БОГД ХААН-150 · эзэн хаан Жавзандамба хутагт орчин...
TRANSCRIPT
МОНГОЛ УЛСЫН ЕРӨНХИЙЛӨГЧ ХАЛТМААГИЙН БАТТУЛГЫН ИВЭЭЛ ДОР ЗОХИОН БАЙГУУЛЖ БУЙ
БОГД ХААН-150 ТҮҮХ, СОЁЛ, ӨВ
ОЛОН УЛСЫН ЭРДЭМ ШИНЖИЛГЭЭНИЙ ХУРЛЫН ХӨТӨЛБӨР, ИЛТГЭЛИЙН ХУРААНГУЙ
ЗОХИОН БАЙГУУЛАГЧИД:МОНГОЛ УЛСЫН ЕРӨНХИЙЛӨГЧИЙН ТАМГЫН ГАЗАР
БОЛОВСРОЛ, СОЁЛ, ШИНЖЛЭХ УХААН, СПОРТЫН ЯАМШИНЖЛЭХ УХААНЫ АКАДЕМИ
ОЛОН УЛСЫН ХАРИЛЦААНЫ ХҮРЭЭЛЭНТҮҮХ, УГСААТНЫ ЗҮЙН ХҮРЭЭЛЭН
ФИЛОСОФИЙН ХҮРЭЭЛЭНХЭЛ ЗОХИОЛЫН ХҮРЭЭЛЭН
Улаанбаатар 2019
5
ХӨТӨЛБӨР
08:30- 09:00 БҮРТГЭЛ /Төрийн ордны хойд гол хаалгаар нэвтэрнэ/Нээлтийн ажиллагааг ШУА-ийн Олон улсын харилцааны хүрээлэн, Төрийн соёрхолт, түүхийн шинжлэх ухааны доктор (Sc.D) О.Батсайхан хөтлөн явуулна.
09:00-09:30 НЭЭЛТИЙН АЖИЛЛАГАА:Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн тамгын
газрын дарга З.ЭнхболдМонгол Улсын Боловсрол, Соёл, Шинжлэх Ухаан, Спортын сайд, Ой зохион байгуулах ажлын хэсгийн ахлагч Ё.БаатарбилэгМонгол Улсын Шинжлэх Ухааны Академийн Ерөнхийлөгч, академич Д.Рэгдэл
Монголын бурхан шашинтны төв, Гандантэгчэнлин хийдийн тэргүүн хамба, гавж Д.Чойжамц
09:30- 09:40 Дурсгалын гэрэл зураг: 10 минут
Үндсэн илтгэлүүдийг ШУА-ийн Дэд ерөнхийлөгч, академич Г.Чулуунбаатар хөтлөн явуулна.
09:40-10:40 ҮНДСЭН ИЛТГЭЛҮҮД: - “1911 оны Монголын үндэсний хувьсгалын удирдагч,
эцэг VIII Богд Жавзандамба хутагтын үйл ажиллагааг бодитоор үнэлэхүй” ШУА-ийн Олон улсын харилцааны хүрээлэн, Төрийн соёрхолт, түүхийн шинжлэх ухааны доктор (Sc.D) О.Батсайхан
- “Японы түүхийн сурвалж дахь VIII Богд Жавзандамба хутагтад холбогдол бүхий мэдээллийг нягтлах нь” Токиогийн Гадаад судлалын их сургууль, гавъяат профессор Наками Тацүо
- “VIII Богд гэгээн Жавзандамба хутагт ба Монголын тусгаар тогтнол: өнөө үеийн түүхэн сургамж” ОХУ-ын ШУА-ийн Дорно дахины хүрээлэн, доктор (Sc.D) Сергей Львович Кузьмин
10:40 -11:00 ЦАЙНЫ ЗАВСАРЛАГА
6
Салбар хуралдаан А: Жанжин Д.Сүхбаатар танхим. 11:00-17:00
Үдээс өмнөх хуралдааны дарга: ШУА-ийн Дэд ерөнхийлөгч, академич Г.Чулуунбаатар
ШУА-ийн Олон улсын харилцааны хүрээлэн, Эрдэмтэн нарийн бичгийн дарга, доктор (Ph.D) Р.Төрдалай
11:00-11:15 “VIII Богдын айлдсан “Аяа гайхамшигт” лүндэн болон бусад зарим сургаал дахь оюун санаа, ёс суртахууны асуудлууд” Академич Ж.Болдбаатар
11:15-11:30 “Монгол Улсын бүрэн эрхт байдлын асуудалд хэмжээгүй эрхт эзэн хаан Богд гэгээн болон ноёд язгууртнуудын харилцааны үзүүлсэн нөлөөний талаар хэлэх хэдэн үг” ХБНГУ-ын монголч эрдэмтэн, профессор, доктор (Ph.D) Udo B. Barkmann
11:30-11:45 “1911-1919 онд Монголын төрөөс бурханы шашны талаар хэрэгжүүлсэн зарим шинэчлэл” МУИС, профессор З.Лонжид
11:45-12:00 “Богд хааны үзэл санаа: Цагийн хүрдний мэдлэг” МУИС, доктор (Ph.D), гавж Т.Булган
12:00-12:15 “Богд хааны засаглалын шилжилт: Монгол дахь Түвэдийн хүчин зүйлийн үүднээс авч үзэх нь” Япон Улсын Шимоносэки хотын их сургууль, доктор (Ph.D) Тачибана Макото
12:15-12:30 “Монголын тусгаар тогтнолын үеийн Орос Монголын харилцаа: Орчуулагч, монгол судлаач Р.Б.Бямбаевын оруулсан хувь нэмэр” Эрхүүгийн Байгалийн улсын их сургууль, профессор, түүхийн шинжлэх ухааны доктор (Sc.D) Юрий Васильевич Кузьмин
12:30-13:00 Хэлэлцүүлэг 13:00-14:00 ҮДИЙН ХООЛ
7
Үдээс хойших хуралдааны дарга: ШУА-ийн Түүх, угсаатны зүйн хүрээлэн, Эрдэмтэн нарийн бичгийн дарга,
доктор (Ph.D) Н.ХишигтШУА-ийн Түүх, угсаатны зүйн хүрээлэн, эрдэм шинжилгээний
ажилтан Ч.Батдорж14:00-14:15 “Монголын түүх судлал дахь VIII Богд Жавзандамба
хутагт” ШУА-ийн Түүх, угсаатны зүйн хүрээлэн, доктор (Ph.D), профессор Б.Пунсалдулам
14:15-14:30 “Монгол Улсын хэмжээт эрхт хаан VIII Богд Жавзандамба хутагт” Архивын Ерөнхий газар, МАЗУГ-ын эрдэм шинжилгээний ажилтан, доктор (Ph.D) Г.Дашням
14:30-14:45 “Шашин төрийг хослон барих үеийн Монголын сүүлчийн эзэн хаан Жавзандамба хутагт орчин үеийнхний нүдээр: Түүхэн үеийн зөрчил ба үр дагавар” Эрхүү мужийн Насан туршийн мэргэжлийн боловсрол олгох, боловсон хүчний бүсийн хүрээлэн, доктор (Ph.D) Любовь Николаевна Крайнова
14:45-15:00 “Богд Хаант Монгол улсын засгийн газaр хар тамхины эсрэг тэмцсэн нь” МУБИС, Түүхийн тэнхим, доктор (Ph.D), профессор Ц.Гантулга
15:00-15:15 “Улсын Эх Дагины намтарт холбогдох баримтууд” МУИС, Түүхийн тэнхим, доктор (Ph.D) Д.Энхцэцэг
15:15-15:30 “Наймдугаар Богд Жавзандамба хутагтын зарлигууд түүхийн судалгаанд чухаг эх сурвалж болох нь” Үндэсний төв архив, захирал Т.Сайнжаргал
15:30-15:45 “Амьд бурхан, улс төрийн удирдагч, бодит хүн: Өрнөдийн жуулчдын дурсамж, тэмдэглэл дэх VIII Богд Жавзандамба хутагтын дүр төрх” Польшийн монголч эрдэмтэн, доктор (Ph.D) Karolina Zygmanowska
15:45-16:00 Хэлэлцүүлэг 16:00-16:20 ЦАЙНЫ ЗАВСАРЛАГА 16:20-16:35 “Лувсанжамбаагийн туурвисан VIII Богдод холбогдох
зохиолуудын тухай” СУИС, доктор (Ph.D) Д.Даваасүрэн16:35-16:50 “Халхын Далай чойнхор вангийн хошууны нэгэн маарамба
ламд олгосон дархан өргөмжлөлийн тухай” ШУА-ийн
8
Түүх, Угсаатны зүйн хүрээлэн, эрдэм шинжилгээний ажилтан, Япон улсын Тохоку их сургууль, Зүүн Хойд Ази Судлалын Төв, докторант Н.Хатанбаатар, Профессор Ока Хироки
Салбар хуралдаан Б: Төрийн ордны “Г” танхим 11:00-17:00Үдээс өмнөх хуралдааны дарга: ШУА-ийн Олон улсын харилцааны хүрээлэн, Захирал, доктор (Ph.D) Д.Золбоо
ШУА-ийн Философийн хүрээлэн, Эрдэмтэн нарийн бичгийн дарга Б.Ариунзул
11:00-11:15 “Богд судлалд шашин-сэтгэлзүйн үүднээс хандах нь” МУИС, Философи, шашин судлалын тэнхим, доктор (Ph.D), профессор M.Гантуяа
11:15-11:30 “VIII Богд Жавзандамба хутагттай холбоотой төвд хэлээр бичсэн зарим нэг захидал” Варшавын их сургууль, профессор Р.Бямбаа
11:30-11:45 “Богдын хүрээний бурхан шүтээнүүдийн зарим жагсаалтууд–1909 он” Унгарын Лорондын их сургууль, Монгол судлалын төв, монгол судлаач, доктор (Ph.D) Krisztina Teleki
11:45-12:00 “Богд хаантай холбоотой дуунуудын эх хийгээд сонин зүйлс” ШУА-ийн Хэл зохиолын хүрээлэн, доктор (Ph.D) Р.Отгонбаатар
12:00-12:15 “Монгол улсын Үндэсний их баяр наадам ба Богд хаан” Судлаач, доктор (Ph.D) Х.Мөнхбаяр
12:15-12:30 “VIII Богд Жавзандамба хутагт болон Хүрээнд болсон үйл явдлын талаарх япончуудын ойлголт” МУИС, Түүхийн тэнхэм, доктор (Ph.D) Д.Дашдулам
12:30-12:45 “Жавзандамба хутагтын дотоод сан” Монголын Үндэсний Музейн ажилтан, МУИС, ШУС, Түүхийн тэнхим, докторант Г.Баярмаа
12:45-13:00 Хэлэлцүүлэг
9
Үдээс хойших хуралдааны дарга: Монголын Бурханы шашны их сургууль, Захирал, да лам Х.Бямбажав
ШУА-ийн Хэл зохиолын хүрээлэн, Эрдэмтэн нарийн бичгийн дарга, доктор (Ph.D) Ц.Батдорж
14:00-14:15 “Наймдугаар “Богдын лүндэн” хэмээх зохиолын монгол, төвд хоёр эх сурвалжийн тухай” Монгол Улсын Үндэсний Номын Сан, Гар бичмэл-монгол судлалын сан хөмрөг, ном санч Ч.Гансүх
14:15-14:30 “Богд Хаант Монгол улсад цаг тооллыг хуульчилсан нь (1911-1921 он)” доктор (Ph.D) Д.Мөнх-Очир
14:30-14:45 “Олноо өргөгдсөн Монгол улсын батлан хамгаалах бодлого (1911-1921)” БХЭШХ, Цэргийн түүх судлалын төвийн дарга, доктор (Ph.D), хошууч Т.Сүхбаатар
14:45-15:00 “Богд хаан ба таван замын байлдаан” БХИС, Нийгэм хүмүүнлэгийн тэнхим, доктор (Ph.D) Ц.Нарангэрэл
15:00-15:15 “Богд хаант Монгол Улсын цэргийн сургалт боловсролын асуудалд” ҮБХИС, Нийгэм Хүмүүнлэгийн тэнхим, доктор (Ph.D), дэд профессор Х.Орхончимэг
15:15-15:30 “Өндөр гэгээний сургаалтай холбогдох зан үйлээс” ШУА-ийн Түүх, угсаатны зүйн хүрээлэн, Угсаатны судалгааны салбар, ЭША У.Пүрэвжав
15:30-15:45 “IV дүрийн Богд Жавзандамба хутагтыг Төвдөөс тодруулсан үйл явц, Манжийн төрийн бодлого” Бээжин хотын Төвийн Үндэстний их сургууль, Түүх соёлын салбар сургууль, докторант Н.Саруул, Удирдагч багш Бээжингийн Төвийн Үндэстний их сургууль, профессор Даарийжав
15:45-16:00 Хэлэлцүүлэг
16:00-16:20 ЦАЙНЫ ЗАВСАРЛАГА 16:20-16:35 “Монгол улсын ноёд, язгууртны зэрэг дэвийн асуудал
(1911-1919)” Гурван Эрдэнэ дээд сургууль, доктор (Ph.D) Д.Цогзолсүрэн
10
16:35-16:50 “Богд хааны ордон дахь Цогдогмарав шүтээнийг шинжлэх нь” МУИС, Философи, Шашин судлалын тэнхим доктор (Ph.D) С.Янжинсүрэн, Богд хааны ордон музейн ажилтан, докторант Г.Лхагвасүрэн
17:00-17:30 НЭГДСЭН ХУРАЛДААН, ХААЛТ: Салбар хуралдааны дарга нарын дүгнэлт: ШУА-ийн Дэд ерөнхийлөгч, академич Г.Чулуунбаатар, ШУА-ийн Олон улсын харилцааны хүрээлэн, Төрийн соёрхолт, түүхийн шинжлэх ухааны доктор (Sc.D) О.Батсайхан, ШУА-ийн Түүх, угсаатны зүйн хүрээлэн, Эрдэмтэн нарийн бичгийн дарга, доктор (Ph.D) Н.Хишигт, ШУА-ийн Олон улсын харилцааны хүрээлэнгийн захирал, доктор (Ph.D) Д.Золбоо, Монголын Бурханы шашны их сургуулийн захирал, да лам Х.Бямбажав
11
Under the patronage of the President of Mongolia Kaltmaa Battulga
International conference “Bogd Khan-150: History, Culture and Heritage”
State Palace, Ulaanbaatar, October 11, 2019.
12
CONFERENCE AGENDA
08:30- 09:00 REGISTRATION /Northern entrance of the State Palace /09:00-09:30 OPENING CEREMONY:
Mr. Z.Enkhbold, Chief of staff to the President of Mongolia
Mr. Yo.Baatarbileg, Minister of Education, Culture, Sciences and Sports, Head of the Working group for organizing the 150th anniversary of the Bogd Khan.
Mr. D.Regdel, Academician, President of Mongolian Academy of Sciences
Gabju D.Choijamts, Senior Khamba Lama, Abbot, Gandan Tegchenling Monastery, Head, the Centre of Mongolian Buddhists,
09:30- 09:40 Photo session: 10 minutes
09:40-10:40 KEY NOTE SPEAKERS:
- “Assessment of the activities of the 8th Bogd Jebtsundamba khutuktu, the leader of the Mongolian national revolution of 1911” O.Batsaikhan, Sc.D, The Institute of International Relations, Mongolian Academy of Sciences
- “Some remarks to the information related to the VIII Bogdo Jebtsundamba khutukhtu among the Japanese historical sources” Nakami Tatsuo, Professor, Emeritus of Tokyo University of Foreign Studies
- “VIII Bogdo Jebtsundamba khutugtu and Independence of Mongolia: Historical lessons learned”, Sergey Livovich Kuzmin, Sc.D, Russian Academy of Sciences, Institute of Oriental Studies
10:40 -11:00 COFFEE BREAK
13
Panel Session А: “Commander D.Sukhbaatar Hall” 11:00-17:00
Morning session moderated by Sc.D, Academician G.Chuluunbaatar, The Vice President of Mongolian Academy of Sciences
R.Turdalai, Ph.D, Scientific Secretary of the Institute of International Relations, Mongolian Academy of Sciences
11:00-11:15 “Intellectual and Ethical Philosophies in the prophecy “Aya, gaikhamshigt” (“oh, wonderful”) and other teachings by the 8th Bogd” J. Boldbaatar, Academician
11:15-11:30 “The Bogdgegeen and the higher nobility of Outer Mongolia. An attempt at explanation of the juridical relationship between the sovereign and the higher nobility”, Udo B. Barkmann, Mongolist, Prof. Ph.D, Federal Republic of Germany
11:30-11:45 “The state of Mongolia 1911-1919: Novel ways of fostering Buddhism”, Z.Lonjid, Professor, National University of Mongolia
11:45-12:00 “Reflecting on knowledge of the Bogd Khaan, Spiritual leader of Mongolia: Kalachakra knowledge”, gavju T.Bulgan, Ph.D, National University of Mongolia
12:00-12:15 “The transition of the political power of the Bogd khaan: An examination from the perspective of the Tibetan factor in Mongolia”, Tachibana Макото, Ph.D, Shimonoseki City University, Japan
12:15-12:30 “Russian-Mongolian relations on the eve and during the establishment of the national independence of Mongolia and the contribution of the translator and Mongolist R.B.Bimbaeva”, Yuri Vasilyevich Kuzmin, Professor, Sc.D, Baikal State University, Irkutsk, Russia
12:30-13:00 Discussion
13:00-14:00 LUNCH
14
Afternoon session: Moderator Ph.D N. Khishigt, Scientific Secretary of the Institute of History and Ethnography, Mongolian Academy of
Sciences
Ch.Batdorj, Researcher of the Institute of History and Ethnography, Mongolian Academy of Sciences
14:00-14:15 “VIII Bogd Jebtsundamba khutugtu in the Mongolian historiography”, B.Punsaldulam, Professor, Ph.D, Institute of History and Ethnography Mongolian Academy of Sciences
14:15-14:30 “VIII Jebtsundamba khutugtu, the limited monarch of Mongolia”, G.Dashnyam Researcher, Ph.D, General Archival Authority
14:30-14:45 “The theocratic leader and the last king of Mongolia, Bogd Jebtsundamba khutugtu, through the eyes of modern world: Historical conflicts and its result”, Lubov Nikolayevna Krainova, Ph.D, The Regional Institute of Lifelong vocational education and human resources, Irkutsk, The Russian Federation
14:45-15:00 “On measures of the government of the Bogd khanate Mongolia against opium” Ts.Gantulga, Ph.D, Professor Department of History, Mongolian National University of Education
15:00-15:15 “Facts related to the State Queen Mother”, D.Enkhtsetseg, Ph.D, Department of History, National University of Mongolia
15:15-15:30 “The historical importance of the decrees by the 8th Jebzundamba khutugtu as primary source”, Т.Sainjargal, Director, National Central Archive
15:30-15:45 “A living god, a political leader, a human being: the image of the 8th Javzandamba khutuktu in the memories of the western travellers”, Karolina Zygmanowska Ph. D, Mongolist, Poland
15:45-16:00 Discussion 16:00-16:20 COFFEE BREAK
15
16:20-16:35 “Literatures by Luvsanjambaa related to the VIII Bogdo Jebzundamba”, D.Davaasuren, Ph.D, Mongolian University of Art and Culture
16:35-16:50 “On the Darkhan juukh for the lamas of sain noyon ayimag”, N.Khatanbaatar, Researcher of the Institute of History and Ethnology, Mongolian Academy of Sciences, Ph.D Candidate of the Center of Northeastern Asian Studies, Tohoku University of Japan,
Advisor, Oka Hiroki, Professor, Tohoku University of Japan,
Panel Session B: “G” hall 11:00-17:00Dr. D.Zolboo (Ph.D), Director of the Institute of International
Relations, Mongolian Academy of SciencesB.Ariunzul Scientific secretary, Institute of Philosophy,
Mongolian Academy of Sciences
11:00-11:15 “Some religio-psychological approaches to the Bogdo-studies”, M.Gantuya, Professor Ph.D, Department of Philosophy and Religion Studies, NUM,
11:15-11:30 “Some letters written in Tibetan related to the eighth Jebtsundamba khutugt”, R.Byambaa, Professor Warsaw University, Poland
11:30-11:45 “Inventories of Urga’s temples written in 1909”, Krisztina Teleki, Ph.D, Research Fellow, Eötvös Loránd University, Research Centre for Mongol Studies, Budapest, Hungary
11:45-12:00 “The origins and interesting facts of songs about the Bogdo Khaan” R.Otgonbaatar, Ph.D, The Institute of Linguistics and Literature, MAS
12:00-12:15 “Great Mongolian naadam festival and Bogd khaan” Kh.Munkhbayar, Researcher, Ph.D
12:15-12:30 “Understanding of Japanese people on the VIII Bogdo Jebzundamba khutugtu and events occurred in the Khuree”,
16
D.Dashdulam, Ph.D, Department of History, National University of Mongolia
12:30-12:45 “Internal fund of Jibtsundamba khutugt”, G.Bayarmaa, Officer, National Museum of Mongolia, Ph.D Candidate at the Department of History, National University of Mongolia
12:45-13:00 Discussion
Afternoon session moderated by: Da lama Kh.Byambajav, Director of Mongolian University of Buddhism
Dr. Ts.Batdorj (Ph.D), Scientific Secretary, the Institute of Linguistics and Literature, Mongolian Academy of Sciences
14:00-14:15 About Mongolian and Tibetan resources of literature named “Prophecy of the 8th Bogd”, Ch.Gansukh, Librarian and officer in charge of Treasury of manuscript and Mongolian studies, National Library of Mongolia
14:15-14:30 “Legalization of the chronology in Bogd Khanate of Mongolia” (1911-1921)”, D.Munkh-Ochir, Ph.D
14:30-14:45 “Defense policy of Bogd khanate of Mongolia (1911-1921)”, T.Sukhbaatar, Ph.D, Major, Chief of Center for Military History Studies, Institute for Defense Studies of Mongolian National Defense University
14:45-15:00 “Bogd khan and battle of five roads”, Ts.Narangerel, Ph.D, Department of Society and Humanities, Mongolian National Defense University
15:00-15:15 “Education of Mongolian military during the period of Bogd Khanate Mongolia”, Kh.Orkhonchimeg, Ph.D, Associate professor, Mongolian National Defense University
15:15-15:30 “Ritual meaning of the Öndör gegeen Zanabazar’s teaching”, U.Purevjav, Researcher of the Institute of History and Ethnography, Mongolian Academy of Sciences
15:30-15:45 “A research on the fourth Jebzundamba’s Reincarnation and enthronement process in Tibet and state policy by
17
Manchu”, N.Saruul, Ph.D Candidate, The School of History and Culture, Minzu University of China,
Advisor Professor Daariijav, the School of History and Culture, Minzu University of China
15:45-16:00 Discussion16:00-16:20 COFFEE BREAK 16:20-16:35 “On the Mongolian state policy of the aristocrats’ titles and
ranks (1911-1919)”, D.Tsogzolsuren, Ph.D, Gurvan Erdene University
16:35-16:50 “Analyzing the Tsogdogmarav idol at the Bogd Khaan palace museum”, S.Yanjinsuren, Ph.D, Department of Philosophy and Religious Studies, National University of Mongolia,
G.Lkhagvasuren, (Ph.D Candidate) Bogd Khaan Palace Museum Education Programs Officer
17:00-17:30 PLENARY SESSION AND CLOSING REMARKS:
Conclusions by the session moderators:
G. Chuluunbaatar, Sc.D, Academician, The Vice President of Mongolian Academy of Sciences,
O.Batsaikhan, Sc.D, The Institute of International Relations, Mongolian Academy of Sciences,
N. Khishigt, Ph.D, Scientific Secretary of the Institute of History and Ethnography, Mongolian Academy of Sciences,
D. Zolboo (Ph. D), Director of the Institute of International Relations, Mongolian Academy of Sciences,
Da lama Kh.Byambajav, Director of Mongolian University of Buddhism
OCTOBER 12, 2019 SATURDAY11.00 Foreign Guests visit the newly built Battsagaan Tsogchin Temple and Exhibition of Mongolian Buddhism at Gandantegchenling monastery.
18
1911 ОНЫ МОНГОЛЫН ҮНДЭСНИЙ ХУВЬСГАЛЫН УДИРДАГЧ, ЭЦЭГ VIII БОГД ЖАВЗАНДАМБА ХУТАГТЫН
ҮЙЛ АЖИЛЛАГААГ БОДИТООР ҮНЭЛЭХҮЙО.Батсайхан
ШУА-ийн Олон улсын харилцааны хүрээлэн, Төрийн соёрхолт, түүхийн шинжлэх ухааны доктор (Sc.D)
1990 оны Ардчилсан хувьсгалын нэгэн ололт нь Монголчуудын үндэсний түүх, соёлын сэргэн мандалтыг дахин эхлүүлсэнд оршино. 1990 оноос Монголын төр улс, үндэстнийхээ түүхийг эргэн харж анхны төрт улс үүссэн эрт дээр үеэс өнөөдрийг хүртэлх эх түүхээ бодит үнэнээр нь бичих, коммунист үзэл суртлаас шалтгаалан хориглогдож гээгдсэн соёл уламжлал, зан заншлаа сэргээх их ажил эхэллээ. Ардчилсан хувьсгалын үр дүнд ард олон уламжлалт шинэ жил Цагаан сарын баяраа өргөн тэмдэглэдэг болж, төрөөс Их Монгол Улсын түүх, Их Эзэн Чингис хааныхаа түүхийг бодит үнэнээр нь сэргээх талаар олон чухал шийдвэр гаргаж хэрэгжүүлж байна.
Монголд коммунизм тогтсон XX зуунд манай түүх бичлэгт харь гүрний удирдамж зааврыг дагаж төр улсынхаа болон үндэстнийхээ түүхийн бодит үнэнийг ард түмнээсээ нуун дарагдуулж, түүхээ мушгин гуйвуулж, нэг үзэл сурталд нийцүүлэн зохиомжилсон байв. Тухайлбал, 1911 оны Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал, тусгаар тогтнолоо сэргээж Богд хаант Монгол Улсаа тунхаглан зарласан түүхэн үйл явдлыг мушгин гуйвуулах, эсвэл дайрч гутаах, тойрч зугатаах зэргээр шууд нуун дарагдуулсан байв.
1990 оны Ардчилсан хувьсгал хүртэл гадаад ертөнцөөс бүрэн тусгаарлагдсан, хаалттай БНМАУ-д төрж өссөн Монголчуудын гурван үеийнхэн чухам ийм худал түүхээр тархиа угаалгаж, ертөнцийг үзэх үзэл нь социалист хэмээх үзэл онолыг туйлын үнэн хэмээн шүтсэн, юмыг ганцхан талаас нь харж номлодог эл үзлийн хүрээнд 1911 оны үндэсний хувьсгалын удирдагч Богд хааныг ойлгож, түүх бичлэгт хамгийн саараар дүрслэн бичиж, уран зохиол, кино урлагт ч болохгүй бүтэхгүй этгээд байсан мэтээр үзүүлж ирсэн юм.
19
Өнөөдөр Орчин үеийн Монголын түүх, тухайлбал XX зууны түүхийг бодит үнэнээр нь сэргээх ажил удаан боловч хийгдэж байна.
Эл хүрээнд 1911 оны Монголын Үндэсний хувьсгал, түүний удирдагч VIII Богд Жавзандамба хутагтын тухай асуудлыг архивын сурвалжаар магадлан шинжилж, Богд хааны Монголын түүхэнд оруулсан хувь нэмрийг аль болох бодитой дүгнэхийг оролдсон юм.
Наймдугаар Богд Жавзандамба хутагт 1869 оны шороон могой жил Түвэдэд төрөөд Богд Жавзандамба хутагтын хойт дүрээр тодорч, 5 настайдаа Монголд бурханы шашны тэргүүний ширээнд өргөмжлөгдсөнөөс хойш түүний амьдрал тэр чигтээ монголчуудын сайн сайханы төлөө зориулагдсан юм. 43 настай Монголын үндэсний хувьсгалыг ялалтанд хүргэж, тусгаар тогтнол, төр улсыг сэргээн байгуулж, Монгол Улсын эзэн хаан 1911 онд суусан түүхтэй.
1911-1924 онд хамгийн ээдрээтэй хэцүү үед Монголын төрийг тэргүүлж, Монголчуудад тусгаар тогтнол, бие даасан байдал, эрх чөлөө авчирсан үндэсний хувьсгалыг удирдан зохион байгуулсан гавьяатай нэгэн билээ.
Бурханы шашин ХХ зууны эхээр монголчуудыг нэгтгэж, түүний тэргүүн Богд гэгээн тэр үндэсний тэмцлийг удирдаж, ялалтад хүргэсэн нь түүхэн үнэн юм. Нөгөө талаас монголчууд, тухайлбал Эзэн Чингисийн алтан ургийн Халхын дөрвөн хан, ноёд, лам хувраг, үндэсний сэхээтнүүд тэр цагт Богд гэгээнтнээ тойрон хүрээлж, тусгаар тогтнолоо аварч болох юм байна гэдгийг гүнзгий ухамсарласны үр дүнд үндэсний эрх чөлөөгөө олж авч, туурга тусгаар улсаа сэргээн мандуулан, төрийнхөө гал голомтыг сэргээж чадсан билээ.
Энэ бол Манж Чингийн эрхшээлээс хоёр зуу гаруй жилийн дараа монголчууд гарч, нар үзсэн хэрэг юм. Тиймээс Богд гэгээнтэн 1911 оны 12 сарын 29-ний өдрөөс 1924 оны 5 сарын 20 хүртэл Монгол Улсын төрийн тэргүүн, шашны тэргүүн, эзэн хаан байлаа.
Богд хааны үед ХХ зууны эхээр Монгол үндэстний гал голомтыг найдвартай сахин хамгаалах, Орчин үеийн Монголын төрийн үндэс суурь, хөгжлийн замын эхлэлийг тавьсан хэмээн үзэж байна. Тухайн үед Богд хааны нэр хүнд, нөлөө, ач холбогдол лам нар, сүсэгтэн олон, нийт монгол үндэстний дунд маш өндөр байсныг Католик шашинтнуудын папаас илүүгүй юмаа гэхэд дутахааргүй байсан
20
хэмээн Оросын эзэн хааны Засгийн газрын бүрэн эрхт төлөөлөгч И.Я.Коростовец бээр тэмдэглэсэн байдаг.
Богд хааны түүх гэдэг бол XIX зууны сүүлчээс ХХ зууны 30-аад он хүртэлх үеийн монголчуудын түүх юм. Монголын түүх үнэн болсноор Бурханы шашин хийгээд Богд хааны тухай үзэл суртлын дор хуурмаг бичигдсэн уран зохиол, дуу шүлэг, кино, үзвэрүүд үнэн бодитой болж, зөв гольдрилдоо орох үндэслэл болно хэмээн найдаж байна.
1911 оны Монголын үндэсний хувьсгалын удирдагч, эцэг болох Богд хаан бол Орчин үеийн Монголын төрийн үндэслэгч хэмээн зүй ёсоор нэрлэгдэх учиртай хэмээн үзэж байна.
ASSESSMENT OF THE ACTIVITIES OF THE YIII BOGD JAVZANDAMBA KHUTUKTU, THE LEADER OF THE
MONGOLIAN NATIONAL REVOLUTION OF 1911
O. BatsaikhanSc.D, The Institute of International Relations,
Mongolian Academy of Sciences
A remarkable achievement of the Democratic Revolution in 1990 is the restoration of the national history and culture of the Mongols. People who prior had no right to talk about their original history and were not proud of their history and culture, received rights and freedom.
The transition to a democratic system began in 1990 with the resumption of the history of the Mongolian state and nation, from the beginning to this day, to write the history as is, return the lost traditions that were lost due to the communist ideology.
The Outcome of the Democratic Revolution of the 1990s was beginning of celebration of the Lunar New Year, and a number of important decisions were made regarding the history of the Great Mongolian Empire and revival of the history of Genghis Khan.
In twentieth century communist Mongolia, our authors of history followed the guidance of the outsiders, by hiding the real history from the masses, and their history was greatly distorted and adapted to fit the
21
ideology. For example, the Mongolian revolution of 1911, its independence declared by the Bogd Khan.
Before the Democratic Revolution of 1990, three generations of Mongols, born in an isolated, closed off society of the People’s Republic of Mongolia, were brain washed, cementing their point of view.
Restoration of the history of the 20th century in Mongolia still continues. The State Great Khural decides on August 16, 2007, to mark the December, 29th as the Independency Day. At this time in 1911, Mongolia gained independence from the Manchu empire, where we were ruled over for almost 200 years and founded Bogd Khan’s Mongolia. On this day, established Bogdo VIII Jebzundamba Hutuktu as the state of his kingdom and founded five ministries of his new state and began a national revival. On December 23, 2011, the Parliament discussed the issue of amending the “Law on Celebrations and Anniversaries” and adopted the 29th December as a holiday of the National Liberation and Independence Day.
It was a very important event that restored the truth of history, which was deliberately hidden during the communist regime, making this day a joyful one for the people. On December 28, 2011, the State Great Khural paid tribute to Mongolia’s independency 100th anniversary. This, 2019 year Mongolia is marking the 150th anniversary of the birth of the Bogd Khan by the decree of the President of Mongolia Kh.Battulga.
In my paper attempted to clarify the contribution that Mongolia’s last khaan, the eighth Bogdo Jebtsundamba Khutuktu, leader of the national revolution of 1911 made in to the history of Mongolia. This time are presented only few details related to the political life of this historical figure. But we must never forget that Bogdo khan was the leader of the Mongols’ religion, an extraordinary leader who headed, since 1911, both the Mongolian state and religion and the father of the national revolution.
My presentation is a comprehensive interpretation on the role that Bogd Jebtsundamba Khutuktu had played in the origin, process and triumph of Mongolia’s national revolution of 1911.
22
SOME REMARKS TO THE INFORMATIONS RELATED TO THE VIII BOGDO JEBTSUNDAMBA KHUTUKHTA AMONG
THE JAPANESE HISTORICAL SOURCESNAKAMI Tatsuo
Professor emeritus of Tokyo University of Foreign Studies Research fellow of the Toyo Bunko
The VIII Bogdo Jebtsundamba khutukhta was mentioned among several Japanese historical sources including the Japanese Foreign arichival records and the Japanese travelors’ diaries. Several records must be important for studying his historical position on the history of the Mongols and his personalities. I wish to follow and introduce these Japanese historical sourcesrelated to the VIII Bogdo Jebtsundamba khutukhta.
23
VIII БОГД ГЭГЭЭН ЖАВЗАНДАМБА ХУТАГТ БА МОНГОЛЫН ТУСГААР ТОГТНОЛ: ӨНӨӨ ҮЕИЙН ТҮҮХЭН
СУРГАМЖ С.Л.Кузьмин
ОХУ-ын ШУА-ийн Дорно дахины хүрээлэн, доктор (Sc.D)
Орчин үеийн Монгол улс- дэлхий дээрхи монголчуудын үндэстний цор ганц улс. Түүний өвлөхүй нь 1911 онд олноор өргөгдсөн Монгол улсаас болох нь бүгдээр хүлээгдсэн болно. Гэвч одоо болтол нилээн хэдэн асуудлаар шүүмжлэл гарч үргэлжилсээр байна, жишээлбэл: Хаант улс бүх монголчуудын хүсэл илэрхийллээр тунхаглагдсан юм уу? Үүнд бурханы шашин ба төвд Жавзундамба хутагт ямар үүрэг гүйцэтгэсэн юм бэ? Монголын тусгаар тогтнолыг тунхагласан уг үндэслэлээс одоо ямар сургамж авч болох вэ?
Миний итгэл энэ асуудлыг Монголын ба Оросын архивын эх сурвалжид болон шинжлэх ухааны судалгаанд тулгуурлан хянан үзэхэд зориулагдсан болно.
Монгол орон Хятадын нөлөөн дор биш, харин Чин гүрний засаглалын дор байсан ба уг гүрний нэг хэсэг нь Хятад байсныг харуулж байна.
Чин гүрэн Хятад улс биш. “Хятадын династи” – хятадын эзэн хаант төрийн үзэл санааг хүлээн зөвшөөрч Хятадыг бүхлээр нь буюу хэсэгчлэн захирч өөрийн биеийг эзэн хаан хэмээн зарлаж хятадын хаан ширээнд суухыг харалтаа болгосон нэгэн овгийнхны захирсан үеэр улсыг томъёолон нэрлэдэг.
Чин гүрний үед бурханы шашны дээдсүүд Монголд хамгийн дээд алдар нэрийг олон авч өөрсдийн хуульт зүй байдлыг тогтоож, манжийн эсрэг нөлөөллийн төвийг бүрэлдүүлж, монголчуудыг нэгтгэж байжээ. Дээд лам нар “шар феодлууд” байгаагүй, харин тэднээс хамааралтай “доод ламууд” ба шавь нарыг хамжлагууд гэж нэрлэж болохгүй.
Чин гүрний бутран унах цаг дөхөх тутам Гадаад Монголд Жавзандамба ламын тэргүүлсэн шашин төрийг хосолсон (теократ) улс бэхжин тогтох урьдчилсан нөхцөл бүрэлджээ. Түүний гол зүйл нь:
24
– Бүх хүн ам бурханы шашныг баримтлагчид;– Хувраг санваартнууд ард олонтой нягт холбоотой;– Шашны засаг захиргааны төвлөрөл, түүний легитими байдал
(юуны өмнө, хувилгаанууд);– Сүм хийдийн эдийн засгийн хүч феодлынхыг бодвол цаашид
улмаар бэхжиж байгаа.Монголын тусгаар тогтнолыг яг Халхад зарлан тунхаглах нь зүй
тогтолт үйл явц байсан.Тэгээд энэ үйл явц ноёд лам нарын хуйвалдаан биш бүх үндэстний хөдөлгөөний үр дүн байсан юм.
Тусгаар тогтнолыг тунхаглан тогтоосны дараа монголын ард түмэн Жавзандамба хутагтыг их эзэн хааны ширээнд өргөмжлөсөн болно. Жавзандамба хутагтыг хаанд өргөмжлөх нь төвдийн бурханы шашны ба Чингисын удмын их хаадын уламжлалтай зохицож байсан болно. 1912 онд Чин улсын династи хаан ширээнээс татгалзсан явдал ба Хятадын бүгд найрамдах улсыг зарласан байдал Монголд өөрийн тусгаар тогтнолыг тунхаглах шинэ үндэслэлийг өгсөн байна. Хятадын бүгд найрамдах улс (дараа нь БНХАУ) – ямар ч бусад үндэстний бус, дан хятадын (хань) үндэстний улс болно. Энэ хятадын улс бол Чин гүрнээс түүхэн өв залгамжлал байхгүй. Хятадын Монголын дэвсгэр нутаг руу өнгөлзөх асуудал ямар ч иш үндэслэлгүй юм.
1915 оны Хиагтын гэрээний дараа Жавзандамба хутагтын улс төрийн бодлогын гол суурь нь Монгол орон, өөрийн монголчуудын уламжлал, Шарын шашинд тулгуурлан Хятадаас тусгаар тогтнолоо олоход оршиж байсан болно. Энэ нь Жавзандамба хутагтын 1912 онд хятадын ерөнхийлөгч Юань Шикайтай барьсан захиа бичгийн баримтаас тодорхой харагдаж байна. Оросын эзэн хаант улсын дэмжлэгийн ачаар Гадаад Монгол нь бодитой тусгаар улсын байдалд оршиж байсан байна.
Хэдийгээр МАХН зөвлөлтийн коммунистуудын удирдлагын дор төр засгийг барьж байсан боловч Жавзандамба хутагтын тусгаар тогтнолыг хадгалах тэр бодлогыг өвчлөн үргэлжлүүлж байсан болно. Тэглээ ч гэсэн коммунистууд Шарын шашин, уламжлал заншлыг устгаж байсан боловч тэдний үзэл бодлого бүтэхгүй нуран унасан билээ.
Түүний үр дүнд, 1990 онд монголчууд суртлын олон ургалч үзлийн чанарыг олж авсан байна. Тэгээд бүр тэр “хамгаалалтын хуяг”
25
болсон Шарын шашин, уламжлалт заншил ба монголчуудыг нэгтгэж байсан Жавзандамбын үеийн эзэн хаант үзэл санаа үгүй болжээ. Монголын үндэсний аюулгүй байдалд ноцтой занал үүсэж байлаа. Түүний хамгийн гол нь – Хятадын түрэмгий бодлого байв.
Эдийн засгийн өргөлжлөлийн хажуугаар одоо бүр үзэл суртлын түрэмгийлэл явуулж байна. БНХАУ Монгол улсад өөртөө Далай ламыг хүлээн авахад саад тотгор тавьж байна. Хятадууд монголчуудад Далай багштай болон түүний хүмүүстэй холбоотой байхыг хориглох оролдлогыг эхлэн явуулж, Монголын дотоод бодлогод оролцохыг хичээж байгаа болно.
Монголчуудыг хагаралд оруулсан шугам бол Богд гэгээн Монголын хөгжилд хортой нөлөө үзүүлж байгаа мэт, Төвдтэй холбоотой байгаа нь Монголыг боолчлоход тус дөхөм болж, бурханы шашин – хоцрогдсон шашин гэх мэтээр сурталчлах явдал байжээ. Энэ бүгд бол шинжлэх ухааны үүднээс буруу үзэл юм. Мөн гадаадын миссионерууд, ялангуяа протестант шашны номлогч нар бас өөрийн хорт хувь нэмрийг үзүүлсээр байна.
Энэхүү аюулын үндэс бол уламжлал, Шарын шашнаас татгалзах, хэрэглээний нийгмийн үзэл санаа, money making, Хятадын Монголд нэвтрэх бодлого юм.
Энэ аюулаас сэргэмжлэн зайлах ба Монголын тусгаар тогтнолыг хадгалахын тулд Олноор өргөгдсөн улсын түүхэн сургамжийг байнга санаж байх ёстой:
– Улс ба ард түмэн Шарын шашин ба монголын уламжлалдаа тулгуурлах.
– БНХАУ-аас эдийн засгийн, улс төрийн, үзэл суртлын хувьд хамааралт байдлыг зогсоох.
– Монголчуудад харш коммунист ба барууны шашны болон үзэл суртлаас зайлсхийх.
– Бурханы шашны байгал орчинг халамжлах анхааралтай хандах заншлыг сахих.
26
THE 8TH BOGD GEGEEN JAVZANDAMBA KHUTAGT AND INDEPENDENCE OF MONGOLIA: HISTORICAL
LESSONS FOR OUR TIME
S.L. Kuzmin Sc.D., Institute of Oriental Studies of the
Russian Academy of Sciences, Moscow, Russia
Modern Mongolia is the only nation-state of the Mongols in the world. It recognized the continuity from the Mongolian State proclaimed in 1911. But discussions are still ongoing on a number of issues. Was the proclamation of monarchy the will of the Mongolian people? What was the role of Buddhism and the Tibetan Javzandamba Khutagt in this? Which lessons can be learnt from the grounds on which Mongolia's independence was proclaimed?
I will try to answer these questions based on sources from the Mongolian and Russian archives and on scientific studies.
In the Qing time Mongolia was not governed by China. It was connected with China only through the Manchu dynasty. In that period, the conquered China was not an independent state but only a part of the Qing Empire.
The Qing Empire, ruled by the Manchu, was not China. So called "Chinese dynasty" is a name of a state by the period of reign of one family that has adopted the Chinese concept of monarchic power; it is such a state which includes a part of China, or it contains China as a whole, or it is just China, or a part of it that was proclaimed to be a state, or it is a state adjacent to China’s borders whose ruler, having proclaimed himself the emperor, claimed for the Chinese throne.
The Manchu Qing emperors strengthened positions of the Buddhist clergy by the religious duty and for the control of Mongols. However, the Buddhist hierarchy was legitimized as the highest authority in Mongolia, just forming a center of influence and consolidation of the Mongols alternative to the Qing.
High lamas were not "religious feudal lords", "lower lamas" and shav nar cannot be considered serfs.
27
By the time of the Qing Empire collapse, prerequisites for the formation of a theocratic state led by the Javzandamba Lama had matured in Outer Mongolia. The main prerequisites were:
– commitment to Buddhism of almost the entire population;– close ties of the clergy with almost all people;– legitimacy and centralization of the religious authority, primarily,
khuvilgaans;– economic potential of the clergy, which exceeded the potential of
the feudal lords.Proclamation of the independence of Mongolia in Khalkha was
predictable. It was the result of the nation-wide Mongolian movement and not a conspiracy of feudal lords and lamas.
Enthronement of the Javzandamba as the Bogd Khaan has combined traditions of Tibetan Buddhism and legacy of Genghis Khaan, and the proclamation of Mongolian independence just in Khalkha was predictable. Abdication of the Manchu Dynasty in 1912 and proclamation of the Republic of China gave a new legitimate basis for the independence of Mongolia. The ROC and the PRC are nation-states of only Chinese (i.e. Han) and not of other nationalities. Modern China has no historical continuity from the Qing Empire. The Chinese claims to Mongolian lands are not justified.
After the tripartite Khiagt Agreement of 1915, the basic foundation of the Jebtsundamba Khutuktu policy was Mongolian independence from China based on the traditions of Mongols and Buddhism. This is evident, for example, from his correspondence with the Chinese President Yuan Shikai in 1912. With support from the Russian Empire, Outer Mongolia remained de facto independent state.
Although the Mongolian People's Revolutionary Party ruled under factual leadership of the Soviet communists, it followed the continuity of the Javzandamba's policy of maintaining independence. At the same time, revolutionaries destroyed Buddhism and traditionalism. Later their ideology failed.
As a result, after the fall of socialism in 1990s, pluralism of ideologies emerged in Mongolia. But there was no longer the "protective screen" of Buddhism and the Bogd Khaan institution. Serious threats to the national
28
security of Mongolia emerged. The main threat is the PRC. In addition to economic expansion, its ideological expansion is underway. PRC is preventing Mongolia from hosting the Dalai Lama and his associates. The Chinese are beginning to instruct Mongolian officials in this. Thus China interferes in domestic affairs of Mongolia.
A line of split among Mongols is propaganda that Javzandamba had a harmful influence on the development of Mongolia; that ties with Tibet contributed to the enslavement of Mongolia; that Buddhism is a backward religion and so on. All these ideas are wrong from scientific point of view.
At the core of modern threats to Mongolia is rejection of the Yellow Religion and Mongolian traditions, introduction of the consumer society ideology and money making, increased China's penetration into Mongolia.
To avoid these threats and to preserve Mongolia's independence, it is necessary to remember historical lessons of the Bogd Khaan's State of Mongolia:
– reliance of the state and people on the Yellow Religion and Mongolian traditions;
– resistance against economic, political and ideological expansion of China;
– avoidance of socialism, Western religions and ideologies alien to the Mongols;
– usage of Buddhist sociological and nature conservation traditions.
29
Салбар хуралдаан А: VIII БОГДЫН АЙЛДСАН “АЯА ГАЙХАМШИГТ” ЛҮНДЭН БОЛОН БУСАД ЗАРИМ СУРГААЛ ДАХЬ ОЮУН САНАА,
ЁС СУРТАХУУНЫ АСУУДЛУУДЖ.Болдбаатар
АкадемичVIII Богд Жавзандамба улс төрийн нэвтэрхий бодолхийлэхийн
зэрэгцээ хүн ардын оюун санааг тэлэх, ёс суртахууны сайн чанарыг төлөвшүүлэх талаар хүний оюун тархи, орой руу нь ортол хэлж сургадаг гэгээнтэн байлаа. Үүнийг “Монгол улсын хаан, VIII Богд Жавзандамба хутагтын буман зарлиг”-аас яруу тодорхой мэдэж болно. Түүнчлэн VIII Богдын айлдсан “Аяа гайхамшигт” лүндэнг онцлон дурдаж болох юм. Энэхүү лүндэнгийн гурван хувилбарыг доктор Э.Жигмэддорж бид хоёр харьцуулан судалж МУИС-ийн “Түүх” эрдэм шинжилгээний бичигт нийтлүүлсэн билээ. Энэ удаад энэхүү лүндэн болон Богд гэгээнтний эш бошгот хүмүүнлэг ёс, ёс суртахуун, улс орны ирээдүйн асуудлыг хэрхэн хөндөж байсан тухай өгүүлэхийг эрмэлзлээ. Нягтлан үзвээс, Богд гэгээн энэхүү лүндэнгээ 1902 онд айлджээ.
Энэхүү лүндэнд нь Монголын нийгэмд архагшсан дутагдал, доголдол, ард олны аж байдал, хүмүүний ёс суртахуун хийгээд улс нийгмийн шинжтэй үзэгдлүүд, тухайлбал: бурхны шашныг ариунаар мандуулах, сэтгэл оюунаа ариусгаж, буяныг арвижуулж, бузарыг цээрлэхийн ач тусыг сэнхрүүлэн ухааруулахад чиглэгдсэн сургааль болой.
VIII Богд юуны өмнө, айлдвартаа монголын нийгмийг түгшээж, сэтгэл зовоосон тамхи, архины асуудлыг хөндсөн байна. Эл лүндэндээ: “Та нарын татсан тамхины утаа нь огторгуйн наран сарны гэрлийг бүрхэх цагт хүрч байна. Таны уусан архи чинь далай мөрөн мэт болж гэтлэн гаршгүй болж байна. Энэ цөвүүн цагт цагаан тамхины үр дэлгэрч байгаа биш үү?. Тэр цагаан тамхины үнэнд алт, мөнгө өгч татна, түүний хойно арван буянтай үр хүүхдээ өгч татна, түүний сүүлд нүдээ өгч алтан амиа алдана биш үү?”1 хэмээн анхааруулж байв.
Богд хаан “Хар тамхи хэмээгч хамаг хартай бузар юм мөн тул, хүн
1 Лүндэнгийн гурван хувилбарын III хувилбараас ишлэв.
30
татаж хэрэглэх ба худалдааны пүүсийн дотор газраас авчирч худалдан өгөх, манай Монгол Улсын тарианд тарих зэрэг явдлыг нэгэн адил чангалан цаазлаарай!”2 хэмээх зарлиг буулгажээ. Энэ үед хар тамхийг Хятадаас оруулж ирэхийн зэрэгцээ Монголд оршин сууж асан Солонгосын таван иргэн Алтанбулагийн газар зөвшөөрөлгүйгээр хари тамхи тариалж байсан тохиолдол буй.3 Богдын энэхүү лүндэнгийн утга санаа хар тамхины наймаа дэлгэрч, хүүхэд залуус хар тамхинд татаж орж буй өнөө үед үнэхээр ач холбогдолтой болж байна.
Тэр бээр нийгэмд баян, хоосны ялгаа илт болж байгаад сэтгэл зовнин “Ар халх мину, баян гэж бүү бард, баахан хоосон гэж бүү гомд,баян чинь ганц довон дээр, баахан хоосон чинь гарц усан дээр, бардам омог чинь ганц сумандаа” хэмээн сэтгэлд буутал сануулжээ.
Богд гэгээн дамын наймаа, мөрийтэй тоглоомд донтож, хэрүүл шуугианд шохоорхох, алт, мөнгөнд шунах болсныг шүүмжлэн, шунал хүслээ тааруулж байхыг сурган зөвлөж, “алт, мөнгийг таван цэнгээс илүү бүү эдлэ”, “Эд зүйлийг хэмжээ хязгаартай хэрэглэ” гэсэн байна.
Гэгээнтэн шашныг ариунаар мандуулах үйл хэрэгт санаа зовниж, лам хуврагуудыг ариун винайн ёсыг сахиж сүсэгтэн олныг оройлон дагуулахыг уриалжээ. Тэр бээр “.... гэлэн гэцэл, тойм хуврагууд минь хурал номын газар орхимжоо бүслээд цэвираа хийсгээд улаан шарлаж алаглан, морийг худалдаж унаж байна.
Бага идээгээ ам барьж, авгай хүүхнүүдэд дооглуулж “доог болж” явдаг чинь миний нүдэнд илхэн. Шажин чинь үүлний сүүдэр дайрч өнгөрдөгтэй адилхан болж байна” хэмээн шүүмжилжээ. “Тангараг, санваар хоёрыг сайн сахивал бурханы оронд очиход холгүй биш үү. Миний энэ сургаалыг дуудсан сайн хүмүүсийг дуулж үзэж сонсвоос арван тавны гэрэл мэт, оюунтай сайхан цэцэн мэргэн ухаантан болж Ганжуур, Данжуур хоёрыг орчуулгаар нь уншсантай адил биш үү ..... Аав, ээжийгээ өргөмжлөн хүндэлж явбаас хоёр насандаа амны хишиг, заяа буян (үргэлж) дэлгэрч жаргана. Эв тангараг, хэрүүл шуугианыг чандлан хичээж явагтун”4 хэмээн сургасан байна.
VIII Богд Жавзандамба бусад зарлиг, лүндэндээ хүмүүний 2 Монголын ард түмний 1911 оны үндэсний эрх чөлөө, тусгаар тогтнолын
төлөө тэмцэл. Баримт бичгийн эмхтгэл. (1900-1911). УБ. 1982. т.2493 Б.Баттөр. XX зууны Монгол-Солонгосын харилцаа. Тэргүүн дэвтэр. (1910-
1930-аад он). УБ.2000.т.1774 Гуравдугаар хувилбар
31
ёс суртахууны амин чухал асуудлыг хөндөн, сургааль айлджээ. Тухайлбал, “Савны гэмийг тэвчих хийгээд багшийг шүтсэн сургаальдаа”:
“Сагсууран бардамнах, омгорхон онгирох сэргэлийг онц тэвчин, хүлцэнгүй амгалан болгож номхотгоБуяныг үл хүсэгчдийн чуулан үймэлцэх нь эрдэм сурахад тотгор болох тул тэвчОлз хүндлэл горилох нь шулмасын цалам тул хөсөр хаяМагтаал, суу алдрын үгс нь хуурмаг бэрийн үг тул нулимах мэт хая Одоо амгалан, жаргалан, садан гурвыг туурвивч зуурдынх тул хойш тавь....... Эрдэмт хүмүүст бүү атаарха, эрдмийг нь бишрэх сацуу
өөртөө ав.Бусдын гэмийг бүү шинж, харин өөрийн гэмийг шинжээд муу
цус ялган ханах мэт зайлуул”5 гэх мэтээр айлдсан байна. Богд гэгээний сургаальд архи хэмээх идээг хэрэглэхийг
тэвчихийг уриалаад “Согтууруулагч ундаа уухын гэмийг гүйцэт тодруулан үзүүлсэн “Цагаан шилэн толь” хэмээгдэгч оршвой”-доо: “Галзуу арслангийн тархи, галзуу их зааны шүлс, хорт могойн хор, галзуу нохойн бөөлждөс, галзуу хэдгэнэ, шулмасын есөн эхнэрийн чөмөг, үхээрийн мах идсэн чонын нүдний цөцгий, үхээрийн мах, эм мангасын умайн цус эдгээр есөн зүйлийн зай эдийг цуглуулаад, муу доромын арвисыг тоолон шүүсийг нь найруулваас архи хэмээгдэгч хорт усны их мөр гарму”6 хэмээж тодорхойлжээ. Чингээд бурхан багшийн “Өвсний толгойд тогтсон шүүдрийн төдий архи амсвал тэр миний шавь биш” хэмээсэн үгийг эш татжээ. Гэгээнтэн “Ялж төгс нөгцсөний Дурдахуйг ойр агуулахуй” нэрт судраас:
“Архиар их алгасарсан сэтгэлАль юу үйлдэх, эс үйлдэхийг үл мэдээд Хүмүүн байтлаа адгуус адил болох тулАрхийг тэвчтүгэй. Архиар алгасран мансуурагч сэтгэлАмьд боловч үхдэл лугаа адил
5 Монгол улсын хаан VIII Богд Жавзандамба хутагтын буман зарлиг. УБ.2019.т.39
6 Мөн тэнд. т.40
32
Амьд сэрүүн байхыг ашид хүсвээсАшид архийг сайтар тэвчтүгэйАрхи нь гэм бүгдийн суурь Ашид хэрэгт бүгдийг үгүй хийнэАсар муу заяанд одох шат бөгөөд Түнэр мунхагийн эх орон мөнАрхи ууснаар тамд одму...... Оюун хийгээд эрхтнийг доройтуулагч нь архиОнц эрдэнэ дээд номыг баригч нь архи”7 хэмээжээ. Богд гэгээнтэн архины хор холбогдлыг энгийн жишээгээр хүний
сэтгэл бодолд мартагдах аргагүй хэлсэн байдаг. Урьд дүүрэн архитай бумба барин, ямаа хөтөлсөн эмэгтэй нэгэн
гэлэн хүнтэй таараад: - Та үүнийг уугтун, эсвэл энэ ямааг алагтун, үгүй бол надтай
хүсэл эзэлтүгэй. Алиныг нь ч э үйлдвээс та үхэх болно гэжээ. Хувраг ийн боджээ.
- Энэ эмэгтэйтэй буруу хурьцал хүсэл-эдэлбэл санаваараа алдана. Ямааг албал амьтны амь зоригоор тасалсан гэм маш хүнд. Тиймээс архийг нь уувал гэм нь өчүүхэн буй заа хэмээн санаад бумбатай дүүрэн архийг уужээ. Архи уун хөлчин согтоод сайхь эмэгтэйтэй хүсэл эдлээд, улмаар ямааг алаад гурван гэмийг цугт нь үйлдсэн гэдэг. Үүнээс үүдэн гэгээнтэн: “архи нь хүсэл тачаал тэргүүтэй муу бүгдийг үүсгээд, ууснаар ичгүүр сонжуур хоригдсоор өөрийн энэ насны эрхийгээ хүслээр эдлэх нь тээнэгэлзэл үгүй”8 хэмээн гаргалгаа хийжээ.
Архи, тамхинаас гадна хүн зоны ёс суртахууны олон чухал асуудлыг хөндсөнийг нарийвчлан судлах хэрэгтэй юм.
VIII Богд Жавзандамба хутагтын бусад айлдвар зарлигуудад төр ёсны уламжлалыг хүндэтгэн “Цааз ёсыг сум адил тэгшитгэ, албатаа ах дүү мэт тэтгэ, дээдсээ малгай мэт дээдлэ” хэмээн сургажээ.
Богд гэгээн энэ бүхнийг нэгтгэн багцлаад “Зовох нь бусдын хүчин бус өөрөө муу үлдсэнийх, жаргах нь бусдын хүчин бус өөрөө буян үйлдсэнийх” хэмээн айлдсаныг хүн алхам бүрдээ санаж явууштай.
7 Мөн тэнд. т.41-428 Мөн тэнд. т.46
33
INTELLECTUAL AND ETHICAL PHILOSOPHIES IN THE PROPHECY “AYA, GAIKHAMSHIGT” (“OH, WONDERFUL”)
AND OTHER TEACHINGS BY THE 8TH BOGDJ.Boldbaatar Academician
The 8th Bogd Jibzundamba was the incarnated one who gave people profound knowledge on deepening personal thoughts and thinking and established proper ethical norms while thoroughly contemplated politics. Among them, we can specify the prophecy “Aya, gaikhamshigt” (“Oh, Wonderful”) by the 8th Bogd. I, in cooperation with Jigmeddorj.E /Ph.D/, did comparative analysis to three versions of the prophecy, and published in the academic journal as “Tuukh” (“History”). The purpose of the present work is to study how the prophecies and other teachings by the 8th Bogd discussed benevolence and proper ethics of mankind and issues concerned the future of the country. To carefully investigate, the Incarnated Bogd gave this prophecy in 1902.
This prophecy is a teaching directed towards making one understand the benefit of flourishing Buddhism in a pure way, purifying one’s mind, multiplying merit, prevent from sins while concerning the faults and confuses that were inset in the society of Mongolia, the living condition of the people, ethics of mankind and other social issues.
In his prophecy, the 8th Bogd, first of all, concerned issues related to alcohol and tobacco, which alarmed Mongolian social life at the time. In the prophecy, it is written as, “the time has come close that the smoke from your tobacco that you have smoked would fade the lights from the sun and moon away. The amount of the alcohol that you have drunk is like the ocean, which has become unable to cross. In this unkind time, the seed of the white drug is spreading, isn’t it? For the cost of the white drug, you pay in gold and silver, and smoke. After that, you smoke by giving your offspring who have ten kinds of merit. Lastly, you give your eyes and lose your golden life, don’t you? ”, thus he warned. This is a teaching that has real value for the present time when drug business is spreading and youth are forced to enroll.
Being worried about the obvious differences between the rich and poor in the social life, he warned as, “My northern Khalkha, do not be proud that you are rich and do not be upset that you are fairly poor. Your
34
richness stands on a single shrub and your fairly poorness [ends] at a river cross, and your pride and ego [ends] through a single arrow.”
Criticizing profiteering, addiction to gambling, causing quarrel and fighting, and greed to gold and silver, the incarnated Bogd taught and advised about altering one’s greed and wishes. For example, “do not consume gold and silver, that amounts more than five tsen (ounces). Consume goods and stuff within limitation”.
Being worried about deeds of flourishing Buddhism in a pure way, the Incarnated One addressed clergies to lead religious people while highly securing the pure vinaya tradition. He criticized clergies that the gelens, getsels and clergies were wearing belts over their religious gown in the religious places letting their lower parts flaring colored in red and yellow mixed, and were selling horses to ride. They are holding their mouths up for a small amount of food, and wives and young girls are making fun of them. These are all clear in front of my eyes. Your religion has become as same as the shadow of cloud that passes”.
The other prophecies and teachings by the 8th Bogd Jibzundamba Khutugt taught about respecting the customs and traditions of the statehood as, “Equalize the laws and traditions like an arrow. Care your subjects as relatives. Respect your nobles as a hat”.
The Incarnated Bogd taught as, “Suffering is not the force from others. This is the cause of your own bad deeds. Happiness is not the force from others. This is the cause of your own good deeds”. This is a prophecy that we should always remember in our life. The prophecies and teachings by the Bogd are the result and proof that he made his soul and heart tired for the benefit of the religious believers and his people at all times.
35
THE BOGDGEGEEN AND THE HIGHER NOBILITY OF OUTER MONGOLIA. AN ATTEMPT AT EXPLANATION OF THE
JURIDICAL RELATIONSHIP BETWEEN THE SOVEREIGN AND THE HIGHER NOBILITY
Udo B. Barkmann Prof. Dr. Berlin
When the high nobility of the Khalkha enthroned the rJe-btsun dam-pa as Khaan of Mongolia, he accepted him as the sovereign of Mongolia. Important was the sacral anchoring of the dignity of Khaan. As the 8th rJe-btsun dam-pa the Bogd Gegeen was the link with Öndör Gegeen Zanabazar, who was not only the 1st rJe-btsun dam-pa of the Khalkha, but as a son of Tusheet Khan also Chingiside. The link between religion and state was important to the high nobility, and it was already an important principle of rule under Khubilai Khaan. The enthronement of Je-btsun dam-pa by the high nobility of Khalkha basically constituted the conclusion of a power contract. This raises important questions: What role did Bogd Gegeen play as ruler? Was he, like the kings in Europe, supreme court ruler, commanding a feudal pyramid in which his aristocracy was bound? Could he demand service in warfare of his high nobility? Was it his dignity as Khaan to decide freely and perhaps even to rule indefinitely? What role did the high nobility play and what position did it take in the pyramid of power? How was the relationship between the BogdGegeen and the high nobility regulated? Were there any rules at all? Answering these questions is of enormous importance, for with the assumption of power, Bogd Gegeen, as sovereign, was faced with the task of establishing sovereignty over Mongolia. But this was composed of inner and outer sovereignty. The relations between the Bogd Gegeen and his nobility no doubt had to play the role of the force field, which alone was capable of establishing inner sovereignty. And the creation of internal sovereignty was, after all, the precondition for other states to be ready to recognize external sovereignty as well.
36
1911-1919 ОНД МОНГОЛЫН ТӨРӨӨС БУРХНЫ ШАШНЫ ТАЛААР ХЭРЭГЖҮҮЛСЭН ЗАРИМ ШИНЭЧЛЭЛ
З.Лонжид Профессор, Монгол Улс
Урьд өмнө монголын түүхчдийн огт хөндөж байгаагүй хэд хэдэн асуудлыг энэхүү илтгэлд хураангуй авч үзлээ.
1911 оноос өмнө Буриад, Халимагийн бурхны шашны тэргүүн нар Монголын бурхны шашны ихэс дээдэстэй бараг харилцдаггүй байв. Харин Монгол Улс тусгаар тогтнолоо сэргээснээс хойш 1911-1919 онд Богд хаантны зарлигаар Монголын бурхан шашны гадаад харилцаа нилээд өргөжсөн тухай өгүүллээ. Тухайлбал 1913 онд Монгол-Түвэдийн гэрээ байгуулагдсанаас хойш Оросын харъяат Буриад, Халимагийн бурхны шашны дээд удирдлагаас тусгай элч илгээж Монголын Богд хаантанд баяр хүргэжээ.
Үүний хариуд Богд хаантан бээр Зүүн Сибирийн бурхны шашинтны тэргүүнд гүн талархал илэрхийлээд та бүхэн шашны үйлсийг улам бадруулан дэлгэрүүлж баяр билэг хослуулан амгалан жаргалан лугаа төгс оршсоор байх болтугай. Та бүхний эзэн их баатар цагаан хааны нас хутаг урт, төр нь бат, албат харъяат нь амгалан байх болтугай хэмээн ерөөжээ. Мөн баяр хүргэж ирсэн элч нарын тэргүүн Бандида хамба ламтныг тэргүүн зэрэг Эрдэнийн очир одонгоор шагнаж төлөөлөгч цорж Шагж, цорж Нянбуу, түшмэл Гомбожав нарыг дэд, гуравдугаар зэрэг эрдэнийн очир одонгоор тус тус шагнаж, гавж Балжинд хувилгаан ямба шагнажээ.
1914 оны 1-р сарын 10-нд Халимагийн Их Дөрвөдийн хамба лам мөн тусгай элч Монголд илгээж Богд хаанд баяр хүргэсэн байна.
Энэхүү илтгэлд өгүүлсэн бас нэгэн шинэ зүйл бол бурхан багш Шагжмунийг 38 сүүдэртэй байхад Энэтхэгийн нэгэн хааны зарлигаар хэсэг урчууд хамтран урласан 2 м 18 см зандан шүтээн Энэтхэгээс Түвэдээр дамжин Бээжинд байсныг 1900 онд Ихэтуаны бослого дарахаар Австри-Унгар, Америк, Герман, Итали, Их Британи, Орос, Франц, Японы цэрэг Манжид орох үед Оросын буриад цэргүүд олзлон авч Эгэтийн дацанд залсан байжээ. Гэтэл 1917 онд Орост төрийн эргэлт гарч иргэний дайн дэгдэж эзэн хаантнаа цаазаар авч гүн хямралтай болсон үед Монголын Богд хаан зарлиг буулгаж
37
мөнөөх Зандан зуу шүтээнийг Нийслэл хүрээнд шилжүүлэн залахаар тусгай элч нар илгээсэн боловч авчирч чадаагүй тухай өгүүллээ.
Мөн Богдын зарлигаар Мигжиджанрайсиг, Дүйнхорын лойлин зэрэг том хэмжээний бурхан бүтээж залсан тухай; Мөн 1161 зохиол багтаасан бурхны шашны их хөлгөн туурвил 108 боть Ганжур номыг барлах ажил 1860-аад онд анх эхэлсэн боловч дуусаагүй байсныг Богд хаан, хатантайгаа хамт нэг түмэн (10000) лан өргөж хэсэг урчуудаар сийлүүлэн дуусгасныг энэхүү илтгэлд өгүүллээ.
1778 оноос эхлэн Чин улсын Тэнгэрийн Тэтгэсэн хааны зарлигаар Монголын Богд Дүнжингарав уулыг дараа нь Отгон тэнгэр, Хан Хэнтий уулсыг дархан цаазтай болгож жилд 1-2 удаа тахиж байжээ.
Богд хаан эдгээр уулсын тахилгыг хэвээр үргэлжлүүлэхийн сацуу 1913 онд Даригангын Алтан овоог жилд нэг удаа, 1915 оноос Нийслэл Хүрээний өмнөх Богд Дүнжингарав уулын Өгөөмөр, Түргэн хэмээх хоёр газрыг сар бүр буюу жилд 12 удаа тахиж байх зарлиг буулган хэрэгжүүлснийг энэхүү илтгэлд анх удаа хөндлөө.
1911-1919 онд Монголын бурхны шашинд бий болсон зарим шинэ зүйлийг гүнзгийрүүлэн судлахыг илтгэлийн төгсгөлд тэмдэглэлээ.
38
THE STATE OF MONGOLIA 1911-1919: NOVEL WAYS OF FOSTERING BUDDHISM
Z.Lonjid Prof. Mongolia
This article discusses several issues which never been touched previously by Mongolian historians.
Since the restoration of Mongolian independence, the country’s foreign relation was significantly expanded with the decree of Bogd khaan between 1911 and 1919 by means of Buddhism. In 1913, following the inception of Mongolian-Tibetan agreement, Bogd Khaan was congratulated by special envoys sent from the head officials of Buryat and Kalmyk Buddhism, the subjects of Russia who hardly had any contact with Buddhist authorities of Mongolia before 1911.
Bogd Khaan expressed his gratitude to the head of East Siberian Buddhism, in return, wishing them a perfect state of divinity with joyful wisdom to spread the religious deeds progressively; he wished the Emperor of Russia blessed longevity, statecraft supremacy and carefree subject peoples as well. Pandita khenpo lama, the head envoy, was rewarded with a first highest Treasure vajra order; Choeje Shakja, Choeje Nyanbuand state official Gombojav, the delegates, were honored with second and third highest Treasure vajra orders individually; and geshe Baljin was awarded with an honorary title of reincarnated tulku.
Ikh Durvud’s Khenpo lama of Kalmykia also sent his special envoy to Mongolia on January 10, 1914 with a note of congratulation to Bogd Khaan.
One of the new findings mentioned in this article is a 218-centimeter sacredsandalwood sculpture created by some craftsmen under the decree of an Indian king during Buddha Shakyamuni’s lifetime when his holiness was 38. At some point, the sculpture was brought to Beijing through India and Tibet. In 1900, the sacred handicraft was seized by Russian Buryat soldiers and was consecrated at Egituysky datsan as the expeditionary forces of Austria-Hungary, United States, German, Italy, Great Britain, Russia, France and Japan were making their way to Manchu to suppress Yihetuan uprising. Later, Bogd khaan of Mongolia sent some trusted officials under his decree to bring the sandalwood sculpture to Niislel
39
khuree in 1917 with no success during the time of Russian coup-based civil war, which executed the Emperor of Russia.
In addition, the Bogd’s decree that achieved a large Avalokiteshvara statue and a Kalachakra pure land artifact is noted here along with another fact of a donation of 10,000 monetary units by him and his queen to artisans who completed the woodblock carvings for printing Kangyur, a collection of the Buddha’s own teachings consists of 1161 texts of 108 volumes, which initiated in 1860s.
Following the decree of Qianlong Emperor of the Qing dynasty, Bogd Dunzhingarav mountain in Mongolia was proclaimed as protected site in 1778 initially; Otgontenger and Khan Khentii mountains also were protected respectively later and were worshipped once or twice annually.
Bogd Khaan’s intention to keep the sacredness of the mountains the same, and his 1913 decree to annually worship Dariganga’s Altan ovoo together with Uguumur and Turgen regions of Bogd Dunzhingarav, a mountain to the south of Niislel khuree, on a monthly basis or twelve times a year is told in this article for the first time.
The article ends with the further study suggestion of some advancements in maintaining Mongolian Buddhism 1911-1919.
40
БОГД ХААНЫ ҮЗЭЛ САНАА: ЦАГИЙН ХҮРДНИЙ МЭДЛЭГ
Т.Булган МУИС, доктор (Ph.D), гавж
Монголын VIII Богд Жавзандамба нь шашин төрийг хослон баригч буюу монгол төрийн удирдагч лугаа оюун санааны жолоодогч гэсэн давхар үүрэг хариуцлагын ачааг үүрч байснаар Жавзандамбын дээд дүрүүдээс ялгагдах онцлогтой. Энэ удаа оюун түүний санааны удирдагч байсан талыг түүний эрдэм мэдлэгийн талтай ялангуяа буддын мэдлэгийн дээд салбар болсон- нууц дандрын дээд ёс болсон-Калачакра дандрын мэдлэг ухааны талтай холбогдуулан авч үзэхийг хичээлээ. Чингэснээр түүний ертөнцийг үзэх үзэл санааг тодотгон харуулах, нийгмийн сайн сайхны төлөө хүнлэг үйл хэрэг, ялангуяа Монголын үндэсний тусгаар тогтнолыг сахин хамгаалахад зориулсан түүхэн гавьяат үйл хэргийг тодруулахад хувь нэмэр өгөх зорилгыг тавьсан болно.
Цагийн хүрдэн хэмээх энэ их сургаал нь Ганжуурын Нууц дандрын аймагт анх үндэслэгдсэн бх бөгөөд мөн Данжуурын аймагт түүний их тайлбар зохиолуудаар дамжин мэдлэгийн тодорхой салбар болон уламжлагджээ.
Товчлон үзвэл:“Калачакра” (Галзагд) буюу “Цагийн хүрдэн” хэмээхүйд гурван
ойлголтыг багтааж үздэг. Үүнд:
1. Гадаад цагийн хүрдэн (Ертөнцийн өдөр хоног, сар, жил, од эрхис орчих огторгуй, орд гэр гм гадаад оршихуйн ойлголтууд;)
2. Дотоод цагийн хүрдэн (Хүний амьсгалын тоонд хамаарах өдөр хоног, сар, жил буюу хүний бие цогцос, махбодь, судал, хий, дусал гм дотоод оршихуйн ойлголтууд)
3. Бусад цагийн хүрдэн (Дээрх хоер оршихуйг ариусган боловсруулах - Егүзэр бясалгалын дээд түвшний эрдэм, мэдлэг, бүтээлүүд, тэдгээрийн үр дүн буюу Цагийн хүрдний Үүсгэлийн болон Төгсгөлийн зэргийн бясалгал бүтээл, Цагийн хүрдэн бурханы хутаг гм.)
41
Товчилвоос:.. “Арван зүйл их эрдэм төгөлдөр”...(Намжү вандан чэва о) хэмээх зэргээр “Намсангади” зэрэг дандрын үндсээс номложихуй.
Монголд нууц дандрын энэ мэдлэг ухаан нилээд эртнээс дэлгэрч ирсэн талаар түүхчид бичсэн байх агаад Монголчуудын газар нутгийн зарим хэсэг Цагийн хүрдэнд дурдагдах газар нутгийн бүсэд хамаарагдах зэрэг нь сонирхолтой судлууштай харагддаг. Монголын I, IY, Y, VIII Жавзандамба нарын намтар бүтээлүүдэд энэ талаар тодорхой дурдсан байдаг.
4-р Жавзандамба нь Цагийн хүрдний ном эрдэмд суралцах анхны дацан сургуулийг хүрээнд байгуулсан энэ талын мэдлэг ухаан өрнөн дэлгэрэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэсэн нь түүхийн хуудаснаа тэмдэглэгдэн үлджээ.
Ер нь цагийн хүрдний ухаан нь бидний оршихуй, сансар ертөнцийн тухай суурь ойлголт, дотоод гадаад зүй тогтол, оршихуйн мөн чанарыг зөв ойлгох онолын үндэс, хувь хүн төдийгүй нийгмийн сайн сайхны төлөө хүлээх ёс зүйн өндөр хариуцлага, сайн сайхан, шударга зөв нийгмийн байгууллагыг цогцлоох эрмэлзлэл, тэмүүлэл, төсөөлөл зорилгыг нэгтгэн зангидсан онол арга зүйн үндэс дээр боловсорсон тодорхой мэдлэгийн өв санд суурилсан туршлагаар батлагаажсан зөв шинэ нийгмийн төлөөх, амьдралын үнэний төлөө эрэл хайгуулын үр дүнд бий болсон мэдлэгийн цогц систем гэж үзэж болох нь олон газрын эрдэмтэн судлаачдын бүтээлүүд харуулна.
Богд хаан нь энэхүү ном эрдэмд багаас суралцаж судалж бас өөрийн зохиол бүтээл, ном сургаалаа энэ мэдлэгтэй холбон харьяат ард иргэд, хамаарах улс гүрнээ удирдан жолоодоход хэрэглэж байсан нь сонирхолтой цаашид гүнзгийрүүлэн судалмаар санагдана. Заримаас дурдвал тэрээр Дэчингалав сургуулийг өргөжүүлэхэд ихэд онцгойлон анхаарч байсан байдаг. Мөн Цагийн хүрдний дандрыг тусгайлан бард хэвлэх, Соёмбо үсгийн сургуулийг хөхүүлэн дэмжих, Монголын тусгаар тогтнолын бэлгэдэл-Соёмбот Шар тугийг цэнгүүлэх, Цагийн хүрдэн бурханы дүрийг хэвт сийлж Төрийн түшмэд, шашны зүтгэлтэн нарт шагнал болгон соёрхож байсан зэрэг нь цаанаа нарийн ач тустай байжээ. …
42
REFLECTING ON KNOWLEDGE OF THE BOGD KHAAN, SPIRITUAL LEADER OF MONGOLIA
T.Bulgan Dr. (Ph.D), NUM
What is the reason of being as spiritual leader of Mongolia? Due to tradition, any Spiritual leaders of religion used to learn and cultivate their ethic, mind and wisdom however they were appointed by supernatural power from previous lives.
Regarding to Mongolian lineages of Jebzundamba, Great needs for the high education and knowledge of Buddhist sciences were requested as traditionally as well. What education and knowledge of spiritual leaders concerned, it seems to be one of basic aspects to research the backgrounds of Jebzundamba lineages including Bogd khaan as spiritual leader of Mongolian Buddhism.
Concerning Kalachakra knowledge, One of most important and beneficial science which was learned and cultivated by Spiritual leaders not only for the own benefit but for the others benefit.
What kind of space does the Kalachakra knowledge cover? ...”Kalachakra sciences constituted special branch of learning, including astronomy, mathematics, geometry, astrology, cosmology, history, psyschoneurology, psychology, medicine and alkhemy. The Kalachakra complex of disciplines constituted an important part of what we might call the “natural science” devision of the many Tibetan and Mongolian universities...”
43
THE TRANSITION OF THE POLITICAL POWER OF THE BOGD KHAAN:
AN EXAMINATION FROM THE PERSPECTIVE OF THE TIBETAN FACTOR IN MONGOLIA
Tachibana Макото Dr (Ph.D), Shimonoseki City
University, Japan
The 8th Jebtsundamba khutuktu, who had no equal in religious authority in Mongolia, was enthroned as the Bogd Khaan of Mongolia on December 29, 1911 and in this process, secured the strongest political power in Mongolia. There is no doubt that he played an important role in securing Mongolia’s independence from the Qing dynasty. However, I wonder whether his political power in Mongolia was constant until his death.
After the establishment of the new Mongolian state in 1911, her status was degraded from de facto independence to autonomy under Chinese suzerainty through the Russo-Mongolian Agreement of 1912, the Mongol-Tibetan treaty of 1913, and the Kyakhta Agreement of 1915. According to the Kyakhta Agreement, a Chinese minister (e.g., Chen Lu and Chen Yi) was dispatched to Mongolia and supervised the autonomous government. The autonomy was abolished in 1919, although it was restored by Baron Ungern in February 1921. It is not difficult to surmise that the Bogd Khaan’s political power changed under these circumstances.
However, there is no tool for measuring political power. Therefore, in this paper, I will examine the transition of the Bogd Khaan’s political power by focusing on some issues raised in Mongolia from 1911 to 1924 that specifically relate to Tibetan affairs.
44
РОССИЙСКО-МОНГОЛЬСКИЕ ОТНОШЕНИЯ НАКАНУНЕ И В ПЕРИОД УСТАНОВЛЕНИЯ НАЦИОНАЛЬНОЙ
НЕЗАВИСИМОСТИ МОНГОЛИИ И ВКЛАД ПЕРЕВОДЧИКА И МОНГОЛИСТА Р.Б.БИМБАЕВА
Кузьмин Юрий Васильевич Доктор исторических наук, профессор
Байкальский государственный университет, Иркутск, Россия
Аннотация. Монголо-китайские отношения. Монголия переживала подъем национально-освободительного движения, который завершился установлением национальной независимости страны под руководством Богдо-хана. В докладе представлено различие оценок в российской историографии личности и деятельности Богдо Джебцзундамба-хутухты VIII. Российская империя была заинтересована в национальном развитии Монголии, поддерживала национальный суверенитет Монголии, содействовала развитию монгольской экономики, армии, образованию и науки. Значительную роль в развитии русско-монгольских отношений сыграли сибирские региональные власти, особенно пограничных и приграничных городов России. Особое место в отношениях двух стран всегда играла Кяхта, где длительное время служил чиновником и переводчиком монгольского, маньчжурского и китайского языков Раднажаб Бимбаев. В докладе представлена творческая биография Р.Бимбаева и его роль в развитии российско-монгольских отношений. Особое внимание уделено вопросу научной деятельности переводчика. Выявлены различные точки зрения в российской историографии на служебную, коммерческую и научную деятельность Р.Бимбаева.
Ключевые слова: Монголия, Богдо Джебцзундамба-хутухта VIII, национальная независимость,русско-монгольские отношения, переводчик Р.Бимбаев, русско-монгольские словари.
45
RUSSIAN-MONGOL RELATIONS ON THE EVE AND DURING THE ESTABLISHMENT OF THE NATIONAL INDEPENDENCE
OF MONGOLIA AND THE CONTRIBUTION OF THE TRANSLATOR AND MONGOLIST R. B. BIMBAEVA
Yuri Vasilyevich Kuzmin Doctor (Sc.D), Professor,
Baikal State University, Irkutsk
Annotation. In the early twentieth century, Russian-Mongolian-Chinese relations experienced a deep transformation in the North-East Asia region. Mongolia experienced the rise of the national liberation movement, which ended with the establishment of national independence under the leadership of Bogdo Khan. The report presents the differing assessments in the Russian historiography of the personality and activities of the BogdoJebtsundamba-hutuhta YIII. The Russian Empire was interested in the national development of Mongolia, supported the national sovereignty of Mongolia, contributed to the development of the Mongolian economy, army, education and science. Siberian regional authorities, especially border and border towns of Russia, played a significant role in the development of Russian-Mongolian relations. A special place in the relations between the two countries has always played Kyakhta, where for a long time served as clerk and interpreter, Mongolian, Manchu and Chinese languages RadnaaBimbaev. The report presents the biography of R. Bimbaeva and its role in the development of Russian-Mongolian relations. Special attention is paid to the scientific activity of the translator.Revealed different points of view in the Russian historiography on office, commercial and scientific activity of R. Bimbaeva.
Key words: Mongolia, the BogdoJebtsundamba-hutuhta VIII, national independence, the Russo-Mongolian relations, translator R. Bimbaev, Mongolian-Russian dictionaries.
46
МОНГОЛЫН ТҮҮХ СУДЛАЛ ДАХЬ
VIII БОГД Жавзандамба ХУТАГТБ.Пунсалдулам
ШУА-ийн Түүх, угсаатны зүйн хүрээлэн, доктор (Ph.D), профессор
Монголын нийгэм, соёл, төрийн түүхэнд томоохон үүрэг
гүйцэтгэж, баларшгүй ул мөрөө үлдээсэн хүн бол VIII Богд Жавзандамба хутагт юм. Түүний амьдрал, шашин соёл, төрийн үйл ажиллагааны талаар ХХ зууны эхэн үеэс тэмдэглэн бичсээр иржээ.
ХХ зууны Монголын түүхийн шинжлэх ухаан хөгжлийн хэд хэдэн шатыг дамжин ХХI зуунтай золгожээ. Энэхүү Монголын түүх судлалын хөгжлийн үе шаттай холбогдон VIII Богд Жавзандамба хутагтын тухай судалгааны олон арван бүтээлүүдийг тодорхой цаг хугацаа, арга зүй, үнэлэмжээр нь
1. VIII Богд Жавзандамба хутагтын тухайн цагийн үнэлгээ (1900-1930-аад он)
2. Марксист түүх бичлэгийн үе дэх Жавзандамба хутагт (1954-1990 он)
3. Түүх судлалын шинэчлэлийн үе дэх VIII Богд Жавзандамба хутагт (1990 оноос хойш) хэмээн гурван бүлэгт хуваан үзэж болно.
VIII Богд Жавзандамба хутагтын тухайн цагийн үнэлгээнд ангилагдсан олон арван бүтээлүүдийг бичлэгийн хэлбэр агуулгаар нь:
- Намтар судлал- Тогтмол хэвлэл- Төр, шашны түүх- Улсын албан түүх- Дурсамж, дуртгалын бүтээлүүд хэмээн үзэж болно.
VIII Богд Жавзандамба хутагтын тухайн цагийн бүтээлүүд нь ихэвчлэн өөрсдийн үзсэн, харсан болон биеэр туулсан үйл явдлын тухай зохиогчийн өөрийн үнэлэмжээр бичигдсэн тул сурвалжийн шинжийг агуулдаг өвөрмөц бүтээлүүд байдаг. Түүнчлэн энэ ангилалд
47
багтсан бүтээлүүд нь энгийн хэллэгтэй, дурсамж дуртгалын шинжтэй, үйл явдлын хураангуй өгүүлэхүйн маягтай байдаг. Дээрх бүтээлүүд нь юу болсныг тэмдэглэхээс яагаад болсныг тоочдоггүй эмпирик шинжтэй, бичлэгийн хэмжээгээрээ багавтар байх бөгөөд түүхэн богинохон үе, тодорхой хүмүүс болон үйл явдлын дүр төрхийг сэргээн бичсэн байдаг.
Марксист түүх бичлэгийн үед (1954-1990 он) Монголын түүх судлалын онолын үндэс нь түүхийг ойлгох түүхэн материализм бөгөөд түүний гол цөм нь формацын онол байв. Формацын онолын гол мөн чанар нь нийгмийн амьдралын янз бүрийн салбар дотроос эдийн засгийн салбарыг гол болгон ялгаж, нийгмийн харилцааны бүхий л цогцолбор дотроос үйлдвэрлэлийн харилцааг тодорхойлох үндсэн бөгөөд анхдагч харилцаа мөн хэмээн үздэгт оршдог. Энэ онолын түүхийн тухай ойлголт нь хувийн өмчийг мөлжлөгийн хэрэгсэл, түүхийн хөдөлгөгч хүч нь ямагт ангийн тэмцэл, түүхэнд ард түмэн шийдвэрлэх үүрэг гүйцэтгэнэ хэмээн үздэг.
Иймээс түүх судлалын марксист түүх бичлэгийн үед VIII Богд Жавзандамба хутагтын түүхэнд гүйцэтгэсэн үүргийг тусгайлан судалсан ном бүтээл байхгүй хэдий ч Монголын төрийн тусгаар тогтнол, үндэсний эрх чөлөөний төлөө тэмцлийн түүхийг судлах явцад түүний түүхэнд гүйцэтгэсэн үүргийг талаар өгсөн үнэлэлт дүгнэлтүүд нэлээд бий. Хэдийгээр энэ үеийн бүтээлүүд үзэл суртлын хальс бүрхэвчин доор анги намын байр сууринаас үнэлж дүгнэж, түүхийн асуудлыг мушгин гуйвуулах, үгүйсгэх, эзэнгүйдүүлэх, бэрхшээлтэй талыг орхих зэрэг зохисгүй тал байсан боловч, энэ үед гарсан бүтээлүүдийн ачаар түүх шинэчлэлийн үед VIII Богд Жавзандамба хутагтын судалгааг дахин авч үзэх, үнэлэх шаардлага тавигджээ.
ХХ зууны 1990 оноос хойш Монголын түүхийн судалгаанд олон эшт үзлийн зарчим нэвтэрснээр түүхэн үнэнийг сэргээх, түүхэн үйл явдлыг чөлөөтэй судалж тунгаан дүгнэх таатай боломж бүрдсэнээр VIII Богд Жавзандамбын судалгаа шинэ шатанд гарсан байна. VIII Богд Жавзандамба хутагтын талаар түүхч, доктор (Sc.D) Л.Жамсран, доктор (Sc.D) О.Батсайхан, академич Ж.Болдбаатар нарын зэрэг олон эрдэмтдийн бүтээлүүд гарсаар байна.
48
BOGD JIBZUNDAMBA KHUTUGT YIII IN THE MONGOLIAN HISTORIOGRAPHY
B.Punsaldulam Professor (PhD)
Institute of History and Ethnography Mongolian Academy of Sciences
Bogd Jibzundamba khutugt YIII is the person who played a big role and left his inerasable memory in the Mongolian society, culture and state history. His own life and his religion and culture activities began to be written in the beginning of the XX century.
Mongolian history of the XX century went through several stages as a science until the XXI century. Therefore, many works on Bogd Jibzundamba khutugt YIII can be divided in following three groups according to the mentioned Mongolian history stages considering time periods, methodology and estimation:
1. Consideration of the Bogd Jibzundamba khutugt YIII in the beginning of the century (from 1900 to 1930)
2. Jibzundamba khutugt in the Marxistic historiography (from 1954 to 1990)
3. Bogd Jibzundamba khutugt YIII in the innovation period of the historiography (since 1990)
Many works on Bogd Jibzundamba khutugt YIII in the beginning of the century can be divided in the following way by their contents and written manners:
- Biography study- Periodicals - State and Religion History- Official State History- Memories and RememberingWorks on the Bogd Jibzundamba khutugt YIII in the beginning of the
century are unusual because the authors talks about what they saw and met in reality in personal making their works as real sources. Moreover,
49
these works had common style of description and were written as short memories and remembering. These short and empiric like works only described what were happened but did not explained why this event happened and described several definite people and events happened in a short period of history.
In the Marxist historiography (from 1954 to 1990) the theoretical basis of the Mongolian historiography was the historical materialism and the formation theory was its core.The main nature of the formation theory is referring of the production relation among all society relations considering it as the primary relation and distinguishing economy branch in the different society life fields. History in this theory field considers the private property as the exploitation meaning, the classical fights as the history locomotive and a nation play the critical role in the history.
Therefore, special books in which the role of Bogd Jibzundamba khutugt YIII in the history are absent in the Marxist historiography. However, there are conclusions on his role in the history when it is studied Mongolian independence and fight for the national freedom. Despite there were decline, ignorance, absence of the main character of an event, leaving the difficulties without mention under the ideology covering because of the class and party valuation these works became the reason of consideration of theme of Bogd Jibzundamba khutugt YIII in another way.
Because of the introduction of pluralism into the Mongolian historiography the Bogd Jibzundamba khutugt YIII study entered its new stage since 1990. Works on Bogd Jibzundamba khutugt YIII by the historian and L.Jamsran (ScD), doctor O.Batsaikhan (ScD), academician J.Boldbaatar and many other historians have published already.
50
МОНГОЛ УЛСЫН ХЭМЖЭЭТ ЭРХТ ХААН VIII БОГД ЖАВЗАНДАМБА ХУТАГТ
Г.Дашням Архивын Ерөнхий газар, МАЗУГ-ын
эрдэм шинжилгээний ажилтан, доктор (Ph.D)
XX зууны эхээр Монголын нийгмийн хөгжилд үндсэн өөрчлөлтүүд гарахын хамт засаг төрийн хэлбэр өөрчлөгдөж, хэмжээгүй эрхт хаант засгаас хэмжээт эрхт хаант засагт, улмаар Бүгд найрамдах засагт шилжсэн түүхтэй.
Монгол орныг харийн түрэмгийлэгчдээс чөлөөлж, тусгаар тогтнолоо сэргээсний дараа тогтоох засаг төрийн хэлбэрийн талаар уг тэмцлийг оройлон удирдсан эх орончдын дунд үзэл бодлын зөрөлдөөн бий болж, Д.Бодоо тэргүүтэй нийгэмд гүн гүнзгий өөрчлөлт хийхийг зорьсон хэсгийнхний байр суурь Коминтерн, ОК(б)Н-ын дэмжлэгтэйгээр ялсан юм. Д.Бодоо нарын үзэл баримтлал нь 1920 оны 8 дугаар сарын 29-нд Монгол –Төвдийн хэлтэст өгсөн бичиг, Д.Бодоогоос Зуугийн гэгээнд бичсэн захидал, Д.Бодоо, Ж.Цэвээн нарын боловсруулсан Үндсэн хуулийн төсөлд хөгжлөө олж, 1921 оны 11 дүгээр сарын 1-нд Ардын Засгийн газрын 21 дүгээр хурлаас хэлэлцэн тогтоосон Ардын Засгийн газар ба Богд хааны харилцааг зохицуулсан “Тангаргын гэрээ”-гээр хэрэгжсэн. Уг тангаргын гэрээгээр Богд хааны эрх хэмжээг хэмжээлэхдээ, “Богд хаан нь улс төрийн хэрэгт холбогдолгүй, гагцхүү шашны хэргийг хязгааргүй эрхлэх, улсын аливаа хэргийг Засгийн газрын Ерөнхий сайдаар дамжуулан гүйцэтгүүлэх”-ээр тогтоосон.
Богд хаан тангаргын гэрээний заалтыг хөдөлбөргүй даган мөрдөж, Монгол Улсын шашны тэргүүний хувьд Монголын ард түмнийг оюун санааны хувьд нэгтгэж байлаа. Богд хааны энэ байр суурь нь АНУ-д явуулсан бичиг, Ардын засгийн газраас айлтгасан айлтгал, Богд хааны зарлигуудад тодорхой тусгалаа олжээ. Тухайлбал, Ардын Засгийн газрын нэгэн жилийн ойн баяраар гаргасан Богд хааны зарлигт, “одоо цагийн байдал болбоос дотоодыг засах, гадаадад нэвтрэлцэх хамаг засгийн бодлого эртний цагийн лүгээ тун адилгүй. Би төрөлхөөс эрхэм суурин, хэтэрхий гавьяаг хүсэхгүй. Гагцхүү өршөөх, нигүүлсэхүйг үндсэн болгох болой. Засгийн ёсон өнө, их
51
л шударга төвшин хэрэг болох тул танай олон бүгдээрийн үнэнхүү сэтгэлээр бишрэн хүндэлж, улируулан өргөмжилснийг хүлээж, Монгол Улсын хаан сууринг эзлэв. Би басхүү цагт нийлүүлэн тухай зүйд тохиолдуулахыг бодох тул тийнхүү шар хар, дээдэс доордос олны зөвлөлдөн тогтоосныг дуртайяа зөвшөөрөн, улсын байдлыг шинэчлэн халж, засгийн бодлогыг өөрчлөн тогтоов. Энэ нь миний нэгэн биеийн эрхэм хүндийг үл санан, тусгайлан түмэн иргэнийг тэгш өршөөн адил хамгаалах туйлын таалал мөн буюу” гэжээ.
52
ПОСЛЕДНИЙ ДЖЕБДЗУН-ДАМБА-ХУТУХТА МОНГОЛИИ ГЛАЗАМИ СОВРЕМЕННИКОВ В ПЕРИОД
ТЕОКРАТИЧЕСКОЙ МОНАРХИИ: ПРОТИВОРЕЧИЕ И ПОСЛЕДСТВИЯ ИСТОРИЧЕСКОГО ПЕРИОДА
Крайнова Л. Н. Кандидат исторических наук, руководитель
Центра МКПВ с ВУЗами ГАУ ДПО Региональный институт кадровой политики
Иркутской области
Аннотация: Последний Богдо-гэгэн Монголии вошел в ее историю как первый и последний теократический правитель независимой Монголии. Воспоминания его современников являются для нас важным источником информации и помогают составить портрет правителя, который сумел взять на себя ответственность за свою страну и народ в непростой период государства. Не смотря на всю противоречивость и некоторую долю неприглядности этих воспоминаний, историки не могут не оценить вклад VIII Джебдзун-Дамба-Хутухты заложившего основы формирования нового государства, повлиявших на дальнейшее его развитие.
Роль этого человека в истории Монголии в ХХ века неоспорима. Прошло чуть более ста лет с того момента, когда 1 декабря 1911
года была провозглашена независимость Монголии от Цинской империи. Именно от имени Богдо-гэгэна и высшего духовенства четырех аймаков Халхи было обнародовано данное воззвание1. В документе, обращенному к монгольскому народу, говорилось «Наша Монголия с древних времен была самостоятельным государством. И потому, согласно древнему праву, Монголия объявляет себя независимой и обладающей властью самостоятельно и независимо от других вершить свои дела».2 Несомненно, что данное событие явилось новой точкой отсчета новейшей истории Монголии. В сложившейся непростой исторической ситуации необходимо было, в первую очередь, решить вопрос с управлением новым государством
53
определиться с тем, кто же встанет во главе государства.«…Съезд князей постановил, что Внешняя Монголия
превращается в наследственную монархию, во главе которой становится старший в ранге из божественных перевоплощенцев-гэгэнов, ургинский Хутухта. Полное имя его звучало так Джебзун-Дамба-Хутухту-Богдо-хаган»3.
29 декабря 1911 года в Урге в торжественной обстановке состоялась пышная церемония возведения на трон «великого хана» Монголии Джебзун-Дамба-Хутухты Богдо-гэгэна, получившего титул «многими возведенными» и девиз правления «годы многими возведенного», а также храмовое имя «Наран гэрэлт», т.е. «лучезарный, испускающий свет наподобие солнца».4
Данное события является уникальным не только в истории Монголии, но и всей мировой практики. Начало ХХ века обозначилось революциями, приведших к смене власти и изменением форм правления для многих стран мира. И если в большинстве стран устанавливалась республиканская форма правления (СССР, Турция, Китай, Германия), то в Монголии к власти приходит теократическая монархия, что, казалось бы, в корне противоречит логике событий ХХ века. Однако, в исторической реалии Монголии случилось так, что глава буддийской сангхи Монголии оказался единственным, кто взял на себя ответственность в этот момент и консолидировал вокруг себя весь монгольский народ, явившись не только символом единения, но и единственной реальной политической силой в государстве.
Такая политическая ситуация сложилась не сразу, ей предшествовал исторический период, заложивший основы теократической монархии, сосредоточив в руках буддийского лидера все ветви власти. Дело в том, что к 1911 г. монгольская ламаистская церковь представляла собой мощный политический институт, обладала экономическим могуществом и, являясь неотъемлемой частью жизни каждого монгола, играла огромную роль в монгольском обществе. К главе ламаистской церкви – Богдо-гэгэну верующие испытывали глубочайшее благоговение. Они видели в нем живого Будду. В сознании монголов он был олицетворением монгольской самобытности, символом единства.
54
Ключевые слова: Монголия, буддийская церковь, Джебдзун-Дамба-Хутухта
Abstract: Last Bogdo Jebtsundamba Khutuktu of Mongolia through the eyes of contemporaries during the theocratic monarchy: contradictions and consequences of the historical period
Last Jebtsundamba Khutuktu of Mongolia went down in its history as the last theocratic ruler of independent Mongolia. The memoirs of his contemporaries are an important source of information for us and help to compose a portrait of a ruler who managed to take responsibility for his country and people in the difficult period of the state. Despite all the inconsistency and a certain amount of ugliness of these memories, historians cannot but evaluate the contribution of the foundation of the formation of the new state that influenced its further development.
Key words: Mongolia, Buddhism Lamaism, Bogdo Jebtsundamba Khutuktu
55
БОГД ХААНТ МОНГОЛ УЛСЫН ЗАСГИЙН ГАЗAР
ХАР ТАМХИНЫ ЭСРЭГ ТЭМЦСЭН НЬ
Ц.Гантулга МУБИС, Түүхийн тэнхим,
доктор (Ph.D), профессор
Богд хаант Монгол Улсын засгийн газар анхнаасаа хар тамхины эсрэг тэмцэхэд анхаарал хандуулж ирсэн байдаг.
Миний бие энэхүү илтгэлдээ уг асуудлыг архивын баримтад тулгуурлан авч үзсэн болно. Тухайн үед Богдын Засгийн газар юуны өмнө зарлиг шийдвэр гаргаж, хар тамхийг цаазлан хориглож, түүнд хяналт тавин ажиллаж байв.
Үүний зэрэгцээгээр Монголын төр хэвлэл нийтлэлд тулгуурлан хар тамхины хор уршгийг олон түмэнд тайлбарлан таниулах явдлыг чухалчлан үзэж байлаа.
ON MEASURES OF THE GOVERNMENT OF THE BOGD KHANATE MONGOLIA AGAINST OPIUM
Ts.Gantulga (Professor, Department of History, MNUE)
The Government of the Bogd Khanate Mongolia had taken measures against opium. We considered those measures in this article by examining the archival sources of that time.
According to the sources, Bogd Khutugt and his government issued a decision to ban opium and implemented it carefully.
Moreover, the government paid attention to spread proper information about consequences of opium through publications.
56
УЛСЫН ЭХ ДАГИНЫ НАМТАРТ
ХОЛБОГДОХ БАРИМТУУД
Д.Энхцэцэг МУИС, Түүхийн тэнхим,
доктор (Ph.D)
Түүхэн үйл явдлыг биеэр бүтээлцэн, судар шаштирт нэр алдар нь мөнхөрсөн хатдын намтар түүхийг судлах, сурталчлах, өвлүүлэх нь түүхийн судалгааны нэг чиглэл болж байдаг. Монголын төрийн тусгаар тогтнолыг сэргээж, бататгахын төлөө цөхрөлтгүй зүтгэсэн VIII Богд хааны итгэмжит хань, түүний шашин-төрийн үйл ажиллагааг дэмжигч, дотны зөвлөгч Дондогдулам хатан бол монгол түмний сэтгэлд хүндтэй нэгэн байсан.
Монгол улсын эх Дагина өргөмжлөгдсөн Дондогдуламын түүхийг улируулан судлахад Монгол улсын Түүхийн төв архивын сан хөмрөгт хадгалагдаж буй монгол, манж хэлний данс хараа, нугалбарууд баримт хэрэглэгдхүүн цөөнгүй байна. Мөн тухайн үеийн түүхэн үйл хэрэгт биечлэн оролцсон хүмүүсийн түүхэн тэмдэглэл, дурсамж, биет болон аман түүхийн мэдээ, фото болон хөрөг зураг зэрэг нь албан түүхэнд тэмдэглэгдээгүй сонирхолтой мэдээг дамжуулж үлдээсэн. Эдгээр баримт хэрэглэгдхүүн харилцан бие биеэ нөхвөрлөн Эх Дагины гарал, төрөл төрөгсөдийн тухай, гэр бүл, улс орны болон, шашин номын үйл хэрэгт гүйцэтгэсэн үүрэг, түүний байр суурь, нэр хүнд хэрхэн ямар байсан зэрэг түүх намтарт холбогдох олон асуудлыг тодруулан судлахад чухал хэрэглэгдхүүн болдог.
57
FACTS RELATED TO THE STATE QUEEN MOTHER
D. Enkhtsetseg Dr (Ph.D), Department History National
University of Mongolia
Studying, promoting and distributing the inheritance of queens who are involved to the creation of historical events and whose dignity are immortalized in sutras is one of the aspects of historical research. The Queen Dondogdulam, the trustful spouse, the supporter of religious and state activities and intimate adviser of VIII Bogd Khan who reconstructed the independence of Mongolian state and who mobilized all his endeavor to enforce it, was respectful woman in Mongolian people.
For the study of history for Dondogdulam, the State Queen Mother of Mongolia, there are significant facts and materials recorded in Mongolian and Manchu languages that are kept in Central Historical Archive treasure of Mongolia. As well, there are interesting data which weren’t recorded in official historical chronicles as articles written by the people who are the in-person witnesses of certain historical events, their memories, real and oral historical remains, photos and portraits of the Queen have been inherited. Such facts and items substitute each other and are useful tools for clarifying and studying the various issues related to the origin and relatives of the State Queen Mother, her family, her roles played in state and religious affairs and activities, her position and how she was respected.
58
НАЙМДУГААР БОГД ЖАВЗАНДАМБА ХУТАГТЫН ЗАРЛИГУУД ТҮҮХИЙН СУДАЛГААНД
ЧУХАГ ЭХ СУРВАЛЖ БОЛОХ НЬ
Т.Сайнжаргал Үндэсний төв архив, захирал
Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгалыг манлайлан удирдаж, Монгол төрийн хаан сууринд заларсан, төр шашныг хослон баригч, наймдугаар Богд Жавзандамба хутагтын түүхэнд холбогдох “Богд хаант Монгол улсын үе”-ийн 224 хөмрөгөөс бүрдэх архивын баримт Монгол Улсын Үндэсний төв архивын сан хөмрөгт хадгалагдаж буй.
Эдгээрээс нэлээд баримтыг судлаачид судалж, олон арван ном зохиол, эмхэтгэл хэвлүүлсэн байдаг хэдий ч “Богд хааны зарлиг” бүрэн дүүрэн судалгааны эргэлтэд ороогүй байна.
Богд хааны зарлиг нь эх сурвалжуудад дурдснаас үзэхэд “Хишигт зарлиг”, Дээд зарлиг”, “Айлтгаад ёсоор болгосон зарлиг” “Өршөөлт зарлиг” хэмээн тэмдэглэгджээ.
Эдгээр зарим зарлигийн агуулгыг онцлон үзэхэд; - Богд Жавзандамба хутагт Монгол Улсын хаанаар
өргөмжлөгдөөд буулгасан Тулгар төр байгуулах тухайн хэрэгт онц зүтгэж явсан, ноёдод цол хэргэм олгож сайдын тушаалд тохоон томилсон, ялт хүмүүст өршөөл үзүүлсэн зэрэг хишиг тархаах зарлиг.
- Шинээр хууль цааз зохиох газрыг байгуулахаар хуулийг хуучин хуулиас султгаж болохгүй хэмээсэн, Богд хаанаас монголчууд тусгаар улс байгуулахад бүгдээр санал хүчин нэгдэж чадаагүйг тэмдэглэж нэгэнт дагаар ирэгсдийг хэрхэн хүмүүжүүлэн тохинуулах арга хэмжээ авч, “нэгэнт чин үнэнээр зүтгэн ирсэн олон түшмэл цэргүүдийг хүмүүжүүлэн тохинуулах явдлыг эртхэнээ хэлэлцэн айлтгаж шийтгүүлсүгэй хэмээсэн”“Хар тамхи худалдах, татах, тарихыг цаазлан хориглосон” зэрэг Дээд зарлиг
- Богд эзэн хаанд Айлтгаад буулгасан зарлиг нь тухайлбал; Улсын хурлын газрыг байгуулахыг хүсч айлтгасныг зөвшөөрч,
59
Улсын дээд, доод хурлын газрын дүрэмийг баталсан зарлиг, Дотоод яамнаас Улсын дээд, доод хурлыг нээн байгуулах явдлын айлтгаад зарлиг ёсоор болгосон.
- Мөн Зандан зуу шүтээнийг Буриадын Эгэтийн дацангаас Монголд шилжүүлэн залах тухай зарлиг нь Бурхан багш Шагжимунийн 35 сүүдэртэй байхад зандан модоор урласан 2м 10 см өндөр шүтээнийг дууриалган үйлдсэн шүтээн Энэтхэг, Түвэд Хятадад байсны нэгийг 1900 онд Чин улсад Ихэтуаны бослого гарах үед Бээжинд орсон 8 улсын цэргийн дотор байсан Оросын харьяат цэргүүд хулгайлж аваад Их хүрээгээр дамжуулан Буриадын Эгэтийн дацанд шүтэж байсныг 1917 онд Хаант Орост хувьсгал гарч үймээн самуун дэгдэхэд Богд хаан зарлиг буулгаж Зандан зуу шүтээнийг Эгэтийн дацангаас Нийслэл хүрээнд шилжүүлэн залах зарлигийг Олноо өргөгдсөний 8 дугаар оны 3 сарын 27-ны өдөр зарлиг буулгаж байсан зэрэг архивын баримтууд дээр тулгуурлан өгүүлнэ.
THE HISTORICAL IMPORTANCE OF THE DECREES BY THE8THJIBZUNDAMBAKHUTUIGTU AS PRIMARY SOURCE
T.SainjargalDirector of the National Archive
of Mongolia
Archival documents consisting of 224 fonds under the name of “The documents from the Bogd Khanate Mongolia” ( The Theocratic period of Mongolia) which are related to the historical activities of the Bogd Jibzundamba Khutugtu, who led the national revolution for independence and was elevated to the Seat of Mongolian state, are kept at the National Archive of Mongolia.
A considerable amount of these documents has been published in different publications and series, however, the Decrees by the BogdKhaan have not been fully circulated for research purpose.
60
In sources, the decrees by the BogdKhaan have been written as the “Decrees of Grace”, “The Supreme Decrees”, and “The Decrees that have been reported and accomplished”. The contents of these documents are as following:
- Decrees of granting titles and honors and elevating them to the positions of ministries to the ones who exreted themselves to the establishment of the Mongolian state, pardoning people from guilt and distribution of state graces since the time when the BogdKhaan was elevated to the throne of Mongolia.
- Decree on establishing new legal system and his argument that the legal system should not be lighter than the previous one, his note that all Mongolian people we not able to agree upon establishing independent Mongolia, his decree on taking actions for regulating and administering many officials and soldiers who came to join the state, and the Supreme decree on prohibiting opium business, smoking and planting.
- The decrees in response to the reports sent up to the Bogd Khan, for example, agreeing upon the request of establishing the Office of State Khural, decree on the approval of the rules and regulations of the State Upper and Lower Khural, and the decree and approval in response to the reports on establishing the State Upper and Lower Khurals.
- The decree on transporting the statue of the Zandan Joo from the Eget religious school of Buryatia to Mongolia. This statue, which is 2, 10 sm high and was made of sandal wood, bore a resemblance to the Shakyamuni Buddha when he was 35 years old. One of the copies that were located in India, Tibet and China was stolen by Russian soldiers during the Yihetuan Movement by Russian soldiers, who were among the soldiers of the 8 countries stationed in Beijing in 1900. Later, it was transported to the Eget religious school of Buryatia through IkhKhuree. During the chaotic period due to the Russian Revolution of 1917, the BogdKhaan issued a decree to transform the ZandanJoo statue to the NisslelKhuree from the Eget religious school on 27th of March of the 8th year of the Theocratic Period of Mongolia. These subjects will be discussed relating to the archival documents.
61
A LIVING GOD, A POLITICAL LEADER, A HUMAN BEING: THE IMAGE OF THE 8TH JAVZANDAMBA KHUTUKTU IN
THE MEMORIES OF THE WESTERN TRAVELLERS
Karolina Zygmanowska Dr. Ph.D, Poland
The article is devoted to a research focusing on the Western perception of the 8th JavzandambaKhutuktu as a political and religious leader of the Mongols. It investigates notes, correspondence, and memoirs of American and Western European travellers visiting Mongolia during the lifetime of the Javzandamba. Some of those visitors had an opportunity to meet and directly, at least to some extent, interact with the leader of the Mongols, while others built their opinion on the Javzandamba based on information provided by local residents or gossips. For each of those documents the article aims to provide a broader historical context and to analyse them in regards to the reliability and intentions of their authors.
62
ЛУВСАНЖАМБААГИЙН ТУУРВИСАН VIII БОГДОД ХОЛБОГДОХ ЗОХИОЛУУДЫН ТУХАЙ
Д.Даваасүрэн СУИС, доктор (Ph.D)
Лувсанжамбаа нь 1871 онд мэндэлсэн, төвөд хэлээр зохиол туурвисан монгол лам нарын нэг. Тэрээр зан үйлийн болон магтаал, залбирал тэргүүтэй хоёр боть зохиолтой. Бүрэн зохиол нь бард гараагүй, урт болон богино цаас бүхий хоёр янзын гар бичмэлээр өвлөгдөж үлдсэн.
Түүний намтар тодорхойгүй. Гэвш Ш.Иштавхай (1902-1972), гавж С.Гомбожав (1901-1980), судлаач Р.Бямбаа нарын зэрэг эрдэмтэн судлаачдын төвөд хэлээр ном зохиол туурвисан монгол лам нарын өмнөх судалгаанд бүртгэгдээгүй.
Тэрээр одоогийн Өвөрхангай аймгийн Зүйл сумын нутагт байсан, олноо “Далай гүний хүрээ” хэмээн алдаршсан “Гонгандандашчойнхорлин” хийдийн шаввь, Их хүрээ болон Далай гүний хүрээнд сууж ном зохиолоо туурвиж байсан байна.
Лувсанжамбаа нь Халхын VIII богд Агваанлувсанчойжиняма (1869-1924), Далай гүний бандида лам, эрдэнэ цорж Лувсанчимэддорж (1885-1923), аграмба Намжалсодномванчүг (XIX зууны сүүлч, XX зууны эх), Баруун хүрээний ноён ламын V дүрийн хувилгаан Лувсанцэвээнравдан (1866-1938) зэрэг мэргэн, бүтээлчин нарыг шүтэж, эш онолын эрдэмд суралцсан байна.
Лувсанжамбаа нь VIII богд Агваанлувсанчойжинямад зориулан дараах зохиол туурвисан байна. Үүнд:
1. [Kha-1] Byangphyogs ‘groba’Imgonporjebtsunn gagdbangblobzangchoskyinyi ma bstan ‘dzindbangphyugdpalbzangpo’Imyurbyongsol ‘debs gdulbya’I yid kyi re bskong/2 хуудас, 20 мөр/: - VIII богд таалал болсон тул, дараа төрлийн хувилгаан нь түргэн залрахыг гуйн хүссэн утгатай шүлэглэсэн залбирал;
2. [Kha-60] Rjebtsunngagdbangblobzangchoskyinyi ma bstan ‘dzindbangphyug gig sol ‘debs dad pa’I my gu/2 хуудас, 22 мөр/: - VIII богдод зориулсан шүлэглэсэн залбирал;
63
3. [Kha-61] Byangphyogs ‘groba’ Imgonpor jebtsunblobzangchoskyinyima’I ‘khrungsrab dang ‘brel par gsolba ‘debs tshul dad pa’Idpagbsamljonpa’Isnue ma gyur du zaba/11 хуудас, 136 мөр/: - VIII богдын төрөл дарааллын шүлэглэсэн залбирал;
4. [Kha-62] Rjebtsunngagdbangblobzangchoskyinyi ma dranpa’Imgurdpyedkyidpalmo’Igludbyangs/5 хуудас, 62 мөр/: - VIII богдыг таалал болсоны дараа зохиосон, мөн шүлэглэсэн залбирал;
Дээрх зохиолуудыг зохиосон цаг хугацааг тодорхой тэмдэглээгүй боловч, 1919-1924 оны хооронд зохиогдсон гэж үзэх бүрэн боломжтой байна. Хэдийгээр амны “KHA” ботьд дээрх мэт дугаарласан боловч, зохиолын гол агуулгаас үзвэл, [Kha-60], [Kha-61] нь [Kha-1], [Kha-62] хоёроос өмнө зохиогдсон байхаар байна.
Мөн Лувсанжамбаа нь VIII богд Агваанлувсанчойжинямын монгол хэлээр зохиож, хуучин монгол бичигт буулган, Халхын дөрвөн аймаг даяар уншихыг зарлигласан “Тэнгэр лус, суурины эзэнд ариусгал, тахил өргөх ёсон Өлзий хутаг амгалан жаргаланг машид дэлгэрүүлэгч” хэмээх зохиолыг төвөд хэл рүү орчуулсан нь амны “KHA” ботьд<<lhaklusagzhi’ibdagpo’ibsangsmchod ‘bultshulbkrashisbdeskyidrabrgyas>>/15 хуудас, 198 мөр, шүлэглэсэн болон үргэлжилсэн үг бүхий зохиол/ нэрээр багтсан байна.
64
ХАЛХЫН ДАЛАЙ ЧОЙНХОР ВАНГИЙН ХОШУУНЫ НЭГЭН МААРАМБА ЛАМД ОЛГОСОН
ДАРХАН ӨРГӨМЖЛӨЛИЙН ТУХАЙ Н.Хатанбаатар
ШУА-ийн Түүх, Угсаатны зүйн хүрээлэн, ЭША, Япон улсын Тохоку их сургууль,
ЗХА Судлалын Төв, докторант, Ока Хироки
Профессор Япон улсын Тохоку их сургууль,
Түүхийн товч: Монголын түүхэнд төр улсын болон ноёд язгууртдын өмнө онцгой гавъяа байгуулагчдыг албан татвараас чөлөөлөх явдал цөөнгүй гарч байжээ. Аливаа алба татвараас чөлөөлөгдсөн тэрхүү хүмүүсийг монголчууд дархан, дархад хэмээн нэрийддэг байв. Түүхийн судалгаанаас үзэхэд, XVII зууны сүүлч, XVIII зууны эхэн үед буюу Манж Чингийн төрөөс Монголчуудын дархлах ёсонг бүрмөсөн цаазлан хорьсон явдал үгүй бөгөөд харин дархан цолыг олгох явдлыг төрийн мэдэлд авч хуульчлан тогтоосон байжээ.
Дархан өргөмжлөлийн жуух. Монголын соёлын өв цуглуулагч Б.Батбаярын хувийн цуглуулгаар бүрдсэн Монголын урлагийн музейн үзмэрт Халхын томоохон лам хүмүүнд олгосон нэгэн дархан жуух хадгалагдаж буй. Уг өргөмжлөл бичгийг галиглан сийрүүлбэл:
uwa sayim amugulung boltuGai jay-a bandida-yin bandida Siurege tU blam-amaGad ilaGuGsan dalai daGina eci cerin gUngseng beyile dalai cOkUr ekilen qoSiGun-u noyad-udbicig ene erdeni emci darqan blam-a-yin ebUge ecige-i erdeni qung tayiji-I ergUgsen-U tula budan darqan erlUg geji qayiralaGsan baina. abaG-a aq-a inu darqan blam-a gegci jalmu qatun-u baraGunta Ogede bolqu-dur qamuG kereg-I daGaju acitai kemen darqan blam-a kemegsen bile. edUge cU ene emci erdeni darqan blam-a minu ecige beyile-yin cilegen dUr jobuGsan inu
65
yeke bile. edUge cu bolba degereki-yin kereg-dU bolun minu ecige beyile-yin yerUgel-Un beleg-i qoyar boGda-du kUrgejU ergUged minu beleg-i bariju lUndenayiladqaju kereg bUtUgejU iregsen-u tula qoSiGun-daGan
darqan talbiju temdeg-tU bicig tamaG-a qayiralaba. Nayiraltu tOb-Un nayimadUGar on-u namur-un terigUn sar-a-
yin Sin-e-yin doluGan-a (qalq-a umar jam-un dumdadu jegUn eteged-un qoSiGun-u
bUgUde jaqiraGci-yin tamaG-a)
-УВА САЙН АМГАЛАН БОЛТУГАЙ. Зая бандидын бандида ширээт лам магад ялгуусан далай дагина эчи Цэрэн гүнсэн бэйл далай цөхүр эхлэн хошууны ноёдууд бичиг, энэ эрдэнэ эмч дархан ламын өвөг эцгийг эрдэнэ хунтайжийг өргөсөний тул будан даран өрлөг гэж хайрласан байна. Авга ах нь дархан лам гэгч Жалму хатаны баруунтаа өөд болоход хамаг хэргийг дааж ачтай хэмээн дархан лам хэмээсэн билээ. Эдүгээ ч энэ эмч эрдэнэ дархан лам миний эцэг бэйлийн чилээнд зовсон ину их билээ. Эдүгээ ч болов дээрхийн хэрэгт болон миний эцэг бэйлийн ерөөлийн бэлгийг хоёр Богд дор хүргэж өгөөд миний бэлгийг барьж лүндэн Айлтгаж хэрэг бүтээж ирсэний тул хошуундаа дархан Талбиж тэмдэгт бичиг тамга хайрлав. Найралт төвийн наймдугаар он намрын тэргүүн сарын
шинийн долоон(Тамганы бичиг: Халхын умар замын дундад зүүн этгээдийн хошууны бүгд захирагчийн тамга) Дээрх дархан жуух тэмдэгт бичгээс үзэхэд, уг жуух бичгийг
эзэмшигч нь Халхын умар замын дундад зүүн этгээдийн хошуу буюу
66
Халхын Сайн ноён аймгийн Далай чойнхор вангийн хошууны Эмч эрдэнэ дархан лам хэмээгч хүмүн болох нь мэдэгдэж байна. Мөн жуух бичгийн агуулгаас үзэхэд, түүний өвөг эцэг нь тус хошууны Эрдэнэ хунтайж хэмээх ноёныг эмчлэн тэнхрүүлж өргөн тэтгэсэн тул Халхын Зая бандидын хүрээний ширээт лам Цэрэнгүнсэн болон Далай чойнхорын хошууны засаг бэйл Далай цөхүр нарын ихэс ноёд лам нарын зүгээс Будан дархан өрлөг хэмээх цол хайрлаж байсан ажээ. Тэрхүү Будан дархан өрлөгийн авга ах Дархан лам гэгч нь бас хошууны ноёны хатан Жалму хатныг баруунтаа Түвэдэд мөргөлөөр явахад нь аян замыг нь дааж байсан учир Дархан лам хэмээн өргөмжлөгдсөн нэгэн байсан нь мэдэгдэж байна. Мөнхүү энэхүү дархан жуух бичгийг эзэмшигч Эрдэнэ дархан ламтан бээр тухайн үеийн Далай чойнхор хошууны засаг ноёны эцэг бэйл ноёны бие чилээрхэхэд ихээхэн хүчин чармайлт гарган зүтгэж байсан байна.
Дээрх ноёдын үе сүлжилээс үзэхэд, бидний судлан бүхүй жуух бичгийг Эмч эрдэнэ дархан ноёнд олгох үед /1731/ Далай чойнхор хошууны засаг ноён нь 1724-1760 онд тус хошууг 35 жил захирсан Намжилцэсрэн хэмээх бэйлийн хэргэмтэй ноён байсан ажээ. Тэрбээр 1731, 1732, 1753 онд хошууны цэргийг авч Хэрсэн чулуу, Аж Богд, Ил Тарвагатай зэрэг газарт Зүүнгарын эсрэг байлдаж, Завхан цагаан толгой, Галбын говь зэрэг газруудад сэргийлэн хамгаалах цэргийг захирч явжээ. Намжилцэсрэн нь ахмад хөвгүүн Ванжилдорж, гутгаар хөвгүүн Чимиддорж зэрэг хэдэн хөвгүүнтэй байснаас Чимиддоржийг засаг бэйлийн хэргэмээ залгамжлуулахаар Манжийн хаанд мэдүүлж, Жургааны Яаманд тэмдэглүүлжээ1.9Харин түүний эцэг бэйл ноён хэмээгч нь Намжилцэсрэн бэйлийн эцэг Чоймсал бэйл гэгч мөн байна. Энэхүү ноён Найралт төвийн тэргүүн он буюу 1724 онд нас нөгчихөд нь түүний хойдохын ерөөл бэлгийг хоёр Богд буюу Түвэдийн Далай лам, Банчин эрдэнэ нарт хүргэх шашин буяны үйлсэд хүчин зүтгэсэн учир засаг бэйл Намжилцэсрэн энэхүү эмч ламыг хошуундаа алба татлагагүй болгон дархалж, дарханы тэмдэг бичиг, тамга олгосон байна. Харин Оточ найман Манал хэмээх эрүүл энхийг тэтгэгч алтан шармал бурхадыг хүртээсэн байна.
1 Зарлигаар тогтоосон Гадаад Монгол, Хотон аймгийн ван гүнгүүдийн илтгэл шастир. 71-р дэвтэр. МҮНС. Гар бичмэлийн хөмрөг.
67
ON THE DARKHAN JUUKH FOR THE LAMAS OF SAIN NOYON AYIMAG
N.Khatanbaatar Institute of History and Ethnology, researcher,
Researcher, Institute of History and Ethnology, Mongolian Academy of Sciences,
Candidate of the Center of Northeastern Asian Studies, Tohoku University, Japan,
Advisor, Professor Oka Hiroki Tohoku University, Japan,
The historical issue of the Mongols’ darkhlakh yosun is an important
subject of studies on the social structure, ethnography, and cultural history of Mongolia. From ancient times, the Mongols had historical tradition for specifically regulating and its legal relationships with the help of customs, customary laws, and statutory laws, depending on the patterns of their social and cultural life.
The wills made by lamas contain interesting information related to the history of the darkhlakh yosun that was a distinctive tradition of the Mongol State. The tradition of the darkhlakh yosun in the Outer Mongolia of the 18th century was previously investigated in a study conducted by us. According to the archival sources examined in the study, remnants of the old darkhlakh yosun of the Mongols were kept in certain elements of Mongolian society during the period of Manchu rule, especially within the Great Shabi.110In the present study, the researcher presents some newly discovered documents about the darkhlakhu yosun of lamas.
1 Ochir. A., Khatanbaatar. N. XVIII-XIX zuunii üyeiin Ar Mongol dakhi darkhlah yos (The darkhlakh yos in the Outer Mongolia of the 18th-and 19th centuries). Mongolyn tüükh ugsaatny sudlalyn zarim asuudal. Center for Northeast Asian Studies. Tohoku university. Sendai. 2004, 55-64.
68
Салбар хуралдаан Б:
БОГД СУДЛАЛД ШАШИН-СЭТГЭЛЗҮЙН ҮҮДНЭЭС ХАНДАХ НЬ
M.Гантуяа МУИС, Философи, шашин судлалын тэнхим,
доктор (Ph.D), профессор
“Богд” хэмээх нь монголчуудын оройн дээдэлдэг эрхэм шүтээнийг илэрхийлсэн ойлголт буюу. Энэ ойлголтыг монголчууд эрт үеэс хэрэглэж ирснийг “Богд Чингис” хэмээх ойлголтоос харж болно. Бурхан шашин монголчуудын дунд өргөн дэлгэрсэн цагаас “Богд Жавзандамба хутагт”, “Богд Зонхав” хэмээх өргөмжлөлүүд бий болжээ. Эрт цагт монголчууд улс нийгмийн үйл хэргийг хаан мэдэж зохицуулна, харин хаан үл чадах тааварлашгүй далдын хүчийг тэнгэр мэднэ гэж үздэг байжээ. Өөрөөр хэлбэл, хүний хийж чадах зүйлийг улс нийгмийн хүрээнд зохицуулагч нь тэнгэр заяат онцгой хүмүүн буюу хаан хүн мөн бөгөөд хаан хүнийг “Богд” хэмээн дээдлэн өргөмжилдөг байсан ажгуу.
XV-XVI зуун бол монголчуудын задрал бутралын үе гэдгээрээ Монголын түүхэнд тэмдэглэгдсэн үе. Энэ үеийг даван туулахын тулд нэгдсэн төр улс байгуулж чадах тийм эзэн Богдыг тодруулах нь монголчуудын хувьд амин чухал зорилт болж байв. Нөгөө талаар улс төрийн хатуу үйлийг шашин-номын ёсоор зөөлрүүлэн төв голч байр суурийг барих хос ёсны бодлогыг хэрэгжүүлж амжилтанд хүрсэн Хубилай сэцэн хааны үйл хэргийг үргэлжлүүлэх хүсэл эрмэлзэл бутралын үеийн Монголын бага хаадын хүсэл мөрөөдөл болсон юм. Үүний хэрэгжилт болж Халхын гурван хан урьдчилан зөвшилцсөний дагуу 1639 онд Занабазарыг Монголын шашны тэргүүн “Богд Жавзандамба хутагт” хэмээн өргөмжилсөн нь угтаа шашин-номын ёсоор монголчуудыг эвлэрүүлэн нэгтгэж, Монголын нэгдсэн төрийг байгуулах үзэл санаан дор зохион байгуулагдсан үйл хэрэг мөн.Занабазарыг өргөмжилсөн “Богд”, “хутагт” хэмээх өргөмжлөлүүд нь тухайн үеийн монголчуудын хувьд “тэнгэр заяат Чингис хаан” гэсэн утгыг далдуур илэрхийлж, жирийн хүнээс ялгаатай, авьяас билиг
69
төгөлдөр, онцгой дээд удирдагч төрсөн хэмээх итгэлийг өөрийн эрхгүй төрүүлж байв.
Монгол улс Манжид дагаар орсон үйл явдал Монголд шарын шашин өргөн дэлгэрч эхэлсэн үйл явцтай давхцдаг нь тохиолдлын хэрэг бус аа. Монголчууд Манжийн ноёрхолын үед Манжийн хууль цаазын зэрэгцээгээр “Халх журам”-ыг хууль цаазын эрхтэйгээр дагаж мөрдөж байв. Хүрээ хийдэд онцгой эрх олгож, ард олон Манжийн засаг захиргааны албанд зүтгэхээс илүү Богд Жавзандамба тэргүүтэй Монголын хутагтуудын биеийн ба эд хөрөнгөний албанд зүтгэхийг илүүд үзэх болсон нь угтаа Монгол хаандаа зүтгэж байгаатай ижил утгыг агуулж байлаа.Монголчууд бурхан шашнаараа нэгдэн, шашны тэргүүн Богдоо тойрон хүрээлж, түүхэн нөхцөл бүрэлдмэгц Монголын төрөө сэргээж, нийгэм-соёлоо дахин мандуулах сууриа бэлтгэж,Монголын хутагт лам хуврагууд зөвхөн шашин номын төдийгүй үндэсний эв нэгдэл, тусгаар тогтнолынхоо төлөө нийгэм улс төрийн амьдралд идэвхийлэн оролцож эхэлсэн.
Монголчууд аль болох Манжийн засаг захиргааны харъяаллаас ангид байхыг эрмэлзэж, Богд Жавзандамба хутагтыг Монголын шашны тэргүүн гэсэн утгаар ихэд дээдэлж, түүнийг зөвхөн шүтэж биширч байсан төдийгүй, биеийн хүчний хөдөлмөр зүтгэл болон санхүүгийн хувьд бүх талаар дэмжин тойрон хүрээлж байсан нь ХХ зууны эхэнд Богд хаант Монгол улс байгуулагдах нийгмийн сэтгэлзүй болон эдийн засгийн нөхцлийг бүрдүүлсэн гэж хэлж болохоор байна.
ХХ зууны эхэн гэхэд зөвхөн Богд тэргүүтэй хутагтуудын шавь ард төдийгүй Монголын дийлэнх эрчүүд шавьлан сууж байсан 800 орчим хийд орон бүгд Богдын удирдлаган дор нийгмийн үйл хэрэгт оролцоход бэлэн болсон байв. Энэ нь Монголд Ардын засаг байгуулагдсанаас хойш Богд тэргүүтэй Монголын хутагт хувилгаад, шавь ард, лам хуврагуудад тохиолдсон их хэлмэгдэл, тэдний мал сүрэг, эв хөрөнгө, соёлын өвийг устгасны шалтгаан болсон юм. Учир нь энэ бүхэн ард олны бишрэл сэтгэлд тулгуурлан сүндэрлэсэн Богд хаант засгийн хүч чадлыг илтгэж байв.
70
SOME RELIGIO-PSYCHOLOGICAL APPROACHES TO THE BOGDO-STUDIES
M.GantuyaProfessor of NUM, Ph.D.
Department of Philosophy and Religion Studies
“Bogdo’ means noble respectful honor that is worshiping by Mongolian people. This worship was between Mongolians since ancient time that we can see in honor “Bogdo Chinggis”. Also we can see the honors “Bogdo Jebtsundamba Khutugtu” and “Bogdo Zonkhawa” those were called by Mongolians when Buddhism widespread among Mongolian people.
Mongolians believed thatthe Khan will know and deal any social problems but the Tengri will be responsible for the unpredictable or unknown superpower. Otherwise the Khan is a special Tengri fate person who regulates social issues by superhuman power and people respect him calling “Bogdo’
The XV-XVI centuries were known as the period of non-reconsideration in the history of Mongolia. To overcome this period, Mongolian people vitally needed ‘Bogdo Khan” that can establish a unite state. Also political leaders of this period tried all the way to follow the wise policy of Kublai khan who has been use the Buddhist teaching to soft solid political way and constructed central position that was the most important base of his success.
As an implementation of this policy Mongolian aristocrats led by three main Khalkha khans agreed to honor Dzanabazara as “Bogdo Jebtsundamba Khutugtu” in 1639. That’s it was attempt to reconcile Mongolian people under the Buddhist teaching and establish the unite state.
That period the honors “Bogdo” and “Khutugtu” spontaneously and inferiorly expressed for Mongolian people the honor “Tengri fate Chinggis Khan’ as an extraordinary leader who has special talent to drive the policy.
The Gelugpa religion was widespread in Mongolia and parallel to this event Mongolia became a colonial state of Manchu Empire. Another thing is that Mongolian law named “Khalkha regulations” were served together
71
with Manchu law on religious issues in Mongolia. There were special frames for Buddhist monasteries, so Mongolian people preferred to work at Mongolian Biddhist leaders-khutugtus led by Bogdo Jebtsundamba Khutugtu but not for Manchu administrative jurisdictions. It expresses the same value as for the Chinggis Khaan.
Mongolians reconciled by religion, surrounded Bogdo khutugtu as a religious leader, prepared the base to re-establish the Mongolian dependent state as soon as the conditions arise and rebuild the socio-cultural heritage. Mongolian religious leaders-khutugtus led by Bogdo Jebtsundamba Khutugtu kept not only religious activities, but participated in socio-political activities for national consideration and dependence.
Mongolian people tried to be free from Manchu administrative authority, respected Bogdo Jebtsundamba Khutugtu as the Mongolian Buddhist leader, physically and financially sponsored him that was socio-psychological and financial bases for the Mongolian dependent state controlled by Bogdo Jebtsundamba Khutugtu in the beginning of XX century. That period all Mongolian khutugtus and people belonged to them, all Buddhist monasteries those number reached 800 and their believers were ready for the Mongolian dependent state controlled by Bogdo Jebtsundamba Khutugtu.
When Mongolian People Republic was established Bogdo Jebtsundamba Khutugtu and other Mongolian khutugtus, leading lamas of 800 Buddhist monasteries were hard repressed, their livestock and properties were taken away, cultural heritage were destroyed because all these values express the power of Bogdo Khantu State that was established on the Mongolian people deep worship.
72
VIII БОГД ЖАВЗАНДАМБА ХУТАГТТАЙ ХОЛБООТОЙ
ТӨВД ХЭЛЭЭР БИЧСЭН ЗАРИМ НЭГ ЗАХИДАЛ Р.Бямбаа
Варшавын их сургууль, профессор
Наймдугаар Богд Жавзандамба Хутагт Агваанлувсанчойжинямаданзинванчүг (1869-1924)-ийн намтар түүх, шашин төрийн үйл хэрэгтэй холбоотой нэгэн чухал баримт бичиг бол монголын ихэс дээдс, Далай лам, Банчен богд тэргүүтэн төвдийн ихэс дээдэс, гадаад улс оронуудад илгээсэн захидал, тэдгээр улс орон болон хүмүүсээс Богд гэгээнд илгээж байсан захидлууд юм.
Харин Наймдугаар Богд Жавзанданба Хутагттай холбоотой гадна, дотноос ирсэн, явуулсан захидал бичгийг судалсан судалгаа урд өмнө маш ховор бөгөөд ялангуяа төвд хэлээр бичсэн захиа бичгийн талаар судалсан судалгаа бол өнөөдрийг хүртэл огт байхгүй гэж хэлж болно. Иймд энэ удаа Наймдугаар Богд Жавзандамба Хутагтын монголын шашин төрийн үйл хэрэгт оруулсан хувь нэмрийг тодруулахад өчүүхэн төдийн боловч тус нэмэр болох тухайд Наймдугаар Богд Жавзандамба Хутагттай холбоотой төвд хэлээр бичсэн зарим нэг захидлыг танилцуулах болно.
Тэдгээр захидлууд нь муутуу цаасан дээр төвд хэлээр, төвдийн шар үсгээр бичсэн, урд өмнө судалгааны хүрээнд орж байгаагүй маш ховор баримт захидлууд болно.
73
SOME LETTERS WRITTEN IN TIBETAN RELATED TO THE EIGHTH JEBTSUNDAMBA KHUTUGT
R. Byambaa Warsaw University, Poland
One of the important documents concerning personal life of the eighth Jebtsundamba Khutugt Agvaanluvsanchoijinyamadanzinvangchug (1869-1924) and his political and spiritual activities is letters exchanged between the Bogd Gegeen and Mongolian and Tibetan dignitaries such as Dalai Lama and Panchen Lama as well as other foreign dignitaries.
However, research works on letters related to the eighth Jebtsundamba Khutugt have been very rarely done. Specially, it can say that researches on the letters written in Tibetan haven’t existed. Therefore, we’re going to introduce some letters written in Tibetan those related to the eighth Jebtsundamba Khutugt in order to shed a light to his contribution to religious and political history of Mongolia.
These letters are written in Tibetan headless letters on Chinese paper and they are considered very rare documents that never circulated in the research before.
74
INVENTORIES OF URGA’S TEMPLES WRITTEN IN 1909
Teleki KrisztinaResearch Fellow, Eötvös Loránd University,
Research Centre for Mongol Studies, Budapest, Hungary
The National Library of Mongolia and the National Archives of Mongolia contain a total of 48 Mongolian and 21 Tibetan inventories of the holy objects of Urga’s temples: 33 Mongolian inventories are scattered in the individual catalogues of Urga’s temples in the National Archives, and 15 Mongolian inventories in the catalogue of the National Library. These inventories written in the 19th century and at the beginning of the 20th century give an account of the holy objects of about 30 temples of Urga, the monastic capital city of Mongolia. The inventories are of different lengths and different contents: their majority defines all the three receptacles (Tib. skugsung thugs), whilst others detail only Buddhist texts or images. Many of them were revised (baitsaakh) and renewed (shinetgekh, Tib. gsar du bris), and some of them were copied or divided into pieces (statues and books separately).
The most important temples have both Mongolian and Tibetan inventories. The titles of the inventories refer to the dates of their origin as well. The inventories were written in three different periods of Mongolian history: during the Manchu overlordship (lasted until 1911), the reigning period of the BogdKhaan (1911–1921), and the beginning of socialism (from 1921 onwards). The Mongolian documents follow these systems. However, the Tibetan inventories follow the traditional Mongolian calendar which is based on the Tibetan calendar: the 60–year cycle with the 12 animal signs.
Several inventories were written in the 20th century, which indicates that temple properties were documented during the BogdKhaan’s reigning period (1911–1921), and also during socialism (since 1921). The inventories of several temples of the Yellow Palace were recorded in Tibetan in 1909, which will be detailed in my paper.
75
БОГД ХААНТАЙ ХОЛБООТОЙ ДУУНУУДЫН
ЭХ ХИЙГЭЭД СОНИН ЗҮЙЛСР.Отгонбаатар
ШУА-ийн Хэл зохиолын хүрээлэн, доктор (Ph.D)
Алив нэгэн томоохон бие хүн түүхэн сонин үйл явдалд зориулан дуу шүлэг зохиох уламжлал аль ч газар элбэг олон байдаг буй. Манай монголын наймдугаар дүрийн Богд Жавзандамба хутагт Олноо өргөгдсөн Монгол улсын хаан болсон үест холбогдох дуу, шүлэг ч цөөнгүй байдаг аж. Тэдгээрийн зарим нь цагийн эрхээр мартагдахад хүрч байгаа тул миний бие хуучин ном судрыг хайгуулдан явах зуураа олж хадгалсан арваад дууны эх бичгийн тухай энэхүү хуралд товч мэдээлнэ. Эдгээрээс тун цөөн нь буюу гагц нэг нь монгол төвд бичгээр модон бараар хэвлэгдсэнийг эс тооцвол гол төлөв бичмэл хувилбараар үлдсэн байна. Чингэхдээ хулсан үзгийн болон бийрийн бичгээр монгол хэлээр зонхилон бичсэн хийгээд нэгэн дууг соёмбо үсгээр монгол хэлээр онцгой уран чадвартай сайхан бичмэл байгаа нь уг үсгийн дурсгалын хувьд ч хожуухны боловч эрхэм нандин өв болно.
76
МОНГОЛ УЛСЫН ҮНДЭСНИЙ ИХ БАЯР НААДАМ БА
БОГД ХААН Х.Мөнхбаяр
Доктор (Ph.D)
XX зууны эхээр Монгол улс сэргэн тогтсон түүхэн үйл явдлын нэгэн улбаа нь Үндэсний их баяр наадам юм.Үндэсний их баяр наадмыг бүрдүүлэгч төрийн наадам болон Улсын баяр (Тусгаар тогтнолын баяр) төрт ёсны түүхтэй уялдан тийнхүү хөгжжээ.
1911 оны өвлийн дунд сарын шинийн 9 (1911.12.29)-ний өдөр улсын нэрийг “Монгол”, оны цолыг “Олноо өргөгдсөн” хэмээн нэрийдэн, VIII Богд Жавзандамба хутагтыг хаан ширээнд залаад, тусгаар Монгол улсаа бататган тунхагласан тул нийтээр Улсын баярын их ёслол хийжээ. 1912 онд Богд хаан тусгайлан зарлиг буулгаснаас хойш 1921 он хүртэл улс байгуулсан тэр өдөр жил бүр Улсын баярыг ёслон тэмдэглэж байв.
Харин тусгаар тогтнолоо дахин баталгаажуулсан 1921 оны хувьсгалын ялалтын баярт нийцүүлэн 1922 оноос Улсын баярыг зуны сүүл сарын шинийн 6-ны өдөрт шилжүүлжээ. 1925 оноос аргын тооллыг баримтлан жил бүрийн 7 дугаар сарын 11-нд ёслон тэмдэглэж буй энэ баярыг 1954 оноос Ардын Хувьсгалын ойн баяр болгон өөрчилсөн.
VIII Богд Монгол улсын хаан болоод Долоон хошуу наадмыг зогсоож, Арван засгийн наадмыг төрт ёсны наадам болгожээ. Богд хааныг нас барсны дараа 1925 оноос энэ наадмыг Улсын наадам болгон өргөтгөсөн боловч хожим Ардын хувьсгалын баярт хавсаргажээ. Тиймээс 1997 онд Улсын баяр наадмын Төв комисс наадмыг “Үндэсний их баяр наадам” хэмээн нэрлэхээр шийдвэрлэсэн.
Богд хааны бүтээсэн Улсын баяр болон төрт ёсны наадам хожим ийнхүү Үндэсний их баяр наадам болон хөгжиж байна.
77
GREAT MONGOLIAN NAADAM FESTIVAL AND BOGD KHAAN
Kh.Munkhbayar Doctor (Ph.D)
In early 20th century Mongolians restored its independence. Great National Naadam Festival is the clear evidence of this great event. Naadam Festival and State holiday (Independence Day) are core elements of the Great National Naadam Festival and this ceremony developed with the State history.
The name of the country was named “Mongol” on the 9th (1911.12.29) day of the middle month of thewinter or the1911, the name of the State was named “Olnaaurgugdsun”. Also Mongolian spiritual leader VIII BogdJebtsundambaKhutuktu became king of Mongolia and declared its independence from Qing dynasty. Then Mongolians organized special ceremony for these important events. It was State ceremony. Since 1912 under the Bogdkhaan’s special order Mongolians annually had been celebrated this anniversary until 1921.
In accordance with the 1921 Revolution of Victory Day, which reaffirmed its independence, the State holiday was transferred from 1922 to the sixth day of the first month of the summer. Since 1925 this festival had been celebrated on July 11 in every year according to Gregorian calendar. Festival’s name changed to such Festival of the People’s Revolution since 1954.
After officially became king of Mongolia BogdKhaan vetoed of celebration of DoloonKhoshuuDahshugNaadam. Instead of it Arvanzasgiinnaadam festival became official holiday of the nation. After the death of Bogd Khan, the festival was expanded to the State naadam in 1925, but it was later annexed to the Festival for the anniversary of People’s Revolution. Therefore, in 1997 the Central Committee of the Naadam Festival decided to call name of festival “Great National Naadam Festival”.
In conclusion, the State holiday (Independence Day) and State Naadam festival were created by BogdKhaan over the years turned into Great National Naadam Festival.
78
VIII БОГД Жавзандамба ХУТАГТ БОЛОН
ХҮРЭЭНД БОЛСОН ҮЙЛ ЯВДЛЫН ТАЛААРХ ЯПОНЧУУДЫН ОЙЛГОЛТ
Д.Дашдулам МУИС, Түүхийн тэнхэм,
доктор (Ph.D) Цагаагчин гахай жилийн хувьсгалаар монголчууд тусгаар
тогтнолоо дахин сэргээн тунхагласанд дэлхийн улсуудын анхаарлыг татсан байдаг. Их гүрнүүдийн ашиг сонирхол нэгэнт байгаа учраас шинэ залуу улс болох Олноо өргөгдсөн Богд хаант улсыг байгуулахаас эхлээд маш анхааралтай ажиглаж, бүх талаар мэдээлэл цуглуулж байсан байдаг. Энэхүү илтгэлдээ Японы архивт хадаглагдаж байгаа янз бүрийн эх сурвалжуудаас авсан баримтуудад түшиглэн Монголын 1911 оны хувьсгал, ноёд, язгууртнуудын талаарх япончуудын ойлголт, тэдний байр суурийг өгүүлэх болно.
79
ЖАВЗАНДАМБА ХУТАГТЫН ДОТООД САН
Г.Баярмаа Монголын Үндэсний музейн ажилтан,
МУИС, ШУС, Түүхийн тэнхим, докторант
Түшээтхан Гомбодоржийн хүү Занабазарыг 1639 онд 5 сүүдэртэй Халхын долоон хошуу бүгдээрээ Ширээ нуур хэмээх газар ширээнээ залж Шар хүрээ хийн гэгээн цол өргөн тахив хэмээсэн энэ үеэс Монголын олон язууртнууд өөрсдийн хамжилга албатын дотроос лам, хар шавь таслан өгснөөр Их шавийн анхны үүсэл тавигдсан. Үүний зэрэгцээ сүсэгтэн олноос өргөсөн мандал даншиг, өргөл барьцын үлэмжхэн эд бараа, эрдэнэсийн ховор нандин зүйлс, олон тооны мал хөрөнгө хуримтлагджээ. Тэр бүгд нийлээд гэгээний зоог шүүс, хувцас, орд өргөө, сүм дугана хурал номын зардал бэлтгэн нийлүүлэх сан аж ахуйг үүсгэсэн байдаг. Эрдэнэшанзудбын яам сангийн үйл ажиллагааг ерөнхийлөн мэдэж Дотоод, гадаад гэсэн хоёр чиглэлээр ажилладаг байжээ. Иймээс энэхүү илтгэлд Монгол улсын хаан VIII Богд Жавзандамба хутагтын дотоод сан, шадар сангийн түүхийг Монгол Улсын Үндэсний Төв Архивт хадгалагдан байгаа Эрдэнэшанзудбын яам, Дотоод сангийн данснуудыг ашиглан тодруулахыг зорилоо.
Түлхүүр үг: Жавзандамба хутагт, их сан, дотоод сан
80
INTERNAL FUND OF JIBTSUNDAMBA KHUTUGT
G.BayarmaaFellow worker at National Museum of Mongolia
Candidate Ph.D., at National University of Mongolia
Foundation of Ikhshabi started back when the son of Tusheet Khan Gombodorj, Zanabazar, in 1639, declared as a spiritual leader in Shiree lake by all Khalkha seven khoshuus, which there build Sharkhuree and a multitude of Mongolian noblemen gave their lama, shabi. And at the same time, devotees donate goods, treasury items, and livestock. Together, they all set up a fund for food, clothing, monastery, and expense of sutras or meetings. The ErdeniShanzudba’s ministry was in charge of the fund’s general activities, both internal and external. There fore, this report is intended to clarify the history of the VIII BogdJibtsundambaKhutugt’s internal fund and deputy fund by using Erdenishamzudba’s ministry and Internal accounts stored in the National Archive of Mongolia.Keywords: Jibzundambakhutugt, Great fund, Internal fund
81
“НАЙМДУГААР БОГДЫН ЛҮНДЭН” ХЭМЭЭХ ЗОХИОЛЫН
МОНГОЛ, ТӨВД ХОЁР ЭХ СУРВАЛЖИЙН ТУХАЙЧ.Гансүх
Монгол Улсын Үндэсний Номын Сан, Гар бичмэл-монгол судлалын сан хөмрөг,ном санч
Монголын богдууд тухайн цаг үедээ монголын ард түмэнд зориулан айлдвар сургаалаа айлдсаар ирсэн түүхтэй. Богдуудын энэ эш сургаалыг монголчууд гараас гарт, амнаас аманд уламжилсаар ирсэн зохиолын нэгэн төрөл зүйл юм. Монголын ард түмний дунд тархахдаа олон янзын нэрээр түгэн дэлгэрсэн байна. Жишээ нь:
Богдын лүндэн, Богдын сургаал, Жавзандамба гэгээнтний зарлиг сургаал, Богдын лүндэн зарлиг гэх мэтээр бичигдсэн байна.
Энэ удаа 8-р Богдын нэгэн лүндэнгийн монгол, төвд хэл дээр бичигдсэн эх сурвалж, тэдгээрийн хоорондын онцлог ялгааг харьцуулан жишиж үзсэн тухайгаа өгүүлэх болно. Монгол хэл дээр бичигдсэн эх нь гар бичмэлээр олонд түгсэн хэдий боловч модон бараар барласан нь олдохгүй олдохгүй байгаа ч модон бар нь бидэнд хадгалагдан үлдсэн байна. Харин төвд хэлээр бичигдсэн эхийн модон бараар барласан эх сурвалжийг олсон бөгөөд модон бар нь одоогоор олдохгүй байна. Энэ хоёр эхийн монгол эхэд нь он сарыг анхнаасаа бичсэнгүй. Гэвч төвд эхэд нь “Арван тавдугаар жарны усан бар жил монгол хэлнээс төвдийн хэлэнд орчуулсны сайн буян дэлгэртүгэй” хэмээн бичсэн байгаа нь ихээхэн сонирхолтой байна. Үүнээс үзэхэд анх монгол хэлээр зохиогдсон болохыг баталж байгаа юм.
Эцэст нь дүгнэн хэлэхэд Богдын бусад лүндэнг цаашид олон талаас нь эрдэм шинжилгээний эргэлтэд оруулж судлах хэрэгтэй юм.
82
БОГД ХААНТ МОНГОЛ УЛСАД ЦАГ ТООЛЛЫГ ХУУЛЬЧИЛСАН НЬ (1911-1921 ОН)
Д.Мөнх-Очир доктор (Ph.D)
1. Цаг тооллын тухай: Монгол улсын түүхэнд улс орны хэмжээнд ямар цаг улирал, зурхайг мөрдлөг болгон баримтлах тухай анхны зарлигыг “Юань улсын Хи Юаны XVII оны 12-р сарын 19-ний (1280.12-14) өдөр” Хубилай хаан гаргаж байсан бол түүнээс хойш олон зуун жилийн дараа цаг улирлын ямар ёсыг баримтлах тухай хоёрдахь их лүндэнг “Цагаагчин гахай жилийн өвлийн сүүл сарын шинийн таванд” (1912.01-22) Богд Жавзандамба гэгээнтэн айлдажээ. Харин Богдын зарлигт Шар болон Төвд хоёр ёсыг хамтатган хэрэглэх шаардлагатайг заасан билээ. Монголын цаг тоололын түүхэн дэх чухал нэгэн баримт болох Богд гэгээний зарлигыг толилуулсу.
“Цаг улирлын тооны бичгийг монгол үсэгт орчууланалбан хэрэгт тус болгох явдалыг айлтгасан нугалбар”
Олноо Өргөгдсөнийн тэргүүн он. 12 сарын шинийн 2 Айлтгах нь: Одоо манай Монгол Улс өөртөө байгуулж тулгар төр
тогтоосны тул даруй өөрийнхөө цаг улирлын тооны бичгийг тараан дагаж явуулбаас зохих. Үүнд бэлэхнээ манай Хүрээний зурхайн дацанд Төвд үсгийн цаг улирлын тооны бичгийг зохион тараадаг бөгөөд зүйл зүйлийн ёсыг зуран гаргаж болох ном буй хэмээх тул эдүгээгээс жил бүр Шар зурхай, Төвд зурхай хоёр ёсыг хавсарган нарийвчлан зуруулж цаг улирлын тооны бичиг зохиолгож Монголоор орчуулан Дээр толилоод (Богд гэгээнд) олон монгол аймагт тараан олгож байвал өдөр сар урьд хожид болон будлиантахгүй алба аливаа зүйлд их л тустай болох мэт тул одоо манай Дотоод яамнаас Хүрээний хамба номун хан Эрдэнэ Шанзудба нарт тушааж, улмаар тушаалган эртнээс зуруулан орчуулбаас нийлэлцэх үл нийлэлцэх явдлыг хичээнгүйлэн нугалбар бичиж айлтгаад Богд эзэн гэгээнээр толилж заалган сургах ажаамуу. Үүний тул хичээнгүйлэн айлтгав. Зарилгыг гуймуй хэмээн айлтгасанд мөнхүү сарын шинийн таванд хүлээн авсан уг нугалбарт улаан бийрээр цохсон зарлиг гуйсан ёсоор болгогтүн” хэмээсэн
83
зарлиг буулгажээ. Богдын зарлиг гарсаны маргааш нь буюу өвлийн сүүл сарын шинийн зургаанд Дотоод хэргийг бүгд захиран шийтгэгч яамнаас бусад газарт явуулсан бичигт “Зарлигыг хичээнгүйлэн дагаж уламжлан харьяат дацангийн зурхайчин нарт тушааж Олноо Өргөгдсөний II оны цаг улирлын тооны бичгийг Шар зурхай, Төвд зурхай хоёр ёсыг хавсарган нарийвчлан зуруулан зохиолгох” тухай дурдсан албан бичигт Олноо Өргөгдсөний II он буюу 1912 оны хар хулгана жилийн цаг тооны бичгийг Шар, Төвд зурхайн ёсны хоёр тооллыг хамтатган тооцон зурж Богд гэгээнтэн болон Дотоод яаманд тусгайлан хүргэж ирүүлээд бусад олон газарт даруй тараан олгохыг тушаасан байна.
2. Цаг улирлын тооны бичгийг хуульчилсан нь: Монголын одон орон зурхай судлалын түүхэнд анх удаа Богд хаант Монгол улсын үед цаг улирлын тооны бичгийг зурах, хэвлэх, тараах хугацаа, тэнгэрийн байдлыг зурах болон зурхай зурж, цаг улирлын тооны бичиг хийхдээ алдаж эндсэнийг шүүн тогтоох зэрэг зургаан зүйл заалттай цаг улирлын тооны бичигтэй холбоотой асуудлыг хамарсан хуулийг тогтоон хэрэгжүүлсэн явдал юм. “Зарлигаар тогтоосон Монгол Улсын Хууль зүйлийн бичгийн 29-р дэвтэр” нь Монголын анхны цаг тооллын тухай хууль юм. Уг хуулинд “Цаг улирлын тооны бичгийг тараан өгөх ёслол жил бүр Шар зурхайн ёсны өвлийн туйлын хойд (жил бүрийн 12 сарын 23) өдөр” болно гэснээс үзэхэд Богд хаант Монгол улс даган мөрдөж байгаа хуулиндаа “Шар зурхайн ёсны өдөр” хэмээх үгийг оруулснаас харахад Шар зурхайн цаг тооллыг албан ёсоор төрийн хэмжээнд авч хэрэгжүүлж даган мөрдөж байсныг бүрэн илтгэж байна.
1. The Bogd Khan issued a decree on the timetable2. The first law on counts of time came from Bogd Khan to Mongolia3. From 1911 to 1952, the yellow zodiac was observed.
84
ОЛНОО ӨРГӨГДСӨН МОНГОЛ УЛСЫН БАТЛАН ХАМГААЛАХ БОДЛОГО (1911-1921)
Т.СүхбаатарБХЭШХ-ийн Цэргийн түүх судлалын төвийн дарга,
доктор (Ph.D), хошууч
1911 оны цагаагчин гахай жил. Монгол оронд үндэсний чөлөөлөх хувьсгал ялж, Олноо өргөгдсөн Монгол Улсыг сэргээн байгуулав. Олсон эрх чөлөө, тусгаар байдлаа батлан хамгаалахын тулд үндэсний цэргийг байгуулах явдал шинэ төрийн нэн чухал зорилт болсон юм.Батлан хамгаалах хүчний байгуллага нь үндэсний уламжлалд суурилахын зэрэгцээ тухайн цагт тэргүүнд тооцогдож байсан европ маягийн тогтолцоог хүлээн авах учиртай байв. Иймийн учир Монголын засгийн газар улс орныг батлан хамгаалахад тусламж үзүүлэхийг Хаант Орос Улсад хандан хүсчээ. Энэ саналыг оросын тал нааштай хүлээн авч, улмаар Монгол, Орос хоёр улсын хооронд 1912.11.02-нд байгуулсан найрамдлын гэрээ бичигт тусгажээ. Уг гэрээний §1-д: Их Орос Улсын Хаан эзний засгийн газраас Монгол улсад туслахад өөртөө тогтнож, өөртөө эзэрхэх ёс журам, өөрийн газарт Хятадын цэрэг ба нүүдлийн иргэдийг оруулахгүй байлгах, түүнээс хамгаалах зэвсэгт хүчинтэй болоход нь тусална гэсэн байна.
Ингээд ХХ зууны хоёрдахь 10 жилд Монгол Улсаас баримталж ирсэн батлан хамгаалах бодлогыг дараах хэдэн зүйлээр үзье.
Нэгдүгээрт, Олноо өргөгдсөн Монгол Улсын эзэн хаан Богд гэгээн, Засгийн газраас батлан хамгаалах хүчний гол цөм үндэсний цэргийг байгуулж бэхжүүлсэн үе /1911.12-1915.06/. Энэ үед хаант Оросын зээл хөрөнгө, сургагч нарын тусламжтайгаар европ ба монгол уламжлал хосолсон үндэсний цэрэгтэй болж чаджээ. Монгол нутгаас манж, хятадын цэргийг зэвсгийн хүчээр хөөн гаргаад, улмаар мах цусны садан төрөл Өвөр Монголыг чөлөөлөх байлдааны ажиллагааг шаргуу явуулжээ.
Хоёрдугаарт, Хаант Орос, Дундад Иргэн Улсын явцуу, их гүрний бодлогын уршгаар 1915.06 сард Хиагтын гурван улсын хэлэлцээрийн дунд Монгол Улсын тусгаар тогтнол цуцлагдаж автономит эрхтэй
85
үлдсэн юм. Энэ үе 1919.11 сард Дундад Иргэн Улсын цэргийн хүчээр Монголын автономыг устгах хүртэл үргэлжилсэн билээ. Гэхдээ Монгол Улсын тусгаар тогтнол бүрэн хэмжээгээр цуцлагдаагүй төдийгүй, Ар Монголчууд цэргийн хүчээр газар нутгийнхаа бүрэн бүтэн байдлыг хамгаалсаар иржээ.Гуравдугаарт, монголчуудын түүхэнд эрх чөлөөгөө эхлээд хятадуудад, дараа нь оросын цагаантанд алдсан зурвас үе багтана. Энэ бол 1919.11-1921.07 сар хүртэлх хэсэгхэн хугацаа юм. Гэхдээ Оросын цагаантныг монгол нутагт оруулахыг зөвшөөрч, тэдний оролцоотойгоор монгол цэргийн хүчээр хятадын гэмин цэргийн томоохон бүлэглэлийг бутцохиж, эх нутгаасаа хөөн зайлуулжээ. Үүнийг Монголын төрийн дорой буурай байдал гэхээсээ дайсныг нэгийг нь нөгөөгөөр устгуулсан төрийн холч бодлогын жишээ байсныг хожмын үйл явдал харуулсан юм.
DEFENSE POLICY OF BOGD KHANATE OF MONGOLIA (1911-1921)
T.Sukhbaatar Chief of Center for Military History Studies of Institute for Defense
Studies of Mongolian National Defense University, Ph.D, Major
In 1911, National revolution was won in Mongolia and the Bogd Khanate of Mongolia was established. Hence, to ensure its freedom and independence the government’s goal was to establish national troops.
86
BOGD KHAN AND BATTLE OF FIVE ROADS
Ts.Narangerel Department of Society and Humanities,
Mongolian National Defense University, Ph.D
This mainly paper includes some issues of Battle of five roads, which was the result of the policy by the Government of Bogd Khanate of Mongolia to unite every Mongolians, including Inner and Outer Mongolia and participation of Bogd Khan in this battle. This battle was continued from 1912 to 1915 and Mongolia’s interest was to liberate Inner Mongolia from Chinese troops and unite them and on the other hand China’s interest was to retain its control over Inner Mongolia and conquer Bogd Khanate of Mongolia.
Key words: Bogd Khan, Independence, Mongolian troops, battle, results
87
БОГД ХААНТ МОНГОЛ УЛСЫН ЦЭРГИЙН СУРГАЛТ БОЛОВСРОЛЫН АСУУДАЛД
Х.Орхончимэг ҮБХИС, Нийгэм Хүмүүнлэгийн тэнхим,
доктор (Ph.D), дэд профессор XX зууны эхэн үе бол Монголчуудын тусгаар тогтнол газар
нутгийнхаа бүрэн эрхт байдлын төлөө явуулсан их тэмцлийн эхэн байсан билээ. Энэ үе бол 1911 онд Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал ялж, Богд хааныг Монгол Улсын эзэн хаанаар өргөмжилж, Монгол Улс байгуулагдсан түүхт үйл явдал өрнөсөн төдийгүй үүний зэрэгцээ тусгаар тогтнолоо цаашид бэхжүүлэхээр зүтгэж байсан ээдрээ төвөгтэй он жилүүд байсан. Богд хааны Монголын тусгаар тогтнолд оруулсан хувь нэмэр, амьдрал, улс төрийн үйл ажиллагааны тухай эрдэмтэн судлаачид өөрсдийн бүтээлд тодруулан бичсээр байна. Үүний зэрэгцээ тодруулан бичих шаардлагатай олон асуудлууд байсаар байна. Тухайлбал Богд хаант Монгол Улсын цэргийн байгуулалтын сурган боловсролын асуудлыг цаашид судалж тодруулах, энэхүү үйл явцад Богд хааны оруулсан хувь нэмрийг тодруулан бичих шаардлагатай. Иймээс энэ үеийн түүхэнд холбогдох сурвалж болон судалгааны материалыг улам нарийвчлан аль болох бүрэн гүйцэд авч үзэх нь чухал байна.1912 оноос Монголд байнгын цэргийн үүсэл тавигдаж анхны хороодыг зохион байгуулж цэрэг эрсийг сургаж эхэлжээ. 1912 онд Хужирбуланд цэргийн бага дарга нарыг бэлтгэх сургуулийг Орос сургагч нарын оролцоотойгоор нээжээ. Монголчуудыг цэргийн хэрэгт сургаж зэр зэвсэг, эзэмшүүлэх, Монголд орчин үеийн зохион байгуулалттай цэргийн суурь, үндэс бий болоход энэ сургууль чухал үүрэг гүйцэтгэжээ. Монгол орны бүх аймаг, хошуудын олон ястны үр хүүхэд нэг зохион байгуулалтанд орж цэргийн эрдэм ухаанаар дамжуулан дэлхийн соёл иргэншилтэй ямар нэг хэмжээгээр танилцаж, нийгмийн ухамсар сэргэх тийм газар нь цэргийн байгууллага л байв. Цэргийн энэ сургуулиар бэлтгэсэн хүмүүсийн зарим нь эх орныхоо тусгаар тогтнолыг хамгаалан хожим эдний дотроос олон хүн ардын журамт цэрэгт элсэн орж харийн түрэмгийлэгчдийн эсрэг эрх чөлөөний төлөө идэвхтэй тэмцэж цэргийн нэрт зүтгэлтнүүд төрж гарсан билээ. Иймд энэхүү өгүүлэлд Богд хаант Монгол Улсын цэргийн сургалт боловсролын асуудлыг VIII Богд Жавзандамба хутагт хэрхэн чухалчлан авч үзэж зарлиг гаргаж, сурган боловсруулж байсныг тодруулан бичихээр зорисон болно.
88
EDUCATION OF MONGOLIAN MILITARY DURING THE PERIOD OF BOGD KHANATE MONGOLIA
Kh.OrkhonchimegMongolian National Defense university
(Ph.D), Associate professor
The early twentieth century was a great struggle for the independence of the Mongols. In other words, this period was the victory of the Revolution of the National Freedom in 1911, the Bogdo was proclaimed as the Emperor of Mongolia, and it was a difficult year for Mongolia to establish a historic event, but also to strengthen its independence.
Researchers are still saying on their works about Bogdo Khan’s contribution to the Independence of Mongolia and his political activities. However, there are many issues that need to be highlighted. For example, the Military education structure of Mongolia who honored the Bogd Khan will be needed to put in researchers’ studies. In this process, Bogdo Khan’s contribution should be highlighted. Therefore, it is important to consider relevant sources and research materials related to the history of this time as thoroughly as possible. Since 1912, the establishment of a regular military unit in Mongolia has been organized by the first committees and began training the soldiers. In 1912, a small military commander training was established with the involvement of Russian trainers in Khujirbulan. This school played an important role in the development of modern military structures in Mongolia and educating Mongolians on military affairs. And also, military organization was the place where social consciousness restored and the people of all ethnic groups of Mongolia was able to get one organization and became part of a world civilization through military science. Some of those trained in this military school protested the independence of their homeland and later became active in the army of many civilians and actively fought for freedom from alien invaders. Therefore, the article aims to highlight the importance of the military education of Mongolia who honored the Bogdo Khan by the VIII Bogd Jabzandamba Khutuktu.
89
RITUAL MEANING OF THE ÖNDÖR GEGEEN ZANABAZAR’S TEACHING
U.Purevjav Institute of History and Ethnology,
Sector of Ethnology, researcher
The ÖndörGegeenZanabazar’s teachings have a great influence within the Khalkha Mongolians. In an oral history of the Khalkha, the ÖndörGegeenZanabazar taught his teachings as sarkhinagtoono (upper fame of the ger), gaans (Smoking pipe), khöörög (Mongolian snuff bottle), to cut a half of uuts (to cut off the cooked sheep rump), mal khöngölökh (to geld livestock) rituals spread all around Mongolia.
This research article focuses on ethnographic sources of the ÖndörGegeenZanabazar’s teachings, rituals and related customs among Khalkha Mongolians.
90
IV ДҮРИЙН БОГД ЖАВЗАНДАМБА ХУТАГТЫГ ТӨВДӨӨС ТОДРУУЛСАН ҮЙЛ ЯВЦ,
МАНЖИЙН ТӨРИЙН БОДЛОГОН.Саруул
Бээжин хотын Төвийн Үндэстний их сургууль, Түүх соёлын салбар сургууль, докторант,
Бээжингийн Төвийн Үндэстний их сургууль, Профессор Даарийжав
Бээжингийн Төвийн Үндэстний их сургууль
Төвдийн Гэлэгваагийн урсгалын дөрвөн том хутагтын нэг болох Жавзандамба хутагт бол Манж Чин улсын үеийн Халх дахь шашны тэргүүн юм. I, II дүрийн Жавзандамба хутагт халхын Түшээт ханы гэр бүлээс тодорсон билээ. Гэвч Тэнгэрийн тэтгэсний 22 дугаар он буюу 1757 онд II дүрийн Жавзандамба хутагт жанч халахад түүний хойд дүрийг Халхын нутгаас бус, Төвдөөс тодруулах тухай Чингийн төр зарлигдсанаар III дүр Төвдийн нутгаас тодорсон юм. Энэ нь угтаа Жавзандамба хутагт болон Халхын Түшээт ханы гэр бүлийн нягт харилцааг таслах, Түшээт ханы гэр бүлийн төр шашны эрх мэдлийг хязгаарлах зорилго агуулж байлаа.
Ийнхүү Чин улсын үед III дүрийн Жавзандамба хутагт Төвдийн нутгаас тодорсноос хойш бусад дүрүүд бүгд Төвдийн нутгаас тодорсон юм. III дүрийн Жавзандамба хутагтаас эхлээд дүр бүрийг алс холын Төвдөөс тодруулахад хутагтыг тодруулах, угтах аян замд гарах, хүрээнд угтах, ширээнд залахад олон талын хүндрэл бэрхшээл тулгарч байсан ч Чингийн төр холбогдох бүхий л арга хэмжээг авсаар амжилттай Төвдөөс тодруулж байсан билээ.
Жавзандамба хутагтууд нь Халхын хамгийн нөлөө бүхий шашны тэргүүн байсан тул түүнийг угтан авах, ширээнд залах асуудал бол шашны маш том хэрэг явдал төдийгүй Чингийн төрийн Халхад явуулж байсан шашны бодлогын гол илэрхийлэл байсан юм.
Жавзандамба хутагтуудыг тодруулах үйл явцын судалгаа нарийн хийгдээгүй, одоог хүртэл тодорхойгүй асуудлууд бий учир нарийвчлан судлах зайлшгүй шаардлагатай юм. Тиймээс энэхүү өгүүлэл нь БНХАУ-ын Түүхийн Нэгдүгээр архив, Монгол Улсын Үндэсний Төв архив, Монгол Улсын Үндэсний Төв номын сангийн
91
гар бичмэлийн санд хадгалагдаж буй баримт материал болон бусад холбогдох судалгааны бүтээл, сурвалж дээр тулгуурлан IV дүрийн Богд Жавзандамба хутагтыг тодруулах үйл явц болон Манжийн төрийн бодлогыг нарийвчлан судлахыг зорилоо.
IV дүрийн Жавзандамба хутагт Лувсантүвдэнваанчиг (blo bzang thub bstan dbang phyug vjigs med rgya tsho) 1775 онд Төвдөд төрсөн. Түүний эцэг нь VIII Далай ламын авга ах Сономдаш юм. 5 настайдаа Далай ламаас сахил хүртсэн, 8 насандаа халхад ширээнд суужээ. Түшээт хан зэрэг халхын ноёд түүнийг халхаас тодруулах оролдлого хийсэн ч Манжийн төр Төвдөөс тодруулах бүх урьдач нөхцөлийг бүрдүүлсэн байлаа.
Ингээд III Жавзандамба хутагт жанч халсны дараа жил, түүний хойд дүрийг тодруулна уу хэмээн Далай лам, Банчин хутагт, Дэму хутагт нарт бараалхахаар элч төлөөлөгчид халхаас Төвдөд очжээ. Төвдөд суух сайд Умитайгийн удирдлагаар Далай лам, Банчин хутагт, Дэму хутагт нар Жавзандамба хутагтын хойд дүр хаана, хэзээ тодрох тухай төлөг тавьсанд тэд бүгд хутагтыг Төвдийн нутагт хонин жил тодорно гэж яг ижил төлөг буусан тухай айлдсан байна. III Жанжаа хутагт тухайн үед болж буй нөхцөл байдалд таагүй хандаж байсан бөгөөд тэрээр VI Дэму хутагттай харилцаа тийм ч сайнгүй байсан нь тухайн үеийн баримт бичгүүдэд тэмдэглэгдэн үлдсэн байна. Гэсэн хэдий ч VI Дэму хутагтын төр шашны эрх мэдэл өндөр байсан учир Жавзандамба хутагтын хувилгааны хойд дүрийг тодруулах явцыг удирдан явуулсан байна.
IV дүрийн Жавзандамба хутагтыг тодруулах, Төвдөөс Халхад Хүрээнд ирж ширээнд залах хүртэл бүхий л үйл явц нь Манжийн хаан Тэнгэрийн тэтгэсэн хаан болон Төвдийн Гэлэгваагийн урсгалын нөлөө бүхий лам хутагтуудын заавар удирдлагаар явагджээ. Үүний үр дүнд Тэнгэрийн тэтгэсэний 58 дугаар он буюу 1793 онд хутагт хувилгаадыг тодруулахыг хуульчлан тогтоосон юм. Энэ нь мөн нөгөө талаар Далай лам, Банчин хутагт зэрэг томоохон лам нарын гэр бүл, угсаа залгамжлалын хоорондын харилцааг хязгаарласан юм.
Түлхүүр үг: IV дүрийн Жавзандамба хутагт Лувсантүвдэнваанчиг, Тэнгэрийн тэтгэсэн хаан, Халх
92
A RESEARCH ON THE FORTH JEBZUNDAMBA’SREINCARNATION AND ENTHRONEMENT
N.Saruul Minzu University of China
Advisor Professor Daariijav, the School of History and Culture, Minzu University of China
The forth Jebzundamba Khutuktu blo bzang thub bstan dbang phyug vjigs med rgya tsho was the son of the eighth Dalai Lama’s uncle, Suo Nuo Mu Da Shi. He was born in Zang Dui place of Tibet in 1775 CE. He received novice ordination at five years old in Potala Palace in Tibet and moved to Khalkha at the age of eight. In 1775 CE, following the advice of Qing government, Dalai Lama, Panchen Khutuktu and chos skyong held his reincarnation ceremony and ordained him in Tibet. With the arrangement of Qing government and the help from different people, he was received in Khalkha by the Khalkha nobles and the missionaries of Jebzundamba Khutuktu’s kuren. This article, by examining the whole process of the forth Jebzundamba’s reincarnatio，reveals the Qing government’s control and administration over the reincarnation process and the influence of the reincarnation of Jebzundamba on the Khalkha Mongols.
Key words; The forth Jebzundamba khutuktu, Qianlong emperor, Khalkha
93
ON THE MONGOLIAN STATE POLICY OF THE ARISTOCRATS’ TITLES AND RANKS (1911-1919)
D .Tsogzolsuren Doctor (Ph.D)
Mongolians no longer became part of the area ruled by the Manchu-led Qing dynasty to declare Mongolia which became independent and descended aristocrats’ titles, honour, ranks made several renovation informing independent states. In particular, inherited aristocrats’ titles to the next generations and was become the confirmation to be in responsible for the states affairs; evaluated highly the efforts for the states and even granted titles for the people who are not aristocracy; involved the monks to the state affairs and honoured them ‘’wang and lama titles’’. Present-day Ministry of Justice and Internal Affairs were in responsible for the issues to honour titles and ranks for aristocrats, informed Bogd khan and included to the law and had been solving according to the khan’s decree. So that, aristocrats’ titles and ranks were executed by the Mongolian State policy. Summarized policy of the Mongolian State aristocrats’ titles and ranks which has the following indications.
Firstly, Mongolian States aristocrats’ titles and ranks were the degree of being discipline for the state affair and improving responsibilities for aristocrats and becoming standard and also becoming methods to rule for the state authority.
Secondly, Appreciated achievements of people who achieved for the state as titles and ranks, promoted, became well-known, became example and encouragement for next generations to achieve for the state and in addition they made confirmation of economics, authority and fame of the aristocrat.
Thirdly, Aristocrats’ titles and ranks got the opportunity to work honestly for the state and supported leadership of politics.
Fourthly, Although, Mongolia observed traditionally inheriting culture of aristocrats’ titles and ranks, and specialized person who was noted and confirmed to inherit, abilities to leader people, intelligence to care people and rule the state.
In conclusion, Mongolia (1911-1919) to use system of Mongolian aristocrats’ titles and ranks traditionally with their, was become standard of state independence, symbol of ceremony, fame of state aristocrats, authority and responsibility.
94
БОГД ХААНЫ ОРДОН ДАХЬ ЦОГДОГМАРАВ ШҮТЭЭНИЙГ ШИНЖЛЭХ НЬ
С.Янжинсүрэн МУИС, Философи,
Шашин судлалын тэнхим, доктор (Ph.D)
Г.Лхагвасүрэн Богд хааны ордон музейн боловсролын
ажилтан, докторант
Монгол төрийн сүүлчийн хаан, шашин төрийг хослон баригч, нарангэрэлт, түмэн наст VIII Богд Жавзандамба хутагтын “Шаравпэлжээлин” буюу “Билгийг хөгжүүлэн бадруулагч хийд” нь түүний шашны үйл хэргээ өрнүүлдэг гол төв нь байжээ.
VIII Богдын амьдрал ахуйтай шууд холбогдох монгол соёлын өвийн нандин дурсгалт газар болох уг хийд нь өнөөдөр Богд хааны ордон музей болсон юм.
Эл ордон музей нь түүх, соёлын дахин давтагдашгүй, ховор нандин өвийн цуглуулгатай хосгүй үнэт цогцолбор бөгөөд VIII Богд Жавзандамба хутагтын бурхан тахил, шүтээн мөргөлийн эд зүйлс хадгалагдаж байгаагийн сацуу монголчуудын хэдэн зууны туршид бий болгосон соёл, урлаг, шашин шүтлэгт хамаарах үнэт өвүүдээс бүрддэг.
Анхдугаар Богдоос хойшхи үе үеийн Богдуудын шүтээд мөн VIII Богдынлүндэнгийн дагуу бүтээсэн олон бурхан шүтээн, тахил тавиг эдүгээ хүртэл музейд хадгалагдаж байдаг онцлогтой. Түүхэн цаг үед тэдгээрийг аймаг хошуундаа нэр алдартай урчууд бүтээсэн бөгөөд тэдгээрийн дунд Ганешa /Ganesa/ Т:Цогдаг марбо /Tshogs bdag dmar bo/, М:Улаан чуулганы эзэн, С:Ganesa/Rakta Ganapati, А:Red Ganapati хэмээх шүтээн Богд хааны ордон музейд чухал байр эзэлдэг соёлын өв байдаг юм.
Тус бүтээл 152 см х 116 см хэмжээтэй (Бүтээлийн гадна талын хүрээний хэмжээ: Өндөр 325 см; Өргөн 190 см болно).
Ганеш нь Энэтхэгийн үндэстний шашин хиндүизмээс буддизмд уламжлан шүтэгдэж, дүр хэлбэр нь янз бүрээр хэлбэршиж, хиндү шүтлэгтэй болон буддын шашиныг шүтдэг ард түмнүүдийн дунд
95
дэлгэрсэн байдаг. Монголчуудын дунд Ганеша-Цогдагмарбо дэлгэрсэн боловч дангаараа бусад шүтээдийн адил түгээмэл дэлгэрээгүй бөгөөд Богд хааны ордонд залж шүтсэн Ганеш шүтээн бүтээгдсэн ур хийц, хэмжээ зэргээрээ Монголд байгаа нандин Ганешт зүй ёсоор орно.
ANALYZING THE TSOGDOGMARAV IDOL AT THE BOGD KHAAN PALACE MUSEUM
S. Yanjinsuren Ph.D, National University of Mongolia
Philosophy, Religious Studies Department,
G. Lkhagvasuren Ph.D Candidate,
Bogd Khaan Palace Museum Education Programs Officer
The “Sharavpeljeelin” or “Wisdom Glorifying Temples” were once the center of religious activity and proceedings of the “Sunlit and Eternal” 8th Bogd Javzandamba Khutagt, who was the Theocratic Ruler and last King of Mongolia.
The Bogd Khaan Palace Museum (including the complex’s temples) are a priceless and unique heritage site of Mongolian culture which directly connects and identifies the life of the Bogd Khaan.
The museum preservers a large collection of rare and priceless artifacts of historical and cultural importance. The museum collection not only includes the personal religious idols, artifacts and instruments of the 8th Bogd Javzandamba Khutagt, but safeguards numerous Buddhist artifacts, art and instruments that reflect hundreds of years of historical and cultural accumulation made by Mongolians in the past.
To be more specific, the museum comprises hundreds of idols and religious iconography that have belonged to all the Bogds of Mongolia, tracing back to the 1st Bogd to the idols created in accordance with the 8th Bogd’s “Lunden”. These idols and iconography were created by numerous
96
famed and skillful masters and artisans throughout the Mongolian provinces and khsohuus. One such idol whom occupies an important place museum the museum collection is Ganesha (otherwise known as Tshogs bdag dmar bo in Tibetan, Ganesa, Rakta Ganapai, or the Red Ganapti).
The icon measures 152 x 116 cm, with its outer frame measuring 325 cm in height and 190 cm in width.
Ganesh is a god whose origins trace back to Hinduism in India and was subsequently adopted and worshipped part of Buddhist belief. Ganesh is depicted in a variety of ways and is worshipped widespread amongst Hindus and Buddhists. Despite being initially worshipped and spread amongst Mongolians as Ganesha-Tsogdogmarbo, the god wasn’t as popularly worshipped compared to others who became rapidly widespread among the people. Thus, the iconography of Ganesh displayed and formerly worshipped in the Bogd Khaan’s Temple is without a doubt one of the most pricless and unique depictions of Ganesh found amongst Mongolian Buddhist Art in terms of artistry, quality and size.