Ευριπίδη, Ελένη (412 π.Χ.)

1

ΕΠΕΙΣΟΔΙΟ Α΄1η Σκηνή (437-494): Μονόλογος Μενέλαου ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΕΝΟΤΗΤΑΣ Η είσοδος του Μενέλαου επί σκηνής Αυτο-σύσταση και γενεαλογία του ήρωα – ευχή να μην είχε

γεννηθεί το παρελθόν του (Γιατί καυχιέται ο Μενέλαος; Ποιες είναι οι

Περιπέτειές του;) το παρόν του (Ποια είναι τα βάσανά του; Τι τον έφερε στο παλάτι;)

Ι. ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΕΣ ΤΕΧΝΙΚΕΣ – ΣΚΗΝΟΘΕΣΙΑ Σκηνοθετικοί και σκηνογραφικοί δείκτες (στοιχεία όψης) Η σκηνική παρουσία (η εμφάνιση) Μενέλαου: «ρακοφορία». Ο Ευριπίδης παρουσιάζει τον Μενέλαο ντυμένο με κουρέλια. Γιατί; εκφράζεται η μεταστροφή της τύχης του Μενέλαου (βασιλιάς –

κουρελής-ρακοφόρος) ο Μ. προκαλεί τον οίκτο των Αιγύπτιων και των θεατών στο τέλος θα οπτικοποιηθεί η αλλαγή της κατάστασης (η

αποκατάσταση) του ήρωα με νέα αλλαγή ενδυμασίας εκφράζεται εκ μέρους του Ευριπίδη, η απαξίωση του ηρωικού

μεγαλείου και του πολέμου χωρίς τα πολυτελή ρούχα, που υποδήλωναν την καινωνική θέση και

την ταυτότητα του ανθρώπου, ο Μενέλαος γίνεται δισυπόστατος: αυτό που είναι και αυτό που βλέπουν οι άλλοι σ΄ αυτόν (κρίση ταυτότητας).

κάποιοι το θεωρούν κωμικό στοιχείο (υποστηρίζοντας ότι το έργο είναι τραγωδία με καλό τέλος ή τραγικωμωδία)

Μονόλογος Ένας μονόλογος εξ ορισμού είναι αντι-θεατρικός. Με ποιον τρόπο ο συγκεκριμένος μονόλογος αποκτά ‘θεατρικότητα’ και ενδιαφέρον για τον θεατή; (με τα κουρέλια και τη δυστυχία που εκφράζει.)

2

Δραματικός ρόλος της σκηνής (προώθηση της εξέλιξης του μύθου) Ανατρέπει την κακή φήμη που έδωσε ο Τεύκρος για τον θάνατο του

Μενέλαου Αποκαλύπτει την ύπαρξη «δεύτερης» Ελένης στη σπηλιά, που είναι

το «είδωλο». Έτσι, ο θεατής περιμένει με ενδιαφέρον να δει πώς θα συνταιριαστεί αυτή η πληροφορία με την ‘πραγματικότητα’, δηλαδή την παρουσία της πραγματικής Ελένης στην Αίγυπτο.

Ο μονόλογος του Μ είναι απαραίτητος για να μας ενημερώσει για το παρόν και το παρελθόν του ήρωα. Τις δύο παραπάνω πληροφορίες δεν μπορεί να τις δώσει κανείς άλλος παρά μόνο ο Μενέλαος.

Τραγική ειρωνεία Ο Μ. αποκαλύπτει ότι έφερε μαζί του την Ελένη, ενώ οι θεατές

ξέρουν ότι μαζί του βρίσκεται μια σκιά, ένα είδωλο Ο Μενέλαος δεν γνωρίζει ότι βρίσκεται στον τόπο όπου βρίσκεται η

πραγματική Ελένη Κωμικό, τραγικό, ή ρεαλιστικό στοιχείο; Κάποιοι θεωρούν κωμικό στοιχείο την παρουσία ενός επικού ήρωα με κουρέλια επί σκηνής.Αποχώρηση Χορού Ο Χορός αποχωρεί για να μη μάθει την ταυτότητα του ήρωα. ΙΙ. ΙΔΕΕΣΟ πόλεμοςΕδώ το θέμα του πολέμου προσεγγίζεται μέσω του μοτίβου του «ένδοξου στρατιώτη». Βέβαια ως θεατές/αναγνώστες του έργου θυμόμαστε ότι το θέμα αυτό ήδη έχει αναφερθεί με την παρουσία του Τεύκρου(βλέπε παρακάτω) Οι καινοτομίες (= πρωτοτυπίες, επινοήσεις) του Ευριπίδη Ο τυπικός Ευριπίδειος ήρωας: η παρουσία ενός επικού ήρωα με κουρέλια στη σκηνή (ανατροπή της προσδοκίας του θεατή) Η αντίθεση φαίνεσθαι / είναι Η βασική αντίθεση του έργου εφαρμόζεται στην εμφάνιση και στην τωρινή κατάσταση του Μενέλαου σε σχέση με τη θέση του (βασιλιάς, νικητής) και την καταγωγή του. Η «δεύτερη» Ελένη (είδωλο) στη σπηλιά και η πραγματική Ελένη στην Αίγυπτο.

3

ΙΙΙ. ΧΑΡΑΚΤΗΡΕΣ (στοιχεία ήθους)Ήθος Μενέλαου: Διαμορφώνουμε μια πρώτη εικόνα για τον άλλο βασικό ήρωα του έργου (λόγια, πράξεις, συναισθ, σκέψεις). Τον Μενέλαο τον γνωρίζουμε ήδη από τα ομηρικά έπη, είναι ένας επικός ήρωας : Είναι ένας από τους αρχηγούς των Ελλήνων στην τρωική

εκστρατεία Είναι ο βασιλιάς της Σπάρτης Είναι ένας πολεμιστής-νικητής-επιζών του Τρωικού πολέμου ΑΝΤΙΘΕΣΗΌλα τα παραπάνω χαρακτηριστικά έρχονται σε αντίθεση με την παρουσία του Μενέλαου επί σκηνής. Ο Μενέλαος έχει χαρακτηριστικά του τυπικού Ευριπίδειου ήρωα: παρουσιάζεται κουρελής, «ρακοφόρος», δυστυχισμένος,

εξαθλιωμένος και απογυμνωμένος από τον επικό ηρωισμό και μεγαλείο. Ο επικός ήρωας γίνεται τραγικός ήρωας:

Από ένδοξος βασιλιάς γίνεται ρακένδυτος ναυαγός και ζητιάνος Από νικητής της Τροίας γίνεται «ανέστιος (= χωρίς εστία, σπίτι) και

πλάνης (= περιπλανώμενος)», ένας ξένος σε ξένο τόπο. Αγνοεί τη διπλή υπόσταση της Ελένης και τα παιχνίδια των θεών.

Χρόνια πάλευε στην Τροία ρισκάροντας τη ζωή του, για ένα τίποτα ,ένα πλάσμα ψεύτικο ένα είδωλο.

Είναι κι ο ίδιος θύμα προγονικής αμαρτίας και η μοίρα του καθορίστηκε από δυνάμεις υπέρτερες

Βιώνει ως εκ τούτου απόγνωση και πάθος → Έχουμε δηλαδή μεταστροφή της τύχης, άγνοια και αυταπάτη, πάθος, θυματοποίηση, και κυρίως ρεαλισμό.Επιπλέον, καυχιέται ότι ήταν αρχηγός των Ελλήνων στον Τρωικό πόλεμο – ιδιοποίηση της Τρωικής εκστρατείας (κομπασμός, καυχησιές Μ ή το μοτίβο του «καυχησιάρη στρατιώτη»)Δεν ρωτάει πού είναι, διότι φοράει κουρέλια (υπερηφάνεια και ντροπή)Αναθεματίζει τη γενιά του (εύχεται να μην είχε γεννηθεί)

4

ΠαρατηρήσειςΠρόσωπαΟ Μενέλαος με την αναπάντεχη είσοδό του(δραματικό απρόοπτο), από τη δεξιά πάροδο, αρχίζει έναν μονόλογο, αναφερόμενος στη σπουδαία γενιά του. Η ιστορία ξεκινά όταν ο Πέλοπας έφτασε στην Πίσα, ισχυρή πόλη της Ήλιδας στην Πελοπόνησσο και παντρεύτηκε τη βασιλοπούλα Ιπποδάμεια. Πολλοί μύθοι πλάστηκαν για τον βασιλιά που έδωσε το όνομά του στην Πελοπόννησο, αλλά ο πιο σημαντικός είναι αυτός που αναφέρεται στον πατέρα του Πέλοπα Τάνταλο, ο οποίος για να δοκιμάσει την παντογνωσία των θεών, σκότωσε τον Πέλοπα και πρόσφερε τις σάρκες του γεύμα στους θεούς. Οι θεοί φυσικά το κατάλαβαν, ανέστησαν τον Πέλοπα, όμως το μίασμα θα ακολουθεί ολόκληρη τη γενιά του. ‘Έτσι οι γιοί του Πέλοπα Ατρέας και Θυέστης εμπλέκονται σε αιματηρούς αγώνες διαδοχής, προκαλώντας την κατάρα της γενιάς τους. Οι γιοί του Ατρέα Αγαμέμνονας και Μενέλαος αναδεικνύονται οι πανίσχυροι γιοί του Ατρέα, που «κουβαλούν’ ωστόσο την κατάρα των προγόνων τους. Ακολούθως αναφέρεται στις πολύχρονες περιπλανήσεις του μετά το τέλος του τρωικού πολέμου και το ναυάγιο στην άγνωστη χώρα. Μας πληροφορεί για πρώτη φορά για μιαν άλλη Ελένη που κρατούν φυλαγμένη οι σύντροφοί του σε μια σπηλιά(είδωλο) και εκφράζει την αγωνία αλλά και την απορία για την ταυτότητα του χώρου.Θα πρέπει να πούμε ότι πολλοί μελετητές θεωρούν ότι ο μονόλογος του Μενελάου αποτελεί δεύτερο πρόλογο, αναλογιζόμενοι τις ομοιότητες με εκείνον της Ελένης. Ωστόσο: Ενώ η Ελένη μας είχε εκθέσει τα βάσανά της στο παρελθόν και το παρόν στραμμένη και απευθυνόμενη στους θεατές, ο Μενέλαος μοιάζει να μη βλέπει τους θεατές, αλλά μόνο το σκηνικό χώρο. Είναι σα να λέει φωναχτά τις σκέψεις του σε έναν χώρο που δεν γνωρίζει ακόμη. Βέβαια για λόγους δραματικούς οι θεατές πρέπει να πληροφορηθούν για τη ταυτότητά του γεγονός, που αντιστοιχεί στον μονόλογο της Ελένης. Όμως η αναφορά του Μενελάου στη γενιά του γίνεται με υπερηφάνεια και λεπτομέρειες που δεν αναφέρει η Ελένη. Επίσης ο Μενέλαος μιλώντας για τους θεούς απλά παραπονιέται που εν του επιτρέπουν να επιστρέψει στην πατρίδα αντίθετα με την Ελένη που καταγγέλλει τα «παιχνίδια» τους.

5

ΠόλεμοςΟ Μενέλαος δεν είναι ο πρώτος αντι- ήρωας πολέμου που συναντάμε. Στον Πρόλογο σε έναν σύντομο ρόλο, αλλά αποκαλυπτικό της πεποίθησης του Ευριπίδη για τον πόλεμο, είδαμε τον Τεύκρο. Οι δύο ήρωες έχουν βίους παράλληλους: και οι δύο κατάγονται από σπουδαίες γενιές που λειτουργούν ωστόσο διαφορετικά για τον καθένα: για τον Τεύκρο υπήρξε η αρχή των συμφορών του, για τον Μενέλαο είναι το μοναδικό του τεκμήριο ταυτότητας. Επίσης και οι δύο περιπλανήθηκαν στις θάλασσες αναζητώντας την πατρίδα τους και ο δρόμος τους έφερε στην Αίγυπτο, για διαφορετικούς λόγους τον καθένα. Τα σημάδια της ταλαιπωρίας είναι έκδηλα πάνω τους ωστόσο τα κουρέλια του Μενέλαου σε αντίθεση με τον Τεύκρο που διατηρεί κάτι από την ηρωική του ταυτότητα, δείχνουν το γκρέμισμα της ηρωικής ταυτότητας. Πάνω απ΄ όλα όμως και οι δύο ήρωες είναι θύματα πλάνης αφού πάλεψαν, αγωνίστηκαν για μια ψευδαίσθηση για μια πλάνη.

ΠηγέςΗ Ελένη του Ευριπίδη ΜεταίχμιοΔραματική Ποίηση, Ευριπίδη Ελένη (βιβλίο εκπ/κού)Ελένη A. leskyhttp://users.sch.gr/fk-thess/ELENI/ELENI_EPEISODIO_1_1.doc

6

Eργασίες

1. Να σημειώσετε ν στο αντίστοιχο τετράγωνο, αν νομίζετε πως η πρόταση είναι σωστή ή λάθος Σ Λ

Ο Μενέλαος βρέθηκε στην Αίγυπτο γιατί θέλει να συναντήσει την Θεονόη

Ο Μενέλαος βρέθηκε στην Αίγυπτο γιατί τον έσπρωξαν τα θαλάσσια ρεύματα

Ο πατέρας του Μενέλαου είναι ο Πέλοπας Ο Μενέλαος ελπίζει να βρει την Ελένη Ο Μενέλαος ελπίζει να βρει ρούχα και τροφή

2. Η εικόνα του Μενελάου στη σκηνή αυτή είναι εντελώς αντι-ηρωική. Πως σχετίζεται η εικόνα αυτή με την εποχή που «ανέβηκε» η παράσταση της Ελένης;

3. Πολλοί μελετητές της τραγωδίας, στηριζόμενοι και στην σκηνή αυτή θεωρούν ότι ο Μενέλαος δεν μπορεί να χαρακτηρισθεί τραγικός ήρωας. Ποια είναι η δική σας άποψη στο θέμα αυτό;

4. Αν σκηνοθετούσατε τη σκηνή αυτή πως θα την παρουσιάζατε;(σκηνικό, ενδυμασία, κινήσεις, επιτονισμός φωνής)

5. Η ενότητα περιέχει αρκετά στοιχεία Διάνοιας ( Δ),Τραγικής Ειρωνείας ( Τ.Ε), και Ήθους(Η).

Συμπληρώστε δίπλα σε κάθε πρόταση τα παραπάνω στοιχεία Με την Ελένη που’ φερα απ’ την Τροία ,470 Ο ευτυχισμένος όταν κακοπάθει….από παλιά την ξέρει , 474 -476

Στα βάθη της σπηλιάς …τη γυναίκα μου , 482-483

αιτία στις συμφορές μου, 483 Μόνος γυρίζω ψάχνοντας… να τους χορτάσω, 485-486

7

Απ΄ τους φτωχούς δεν έχεις, … βοήθεια, 491-492

8