7. Ортак нарык пен Кедещцк одактын кандай айырмашылыктары болады?8. Fаламдык интеграцияланудын кандай кезецдерш белш карастырады?9. Постиндустриялык кезецдеп галамдык интеграциянын кандай басты

белгтлер1 бар?10. ¥лтаралык б1рлеспктердщ баска ipi компаниялардан айырмашылыктары

бар ма?11. ¥АБ кызметшщ басымдылыктары мен Kepi ыкпалын салыстыру непзшде

кандай niKip айтуга болады?12. Халыкаралыккаржы-экономикалыкуйымдарыныцулттыкэкономикаларга

кандай ыкпалы бар?13. Аймактык интеграциянын тшмдшгп мен артыкшылыктары кандай?14. Еуропапык Одакты неге аймактык интиграцияныц озык улпа репице

карастырады?15. ТМД шецбердаде интеграциялануга Kepi эсер ететш факторлардын

кайсыларыныц ыкпалын жакын арада жоюга болады?16. Еуразиялык экономикалык кауымдастыктын даму болашагы кандай?17. Посткенест4к кещетщгеп аймактык интеграциялык ^йымдарга eHyi

Казакстан Республикасына кандай басымдылыктар беред1?

Тацырып бойынша эдебиеттер мен дерекквздер mhLui

1. Алисов Н.В., Хорев Б.С. Экономическая и социальная география мира (общий обзор): учебник. - М.: Гардарики, 2003. - 704 с.

2. Богомолов О.Т. Мировая экономика в век глобализации: Учебник - М.: ЗАО «Издательство «Экономика», 2007. — 359 с.

3. Гладкий Ю.Н., Сухорукое В.Д. Общая экономическая и социальная гео­графия зарубежных стран: учебник для студ. высш. пед.учеб. заведений.- М.: Издательский центр «Академия», 2006. - 448 с.

4. Мировая экономика: Учебное пособие для вузов / Под ред. И.П. Николае­вой. 13-е изд. - М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2006. - 510 с.

5. Мироненко Н.С. Введение в географию мирового хозяйства: Междуна­родное разделение труда. Учебное пособие для студентов вузов. — М.: Аспект Пресс, 2006. - 239 с

6. Киселев С.Г. Региональная интеграция как защитный механизм от вызо­вов глобализации // http://www.kapital-rus.ru/

7. Кочетов Э.Г. Геоэкономика. Освоение мирового экономического про­странства: учебник для вузов. - М.: Норма, 2006. - 528 с.

8. Пирожник И.И. Геополитика в современном мире: учеб. пособие. - Минск: ТетраСистемс, 2008. - 272 с.

9. http://portal.mfa.kz/-Ka3aKCTaH Республикасы Сырткьпстерминистрлн'шщ ресми сайты

10. http://www.evrazes.com/ - Еуразиялык экономикалык кауымдастыктын ресми сайты

11. http://www.europa.eu.int - Еуропалык Одактын ресми сайты12. http://www.sectsco.org - Шанхай ынтымактастык уйымынын ресми сайты13. http://www.cis.minsk.by/ - ТМД Аткару комитетшщ ресми сайты14. http://www.forbes.ru/ - Форбс журналы сайтынын орыс тшдо версиясы

190

13-такырып. ЖАЬАНДАНУ - КД31РГ1ДУНИЕЖУЗШК ЭКОНОМИКАДАГЫ ЖЕТЕКШ1

'ТЕНДЕНЦИЯ

13.1 ЖаЬандану жагдайындагы дуниежузинк шаруашылык

ЖаЬандану угымы, алгышарттары мен себеп-салдарлары.XX гасырдыц соцгы онжылдыктары жалпы адамзат тагдырын аныктайтын элемдпс экономика дамуындагы жаца турпаттагы езгер1стерд1 алып келд1, бул езгер1стер катарына ец алдымен жанандану процёесхерш жаткызуга болады. Олар эртурл1 салалар- да, эртурл1 децгейде жэне сан алуан турде KepiHic бере бастады. Жанандану деп акпараттык технологиялардыц дамуына непзделш дами бастаган, дуниежузйпк шаруашылыктыц ынтымактасуыньщ

^сапалык тургыдан жаца кезещн атайды. Даз1рп дуниенщ, басым б ел т н камтыган процесс ретшде жаЬандануга бага беру ушш оныц децгеш мен кещстш ж1ктелуш бейнелейтш сандык керсетсаштер кажет болады.

ЖаЬандануцы сапалык тургыдан сипаттайтын белплер ретшде темендеплерщ атауга болады.

- Дуние жузшщ барлык аймактары арасында экономикальщ кашыктыктар кыскарды, бул оларды ортак галамдык келнс, телекомму­никация, каржы жэне OHflipic кещстагше 6ipiicripyre мумкшдек бердь Мунын 6ip KepiHici репице «элекгрондык акшаныц» кас-кагым сэтте дуниенщ 6ip бурышынан eKimnicme Интернет аркылы банк шоттары- на тусуш атауга болады.

- Ултаралык б1рлеспктер (¥АБ) мен ултаралык банктер туршдеп галамдык компаниялардыц элемдш экономикадагы мацызыныц кушешп, экономикалык процестерд1 баскаруга Keiuyi.

- Акпараттык технологияльщ непзге суйенген дуниежузшпс шаруашылыктьщ уйымдасуыныц жаца улпсшц кал ыптасуы.

- Аймактык интеграциялык б1рлестнстердщ дамуы жэне олардыц улттык эконом икал арды 6ipiicripyi.

- Элемдш нарыктын б1ртутастыгын камтамасыз ететш либералды нарыктык экономика улпсшщ жаппай таралуы.

Ресейлш галымдар жаЬандануга ce6ennii болтан факторларды топтастырьт, жуйелеу непзшде бгркатар салалардагы жаИандану кершктерш сипаттап берд1 (29- сурет).

191

ЭкономикалыкжаЬандану и

Г еосаяси жаИандану

1Демофафиялык- к |

экологиялык■ __ЖаЬандану

фа^орлч, |

Элеуметтш-мэдени к| Техника саласындагы||жаЬандану жаЬандану

29- сурет. ЖаЬанданудын KephiicTepi

1. Геосаяси жанандану. Геосаяси кубылыстар мен процестердщ дамуы XX гасырдыц eKiHuii жартысында ете каркынды журдь 60- жылдарда отарлык жуйенщ Kyflpeyi, 90-жылдарда федерациялардыц ыдырай бастауы саяси картаны улкен езгерютерге туардо. Bip-6ipiHe карсы турган eKi геосаяси блок басым болтан ею полюсгп элемнщ орнын жана геосаяси жагдай алмастырды: халыкаралык лацкестжке карсы багытталган Kypeci аркылы элемдйс монополияга умтылган АКД1-тьщ стратегиялык мудделершщ шекаралары кени тусп. Бул ез кезегшде мусылман элемшщ карсылыгын тудырды. Сонымен, Ka3ipri дуниедеп геосаяси жагдайды кепполюста курдел1 элемнщ тураксыз арасалмагы ретшде тусщдаруге болады. Осы жагдайда дуние жузщдеп кез келген Kyurri мемлекеттщ немесе геосаяси орталыктын баска саяси купггёрд1 ескермей, ез бепнше стратегиялык максаттарын орындауы- на жол бершмейдь Муньщ ез1 геосаяси жаЬандану туралы айтуымызга непз болады.

2. Экономикальщ жанандану улттык экономикалардын взара байланыстарыньщ ныгаюы непзшде дуниежузшш экономиканыц галамдык сипат алуымен байланысты болады. Галамдык экономи­ка вз1р р с зандылыктарга сай кызмет ететан, даму багыттары мен тетжтер! бар курдел1 кубылыс болып табылады. BCjaaipn кезде галамдык экономиканыц калыптасуыныц бастапкы кезещ журш жатыр. Бул кубылыстыц оц жэне Tepic жактары бар. Kepi кубылыстар эаресе 2008 жылы басталган элемдхк экономикалык дагдарыс жагдайында айкын KepiHe бастады.

3. Демографиялыц-экологиялъщ факторлар. Булар адамзат болашагына ыкпал ететш басты жэне взара байланыскан факторлар болып табылады. Жер шары халкыныц саны вте каркынды ecin келедк егер XIX г эрбгр 50 жыл сайын элем халкы 1,3 есе артып отырса, XX г eK im ui жартысында бул керсетюш 2,4 есе болды. Ka3ipri кезде кептеген

192

елдерде есу каркыны баяулаганымен, XXI г 6ipmuii жартысында халык саны 1,6 есе аргады деп болжануда. Халык саны арткан сайын, тутыну келеш де есе туседц бул acipece дамыган елдерге тэн. Осындай жагдайда еццелетш жер келем1, тущы су мелшер1, минералдык жэне орман ресурстары жыл еткен сайын кем in келедь Халык саныныц ecyi коршаган ортага зиянды эсердщ аукымын да кецейтед1. Жер шарыньщ «eicneci» кызметш аткаратын ормандарды кесу, шамадан тыс ластану эсершен болатын «жылыжай эффектна», озон кабатыньщ жукаруы, Дуниежузшш мухиттыц ластануы, тущы су кездершщ ластануы жэне т.б. проблемалар туындауда. Бул ез кезегшде гапамдъщ экологиялык; проблвмаларга алып келш, адамзат болашагына Kayin тецщреда. Адам- зат болашагына катер твщцрш турган галамдык экологиялык апаттьщ алдын алу уннн табигат ресурстарын тшмд1 пайдалану, калдыксыз технологияларга кешу, Жер шары халкыныц шамадан тыс есуше шек- теу коюды кажет ететш экологиялык императив кажет.

4. Техника саласындагы жаьандану. Индустриялык даму кезещнде когамдык ем1рдщ барлык салаларын камтыган техникалык жуйелер мен технологиялык процесстер каркынды ecin, галамдык децгейде тарана бастады. Дэл осы кезецце дуниежузшш технологиялык жэне акпараттык кещстнс калыптасты, ол келш жэне телекоммуникацияльщ жешлердо камтыды. Дегенмен, даму децгеш эртурл1 елдер арасындагы технологиялык алшактык та негурлым улкен бола бастады. Технологиялык жацалыктарды ез колдарына шогырл ан д ырган жетекш i елдер ездерше Караганда темен дамыган елдерден миллиардтаган дол- ларды «технологиялык eciM» тур1нде жинап алатын болды.

Белгии 6ip саладагы озшщ монополиялык жагдайын пайдала- нып. кейб1р жетекнп елдер элем бойынша тарап кеткен ¥АБ аркылы технологиялык жэне акпараттык «отарлауды» жузеге асыруда. Технологиялык, акпараттык интеграция тетштер1 улттык шекаралар шецбершен шыгып, жекелеген ерекениеттердщ (солтустшамерикальщ, батысеуропалык, жапондык) мудделерш коргайтын ултаралык б1рлестнсгердоц колында жумылдырылды. Акпараттык жаЬандану геоэкономикалык кещстшп тубегешн кайта куру аркылы география гылымдарыныц алдында кещстйсп бейнелеудщ жаца Yлгiлepiн жасау; торлы курылымдарды, геоэкономикалык удайы ендаргс тазбектерш зерттеу тэр1зд1 жаца мшдеттер коюда.

5. Элеуметтт-мэдени жаьандану. ЖаЬанданудыц айрыкша кершгсшщ 6ipi гылым, бипм беру, мэдениет, идеология жэне т.б. элеуметтш саладагы ынтымактасу процестер1 болып табылады. Fылымньщ карыштап дамуы, акпараттану заманында гылыми идея- лар мен гылыми нэтижелердщ дуние жуз1 бойынша жылдам та- ралып, алмауы, галымдардьщ б1рнеше елде зерттеу жумыстарын журпзу^ эpтYpлi елдердеп бiлiм беру улгшершщ езара сэйкестецщру багытында б1регейпену1 (мысалы, Болон npoueci), тшмдши ете жогары

193

акпараттьщ бш м беру технологияларына кешу, бшм алушылармен алмасу, халыкаралык децгейде мэдени кундылыктардьщ пайда болуы осы элеумеггш -мэдени жаЬанданудьщ KepiHicTepi катарына жатады.

Сонымен катар, акпараттык технологиялар мен Интернеттщ когам eMipiHe кевднен eHyi жаппай сипат алган галамдык щ щ м эден и етгщ де орын алуына себеш ш болуда. Б^азгри дуниеде агылшын тыйнщ басымдылыгы, батыс ел^ерщ щ мэдениет, кино eHepi туындыларыныц жаппай таралуы кептеген елдерге батыстык eMip салтыныц кецщен енуш е алып кецда.

Сонымен, галамдык интеграцияга алып келетш жаЬандану nponeci постиндустриялык когамнын кальштасу факторларыныц 6 ipi болып табылады. ЖаЬандануды дуниежузшк шаруашылыктьщ сапалык тургыдан жана жайткуш ретщ це багалауга болады. Ka3ipri замангы элемдйс экономиканыц мынадай ерекшел1ктер1 жаЬандануды дэлелдейд1.

EipimuideH, жаЬандану элемдш нарык зандарыныц устем дш етуше алып кедщ. Бага калыптастырушы ретшдеп элeмдiк нарык елдщ бэсекеге кабшеттшгше, оныц фирмалары мен тауарларыньщ элемдш экономикалык жуйедеп орнына бага береда. Бэсекеге кабшеттшк улттык экономикалардыц дамуын аныктайтын басты керсепашке ай- налды.

Ектшгден, дамудыц ушпшн кезещ не (сауда-каржылык жэне индустриялык) еткен халыкаралык географиялык енбек белпйс! мемлекеттердщ шекараларынын экономикалык трднспарентпгдне алып келедг. Бул ултгык шаруашылыктардыц ултаралык б^рлеетактерда реттеу мумю ндш терш азайтады.

YuiiHiuideH, жаЬандану жагдайында халыкаралык удайы ендгрю циклдары мен х1збектер1 жылдам каркынмен дамиды. Мунда ец басты- сы бгртугас удайы ендгргс процесш 6 ipiicripy болып табылады.

TepmimuideH, дун и еж узш к шаруашылыктыц кещ ейктш курылымы галамдык езгерютерге ушырайды. ЖаЬандану жагдайында экономикалык устемдш ул п сш щ езх e3repicKe тусп. Бейнел1 турде айтсак, ку н т орталыктар езше аумагы кен-байтак ш ет и аудандарды тартуда. Бул беталыс тек жекелеген аймактарда гана емес, галамдык децгейде журш жатыр.

Жалпы алганда, элемдш экономикага экелетш он езгер1стер1мен катар, жаЬанданудын Kepi салдарлары да бар:

1) жаЬандану улттык жэне элемдш экономикалык дамудыц эркелкинп мен тураксыздыгын одан 9pi кушейте туседо;

2) жаЬандану мемлекеттщ макроэкономикалык реттеуип родш щ ектейд1 жэне мемлекеттщ inny жэне сырткы экономикалык байланыстарга ьщпал ету куралдарын езгертед1;

3) жаЬандану enaipic пен тутыну салаларында Kepi сырткы эсерлердщ жаппай таралуы на жагдай жасайды.194

Сонымен, магынасы жагынан ете аукымды жаЬандану угымы географията Ka3ipri дуниенщ болмысындагы nieiniMi кдын мэселелерш туануге нег1з болады.

«Ашык экономика» угымы. Постиндустриялык когамга тэн ерекшелйстщ 6ipi — экономиканыц интеграциялануы. Индустрияла- ну кезещнде непз! каланган бул даму тенденциясы XXI г басында экономикалык орлеуцщ басым белпсше айналды. YmiHuii гылыми- техникалык революция елдердщ халыкаралык ецбек белшюше камтылуын жылдамдатты, бул интеграция непзшде дамитын «ашыц экономика» (агылшынша open economy) деп аталатын феноменге жол анггы.

«Ашык; экономика» угымы эдетте автаркиялык (туйык) экономи­ка угымына карама-кайшы колданылады. Бул угымныц 03i Ka3ipri дуниенщ интеграциялануы мен жаЬандануы барысында езшщ бастапкы магынасын кецейтп. Мысалы, Екшпп дуниежузйпк согыстан кешнп алгашкы онжылдыктарда экономиканьщ «ашык» сипатта екендйгш экспорттык квота децгеш белгш 6ip керсепашке жеткендт (эдетте 10%-дан астам) аныктайтын. Ал соцгы онжылдыктарда халыкаралык ецбек белшюшщ (ХЕБ) poni курт ecri. Осымен байланысты елдердщ экспорттык квоталары арта туст1, ягни экономикасы ашык сипаттагы елдер саны кебейдг.

Елдщ халыкаралык ецбек белппсще катынасу дэрежеа жогары болтан сайын, оньщ экономикасы ашьщ сипат алады. Ал катынасу дэрежеа нетурлым томен елдерге салыстырмалы турде жабьщ эко­номика тэн болады. Ашык экономика ушш елдщ жиынтык ешмшдеп экспорттыц yneci 2/. шамасында болуы тэн, ал салыстырмалы турде жабык экономикада бул керсеткпп

XXI г алгашкы онжьшдыгында сырткы сауда айырбастарыньщ 40%-дан астамы жаца индустриялык елдерге тиесш бодцы. K£3ipri кезде ХЕБ бойынша теориялык ецбектерде мынадай заццылык атап керсетшедк негурлым ел шагын болса (аумагы, халк;ынъщ саны бой­ынша), согурлым экономикасы ашьщ сипатта болады. Мысалы, Нидерландтыц тауарлык экспортыныц ЖЮ-деп улес1 45-48%-ды курайды, ал Ирландияда бул керсетюш 70%-га жетедь

Ел экономикасыныц ашык сипатта болуына оныц салалык курылымыныц диверсификациясы (латынша diversificatio - езгерю, алуан турлшж) да ыкпал етедь Экономикасынца базалык салалар (кара жэне тусп металлургия, отын-энергетика кешеш) басым елцер- ге Караганда, машина жасау, химия енеркэабшщ салалык курылымы курдел! болатын елдердщ халыкаралык ецбек белшюше катысу децгеш жогары болады.

Ашык экономика угымы тек сырткы сауцага тана байланысты емес. Жалпы алганда, галымдар улттык экономикаларды дуниежузйпк шаруашылыкпен байланыстыратын уш басты куретамырцы ажыратады:

195

1. сырткы сауда;2. каржы козгалыстары;3. улттык валюталармен езара алмасу.Экономиканыц каржылык багытта «ашыктыгы» ец алдымен каржы

импорты немесе экспортыныц Ж10-ге катысы аркылы аныкталады. Ресешйк галымдар В.Соколов пен Ю. Шишков улттык экономикалардыц ашык сипатын керсететш кешендг кврсеткш усынады, ол арнайы фор- муламен аныкталады:

— (а + Ь + с )х 10022______ }А

мундагы а - тауарлардьщ сырткы айналымы;Ь - кызмет керсетудщ сырткы айналымы; с - узак мерз1мдж телемдердщ (каржылык) айналымы;А - жиынтык innci ешм келем1

Ел экономикасынын галамдык экономикалык кешенге сала- лар бойынша камтылуыньщ непзп сатылары салыстырмалы турде карапайымнан курдел1ге карай багыт алады (30-сурет).

30-сурет. Улттык экономиканыц интеграциялану сатылары

Ел экономикасы халыкаралык интеграцияланудын осы сатыларын откенде, дуниежузшк шаруашылыкпен Kipiryi, халыкаралык сауда катынастарына тартылуы, элемдк несие-каржы жуйесше eHyi жузеге асады. Бул жолды Жапония, жана индустриялык елдер откен, содгы жылдары дэл осы багытта Кытай дамып келедь

Дуние жузшдеп елдер экономикасынын еркмдт елде бизнес ашу мен дамыту уш1н экономикалык жагдайпар, бизнеске салынатын196

салыктар жуктемесп, сырткы сауда журпзу улйн ел экономикасынын ашыктыгы, колайлы инвестициялык жагдай, валюталык еркшдйс, паракорлык децгеш, меншпс кукыгыныц коргалуы тэр1зд1 мацызды керееткшггер ескерйгедо. Америкалык Heritage Foundation зерттеу ин­ституты мен Wall Street Journal ra3eri курастырган 2011 жылдагы дуние жуз1 елдершщ экономикалык еркщщгшщ рейтинпсше 178 мемлекет енпзшген (П К,осымша).

Осы рейтингтеп eлдepдi упай сандары бойынша 5 топка белуге бо­лады:

- экономикалык еркш елдер (80-100 упай);- непзшен экономикалык еркщщк тэн елдер (70-79,9);- экономикалык еркшдгп орташа елдер (60-69,9);- непзшен экономикалык жагынан еркш емес елдер (50-59,9);- экономикалык еркщщп басылтан елдер (0-49,9).Казакстан Республикасы бул т1з1мде 62,1 упаймен 78-орынды ие-

ленген.

13.2 ЖаЬандану жэне улттык экономикалар

Ресейшк экономистердщ аныктауы бойынша, улттьщ экономика дегегтпз белгш 6ip мемлекетпк (улттык) шекаралар аумагында тари- хи калыптаскан когамдык ендаркятц жуйеа болып табылады. ¥лттык экономика элеум етк жэне экономикалык дамудын, ауданаралык енбек белйтга мен интеграция нэтижесшде калыптасады. Улттык экономиканын курьшымы ел аумагындагы когамдык ещйрклгщ, айырбастыц жэне тутынудыц барлык буындарын камтиды.

Аумактардыц мамандануы мен олардыц маманданган ешмдер1мен жэне кызмет турлер1мен езара алмасуын географияльщ ецбек бвлЫЫ деп атайды. Оныц ец жогаргы формасы халыцаралъщ ецбек бвлтШ болып табылады. Жалпы алганда, дуниежузшк шаруашылыкты курайтын улттык экономикалардыц езара байланыскан жуйесшщ непзшде халыкаралык ецбек белмпсл, экономикалык жэне саяси карым-катынастар жатыр.

Улттык экономиканыц халыкаралык ецбек белшнл мен дуниежузшк шаруашылыкка KipiryiHe физикалык-географиялык жэне экономикалык факторлар себеппп болады. Физикальщ-географияльщ (табиги) алгышарттар катарына елдеп табигат жагдайлары мен ресурстар жатады, ейткеш кеп жагдайда олардыц непзшде ел экономикасынын мамандану сипаты аныкталады. Мысалы, экспорттык дакылдарга маманданган Латын Америкасы мен Африканыц б1ркатар елдершде агроклиматтык ресурстар улттык экономиканын маманда- нуына триселей ыкпал еткен. Экономикалык; факторларга ец алдымен елдщ техникалык-экономнкалык даму децгеш, улттык шаруашылык

197

пен оныц курылымына енетШ салалардыц орналасуы мен дамуыньщ экономикалык тшмдшш жатады.

©лемдак тэж1рибеде елдердщ сырткы экономикалык саясатыныц непзп eKi ynrici бар: импорт алмастырушы жэне экспортка багдарланган.

Импорт алмастырушы экономикалык саясатты узак жылдар бойы ресурстык мумкшд1ктер1 зор, алып елдер (Yцщстан, Бразилия, КСРО, Кытай) устанды. Сол жылдары ipi дамушы елдердщ перифериялык эко- номикалары упйн осы улпнщ ец тшмд1 екендптн нёпздеуге тырыскан экономистер де болды. Импорт алмастырушы саясат ел экономикасы дамуыньщ белгии 6ip кезещнде жертащйт ецбек ресурстарын камту, валюта корын сактау жэне т.б тургысында тишда болуы да мумкш. Дегенмен узак мерзшд! даму болашагында бул саясат шаруашылык курылымыныц шектеул1 дамуына алып кёяеда, гылыми-техникалык прогресс тежеледй жекелеген салалардыц карышты дамуына innti каржыныц жетюпеу1 бегет болады жэне т.б.

Экспортно багдарланган экономикалык саясаттыц нагыз улпс1 ретшде XIX г соцындагы АКД1 экономикасын алуга болады. Бул кезецце АКШ экспортка багдар алу аркылы толемдер балансыныц Kepi сальдосын жоюга тырысты жэне элемдж нарыкта ёзщщ басымдьшыгын орнатуы кажет болды. Еюнпп дуийежузшш согыстан соц осы тенден­ция Батые Еуропа eлдepi мен Жапонияга тэн болды. 70-80-жылдарда Оцтустш-Шыгыс Азияныц жаца индустриялык eлдepi дамудыц жeтeкшi улпс1 рщ$Еще осы багытты устана бастады. Экспортка багдарланган сая­сатты устану елге негурлым дамыган елдерден мол келемдеп шeтeлдiк тiкeлeй инвестицияларды тартуга, гылым мен техника жацалыктары мен технологияларды eHri3yre колайлы жагдай тугызады.

Экспортка багдарланган елдер экономикасыньщ дуниежузтк шаруашылыща цамтылуы - 6ipHeuie децгейлерден туратын узак процесс. Муны Жапония мен 6ipKaTap жаца индустриялык елдердщ экономикасын зертгеу нэтижесшде ресейлж галымдар ажыратып, сипаттаган.

Eipimui децгейде елдщ халыкаралык нарыкта бэсекеге тусе алатын тауарлары болмайды немесе олардыц бэсекеге тусу кабшелт темен бо­лады. BipaK елде шикЁзат пен бастапкы материалдар болады. Шик1зат экспорты мундай ел удан аса кажет. Соган карамастан, экспорттын бул Typi елдщ негурлым дамыган елдермен езара байланыстарыныц 6ipiHini сатысы ретшде карастырылады, ейткеш будан тускен пайда мен тжелей шетел инвестициясы шаруашылыктын ецдеупп салаларын дамытуга непз болады.

Ек 'шш1 децгейде ел экономикасы шиюзат пен ецбекп кеп кажет ететан ешмдерд1 ецщрш, экспортка шыгара бастайды. Осыныц нэтижесшде шишзат экспорты ыгыстырылады. Бул кезенде эдетте экспортка мунай ецДеудщ еншдерь курылыс материалдары, токыма буйымдары, химия198

ендаркпнщ тауарлары, карапайым металл буйымдары, кшм, аяк кшм шыгарылады.

Yiuiuiui децгейде б1ркатар с ал ал ар алдыцгы катарлы техноло- гияларды енпзу есебшен каркынды дамиды. Ел оеыньщ аркасында каржыны кеп кажет ететш етмдерд1 (болат прокаты, усталык-пресс жабдыкгары, кемелер) экспортка шыгара бастайды.

Тврттшг децгейде ел технологияны кажет ететш тауарларды экспортка шыгара бастайды. Мундай ешмдер катарына станоктар, влшеу аспаптары мен приборлары, автомобиль, турбиналар жэне т.б. жатады.

Бестип децгейде ел гылымга непзделш, енд1ршген ешмдердвд кептеген турлерш (электр техникасы, электроника, байланыс куралдары, эуе техникасы, жаца материалдар) шыгарады. Осы тек- тес курдел! тауарларды ецщрш, экспорттаудыц ез1 аса куатты ещцрГс базасыныц непзшде гана мумкш болады.

Ллтыншыде^геыгылыми-зерттеужэнетэж1рибелш-конструкторлык жумыстар саласындагы ынтымактастык болып табылады.

Дегенмен жогарыда келпршш отырган децгейлердщ peTi мен сипа- ты эр елде езщщк ерекшелйсгерге ие болады.

13.3 ЖаЬандану жэне бш м беру саласы

¥лттык бынм беру жуйелершщ ерекшел1ктери XX гасырдыц 80- жылдарына дейт бшм беру мэселелер! эр мемлекеттщ езщщк бшм беру жуйезд шецбершде карастырылып келдь Эр мемлекеттщ бшм беру жуйезд жергшкп ерекшелпегерше карай, когамныц даму дец- гейше байланысты тарихи калыптаскан дэстурлер1мен ерекшеленедг Жалпы алганда, элем елдерщце калыптаскан 6 iniM беру жуйелерш баскарылуы жагынан шартты турде ей улкен топка 6 ipiicripyre бола­ды.

1) Орталыцтандырылган бшм беру жуйеск; оку процеЫ мемлекет- TiK орталык орган аркылы аныкталып, жуйеленед1 (Франция, Жапо- ния, Кытай, Италия жэне т.б.), осы топка Казакстан Республикасы- ньщ да бшм беру жуйеы жатады.

2) Орталыцтанбаган быт беру жуйеа; бул жагдайда мемлекеттщ 6 iniM беру. жуйею жергшкп жэне аудандык децгейдеп эртурл1 когамдык жэне когамдык-мемлекетпк органдар аркылы баскары- лады, оларга катац турде 6 ip орталыктан бакылау жасау журпзшмей- да (АКД1, Германия, Швейцария, Канада, Аустралия жэне т.б.).

XX гасырдыц соцгы онжылдыктарында дуние жузш жайлаган жаЬанданумен 6ipre бшм беру саласына катысты жаца кезкарастар калыптаса бастады. Елдер арасындагы тыгыз байланыстардыц ор- науы, каркынды турде гылыми-техникалык, акпарат алмасу, жумыс кушшщ белсецщ алмасуы жагдайында ааламдьщ бшм беру угымы

199

пайда болды. Бул ец алдымен, бш м мен тэрбие беру барысында тулганы улттык кундыльщтар тургысында гана емес, адамзатка ортак элемдш кундыльщтар тургысында калыптастыру кажеттшктершен ту- ындайды. Сонымен катар, экономистер галамдык бш м беру мынадай Mwdemmepdi шешуге мумшндш беред1 деп есептейдк

- K a3ipri дуниедеп 6 ip -6 ip iH e карсы топтардыц эрецеттер! нэтижесшде туындаган элеуметтш, улттык жэне т.б. окшаулануды бол- дырмау;

- адамзатка кауш тецщрш турган галамдык экологиялык апаттыц алдын алу максатында адам мен табигаттыц карым-катынастарына байланысты ортак тусшш калыптастыру;

- элемдш кундылыктар суйене отырып, езшщ жэне отанынын тагдыры гана емес, букш элемнщ болашагына катысты жауапкершшк ce3iMi бар, еркш ойлайтын саналы тулганы калыптастыру.

Fаламдык бш м беру идеясыныц ез1 элемдш бш м беру жуйесшщ аукымы тургысынан алганда, аса мацызды болып табылады. вйткеш Ka3ipri кезде элемдш бш м беру жуйесшде 1 млрд-тан астам бш м алу- шылар, 60 млн-нан астам мугалшдер, окытушылар камтылган. Бш м беру саласыныц инфракурылымы ж1ктелу1 жагынан экономиканыц кейб!р салаларынан асып туседь

Элемдш бш м беру саласында XX гасырдыц 60-жьшдарында басталган дагдарыс когамдагы аса мацызды кайта куруларга байла­нысты болды. Алдыцгы катарлы елдердщ дэстурл1 {бщщ беру жуйеа экономикада болтан кур дел i езгерютерге (индустриялык дамудан постиндустриялык сатыга ауысы, ецбектщ компьютерлену1, eHaipicriK- техникальщ бшмге талаптардыц e3repyi, эйелдердщ бш м алу мен ецбеккке белсецщ камтыла бастауы) дайын болмай шыкты. Жаца жагдайда орта 6iniw беру жаппай сипат алуы кажет болды, ягни бшм беру жуйесше когамдык тапсырыстыц келем1 мен талаптары улгайды. Осы ретте дуние щузипц кептеген елдершде бш м беру жуйесшщ кайта курулары басталды.

Жалпы алганда, соцгы 20-30 жыл келем1нде элемдш бш м беру кещстюяде журш жаткан кайта курулар б1рнеше багытты камтиды (36-кесте).

36- кесте. Элемдш бЫ м беру саласындагы кайта курулар

Кайта куру багыттары

Мазмуны

1 2 31 Бщм берудщ басым

багытка айналуыМемлекет бипм беру саласына айрыкша назар аудара бастады, бул осы салага белшетш каржы кёлёмнйц артуынан кершёЖ-

200

1 2 32 Бипм берудщ

уздйсаздйтKa3ipri замангы адамнын eMip бойы жаца бшмдер алып, жаца мамандыктарды игеруше мумкщщк жасалады.

3 Бшш сапасын жогарылату

Жалпыга мшдетп базалык бшм беру жэне оган окушыныц тулгасына, мугал1мнщ кэаби шеберлшне суйене отырып, кол жетюзу.

4 Бшш берущ демо- кратияландьфу

Жынысына. элеуметпк жагдайына, улттык, нэсщщк, дши белгшерше карамастан, когамныц барлык Mymenepi ушш бшмнщ кол жетЁмш бо- луы.

5 Бшм 6epyai 1згшендору

Адамдарга, табигатка, адам ецбегшщ туындыла- рына йгипк кезкарасты кальштастыру.

6 Бшм берущ Ёргелещцру

Элемнщ гылыми бейнесш кабылдауга каж ет ipraii дуниетанымдык угымдарды, жас урпактьщ жалпы мэдениетш кальштастыру.

7 Бшм берущ акпараттандыру

Акпараттык технологияларды пайдалану аркылы ойлау мен танымныц езгеркже Tycyi, сонын нэтижесшде бшм беру процесшщ мэш мен сапасьшыц жана сатыга кетертуц бшм берудеп жаЬанданудын гыльши-техникалык непзшщ калануы.

8 Окыту эдостерш жетщщру

Бшм алушылардыц танымдык жэне шыгармашыльщ белсендшктерш дамытуга багытталган эд1стерд1 оку процесше енпзу.

9 Бшш берудщ узактыгын 6ip жуйеге келпру

Ущ сатылы (бастауыш, орта жэне багдарлы) 12- жылдьщ бшм беруге кешу; толык орта мектеггп бтретш жастардыц улесш арттыру.

Fаламдык бшш берудщ жалпы даму тенденциялары ортак болганымен, барлык елдердеп бш м беру жуйелерш 6ip жуйеге кел"пру максаты койылмайды. Халыкаралык тэж1рибеде елдер мен аймактардыц бш м беру жуйелершде жергшкп ерекшелжтердщ сакталып отырганы байкалады. Tinri даму децгейлер1 бгрдей, экономикалык жагынан ете тыгыз байланыскан елдердщ озшде бул айырмашылыктар айтарльщтай болады. Мысалы, Улыбританиядагы бш м беру жуйеа Германиядагыдан баскаша болады.

Бш м беру жуйелершщ айырмашылыктары тек орта мектептер- де гана емес, оныц барлык сатыларында айырмашыльщ жасайды. Бул ез кезепнде елдер арасындагы бшш берушшердщ козгалысына (академияльщ мобильдшк) Kepi эсерш типзед1. Эртурл1 елдердеп бш м беру жуйелерше катысты талдама жасау ушш ЮНЕСКО Бас конференциясы 1997 жылы Бшш берудщ хальщаралъщ стандарттьщ жЫтемест (БХСЖ) бекггкен болатын. Мемлекеттерге осы Жктеме сызбасын басшылыкка ала отырып, улттык бш м беру багдарламала-

201

рын халыкаралык бш м беру децгейлерше сэйкестещцру максаты ] койылган. Жйсгеме кыскартылган жэне Казакстан Республикасындагы бш м беру жYЙeciнe cэйкecтeндipiлгeн кушнде 3 7 - кестеде берш ен.

37- кесте. Б ш м берудщ халы каралы к стандартты к жштемеЫ

Бшм беру сатысы Сипаттамасы Казакстандагы бш м беру сатыларыныц сэйкестш

1 2 3 41 БХСЖ 0:

бастауышка дешнп бш м беру

Будщршшдерд} мектеп жагдайында окьпуга дай- ындау ушш уйымдаскан турде бш м берудщ алгашкы сатысы.

Мектепке дещйп саты

2 БХСЖ 1: бастапкы бш м беру

Окушыларга жазу, оку жэне математикадан базалык бшм беруге арналган саты.

Бастауыш бшм беру

3 БХСЖ 2: СКШШ1 бш м беру (орта) сатысыныц TOMeHri децгеш

Бастапкы бш м беру децгешндеп базалык багдарламаларды жалгастырып, жекелеген пэндер бойынша негурлым маманданган мугал1мдер курамынын бiлiм 6epyi.

Непзп орта 6iuiM беру

4 БХСЖ 3: екшнн бш м беру (орта) сатысыныц жогаргы децгеш

Дамыган елдердщ кеппп- лгпне тэн орта бш м берудщ соцгы сатысы, мунда жекелеген пэндер бойынша терецдетшген бш м бершед^ мугашмдердщ кэслби децгеш жогары.

Орта бшм беру

5 БХСЖ 4: eKiHmi бш м беру (орта) сатысынан кешнп децгей

Халыкаралык салыстыру тургысынан алганда, бшм берудщ бул буыны е и Ш бшм беру (орта) саты­сыныц жогаргы децгеш мен орта бшмнен кешнп саты аралыгнда тур. Эдетте бул багдарламалар БХСЖ 3 багдарламасын аяктаган окушылардыц 6ijiiMiH толыктыруга багытталады.

Толык орта мектеп базасында бастапкы кэздби бш м беру

202

1 2 3 46 БХСЖ 5: упшшп

бшм беру сатысыБХСЖ 5В: БХСЖ 5А багдарламаларына Караганда негурлым колданбалы (техникалык/ кэйби) багдарланган.

Орта кэйби бшм беру

БХСЖ 5А: багдарламалар теориялык сипатка не жэне бшм алушыларды Keneci бшм беру сатысы- на немесе жогары кэшби бшктишсп кажет ететш мамандыктарга дайындай- ды.

Жогары кэсаби бшм беру (ба­калавр, маман даярлау)

7 БХСЖ 6: ушшнй бипм беру сатысыныц eKiHini децгеш (зерттеу багдарламалары)

Багдарламалар жекелеген пэндергц теревдетш окуга жэне ез бепмен зерттеулер журпзуге багыттайды

Жогары бшмнен кешнп 6ipimni децгей: магистра­тура

Багдарламалар гылыми дэреже алуга дайындайды.

Жогары бшмнен кешнп екшнп децгей: PhD доктор­антура

Улттык 6LniM беру жуйелершщ рейтингтерь Жекелеген елдердеп улттык 6iniM беру жуйелершщ даму децгейлерше бага беру1 максатында б1ркатар сандык жэне сапалык керсеткшггер колданылады:

Бтш беру цызметтщ эксперты', бул керсеткш улттык бшм беру жуйесшщ халыкаралык кауымдастыкгагы беделш керсетедц

Элем университеттершц халыцаралъщ рейтингглертдегг орны; бул елдеп жогары оку орындарыныц KepceTKinrrepi аркылы улттык бшм беру жуйесш багалауга мумкщщк беред1;

EiniM сапасын зерттеудщ хальщаралъщ PISA (Programme for International Student Assessment) жуйесг; орта мектеп децгейшде елдеп 6iniM берудщ жагдайына талдау жасау;

Жогары бшшнщ цол жетшдт жэне оны алудыц царжылыц мумктдгктерг; ел азаматтарыныц жогары бш м алу мумкшдтн жан- жакты талдауга мумкшдж беретш керсеткшггер;

К,ашъщтан бтш берудщ ауцымы; белгш 6ip елдеп азаматтардыц 6iniM алу кукыгын камтамасыз ету багытында кашыктан окытуцыц кандай денгейде дамыгандыгына бага беру.

Осы керсеткшггер непзшде алдыцгы катарлы улттык бшм беру жуйелер1 рейтинпсш курастыруга болады (38- кесте).

203

38-кесте. Алдынгы катарлы улттык бйим беру жуйелер! (Демоскоп Weekly flepeicrepi бойынша)

р/с Рейтингтер керсеткши Елдер1 Бшш беру кызмепнщ экспорты АЩП

УлыбританияГерманияФранцияАустралия

2 Элем университеттершщ халыкаралык рейтингшершдеп орны

АКД1Улыбритания

3 Бшм сапасын зерттеудщ халыкаралык PISA жуйеЫ

ФинляндияКорея РеспубликасыЖапония

4 Жогары бшМшц кол жепмдт жэне оны алудын каржылык мумк1нднстер1

НидерландФинляндияУлыбритания

5 Кдшыкган бшш берудщ аукымы КытайУщистанАКД1

Улттык; бшм беру жуйетерщ багалауда бул керсетюштерден баска, ел гщргындарыныц жогары бглтге цамтылу децгеш, бшш индексi жэне жогары ojq> орындарындаш бшш алушылар саны тардщ жал- пылама керсеткшггер де колданылады.

Болондекларациясы. ЖаЬандану улттыкбшм беру жуйелершщ, соныц imiHfle жогары бш м берудщ жакындасуын кажет етш отыр. Осы жагдайда Еуропаныц алдынгы катарлы елдершщ бшм министрлер1 1998 жылы Париждеп Сорбонна ушюерситетшщ 800 жылдыгына байланысты мерекелж шаралар кезщде жогары бшм беру саласындагы ынтымактастык туралы Сорбонна декларациясы- на кол койган болатын. Б1рыцгай еуропалык бш м кещстйгщ куру туралы бул идея 1999 жылдыц 19 маусымында 29 елдщ екшдершщ эигдп Болон декларациясына кол коюымен накты KepiHic тапкан бо­латын. Декларациянын басты максаты - еуропалык жогаргы бш м зонасын калыптастырып, еуропалык жогары бш м беру жуйесш элемдпе децгейде белсещц ету. Болон декларациясыныц жет! басты кагидасы бар:

1. Озара сэйкестещцршген дэрежелерд1 кабылдау, бул дипломнын косымшасын енпзу аркылы еуропалыктардыц жумыска орналасуы

204

мумкщщпн камтамасыз ету жэне еуропалык жогары бш м жуйесшщ халыкаралык бэсекелестатн арттыруга багытталады.

2. Ею кезецнен туратын 6uiiM беру жуйесш енпзу: алгашкысы уш жмпдан астам мерз1мге созылатын бакалавр дайындау, екшпйа ма­гистр жэне доктор дэрежесш алуга багытталады.

3. Бшм алушылардыц аукымды мобильдшгш камтамасыз ету ушш еуропалык сынак б1рл1ктерш (кредиттер жуйесО енпзу. Бул бшм алушыньщ оку пэндерш ез ерюмен тацдауына мумкшдок бередь Муныц непзше багстардыц еуропапыц шкаласы (ECTS) алынган.

4. Бшм алушылардыц мобильдтн камтамасыз ету, ултаралык бшм берудщ стандарттарын кабыл дау.

5. Бшм сапасын камтамасыз ету yniiH езара салыстыруга болатын критерийлер мен эдюнамалар жасауда еуропалык ынтымакгастыкка колдау корсету.

6. Жогары оку орындарында бшм сапасына бакылау жасау жуйесш енпзу жэне сырткы багалауга бшм алушылар мен жумыс берушшерд1 тарту.

7. Жогары бшм беруде оку жоспарларын, ынтымактастыкты, б!рлескен бшш беру багдарламаларьш, гылыми зерттеулер журпзуд1 дамытуга каж ет ортак еуропалык кезкараска колдау керсету.

Еуропа елдершщ б1рыцгай бшм кещсппн куру максаты нда жогары бшм берущ уйлеспруге багытгалган осындай кадамдар жуйесг Ka3ipri кезде Болон процеа деп аталып кеткен. K,a3ipri кезде бул процеске KeniciMre кол койган 47 ел катысуда.

Кдзакстан Республикасыныц Болон декларациясына косылган дыгы тур алы н акты шеппм 2010 жылы Будапешт каласында к а б ы л д а н г а н болатын. Кдзак,стан еуропалык бшм кещспгшщ тец к у к ы л ы M ym eci ретшде танылган Орталык Азиядагы алгашкы ел болып табылады.

13.4 Букшэлемдж мура

Жер шарындагы кайталанбас табигат ескертк1штер1 мен адам- зат колымен жасалган айрыкдиа сэулет енершщ туындыларыныц арнайы тЬбесш жасап, коргауга алу максатында бшм беру, гылым жэне мэдениет мэселелергмен айналысатын ЮНЕСКО уйымы 1972 жылы Букшэлемдж мэдени жэне табиги мураны коргау женгадеп халыкаралык Конвенцияны кабы л да ды. Осыган сэйкес курылган Букшэлемдж мура комитет! айрыкдиа табиги (Natural Heritage), мэдени (Cultural Heritage) жэне табиги-мэдени немесе аралас (Mixed Heritage) муралар катарына жататын объектшердщ Ti3iMiH жасауды бастады, бул т1з1м жыл сайын толыктырылуда.

«Букшэлемдж мура» мэртебесш алган объектшер мынадай артъщшыльщтарга ие болады:

205

1) кайталанбас обьектшщ сакталуы мен б1ртугастыгыныц косы мша кепш болады;

2) аумактардыц тартымдылыгьш арттырады;3) объектщердщ элемде танымал болуына, табигатты пайдаланудын

балама турлерш дамытуга мумкшдш беред!;4) объектна колдауга каржы белшуш (ец алдымен Буюлэлемдк

мура корынан) камтамасыз етедц5) обьектшщ сакталуын кадагалауды уйымдастыруга мумкшдж

бередь

Елдер Объектшерсаны

1 Италия 472 Испания 433 Кытай 404 Франция 375 Германия 366 Мексика 317 Ундостан 288 Улыбритания 289 Ресей Федерациясы 2410 АКШ 21

Элемдш мура жобасыныц Буюлэлемдж мура объектшер!эмблемасы ец квп орналаскан елдер

2011 жылдьщ 1 шшдесщцё Букшэлемдпе мура обьектшершщ жал­пы саны 936 болды, олардыц 725-i мэдени объектшер, 183 - табиги, ал28-i табиги-мэдени объектшер болып табылады. Букшэлемдж муралар катарына жататын объектшердщ басым квпшшп Еуропа мен Азияда орналаскан (39- кесте).

39-кесте. Букшэлемдж мура объектшерМн орналасуы

Дуние башп Букшэлемдйс мура обьектшершщ саны

Дуние жуз1 бойынша улеа, %

1 2 3 41 Еуропа 400 42,72 Азия 232 24,83 Африка 119 12,7

206

1 2 3 44 Солтустнс Америка 97 10,4

г 5 Оцтустш Америка 64 6,86 Аустралия жэне

Мухиттык Аралдар24 2,6 1

Барлыгы 936 100

Еуропада Букшэлемдш муралар катарына жататын объектшердщ кеп болуы адамзат тарихында айрыкша орын алган еуропалык еркениеттщ тарихи даму кезендер1мен тусщщртедй бейнелейда. Ал

; ежелп элемдш еркениеттер 6eciri болтан, элемдш дшдер пайда болтан, I мол табиги жэне мэдени муралары бар Азняда кене мен жананыц

мэденн ecKepnanrrepi, апуан турл1 табнгат кереметтер1 уштаскан.Букшэлемдк муралар т1з1мше юрпзетш объектшерд! ipiicreyAe

I ЮНЕСКО 10 устанымды басшылывда алады, т1з1мге енетш dp6ip I объект осы устанымдардыц ен кемшде 6ipeyme сэйкес Kenyi raic деп

есептеледо.Табиги объектшерге цатысты устанымдар:1. Объект табиги феномен немесе айрыкша эсем табигатымен жэне

эстета калык тартымдылыгы бар кещстк бол ып табылады.2. Объект Жердщ даму тарихыныц басты кезецдершщ гапамат

Kyarepi, соныц ншнде еткен замандардыц ескерткшп, жер бедер1 дамуындагы геологиялык процестердщ символы немесе геоморфияльщ жэне физиографиялык ерекшелштердщ символы болып табылады.

3. Объект курлыктагы, туты сулардагы, жагалаулык жэне тещздш экожуйелердщ эволюциясы мен дамуында болып жаткан экологиялык немесе биологиялык процестердщ, ес1мдштер мен жануарлар

I б1рлестасгершщ ерекше ynrici болып табьшады.4. Объект курамында биологиялык кептурлшшп, соныц iminqe

гылым мен коргау тургысынан алганда элемдш кундылыгы бар жойы- лып бара жаткан турлерд! сактау ушш аса мацызды немесе мацызды табиги мекен ортасыныц болуы.

Букшэлемдш муралар катарына жататын табити объектшер ара- сында улттык саябактар мен табиги^ корыктар саны кеп. Олардыц арасында АКД1-тагы (Йеллоустон, Иосемит, Гранд-Каньон, Грейт- Смоуки-Маунтинс, Меса-Верде, Олимпик, Эверглейдс), Канаданыц (Вуд-Баффало, Наханни, Гуайи-Хаанас, Грос-Морн, Уотертон-Лейке, Глейшер, Мигуаша), Танзанияныц (Серенгети, Килиманджаро), Бразилияныц (Серра-да-Капивара, Шапада-дус-Веадейрус, . Эмас), Аргентинаныц (Лос-Гласьярес, Игуасу улттык саябактары, Исчи- гуаласто жэне Талампайя табити саябаты), Аустралияныц (Улкен Тоскауыл Риф!, Блу-Маунтинс, Какаду, Улуру), Конго Демократиялык

207

Республикасыныц (Вирунга, Гарамба, Кахузи-Биега, Салонга) улттык саябактары бар.

Мэдени объектйгерге цатысты устанымдар:1. Объект адамньщ жасампаз акыл-ойы мен ецбегшщ жёшед болып

табылады.2. Объект белшп 6ip уакыт кезецшдеп немесе белгш 6ip мэдени

кец1слкге, сэулет енер1нде немесе технологияларда, монумен- талды енерде, калаларды жоспарлауда немесе ландшафтыларды калыптастыруда адами кундылыктардыц айтарлыктай денгейде езара эсекеттесушщ куэш болып табылады.

3. Объект осы кезге дешн бар немесе жойыльш кеткен мэдени дэстур немесе еркениет ушш тендесаз немесе ерекше болып табылады.

4. Объект адамзат тарихыньщ мацызды кезещн бейнелейтш айрьщша курылгы, сэулет немесе технологиялык ансамбльдщ немесе ландшафтыныц ynrici болып табылады.

5 Объект адамзаттыц дэстурл1 курылысыныц, кур лык пен тещзд| дэстурл1 пайдалануынын, мэденнеттщ (немесе мэдениеттердщ) неме­се адамньщ коршаган ортамен езара эрекеттесушщ ерекше ySrici бо­лып табылады, ол 9cipece кайтымсыз езгерютердщ купгп эсерше осал бола туседь

6. Объект белгш 6ip окигалармен немесе дэстурлермен, идеялармен, сешм-нанымдармен, керкем немесе эдеби шыгармалармен ткелей не­месе заттык тургыда байланыскан жэне тендесЫз элемдж мацызга ие.

Мэдени объектшер арасында элемге эйгш сэулет енершщ ескерткнптер1 бар: Вестминстер сарайы, Вестминстер аббаттыгы, Лондондагы Тауэр (Улыбритания), Нотр-Дам Кафедралык mipKeyi, Версаль сарайы мен саябагы (Франция), Тадж-Махал кесенеа, Маха- бодхи гибадатханасы (Ущцстан), ¥лы Кытай корганы, Цинь эулегапц алгашкы императорыньщ кесенёЫ (Кытай) бар. Кейб1р елдерде калалардьщ тутас белштер1 немесе сэулет анеамбльдер! Букшэлемдж мура санатына косылган. Мысалы, Кордова каласыньщ тарихи бел т, Толедо (Испания), Венеция (Италия), Мэскеу Кремш мен Кызыл алан (Ресей), Куско, Мачу-Пикчу (Перу), Сукре (Боливия).

Аумагында Букшэлемдж мура объектшер1 бар мемлекеттер оларды сактау жешндеп жауапкершшкп ездерше алады. Казакстан Республи­касы бойынша бул т1з1мге 3 объект енпзшген:

- Кожа Ахмет Иассауи KeceHeci, пзййге 2003 жылы енпзшген;- Тамгалы археологиялык ландшафтысыньщ петроглифтер! Ti3iMre

2004 жылы енпзшген;- Сарыарка - Солтустж Казакстанныц далалары мен келдер{ (Нау-

рызым жэне Коргалжын корыктары), т1з1мге 2008 жылы енпзшген.Казакстан Республикасы укшеп ЮНЕСКО Ti3iMiHe енпзу уппн

1998 жылы MepKi, Бегазы-Дэцгцбай мэденйеп, Тасмола мэдениетц Ешкюлмес петроглифтер1, Арпаезен петрошифтер1, Отырар, Улытауды, 208

2002 жылы 1ле-Алатау улттык саябагы, Алтынемел мемлекетмк улттык табиги саябагы, Аксу-Жабагылы мемлекеттш табиги корыгын, 2010 жылы Батые Тянь-Шаньды (Кдратау мемлекеттш корыгы мен Сайрам- 0гем улпык саябагын коса) усынган. Бул объектшерд! жогарыда аталган устанымдар тургысында карастырганнан сон, т1з1мге енпзу мумкшдгп бар.

Тацырып бойынша жетекшг угьшдар

ЖаЬандану жэне оныц белплер^ жаЬанданудын Kepi HicTepi; экономикадагы жаЬандану; жаЬанданудын Kepi салдарлары; «ашык экономика» угымы, ел­дер экономикасынын еркшдот; улттык экономика жэне халыкаралык ецбек 6& niH ici; импорт алмастырушы экономикалык саясат; экспортка багдарланган экономикалык саясат; елдер экономикасынын дуниежузшк шаруашылыкка камтылу децгейлер;; галамдык бшм беру жэне оныц мщдеттер1; элемдш 6iniM беру саласындагы кайта курулар; бшм берудщ халыкаралык стандарттык жйсгемей; улттык бшм беру жуйелершщ рейтингтерц Болон декларациясы жэне оныц кагидалары; Букшэлемдйс мура объектшер1 жэне олардыц турлер1, орналасуы.

Мэттде кездесетт географияльщ атаулар mhm i

AKJII, Нидерланд, Ирландия, Жапония, Кытай, Кдзакстан Республикасы, Латын Америкасы, Африка, Ундютан, Бразилия, КСРО, Кытай, Батые Еуро­па, Оцтустш-Шыгыс Азия, Франция, Италия, Германия, Швейцария, Канада, Аустралия, Улыбритания, Париж, Будапешт, Орталык Азия, Еуропа, Азия, Йеллоустон, Йосемит, Гранд-Каньон, Грейт-Смоуки-Маунтинс, Меса-Верде, Олимпик, Эверглейдс, Вуд-Баффало, Наханни, Гуайи-Хаанас, Грос-Морн, Уотертон-Лейкс, Глейшер, Мигуаша, Танзания, Серенгети, Килиманджа­ро, Бразилия, Серра-да-Капивара, Шапада-дус-Веадейрус, Эмас, Аргентина, Лос-Гласьярес, Игуасу, Исчигуаласто жэне Талампайя, Улкен Тоскауыл Pифi, Блу-Маунтинс, Какаду, Улуру, Конго Демократиялык Республикасы, Вирунга, Гарамба, Кахузи-Биега, Салонга, Кордова, Толедо, Испания, Венеция, Куско, Мачу-Пикчу, Перу, Сукре, Боливия, Сарыарка, Солтустйс Казакстан, Науры- зым, Коргалжын, Улытау, Lne-Алатауы, Алтынемел Батые Тянь-Шань.

Тацырып бойынша бак,ылау сурацтары

1. ЖаЬандану дегешмй не жэне оны сапал ык тургыдан сипаттайтын кандай белгшер бар?

2. Геосаяси жаЬанданудын мэш неде?3. Техника саласындагы жаЬанданудын аймактык с и паты бар ма, ол неден

кврщед1?4. «Элеуметпк-мэдени жаЬандану улттык мэдениеттщ дамуына Kepi эсер

етедо» деген nixip дурыс па?5. Элемщхк экономикадагы жаЬанданудын оц жэне Kepi салдарлары

кандай?

209

6. «Ашьщ экономика» тэн елдер мен автаркнялык экономика тэн елдердщ дамуында кандай айырмашылыктар болады?

7. Улттык экономикалар жаЬандану жагдайында кандай ©згер1стерге ушырайды?

8. Fаламдык бшм беру идеясыньщ мэш неде, оган кажеттшк бар ма?9. Ka3ipri кезде элемдш бшм беру кещслчпнде журш жаткан кайта курулардын

кандай багыттарын ажыратуга болады?10. Бшм берудщ халыкаралык стандарттык ж1ктемесш Казахстан

Республикасындагы бшш беру жуйесшщ сатыларын салыстыруда кандай айырмашылыктар мен уксастыктар байкалады?

11. Болон декларациясынын басты кагидалары кандай?12. «Букшэлемдш мура» мэртебесш алган обьектшер мынадай

артыкшылыктарга не болады?13. Букшэлемдш муралар ттамше Kipri3eTiH обьекгшерд1 ipiicreyge кандай

устанымдар басшылыкда алынады?14. Букшэлемдш муралар катарында коргалатын аумактар саны неге кеп бо­

лады?15. Казакстан Республикасындагы кандай табиги жэне мэдени обьектшерд1

Букшэлемдш муралар тшмше косуга болады?

Тацырып боиынша эдебиеттер мен дерекквздер mhmi

1. Авдокушин Е. Ф. Международные экономические отношения: Учеб. по­собие.- 4-е изд., перераб. и доп.- М.: ИВЦ «Маркетинг», 1999 - 264 с.

2. Асаул А.Н., Джаман М.А., Шуканов П.В. Эгногеографические факторы гло­бализации и регионализации мира. - СПб.: АНО «ИПЭВ», 2010. - 296 с.

3. Богомолов О.Т. Мировая экономика в век глобализации: Учебник - М.: ЗАО «Издательство «Экономика», 2007. — 359 с.

4. Джуринский А.Н. Развитие образования в современном мире: Учеб. по­собие для студ. высш. учеб. заведений. - 2-е изд., испр. и доп. - М.: Тума­нит. Изд. центр ВЛАДОС, 2003. - 240 с.

5. Карпенко О.М., Бершадская М.Д., Вознесенская Ю.А. Показатели уровня образования населения в странах мира: анализ данных международной статистики //Социология образования. - 2008 - №6 - с. 4-20

6. Кочетов Э.Г. Геоэкономика. Освоение мирового экономического про­странства: учебник для вузов. - М.: Норма, 2006. - 528 с.

7. Крючков А.В., Шанина С.А., Гаврилова А .С. 111 самых знаменитых чу­дес света. - Ростов-на-Дону, Владис, 2010. - 448 с.

8. Максаковский В.П. Географическая картина мира. Кн.1 4-е изд., испр. и доп. - М.: Дрофа, 2008. - 495 с.

9. Мироненко Н.С. Введение в географию мирового хозяйства: Междуна­родное разделение труда: учебное пособие для студентов вузов. — М.: Аспект Пресс, 2006. - 239 с.

10. Национальная экономика: учебник /Под ред. П.В. Савченко - М.: Эконо­миста, 2005- 813 с.

11. Низовский А.Ю. Величайшие чудеса света. Энциклопедический спра­вочник. - М.: Вече, 2008. - 512 с.

210

12. Петрова Н.Н. География (современный мир): Учебник. - 2-изд. - М.: ФО­РУМ: ИНФРА-М, 2007. - 224 с.

13. Томас Э. Шерер и др. Страны мира /пер. с англ. яз. А.Г. Зарубиной. - М.: Астрель, 2010. - 351 с.

14. Тысяча чудес света. - СПб: ООО «СЗКЭО», 2007. - 336 с.15. http://www.m-economy.ru.: Проблемы современной экономики - 2004 - 4

(12). Ковалев Д. А. Постиндустриальное общество и виртуализация эко­номики в развитых странах и России

16. http://www.globalization.report.ru/ - жаЬандану порталы17. http://whc.unesco.org/en/list - Букшэлемдж мура комитетшщ сайты

14-такырып. КА31РГ1 ЗАМАНГЫ ГАЛАМДЫК ПРОБЛЕМАЛАР

14.1 Kaiipri дуниедеп галамдык проблемалар

Галамдык проблемалардыц шыгу себептерь Адамзат когамы дамуында XX гасыр шиелешскещ шеппма кезек кугпрмейтш галамдык проблемаларды алып келду. Ресей географы В.П. Максаковскийдщ аныктауы бойынша, галамдык проблемалар деп букш дуние жузш. бYкiл адамзатты камтитын, онын Ka3iprici мен болашагына Kayin тенд1ретш жэне езшщ шешшуше 6ipirin куш жумсауды, барлык мемлекеттер мен халыктардын 6ipiKKeH эрекехш талап eTeTiH про­блемаларды атайды. Галамдык проблемаларды сипаттайтын басты ерекшелттер:

- галамдык проблемалар барлык елдердщ (немесе кепшшшнщ) мудделерше катысты болады;

- галамдык проблемалар дуние жузшщ экономикалык жэне элеумегпк дамуын тежейдц

- галамдык проблемалар тез арада шешущ кажет етед1;- галамдык проблемалар езара тыгыз байланысты болады;- галамдык проблемаларды шешуге багытталган эркеттер дуние

жуз1 eлдepiнiн б1рлесуш жэне олардын щмюншшштерш уйлеспрущ кажет етедь

XX гасырдыц басында кептеген елдер езара шаруашылык катынастар орнатып, улттык шаруашылыктар элемд iK денгейде камтыла бастауына байланысты дуниежузшк шаруашьшык жуйеа калыптасты. Галамдык проблемалардын пайда болуына ен алдымен адамзаттьщ шаруашылык эрекетшщ халыкаралык денгейде байланысуы алгышарт болды. Енбек бeлiнiciнiн элемдйс децгейге шыгуы мемлекеттерд1н улттык шаруашылыктарынын езара байланысты дамуына алып келд1. Эртурл! елдердщ дуниежузшк шаруашылык байланыстарга камтылу аукымы мен децгею бурын болып керсеген сипат алды. Сол себепп ендш жерде елдер мен олардын жеке 6eniicrepi дамуынын жерпл1кт1 проблемаларын галамдык денгейге «кетершд1». Дуние жуз!ндеп елдердщ барлыгыньщ да мудделер1не катысты болгандыктан, жеке елдердщ дамуынын бул кайшылыктары букш адамзатка катысы бар галамдык проблемаларга айналды.

Галамдык проблемалардын пайда болуына езара байланыстарга тусетш элем елдершщ даму дещ’ейлерщщ эртурл i болуы да ыкпал етт|XX гасырдын бас кезщце-ак дуниежузшк шаруашылыкта айкын ажы- ратылатын eKi полюс пайда болды: 6ipimniciHAe енеркэсШ дамыган елдер болса, екшпп полюст1 жетекш1 елдердщ бурынгы жэне сол кездеп отарлары немесе тэуелс1зд1пн enai алган, непзшен аграрлык 212

жэне шшазат кез1 ретанде дамушы елдер курады. Дамыган елдердщ дуниежузшк шаруашылыкта ез орны, кездеген максаттары болды. Ал дамушы елдердщ бул галамдык нарыкка eHyi ез к;ажеттшктер1 ушш емес, дамыган елдердщ мудделер1 непзшде жузеге асты. Эрине, бул жагдайда eKi полюстщ арасында тец карым-катынастьщ болуы мумкш емес ед1. Элемдж нарыкка eHyi артта калган мешеу елдердщ дамуындагы карама-кайшылыктардьщ шиелешсе тусуше алып келд1. Бул киын проблемаларды шешу 6ip гана елдщ немесе елдер тобыныц колынан келмейд1, ейткеш бул орасан зор каржыны, ецбекп кажет етедг.

Галамдык проблемалардьщ пайда болуына жэне одан 9pi шиелещсуше баска да кептеген факторлар эсер етед1, олардьщ басты- лары:

1) жаппай кырып-жоятын кару турлерш жасау нэтижеанде адамзат еркениетшщ болашагына кауш тенуц

2) антропогендек эрекеттщ табиги ортага Kepi ыкпал eTyi нэтижесшде экологиялык жагдайдыц нашарлауы;

3) дамыган жэне дамушы елдердщ элеуметпк-экономикалык даму децгейлершщ арасында алшактыктьщ улгаюы;

4) табигат ресурстарын пайдалану каркыныньщ курт артуы.Жалпы алганда, галамдык проблемалардьщ шиелешсу1 ез кезегшде

адамзатгьщ тсршшзк ортасынын экологиялык шамаларыньщ кайтымсыз езгеру KayniH, калыптасып келе жаткан халыкаралык когамдастыктьщ б!ртутастыгыньщ бузылу KayniH, адамзат еркениетшщ езш-ез1 жою KayniH тещйредг

F аламдык проблемаларды ж1ктеу. Халыкаралык уйымдар галамдык проблемаларды шыгу тегше, сипатына, шешу жолдарына карай уш Heri3ri топка жйстещц. Eipimui топтагы проблемалар катарын адамзаттьщ Heri3ri элеуметпк-экономикалык жэне саяси мэселелер! курайды. Олардьщ катарына элемде бейбтпш кп сактау, жаппай карулануцы токтату мен карусыздану, гарыпггы бейбгг максатта иге- ру, элеуметпк ерлеущ камтамасыз ететш жагдайлар жасау, жан басына шаккандагы табыс мeлшepi ете темен болатын мешеу елдердщ артта калушылыгын жою T9pi3fli мэселелер жатады.

Ектий топты «адам - когам - техника» ynrriri аукымында шепплу1 ■raic проблемалар курайды. Бул проблемалар гылыми-техникалык шгершеудщ жетгстйсгерш уйлеамд1 элеуметпк дамуга жэне техниканьщ адам eMipiHe Kepi ыкпалын жоюга, адамньщ жеке басыныц ерюндтне алып Kenyi тшс, бул мшдеттерд! шешуде халык саныньщ артуын, мем- лекет жэне мемлекетпк мекемелер тарапынан бакылауды азайту, жеке тулганьщ кукыгын коргауды ескеру аса мацызды.

YiuiHiui топтагы проблемалар элеуметпк-экономикалык жагдайлар мен коршаган ортаньщ байланыстары шецбершде туындай-

213

ды. Сондыктан бул топтагы проблемаларды «котам - коршаган орта» карым-катынастары тургысында карастырады. Олардыц катарына шиизат, энергетикалык, азъщ-тулйс проблемаларын шешу, коршаган ортаньщ дагдарысты сипатын реттеу жатады. Соцгы онжылдыктарда бул топтагы проблемалардыц аукымына кептеген жаца аудандар «тартылуда», сол себеип адамзаттыц болашагы алацдаушылык тугызады.

Галамдык проблемалардыц аукымы, орны жэне мацыздылыгы уакыт еткен сайын езгередь Галамдык проблемалардыц мацыздылары катарында бейбгппшк пен карусыздану проблема- сын, экологиялык проблеманы, энергетика жэне шик1зат пробле­маларын, демографиялык проблемаларды жэне азык-тулш пробле- масын атауга болады. Галамдык проблемалар бул аталгандармен шектелмещй, ic жузшде олардыц саны элдекайда кеп. Keft6ip географиялык, экономикалык багыттагы гылыми зерттеулерде олардыц саны жиырма шакты.

Рёсейшк географ Ю.Н. Гладкий адамзаттыц галамдык проблемала­рын 6 ipi топка белпс карастырады (31-сурет).

Бул ж ^ем едеп саяси, эпеуметтт-экономикальщ сипаттагы жалпы проблемалар тобында ядрольщ согысты болдырмау жэне бейбпшшкп сактау проблемасыныц галамдык та, аймактык та мацызы зор болып табылады. Тарихи деректер бойынша, тек соцгы 5,5 мыц жыл шзшде элемде улкендькшшп 14,5 мыц согыс болган, олар шамамен 3,6 млрд адамныц eMipiH киган. XX гасырда болган ею дуниежузшк согыстыц нэтижесшде мерт болган, аштык пен аурудан кырылган адамдар саны 70 млн адамнан асты, 50 млн адам мугедек болып калды.

K a3ipri кезде эскери-енд1р1стш кешендердщ орналасуы мен кызмет1, ядролык каруды иеленген елдердщ халыкаралык децгейдеп эрекеттерь елдердщ жэне саяси блоктардыц эскери шыгындар келем1, эскери жан- жалдар туындаган аймактардыц халыкаралык децгейде алацдаушылык тудыруы осы проблеманыц аясына енедг.

d c K e p u -e n d ip ic m iK кешен деп мемлекегпк карулы Kynrrepi yuiiH немесе экспортка шыгарылатын эскери жэне арнайы техниканыц жобасын жасап, ендару, сактау жэне жарактандырумен айналысатын гылыми-зерттеу, сынак уйымдары мен enaipic кэсшорындарыныц жиынтыгын атайды.

2010 жылдыц корытындысы бойынша, эскери шыгындардын жалпы келем1 дуние жуз1 бойынша шамамен 1,63 трлн. АКДП дол- ларын курады, бул 2009 жылмен салыстырганда 1,3% гана жогары. Элемд1к дагдарыс, экономиканы турактандыруга багытталган ша- раларды каржыландырумен байланысты кептеген елдер ездершщ эскери максаттагы шыгындарын азайтып отыр. Деген мен, жекеле- 214

215

Адамзаттын галамдык проблемалары

С аясн, олеум стпк- эконом нкалы к ж алпы

проблемалар

ЭлеуметтЫпроблемалар

Адамзат OMlpine катысты проблемалар

Табиги-экономикалыкпроблемалар

Аралае еипаттагы ' tduif* галамдык

проблемалар

Гылыми багыттагы проблемалар

Ядролык согысты болдырмау жэне

бейбттшЫгп сактау

Демографиялыкпроблемалар

Аймактыкж аиж алдар

Экологи ялык проблемалар

Экономикалык дагдарыспен курес

Гарышты игеру проблемалары

Елдердщ экономикалык дамуын камтамасыэ ету

Ултаралык проблемалар Ланкеспк, кылмыс проблемалары

Энергетикалыкпроблемалар

Элеумегпк т е н а з д М жою

Ж ердш 1ШК1 курылысын зерттеу

Дамушы елдердщ артга калушылыгымен курес

Мэдениет, адамгершшк лагдарысы

Техногендйс апаттар Азык-тулжпроблемалары

Гарыштыккондыргылар

калдыктарын жою

Ауа-райына узак мерз!мге болжам жасау

Демократияныц жепспеу! Табиги апаттар Шиюзат проблемалары Бюрократия

Урбандалу проблемалары Суицид Дуниежузш к мухит проблемалары

Шу

Денсаулык сактау проблемалары

Климаттын галмдык 83repicTepiH iH

салдарлары

31- сурет. Адамзаттын галамдык проблемаларын мактеу (Ю.Н. Гладкий бойынша, толыктырылган)

ген мемлекеггердщ эскери шыгындарынын кеяеш жыл сайын артып келедй Кытайдьщ эскери шыгындары 2001 жылдан 6epi 189% -га ескен (40 - кесте).

40- кесте. Эскери шыгындары ец кеп елдер, 2010 ж.

Елдер Эскери шыгын келемЁ, млрд

ДОЛЛ

Ж10-деп эскери шыгын

улеа, %

2001 -2010 жылдардагы езгерю, %

1 АКД1 698,0 4,8 81,32 Кытай 119,0 2,1 189,03 Улыбритания 59,6 2,7 21,94 Франция 59,3 2,3 3,35 Ресей 58,7 4,0 82,46 Жапония 54,5 1,0 -1,77 Сауд Арабиясы 45,2 10,4 63,08 Германия 45,2 1,3 -2,79 Y ндютан 41,3 1,8 54,310 Италия 37,0 1,8 -5,8

Кестеден кершш отыргандай, алгашкы ондыктагы елдердщ yineyi (Жапония, Германия, Италия) гана соцгы 10 жылда эскери шыгындарын аздап кемЁткен. ЖЮ-де эскери шыгын улесгащ жогары болуы кебшесе дамушы елдерде байкалады, алгашкы ондыкта бул керсеоши Сауд Арабиясында ете жогары (10,4%) болады.

Дамушы елдерде эскери шыгын Mejnuepi жогары, бул олардын элеуметпк-экономикалык артта калушылыгын жоюга кедерп келпруде. Мэселен, мешеу елдердеп эскери техника мен кару-жаракты сатып алуга жумсалатын каржы азык-тулжпен коса есептегендеп барлык тауарлардыц кунынан элдекайда жогары. Мысалы, 2003-2010 жыл- дар аралыгында Сахарадан оцтустжке карай жаткан Африка елдершщ эскери шыгындары 80 млрд долларды кураган.

Казахстан Республикасыныц ез ершмен ядролык сынак полигоиын жабуы элем кауымдастыгыныц улкен колдауына ие болды. вйткеш бул сынактар казак жерше кептеген кдЫрет алып келда: 1949 жылдан 6epi Семей сынак алацында 500-ге жуык ядролык жарылыстар жасалып, олардыц 116-сы жер бет1нде сыналган. Осыныц нэтижесшде сынак алацына eHeTiH 4500 км2 жер радиоактив™ калдыктармен ластанган. Жалпы радиациялык сэулеленуге 6ip жарым миллоннан астам адам ушыраган. 1991 ж 29 тамызында Семей сынак алацын жабу женшдеп жарлыкка кол койылды, осылайша Казакстан ядролык карудан ез

216

ерюмен бас тарткан туцгыш мемлекет ретшде тарихта калды. Жалпы алганда, еркениетп елдердщ ез ерюмен ядрольпс, карудан бас тартуы, кару-жаракка жумсалатын шыгындарды кыскартып, босаган каржыны элеуметпк-экономикалык дамуга жумсау мумкшшшктер1 Ka3ipri дуние ушш аса мацызды болып отыр.

Табиги-экономикалыц сипаттагы галамдыц проблемалар тобындагы экологиялык, энергетикалык, азык-тулш жэне т.б. про­блемаларды шешу адамзат дамуы мен болашагы ушш аса манызды болып табылады. Бул мэселелерщ зерттеуде, шешуде географиялык зерттеулердщ аткаратын poni улкен. Адамзат еркениетшщ туракты дамуы, адамдардьщ емар суру сапасы мен децгеш, коршаган ортаныц жайлылыгы осы проблемалардыц шепплу1мен тыгыз байланысты бо­лады.

. Бул мэселелерда шешуге багытталган шараларды жузеге асы- ру табигатты пайдалануга жаца кезкарасты тал ап етедь Жогары дамыган елдердщ XX гасырдыц 70-жылдарынан бастап ресурс сщтаушы технологияларга Kemyi шшазат багасыныц артуына жэне экологиялык талаптардыц кушейтшуше алып кедщ. Ka3ipri кезде елдердщ элеуметпк-экономикалык даму децгейлершщ эртурл1 болуы жэне тургын халыктыц езшднс ерекшелйсгерше (эдет-гурпы, дши на- нымы мен ем1р салты) байланысты ресурс сактаушы технологияларга кешуда жаппай колга алу мумкш емес. туащцршедг Сондыкдан даму­шы елдердщ езшдпс балама даму жолы болатыны сезаз.

Ресурс сактаушы жэне калдыксыз технологияларды дамушы елдерде жаппай енпзу шаруашылыктыц салалык жэне аумактык курылымын тубегейш езгертпешнше, мумкш емес. Бул ез кезегшде ецбек ешмдшшнщ артуына, ещцргстщ экологиялык кауштшгш азайтуга себеппп болар еда.

Шаруашылык курылымын кайта куру байыргы енеркэсштпс аудандардыц мамандану багыты мен жаца аудандардыц игершу сипа- тын езгергш, ерюн экономикалык аудандардыц калыптасуына, техно- полистер мен баска да гылыми-ещйргстж б1рлес,пктердщ пайда болуы- на экеп сокты. Дамыган елдерде enqipicri орналастыруда экологиялык талаптарды ескеру аса мацызды мэселеге айналып отыр. Осыган сэйкес елдердщ экологиялык-экономикалык THirrepi аныкталады (Р Крсымша).

Шаруашылык курьшымыныц тубегешй e3repyi (шиюзатты кеп кажет ететш салапардыц кыскаруы, ендаргстщ жаца сипатка Keuiyi) кызмет керсету саласыныц улесшщ курт артуына жагдай жасады.

Элеуметшк проблемалар тобы демографиялык, урбанда- лу, ултаралык катынастар жэне т.б. проблемаларды камтиды. Демографиялык проблемалар эртурл! аймактарда езгндпс сипат алады: дамыган батыс елдер1нде туу керсепаштершщ темендеу1, «улттыц картаюы» когамдагы басты проблемалар санатында болса, халык

217

саны кеп немесе тыгыздыгы жогары елдерде (Кытай, Ундктан, Бан­гладеш жэне т.б.) тууды шектеу, тургындар саны есушщ элеумегпк, экономикалык салдарларына катысты проблемалар туындайды. Осы топтагы ултарапык катынастар проблемасы да коптеген елдер мен аймактарда ез манызын жойган жок. ©йткеш тургын халыктын курамындагы (улттык, дши) жэне саяси кезкарастарындагы, элеуметпк тургыдагы айырмашыльщтар кей жагдайларда мемлекеттщ б1ртутастыгына жэне аймактагы саяси турактылыкка Kayin тещпредь Когамга жат элеумегпк кубылыстар (ланкеспк, жемкорлык, нашакорлык жэне т.б.) да мемлекетик, аймактык денгейден асып Tycin, адамзатка ортак галамдык проблемалар катарына жатады. Ka3ipri кез­де халыкаралык лацкеспк элем кауымдастыгы жумыла Kypecyi тшс проблемага айналды.

Галамдык проблемалардын айрыкша тобын гылыми багыттагы шешшш таппаган проблемалар курайды. Fарышты игеруге катысты гылыми зерттеулердщ б1ркатары каз!рдщ ез1нде хальщаралык децгейдеп ышымак;тасж.щнепзшде орындалуда. Сонгы онжылдыктагы галамдык сипат алган табиги апаттар (к у н т жер сшюнулер, климаттагы езгер1стер жэне т.б.) Жер табигатын, сонын ппшде жердщ курылысына катысты аукымды зерттеулёрдо кажет етедт

Галамдык проблемалардын байланысы. Галамдык проблема­лар езара тыгыз байланысты. Мысалы, энергетикалык жэне пшюзат проблемалары экологиялык проблемамен, ал экологиялык проблема демографиялык проблемамен, демографиялык проблема ез кезегшде азык-тулж проблемаларымен жэне т.б. езара байланысты. Осы про­блемалар ш ш ен бейбйшшпсп сактау проблемасын 6ipiHiiii кезекке коюга болады, ce6e6i Жер бетшде прш ш ктщ сакталуыньщ e3i тжелей бейбпшупкке тэуелд1 екендш сендерге айдан анык ту.сшпси. Бейбгг eMip жагдайында карулануга жумсалып жаткан кыруар каржыны шеш1мш таппаган баска проблемалардын кажен уппн емш-еркш пайдалануга мумкшдпс туган болар едь

Экологиялык проблемаларды галамдык эсер ету дэрёжега мен сипа- тына карай еинпп кезекке коюга болады. Ойткеш адамзат TipuiuiiriHiH болу-болмауыньщ ез1 экологиялык проблемаларды шешу мен онын ал- дын алуга тнселей катысты болып отыр.

Демографиялык жэне азык-тулж проблемасы езара 6ip-6ipiMeH жэне экологиялык проблемамен, сондай-ак шиюзат проблемасы- мен де тыгыз байланысты. Халык саныньщ артуы, элещц жайлаган экономикалык дагдарыс онсыз да шиелешсш турган азык-тулжпен камтамасыз етущ манызды орынга коюда. Kja3ipri замангы азык-тул1к проблемалары жекелеген аймактарда турлнне сипат алган. Ен ежелп мэселе - азык-тул1кт1н жeтicпeyi жэне аштык. Дамыган елдердеп азык-тулш проблемасы мулде баскаша сипат алады, мунда халык азык- тулюйц жетюпёушен емес, онын шамадан тыс кеп болуынан зардап 218

шегедй Дамыган елдерде тугынылатын тагамдар кунарлылыгы женшен гылыми непзделген нормадан 30%-га жуъщ артьщ. Бул да проблема, 6ipaK ол дамушы елдердеп аштьщпен салыстыруга да турмайды.

Азык-тулш проблемасы Казакстанда да бар. Соцгы онжылдыктарда когамда болган терец элеуметпк-экономикалык кайта курулар, dcipece ауыл шаруашылыгы дамуыньщ баяулауы азьщ-тулш ендоркянщ бйршама кыскаруына экеп соккан болатын. Сырттан экелшетш азык-тулш innci нарыктыц сураныстарыныц едэу1р белшн камтамасыз ететш. Соцгы жылдары агроенеркэсйтпк кешенде журш жаткан оц езгерютер (мал басыныц артуы, астык оцщрюшщ калпына Kenyi, кус шаруашьшыгыныц дамуы, ецдеупп енщрю орындарыныц ашылуы жэне т.б.) сырттан экелшетш азык-тулш келемш кыскартуга мумжщцш бердй

Fалымдар азык-тулш проблемасын шешу ушш дамыган елдер мен халыкаралык уйымдардын экономикалык-ресурстык элеуетш пайда- лануды усынады. Ал азык-тулш жэне шшазат проблемасы дамушы елдердщ артта калушылыгын жою проблемасымен астасады.

Дуниежузйпк мухит проблемасы баска галамдык проблемалар- мен тыгыз байланыскан; мухит ресурстарын пайдалану шишзат, энергетикалык жэне азык-тулш проблемаларын шешуге кемектеседй Fаламдык проблемалардыц дуниежузйпк экономикага Kepi эсермге бага беру уппн олардыц эркайсысын жеке елдер тургысында талдап, элемдш кауымдастык децгешнде карастыру кажет. Сонымен катар, мэселенщ ушыгуына адамзаттыц шаруашыльщ эрекетшщ бурын журизшмеген аумактарды (Дуниежузшш мухит, полярлык аудандар, гарыш жэне т.б.) камтуы да ьщпал етп.

бндцрпш куштердщ жедел каркынмен дамуы, техникальщ шгершеудщ удайы журпзшу1 оларды жогары децгейде баскаруды кажет1 етедй Баскару Teriicrepi мен жолдарын жетйвдрмесе, проблемалардыц салдарлары кайтымсыз сипат алуы мумюн. Ресейлш зерттеушшер мундай шиеленюкен жагдай елдердщ экономикалык дамуындагы алшактыктарды одан сайын арттырып, биосферадагы тепе-тецдштщ бузылуына, экологияльщ жагдайдыц нашарл ау ына алып келетшлипн, адамзаттыц материалдык жэне рухани даму децгейлершщ айырмашыл ыктарын улгайта тусетшш, жалпы алганда муныц барлыгы адамзат болашагына алацдаушылыкты тудыратынын атап керсеткен. Туптеп келгенде, бул проблемалардыц барлыгын букш адамзат баласы 6ipnece отырып, тубегейи турде nieinyi кажет.

14.2 Галамдык озгерктер жэне география

Геоглобалистика. Адамзаттыц галамдык проблемалары пэнаралык зерттеулердщ мацызды объекпсше айналды. Галамдык проблемалардыц кешецщ сипатына байланысты оларды жаратылыста-

219

ну, когамдык жэне техникальщ гылымдарыныц жекелеген салалары зерттейщ. XX гасырдыц ешщш жартысында галамдык проблемаларды зерттеумен айналысатын гылым саласын глобалистика деп атай баста­ды. Глобалистикалык зертгеулер «галамдык тургыда ойлау - жергшкп жерде эрекет ету» дегещи устанады. Оныц курамында XX гасырдьщ 80-жылдарында галамдьщ география немесе геоглобалистика саласы калыптасты.

F алымдар геоглобалнстнканын калыптасуына мынадай факторлар ыкпал еткен деп есептейдг

- галамдык проблемалардьщ басым кепшшпнщ географиямен байланысы бар;

- география кез келген кобылыстьщ кещстш таралуыньщ зацдылыктарын зерттейт1нд1ктен, элеуметпк, экологиялык, экономикалык жэне т.б. процестердщ аймактык ерекшещктерш айкындауга кемектеседа;

- географияньщ жаратылыстану жэне когамдык гылымдар тогысында дамуы котам мен табигат арасындагы курд ел i мэселелерд1 кешенд! зерттеуще мумкщцпе бередг

Геоглобалистикалык зерттеулердщ Ka3ipri дуниенщ галамдык e3repicTepi мен проблемаларын зерттеу шдеп 6ipHeuie багытын ажыратуга болады (32- сурет).

32-сурет. Геоглобалистиканыц зерттеу багыттары

Ka3ipri замангы геоглобалистикалык зерттеулер б;рнеше децгейде (галамдык, аймактык жэне мемлекетпк) журпзшедг Галамдык; децгейдегъ зерттеулер географиялык кабыктыц б1ртугастыгы ту- ралы зацдылыкка суйенедг Коршаган ортаныц б1ртутастыгы тура- лы угымдар элеуметпк жэне экономикалык географиядагы б1ртутас экономикалык кевдетщ устанымыныц калыптасуына непз болган.220

K,a3ipri кезде галамдык тургыда адамзаттын мекен ортасын аныктайтын «Жер - ортак уй», ягни 6ipryrac экологиялык кещетйс угымы пайда болды. Осы атапгандар непзшде географиялык тургыдан галамдык болжамдар жасаудьщ кешенд1 с и паты аныкталады.

Аймацтыц децгейдег1 зерттеулер география гьшымындагы «Аймактыктагы галамдык» устанымына непзделед1. Бул устанымнын ею Typni магынасы бар: б1ршнвден, галамдык сипат алган кептеген проблемалар аймактык денгейде пайда болады; екшшщен, галамдык проблеманыц аймактык ерекшелйсгер1 болады. Мысалы, Арал апаты- на байланысты туындаган аймактык экологиялык проблема галамдык экологиялык проблеманын катарынан орын алады, ал оны шешу жергщнсп аймактык ерекшелнсгер (табиги, экономикалык, элеумегпк) тургысында журпзшедо.

Мемлекеттш. децгей галамдык проблемалардын nieniinyi мемлекет аумагындагы кабылданган шеппмдерге тпселей байланысты болуы- мен аныкталады. Жергшкп жерде мемлекеттш каржы-экономикалык мумюнпшпктерше, даму децгешне, аумактын табиги ерекшел1ктерше, тургын халыктын курылымы мен коныстану сипатына карай галамдык проблемалардын езщщк басым багыттары айкындалады. Бул багыттагы зерттеулер кернекп ресейлйс географ-галымдар Я.Г. Машбицтщ «проблемалык елтану», JI.B. Смирнягинн1н «галамдык елтану», Н.С. Мироненконын «кешенд1 когамдык-географиялык елтану» идеяларын- да керйпс тапты.

Геоглобалистикада децгейл1к зерттеулермен катар, галамдык езгер1стер мен проблемаларды ссшалар бойынша зерттеу де орын алган. Осы тургыдан алганда, XX гасырдыц сонгы онжылдыгында геоглобалистикада географиянын жекелеген салалары (дуниежузшк шаруапп>1лык географиясы, геоэкология, геоакпараттану, саяси геогра­фия жэне т.б.) непзшде дамыган жана багыттар пайда болды. Олардын эркайсысыныц зерттеу объектшер! мен проблемалары айкындалып келедц.

Геоглобалистиканьщ зерттеу максаттарына сэйкес, кешенд1 аумацтъщ зерттеулер басым орын алуда. Жалпы алганда, Ka3ipri дуннедеп галамдык езгерютер мен проблемаларды зерттеу аумактагы табиги жэне когамдык факторларды 6ipre карастырган жагдайда нэтижел1 болатыны аныкталып отыр. Кеогам мен табигаттьщ езара эрекеттесу1нщ курдел1 мэселелершщ зандылыктарын таньш-бшп, шеппмдер кабылдау уийн оларды 6ipxyrac жуйе репнде алып, кещстш уйымдасуын зерттеу кажет.

Географиянын непзшде дами гын геоглобалистика eKiHmi жагынан оныц бурынгы салаларын мазмундьщ тургыдан байытуда. Бул ец алдымен галамдык проблемаларды зерттеудщ кешенд1 сипат алуы- мен TyciHflipinefli. ¥зак жылдар бойы физикалык-географиялык сипаттагы сала болып келген жертану ез1н1ц жаца Yлгiciндe тек табигат

221

зандылыктарын гана карастырмайды, географиялык кабыкка елеуш ыкпал етщ отырган когамдык-географиялык зацдылыктарды коса камтиды. вйткеш географиялык кабыктыц дамуына когамньщ ыкпалы к у н т болып отыр.

Геоглобалистика галамдык езгерютер мен проблемаларды зерттеу- ге катысы бар баска гылым салаларымен (когамдык, жаратылыстану багытындагы гылымдар) тыгыз байланысты. 0 з кезегщце бул гылым салаларымен каркынды акпарат алмасудыц нэтижесшде геоглобали­стика жаца угымдармен, тусйпктерйен толыгады. Геоглобалистика географиялык кабык пен адамзат болашагына катысты ipi халыкаралык гылыми багдарламалар аясьшда географиялык зерттеулер журпзу ба- рысында одан api дамыды (33- сурет).

Халыкаралык климатты зерттеу

багдарламасы

Халыкаралыкгеосфералык-биосфералык

Халыкаралыкзерттеу

багдарламалары

Халыкаралыкгеофизикалык

1

------------------ —ХалыкаралыкГ*“------------------- -7-т^,

Халыкаралыкгидрологи ял ык биологиялык

багдарлама

6 _ 1

33- сурет. Халыкаралык гылыми багдарламалар

Сонымен, галамдык география галамдык проблемаларды кёщстш тургысында зерттейдь Оныц географияныц баска салаларынан ба­сты айырмашылыгы - географиялык танудын ен улкеи объёюйЫ географиялык кабыкты кепгедщ зерттеуi. Геогпобалистика жалпы галамшарда болып жаткан кубьшыстар мен процестерда кешещн, ин- тегралды тургыда зерттейдг

Кдзакстан Республикасында география саласындагы халыкаралык зерттеу багдарламалары География институтынын катысуымен журпзшуде. Институт галымдары Халыкаралык Каспий Экологиялык Багдарламасын, Б ¥ ¥ жанындагы Даму багдарламасы уйымдастыргаи «Галамдык мацызы бар су-батпакты аумактардын кешещи сактау» багдарламасы аясында Жайык атырауы мен Каспий тещзшщ жапсар- лас айдынын зерттеущ, «Климаттыц галамдык e3repicTepi жагдайында Казакстандагы кар кешкшдершен корганудын жана стратегиясы» жэне т.б. зерттеулерд! орындады.222

Геоглобалистика жэне галамдык проблемаларды шешу. Адам­зат когамыньщ Kaeipri даму кезещнде оныц географиялык кабыкка ыкпалы артып отыр. Географиялык кабыктыц курамбелштершщ табиги зандылыктарын танып-бшу, ондагы журш жаткан процестердщ Ka3ipri тенденцияларын зерттеу, адамзаттьщ ем!р суру ортасыныц кауккяздпт мен жайлылыгын камтамасыз ету багыттарында география гылымынын жекелеген салалары ез улесш косуда. Адамзат гарышты игеруцщ, географиялык кабыктыц дамуын, Жер шарыныц курылысын, Дуниежузшш мухитты зерттеуцщ жаца эдастерш ойлап тауып, белсещц эрекеттерге к е п т . Бул мэселелерде де Жер туралы баска гылымдар катарында географияныц да езщщк орны бар.

Экологиялык проблемаларды шешуде Б ¥ ¥ жанынан курылган Коршаган органы коргау женшдеп Б ¥ ¥ багдарламасы (ЮНЕП) белсещц кызмет етеда. Халыкаралык децгейде уйлеепрупп кызмет аткаратын бул уйымныц Heri3ri мшдет! тургын халыктыц eMip суру ортасы жэне Жер шарындагы табигат ресурстарын сактауга багытталган шараларды уйымдастыру мен жузеге асыру болып табылады.

Галамдык экологиялык проблемаларды шешуде табигатты пайдаланудыц салдарларын, топырак, су жэне ауаныц ластану- ын, адамдардыц eMip суретш ортасыныц нашарлауын галамшар децгейшде зерттеумен айналысатын Рим клубы галымдарыныц кызмет1 аса мацызды болып табылады. 1968 жылдан 6epi адам­зат болашагына катысты проблемаларды зерттеумен айналыса­тын Рим клубыныц мамандары экологиялык тепе-тецщкп сактау максатында халыктыц, экономиканыц, табигатты пайдаланудыц всу шектерт аньщтащ бердг Галымдар адамзаттьщ шаруашылык эрекетш турактандыру, халык саныныц шамадан тыс ecyiHe жол бер- меу, калпына келмейт1н ресурстарды пайдалану келемш кыскарту, коршаган ортага техногендж жуктемеш азайту, табигат коргау шараларын белсенд1 ету тэр!зд1 усыныстар жасап, осы кадамдар аркылы галамдык децгейде коршаган ортаны сактауга болатынын атап керсетп. Казакстан ушщ басты экологиялык проблемалар ретшде радиоактиви ластану, атмосфера мен топырактыц ластануы, швлейттенуд1 атауга болады.

География гылымыныц зерттеу аясына табигат зацдылыктарды гана емес, когамдык кубылыстарды (элеуметт1к, саяси, экономикалык) да танып-бшу енепщцктен, геоглобалистиканыц аса мацызды про­блемаларды зерттеу жэне шешуге катысу мумшндштер1 бар. Адамзат ушш мацызды болып саналатын геодемографиялык проблемалар­ды зерттеу мен шешуге атсалысу география гылымыныц 6ip зерт­теу кыры болып табылады. Бул проблемалар катарына дамушы ел­дерде туу керсеткштершщ артуы, халык саныныц кебекн, Ресей Федерациясындагы улттыц азгындауы (депопуляция), урбандалудыц бакылаусыз сипат алуы, халыктыц шк! жэне сырткы Kemi-коныньщ

223

мэселелер1, ез ерюнен тыс боскындарга айналган адамдар саныньщ ар- туы жэне т.б. жатады.

Геосаясатка катысты проблемаларды зерттеу де географиянын eHuiiciHe тиген. Саяси география тургысында аймактык жанжалдардын себептер1 мен салдарлары, дуние жузшщ саяси картасындагы субьектшердщ мэртебеа, саяси куштердщ арасалмагына катысты гео­саяси жагдайдын earepicrepi жэне т.б. зерттеледк Геоглобалистика сая­си жэне эскери интеграция мэселелерш де карастырады.

XXI гасырда экономика салаларындагы жаЬандану каркынды си­пат алды. Элемдйс нарыктьщ K a 3 ip ri даму жагдайына географиялык факторлар да ыкпал етед!\ Элемдйс экономиканы когамдык гео­графия тургысында зерттеу ултаралык б1рлёсиктердщ калыптасу ерекшел^ктерш, олардыц кещсхш таралуыныц зацдылыктарын аныктауга мумкшдйс бередь JQaaipri кезде ¥АБ аса куатты кепсалалы шаруашылык кешендерще айналган. Олардыц калыптасуына бай­ланысты тжелей шетелдйс инвестициялардыц келем1 артып, курдел1 каржыньщ мемлекетаральщ айналымына негурлым кеп аумактар камтылуда. ¥лхаралыкб1рлестйсгфдщкызметету1 кептеген аймактарда, 9cipece дамушы елдерде ещйргцп куштердщ аумактык уйымдасуын оцтайлы erin, жумыссыздык мэселесше оц ыкпал етуде. Халыкаралык (галамдык) сауда катынастары улкен езгер1стерге тусп: оныц келем1 анагурлым артып, валюталардыц багамы есуде. Бул саладагы соцгы зерттеулер жаца каржы-экономикалык орталыктардыц калыптасуында да ултаралык б1рлеспктердщ мацызы зор екендйш керсетш отыр.

F аламдык децгейдеп проблемаларды шешуде халыкаралык уйымдардыц (Элемдж банк, Халыкаралык жацгыру жэне даму баню, Халыкаралык валюта коры жэне т.б.) ролш география гылымдары тургысында туслщйру аса мацызды. ©йткеш дамуы артта калган неме­се дагдарыс эсершен даму проблемалары туындаган мемлекеттердщ экономикасына каржы белу аркылы бул уйымдар мемлекеттердщ гана емес, тутас аймактардыц да дамуына ыкпал етедь Сонымен катар, экономикалык география халыкаралык салалык жэне аймактык курылымдардыц (Дуниежузшк сауда уйымы, Мунай экспорттаушы елдер уйымы, Азия-Тыныкмухиттык экономикалык ынтымактастык уйымы жэне т.б.) калыптасу факторларына, кызметше катысты зерт­теулер журпзедь

Жалпы алганда, Ka3ipri галамдык экономикалык проблемаларды география тургысынан зерттеу интеграцияныц ец алдымен аумактык кершшестщке непзделетшш, шекаралык факторлардыц дамуга тйселей ыкпал ететшш керсетт отыр. Сол себепп дамушы елдердщ артта калушылыгымен курес, елдердщ экономикалык дамуын камтамасыз ету жэне букш элемдо жайлаган экономикалык дагдарыспен курес проблемаларыныц щешуш география гылымы аймактык дамумен бай- ланыстырады.224

Теракты даму концепциясы. Ka3ipri кезевде табигатты коргау мен THiMfli пайдалану, табиги ресурстарды коргау мен сактау, коршаган ортаньщ теракты дамуына катысты мэселелер географияньщ экология- мен уштасуы непзшде калыптаскан геоэкология гылымыньщ улесше rain отыр. ЖаЬанданудын каркынды сипаты бул саладагы зерттеу- лер мен б1рлескен эрекеттерд1 талап erin отыр. 1992 жылы Рио-де- Жанейро каласында еткен Б ¥ ¥ Коршаган орта жэне даму женшдеп дуниежузйпк конференциясында адамзат болашагы ушш аса манызды болып отырган туракты даму мэселеа галамдык денгейде койылып, турацты даму концепциясы кабылданган болатын.

Бул тужырымдама табигат пен когамныц езара уйлес1м непз1нде дамуын кездейда, мундай жагдайда адамзаттьщ Ka3ipri сураныстарын етеу болашак урпактардыц мумкшдпсгер1 мен кажеттшштерш шектемейпндей болуы кажет. Туракты даму концепциясыныц Heri3ri цагидалары мынадай:

1) адамдар табигатпен уйлес1мд1 турде, салауатты жэне жемкгп ем1р суру кукыгына ие болуы керек;

2) коршаган ортаны коргау когамныц даму процесшщ ажырамас белптне айналуы кажет, сондыктан оны жеке дара карастыру мумкш емес;

3) коршаган ортаны жаксарту мен сактау кажеттшгш Ka3ipri гана емес, болашак урпактар да камтамасыз eryi керек;

4) елдердщ даму децгейлер1 арасындагы алшактыкты азайгу жэне кедешпк пен кайыршылыкты жою;

5) елдер туракты дамуга кол жетюзу ушш eHflipic пен тутынудыц осы максатка кедерп келпретш улгшерш мулде пайдаланбауы немесе meicreyi кажет.

Сонымен, туракты даму концепциясы езара тыгыз байланыскан уш курамдас белщхщ: экожуйелерд1 пайдалану, mumdi экономика, ddinemmi цогамныц басын б1рнспред1. Ал турактылык принциптер! табигат, экономика жэне элеуметпк элементтерд[ 6ipryrac жуйе ретшде карастырады. Географияньщ туракты даму концепциясы- на катысы аталган белжгёрдщ кещстиспк таралу зацдылыктарын зерттеу1мен аныкталады. Олардыц кещстнспк уйымдасу сипаты езшдпе зацдылыктары жэне аумактык айырмашылыктары бар табиги- аумактык кешендер туршде болады. Сондыктан туракты даму концеп- циясын елдердщ экология саласында гана емес, халыкаралык карым- катынастар жуйесшдеп багыт-багдарын да аныктайтын кужат деуге болады.

Сонымен, XXI гасырдагы адамзатка ортак проблемаларды зерт- теуде, шешуде география гылымыньщ мацызы зор. География кез келген табиги, когамдык кубылыстар мен процестердщ кещспктж зацдылыктары мен себептерш зерттеу аркылы елдер мен аймактар дамуыньщ жаца теорияларын, концепциялары мен жобаларын жасауга

225

атсалысуда. География гылымы аясында глобалистиканьщ дамуы адамзаттыц галамдык проблемаларын когамдык-географиялык непзде зерттеуге мумкшдж бередь

Тацырып бойынша жетекшг угымдар

Fаламдык проблемалар; галамдык проблемалардьщ пайда болу ce6errrepi; галамдык проблемаларды ж1ктеу ymrmepi; галамдык проблемалардьщ езара байланысы; геоглобалистика; галамдык география; геоглобалистиканыц зерт­теу багыттары; халыкаралык гылыми багдарламалар; геоглобалистика жэне галамдык проблемаларды шешу; Рим клубы усынган «есу шектерЬ>; Туракты даму концепциясы жэне оньщ кагидалары, курамдас бел1ктер1.

Мэттде кездесетт географиялык, атаулар mhi/ui

Африка, Кытай, Жапония, Германия, Италия, Сауд Арабиясы, Казакстан Республикасы, Арал, Жайык атырауы, Каспий тещз1, Ресей Федерациясы, Рио-де-Жанейро.

Та^ырып бойынша бацылау сурацтары

1. Г ал ымдык проблемалардьщ географиялык аныктамасы кандай?2. «Галамдык проблемалардыц пайда болуына езара байланыска тускен

елдердщ даму децгейлершщ эртурл1 болуы ыкпал етп» дегещц калай туоцщруге болады?

3. Галамдык проблемалардыц пайда болуы мен шиелешсуше кандай фак- торлар эсер етй?

4. Халыкаралык уйымдар галамдык проблемаларды кандай топтарга ж т е щ ц жэне бул жпсгеу кандай белплер1 бойынша журпзшед5?

5. Адамзаттыц галамдык проблемаларын Ю.Н. Гладкий калай жипреген жэне бул ж1ктемеде галым кандай устанымдарга суйенген?

6. Казакстан Республикасына кандай галамдык проблемалардыц тшелей катысы бар?

7. Геоглобалистика кашан калыптаскан жэне ол неш зерттейщ?8. Геоглобалистикадагы децгешпк зерттеулер дегешм1з не?9. «Галамдык проблемалардьщ meuimyi мемлекет ау магындагы кабылданган

шеилмдерге тйселей байланысты» дегецщ калай тусщщруге болады?10. Геоглобалистикалык зерггеулердщ галамдык проблемаларды шешуде

кандай мацызы бар?11. Туракты даму концепциясыныц басты кагидалары кандай?12. Туракты даму концепциясыныц курамдас бел1ктер1 кандай жэне олардыц

байланыстарын калай тусшдоруге болады?

Тацырып бойынша эдебиеттер мен дерекквздер mhLui

1. Акаев А.А., Корогаев А.В., Малинецкий Г.Г. Прогноз и моделирование кри­зисов и мировой динамики.-М., Издательская группа URSS, 2010. - 352 с.

226

2. Асаул А.Н., Джаман М.А., Шуканов П.В. Этногеографические факторы гло­бализации и регионализации мира. - СПб.: АНО «ИПЭВ», 2010. - 296 с.

3. Богомолов О.Т. Мировая экономика в век глобализации: Учебник - М.: ЗАО «Издательство «Экономика», 2007. — 359 с.

4. Гладкий Ю.Н., Сухорукое В.Д. Общая экономическая и социальная гео­графия зарубежных стран: учебник для студ. высш. пед.учеб. заведений.- М.: Издательский центр «Академия», 2006. - 448 с.

5. Иноземцев B.JI.. Наука, личность и общество в постиндустриальной дей­ствительности //Российский химический журнал. - 1999- № 6.

6. Максаковский В.П. Географическая картина мира. Кн. 1 4-е изд., испр. и доп. - М.: Дрофа, 2008. - 495 с.

7. Мироненко Н.С.Страноведение: теория и методы. (Социально- экономическая география). - М.: Аспект-пресс. 2003.- 285 с.

8. Томас Э. Шерер и др. Страны мира /пер. с англ. яз. А.Г. Зарубиной. - М.: Астрель, 2010.-351 с.

9. Яковец Ю.В. Глобализация и взаимодействие цивилизаций. - М.: Изд-во «Экономика», 2003. - 441 с.

10. http://globalization.report.ru/ - жаЬандану порталы11. http://w w w .arm strade.org/- Элемдш кару-жарак саудасын талдау

орталыгынын сайты.

А КОСЫМША

Монархиялар жэне олардыц билеушшер!

Ретсаны

Монархияатауы

Билеуцн Кай жылдан 6epi баскарады

1 2 3 41 Андорра Князьдер: Николя Саркози

Жоан Энрик Вивес-и-Сисилья20072003

2 Бельгия король Альберт II 19933 Ватикан Рим паласы Бенедикт XVI 20054 Улыбритания королева Елизавета II 19525 Дания королева Маргрете II 19726 Испания король Хуан Карлос I 19757 Лихтенштейн князь Ханс-Адам II 19898 Люксембург ¥лы герцог Анри 20009 Монако князь Альберт II 200510 Нидерланд королева Беатрикс 198011 Норвегия король Харальд V 199112 Швеция король Карл XVI Густав 197313 Бахрейн король Хамад ибн Иса эл-

Халифа2002, 1999-2002 жж эм ip болтан.

14 Бруней султан Хассанал Болкиах 196715 Бутан король Джигме Кхесар Намгьял

Вангчук2006

16 Иордания король Абдалла II 199917 Камбоджа король Нородом Сиамони 200418 Катар эм1р Хамад бин Халифа аль-

Тани1995

19 Кувейт эм!р Сабах аль-Ахмед аль- Джабер ас-Сабах

2006

20 Малайзия король Мизан Зайнал Абидин 200621 БА0 президент-эм1р Халифа бен

Зайд ан-Нахайян2004

22 Оман султан Кабус бен Саид 197023 Сауд Арабиясы король Абдалла ибн Абдель

Азиз ас-Сауд2005

24 Таиланд король Пумипон Адульядет 1946

228

1 2 3 425 Жапония император Акихито 198926 Лесото король Летсие III 199627 Марокко король Мухаммед VI 199928 Свазиленд король Мсвати III 198629 Тонга король Джордж Тупоу V 2006

229

Э К О С Ы М Ш А

1. Азор аралдары: Атлант мухитындагы Португалиянын автономиялык ауданы

2. Аланд аралдары: Финляндияныц автономиялык провинциясы, арнайы халыкаралык кел1ам непз1нде баскарылады.

3. Америкалык Самоа: АКШ-тыц шалгайдагы и е л т («косылмаган аумак»), Шыгыс Самоа деген атпен де белгш.

4. Ангилья: Улыбританияныц шалгай аумагы5. Антил ь Аралдары (Нидерланд) - Нидерландтык Антиль Аралда­

ры: Нндерланд Корольдтнщ автономиялык аумагы6. Аомынь (Макао) - Кытай Халык Республикасыньщ Арнайы

эшмшшк ауданы: арнайы халыкаралык кетсш бойынша Кытай баскаратын аумак

7. Аруба: Нидерланд Корольдшнщ автономиялык аумагы8. Ашмор жэне Картье Аралдары - Ашмор жэне Картье арал дарынын

аумагы: туракты халкы жок, Аустралиядагы сырткы аумак9. Бермуд Аралдары: Улыбританияныц шалгай аумагы10. Унд1 мухитындагы Британдык аумак: Улыбританияньщ шалгай

аумагы (Чагос аралдарында)11. Виргин Аралдары (Британдык) - Британдык Виргин Аралдары:

Улыбританияньщ шалгай аумагы12. Буве аралы: Норвегия иел1п13. Виргин Аралдары (АКШ) - Америка Курама Штаттарыньщ Вир­

гин Аралдары: АКШ-тын шалгайдагы иелш («косылмаган аумак»)14. Гваделупа: Францияньщ шалгайдагы департамент!15. Гвиана - Француз Гвианасы: Франциянын шалгайдагы

департамент!16. Гернси: Улыбританияньщ иелшндеп жер, Нормандия

аралдарыныц 6eniri17. Гибралтар: Улыбританияньщ шалгай аумагы18. Сянган (Гонконг) - Кытай Халык Республикасыньщ Арнайы

экшшшк ауданы: арнайы халыкаралык келюм бойынша Кытай баскаратын аумак

19. Гренландия: Данияныц тэуелд1 аумагы (автономиялык аймак)20. Гуам: АКШ-тыц шалгайдагы и е л т («косылмаган аумак»)21. Джерси: Улыбританияныц иелшвдеп жер, Нормандия

аралдарыныц б о л т22. Батые Сахара - Сахара Араб Демократиялык Республикасы:

аумагыныц кепшшк белшн Марокко басып алып, езше коскан)23. Кайман Аралдары - Кайман Аралдары: Улыбританияныц

шалгайдагы аумагы

Дуние жузшдеп тэуеддо аумактар

230

24. Канар аралдары - Испанияныц автономиялык 6ipnecriri25. Кл иппертон аралы: теракты халкы жок, Францияныц шалгайдагы

иелт, Француз Полинезиясы курамынан 21.02.2007 белшген26. Кокос Аралдары - Кокос (Килинг) аралдарыныц аумагы:

Аустралияньщ сырткы аумагы27. Кук аралдары: Жаца Зеландиямен еркш ассоциациядагы езш-

esi баскаратын аумак28. Мадейра (аралдар): Атлант мухитындагы Португалия йелш29. Майотта: Францияныц шалгайдагы аумагы30. АКД1-тыц Kimi Тыныкмухиттьщ Аралдары: байыргы халкы жок

АКД1 иелт (Бейкер аралы, Джонстон атолы, Джервис, Хаулэнд аралдары, Кингмен тоскауылы, Мидуэй атолы, Пальмира атолы, Уэйк аралы енедГ)

31. Мартиника: Францияныц шалгай департамент!32. Мелилья: Африкадагы Испанияныц автономиялык каласы

(Марокконыц Жерторта тещз1 жагалауында)33. Монтсеррат: ¥лыбританияныц шалгайдагы аумагы34. Мэн - Мэн аралы: Улыбританияныц иелшндеп жер35. Навасса аралы: байыргы халкы жок АКДМ-тыц шалгайдагы

иелгп, Гаити Республикасымен даулы36. Ниуэ: Жаца Зеландиямен еркш ассоциациядагы езш-ез1

баскаратын аумак37. Жаца Каледония: Францияныц шалгай аумагы38. Норфолк аралы: Аустралияныц сырткы аумагы39.Маржан тец!з1 аралдары: туракты халкы жок Аустралияныц

сырткы аумагы40. Палестина — Палестина автономиясы / Палестина мемлекетк

Израйиль басып алган аумак; Газа Секторы мен Иордан езеншщ Батые жагалауын камтиды

41. Питкэрн: Улыбританияныц шалгайдагы аумагы42. Пуэрто-Рико — Пуэрто-Рико BipnecTiri: АКД1-тыц шалгайдагы

иел iri («косылмаган аумак»)43. Реюньон: Францияныц шалгай департамент!44. Рождество Аралы: Аустралияныц сырткы аумагы45.- Свальбард: арнайы халыкаралык KeniciM непзшде Норвегия

баскаратын аумак; Шпицберген жэне Медвежий аралдарын камтиды46. Эулие Елена аралы: Улыбританияныц шалгайдагы аумагы,

Тристан-да-Кунья аралдары мен Вознесение аралын камтиды47i Солтуспк Мариан аралдары — Солтустж Мариан аралдары

Б1рлестш (АКД1): АКДП-тыц шалгайдагы иел iri («косылмаган аумак»)48. Сен-Бартельми: Францияныц шалгайдагы аумагы, 21.02.2007 ж

Гваделупа курамынан жеке аумак рет}нде 6oniHin шыккан49. Сен-Мартен (аралдыц солтусик бел iri): Францияныц

шалгайдагы аумагы, 21.02.2007 ж Гваделупа курамынан жеке аумак репнде белшп шыккан

231

50. Сен-Пьер жэне Микелон: Францияныц шалгайдагы аумагы51. Сеута: Африкадагы Испанияныц автономиялык каласы

(Марокконыц Жерторта тецш жагалауында)52. Тёркс жэне Кайкос: Улыбританияньщ шалгайдагы аумагы53. Токелау (Юнион): Жаца Зеландияга тэуелдй аумак54. Уоллис жэне Футуна - Уоллис жэне Футуна аралдары:

Францияныц шалгайдагы аумагы55. Фарер Аралдары: Данияныц тэуелдо аумагы (автономиялык

аймак)56. Фолкленд Аралдары - Фолкленд (Мальвин) Аралдары:

Улыбританияньщ шалгайдагы аумагы, Аргентинамен даулы57. Француз Полинезиясы: Францияныц шалгайдагы аумагы58. Француздык Оцтустш Аумактар - Француздык Оцтустш жэне

Антарктикалык Аумактар, Ущц мухитында шашырай орналаскан, тургыл ыкты халкы жок усах аралдарды камтиды

59. Херд жэне Макдональд аралдары: тургылыкгы халкы жок, Аустралияныц сырткы аумагы

60. Эпарсе аралдары (Шашыранды аралдар), (lies Eparses): Францияныц шалгайдагы иелп!, Басас-да-Индия, Глорьёз, Европа, Жуан-ди-Нова аралд арын (Мадагаскармен даулы) жэне Тромлен (Мав- рикиймен даулы) аралдарын камтиды; эюмшшк жагынан Француздык Оцтустш жэне Антарктикалык Аумактарга карасты

61. Оцтустш Георгий и Оцтустш Сандвичев аралдары: Улыбританияньщ шалгайдагы аумагы, Аргентинамен даулы

62. Ян-Майен - Ян-Майен аралы: Норвегия иелш.

232

Б КОСЫМША

Мемлекеттщ саяси-географиялык жагдайын сипаттаудын жоспары

1. Мемлекеттйс шекараларга саяси жэне экономикалык жагынан бага беру:

а) керш шее мемлекеттердщ экономикалык даму децгеш;э) мемлекеттщ жэне оган кершшес аумактардьщ белгйп 6ip

экономикалык жэне саяси уйымдарга муше болуы;б) мемлекеттйс шекараларга стратегиялык бага беру.

2. Мемлекет аумагыньщ мацызды келйс жолдарына, шишзат пен дайын ешмдер нарыктарына катынасы:

а) тещз жэне езен кел1ктерш пайдалана алу мумкшдцт,э) кершшес мемлекеттермен сауда карым-катынастары;б) мемлекетг1ц пшюзатпен камтамасыз exmyi.

3. Элемдеп саяси жагдай шиеленюкен аумактарга катысы:а) мемлекетпц халыкаралык жанжалдарга пкелей жэне жанама

катысы, шекаралас аймактарда даулы жагдайдыц болуы;э) эскери-стратегиялык элеует1, шетелдерде эскери базаларыныц

болуы;б) мемлекеттщ халыкаралык бейбтнйпк сактау, карусыздану

icrepiHe катынасы;

4. Мемлекеттщ саяси жагдайына жалпы бага беру.

233

В КОСЫМША

Елдщ ap6ip 100 тздмынына шакканда Интернет пайдаланушылар саны, 2010 ж

р/с Елдер Ел халкындагы Интер­нет пайдаланушылар

улес!; %1 2 31 Исландия 90,52 Швеция 87,83 Нидерланд 86,54 Дания 83,95 Финляндия 82,66 Норвегия 82,57 Люксембург 80,58 Швейцария 779 Корея Республикасы 76,510 ¥лыбритания 76,211 Канада 75,412 Жапония 75,413 Германия 75,314 АКД1 1415 Барбадос 73,616 Сингапур 7317 Жаца Зеландия 7218 Аустралия Одагы 7219 Австрия 71,220 Бельгия 68,821 Франция 68,222 Сянган (Кытайдыц арнайы ауданы) 6723 Эстония 66,224 Словакия 6625 Тайвань 65,726 EipiKKeH Араб dMipniKTepi 6527 Ирландия 62,5

234

1 2 328 Латвия 60,629 Венгрия 58,630 Чехия 58,431 Ямайка 5732 Испания 56,733 Словения 55,834 Малайзия 55,835 Бруней-Даруссалам 55,336 Литва 5537 Бахрейн 5238 Хорватия 50,6

39 Израиль 49,6

40 Польша 49

235

236 Г КОСЫ М Ш А - 1

КР OHipjiepi бойынш а халы кты ц туты нуга пайдаланы лган табы стары , жан басына шакканда, орташа 6ip айда, тенге (КР Статистика AreHTTiriHiH деректер1 бойынша)

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010Казакстан Республикасы 5729 6518 7 569 8 387 9 751 13 723 16 935 20 037 21 348 26 152Акмола 6289 6890 8 114 8 582 9 879 12 713 16 482 20 426 22 270 28 942Акгебе 6315 7832 9411 9 820 10 737 14 747 18 329 22 139 22 270 28 777Алматы 4423 5124 6 353 7 732 9 121 11 791 15 315 16 874 17 949 28 096Атырау 5651 6911 7 373 8 262 9 433 14 604 16 775 18 089 18 983 28 387Батые Казакстан 5258 6251 8 017 8 655 9 302 13 391 15 484 17 572 19 307 22 790Жамбыл 3422 4392 5 030 6 394 6 883 9 983 14 354 15 579 16 884 17 360Караганды 6526 7651 8 588 9 446 11 307 14 190 18 354 23 026 23 948 31 848Костанай 5790 6435 6 971 7 566 9 003 12914 16 698 19 862 21 317 23 540Кызылорда 3875 4403 5 678 5 925 7 073 9 027 12 117 14 287 19 201 21 177Мангыстау 6183 7392 8 600 9 904 12 445 14 005 15 630 18 604 15 479 24 032Онтуспк Казакстан 3762 4403 4 945 5 700 6 645 9 930 12 488 14 809 15 291 16 670Павлодар 6645 6309 7 903 8 847 10 888 16 456 18 493 22 251 23 047 27 979Солтуспк Казакстан 7210 6790 7 933 8215 9 734 12413 15210 19 522 23 188 27 310Шыгыс Казакстан 6488 7297 8 155 9 190 10 936 15 832 17 528 21 026 23 086 24 428Астана к. 11454 13565 15 661 16 523 20 117 28 376 31 573 38 824 34 884 46 663Алматы к- 9224 10565 11 680 12 191 13 491 18 386 23 361 26 798 30 324 41 103

Г КОСЫ М Ш А - 2

КР onipjiepi бойынша халы кты ц акш алай ш ы гы стары , жан басына ш акканда, орташ а 6ip айда, тенге (КР Статистика А генттш нщ flepeicrepi бойынш а)

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010Казакстан Республикасы 4918 5671 6 674 7 500 8 800 12 602 15 516 18 324 19 718 24 460Акмола 5117 5650 6 770 7 409 8 623 11 081 14516 18 246 20 069 26 377Акгебе 5507 6842 8 388 8 768 9 555 13 410 16 868 20 637 20 461 27 285Алматы 3620 4279 5 418 6 726 7 882 10716 13 518 15 009 16 097 25 905Атьфау 5022 6289 6 620 7 498 8 688 13 592 15 749 17 259 18 128 27 110Батые Казакстан 4309 5122 6 626 7 374 7 924 11 563 13 593 15 205 16 999 20 055Жамбыл 2882 3653 4 370 5 673 6 262 8 971 12 608 13 369 15 424 16 331Караганды 5709 6897 7 713 8 612 10 442 13 352 17218 21 559 22 496 30 099Костанай 4756 5295 5 916 6 499 7 789 И 305 14 615 17 246 19 030 21 237Кызылорда 3453 3934 5 137 5 353 6 581 8 412 11 156 12 920 17 840 19 913Мангыстау 5971 7175 8 026 9 485 12 175 13 650 15 377 18 475 15 421 23 895Онтуспк Казахстан 3092 3640 4 339 5 018 5918 8 950 11 201 13 129 13 847 15 420Павлодар 5624 5387 6 985 7 988 9918 14 922 16 897 20 228 21 216 26 169Солтуспк Казахстан 5629 5552 6 440 6 841 8 285 10 688 13 064 16615 19 884 24 083Шыгыс Казахстан 5480 6174 6 835 7 824 9 432 14 061 15 541 18 342 20 400 21 836Астана к- 10669 12706 14 963 15 973 19412 27 747 30 984 38 309 34 010 45 835Алматы к. 8861 10271 11 439 11 993 13 361 18 250 23 195 26 686 30 117 40 827

Д КОСЫМША

1 - кесте. ТецЬге тжелей шыга алмайтын мемлекеттер

Peri Мемлекет Peri Мемлекет Peri Мемлекет1 Австрия 15 Зимбабве 29 Парагвай2 Эз1рбайжан 16 Казакстан 30 Руанда3 Андорра 17 Кыргызстан 31 Сан-Марино4 Армения IS Лаос 32 Свазиленд5 Ауганстан 19 Лесото 33 Сербия6 Беларусь 20 Лихтенштейн 34 Словакия7 Боливия 21 Люксембург 35 Тэжпсстан8 Ботсвана 22 Македония 36 Турйсменстан9 Буркина-Фасо 23 Малави 37 Уганда10 Бурунди 24 Мали 38 бзбекстан11 Бутан 25 Молдова 39 Ортал ык Африка

Республикасы12 Ватикан 26 Монголия 40 Чад13 Венгрия 27 Непал 41 Чехия14 Замбия 28 Нигер 42,43 Швейцария,

Эфиопия

2-кесте. Курлыктык шекаралары жок мемлекеттер

Реп Мемлекет Реп Мемлекет Peri Мемлекет1 2 3 4 5 6

1 Аустралия 12 Кабо-Верде 23 Сан-Томе жэне Принсипи

2 Антигуа мен Барбуда

13 Кирибати 24 Сейш ель Аралдары

3 Багам Аралдары 14 КоморАралдары

25 Сент-Винсент жэне Гренадин

4 Барбадос 15 Маврикий 26 Сент-Китс жэне Невис

5 Бахрейн 16 Мадагаскар 27 Сент-Люсия6 Вануату 17 Мальдив 28 Сулей мен Арал­

дары

238

1 2 3 4 5 67 Гренада 18 Мальта 39 Тонга8 Доминика 19 Микронезия

ФедерациялыкШтаттары

30 Тринидад пен Тобаго

9 Жаца Зеландия 20 Науру 31 Тувалу10 Жапония 21 Палау 32 Фиджи11 Исландия 22 Самоа 33,

34Филиппин,Шри-Ланка

239

240 Е КОСЫ М Ш А - 1

Дуние жуз1 айм актары мен елдер1 бойынша демограф иялы к керсетю ш тер, 2010 ж

Population Reference Bureau деректер1 бойынша

Материк, аймак, ел, аумактарХалык саны 2010 ж. (млн.

адам.)

Халыктыгыздыгы(адам/кв.км)

Туу(1000 адамга)я

0л1м (1000 адамта)

(%о)

Табиги осу

коэффиц. (%)

1 2 3 4 5 6ДУНИЕ ЖУ31 6892 51 20 8 1,2Дамыган елдер 1237 23 И 10 0,2Дамушы елдер 5656 68 22 8 1,4Мешеу елдер 857 41 35 12 2,3АФРИКА 1030 34 37 13 2,4COJ1TYCTIK АФРИКА 209 25 26 7 1,9Алжир 36 15 23 5 1,8Египет 80,4 80 27 6 2,1Ливия 6,5 4 23 4 1,9Марокко 31,9 71 21 6 1,5Судан 43,2 17 33 11 2,2Тунис 10,5 64 18 6 1,2Батые Сахара * 0,5 9

Лт 34 9 2,5

1 2 3 4 5 6

БАТЫС АФРИКА 309 50 41 15 2,6

Бенин 9,8 87 40 10 3

Буркина-Фасо 16,2 59 46 12 3,4

Кабо Верде 0,5 128 25 6 2Кот-д - Ивуар 22 68 37 14 2,4Гамбия 1,8 155 38 12 2,7Гана 24 101 31 9 2,2Гвинея 10,8 44 41 11 3Гвинея-Бисау 1,6 46 43 18 2,4Либерия 4,1 37 43 11 3,3Мали 15,2 12 46 15 3,1Мавритания 3,4 3 34 11 2,3Нигер 15,9 13 52 17 3,5Нигерия 158,3 171 42 17 2,4Сенегал 12,5 64 39 11 2,8Сьерра-Леоне 5,8 81 40 16 2,4Того 6,8 119 33 8 2,5ШЫГЫС АФРИКА 326 51 40 13 2,7Бурунди 8,5 306 36 15 2,1Комор Аралдары 0,7 309 33 7 2,6Джибути 0,9 38 29 11 1,8

242 1 2 3 4 5 6Эритрея 5,2 44 37 9 2,9Эфиопия 85 77 39 12 2,7Кения 40 69 37 10 2,7Мадагаскар 20,1 34 37 9 2,7Малави 15,4 130 44 15 2,9Маврикий 1,3 628 12 7 0,5Мозамбик 23,4 29 40 16 2,3Руанда 10,4 395 42 14 2,9Сейшель Аралдары 0,1 193 18 7 1Сомали 9,4 15 46 16 3Танзания 45 48 42 12 3Уганда 33,8 140 47 13 3,4Замбия 13,3 18 45 20 2,5Зимбабве 12,6 32 30 17 1,3ОРТАЛЫК АФРИКА 129 20 44 16 2,7Ангола 19 15 42 17 2,5Камерун 20 42 37 14 2,3Орталык Африка Республикасы 4,8 8 38 16 2,2Чад 11,5 9 46 17 2,9Конго 3,9 12 38 13 2,5Конго Демократиялык Республикасы 67,8 29 47 17 2,9

1 2 3Экваторлык Гвинея 0,7 25Габон 1,5 6Сан-Томе жэне Принсипи 0,2 170OH.TYCTIK АФРИКА 57 21Ботсвана 1,8 3Лесото 1,9 63Намибия 2,2 3Оцтустйс Африка Республикасы 49,9 41Свазиленд 1,2 69АМЕРИКА 929 22СОЛТУСТИС АМЕРИКА 344 16Канада 34,1 3АКД1 309,6 32ЛАТЫН АМЕРИКАСЫ 585 28ОРТАЛЬЩ АМЕРИКА 153 62Белиз 0,3 15Коста-Рика 4,6 90Сальвадор 6,2 294Гватемала 14,4 132Гондурас 7,6 68Мексика 110,6 57

1 2 3 4 5 6Никарагуа 6 46 23 4 1,8Панама 3,5 46 20 5 1,6КАРИБ АЛАБЫ 42 177 19 8 1,1Антигуа жэне Барбуда 0,1 205 14 6 0,9Багам Аралдары 0,3 25 15 6 0,9Барбадос 0,3 637 13 8 0,5Куба 11,2 101 11 8 0,3Доминика 0,1 96 15 8 0,7Доминикан Республикасы 9,9 203 23 6 1,7Гренада 0,1 320 17 9 0,8Гаити 9,8 353 28 9 1,8Ямайка 2,7 246 20 7 1,2Мартиника 0,4 368 13 7 0,6Пуэрто-Рико 4,0 448 12 7 0,4Сент-Кристофер жэне Невис 0,1 203 14 7 0,7Сент-Люсия 0,2 327 14 7 0,7Сент-Винсент жэне Гренадин 0,1 276 17 8 0,9Тринидад пен Тобаго 1,3 257 14 8 0,6OHTYCTIK АМЕРИКА 391 22 18 6 1,2Аргентина 40,5 15 18 8 1Боливия 10,4 9 27 7 2

1 2 3 4 5 6Бразилия 193,3 23 17 6 1Чили 17,1 23 15 6 0,9Колумбия 45,5 40 20 6 1,4Эквадор 14,2 50 21 5 1,6Гвиана (Франц.) 0,2 3 28 3 2,4Гайана 0,8 4 23 7 1,6Парагвай 6,5 16 25 6 1,9Перу 29,5 23 21 6 1,6Суринам 0,5 3 19 7 1,3Уругвай 3,4 19 14 9 0,5Венесуэла 28,8 32 21 5 1,6АЗИЯ 4157 130 19 7 1,2АЗИЯ (КЫТАЙСЫЗ) 2819 126 22 7 1,5БАТЫС АЗИЯ 235 49 24 5 1,9Армения 3,1 104 15 10 0,6©Мрбаижан 9 104 17 6 1,1Бахрейн 1,3 1807 15 2 1,3Кипр 1,1 118 13 7 0,6Грузия 4,6 67 13 10 0,3Ирак 31,5 72 32 6 2,6Израиль 7,6 342 22 5 1,6

246 1 2 3 4 5 6Иордания 6,5 73 31 4 2,6Кувейт 3,1 175 22 2 2Ливан 4,3 409 20 5 1,5Оман 3,1 10 20 3 1,8Палестина аумагы 4,0 672 33 4 2,8Катар 1,7 152 9 1 0,8Сауд Арабиясы 29,2 14 28 2 2,6Сирия 22,5 122 28 3 2,5Туркия 73,6 94 18 6 1,2БАЭ 5,4 64 15 2 1,4Йемен 23,6 45 38 8 3ОРТАЛЫК жэне ОЦТУСТ1К АЗИЯ 1755 163 24 7 1,6Ауганстан 29,1 45 39 18 2,1Бангладеш 164,4 1142 22 7 1,5Бутан 0,7 15 25 8 1,7Y ндютан 1188,8 362 23 7 1,5Иран 75,1 46 19 6 1,3Квзакстан 16,3 6 23 9 1,4Кыргызстан 5,3 27 24 7 1,6Мальдив Республикасы 0,3 1070 22 3 1,9Непал 28 191 28 8 1,9

1 2Пэкстан 184,8Шри-Ланка 20,7Тэжжстан 7,6Туркменстан 5,2©збекстан 28,1ОЦТУСЛК-ШЫГЫС АЗИЯ 597Бруней 0,4Камбоджа 15,1Индонезия 235,5Лаос 6,4Малайзия 28,9Мьянма 53,4Филиппин 94Сингапур 5,1Таиланд 68,1Шыгыс Тимор 1,2Вьетнам 88,9ШЫГЫС АЗИЯ 1571Кытай 1338,1Сянган * (Кытай) 7,0Макао * (Кытай) 0,5

3 4 5 6232 30 7 2,3315 19 7 1,253 28 4 2,411 22 8 1,463 23 5 1,8133 20 7 1,366 16 3 1,383 25 8 1,6124 20 6 1,427 28 7 2,187 21 5 1,679 20 11 0,9313 26 5 2,1

7526 10 4 0,6133 15 9 0,677 41 10 3,1268 17 5 1,2134 12 7 0,5140 12 7 0,5

6410 12 6 0,620731 9 3 0,6

248 1 2 3 4 5 6Жапония 127,4 337 9 9 0Корея Халык-Демократиялык Респу­бликасы

22,8 189 15 10 0,5

Корея Республикасы 48,9 491 9 5 0,4Монголия 2,8 2 25 6 1,9Тайвань 23,2 644 8 6 0,2ЕУРОПА 739 32 11 11 0ЕУРОПАЛЫК ОДАК 501 115 11 10 0,1COJ1TYCTIK ЕУРОПА 99 55 13 9 0,3Дания 5,5 129 11 10 0,1Эстония 1,3 30 12 12 0Финляндия 5,4 16 11 9 0,2Исландия 0,3 3 15 6 0,9Ирландия 4,5 64 17 6 1Латвия 2 2 35 10 13 -0,4Литва 3,3 51 11 12 -0,1Норвегия 4,9 13 13 9 0,4Швеция 9,4 21 12 10 0,2Улыбритания 62,2 256 13 9 0,4БАТЫС ЕУРОПА 189 170 10 9 0,1Австрия 8,4 100 9 9 0

249

1 2 3Бельгия 10,8 354Франция 63 114Германия 81,6 229Лихтенштейн 0,04 225Люксембург 0,5 196Монако 0,04 35835Нидерланд 16,6 400Швейцария 7,8 190ШЫГЫС ЕУРОПА 295 16Беларусь 9,5 46Болгария 7,5 68Чехия Республикасы 10,5 133Венгрия 10 108Молдова 4,1 122Польша 38,2 122Румыния 21,5 90Ресей Федерациясы 141,9 8Словакия 5,4 111Украина 45,9 76ОЦТУСТ1К ЕУРОПА 156 118Албания 3,2 112

4 5 611 9 0,213 9 0,48 10 -0,210 6 0,411 7 0,47 7 011 8 0,310 8 0,212 13 -0,212 14 -0,311 14 -0,411 10 0,110 13 -0,311 12 0И 10 0,110 12 -0,212 14 -0,211 10 0,211 15 -0,410 9 0,110 5 0,5

250 1 2 3 4 5 6Андорра 0,1 179 10 3 0,7Босния жэне Герцеговина 3,8 75 9 9 0Хорватия 4,4 78 10 12 -0,2Грекия 11,3 86 11 10 0,1Италия 60,5 201 10 10 0Косово 2,3 207 21 7 1,4Македония 2,1 80 12 9 0,2Мальта 0,4 1326 10 8 0,2Черногория 0,6 46 13 9 0,4Португалия 10,7 116 9 10 -0,1Сан-Марино 0,03 522 10 7 0,3Сербия 7,3 94 9 14 -0,5Словения 2,1 101 11 9 0,2Испания 47,1 93 11 8 0,3АУСТРАЛИЯ жэне МУХИТТЬЩ АРАЛДАР

37 4 18 7 1,1

Аустралия Одагы 22,4 3 14 6 0,7Микронезия 0,1 158 25 6 1,9Фиджи 0,9 47 24 7 1,7Полинезия (Франц.) 0,3 68 18 5 1,3Кирибати 0,1 139 27 9 1,8

1 2Маршалл Аралдары 0,1Науру 0,01Жаца Каледония 0,3Жана Зеландия 4,4Палау 0,02Папуа-Жана Гвинея 6,8Батые Самоа 0,2Сулеймен Аралдары 0,5Тонга 0,1Тувалу 0,01Вануату 0,2

to

3 4 5 6298 34 6 2,8507 28 10 1,914 16 5 1,216 14 7 0,845 13 7 0,615 31 10 2,268 26 5 219 33 8 2,5

139 29 7 2,2376 23 9 1,420 31 6 2,5

Е КОСЫ М Ш А - 2

Дуние жуз1 айм актары мен елдер1 бойынша демограф иялы к кврсепаш тер , 2010 жPopulation Reference Bureau деректер1 бойынша

Материк, аймак, ел, аумактар Сэбилер Балалардын Карт адамдар Адамнын бМр жасынын Кала0Л1М1 улесп (%) улес1 (%) узактыгы (жыл) халкыньщ(% о) орташа ерлер эйелдер улес1 (%)

1 2 3 4 5 6 7 8ДУНИЕ ЖУ31 46 27 8 69 67 71 50Дамыган елдер 6 17 16 77 74 81 75Дамушы елдер 50 30 6 67 66 69 44Мешеу елдер 81 41 3 56 55 57 27АФРИКА 76 41 3 55 54 57 38COJ1TYCTIK АФРИКА 42 33 4 69 67 71 50Алжир 28 28 5 72 71 74 63Египет 28 33 4 72 69 75 43Ливия 18 30 4 74 72 77 77Марокко 31 29 5 71 69 73 57Судан 81 41 3 58 57 60 38Тунис 18 24 7 74 72 76 66Батые Сахара * 63 40 3 60 58 62 81БАТЫС АФРИКА 81 43 3 51 50 52 42

1 2 3 4 5 6 7 8

Бенин 89 45 3 59 57 60 41

Буркина-Фасо 81 46 3 53 51 54 23

Кабо Верде 25 35 5 73 69 76 61Кот-д’ Ивуар 97 40 2 52 51 54 50Гамбия 81 43 3 55 54 57 54Гана 50 39 4 60 58 61 48Гвинея 91 43 3 57 55 58 28Гвинея-Бисау 121 43 3 46 45 48 30Либерия 95 44 3 56 54 57 58Мали 116 48 3 51 50 53 33Мавритания 73 40 3 57 55 59 40Нигер 108 49 2 48 48 49 20Нигерия 75 43 3 47 47 48 47Сенегал 58 44 2 55 54 57 41Сьерра-Леоне 89 43 2 47 46 49 36Того 81 41 3 61 60 63 40ШЫГЫС АФРИКА 72 44 3 53 52 54 22Бурунди 98 41 3 50 49 52 10Комор Аралдары 53 38 3 64 62 66 28Джибути 67 37 3 55 54 57 76Эритрея 54 42 2 59 57 62 21

1 2 3 4 5 6 7 8Эфиопия 77 44 3 55 54 57 16Кения 52 42 3 57 56 57 18Мадагаскар 48 43 3 60 59 62 31Малави 80 46 3 49 48 50 14Маврикий 13,4 22 7 73 69 76 42Мозамбик 90 44 3 48 47 49 31Руанда 102 42 2 51 50 53 17Сейшель Аралдары 11,5 22 10 73 68 78 53Сомали 111 45 3 49 48 51 34Танзания 58 45 3 55 55 56 25Уганда 76 49 3 52 52 53 13Замбия 70 46 3 42 41 42 37Зимбабве 60 42 4 43 41 44 37ОРТАЛЫК АФРИКА 111 46 3 48 47 50 41Ангола 118 45 2 47 45 49 57Камерун 87 41 4 51 50 52 53Оргалык Африка Республика- сы

106 41 4 49 47 50 38

Чад 130 46 3 49 47 50 27Конго 79 42 4 53 52 54 60Конго Демократиялык Респу- бликасы

114 48 3 48 46 49 33

1 2 3 4 5 6 7 8

Экваторлык Г винея 103 42 3 49 48 51 39

Габон 55 39 4 60 58 61 84

Сан-Томе жэне Принсипи 45 44 4 66 64 69 58ОЦТУСПК АФРИКА 48 32 5 55 53 57 50Ботсвана 48 33 5 55 55 55 60Лесото 94 34 6 41 40 43 23Намибия 35 38 4 61 60 62 35Онтуспк Африка Республика- сы

46 31 5 55 54 57 52

Свазиленд 74 40 3 46 46 45 22АМЕРИКА 17 25 9 75 72 78 78СОЛТУСТЖ АМЕРИКА 6 20 13 78 76 81 79Канада 5,1 17 14 81 78 83 80AKJ1I 6,4 20 13 78 75 80 79ЛАТЫН АМЕРИКАСЫ 22 29 7 74 71 77 77ОРТАЛЬЩ АМЕРИКА 20 31 6 75 72 78 71Белиз 18 37 5 73 71 74 51Коста-Рика 9 23 7 79 77 82 59Сальвадор 22 33 7 71 67 76 63Гватемала 34 42 4 70 66 73 47Гондурас 23 38 4 72 70 75 50

256 1 оЛт 3 4 5 6 7 8

Мексика 17 29 6 76 74 79 77Никарагуа 24 35 3 71 69 73 56Панама 13 30 6 76 73 78 64КАРИБ АЛ АБЫ 30 27 8 72 69 74 65Антигуа жэне Барбуда 16 28 7 75 73 77 31Багам Аралдары 14 26 6 74 71 77 83Барбадос 9 19 9 74 71 76 38Куба 4,7 18 12 78 76 80 75Доминика 12 23 10 75 72 78 73Доминикан Республикасы 30 32 6 72 69 75 67Гренада 20 31 10 70 68 72 31Гаити 49 37 4 61 59 62 48Ямайка 26 28 8 72 68 75 52Мартиника 8 20 14 80 77 83 89Пуэрто-Рико 8,8 20 14 79 75 82 94Сент-Кристофер жэне Невис 11 24 7 74 71 76 32Сент-Люсия 20 25 9 73 71 76 28Сент-Винсент жэне Гренадин 17,6 28 7 72 70 74 40Тринидад пен Тобаго 26 25 7 69 66 73 12ОЦТУСПК АМЕРИКА 22 28 7 73 70 77 82Аргентина 13,3 26 10 75 72 79 91

257

1 2 3 4 5 6 7 8

Боливия 45 37 4 66 64 68 65Бразилия 24 27 7 73 69 77 84Чили 8,3 24 8 79 76 82 87Колумбия 20 30 7 74 71 78 75Эквадор 21 31 6 75 72 78 65Гвиана (Франц.) 13,6 35 4 78 75 81 81Гайана 38 33 5 66 62 70 28Парагвай 32 34 5 72 70 74 58Перу 20 31 6 73 71 76 76Суринам 22 30 7 69 65 73 67Уругвай 10,6 23 14 76 72 80 94Венесуэла 15,8 30 6 74 71 77 88АЗИЯ 41 26 7 70 68 72 43АЗИЯ (КЫТАЙСЫЗ) 46 30 6 68 66 69 41БАТЫС АЗИЯ 37 32 5 72 69 74 69Армения 25 20 10 72 68 75 64Эз1рбайжан 11 23 7 72 70 75 54Бахрейн 8 20 2 75 73 77 100Кипр 7 18 10 79 77 80 62Грузия 17 17 14 74 69 79 53Ирак 84 41 3 67 64 72 67

к>00 1 2 3 4 5 6 7 8

Израиль 3,7 28 10 81 79 83 92Иордания 23 37 3 73 72 74 83Кувейт 9 23 2 78 76 80 98Ливан 19 25 10 72 70 74 87Оман 9 29 2 72 70 74 72Палестина аумагы 25 44 3 72 70 73 83Катар 8 15 1 76 75 77 100Сауд Арабиясы 18 38 2 76 74 78 81Сирия 16 36 3 74 72 76 54Туркия 28 26 7 72 69 74 76БАЭ 7 19 1 77 77 79 83Йемен 59 45 3 63 62 64 29ОРТАЛЫК жэне OHTYCTIK АЗИЯ

55 32 5 65 64 66 31

Ауганстан 155 44 2 44 44 44 22Бангладеш 45 32 4 66 65 67 25Бутан 40 31 5 68 67 68 32Ундкгган 53 32 5 64 63 65 29Иран 29 28 5 71 70 73 69Казакстан 26 24 8 69 63 74 54Кыргызстан 31 29 5 68 64 72 35

259

1 2 3 4 5 6 7 8Мальдив Республикасы 12 30 5 73 72 74 35Непал 48 37 4 64 64 65 17Пэкстан 64 38 4 -- 66 66 67 35Шри-Ланка 15 26 6 74 72 76 15Тэжжстан 60 38 4 67 64 69 26Тур^кменстан 51 31 4 65 61 69 47©збекстан 48 33 5 68 65 71 36ОЦТУСТ1К-ШЫГЫС АЗИЯ 27 28 6 70 68 72 42Бруней 7 27 3 77 75 80 72Камбоджа 62 35 3 61 59 63 20Индонезия 30 28 6 71 69 73 43Лаос 60 39 4 65 63 66 27Малайзия 9 32 5 74 72 77 63Мьянма 56 27 3 58 56 60 31Филиппин 23 33 4 72 70 74 63Сингапур 2,2 18 9 81 79 84 100Таиланд 7 22 7 69 66 72 31Шыгыс Тимор 44 45 3 61 60 62 22Вьетнам 15 25 8 74 72 76 28ШЫГЫС АЗИЯ 20 18 10 75 73 77 52Кытай 21 18 8 74 72 76 47

260 1 9Лл 3 4 5 6 7 8

Сянган* (Кьггай) 1,7 12 13 83 80 86 100Макао * (Китай) 3 13 8 82 79 85 100Жапония 2,6 13 23 83 79 86 86Корея Халык-Демократиялык Респ.

53 22 9 63 61 66 60

Корея Республикасы 3,4 17 11 80 77 83 82Монголия 41 33 4 67 63 70 61Тайвань 4,5 16 11 79 75 82 78ЕУРОПА 6 16 16 76 72 80 71ЕУРОПАЛЫК ОДАК 4 16 17 79 76 82 71COJITYCTIK ЕУРОПА 4 18 16 79 77 82 77Дания 3,1 19 17 79 76 81 72Эстония 3,6 15 17 74 69 79 69Финляндия 2,6 17 17 80 77 83 65Исландия 2,5 21 12 81 80 83 93Ирландия 3,5 21 И 79 77 82 60Латвия 6,7 14 17 73 67 78 68Литва 4,9 15 16 72 66 78 67Норвегия 3,1 19 15 81 79 83 80Швеция 2,2 17 18 81 79 83 84Улыбритания 4,7 18 16 80 77 82 80

1 2 3 4 5 6 7 8БАТЫС ЕУРОПА 4 16 18 80 78 83 75Австрия 3,7 15 17 80 78 83 67Бельгия 3,1 17 17 80 77 82 99Франция 3,6 18 17 81 78 85 77Германия 3,5 14 20 80 77 82 73Лихтенштейн 3,4 16 13 80 79 82 15Люксембург 2 18 14 80 78 83 83Монако — 13 24 — — —| 100Нидерланд 3,8 18 15 80 78 82 66Швейцария 4,3 15 17 82 80 84 73ШЫГЫС ЕУРОПА 8 15 14 70 65 76 69Беларусь 4,7 15 14 70 65 76 74Болгария 9 14 18 73 70 77 71Чехия 2,9 14 15 77 74 80 74Венгрия 5 15 16 74 70 78 67Молдова 12 17 10 70 66 73 41Польша 5,6 15 13 76 71 80 61Румыния 10,3 15 15 73 69 76 55Ресей Федерациясы 8,2 15 13 68 62 74 73Словакия 5,7 15 12 75 71 79 55Украина 9,3 14 16 , 68 63 74 69

1 2 3 4 5 6 7 8OHTYCTIK ЕУРОПА 5 15 18 80 77 83 68Албания 18 25 9 75 72 79 49Андорра 3,4 14 13 — — — 90Босния мен Герцеговина 5 16 14 75 72 77 46Хорватия 5,6 15 17 76 72 79 56Грекия 2,7 14 19 80 77 82 73Италия 3,6 14 20 82 79 84 68Косово 33 31 6 69 67 71 —

Македония 11 19 11 74 71 76 65Мальта 6,1 16 14 79 77 82 94Черногория 7,5 20 13 74 71 76 64Португалия 4,2 15 18 79 75 82 55Сан-Марино 3,2 15 16 83 80 86 84Сербия 6,7 15 17 74 71 76 58Словения 2,4 14 16 79 76 82 50Испания 3,5 15 17 81 78 84 77АУСТРАЛИЯ жэне МУХИТТЫК АРАЛДАР

21 24 11 76 74 78 66

Аустралия Одагы 4,4 19 13 81 79 84 82Микронезия 38 37 4 68 67 68 22Фиджи 18 29 5 68 66 71 51

1 2 3 4

Полинезия (Франц.) ; 6,2 26 6

Кирибати 52 36 4

Маршалл Аралдары 21 41 2

Науру 38 39 1

Жаца Каледония 6 28 6Жаца Зеландия 4,9 21 13Палау 20 24 6Папуа-Жаца Гвинея 51 40 2Батые Самоа 20 40 5Сулеймен Аралдары 24 41 3Тонга 19 38 6Тувалу 35 32 6Вануату 25 40 3

too\u>

5 6 7 8

74 72 77 5361 59 63 44

66 64 67 6856 55 57 10076 72 80 5880 78 82 8669 66 72 7859 57 62 1373 72 74 2262 62 63 1770 67 73 2364 62 65 4767 66 69 24

Ж КОСЫ М Ш А

Адам элеуеп дамуынын индекс!, Б ¥¥ 2010 ж деректер!

I. АЭДИ Kepcencimi ете жогары елдерОрны Ел АЭДИ

1 2 31 Норвегия 0,9382 Австралия 0,9373 Жаца Зеландия 0,9074 АКД11 0,9025 Ирландия 0,8956 Лихтенштейн 0,8917 Нидерланд 0,8908 Канада 0,8889 Швеция 0,88510 Германия 0,88511 Жапония 0,88412 Корея Республикасы 0,87713 Швейцария 0,87414 Франция 0,87215 Израиль 0,87216 Финляндия 0,87117 Исландия 0,86918 Бельгия 0,86419 Дания 0,86620 Испания 0,86321 Сянган (Кытай) 0,86222 Грекия 0,85523 Италия 0,85424 Люксембург 0,85225 Австрия 0,85126 ¥лыбритания 0,84927 Сингапур 0,84628 Чехия 0,84129 Словения 0,828

264

30313233343536373839404142

4344

i l4647484950

Л525354

; 55Ji6_5758

_59_606\_62

АндорраСловакияEipiiuceH Араб ©Mipniicrepi

0,8240,8180,815

Мальта 0,815Эстония 0,812Кипр 0,810Венгрия 0,805Бруней Даруссалам 0,805Катар 0,803Бахрейн 0,801Португалия 0,795Польша 0,795Барбадос 0,788

П. АЭДИ KepceTKinii жогары елдерБагам Аралдары 0,784Литва 0,783Чили 0,783Аргентина 0,775Кувейт 0,771Латвия 0,769Черногория 0,769Румыния 0,767Хорватия 0,767Уругвай 0,765Ливия 0,765Панама 0,765Сауд Арабиясы 0,752Мексика 0,750Малайзия 0,744Болгария 0,743Тринидад пен ТобагоСербия___________БеларусьКоста-Рика

0,7360,7350,7320,725

265

6364656667686970717273747576777879808182838485

8687

_8889909192939495

266

Перу_______________АлбанияРесейКазахстан___________Эз1рбайжанБосния мен Герцеговина

0,7230,7190,7190,7140,7130,710

Украина 0,710Иран 0,702Македония 0,701Маврикий 0,701Бразилия 0,699Грузия 0,698Венесуэла 0,696Армения 0,695Эквадор 0,695Белиз 0,694Колумбия 0,689Ямайка 0,688Тунис 0,683Иордания 0,681Туркия 0,679Алжир 0,677Тонга 0,677III. АЭДИ керсеткшп орташа ел дерФиджи 0,669Туркмен стан 0,669Домнникан РеспубликасыКитайСальвадорШри-ЛанкаТаиландГабонСуринамБоливия

0,6630,6630,6590,6580,6540,6480,6460,643

1 2 396 Парагвай 0,64097 Филиппин 0,63898 Ботсвана 0,63399 Молдова 0,623100 Монголия 0,622101 Египет 0,620102 бзбекстан 0,617103 Микронезия 0,614104 Гайана 0,611105 Намибия 0,606106 Гондурас 0,604107 Мальдив 0,602108 Индонезия 0,600109 Кыргызстан 0,598110 Оцтустнс Африка Республикасы 0,597111 Сирия 0,589112 Тэжшстан 0,580ИЗ Вьетнам 0,572114 Марокко 0,567115 Никарагуа 0,565116 Гватемала 0,560117 Экваторлык Гвинея 0,538118 Кабо-Верде 0,534119 Ундютан 0,519120 Тимор-Лешти (Шыгыс Тимор) 0,502121 Свазиленд 0,498122 Лаос 0,497123 Сулеймен Аралдары 0,494124 Камбоджа 0,494125 Пэкстан 0,490126 Конго 0,489127 Сан-Томе жэне Принсипи 0,488

IV. АЭДИ керсеткнш твмен елдер128 Кения 0,470

267

1 2 3129 Бангладеш 0,469130 Гана 0,467131 Камерун 0,460132 Мьянма 0,451133 Йемен 0,439134 Бенин 0,435135 Мадагаскар 0,435136 Мавритания 0,433137 Папуа-Жаца Гвинея 0,431138 Непал 0,428139 Того 0,428140 Комор Аралдары 0,428141 Лесото 0,427142 Нигерия 0,423143 Уганда 0,422144 Сенегал 0,411145 Гаити 0,404146 Ангола 0,403147 Джибути 0,402148 Танзания 0,398149 Кот-д’-Ивуар 0,397150 Замбия 0,395151 Гамбия 0390152 Руанда 0,385153 Малави 0,385154 Судан 0,379155 Ауганыстан 0,349156 Гвинея 0,340157 Эфиопия 0,328158 Сьерра-Леоне 0,317159 Орталык Африка Республикасы 0,315160 Мали 0,309161 БуркинаФасо 0305162 Либерия озоо

268

1 2 1 3163 Чад 0,295164 Гвинея-Бисау 0,289165 Мозамбик 0,284166 Бурунди 0,282167 Нигер 0,261168 Конго Демократиялык Республикасы 0,239169 Зимбабве 0,140

Ескерту: Ti3iMre АЭДИ керсеткшй турлйпе себептермен аньщталмаган елдер юрмедь

269

И КОСЫ М Ш А

Елдер мен аумактардыц галамдык бэсекеге кабтетплис индекс! (Элемдш экономикалык форум деректерц 2011 ж)

Ел экономикасы Рейтингтеп орны Бага1 2 3

Швейцария 1 5,74Сингапур 2 5,63Швеция 3 5,61Финляндия 4 5,47AKJ1I 5 5,43Германия 6 5,41Нидерланд 7 5,41Дания 8 5,40Жапония 9 5,40Улыбритания 10 5,39Гонконг 11 5,36Канада 12 5,33Тайвань 13 5,26Катар 14 5,24Бельгия 15 5,20Норвегия 16 5,18Сауд Арабиясы 17 5,17Франция 18 5,14Австрия 19 5,14Аустралия 20 5,11Малайзия 21 5,08Израиль 22 5,07Люксембург 23 5,03Корея Республикасы 24 5,02Жана Зеландия 25 4,93Кьггай 26 4,90BipiKiceH Араб Эм1рлйстер1 27 4,89Бруней-Даруссалам 28 4,78Ирландия 29 4,77

270

1 2 3Исландия 30 4,75Чили 31 4,70Оман 32 4,64Эстония 33 4,62Кувейт 34 4,62Пуэрто-Рико (АКШ) 35 4,58Испания 36 4,54Бахрейн 37 4,54Чехия 38 4,52Таиланд 39 4,52Тунис 40 4,47Польша 41 4,46Барбадос 42 4,44Италия 43 4,43Литва 44 4,41Португалия 45 4,40Индонезия 46 4,38Кипр 47 4,36Венгрия 48 4,36Панама 49 4,35Онтустйс Африка Республикасы 50 4,34Мальта 51 4,33Шри-Ланка 52 4,33Бразилия 53 4,32Маврикий 54 4,31Эз1рбайжан 55 4,31Ундютан 56 4,30Словения 57 4,30Мексика 58 4,29Туркия 59 4,28Черногория 60 4,27Коста-Рика 61 4,27Иран 62 4,26Уругвай 63 4,25

271

1 2 3Латвия 64 4,24Вьетнам 65 4,24Ресей 66 4,21Перу 67 4,21Колумбия 68 4,20Словакия 69 4,19Руанда 70 4,19Иордания 71 4,19Казакстан 72 4,18Марокко 73 4,16Болгария 74 4,16Филиппин 75 4,08Хорватия 76 4,08Румыния 77 4,08Албания 78 4,06Македония 79 4,05Ботсвана 80 4,05Тринидад пен Тобаго 81 4,00Украина 82 4,00Намибия 83 4,00Гватемала 84 4,00Аргентина 85 3,99Гондурас 86 3,98Алжир 87 3,96Грузия 88 3,95Ливан 89 3,95Грекия 90 3,92Сальвадор 91 3,89Армения 92 3,89Молдова 93 3,89Египет 94 3,88Сербия 95 3,88Монголия 96 3,86Камбоджа 97 3,85

272

1 2 3Сирия 98 3,85Гамбия 99 3,84Босния жэне Герцеговина 100 3,83Эквадор 101 3,82Кения 102 3,82Боливия 103 3,82Бенин 104 3,78Тэжнсстан 105 3,77Эфиопия 106 3,76Ямайка 107 3,76Бангладеш 108 3,73Гайана 109 3,73Доминикан Республикасы 110 3,73Сенегал 111 3,70Суринам 112 3,67Замбия 113 3,67Гана 114 3,65Никарагуа 115 3,61Камерун 116 3,61Малави 117 3,58Пэкстан 118 3,58Кабо-Верде 119 3,58Танзания 120 3,56Уганда 121 3,56Парагвай 122 3,53Белиз 123 3,52Венесуэла 124 3,51Непал 125 3,47Кыргызстан 126 3,45Нигерия 127 3,45Мали 128 3,39Кот-ди-Ивуар 129 3,37Мадагаскар 130 3,36Тимор-Лешти (Шыгыс Тимор) 131 3,35

273

1 2 3Зимбабве 132 3,33Мозамбик 133 3,31Свазиленд 134 3,30Лесото 135 3,26Буркина-Фасо 136 3,25Мавритания 137 3,20Йемен 138 3,06Ангола 139 2,96Бурунди 140 2,95Гаити 141 2,90Чад 142 2,87

274

К КОСЫМША

Дамуы томен елдер Ti3iMi (Б ¥¥ деректер! бойынша)

Африка

1. Ангола2. Бенин3. Буркина-Фасо4. Бурунди5. Гамбия6. Гвинея7. Гвинея-Бисау8. Конго Демократиялык Респу- бликасы9. Джибути10. Замбия11. Комор Аралдары12. Лесото13. Либерия14. Мавритания15. Мадагаскар16. МалавиАзия

34. Ауганстан35. Бангладеш36. Бутан37. Йемен38. Камбоджа39. Лаос Хальщ-Демократиялык Республикасы40. Мьянма41. Непал42. Шыгыс Тимор

М риггык Аралдар

17. Мали18. Мозамбик19. Нигер20. Танзания21. Руанда22. Сан-Томе жэне Принсипи23. Сенегал24. Сомали25. Судан26. Сьерра-Леоне27. Того28. Уганда29. Орталык Африка Республи­касы30. Чад31. Экваторльщ Гвинея32. Эритрея33. Эфиопия

Латын Америкасы

48. Гаити

43. Вануату44. Кирибати45. Самоа46. Сулеймен Аралдары47. Тувалу

275

К к осы м ША

Э л ем деп ец ipi ком п ан и ялар , 2010 ж ы л (Форбс журналы деректер1 бойынша)

Ранг Компания ел кызметсаласы

саты-лым

($млрд)

табысы($млрд)

aicrHBTepi($млрд)

нарык-тык

куны($млрд)

1 2 3 4 5 6 7 81 JP Morgan

ChaseАКШ Банк 115,63 11,65 2031,99 166,19

2 GeneralElectric

АКШ Конгло­мерат

156,78 11,03 781,82 169,65

3 Bank of America

АКД1 Банк 150,45 6,28 2223,30 167,63

4 ExxonMobil АКШ Мунай мен газ

275,56 19,28 233,32 308,77

5 ICBC Кытай Банк 71,86 16,27 1428,46 242,236 Banco

SantanderИспа­ния

Банк 109,57 12,34 1438,68 107,12

7 Wells Fargo АКД1 Банк 98,64 12,28 1243,65 141,698 HSBC

Holdings¥лыбритания

Банк 103,74 5,83 2355,83 178,27

8 Royal Dutch Shell

Нидерланд

Мунай мен газ

278,19 12,52 287,64 168,63

10 BP ¥лыбритания

Мунай мен газ

239,27 16,58 235,45 167,13

И BNP Paribas Фран­ция

Банк 101,06 8,37 2952,22 86,67

12 PetroChina Кытай Мунай мен газ

157,22 16,80 174,95 333,84

13 AT&T АКШ Телеком­муника­ция

123,02 12,54 268,75 147,55

14 Wal-MartStores

АКШ Бвлшексауда

408,21 14,34 170,71 205,37

15 BerkshireHathaway

АКШ Инвести­ция

112,49 8,06 297,12 190,86

16 Gazprom Ресей Мунай мен газ

115,25 24,33 234,77 132.58

17 ChinaConstructionBank

Кытай Банк 59,16 13,59 1106,20 184,32

276

18 Petrobras-PetroleoBrasil

Брази­лия

Мунай мен газ

104,81 16,63 198,26 190,34

19 Total Фран­ция

Мунай мен газ

160,68 1* 12,10 183,29 ■ 131,80

20 Chevron АКД1 Мунай мен газ

159,29 10,48 164,62 146,23

1 http://www.forbes.com/lists/2010/18/global-2000-1OThe-Global- 2000 Rank.html

277

Л КОСЫМША

Жан басына шаккандагы жиынтык улттык табыс коле Mi бойынша елдер рейтинпс1

(Элемдш банк деректер1 бойынша, 2009)

Жан басына шаккандагы табыс децгеш жогары елдер мен аумакгар

Орны Елдер мен аумактар Табыс (АКШ долл.)1 2 3

1 Монако 203,9002 Лихтенштейн 113,2103 Норвегия 86,4404 Люксембург 74,4305 Норман аралдары 68,6106 Катар Дерек жок7 Бермуд аралдары Дерек жок8 Дания 58,9309 Швейцария 56,37010 Кувейт 43,93011 Мэн арапы 49,31012 Сан-Марино 50,67013 BipiKKeH Араб Эм4рл1ет^ Дерек жок14 Нидерланд 49,35015 Швеция 48,93016 Кайман аралдары Дерек жок17 Америка К¥Рама Штаттары 47,24018 Австрия 46,85019 Финляндия 45,68020 Аомынь (Кытай) 35,36021 Бельгия 45,31023 Ирландия 44,31024 Аустралия 43,77025 Исландия 43,22026 Франция 42,680

278

1 2 327 Германия 42,56028 Канада 42,17029 Андорра 41,13030 Улыбритания 41,52032 Жапония 37,87033 Сингапур 37,22035 Италия 35,08038 Гренландия 32,96040 Сянган (Кытай) 31,42041 Испания 31,87042 Грекия 28,63043 Кипр 26,94044 Жана Зеландия 26,83045 Бахрейн 25,42046 Израиль 25,74049 Словения 23,52050 Багам Аралдары 21,39051 Португалия 20,94054 Корея Республикасы 19,83055 Мальта 16,69056 Оман 17,89057 Сауд Арабиясы 17,70058 Чехия 17,31059 Тринидад пен Тобаго 16,49060 Словакия 16,13063 Эстония 14,06065 Хорватия 13,81066 Венгрия 12,98067 Экваторлык Гвинея 12,42068 Латвия 12,39069 Польша 12,260

Жан басына шаккандагы табыс децгеш орташа елдер мен аумактар (орташадан жогары)

70 Антигуа мен Барбуда 12,070

279

1 2 371 Ливия 12,02072 Литва 11,41073 Венесуэла 10,15074 Санкт-Китс жэне Невис 10,100IS Чили 9,42076 Ресей Федерациясы 9,37077 Уругвай 9,36078 Палау 8,94079 Мексика 8,92080 Туркия 8,73081 Сейшель Ааралдары 8,48082 Румыния 8,33084 Бразилия 8,04085 Ливан 7,97086 Аргентина 7,57087 Габон 7,37088 Маврикий 7,24089 Малайзия 7,23090 Казахстан 6,74091 Панама 6,71092 Черногория 6,55093 Ботсвана 6,24094 Коста-Рика 6,23095 Сербия 5,99096 Болгария 5,77096 Онтуспк Африка Республикасы 5,77099 Гренада 5,550100 Беларусь 5,540101 Сент-Люсия 5,170102 Сент-Винсент жэне Гренадин 5,110103 Ямайка 4,990104 Колумбия 4,930105 Суринам 4,760106 Доминика 4,870

280

1 2 3107 Эзгрбайжан 4,840108 Босния жэне Герцеговина 4,700110 Иран 4,530111 Доминикан Республикасы 4,510112 Алжир 4,420113 Македония 4,400114 Намибия 4,290115 Перу 4,150116 Албания 3,950116 Фиджи 3,950Жан басына шаккандагы табыс децгеш орташа елдер мен аумактар

(орташадан томен)118 Эквадор 3,920119 Мальдив Республикасы 3,870120 Белиз 3,740121 Таиланд 3,760122 Иордания 3,740123 Тунис 3,720124 Кытай 3,590125 Ангола 3,490126 Туржменстан 3,420127 Сальвадор 3,370128 Тонга 3,260129 Косово 3,240131 Армения 3,100132 Маршалл Аралдары 3,060133 Кабо-Верде 3,010134 Самоа 2,840135 Украина 2,800136 Марокко 2,790137 Гватемала 2,620137 Вануату 2,620139 Грузия 2,530140 Тимор-Лешти 2,460

281

1 2 3141 Сирия 2,410142 Свазиленд 2,350143 Парагвай 2,270144 Индонезия 2,230145 Микронезия 2,220146 Ирак 2,210147 Египет 2,070148 Бутан 2,020149 Шри-Ланка 1,990150 Кирибати 1,890151 Конго Республикасы 1,830152 Гондурас 1,820153 Филиппин 1,790154 Монголия 1,630155 Боливия 1,620156 Молдова 1,590157 Гайана 1,450159 Джибути 1,280160 Судан 1,220161 Y ндктан 1,180161 Папуа - Жана Гвинея 1,180163 Камерун 1,170164 Нигерия 1,140164 Сан-Томе жэне Принсипи 1,140166 ©збекстан 1,100167 Кот-д'Ивуар 1,060167 Йемен 1,060169 Лесото 1,030169 Сенегал 1,030171 Пэкгстан 1,020172 Вьетнам 1,010173 Никарагуа 1,000

Жан басына шакканлагы табыс дёцгеш томен елдер мен аумактар

282

1 2 3174 Замбия 970175 Мавритания 960176 Сулеймен Аралдары 910177 Лаос 880178 Комор Аралдары 870178 Кыргызстан 870180 Кения 770181 Бенин 750182 Гана 700182 Тэжшстан 700184 Мали 680185 Камбоджа 650187 Чад 610188 Бангладеш 590190 Буркина-Фасо 510190 Гвинея-Бисау 510192 Танзания 500193 Руанда 460193 Уганда 460195 Орталык Африка Республикасы 450196 Гамбия 440196 Мозамбик 440196 Непал 440196 Того 440200 Мадагаскар 420202 Ауганыстан 370203 Гвинея 3704 Нигер 340204 Сьерра-Леоне 340206 Эфиопия 330207 Эритрея 300209 Малави 280211 Конго Демократиялык Республикасы 160211 Либерия 160

283

213 Бурунди 150

Ескерту: Кестеде «дерек жок» деген сез елдщ немесе аумактыц 2009 жылга мэшмегсер! жок болгандыктан, алдынгы жылдардагы кврсетюштер непз1нде рейтингтеп орны шартты турде аныкталгандыгын кврсетеда.

Дервкквз: http://www.worldbank.org

284

М КОСЫМША

Жетекин экспорттаушы елдер (http://iformatsiya.ru/ деректер1 бойынша)

№ Мемлекет Экспорт келемц млрд AIQII доллары

Mep3iM

1 Кытай 1 204 20092 Германия 1 145 20093 АКД1 1 069 20094 Жапония 545,3 20095 Франция 473,9 20096 Нидерланд 421,3 20097 Италия 407,2 20098 Корея Республикасы 373,6 20099 ¥лыбритания 356,2 200910 Канада 323,3 200911 Сянган 321,8 200912 Ресей 303,4 200913 Сингапур 273,4 200914 Бельгия 261, 1 200915 Мексика 229,8 200916 Испания 224 200917 Швейцария 208,5 200918 Тайвань 203,4 200919 Сауц Арабиясы 192,3 200920 БАЭ 192,2 200921 Ундгстан 168,2 200922 Малайзия 157,5 200923 Аустралия 154,8 200924 Бразилия 153 200925 Таиланд 150,7 200926 Польша 142, 1 200927 Австрия 135,7 200928 Швеция 133,3 200929 Норвегия 122 200930 Индонезия 119,5 2009

285

286 Н КОСЫМША

ОПЕК уйымындагы елдердщ кейб|р экономикалык керсетюштер1, 2009 ж

Ал­жир

Ан­гола

Эква­дор

Иран Ирак Ку­вейт

Ливия Ни­герия

Катар СаудАра-

биясы

БАЭ Вене­суэла

Жал-пы

Халкы (млн адам)

35,4 18,5 14,0 74,1 31,2 3,5 6,4 156 1,64 25,4 4,6 28,4 399,2

Жанбасына шакк. Ж10 (долл)

3 751 3717 3 669 4 460 4 363 30240

10 479 1 064 51201

14 552 49782 11883

“

Мунай экспорта (млрд долл.)

30,6 38,8 6,9 55,6 41,8 46,5 31,4 26,5 26,8 157,4 58.66 54,2 575,3

Д э л е л д е н г е н мунай коры (млрд барр.)

12,2 9,5 6,5 137,.0 115,0 101,5 46,4 37,2 25,4 264,6 97,8 211,2 927,3

Экономикалык еркшдж бойынша дуние жузшж рейтинг,2011 жыл (Heritage Foundation институты мен Wall Street Journal

газетшщ деректерО

П КОСЫМША

Мемлекет, аумак атауы 100 баллдык жуйе бой­ынша упай саны

1 2 31 Гонконг (Сянган, КХР) 89,72 Сингапур 87,23 Аустралия 82,54 Жаца Зеландия 82,35 Швейцария 81,96 Канада 80,87 Ирландия 78,78 Дания 78,69 АКД1 77,811 Чили . 77,412 Маврикий 76,213 Люксембург 76,214 Эстония 75,215 Нидерланд 74,716 ¥лыбритания 74,517 Финляндия 74,010 Бахрейн 77,722 Швеция 71,923 Германия 71,824 Литва 71,325 Тайвань 70,826 Сент-Люсия 70*827 Катар 70,528 Чехия 70,429 Грузия 70,430 Норвегия 70,331 Испания 70,2

287

1 2 332 Бельгия 70,2

«33 Уругвай 70,034 Оман 69,835 Корея Республикасы 69,836 Армения 69,737 Словакия 69,538 Иордания 68,939 Сальвадор 68,840 Ботсвана 68,841 Перу 68,642 Барбадос 68,543 Израиль 68,544 Исландия 68,245 Колумбия 68,046 Багам Аралдары 68,047 EipikkeH Араб 0 Mipniirrepi 67,848 Мексика 67,849 Коста-Рика 67,350 Сент-Винсент жэне Гренадин 66,951 Венгрия 66,652 Тринидад жэне Тобаго 66,553 Малайзия 66,354 Сауд Арабиясы 66,255 Македония 66,056 Латвия 65,857 Мальта 65,758 Ямайка 65,759 Панама 64,960 Болгария 64,961 Кувейт 64,962 Таиланд 64,763 Румыния 64,764 Франция 64,665 Кабо-Верде 64,6

288

166676869707172737475767778798081828384858687

_8889909192

_9394959697

_9899

Словения_______ _____________ТуркияПольшаПортугалияАлбанияБелизДоминикаНамибияОцтустнс Африка Республикасы

64.664.2 64,164.064.0 63,863.362.762.7

Руанда 62,7Черногория 62,5Парагвай 62,3Казахстан 62,1Гватемала 61,9Уганда 61,7Мадагаскар 61,2Хорватия 61,1Кыргызстан 61,1Самоа 60,6Буркина-Фасо 60,6Фиджи 60,4Италия 60,3Грекия 60,3Ливан 60,1Доминикан Республикасы 60,0Замбия 59,7Эз1рбайжан 59,7МароккоМонголияГана______ЕгипетСвазилендНикарагуаГондурас

59,659.5 59,459.159.1 58,858.6

289

1 2 3100 Тунис 58,5101 Сербия 58,0102 Камбоджа 57,9103 Бутан 57,6104 Босния жэне Герцеговина 57,5105 Гамбия 57,4106 Кения 57,4107 Шри-Ланка 57,1108 Танзании 57,0109 Мозамбик 56,8110 Габон 56,7111 Нигерия 56,7112 Вануату 56,7113 Бразилия 56,3114 Мали 56,3115 Филиппин 56,2116 Индонезия 56,0117 Бенин 56,0118 Тонга 55,8119 Малави 55,8120 Молдова 55,7121 Сенегал 55,7122 Кот-д’Ивуар 55,4123 Пэкстан 55,1124 Уцщстан 54,6125 Джибути 54,5126 Нигер 54,3127 Йемен 54.2128 Тэжшгтан 53,5129 Суринам 53,1130 Бангладеш 53,0131 Папуа-Жаца Гвинея 52,6132 Алжир 52,4133 Гаити 52,1

290

гг134135136137138

1139140141142143144145146147148149150151152153154155156157158159160161162163164165166167

МавританияКытайКамерунГвинеяАргентина________ВьетнамСирияЛаосСейшель Аралдары

52.1 52,0 51,851.751.7 51,651.351.351.2

Ресей Федерациясы 50,5Эфиопии 50,5Микронезия 50,3Непал 50,1Боливия 50,0Бурунди 49,6Сьерра-Леоне 49,6Сан-Томе жэне Принсипи 49,5Гайана 49,4Орталык Африка Республикасы 49,3Того 49,1Мальдив Республикасы 48,3Беларусь 47,9Экваторльщ Гвинея 47,5Эквадор 47,1Гвинея-Бисау 46,5Либерия 46,5Ангола 46,2Сулеймен Аралдары 45,9бзбекстан 45,8Украина 45,8Чад 45,3Кирибати 44,8Комор Аралдары 43,8Конго Республикасы 43,6

291

1 2 3168 Турйсменстан 43,6169 Шыгыс Тимор (Тимор-Лешти) 42,8170 Иран 42,1171 Конго Демократиялык Республикасы 40,7172 Ливия 38,6173 Мьянма 37,8174 Венесуэла 37,6175 Эритрея 36,7176 Куба 27,7177 Зимбабве 22,1178 Корея Халык Демократиялык

Республикасы1,0

Р КОСЫМША

Елдердщ экология л ык-экономикалык типтер! жэне олардыц ерекшел1ктер1

(Б.Н. Зимин бойынша)

№ Елдердщ экологиялык- экономикалык типтер1

Ерекшел1ктер1

1 2 31 Экономикалык дамуы

ете томен децгейдеп ме- шеу елдер

«Экологияландыру» гымын елде жумыс гстейтш шетелдпс кэсшкерлер есебшен журпзшетш табигат коргау шарала- рымен гана байланыстыруга болады. Экологиялык талаптарды орындауга шакыру жергйпкп тургындар тарапынан карсылык тудыруда.

2 Экономикалык даму децгеш томен елдер

Табигат коргау шаралары шетелдйсгер кемепмен гана жузеге асырылады. Экологияга карсылык ресми тургыда емес, жекелеген аудандардагы наразьшык •щршде Кершедь Б^л топтагы елдер экологиялык шараларга, эдетте Ж¥0-нщ 0,4%-ын жумсайды.

3 Экономикалык даму децгеш орташа елдер

Табигатты коргау мен ресурстар корын сактауга катысты эрекеттерщ каржыландыруга Ж ¥0-шц 0,5-1,3%-ын беледг. Экологиялык шаралар коршаган орт ага аса каунщ emnpic салаларына катысты гана жузеге асырылады.

4 Экономикалык даму децгеш жогары елдер

Бул елдерде экологиялык шараларды каржыландьфу улеа 1,3%-ды кздэайды. Экономикалык жагынан тшмд1 бо- латын табигат коргау шаралары гана журпзшедь Ластану кездерш мулде жою кымбатка тусетщщктен экологиялык проблемалар толыгымен шешшмеген.

5 Экономикалык даму децгеш ете жогары ел­дер

©HflipicTi тугелдей дерлж экологиялык raiMfli жаца технологияларга кеипруге, ластану кездерш залалсыздандыруга каржысы жeтeдi. Бул топтагы елдер зиян- ды енд1р1стерд1 дамушы елдер аумагына кеийруде, муньщ ез1 дуние жузвдеп экологиялык жагдайды одан api нашар- латуда.

293

1 2 36 Табигатты коргау мен ре-

сурстарды сактаушы тех- нологияларды енпзудш озык тэщрйбес! бар ел- дер

Калдыксыз технологияга толыгымен кешкен. Швейцария тэр1зд1 rannriplM елде мумкш болган б^л тэяарибе шаруашылык курылымы ете курдел! улкен елдерде колданыс таба алмайды.

294

КА31РГ1 ЗАМАНГЫ ЭЛЕМ

1. ЭЛЕМ ЭКОНОМИКАСЫНЬЩ ЖАЛПЫ К0РСЕТК1ШТЕР1

Жиынтьщ iflnci ешмнщ (Ж10) жалпы келемк $ 70,2 трлн.Ж10 керсепашшщ жылдьщ eciMi: 2,9%Жан басына шаккандагы Ж10 мелшерк $ 10 500Ж10 курылымы: енеркэсш (32%), кызмет керсету (64%), ауылшаруашылыгы (4%)Жалпы дуниежузшш экспорт келемк $ 16,1 трлн.Жалпы дуниежузшк импорт келемк $ 16,0 трлн 0неркэсш ещцрюшщ жылдьщ ecyi: 3,2%Электр энергиясын ещцру: 18,8 кВт.ч Электр энергиясын тутыну: 17,1 трлн. кВт.ч Мунай ещцру: тэул1гше 85,4 млн. баррель Мунай тутыну: тэулйтне 86 млн. баррель Табиги газ енд1ру: жьшына 3,1 трлн. м3 Табиги газ тутыну: жылына 3,2 трлн. м3 Крлданыстагы телефон желшершщ саны: 1,3 млрд.Мобильд1 телефондардыц саны: 4 млрд.МИнтернетп пайдаланушылардьщ саны: 1,6 млрд. адам Fылымга непздеящ ещцршген ещмдердщ жалпы куны: $ 2300 млрд.Дунне жуз? бойынша ауьш шаруашылыгында жумыс ютейтшдер саны - 1,1 млрд экономикальщ белсещц адамдар.Дуние жуз1 бойынша эуежайлар саны: 43 867TeMip жолдардыц жалпы узындыгы: 1,25 млн. кмТас жолдардыц жалпы узындыгы: 68,9 млн. кмДуние жуз1 бойынша келж саласында 100 млн. адам жумысгстейда.Жыл сайын дуние жуз!нде келмсгщ барльщ турлер1мен 100 млрд тоннадан астам жук, 1 трлн-нан астам жолаушы тасымалданады. Келш тасымалдарын дуние жуз1 бойынша 650 млн автомобиль, 40 мьщ тещз кемелер1, 10 мьщ рейстнс ушактар, 200 мьщ локомотив камтамасыз етедь

295

1.1 Жекелеген елдердеп эуежайлар саны

Эуежайлары ец кеп елдер

Эуежайсаны

Эуежайлары ец аз елдер Эуежайсаны

АКД1 15 095 Барбадос, Гамбия, Мальта, Науру, Тувалу

1Бразилия 4 000Мексика 1 744 Бруней, Бутан, Доминика,

Люксембург, Сан-Томе жэне Принсипи, Сент-Китс жэне Невис

2Канада 1 388

Ресей 1216 Антигуа мен Барбуда, Бах­рейн, Гренада, Палау

3Аргентина 1 130Колумбия 992 Комор Аралдары, Самоа 4Боливия 952Парагвай 798 Маврикий, Черногория 5Индонезия 683

1.2 TeMip жолдардын узындыгы

TeMip жолдары ец узын елдер

TeMip жолдардын узындыгы, мыц

км

TeMip жолдары ец кыска елдер

TeMip жолдардын узындыгы, км

АКД1 226,4 Парагвай 36Ресей 87,2 Сент-Китс жэне

Невис50

Кытай 77,8 Непал 59Y щцстан 63,3 Панама 76Германия 46,7 Джибути 100Аустралия 41,9 Черногория 250Аргентина 37,9 Люксембург 275Франция 31,4 Коста-Рика 278Бразилия 29,2 Сальвадор 283

296

1.3 Тас жолдардыц узындыгы

Тас жолдары ец ¥зын елдер

Тас жолдардыц ^зындыгы,

мыц км

Тас жолдары ец кыска елдер

Тасжолдардыцузындыгы,

кмАЩ11 6 466 Тувалу 8Уцщстан 3 316 Науру 24Кытай 1 931 Монако 50Бразилия 1 752 Мальдив 88Жапония 1 197 Андорра 270»Канада 1 042 Сан-Марино 292Франция 952 Сан-Томе жэне Принсипи 320Ресей 933 Лихтенштейн 380Аустралия 813 Сент-Китс и Невис ШИспания 681 Сейшель Аралдары 458

297

2. ЭЛЕМ ХАЛКЫНЬЩ ЖАЛПЫ К0РСЕТК1ШТЕР1

• Жалпы саны: 6,9 млрд. адам• Жас кздрылымы: 0-14 жас (27,2%), 15-64 жас (65,2%), 65 жастан

жогары (7,6%)• Туу (1000 адамга шакканда): 20,0• 0л1м (1000 адамга шакканда): 8,2• Туудын жнынтык коэффициент!: 2,6• 100 эйелге шаккандагы ерлер саны: 101• Урбандалу децгеш: 50%• Адамнын еш р жасынын орташа узактыгы: 66,7 (ерлер - 64,5;

эйелдер1 - 68,8)• ВИЧ/СПИД дертше шалдыккандар саны: 33 млн. адам• Дшге сенушшердщ улес‘; христиандар (33,3%), мусылмандар

(21%), индуизм eKuwepi (13,3%), буддизм екшдер1 (5,8%) жэне т.б.• Дуние жуз1 халкынын ана тщ : кытай (13,2%), испан (4,9%),

агылшын (4,7%), араб (3,1%), португал (2,7%), хинди (2,7%), бен- гал (2,6%), орыс (2,2%), жапон (1,9%), немк (1,5%), француз (1,2%) жэне баскалар.

• Ересек тургындардын сауаттылык децгеш: 82%• Ецбек ресурстары: 3,3 млрд. адам• Халыктыц енбекпен камтылу курылымы: енеркэсш (20,5%), кызмет

керсету (39%), ауыл шаруашылыгы (40,5%)• Жумыссыздык децгещ: 30%

2.1 Кедейшшш ш епнен томен турмыс кешетш адамдар улес1

№ Кедейшшк шепнен

темен турмыс кешетш

адамдар yneci жогары елдер

Кедейшшк шепнен темен

турмыс кешетш адамдар yneci,

%

№ Кедейшшк шепнен темен

турмыс кешетш адамдар

yneci темен елдер

Кедейшшк шепнен темен

турмыс кешетш адамдар yneci, %

1 Замбия 86,0 1 Литва 4,02 Гаити, Либе­

рия, Чад80,0 2 Э с т о н и я ,

Малайзия5,0

3 Сьерра-Леоне 70,2 3 Австрия 5,94 М о з а м б и к ,

Нигерия, Су­ринам

70,0 4 Франция 6,2

5 Свазиленд 69,0 5 Сербия 6,56 Бурунди, Зим­

бабве68,0 6 Ирландия,

Черногория7,0

7 Нигер 63,0 7 Ливия, Ту­нис

7,4

8 Боливия, Ко­мор Аралда­ры, Руанда

60,0 8 Кытай 8,0

2.2 Ересек тургы ндарды н ецбекпен кам ты луы

внеркэ- cirrre

жумыс ютейтш- дер yneci жогары елдер

0неркэ- сште

ютейтш- дер yneci,

%

Кызмет керсету сала- сында жумыс ютейтшдер

yneci жогары елдер

Кызмет керсетуде

ютейтшдер улеа, %

Ауыл шаруашы- лыгында жумыс

ютейтш­дер yneci жогары елдер

Ауылшаруа-шылы-гында

ктейтшдер

yneci,%

1 2 3 4 5 6Бахрейн 79,0 Израиль, Ан­

тигуа жэне Барбуда

82,0 Бурунди 93,6

299

1 2 3 4 5 6Бруней 63,1 Люксембург,

Улыбритания80,5 Б у р к и н а -

Фасо, Ни­гер, Шыгыс Тимор, Ма­лави

90,0

Сербия 46,0 Нидерланд 80,0 Лесото, Ан­гола, Зам­бия, Папуа- Ж а н а Г винея

85,0

Л и х т е н ­штейн

43,5 Андорра 79,0 Г в и н е я -Б и с а у ,Уганда

82,0

Чехия 40,2 И с л а н д и я , БАЭ, Сури­нам

78,0 Мозамбик 81,0

Словакия 39,0 С и н г а п у р ,И о р д а н и я ,Финляндия

77,4 Эфиопия 80,2

Сан-Марино

37,7 АКД1 76,8 Ауганстан, Лаос, Тан­зания, Чад

80,0

300

2.3 Елдер бойынша ецбекке жарамды т^ргындар саны, 2009 жыл

№ р/с Елдер, аумактар Енбекке жарамды тургындар саны,

млн адам1 2 31 Кытай 812,72 Ундютан 467,03 Е у р о п ал ы к О дак 225, 14 АКД1 154,55 Индонезия 113,36 Бразилия 95,27 Ресей 75,88 Бангладеш 72,59 Жапония 65,910 Пакистан 55,911 Нигерия 47,312 Мексика 47,013 Вьетнам 43,914 Германия 43,515 Таиланд 38,216 Эфиопия 37,917 Филиппин 37,918 Улыбритания 31,319 Мьянма 30,920 Франция 28,021 Египет 25,822 Туркия 25,323 Иран 25,024 Италия 25,025 Корея Республикасы 24,426 Конго Демократиялык Республикасы 25,527 Испания 23,028 Танзания 21,229 Украина 20,4

301

1 2 330 Колумбия 20,031 Корея Халык-Демократиялык Республикасы 20,0

,32 Канада 18,433 Непал 18,034 Кения 17,535 ОАР 17,336 Польша 17,037 | Аргентина 16,538 взбекстан 15,639 Уганда 15,040 Ауганстан 15,041 Венесуэла 12,742 Судан 11,943 Марокко 11,544 Аустралия 11,445 Малайзия 11,346 Тайвань 10,947 Гана 10,348 Перу 10,349 Мозамбик 9,850 Алжир 9,651 Мадагаскар 9,552 Румыния 9,353 Казахстан 8,754 Камбоджа 8,655 * Нидерланд 8,356 Ирак 8,257 Шри-Ланка 8, 158 Ангола 7,8

Щ 591* Кот-д'Ивуар 7,560 1 Чили 7,461 Камерун 7,362 Сауц Арабиясы 6,963 ‘ Букина-Фасо 6,7

302

164_6566_67_68697071721Ъ_7475767778798081828384

_85_86_87_88_899091

_92939495

ЙеменСирияМалавиПортугалияСенегалЗамбияЧехияБельгияГрекияКубаШвецияБеларусьНигерБоливияРуандаЭквадорДоминикан РеспубликасыГвинеяЭз1рбайжанЧад__________________Бурунди______________ГватемалаШвейцарияЗимбабвеВенгрияТунисПапуа-Жаца Гвинея АвстрияСянган(Гонконг)БенинЛаосГаитиСомалиМали

1 2 398 Болгария 3,299 БАЗ 3,2100 Сербия 3,1101 Гондурас 3,1102 Сингапур 3,0103 Израиль 3,0104 Парагвай 3,0105 Дания 3,0106 Сальвадор 3,0107 Финляндия 2,7108 Словакия 2,6109 Норвегия 2,6110 Того 2,6111 Никарагуа 2,4112 Кыргызстан 2,4Ш Грузия 2,3114 Турйсменстан 2,3115 Жаца Зеландия 2,3116 Съерра-Леоне 2,2117 Ирландия 2,2118 Тэжжстан 2, 1119 Коста-Рика 2,1120 Кувейт 2,0121 Эритрея 2,0122 Орталык Африка Республикасы 1,9123 Босния жэне Герцеговина 1,8124 Ливия 1,7125 Иордания 1,7126 Литва 1,7127 Уругвай 1,6128 Конго Республикасы 1,5129 Армения 1,5130 Ливан 1.5131 Пуэрто-Рико (АКД1) 1,5

304

1 2 3132 Панама 1,4133 Либерия 1,3134 Молдова 1,3135 Мавритания 1,3136 Ямайка 1,3137 Латвия 1,2138 Катар 1,2139 Хорватия 1,2140 Албания 1, 1141 Монголия 1,1142 Оман 1,0143 Македония 0,9144 Словения 0,9145 Лесото 0,9146 Гамбия 0,8147 Намибия 0,7148 Эстония 0,7149 Иордан езеншщ Батые жагалауы 0,7150 Ботсвана 0,7151 Габон 0,6152 Гвинея-Бисау 0,6153 Тринидад пен Тобаго 0,6154 Бахрейн 0,6155 Маврикий 0,6156 Косово 0,6157 Свазиленд 0,5158 Шыгыс Тимор 0,4159 Кипр 0,4160 Джибути 0,4

161 Газа Секторы 0,3162 Макао 0,3163 Фиджи 0,3164 Гайана 0,3165 Бутан 0,3

305

1 2 3166 Комор Аралдары 0,3167 Черногория 0,3168 Люксембург 0,2169 Сулеймен Аралдары 0,2170 Кабо Верде 0,2171 Экваторлык Гвинея 0,2172 Бруней 0,2173 Багам Аралдары 0,2174 Исландия 0,2175 Барбадос 0,2176 Мальта 0,2177 Суринам 0,2178 Мальдив 0, 1179 Белиз 0, 1180 Француз Полинезиясы 0, 1181 Вануату 0, 1182 Жана Каледония 0, 1183 Нидерландык Антиль аралдары 0, 1184 Сент - Люсия 0, 1185 Самоа 0, 1186 Сент - Винсент пен Гренадин 0, 1187 Джерси 0,05188 Сан Томе жэне Принсипи 0,05189 Виргин аралдары 0,05190 Майотт 0,05191 Монако 0,05192 Гренада 0,04193 Андорра 0,04194 Аруба 0,04195 Тонга 0,04196 Мэн аралы 0,04197 Сейшель Аралдары 0,04198 Кайман аралдары 0,04199 Солтустщ Мариан аралдары 0,04

306

1 2 3200 Бермуд 0,04201 Фэро аралы 0,03202 Лихтенштейн 0,03203 Гернси 0,03204 Антигуа жэне Барбуда 0,03205 Гренландия аралы 0,03206 Доминика 0,03207 Сан-Марино 0,02

2.4 Ж^мыссыздык децгеш

№ Жумыс- сыздар улеа ен жогары

елдер

Жумыс- сыздар

улеа, %

№ Жумыссыздар yjieci ен томен

елдер

Жумыссыздар yneci, %

1 Науру 90,0 1 Андорра,Монако

0

2 Либерия 85,0 2 Катар 0,43 Зимбабве 80,0 3 Эз1рбайжан 0,94 Буркина-Фасо 77,0 4 Таиланд,

Лихтенштейн1,4

5 Джибути 59,0 5 Беларусь,Исландия

1,6

6 Замбия 50,0 6 Вануату 1,77 Сенегал 48,0 7 Дания 1,88 Непал 46,0 8 Папуа-Жаца

Гвинея1,9

9 Лесото 45,0 9 Сейшельаралдары

2,0

10 Ауганстан,Кения

40,0 10 Кувейт,Сингапур

2,2

307

2.5 Ересек тургындардыц сауаттылык децгеш

№ Сауатты адамдар pieei ец жогары елдер

Сауатты адамдар улеа, %

№ Сауатты адамдар улеса ен томен елдер

Сауатты адамдар улеа, %

1 Андорра, Ватикан, Грузия, Лихтенштейн, Люксембург, Норвегия, Финляндия

100 1 Буркина-Фасо

21,8

2 Куба, Польша, Эстония 99,8 2 Чад 25,73 Барбадос, Латвия, Сло­

вения99,7 3 Ауганстан 28,1

4 Беларусь, Литва, Сло­вакия

99,6 4 Нигер 28,7

5 Казакстан, Тэжшстан 99,5 5 Гвинея 29,56 Ресей 99,4 6 Бенин 34,7

МАЗМ¥НЫ

ЦЫСЦАРТУЛАР......................................................... ...........3К1Р1СПЕ.............................................................................................4

IБ0Л1МДУНИЕ ЖУЗППЦ КД31РГ1ГЕОГРАФИЯЛЬЩ БЕЙНЕС1

1-такырып. ДУНИЕ ЖУ31ЕЛДЕР1НЩ КА31РГ1САЯСИ СИПАТЫ...................................................... . .................... .......... ,51.1. Дуние жузшщ саяси картасыньщ цалыптасуы............................ 51.2 Дуние жузшщ саяси картасыньщ объектшер1............................ 11

2-такырып. ГЕОГРАФИЯНЬЩ 0Д1СТЕМЕЛ1К ЖЭНЕ ЭДЮНАМАЛЬЩ НЕПЗДЕР1.......................................................... 222.1 K|a3ipri географ ияньщ непзп зерттеу эд1стер1............................ 222.2 Ka3ipri дуниедеп езгергстерд1 талдауцын эдостемеет.................302.3 K a3ipri дуние жэне геоакдараттык; технология.......................... 35

3-такырып. АЙМАК; ЖЭНЕ АЙМАЦТАНУ..................................433.1 Аймактанудыц теориялык непздер1................... ........................433.2 Аймак - элеуметпк-экономикальщ жуйе....................................473.3 Дуние жуз1 аймактары................................................... ............52

4-такырып. ЕЛДЕР ЖЭНЕ ЕЛТАНУ............................................. 584.1 Кешещц елтану жэне елдерге кешенд1 сипаттама беру эдастемеа...........................................................................................584.2 Елдердщ аумактьщ жэне шекаралык ерекшел1ктер1...................614.3 Елдердщ тургын халкы бойынша эртурлшМ............................ 66

5-такырып. ДУНИЕ ЖУ31ЕЛДЕРШЩ ТИПОЛОГИЯСЫ........... 775.1 Еядерд! топтастырудьщ каз1рп замангы KepceTKinrrepi............. 775.2 Елдерда экономикалык даму децгеш бойынша топтастьфу........82

6-такырып. ДАМЫГАН ЕЛДЕР.....................................................956.1 Дамыган елдердщ жалпы сипаттамасы......................................956.2. Дамыган елдердщ Ka3ipri дуниедеп орны...............................Ю0

309

7-такырып. 0ТПЕЛ1 ЭКОНОМИКА ТЭН ЕЛДЕР ...................... 105

8-такырып. ДАМУШЫ ЕЛДЕР ................................................ .. 1128.1. Дамушы елдерге жалпы сипаттама.......................................... 1128.2. Дамушы елдердщ жнстелу1........................................................115

IIБ0Л1МПОСТИНДУСТРИЯЛАНУ КЕЗЕЦ1НДЕГ1 КА31РП ЭЛЕМ

9-такырып. КА31РГ1ДУНИЕНЩ ПОСТИНДУСТРИЯЛЫК ДАМУЫ ^................................. ........... ........................ ... .1229.1 Постиндустриялык дамудыц алгышарттары мен тенденциялары . .......................................... . . . __ ____ _..._ .1229.2 Дуниежузшнс шаруашылыктыц Ka3ipri уйымдасу сипаты........128

10-такырып. СЫРТКЫ ЭКОНОМИКАЛЬЩ БАЙЛАНЫСТАР ЖЭНЕ ОЛАРДЬЩ КА31РГ1ЭКОНОМИКАДАГЫ РОЛ1..............13610.1 Сыргщы экономикалык байланыстардын турлер!................... 13610.2 Халыкаралык сауданын даму факторлары....................... . 14310.3 Сырткы экономикалык байланыстар кешен1 ...........................150

11-такырып. КА31РГ1КЕЗЕНДЕГ1 ХАЛЫКДРАЛЬЩ КАТЫНАСТАР.............................................. ...............................15511.1 Халыкаралык катынастардыц Typnepi ................................... 15511.2 Халыкаралык экономикалык байланыстар жэне каз1рп экономикалык даму.......................................................................... 161

12-такырып. ХАЛЫКАРАЛЫК ЭКОНОМИКАЛЫК ИНТЕГРАЦИЯ,.,............................................... ....................._.,. .16712.1 Экономикалык интеграцияныц мэн1 мен формалары..............16712.2 Постиндустриялык кезецдеп галамдык экономикалык интеграция........................................................................................ 17412.3 Постиндустриялык кезецдеп аймакгык экономикалык интеграция........................................................................................ 18012.4 Посткецестнс кешспктеп интеграция...................................... 185310

13-такырып. ЖАЬАНДАНУ - КД31РГ1ДУНИЕЖУ31Л1К ЭКОНОМИКАДАГЫ ЖЕТЕКШ1 ТЕНДЕНЦИЯ.............................. 19113.1 ЖаЬандану жагдайындагы дуниежузМк шаруашыльщ...........19113.2 ЖаЬандану жэне улттык экономикалар.......................................19713.3 ЖаЬандану жэне бш м беру саласы............................................... 19913.4 Букшэлемднс мура..............................................................................205

14-такырып. КДЗГРГ1ЗАМАНГЫ ГАЛАМДЫК;ПРОБЛЕМАЛАР 2 1 2 ................................................................................21214.1 I a3ipri дуниедеп галамдьщ проблемалар.............................. .. .21214.2 Галамдык езгерютер жэне география...........................................219

Ц О СЫ М Ш А ЛА Р....................................................................................228

Кулэш Дуйсенбайкызы Каймулдннова

КА31РГ1ДУНИЕ ГЕОГРАФИЯСЫ

Окулык,

Теруге 22.11.11 япбершдь Басуга 30.11.11 кол койылды. ПппЫ 60x90 V ,. Карш тур» «Times New Roman». Офсегпк

басылыс. Офсетпк кагаз. Ecenri баспа табагы 19,5. Таралымы 2000 дана. Тапсырыс 6245.

Казакстан Республикасы «Полиграфюмбинат» ЖШС-i. 050002, Алматы к., М.Макатаев к., 41.