БІЛІМ БЕРУ БАҒДАРЛАМАСЫ МАМАНДЫҒЫ: 1504000...
TRANSCRIPT
3
Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым Министрлігі «Кәсіпқор» Холдингі» коммерциялық емес акционерлік қоғамы
БІЛІМ БЕРУ БАҒДАРЛАМАСЫ
МАМАНДЫҒЫ: 1504000 – ФЕРМЕР ШАРУАШЫЛЫҒЫ (бейін бойынша)
Астана – 2016
4
ДАЙЫНДАҒАНДАР:- Ян Бах - халықаралық сарапшы DREBERIS (Германия)- Попова Наталья Васильевна- Қарағанды агро-техникалық колледжі, ар-
найы пәндер оқытушысы - Аханов Давлетназар Давлетбаевич – ауылшаруашылығы ғылымдары-
ның кандидаты, Қапланбек аграрлық-техникалық колледжі, арнайы пәндер оқытушысы
- Ятаев Марат Дуйсенханович – Құлан ауылшаруашылығы колледжі, ар-найы пәндер оқытушысы
- Есмуханов Бауыржан Рашевич – Солтүстік Қазақстан облысы, «Ақни-ет» ЖШС директоры
-«Кәсіпқор»Холдингі» коммерциялық емес акционерлік қоғамы
ҚАРАСТЫРДЫ, КЕЛЕСІЛДІ ЖӘНЕ ҰСЫНЫЛДЫ Қазақстан Респу-бликасы Білім және ғылым министрлігінің техникалық және кәсіби білімді дамыту бойынша республикалық оқу-әдістемелік кеңесінің отырысында «_21__»_12_ 2016 жылдағы №_4_ хаттамасы
САРАПШЫЛАР- Bildungsinstitut PSCHERER gGmbH (Германия)- Қазақстанның Фермерлер Одағы «РҚБ»- МКҚК «Ақжайық аграрлық-техникалық колледжі білім Басқармасының»
Батыс Қазақстан облыстық әкімдігінің (оқу-әдістемелік бірлестігі бейіні бой-ынша «Ауыл шаруашылығы»)
ЕНГІЗІЛГЕН коммерциялық емес акционерлік қоғам «Холдинг «Кәсіпқор»
Осы білім беру бағдарламасы Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым Министрлігінің рұқсатынсыз толықтай немесе ішінара көшірмесінің алынуы, таралымға жіберілуі және Қазақстан Республикасының аумағында ресми ба-сылым түрінде таратылуы мүмкін емес.
5
Мазмұныбет.
1 Білім беру бағдарламасына түсіндірме жазба 6
2 Қысқартылған сөздер мен белгілер 12
3 Мамандықтың функционалдық талдау 13
4 Студенттердің дайындық деңгейіне қойылатын талаптар 14
5 Білім беру бағдарламасының құрылымы 17
6 Білім беру бағдарламасының (модульдерінің) мазмұны 22
7 Оқу процесінің жоспары 104
8 Оқу процесінің жоспарына түсіндірме жазба 114
9 Ұсынылған жабдықтардың тізбесі 118
10 Ұсынбалы әдебиеттердің тізімі 145
6
1. Білім беру бағдарламасына түсіндірме жазба
Осы білім беру бағдарламасы Dreberis шетелдік серіктестің (Германия) қа-тысуымен орта буын мамандарына және білікті жұмысшы кадрларына қойы-латын халықаралық қазіргі заманғы талаптардың есебімен модульдік-компе-тенттiлiк тәсілдің негізінде әзірленді.
Бір қатар еуропалық елдерде пайдаланылатын кәсіптік оқытудың, техника-лық және қызмет көрсету еңбегінің кадрларын даярлаудың білім беру бағдар-ламаларының халықаралық тәжірибесі, құрылымы мен мазмұны:
- бір мамандық бойынша оқу жоспары мен білім беру бағдарламасының шеңберінде бірнеше құзыретті алуға бағдарланған;
- құрылымы және мазмұны бойынша техникалық және арнаулы пәндердің және оқу-өндірістік жұмыс түрлерінің мазмұнын сипаттаумен дәстүрлі пән-дік-циклдық әдістен өзгешеленеді;
- жалпы кәсіптік және кәсіптік даярлау пәндері нақты біліктілік құзырет-терге бағдарланған бірнеше модульдерге біріктірілді;
- кәсіптік қызметтің біліктілік құзыреттерінің белгілі түрлерін орындауға бағдарланған оқу модульдерін қалыптастыруды келешек талап етеді.
Осы білім беру бағдарламасын әзірлеушілерімен еуропалық елдердің білім беру бағдарламаларының, халықаралық оқыту тұжырымдамасының жоға-рыда аталған ерекшеліктері бүкіл өмірі бойында есепке алынды, неге десең білім беру бағдарламаларының мазмұны бір жақтан, еңбек саласында өзгер-мелі ахуалға бейімделуге және екінші жақтан - кәсіптік өсуді және білімді жалғастыруға қабілетті болашақ мамандардың кәсіптік құзыреттерін қалып-тастыруға бағытталды.
Сонымен қатар, техникалық және кәсіптік білім берудің МЖМББС, сон-дай-ақ оған қоса берілген оқу жоспарлары модулінің құрылымына жалпы та-лаптар және кәсіптік стандарттармен белгіленген біліктілігі деңгейлері бой-ынша білімдерге, машықтарға, дағдылар мен құзыреттерге қойылатын талап-тар есепке алынды.
Осы білім беру бағдарламасын әзірлеген кезде, модульдік-компетенттiлiк тәсілдің және орта буын жұмысшы кадрлар мен мамандарды даярлау бойын-ша модульдік оқытуды енгізу қажеттілігінің негізінде мына басты анықтама-лар пайдаланылды:
модульдік оқу бағдарламасы – бір мамандықтың шеңберінде кәсіптік қы-зметтің белгілі түрлерін орындау үшін, білімдерді, машықтар мен құзырет-терді игеруге бағытталған білім беру бағдарламасының бөлігі;
модуль – білім беру бағдарламасының тәуелсіз, толыққанды және толық бөлімі немесе оқыту кезеңі;
жұмыс оқу бағдарламасы – үлгілік оқу бағдарламасының негізінде нақты пән, практикалар, жұмыс оқу жоспарының өзге де оқу қызметінің түрлері (мо-дульдері) үшін техникалық және кәсіптік білім беру ұйымымен әзірленетін құжат;
модульдік бірлік – бұл бұдан әрі бұның нәтижесі өнім, қызмет немесе жұ-мыстың бөлігі (жұмыс операциясы) болатын және ол бөлінуі мүмкін болатын, еңбектің басы мен аяғы айқын бар белгілі мамандықта еңбекті логикалық тұрғыда қолайлы бөлу – ХЕҰ анықтамасы (халықаралық еңбек ұйымы);
оқу модулі (модульдік оқу бірлігі) – келешек біліктіліктің білімдерін және
7
нақты дағдылардың орындалуын қамтамасыз ететін бір оқу модулінің (пән-нің) шеңберінде оқыту мазмұны бөлімдерінің (тақырыптарының) жиынтығы;
біліктілік – алынған мамандығы бойынша қызметтің белгілі түрін құзырет-ті орындауға даярлығы деңгейі;
оқу процесінің жоспары (оқу жоспары) - тиісті білім беру деңгейінде білім алушылардың оқу пәндерінің (модульдерінің), практикаларының, өзге де оқу қызметі түрлерінің тізбесін, бірізділігін, көлемін (еңбекті қажетсінуін) және бақылау нысандарын регламенттейтін құжат;
Құрылымын таңдау және білім беру бағдарламаларының мазмұнын ар-наулы модульдер немесе жалпы кәсіптік пәндер бойынша және барлық оқу жұмысының түрлері бойынша қалыптасу тәртібі модульдік-компетенттiлiк тәсілдің негізінде, әзірлеушілермен жүзеге асырылды.
Оқытуды ұйымдастыруға модульдік тәсіл оқу орындарына оның шеңберін-де білім алушы өз оқуын басқаратын және өзі басқаруы мүмкін, оқу процесін ұйымдастыру барысында қажетті біліктілікті алу үшін, білім алушыларға кәсіптік модульді таңдау жағдайларын жасауға мүмкіндік береді, ол оны өз оқуы үшін, ал келешекте – өз кәсіптік өсуі және мансабы үшін жауапкершілік алуға үйретеді. Сөйтіп, тұтынушы ретінде, білім алушы білімімен қанағатта-натын болады, ол еңбек нарығындағы өзгерістерге орай әрекет етіп, оны өмір бойы жетілдіруіне болады.
Мамандық бойынша осы білім беру бағдарламасында тиісті біліктіктілік деңгейлері, кәсіптік бейіндері, оқу жоспарлары, білім алушыларға және кәсіптік оқытуды іске асыруға қойылатын талаптар туралы ақпарат бар. Қа-зақстан Республикасының Ұлттық біліктілік шеңберінің 3, 4 және 5 біліктілік деңгейлерінің құзыреттеріне талаптар есепке алынды.
Осы білім беру бағдарламасын әзірлеу кезінде мына құқықтық және нормативтік құжаттар пайдаланылды:
1. «Білім туралы» Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 27 шілдедегі Заңы
Техникалық және кәсіптік білім берудің мемлекеттік жалпыға міндет-ті стандарты. Жалпы ережелер.
Техникалық және кәсіптік, орта білімнен кейінгі білім берудің мемлекет-тік жалпыға міндетті стандарты (ҚР Ү 13.05.2016 ж. № 292 Қаулысы)
Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011 - 2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы (ҚР Президентінің 2010 жылғы 7 жел-тоқсандағы №1118 Жарлығы)
«Кәсіпқор» холдингі» КЕАҚ 2012 - 2021 жылдарға арналған даму страте-гиясы (ҚР Ү 2011 жылғы 31 желтоқсандағы № 1751 Қаулысы)
Қазақстан Республикасын индустриялық-инновациялық дамытудың 2015 - 2019 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы (ҚР Президентінің 2010 жылғы 19 наурыздағы № 957 Жарлығы)
Білім беру бағдарламасының қысқаша сипаты Қазақстанда өңірлік әртүрлілігі бойынша, солай және ауылшаруашылық
кәсіпорындардың деңгейі бойынша ауылшаруашылық жұмыстардың ауқымы жеткілікті кең. Жеке алғанда фермалар өз мамандануымен, тік бірігу деңгейі және ұйымдастырушылық деңгейі бойынша, тұрақты жұмыскерлердің саны бойынша өзгешеленеді. Жоғарыда ескерілген әр алуандық онда әр модуль
8
(жеке алғанда технология және машина жабдықтары бойынша модульдер) бойынша барлық өңірлерде міндетті, ал кейбіреулері – өңірлік талаптардан тәуелді факультативтік болып табылатын біліктіліктерде көрсетіледі.
Ауылшаруашылық кәсіпорындар екпе өсімдіктерді, жемістерді, көкөні-стерді, жемшөпті өндіруде, сондай-ақ ірі қара малды өсіруде, шошқа шару-ашылығында, құс шаруашылығында, қой шаруашылығында, жылқы шару-ашылығында, сүт өндіруде және өзгелер де маманданады.
Білім беру бағдарламасы «Фермер», «Фермер-менеджер» біліктілік маман-дарын келешекте нақты салада онан әрман сараланған қосымша біліктіліктер-мен өндірістің белгілі салаларында мамандануын болжайды.
ҰБШ 3 деңгейінде мал шаруашылығы бейіні бойынша «Фермер» мына біліктіліктерге ие болады: шошқа шаруашылығы, құс шаруашылығы, ірі қара малды өсіру, қой шаруашылығы, жылқы жаруашылығы, сүт өндіру және басқа.
Өсімдік шаруашылығы бейіні бойынша - екпе өсімдіктерді, көкөні-стерді, жемістерді және басқаларды өсіру бойынша біліктіліктер.
Сонымен қатар жұмыс істеу үшін, солай және бұдан әрі оқыған кезде, прак-тикалық тәжірибесімен біліктілік алу.
‒ «Машинамен сауу операторы», «Жылқы өсіруші», «Құс өсіруші», «Шо-шқа өсіруші», «Түйе өсіруші», «Қойма жұмысшысы», «Көкөніс өсіруші», «Егінші»; «Бағбан»; «Қызылша өсіруші», «Жеміс-көкөніс өсірудің маманы», «Бухгалтер», «Ауылшаруашылық машиналар мен тракторларды баптаушы», «Электр жабдықтарға қызмет көрсету электромонтеры», «Слесарь-жөнде-уші», «Ауылшаруашылық өндірістің тракторшы-машинисі» - ҰБШ/СБШ 3 деңгейі;
‒ «Фермер» - ҰБШ/СБШ 4 деңгейі; ‒ «Фермер менеджер» - ҰБШ/СБШ 5 деңгейі. Білім беру бағдарламасы білікті жұмысшының сертифкатын берумен жұ-
мысшы мамандығы бойынша кадрларды дарлауды және колледжді аяқтау ту-ралы орта буын мамандарды даярлауды, сондай-ақ диплом берумен қолдан-балы бакалаврды даярлауды көздейді.
Білікті жұмысшы сертификатын алу үшін негізгі орта білім беру базасында оқыту мерзімі 1жыл 10 ай + орта буын маманының дипломын алу үшін 10 ай + кіші инженердің дипломын алу үшін 10 ай құрайды.
Білікті жұмысшы сертификатын алу үшін жалпы орта білім беру базасында оқыту мерзімі 10 ай + орта буын маманының дипломын алу үшін 10 ай + қол-данбалы бакалаврдың дипломын алу үшін 10 ай құрайды.
Білім беру бағдарламасының мамандықтар бойынша құрылымында цикл-дар бойынша модульдердің тізбесі бар: міндетті модульдер; базалық жалпы кәсіптік модульдер; кәсіптік модульдер; білім беру ұйымымен белгіленетін модульдер және кәсіптік практиканың модулі.
Білім беру бағдарламасы:‒ еңбек саласы мен кәсіптік білім беру саласының өзара әрекеттерін рет-
теуге; ‒ материалды игерудің аудиторлық, солай және дербес бөлігін регламент-
теуге және оқытушыны таза ақпараттық функциялардан босатуға тартылды;‒ оқу мақсаттары мен міндеттерінің толық тізбесін белгілеуге;‒ модульді игеруді бастар алдында және аяқтау бойынша студенттердің
9
дайындықтарына (құзыреттеріне) қойылатын талаптарды әзірлеуге;‒ әр модульдің сипаттамасын (модульдік бірліктердің олардың қысқаша
мазмұнымен тізбесін, дәрістердің тезистерін, семинарлық және зертхана-лық-практикалық сабақтардың жоспарларын, бақыланатын өзіндік жұмы-стардың, шығармашылық тапсырмалардың тақырыптарын, тапсырмаларды орындау және тапсыру кестелерін) әзірлеуге;
‒ ұйымдастырушылық-әдістемелік сипаттаманы жасауға (оқытудың және оқудағы жетістіктерді бақылаудың негізгі нысандары мен әдістері, оқыту са-ясаты);
‒ оқыту нәтижелерін бағалауға (оның ішінде бағалар жинау);‒ даярлау, біліктілікті арттыру және кәсіптік қайта даярлау бағдарламала-
рын әзірлеу үшін талаптарды регламенттеуге арналды.
Біліктіліктер бойынша құзыреттердің жалпы сипаттамасы Машинамен сауу операторы – әртүрлі типті стационарлық және қозғалма-
лы сауу алаңдары мен қондырғылардың, сүт құбырының, вакуум сорғылары-ның, тоңазытқыш қондырғыларының, сүтті жинауға және сақтауға арналған танкілердің құрылысын, оларды жұмысқа қосу ережелерін; жуу заттардың мөлшерін; сауу аппараттары мен қондырғыларды, сүт құбырын жуу және дезинфекциялау тәртібін; сауу қондырғыларында сауу технологиясын; тетік-терді, сауу қондырғыларды пайдалану ережесін; малдың анатомиясы мен физиологиясының негіздерін; желіннің құрылысын; сүттің пайда болу және сүт беру физиологиясын; туу жақындауының белгілерін және жаңа туған жа-нуарды қабылдау ережесін; оларды ветеренариялық өңдеу ережесін, азықтан-дыру, бұзаулағаннан кейін алғашқы кезеңде малды күту ережесін; жемдеу құндылығын, әртүрлі жемшөптермен азықтандыру нормалары мен ережесін; малдың өнімділігін арттыру амаладарын және сүтті негізгі өңдеу ережесін; өнеркәсіптік негізінде сүт өндірісінің технологиясын біледі.
Жылқы өсіруші – жылқылар анатомиясының, физиологиясының, зоогигие-насының негіздерін; суару, азықтандыру және жайылым ережелері мен норма-ларын; малды ветеренариялық-санитариялық күту және алғашқы ветеренари-ялық көмек көрсету ережесін; негізгі жемшөп түрлерін және олардың қорек-тіклік құндылығын; мал суаратын автоматты құрылғының, көлік құрал-сай-мандар мен әбзелінің құрылысын; ауырған және туған кезде алғашқы жәрдем көрсету ережесін; жыныстық жетілу мерзімін; малдың күйлеуі белгілерін, қосу жүргізу, малды қолдан ұрықтандыру және тууға дайындау ережесін; жас төлді өсіру әдістерін білуге тиіс.
Құс өсіруші – құсты күту және ұстау ережесін; құстың ауруы белгілерін; құсты ұстау және өсіру жағдайларына қойылатын зооветеренариялық және санитариялық негізгі талаптарды; жұмыртқаны сұрыптау, таңбалау, салу және буып-түю ережесін; зарарсыздандыратын ертіндінің құрамын білуге тиіс.
Шошқа өсіруші – бойдақ және супорос аналықтарды, жөндеудегі төлдер мен бордақыдағы шошқаларды күту және азықтандыру ережесін, техноло-гиясы мен озық әдістерін; жемнің құрамы мен қоректіклігін, жем азық мөл-шерідарының құрылымын; жеммен азықтандыру тәртібін; шошқаның ақуы-зға, дәрумендер мен минералдық заттарға мұқтаждығын; қызмет көрсететін мал басының өнімділігін арттыру жолдарын; малдың жыныстық жастық топ-тарын ұстау жағдайларына қойылатын зоогигиеналық талаптар; анағұрлым
10
кең тараған ауру түрлерін және ауырған малға алғашқы көмек көрсету әді-стерін; аурудың алдын алу жөніндегі ветеренариялық-санитариялық іс-шара-ларды; сойылатын мал кондициясын, жыныстық жетілу мерзімдері мен белгілерін және шошқа өсіру техникасын; аналықтардың өнімділігін бағала-уды; төлдің аз болуы, қысыр қалудың, аборттардың негізгі себептерін және олармен күресу шараларын білуге тиіс.
Түйе өсіруші– түйелерді бағу техникасын; зоветеренариялық іс-шаралар-ды жүргізуді ұйымдастыруды, анатомия, физиология, зоогигиена негіздерін, түйелердің негізгі ауруларын, алдын алу және емдеу шараларын; жемнің, жайылымның типтері мен сипаттамаларын және оларды тиімді пайдалану ережесін, түйелерді жаю, қосымша азықтандыру және бордақылау ережесін; түйелердің қоректік заттарға мұқтаждығын; бұғы өсіру және тұқымын асыл-дандыру негіздерін; түйелерді сою және сою өнімдерін алғашқы өңдеу техно-логиясын; қауіпсіздік техника, жеке гигиена, өндірістік санитария, өртке қар-сы іс-шаралар ережелерін; түйе шаруашылығындағы озық тәжірибені білуге тиіс.
Ауылшаруашылық машиналар мен тракторларды баптаушы – маши-на-трактор паркіне қызмет көрсеткен кезде қолданылатын, қызмет көр-сетілетін тракторлардың, комбайндардың, ауылшаруашылық машиналар мен жабдықтардың құрылысын; машиналар мен жабдықтарды баптау тәсілдерін; ауылшарушылық машиналар мен тракторларды реттеу ережесін; қолданыла-тын бақылау-өлшеу аспаптарының құрылысын, маңызы мен қолдану ереже-сін; үшінші разрядты ауылшаруашылық машиналарды жөндеу бойынша сле-сарь жұмыстарының көлемінде слесарь ісін білуге тиіс.
Слесарь-жөндеуші – жөнделетін жабдықтардың, агрегаттар мен машина-лардың құрылысын; машиналарды реттеу ережесін; жабдықтарды, агрегат-тар мен машиналарды жөндеу, жинау және сынау процессінде ақауларды жою тәсілдерін; пайдаланылатын бақылау-өлшеу аспаптарының құрылысын, маңызы мен қолдану ережесін; әмбебап және арнаулы айлабұйымдардың кон-струкцияларын; күрделі емес әртүрлі бөлшектерді белгілеу және өңдеу тәсіл-дерін; шектер мен қондыру жүйесін; квалитеттерді және кедір-бұдырлық параметрлерін; қышқылға төзімді және басқа да қорытпалардың қасиеттерін; жабдықтарды жоспарлы-алдын алу жөндеудің негізгі қағидасын; жөнделетін жабдықтардың, агрегаттар мен машиналардың конструктивтік ерекшелік-тері; жабдықтарды, агрегаттар мен машиналарды жөндеуге, жинауға, сына-уға және реттеуге және олардың қондырылуының дұрыстығына қойылатын техникалық талаптар; жабдықтарды жөндеудің, жинау мен монтаждаудың технологиялық процесін; жабдықтарды машиналардың статистикалық және динамикалық теңгеруіне сынау ережесін; күрделі белгілер болған кезде гео-метриялық құрылысын; бөлшектердің ерте тозуын белгілеу тәсілдерін; тозған бөлшектерді қайта қалпына келтіру және беріктендіру және қорғау жабынды-ны жағу тісілдерін білуге тиіс.
Жеміс-көкөніс өсірудің маманы – агротехника негіздерін және осы ай-мақта өсірілетін көкөніс және жеміс-жидек дақылдарының технологиясын (егу, отырғызу, егісті, екпелерді күту, астық жинау), ашық және жабық жерде жеміс-жидек дақылдар мен көкөністерді өсіру бойынша жұмыстарды орындау мерзімдері мен техникасын жеміс дақылдарын кесу техникасын, тәсілдерін, ағаштық ұшар басын қалыптастыруды, негізгі аудандастырылған сұрыптарды,
11
олардың шаруашылық сипаттамаларын (шығымдылығын, пісу мерзімдерін, ауруларға қарсы тұрақтылығын ж.т.б.), тыңайтқыштардың түрлерін, оларды топыраққа енгізу тәсілдері мен мерзімдерін, осы аймақта өсірілетін ауылша-руашылық дақылдардың ауру түрлерін және зиянкестерін, олармен күресу тәсілдерін, улы химикаттардың түрлерін және оларды сақтау және пайдалану ережесін, көкөніс және жеміс-жидек өнімдерге қолданыстағы стандарттарды, жеміс-жидек және көкөніс өнімдерін сұрыптау, буып-түю тасымалдау ереже-сін, оны өңдеу тәсілдерін, дақылдарды өсірудің экономикалық тиімділігінің негіздерін, еңбекті қорғау өндірістік санитария және өртке қарсы қорғау ере-желері мен нормаларын білуге тиіс.
Бухгалтер – мүліктің, міндеттемелердің және шаруашылық операциялар-дың бухгалтерлік есебін ұйымдастыру және есептілікті жасау бойынша заңна-малық актілерді, қаулыларды, өкімдерді, бұйрықтарды, басшылық әдістемелік және нормативтік материалдарды, кәсіпорындағы бухгалтерлік есептің ны-сандары мен әдістерін, жоспарды және шоттардың хат-хабарын, бухгалтерлік есептің учаскелері бойынша құжат айналымын ұйымдастыруды, құжаттама-лық рәсімдеу және бухгалтерлік есеп шоттарында негізгі құралдардың, тау-ар-материал құндылықтар мен ақшалай қаражаттың қозғалысымен байланы-сты операцияларды көрсету тәртібін, кәсіпорынның шаруашылық-қаржылық қызметін экономикалық талдау әдістерін, есептеу техникасын пайдалану ере-жесін, экономиканы, еңбекті ұйымдастыруды және басқаруды, нарықтық ша-руашылық ету әдістерін, еңбек туралы заңнаманы, еңбекті қорғау ережесі мен нормаларын білуге тиіс.
Фермер – нарықтық сападағы өсімдік шаруашылығы және мал шару-ашылығы өнімдерін өндіреді, даярлайды, сақтайды, қорғайды және оларды сатады. Бұл жұмыс үшін, олар пайдаланылатын, оларға қызмет көрсетілетін және жөнделетін ауылшаруашылық жабдықтар, көлік құралдары, құрал-сай-мандар мен жабдықтар, ауылшарушылық құрылыстар пайдаланылады. Құ-жаттама жүргізумен, жоспарлаумен және маркетингпен байланысты, тапсы-рмаларды орындайды және іскерлік рәсімдерді жүргізуде қолдау көрсетеді. Олар жалпы стандарттық пайдалану, жеке алғанда жол жүру, қауіпсіздік, ги-гиена, денсаулықты және қоршаған ортаны қорғау ережелерімен байланысты рәсімдерді сақтайды.
Фермер менеджер – ауылшаруашылық өндіріс жұмысының ұйымдасты-рушылық және басқарушылық аспектілері үшін толық жауапкершілікті көте-реді. Агроөнеркәсіптік кешенді және шаруа (ферма) қожалықтарды дамыту мәселелері жөніндегі басқарушылық, нормативтік және әдістемелік матери-алдарды, ауылшаруашылық өнімді өндіру, сақтау және қайта өңдеу техноло-гиясын, өнімнің сапасын бағалау әдістерін, ауыл шаруашылық экономикасы-ның негіздерін, жоспарлау тәртібін, есепті, есептілікті, табыстарды, пайданы бөлуді, салық салуды, ауылшаруашылық өндіріс пен ферма шаруашылықтар-дың техникалық жарақтандырылуының келешегі мен бағыттарын, техника-ны пайдалану ережесін, жер және еңбек заңнамасының негіздерін, қоршаған ортаны қорғау заңнамасын, еңбекті қорғау және өрт қауіпсіздігі ережесі мен нормаларын білуге тиіс.
12
2. Қысқартылған сөздер мен белгілер
1. ММ – міндетті модульдер2. ЖББП – жалпы білім беретін пәндер;3. ЖГМ – жалпы гуманитарлық модульдер;4. ЭМ –экономикалық модульдер;5. БЖКМ – базалық жалпы кәсіптік модульдер;6. КМ – кәсіптік модульдер;7. ББҰБМ – білім беру ұйымымен белгіленетін модульдер;8. ӨО – өндірістік оқыту;9. КП – кәсіптік практика;10. АА – аралық аттестаттау;11. КДДБББ – кәсіптік дайындықтың деңгейін бағалау және біліктілікті
беру;12. ҚА – қорытынды аттестаттау;13. ДЖ – дипломдық жобалау;14. К – консультациялар;15. Ф – факультативтік сабақтар;
13
3.
Мам
анды
қты
ң ф
ункц
иона
лды
қ та
лдау
Білі
ктіл
ікт
ері
Е
ңбек
фун
кция
лары
К
әсіп
тік
мод
ульд
ері
4.
Жұм
ыс
білі
ктіл
ікт
ер:
«Маш
инам
ен с
ауу
опер
атор
ы»,
«Ж
ылқ
ы ӛ
сіру
ші»
, «Қ
ұс
ӛсір
уші»
, «Ш
ошқа
шы
», «
Түйе
ӛс
іруш
і», «
В с
анат
ты
жүр
гізу
ші»
, «Қ
ойма
ж
ұмы
сшы
сы»,
«К
ӛкӛн
іс
ӛсір
уші»
, «Ег
інш
і»; «
Бағб
ан»;
«Қ
ызы
лша
ӛсір
уші»
, «Ж
еміс
-кӛ
кӛні
с ӛс
іруд
ің м
аман
ы»,
«Б
ухга
лтер
»,
«Ауы
лшар
уаш
ылы
қ ма
шин
алар
ме
н тр
акто
рлар
ды б
апта
ушы
»,
«Эле
ктр
жаб
дықт
арға
қы
змет
кӛ
рсет
у эл
ектр
омон
теры
»,
«Сле
сарь
-жӛн
деуш
і»
Орт
а бу
ынн
ың
мама
ны:
Фер
мер
Қ
олда
нбал
ы б
акал
авр:
Ф
ерм
ер-м
енед
жер
Ӛсі
мдік
шар
уаш
ылы
ғы м
ен м
ал
шар
уаш
ылы
ғы
ӛнім
дері
нің
ауы
лшар
уаш
ылы
қ ӛн
дірі
сіні
ң са
-ла
сынд
а ау
ылш
аруа
шы
лық
жұм
ыст
арды
ж
оспа
рлай
ды,
ұйы
мдас
тыра
ды
жән
е ор
ынд
ай-
ды
не
месе
ӛс
імді
к ш
аруа
шы
-лы
ғы
мен
мал
шар
уаш
ылы
ғы
ӛнім
дері
нің
ауы
лшар
уаш
ылы
қ ӛн
дірі
сіні
ң са
ласы
нда
жай
жән
е ст
анда
ртты
мі
ндет
терд
і ор
ынд
айды
Егіс
тік,
дән
ді, к
ӛкӛн
іс, ж
еміс
-жид
ек ж
әне
басқ
а да
дақ
ылд
арды
ӛсі
ру ж
әне
асты
қ ӛн
імде
рін
жин
ау
бойы
нша
ауы
лшар
уаш
ылы
қ ж
ұмы
стар
ды
жос
парл
айды
, ұй
ымд
асты
рады
ж
әне
оры
ндай
ды;
мал
баға
ды,
ӛсір
еді
жән
е кү
теді
; са
ту
неме
се к
ӛтер
ме с
аты
п ал
ушы
ларғ
а, с
ата-
тын
ұйы
мдар
ға н
емес
е ба
зарл
арға
жет
-кі
зу ү
шін
мал
шар
уаш
ылы
ғыны
ң әр
түрл
і ӛн
імде
рін
ӛнді
реді
А
ӚК
кәс
іпор
ынд
ары
нда,
фер
ма ш
а-ру
ашы
лықт
ары
нда
ауы
лшар
уаш
ылы
қ да
қылд
арды
ӛсі
ру ж
әне
жин
ау,
мал-
ды
ӛсір
у ж
әне
ұста
у бо
йынш
а ӛн
дірі
стік
қы
змет
ті
жос
парл
айды
, ба
сқар
ады
жән
е үй
лест
іред
і.
Мод
улі Ф
ерма
шар
уаш
ылы
ғын
жос
парл
ау ж
әне
ұй
ымд
асты
ру н
егіз
дері
М
одул
і Топ
ыра
қты
егу
ге ж
әне
салу
ға д
аярл
ау
Мод
улі А
уылш
аруа
шы
лық
дақы
лдар
ды ӛ
сіру
, күт
у ж
әне
ас
тық
ӛнім
дері
н ж
инау
М
одул
і Ауы
лшар
уаш
ылы
қ ма
лды
ӛсі
ру ж
әне
ұста
у
негі
здер
і М
одул
і Дән
ді д
ақы
лдар
ды, т
амы
р ж
еміс
терд
і, ж
еміс
-кӛк
ӛніс
да
қылд
арды
, жем
шӛп
терд
і ӛсі
ру ж
әне
жай
ылы
мдар
ды
азы
қ мӛ
лшер
ін а
лды
пай
дала
ну
Мод
улі Е
тті-с
үтті
жан
уарл
арды
ӛсі
ру ж
әне
ұста
у М
одул
і Етт
і жан
уарл
арды
ӛсі
ру ж
әне
ұста
у М
одул
і Ауы
лшар
уаш
ылы
қ құ
сты
ӛсі
ру ж
әне
құс
жұм
ырт
қасы
мен
еті
н, с
онда
й-ақ
бал
ықт
арды
, тер
ісі
баға
лы а
ңдар
ды ж
әне
арал
арды
ӛнд
іру
техн
олог
иясы
жән
е ар
а
Мод
улі Қ
арж
ылы
қ ес
еп, с
тати
стик
а ж
әне
бақы
лау.
Кап
итал
ж
әне
заң.
М
одул
і Фит
омед
ицин
а ж
әне
ӛсім
дікт
ерді
сел
екци
ялау
М
одул
і Әді
стем
е ж
әне
рито
рика
М
одул
і Мал
шар
уаш
ылы
ғыны
ң ж
абы
қ ж
әне
ашы
қ ж
үйес
інің
те
хнол
огия
сы
Мод
улі А
уылш
аруа
шы
лық
ӛнім
нің
нары
ғы ж
әне
оны
сат
у,
марк
етин
г, к
орпо
рати
втік
бас
қару
жән
е би
знес
ста
ртап
. М
одул
і Ауы
л ш
аруа
шы
лық
жән
е қо
ршағ
ан о
рта
сала
сынд
ағы
са
ясат
. Қол
данб
алы
эко
логи
я.
Мод
улі Ӛ
ндір
істі
к ж
оспа
рлау
, жұм
ыст
ы д
аярл
ау
жән
е ба
қыла
у, б
ухга
лтер
лік
есеп
М
одул
і Кәс
іпор
ын
қызм
етін
ің н
әтиж
елер
і М
одул
і Қаз
іргі
зама
нғы
сал
алы
қ те
хнол
огия
лард
ы
пайд
алан
у: ж
ылы
жай
ӛнд
іріс
і, эк
олог
иялы
қ ау
ыл
ш
аруа
шы
лығы
, эне
ргет
икал
ық
дақы
лдар
, ж
емш
ӛп ш
аруа
шы
лығы
, орм
ан ш
аруа
шы
лығы
Мам
анды
ғы
Фер
мер
ш
аруа
шы
лы
ғы
Нег
ізгі
фун
к-ци
ялар
ы:
Ауы
л ш
аруа
шы
-лы
қ са
ласы
нда
агро
ӛнер
кәсі
птік
ке
шен
кәс
іпо-
рынд
ары
ның
қаж
етті
лігі
н қа
наға
ттан
дыру
14
13
4. С
туде
нтте
рдің
дай
ынд
ық
деңг
ейін
е қо
йыла
тын
тала
птар
Құз
ы-
ретт
ері
Ӛне
ркәс
іпті
ң/кә
сіпо
рынн
ың
білі
м ал
ушы
лард
ы д
аярл
ау д
еңге
йіне
қой
ыла
тын
тала
птар
ы
Базалық құзыреттері
Фер
мер-
мене
-дж
ер,
ҰБШ
5
деңг
ей
Фер
мер,
ҰБШ
4
деңг
ей
Ж
оғар
ы
деңг
ейін
бі
лікт
ілік
тер
Ұ
БШ 3
де
ңгей
БҚ1
Еңбе
кті қ
орға
у ж
әне
экол
огия
лық
қауі
псіз
дік
тала
птар
ын
сақт
ап,
басш
ыме
н қо
йылғ
ан м
ақса
тты
ң ес
ебім
ен ӛ
з қы
змет
ін ұ
йымд
асты
ру.
БҚ2
Фун
кцио
налд
ық
мінд
етте
ріні
ң ш
еңбе
рінд
е бе
лгіл
енге
н нә
тиж
елер
ге
ӛзді
гінш
е ж
ету
үшін
, қаж
етті
рес
урст
арды
, уақ
ытт
ы б
ағал
ау ж
әне
белг
ілеу
. БҚ
3 К
әсіп
тік
қызм
етті
жүз
еге
асы
руды
ң ең
тиі
мді т
әсіл
дері
мен
құр
алда
рын
таңд
ау.
БҚ4
Кәс
іпті
к мі
ндет
терд
і тиі
мді о
рынд
ау ү
шін
қаж
ет а
қпар
атты
дер
бес
табу
, та
лдау
, ірі
ктеп
алу
, ӛзг
ерту
, сақ
тау,
түс
інді
ріп
беру
. БҚ
5 К
әсіп
тік
тілд
ерді
пай
дала
ну.
БҚ6
Кәс
іпті
к қы
змет
те а
қпар
атты
қ-ко
ммун
икац
иялы
қ те
хнол
огия
лард
ы п
айда
лану
. БҚ
7 Ж
ұмы
с ах
уалд
ы т
алда
у, ӛ
з қы
змет
іне
ағы
мдағ
ы ж
әне
қоры
тынд
ы б
ақы
лауд
ы,
баға
лау
мен
түзе
туді
жүз
еге
асы
ру, ӛ
з ж
ұмы
сыны
ң нә
тиж
елер
і үш
ін ж
ауап
керш
ілік
ті
кӛте
ру.
БҚ
8 Ӛ
з бет
імен
жән
е ұж
ымд
а ж
ұмы
с іс
теу,
әрі
птес
тері
мен,
бас
шы
лықп
ен,
клие
нтте
рмен
тиі
мді қ
аты
насу
. БҚ
9 Ә
ртүр
лі м
енш
ік н
ыса
нынд
ағы
кәс
іпор
ынд
арда
ұж
ымн
ың
жұм
ысы
н ұй
ымд
асты
ру.
БҚ10
Фер
ма ш
аруа
шы
лықт
ы ұ
йымд
асты
ру ж
әне
жүр
гізу
бой
ынш
а но
рмат
ивті
к құ
жат
тама
мен,
аны
қтам
алы
қ әд
ебие
тпен
жән
е ба
сқа
да а
қпар
атты
қ кӛ
здер
мен
жұм
ыс
істе
у.
БҚ11
Ақп
арат
ты б
асқа
ру қ
ұрал
ы р
етін
де е
септ
еу т
ехни
каны
пай
дала
ну.
БҚ12
Оры
ндау
шы
лард
ың
жұм
ысы
н ұй
ымд
асты
ру, е
ңбек
ті ұ
йымд
асты
ру ж
әне
норм
алау
сал
асы
нда
шеш
імде
р та
бу ж
әне
қабы
лдау
. БҚ
13 К
әсіп
оры
нны
ң ре
сурс
тары
н қа
лыпт
асты
ру ж
әне
пайд
алан
у бо
йынш
а ақ
пара
тты
жүй
елен
діру
жән
е ж
ал-
пыла
у.
БҚ14
Бақ
ыла
у ж
әне
басқ
ару
ныса
ны р
етін
де т
ехно
логи
ялы
қ пр
оцес
ті т
алда
у.
15
14
Кәс
іпті
к қҧ
зыре
ттер
і
Қҧз
ыр
етте
рі
Ӛне
ркәс
іпті
ң/кә
сіпо
рынн
ың
білі
м а
луш
ыла
рды
дая
рлау
дең
гейі
не қ
ойла
тын
тала
птар
ы
Кәсіптік қҧзыреттер
Фер
мер
-м
ене-
джер
,
ҰБШ
5
деңг
ей
Фер
мер
,
ҰБШ
4
деңг
ей
Ж
оғар
ы
деңг
ейін
бі
лікт
ілік
тер
Ұ
БШ 3
де
ңгей
КҚ
1 А
уыл
шар
уаш
ылы
қты
да
мыту
дың
қойы
лған
ма
қсат
тары
ның
есеб
імен
мі
ндет
терд
і бе
лгіл
еу
жән
е ж
оспа
рлау
бо
йынш
а фу
нкци
онал
дық
мінд
етте
рдің
ш
еңбе
рінд
е ба
сшы
лықп
ен а
тқар
ушы
лық
қызм
ет ж
әне
жау
апке
ршіл
ік.
КҚ
2 То
пыра
қты
егу
ге ж
әне
салу
ға д
аярл
ау,
ауы
лшар
уаш
ылы
қ да
қылд
арды
ӛсі
ру,
ӛсім
дікт
ерді
зиян
кес
жән
дікт
ерге
жән
е ау
рула
рына
қар
сы ӛ
ңдеу
, аст
ық
ӛнім
ін ж
инау
ж
әне
сақт
ау б
ойы
нша
барл
ық
қаж
етті
ама
лдар
ды о
рынд
ау.
КҚ
3 А
уылш
аруа
шы
лық
дақы
лдар
дың
олар
дың
биол
огия
лық
ерек
шел
ікте
ріні
ң ес
ебім
ен б
олаш
ағы
бар
ауд
анда
сты
рылғ
ан с
ұры
птар
ын
табу
жән
е ұс
ыну
. К
Қ4
Құс
шар
уаш
ылы
ғы,
балы
қ ш
аруа
шы
лығы
, ар
а ш
аруа
шы
лығы
ӛні
мдер
інің
са
пасы
н ж
ақса
рту
жән
е ӛз
інді
к құ
нын
тӛме
ндет
у бо
йынш
а ба
рлы
қ қа
жет
ті а
малд
ар
мен
әдіс
терд
і оры
ндау
. К
Қ5
Ӛні
мділ
ігі с
үт ж
әне
ет б
ағы
тынд
ағы
мал
ды ұ
стау
дың,
азы
қтан
дыру
дың,
ӛсі
ру
мен
тиім
ді п
айда
лану
дың
қазі
ргі з
аман
ғы ә
діст
ері м
ен а
малд
ары
н қо
лдан
у.
КҚ
6 М
ал ш
аруа
шы
лығы
фер
мала
рына
, ке
шен
дер
мен
құс
фабр
икал
ары
на қ
ызм
ет
кӛрс
ету
үшін
, маш
инал
ар м
ен ж
абды
қтар
ды д
аярл
ау б
ойы
нша
жұм
ыст
арды
жүз
еге
асы
ру.
КҚ
7 Ж
Ж ж
әне
ЖҚ
ҰЕ
сақт
ап,
трак
торл
ар м
ен а
уылш
аруа
шы
лық
маш
инал
арды
ж
үргі
зу.
КҚ
8 А
уылш
аруа
шы
лық
техн
икан
ы,
жаб
дықт
ар
мен
есеп
теу
техн
икан
ы
тиім
ді
пайд
алан
уды
қам
тама
сыз е
ту.
КҚ
9 А
уылш
аруа
шы
лық
ӛнді
ріст
е па
йдал
аны
латы
н ма
шин
алар
ме
н те
тікт
ерге
те
хник
алы
қ қы
змет
кӛр
сету
бой
ынш
а ж
ұмы
стар
ды ж
үргі
зу.
КҚ
10 Ӛ
німд
і ӛн
діру
, бе
ру ж
әне
сату
бой
ынш
а де
рект
ерді
құж
атта
нды
рып
жән
е ба
сшы
лыққ
а
ұсы
нып,
бе
лгіл
енге
н ӛл
шем
дерг
е сә
йкес
қы
змет
тің
нәти
жел
ерін
ба
ғала
у.
КҚ
11 Б
ухга
лтер
лік
есеп
пен
қар
жы
лық
есеп
тілі
ктің
ере
жес
іне
сәйк
ес б
елгі
ленг
ен
ныса
нынд
а ес
епті
к-ес
епті
лік
құж
атта
маны
жүр
гізу
.
16
15
КҚ
12
Кәс
іпті
к мі
ндет
терд
і ор
ынд
аған
ке
зде,
ӛз
де
нсау
лығы
ме
н қа
уіпс
ізді
гі,
басқ
алар
дың
денс
аулы
ғы м
ен қ
ауіп
сізд
ігі ү
шін
, сон
дай-
ақ қ
орш
аған
орт
аны
қор
ғау
үшін
жау
апке
ршіл
ікті
кӛт
еру.
К
Қ13
Қы
змет
тің
тиім
ді т
үрін
бел
гіле
у.
КҚ
14 Ә
ртүр
лі м
енш
ік н
ыса
нынд
ағы
кәс
іпор
ынд
арда
ұж
ымн
ың
жұм
ысы
н ұй
ымд
асты
ру.
КҚ
15 Ӛ
ндір
істі
к де
рект
ерді
құж
атта
нды
рып
жән
е ба
сшы
лыққ
а ұс
ыны
п, б
ұры
н бе
лгіл
енге
н ӛл
шем
дерг
е сә
йкес
жұм
ыс
проц
есст
ерін
ің н
әтиж
елер
ін б
ағал
ау.
КҚ
16 М
ашин
алар
мен
тет
ікте
рді ж
ӛнде
уді ж
әне
техн
икал
ық
қызм
ет к
ӛрсе
туді
қам
тама
сыз е
ту.
КҚ
17 Ә
ртүр
лі а
уылш
аруа
шы
лық
дақы
лдар
үш
ін а
грот
ехно
логи
ялар
ды т
аңда
у.
К
Қ18
Те
хнол
огия
лық
реж
имде
рдің
бұ
зылу
, ӛн
імні
ң ж
арам
сызд
ығы
, ш
икіз
атты
ң,
мате
риал
дард
ың,
эн
ерги
яны
ң
ӛнім
сіз
шы
ғынд
ары
ның
жән
е ау
ылш
аруа
шы
лық
ӛнім
нің
ӛнді
рісі
ндег
і бас
қа д
а ш
ығы
ндар
дың
себе
птер
ін т
алда
уды
жүз
еге
асы
ру.
КҚ
19 Н
ары
қты
ң ж
ай-к
үйін
қад
ағал
ау,
ӛнді
ріст
і қа
йта
бейі
ндеу
де и
кемд
ілік
пен
жед
елді
кті
таны
ту.
К
Қ20
Бу
хгал
терл
ік е
сеп
пен
қарж
ылы
қ ес
епті
лікт
ің е
реж
есін
е сә
йкес
бел
гіле
нген
ны
саны
нда
құж
атта
маны
жүр
гізу
. К
Қ21
Қар
жы
лық,
сау
да,
жаб
дықт
ау,
жӛн
деу,
заң
жән
е ба
сқа
да қ
осы
мша
жән
е де
лдал
дық
құры
лымд
арды
ң қы
змет
тері
н па
йдал
ану.
К
Қ22
Ж
едел
қа
ржы
ланд
ыру
ды,
есеп
ай
ыры
су
жән
е тӛ
лем
мінд
етте
меле
рін
оры
ндау
ды
қамт
амас
ыз е
ту, м
енш
ік қ
араж
атты
ң ж
ай-к
үйін
қад
ағал
ау.
КҚ
23 Т
ехно
логи
ялы
қ пр
оцес
тің
учас
кесі
нде
топқ
а ол
арды
ң әр
екет
тері
үш
ін ж
ауап
керш
ілік
ті қ
абы
лдау
мен
қызм
етке
рлер
мен
басш
ылы
қ ет
у.
КҚ
24 Ұ
йымн
ың
стра
теги
ясы
ның,
сая
саты
мен
мақ
саты
ның
шең
бері
нде
қызм
ет п
роце
ссін
бақ
ыла
у
КҚ
25 О
рынд
ауш
ыла
рмен
жұм
ыст
арды
оры
ндау
бар
ысы
н ба
қыла
у ж
әне
нәти
жел
ерін
бағ
алау
. К
Қ26
Бек
ітіл
ген
есеп
-есе
птік
құж
атта
маны
жүр
гізу
. К
Қ27
Қар
жы
лық
есеп
тілі
кті ж
асау
жән
е та
лдау
қаб
ілет
і. К
Қ28
Қы
змет
тің
прак
тика
лық
сала
лары
нда
ғылы
ми ж
ұмы
сты
жүр
гізу
нег
ізде
рін
білу
ді к
ӛрсе
ту қ
абіл
еті.
КҚ
29 Ұ
сыну
жос
ығы
на и
е бо
лу ж
әне
сӛз
сӛйл
еуде
, бая
ндам
алар
да, е
септ
ерде
жүй
елі ӛ
зара
бай
ланы
стар
ды
ұғы
нуды
кӛр
сету
. К
Қ29
Ақп
арат
тық
техн
олог
ияла
р қы
змет
тері
мен
ӛзар
а әр
екет
ету
жән
е кә
сіпо
рынн
ың
ақпа
ратт
ық
жүй
есін
ти
імді
пай
дала
ну.
17
16
5. Б
ілім
бер
у ба
ғдар
лам
асы
ның
қҧры
лым
ы
К
әсіп
тік
қҧзы
ретт
ер
Оқу
мод
улі
Оқы
ту н
әтиж
елер
і
Қал
ыпт
асат
ын
база
лық
қҧзы
ретт
ерді
ң ко
ды
КҚ
1,
КҚ
11,
КҚ
12
БЖК
М 0
1. «
Фер
ма
шар
уаш
ылы
ғын
жос
парл
ау
жән
е ұй
ымд
асты
ру
негі
здер
і»
ОН
1 А
уылш
аруа
шы
лық
ӛнім
дерд
ің
экон
омик
асы
ме
н на
рығы
ның
негі
здер
ін б
ілед
і; О
Н
2 Н
ары
қты
қ эк
оном
ика
жағ
дайл
ары
нда
кәсі
поры
ндар
дың
рӛлі
н бе
лгіл
ейді
; О
Н 3
Ӛнд
іріс
тегі
мен
едж
мент
пен
мар
кети
нгті
ң рӛ
лін
ұғад
ы;
ОН
4 Е
ңбек
ті қ
орға
уды
жән
е қа
уіпс
ізді
к те
хник
аны
сақ
тайд
ы;
ОН
5 Ф
ерма
шар
уаш
ылы
ғыны
ң эк
оном
икас
ын
біле
ді;
ОН
6 Е
септ
ерді
ң не
гізг
і түр
лері
н ор
ынд
айды
БҚ1-
БҚ8
КҚ
1-К
Қ3,
К
Қ7,
КҚ
8,
КҚ
10-
КҚ
12
БЖК
М
02.
«Топ
ыра
қты
ег
уге
жән
е са
луға
дая
рлау
» О
Н 1
Ӛсі
мдік
шар
уаш
ылы
ғы ӛ
німд
ері
ӛнді
рісі
нің
негі
згі
факт
орла
рын
біле
ді.
ОН
2 Қ
ауіп
сізд
ік т
ехни
каны
ң ер
ежес
ін с
ақта
п, т
опы
рақт
ы е
гу а
лды
нда
ӛңде
удің
агр
отех
ника
лық
амал
дары
н ор
ынд
айды
. О
Н 3
Егу
тәс
ілде
рін
жән
е от
ырғ
ызу
мат
ериа
лдар
ды т
аңда
йды
.
БҚ1-
БҚ8
КҚ
1,
КҚ
2,
КҚ
7- К
Қ9,
К
Қ10
-КҚ
12
БЖК
М03
. «А
уылш
аруа
шы
лық
дақы
лдар
ды
ӛсір
у,
күту
ж
әне
асты
қ ӛн
імін
жин
ау»
ОН
1 Ти
істі
ауы
лшар
уаш
ылы
қ аг
рега
ттар
мен
жаб
дықт
арды
қол
дану
мен
жем
іс-к
ӛкӛн
іс д
ақы
лдар
ды ӛ
сіру
, қор
ғау
жән
е кү
ту т
ехно
логи
ялар
ын
білу
; О
Н2
Жин
алға
н ӛн
імді
тас
ыма
лдау
жән
е са
қтау
кез
інде
жұм
ыс
ахуа
лды
ӛз
беті
мен
талд
ауды
тал
ап е
теті
н пр
акти
калы
қ мі
ндет
терд
і шеш
у;
ОН
3 А
уылш
аруа
шы
лық
марк
етин
гтің
рӛл
ін ұ
ғыну
.
БҚ1-
БҚ8
КҚ
4, К
Қ5,
К
Қ6,
КҚ
13,
К
Қ 1
4
БЖК
М 0
4.
«Ауы
лшар
уаш
ылы
қ ма
лдар
ды ӛ
сіру
жән
е ұс
тау
негі
здер
і»
ОН
1. А
уылш
аруа
шы
лық
малд
ы ұ
стау
нег
ізде
рін
игер
у
ОН
2. Ә
ртүр
лі ж
емш
ӛп т
үрле
ріні
ң ма
қсат
ын
түсі
ндір
у ж
әне
малғ
а бе
ріле
тін
азы
қ мӛ
лшер
ін ж
асау
О
Н3.
Ауы
лшар
уаш
ылы
қ ма
лды
ұры
қтан
дыру
нег
ізде
рін
білу
О
Н 4
. А
уылш
аруа
шы
лық
малд
ы ұ
стау
дың
жән
е кү
туді
ң ма
ңызд
ылы
ғын
ұғ
ыну
БҚ1-
БҚ8
18
17
КҚ
7, К
Қ9
БЖК
М 0
5. "Т
еори
ялы
қ ж
үргі
зу к
урсы
: тра
ктор
ист-
маш
инис
т не
гізі
куә
лігі
н ал
у үш
ін (I
II к
ласс
) (А
, В,
Г)"
ОН
1. Ж
ол қ
озға
лысы
Ере
жел
ері м
ен к
ӛлік
құр
алда
ры қ
озға
лысы
ның
қауі
псіз
дігі
н бі
лу
ОН
2. А
вток
ӛлік
оқи
ғасы
бол
ған
жер
де ж
үргі
зуш
інің
тәр
тібі
н ж
азу
БҚ1-
БҚ8
КҚ
1,
КҚ
10,
КҚ
11
КМ
01.
«Ӛ
ндір
істі
к ж
оспа
рлау
, жұм
ыст
ы
даяр
лау
жән
е ба
қыла
у,
бухг
алте
рлік
есе
п»
ОН
1. Б
ухга
лтер
лік
есеп
тің
негі
здер
ін қ
олда
ну;
ОН
2.
Кәс
іпор
ынд
а мү
лікк
е ба
ғала
уды
ж
үзег
е ас
ыру
ж
әне
бала
нсты
ң құ
рылы
мын
білу
; О
Н3.
Шот
тар
жос
пары
ның
жік
теме
сін,
сон
дай-
ақ қ
арж
ылы
қ ес
епті
лік
жас
ауды
біл
у
ОН
4. Ӛ
ндір
іс ш
ығы
стар
ына
есе
птер
жән
е кі
ріск
е ес
еп ж
үргі
зу.
БҚ1-
БҚ8
КҚ
1,
КҚ
10,
КҚ
11
КМ
02
Кәс
іпор
ын
қызм
етін
ің н
әтиж
елер
і
ОН
1.
Бизн
ес-ж
оспа
рды
ң ма
қсат
ын,
құ
рылы
мын
жән
е он
ы
жас
ау
әдіс
теме
сін
білу
. О
Н2.
Мар
кети
нг н
егіз
дері
н иг
еру.
О
Н3.
Биз
нес-
жос
пард
ың
бӛлі
мдер
ін ж
асау
бой
ынш
а не
гізг
і та
лапт
арды
ор
ынд
ау.
КҚ
1-К
Қ3,
К
Қ7-
КҚ
9,
КҚ
10-К
Қ12
КМ
03.
«А
уылш
аруа
шы
лық
ӛсім
дікт
ерді
егу
» К
М03
.1 «
Дән
ді
дақы
лдар
ды ӛ
сіру
»
ОН
1Дән
ді д
ақы
лдар
ӛнд
іріс
інің
нег
ізгі
фак
торл
ары
н бі
лу;
ОН
2 Д
әнді
да
қылд
арды
ег
у үш
ін,
то
пыра
қты
ег
у ал
дынд
а ӛң
деу
техн
олог
ияла
рын
игер
у;
ОН
3 Д
әнді
дақ
ылд
арды
егу
тех
ноло
гиял
ары
н қо
лдан
у;
ОН
4 Ж
оғар
ы
жән
е тұ
рақт
ы
ӛнім
дер
алу
мақс
аты
нда
ӛңір
де
дәнд
і да
қылд
арды
ӛсі
ру т
ехно
логи
ялар
ын
пайд
алан
у;
ОН
5 Д
әнді
дақ
ылд
арды
сақ
тау
жән
е қо
рғау
тех
ноло
гиял
ары
н иг
еру;
О
Н6
Сат
уды
оңт
айлы
ұйы
мдас
тыру
ға б
ағда
рлан
ған
кәсі
поры
нды
бас
қару
ре
тінд
е ма
ркет
ингт
і ұсы
ну
БҚ1-
БҚ8
КҚ
1-К
Қ3,
К
Қ7-
КҚ
9,
КҚ
10-К
Қ12
КМ
03.
«А
уылш
аруа
шы
лық
ӛсім
дікт
ерді
егу
» К
М03
.2 «
Тамы
р ж
еміс
терд
і ӛсі
ру»
ОН
1 Та
мыр
жем
істе
рі ӛ
ндір
ісін
ің н
егіз
гі ф
акто
рлар
ын
білу
; О
Н2
Тамы
р ж
еміс
терд
і ӛс
іру
үшін
, то
пыра
қты
ег
у ал
дынд
а ӛң
деу
техн
олог
ияла
рын
игер
у;
ОН
3 Та
мыр
жем
істе
рді о
тырғ
ызу
тех
ноло
гиял
ары
н қо
лдан
у;
ОН
4 Ж
оғар
ы
жән
е тұ
рақт
ы
ӛнім
дер
алу
мақс
аты
нда
ӛңір
де
тамы
р ж
еміс
терд
і ӛсі
ру т
ехно
логи
ялар
ын
пайд
алан
у;
ОН
5 Та
мыр
жем
іс д
ақы
лдар
ды с
ақта
у ж
әне
қорғ
ау т
ехно
логи
ялар
ын
игер
у;
БҚ1-
БҚ8
19
18
ОН
6 О
ңтай
лы с
атуд
ы ұ
йымд
асты
руға
бағ
дарл
анға
н кә
сіпо
рынд
ы б
асқа
ру
реті
нде
марк
етин
гті ұ
сыну
К
Қ1-
КҚ
3,
КҚ
7-К
Қ9,
К
Қ10
-КҚ
12
КМ
03.
«А
уылш
аруа
шы
лық
ӛсім
дікт
ерді
егу
» К
М03
.3 «
Жем
іс-к
ӛкӛн
іс
дақы
лдар
ды ӛ
сіру
»
ОН
1 Ж
еміс
-кӛк
ӛніс
дақ
ылд
арды
ӛнд
іруд
ің н
егіз
гі ф
акто
рлар
ын
білу
; О
Н2
Жем
іс-к
ӛкӛн
іс д
ақы
лдар
ды ӛ
сіру
үш
ін, т
опы
рақт
ы е
гу а
лды
нда
ӛңде
у те
хнол
огия
лары
н па
йдал
ану;
О
Н3
Жем
іс-к
ӛкӛн
іс д
ақы
лдар
ды о
тырғ
ызу
тех
ноло
гиял
ары
н қо
лдан
у;
ОН
4 Ж
оғар
ы ж
әне
тұра
қты
ӛні
мдер
алу
мақ
саты
нда
ӛңір
де ж
еміс
-кӛк
ӛніс
да
қылд
арды
ӛсі
ру т
ехно
логи
ялар
ын
пайд
алан
у;
ОН
5 Ж
еміс
-кӛк
ӛніс
дақ
ылд
арды
сақ
тау
жән
е қо
рғау
тех
ноло
гиял
ары
н иг
еру;
О
Н6
Оңт
айлы
сат
уды
ұйы
мдас
тыру
ға б
ағда
рлан
ған
кәсі
поры
нды
бас
қару
ре
тінд
е ма
ркет
ингт
і ұсы
ну
БҚ1-
БҚ8
КҚ
1-К
Қ3,
К
Қ7-
КҚ
9,
КҚ
10-К
Қ12
КМ
03.
«А
уылш
аруа
шы
лық
ӛсім
дікт
ерді
егу
» К
М03
.4
«Жем
шӛп
терд
і ӛс
іру
жән
е аз
ықт
ы
жай
ылы
мдар
ды
тиім
ді
пайд
алан
у»
ОН
1 Ег
іс ж
емш
ӛп ӛ
ндір
ісін
ің н
егіз
дері
н бі
лу;
ОН
2 Ж
емш
ӛп ӛ
сімд
ікте
рді е
гу т
ехно
логи
ялар
ын
игер
у;
ОН
3 Ӛ
ңірл
ік
жағ
дайл
арды
ң ес
ебім
ен
жай
ылы
м ж
ерле
рді
жақ
сарт
у ам
алда
рын
игер
у;
ОН
4 Ж
айы
лым
жер
лерд
і бас
қару
жән
е ӛн
імде
рді с
ақта
у те
хнол
огия
лары
н па
йдал
ану
ОН
5 Ж
емш
ӛп ӛ
німд
і сат
уды
ұйы
мдас
тыру
да м
арке
тинг
тің
рӛлі
н ұғ
ыну
.
БҚ1-
БҚ8
КҚ
1,
КҚ
3,
КҚ
10-К
Қ12
К
М
04
«Қаз
іргі
за
манғ
ы
сала
лық
техн
олог
ияла
рды
па
йдал
ану:
ж
ылы
жай
ӛн
дірі
сі, э
коло
гиял
ық
ауы
л ш
аруа
шы
лығы
, эн
ерге
тика
лық
дақы
лдар
, ж
емш
ӛп
шар
уаш
ылы
ғы,
орма
н ш
аруа
шы
лығы
»
ОН
1 А
уылш
аруа
шы
лық
дақы
лдар
ды
жаб
ық
топы
рақт
а ӛс
іру
техн
олог
иясы
н бі
лу;
ОН
2 Э
коло
гиял
ық
ауы
л ш
аруа
шы
лықт
ың
негі
здер
ін
білу
, ӛс
імді
к ш
аруа
шы
лықт
а э
коло
гиял
ық
тала
птар
ды с
ақта
у;
ОН
3 Қ
азақ
стан
да э
нерг
етик
алы
қ да
қылд
арды
ӛсі
руді
ң ж
әне
пайд
алан
уды
ң ке
леш
егін
ұғы
ну;
ОН
4 Ж
емш
ӛп
дақы
лдар
ыны
ң ж
алпы
сы
ныпт
амас
ын,
ол
арды
ң си
патт
амал
ары
н, ж
емш
ӛпте
рдің
хим
иялы
қ ж
әне
биол
огия
лық
құра
мын
білу
; О
Н5
Әрт
үрлі
маң
ызд
ағы
орм
ан к
ӛшет
тері
н ор
нала
сты
ру, с
алу
жән
е ол
арға
кү
тім
жүр
гізу
тех
ноло
гияс
ын
игер
у.
БҚ1-
БҚ8
20
19
КҚ
4,
КҚ
5,
КҚ
6, К
Қ 1
3,
КҚ
14
КМ
05.
«Етт
і-сүт
ті
малд
арды
ӛс
іру
жән
е ұс
тау»
ОН
1 М
ал
шар
уаш
ылы
ғы
негі
здер
ін
игер
у,
сүт
пен
етті
ӛн
діру
те
хнол
огия
сын
қолд
ану
О
Н2
Ешкі
шар
уаш
ылы
ғыны
ң не
гізд
ерін
иге
ру ж
әне
ешкі
сүт
і ме
н ет
ін
ӛнді
ру т
ехно
логи
ясы
н қо
лдан
у
ОН
3 Ж
ылқ
ы ш
аруа
шы
лығы
ның
негі
здер
ін и
геру
, ж
ылқ
ы с
үті
мен
етін
ӛн
діру
тех
ноло
гияс
ын
қолд
ану
О
Н4
Түйе
шар
уаш
ылы
ғыны
ң не
гізд
ерін
иге
ру, ш
ұбат
, ет
жән
е ж
үн ӛ
ндір
у те
хнол
огия
сын
қолд
ану
БҚ1-
БҚ17
КҚ
4,
КҚ
5,
КҚ
6, К
Қ 1
3,
КҚ
14
КМ
06
. «Е
тті
малд
арды
ӛс
іру
жән
е ұс
тау»
О
Н1
Қой
шар
уаш
ылы
ғыны
ң не
гізд
ерін
иге
ру,
жүн
ді,
қой
етін
ӛнд
іру
техн
олог
иясы
н қо
лдан
у.
ОН
2 Ш
ошқа
ш
аруа
шы
лығы
ның
негі
здер
ін
игер
у,
шош
қа
шар
уаш
ылы
ғынд
а ин
нова
циял
ық
техн
олог
ияла
рды
қол
дану
О
Н3
Қоя
н ӛс
іру
шар
уаш
ылы
ғынд
а ұй
ымд
асты
руш
ылы
қ-зо
отех
ника
лық
жұм
ыст
арды
жүр
гізу
БҚ1-
БҚ17
КҚ
4,
КҚ
5,
КҚ
6, К
Қ 1
3,
КҚ
14
КМ
07.
«Ауы
лшар
уаш
ылы
қ құ
сты
ӛс
іру
жән
е ж
ұмы
ртқа
ме
н құ
сты
ң ет
ін,
сонд
ай-а
қ ба
лықт
арды
, ма
мық
жүн
ді
аңда
р ме
н ар
алар
ды ӛ
ндір
у те
хнол
огия
сы»
ОН
1 А
уылш
аруа
шы
лық
құст
арды
ң,
тауы
қтар
дың,
үй
рект
ерді
ң,
күрк
етау
ықт
арды
ң,
қазд
арды
ң,
мысы
р та
уықт
ары
ның,
бӛ
дене
лерд
ің,
жұп
арлы
үйр
екте
рдің
био
логи
ялы
қ ж
әне
ӛнім
дік
ереш
елік
тері
н па
йдал
ану.
О
Н2
Балы
қ ш
аруа
шы
лығы
, ма
мық
жүн
ді а
ң ш
аруа
шы
лығы
жән
е ар
а ш
аруа
шы
лығы
тех
ноло
гиял
ары
н қо
лдан
у
БҚ1-
БҚ17
КҚ
27
К
М 0
8. «
Қар
жы
лық
есеп
, ст
атис
тика
жән
е ба
қыла
у.
Кап
итал
жән
е за
ң»
ОН
1 А
уылш
аруа
шы
лық
кәсі
поры
ндар
ға е
сеп
жүр
гізу
О
Н2
Нег
ізгі
ста
тист
икал
ық
пара
метр
лер
мен
рәсі
мдер
ді, с
онда
й-ақ
тиі
сті
бағд
арла
малы
қ қа
мтам
асы
з ету
ді и
геру
. О
Н3
Бизн
еске
ж
алпы
та
лдау
, ж
едел
та
лдау
, ау
ылш
аруа
шы
лық
кәсі
поры
ндар
ға ж
оспа
рлау
жүр
гізу
. О
Н4
Инв
ести
циял
ау ж
әне
қарж
ыла
нды
ру н
егіз
дері
н иг
еру
О
Н5
Заңд
ар м
ен ә
кімш
ілік
ғылы
мдар
ды б
ілу
БҚ1-
БҚ17
КҚ
28
– К
Қ30
КМ
09
. «Ф
итом
едиц
ина
жән
е ӛс
імді
ктер
ді
селе
кция
лау»
ОН
1 Ф
итом
едиц
ина
жән
е ӛс
імді
ктер
ді
селе
кция
лау
тура
лы
база
лық
білі
мдер
ді қ
олда
ну
БҚ
1-БҚ
17
КҚ
28
– К
М 1
0. «
Ақп
арат
ты ж
азу
ОН
1 А
қпар
атты
жаз
у әд
істе
месі
н иг
еру
БҚ
1-БҚ
17
21
20
КҚ
30
әд
істе
месі
» О
Н2
Рито
рика
ны б
ілу
КҚ
28
– К
Қ30
КМ
11
. «М
алды
ұс
тау
жүй
есі м
ен т
ехно
логи
ясы
» О
Н1
Нақ
ты
кәсі
поры
нны
ң ма
лды
ұс
тау
жән
е аз
ықт
анды
ру
бойы
нша
ӛнді
ріст
ік қ
ызм
етін
бағ
алау
БҚ1-
БҚ17
КҚ
28
– К
Қ30
КМ
12.
«А
уылш
аруа
шы
лық
ӛнім
дерд
ің н
ары
ғы ж
әне
сауд
асы
, мар
кети
нг,
корп
орат
ивті
к ба
сқар
у ж
әне
бизн
ес с
тарт
ап»
ОН
1 Н
ары
ққа
талд
ау ж
үргі
зуге
маш
ықт
ану
О
Н2
Ауы
лшар
уаш
ылы
қ ӛн
імде
рдің
әл
емді
к на
рықт
ары
н ж
әне
ауы
лшар
уаш
ылы
қ ӛн
імде
рдің
хал
ықа
ралы
қ са
удас
ын
білу
ОН
3 Ж
обал
арды
бас
қару
ға м
ашы
қтан
у
ОН
4 А
уылш
аруа
шы
лық
ӛнім
дерд
і сат
у на
рығы
н зе
ртте
у әд
істе
месі
н иг
еру
О
Н5
Кор
пора
тивт
ік б
асқа
руды
жән
е би
знес
ста
ртап
ты б
ілу.
БҚ1-
БҚ17
КҚ
28
– К
Қ30
КМ
13
. «А
уыл
шар
уаш
ылы
қ ж
әне
қорш
аған
ор
та
сала
сынд
ағы
са
ясат
. Қ
олда
нбал
ы э
коло
гия.
»
ОН
1Агр
оэко
логи
яны
біл
у О
Н2
Эко
логи
ялы
қ ау
ыл
шар
уаш
ылы
қты
біл
у
ОН
3 А
уылш
аруа
шы
лық
сект
орды
ң әл
еуме
ттік
-сая
си м
аңы
зын
білу
.
БҚ1-
БҚ17
22
6. Білім беру бағдарламасының (модульдердің) мазмұны
БЖКМ 01. Ферма шаруашылығын жоспарлау және ұйымдастыру не-гіздері
Мақсаты: Ауылшаруашылық кәсіпорындардың қызмет етуі, жұмысты, өндірісті
жоспарлау және ұйымдастыру әдістері және маркетингі туралы базалық білімдерді алу.
Модульге енгізу Модульдің ауылшаруашылық өндірісі экономикасы және ұйымдастыру
негіздерінің бөлімдері мен тақырыптары бар.Осы модуль білім алушыларды ұйымдастырудың негізгі ұғымдарымен
және өндірісті ұйымдастыру функцияларымен, сондай-ақ олармен байланы-сты, жоспарлау, ұйымдастыру және құжаттандыру бойынша операциялармен таныстыруға мүмкіндік береді. Осы модульді зерделеу білім алушылармен осылайша, басшы деңгейіне дейін кәсіптік өзін-өзі жетілдіруге және дамы-туға қызығушылығын нығайтуға ықпал жасап, ауылшаруашылық өндіріс технологияларын бағалау және сипаттау мәселелерін ұғынуға, оларды тиісті құжаттамамен және ауылшаруашылық кәсіпорындарда қабылданған бағалау әдістерімен таныстыруға ықпал етеді.
Сонымен қатар, модульдің шеңберінде білім алушылар экономикалық және экологиялық аспектілерде өндіріске, өндірістік процестерге әсер етуші факторларды, кәсіпорынның құрамы және мүлкі туралы, шаруашылық есебі және оның түрлері туралы, жалақыны есептеу, агрометереологиялық ақпарат-ты пайдалану туралы, егін шаруашылығының аймақтық жүйелері, өндірістік алаңдар, егіс айналымы, қоршаған ортаның қазіргі заманғы проблемалары, маркетинг жүргізу және оның нәтижелерін өндірістік қызметте пайдалану туралы зерделейді.
Осы модуль білім алушыларға ауылшаруашылық кәсіпорындардың міндеттері мен қажеттіліктерін белгілеуге және сипаттауға, әртүрлі жұмыс түрлері үшін ауылшаруашылық машиналар мен жабдықтарды белгілеуге мүмкіндік береді.
Практикалық оқыту процесінде негізгі есеп айырысу түрлерін жүргізу және АӨК кәсіпорындарын жедел есепке алу бойынша жұмыстың дағдыла-рын игеру көзделеді.
Оқыту нәтижелері:ОН1 Ауылшаруашылық өнімдердің экономикасы мен нарығының негіз-
дерін біледі;ОН 2 Нарықтық экономика жағдайларында кәсіпорынның ролін белгілейді;ОН 3 Өндірістегі менеджмент пен маркетингтің рөлін ұғынады;ОН 4 Еңбекті қорғауды және қауіпсіздік техниканы сақтайды;ОН 5 Ферма шаруашылығының экономикасын біледі;ОН 6 Негізгі есеп айырысу түрлерін орындайды ОН 7 Ауылшаруашылық машиналар мен техниканы пайдалануға машықта-
нады
23
Модульдің мазмұны1. Ауылшаруашылық өнімдердің экономикасы мен нарығының не-
гіздерін біледіЕл экономикасының құрылымы. Экономика салалары және ақшалай және
тауарлық түсімдер арқылы олардың байланысы. Өзін-өзі реттеу тетіктері және оларды бұзу. Экономикалық өсудің циклдық сипаты. Мемлекеттің рет-теуші міндеті.
Реттеу мақсаттары. Нарық ұғымы және заңдары. Жасалған бәсекелестіктің нарығы. Еркін нарық, реттелмелі нарық. Бағаларға қатысты дотациялар, қол-дау, кепілдіктер. Кедендік салық. Ауылшаруашылық кәсіпорнында шығы-стардың құрылымына және баға белгілеуге әсері. Нарық жағдайына теріс әсерлері. Жетілдірілмеген бәсекенің нарығы. Монополия, олигополия. Кар-тель және бағалар туралы келісім.
Қазақстан халықаралық еңбекті бөлу жүйесінде. Қазақстанның сыртқы са-уда айналымы: экспорты, импорты. Ауыл шаруашылықтың АӨК-дегі орны. Ел экономикасы үшін ауылшаруашылық өндірісінің маңызы. Азық-түлік қа-уіпсіздігі.
Ауылшаруашылық нарығы. Жалпы талаптар: ҚР ауылшаруашылық на-рықты реттеу, екіжақты және жалпыға бірдей сауда келісімдері, нарықтық бағдарлану және құрылымды сақтау, жанама іс-шаралар (мысалы, қаржылан-дыруды ынталандыру және басқалар), сату құрылымдары және қайта өңдеу сатыларының мәртебесі, экспорт нарығына қолжетімділігі.
Мақсаттары, мысалы: бағалардың ауытқуынан қорғау, өндірілген өнімнің санын реттеу. Құралдары, мысалы: нарыққа бағдарланған баға саясаты, ақша-лай өтемақылар, квоталар беліглеу.
2. Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорынның рөлін анықтай-ды
Ұлттық экономика жүйесіндегі кәсіпорын. Кәсіпкерлік және кәсіпорын-ның ұйымдастурышылқ-құқықтық нысандары. Жеке кәсіпорын. Ұжымдық кәсіпорындар: серіктестік, мысалы, тартылатын капиталымен жай серікте-стік, қоғам [компания] (ЖШС, АҚ). Өзге де түрлері: серіктестіктер, бірлестік-тер, одақтар.
Кәсіпорынның материалдық-техникалық базасы. Кәсіпорындағы еңбек ре-сурстары, оларды тиімді пайдалану және еңбекті төлеу. Өндіріс шығындары, калькуляция, өнімнің өзіндік құны, өнімге бағалар қалыптастыру.
Ауыл шаруашылықтағы өндірістік жүйелер: дәнді дақылдарды өндіру бой-ынша нарықтық кәсіпорындар, жемшөп өндіру бойынша нарықтық кәсіпо-рындар, көп жылдық дақылдармен айналысатын кәсіпорындар, мал шару-ашылығының (мысалы, мал шаруашылығы, қой-, шошқа-, құс-, ара-, аң шару-ашылығы және басқалар) кәсіпорындары, аралас нысанындағы кәсіпорындар.
Бірлестіктер, одақтар. Ауылшаруашылық және балық өндіруші кәсіпорын-дары иелерінің бірлестіктері. Өндірушілердің ортасы. Машиналық-трактор-лық техниканың станциясы.
Шағын және орта кәсіпорындардың маңызы: шаруашылықты басқару, кірістілігі, бәсекеге қабілеттілігі, жабдықтау және сату.
24
3. Өндірістегі менеджмент пен маркетингтің рөлін ұғынады Ұйым менеджментінің ұғымы, маңызы, функциялары. Кәсіпорынды құру,
тіркеу, лицензиялау және тарату. Кәсіпорынның мүлкі. Кәсіпорынның жауап-кершілігі, банкроттығы. Технологиялық және өндірістік процестерді басқару.
Ұйымды басқаруды жоспарлау. Ұйымдастырушылық құрылымы. Ұйымды басқарудағы басшылық және көшбасшылық. Ұйым қызметін бақылау. Стра-тегиялық басқару. Стратегияны жоспарлау процесі. Баламаларды талдау және стратегияны таңдау. Стратегияны іске асыруды басқару. Инновациялық про-цесстерді басқару. Дағдарысқа қарсы басқару.
Менеджердің функциялары мен жеке басы. Кәсіпорын және менеджмент. Басқару деңгейлері: міндеттері, бөлу, «инстанциялар тізбесі». Басқару құрылымы: желілік, функционалдық, біріктірілген құрылымдар (қызмета-ралық). Жүйелік өзгерістердің қажеттілігі. Өзгерістерді басқару. Адамның жүріс-тұрысындағы өзгерістер. Адамның ұйымға кіруі. Қызметтің уәжде-месі. Қазіргі заманғы еңбекті ұйымдастыруда топтық жұмыс істеу әдістерінің маңызы. Табыскер менеджердің қасиеттері. Жақсы басшының ережесі. Ком-муникация процесі. Коммуникация моделі: негіздері (жіберуші –алушы, мәтін, кодтау және өзге), коммуникацияны бұзу. Коммуникациялық стильдер. Коммуникация және басқару.
Маркетинг ұғымы, оның мақсаттары, функциялары, қағидалары, жіктеу, маркетингтің негізгі тұжырымдамалары, нарықты сегменттеу, маркетинг объектілері мен субъектілері, маркетингтік орта, маркетинг құралдары, сұра-нысты зерделеу, қалыптастыру, болжамдау және икемділігі, сатуды ынталан-дыру, нарықта тауарларды және көрсетілетін қызметтерді жылжыту әдістері, жарнама, сату және баға саясаты. Баға белгілеу міндеттері және стратегиясы, бағаларды жіктеу, нарықты маркетингтік зерттеу, маркетингтің ақпараттық жүйесі, маркетингтің стратегиясы мен тактикасы.
Менеджмент және маркетинг саласындағы қолданбалы бағдарламаны қамтамасыз ету және ақпараттық ресурстар, сараптамалық жүйелер және кәсіптік қызметте шешімдер қабылдауды, модельдеуді және болжауды қолдау жүйелері.
4. Еңбекті қорғауды және қауіпсіздік техниканы сақтайдыЕңбек құқығының ұғымы. Еркін еңбекке құқығының ұғымы. Еңбек туралы
заңнама. Еңбекті қорғау қауіпсіздігі ұғымы. Жұмыскерлердің еңбекті қорғауға заңды кепілдіктері. Денсаулық және салауатты өмір салты туралы ұғымы. Ең-бек гигиенасы. Кәсіпорындағы қауіп көздері: жұмыс аймағындағы өндірістік шу мен діріл, зиянды заттар, сәулелену, жылу, шаң, жұмыскерлердің өздеріне тән кәсіптік жұқпалы аурулар және олардың алдын алу.
Жазатайым оқиғалардың туындауының әдеттегі ахуалдары (ауылша-руашылық кәсіпорындардың мысалында). Жазатайым оқиғаларды тергеу тәртібі. Жазатайым оқиғаларды және кәсіби ауруларды рәсімдеу және тіркеу процесі.
Жазатайым оқиғалардың статистикасы және оларды талдау. Әртүрлі өн-діріс түрлеріндегі қауіпсіздік техникасы. Қорғау айлабұйымдары: құрылыс ғимараттарында; машиналар мен жабдықтарда, малмен жұмыс істеген кезде. Қорғау белгілері. Өндірістік гигиена. Адамдардың жеке қорғау құралдары. Жұмыс берушінің міндеттері. Жұмыс уақыты. Еңбек міндеттері. Жұмыс бе-
25
руші. Жазатайым оқиғалардан өндірістік қорғау, өндірістік жарақаттар. Ме-дициналық жәрдем көрсету ережесі. Ауыл шаруашылықтағы өрт қауіпсіздігі. Кәсіптік жұмыстың маңызы.
Адам еңбегінің өнімділігіне әсер етуші факторлары. Эргономикалық аспек-тілердің есебімен жұмыс орнын ұйымдастырудың негізгі қағидалары.
5. Ферма шаруашылығының экономикасын біледіОрналастыруға әсер етуші факторлар: топырақ (өндірістік аудандар, баға-
лау), климат (орналасу биіктігі, жауын-шашынның орташа жылдық нормасы, орташа жылдық температуралар, вегетациялық кезең), көлік жолдарына қа-тысты орналасуы.
Өндірістің негізгі факторы ретінде жер ресурстары. Еңбек ресурстары: жұ-мыс күшін бөлу; еңбекке қабілеттілігін, еңбек шығындарын бағалау. Негізгі және айналмалы капитал: ғимараттар және құрылыс ғимараттар, машиналар мен жабдықтар, ауылшаруашылық мал, запастар. Кәсіпорын басшысы білік-тілігінің маңызы.
Экологиялық қағида: шаруашылықтың орналасуының есебімен өндіріс, мамандануының есебімен мал шаруашылығы, өндірістің қарқындылығы.
Экономикалық қағида: тұрақты және ауыспалы шығыстар, төмендейтін түсімділіктің заңы, өнімнің бірлігіне есептегенде шығындардың төмендеу заңы. Табиғи ресурстарды бағалау (кадастрлық әдіс). Табиғатты тиімді пай-далануды ынталандыру (салық саясаты). Табиғат қорғау шараларының эконо-микалық тиімділігі.
Тауарлық-материалдық запастардың қозғалысы. Жалпы және тауар өнімі: шығыстары, бағалары. Бағалардың құрылымы.
Өндіріс шығындарының мазмұны: негізгі шығыстар, тура шығыстар, жана-ма шығыстар. Салынба шығыстар. Жалпы шығыстар: жалпы шаруашылық, жалпы өндірістік. Шығыстарды жабу үлесі. Жалпы шығыстарды жабу үлесі. Кәсіпорынның пайдаланушылық [өндірістік] шығыстары – кәсіпорынның пайдасы. Кәсіпорынның табысы. Пайда. Табыстылығы. Өтімділігі. Белсен-ділігі. Айналым және пайда.
Кәсіпорындар, өндіріс бағыттары, өндірістік сала бойынша шығындарды жабу үлестерін салыстыру. Орташа облыс, ел, әлем бойынша. Сапасы төмен тауарлар үшін баға белгілеу. Тауар-алмастырғыштар үшін баға белгілеу. Өн-дірушілердің бағаларға циклге қарсы реакциялары. Кәсіпорын үшін мерзімді мәміленің бағасын белгілеу проблемалары.
Аграрлық кәсіпорындардың шығыс бөлігінің сипаттамасы (кейбір салалар-ды кәсіпорында жоғары инвестициялық шығыстар, тұрақты шығыстар). Са-тып алу және сату бағасының арасындағы айырмасын көбейту үшін, ауылша-руашылық кәсіпорындары үшін мүмкін стратегия ретінде тік бірігу. Аралас типті кәсіпорын тәуекелдерді басқару мүмкіндігі ретінде.
6. Негізгі есеп айырысу түрлерін орындайды Негізгі есеп айырысу түрлері. Иерархияны есепке алу, нәтижелердің азық
мөлшеріалды дәлділігі. Кестелерді диаграммаларға ауыстыру, мысалы: Қа-зақстанда жерді пайдалану, егіс аудандарының құрылымы. Жиіліктер және жиілік диаграммалары, мысалы: кәсіпорындар мөлшерлерінің сыныптары, жауын-шашын түсу және температуралық диаграммалары. Кестелер мен гра-
26
фиктерді құру тәртібі.Пайдалар мен шығындардың есебі, мысалы, машиналарды шектен тыс
пайдалану кезінде пропорционалды шығындар. Орташа шамалар. Кредиттер бойынша шығыстар. Бағаларды салыстыру, кредитті алу арқылы
қолма-қол ақшаға сатып алу. Прейскуранттық баға, қолма-қол ақшаға сатып алынатын тауарларға баға, таза төлемнің бағасы.
1 кг. таза қоректік затқа шығыстар. Көптеген ауыспалы шамалармен есеп-тер.
Қоспалы тыңайтқыштардың (NPK тыңайтқышы) есептеріне, таза төлем-дерге, шығыстарға қайта есептеу жүргізу.
Сатып алған және пайдаланған кезде шығындардың үлесі, мысалы: ауыл-шаруашылық машиналарды түрлері бойынша.
Бағаларды есептеу: көтерме, бөлшек баға. Мемлекетпен кепілдік берілген баға.
Әртүрлі салаларда шығындарды жабудың жай үлестерін есептеу: өсімдік шаруашылығы, мал шаруашылығы, ауылшаруашылық техника.
Шығындарды жабу үлесінің шектеулі санында бар өндіріс факторларымен байланысы: сағ/1 адам үшін шығындарды жабу үлесі, 1 га шығындарды жабу үлесі, пайдаланылатын капиталдың бірлігіне шығындарды жабу үлесі. Пай-даның мөлшерін белгілеу.
7. Ауылшаруашылық машиналар мен техниканы пайдалануды біледі.
Тракторлар мен ауылшаруашылық техниканың сыныптамасы. Трактор-лардың негізгі тетіктері. Іштен жанатын қозғалтқыш: іштен жанатын қозғал-тқыштың жалпы құрылысы және жұмысы; автотракторлық қозғалтқыштар үшін жанармай; қозғалтқыштардағы шынайы процестері, қозғалтқыштың негізгі мөлшерлерін белгілеу. Иін-бұлғақты тетік және газ бөлгіш тетік: иін-бұлғақты тетіктің кинематикасы мен динамикасы; Иін-бұлғақты тетік-тің құрылысы және жұмысы; газ бөлгіш тетіктің құрылысы және жұмысы. Қуаттану жүйесі және қозғалтқыштың реттеушісі. Майлау және салқында-ту жүйелері. Электр жабдықтар. Қозғалтқыштарды қосу. Автотракторлық қозғалтқыштардың сипаттамалары және оларды сынау. Тракторлар мен ав-томобильдерді күштік тапсыру. Тракторлар мен автомобильдерді жүргізу тетіктерінің жүрістік бөлігі. Тракторлар мен автомобильдердің жұмыс және қосымша жабдықтары.
27
Оқыту нәтижелері мен бағалау өлшемдері Оқыту нәтижелері, осы модульді табысты аяқтаудан кейін білім алушы
Бағалау өлшемдеріБілім алушы
ОН1 Ауылшаруашылық өнімдердің экономикасы мен нарығының негіздерін білуге
1.1 Ел экономикасындағы ақшалай және тауарлық түсімдердің ерекшелектерін түсіндіруге, нарықтың теңгеруші функцисын және мемлекеттің реттеуші рөлін ұғынуға;1.2 Нарықтық экономикадағы баға белгілеу ерекшеліктерін, сондай-ақ монополияландыруды болдырмау және олигополиялардың туындауы үшін, монополияға қарсы құрылымдардың функциясын ұғынуға;1.3 Халықаралық тауарлардың, көрсетілетін қызметтер мен төлемдердің түсімдерімен өзара байланыс жүйесінде Қазақстанның экономикасын ұғынуға;1.4 Тұтас алғанда ел экономикасындағы ауыл шаруашылықтың маңызы мен орнын ұғынуға;1.5 Ауылшаруашылық нарық және оның тетіктері туралы түсінікті игеруге;1.6 Ауылшаруашылық машиналардың жіктемесін жұмыстардың түрлері және маңыздары бойынша белгілеуге.
ОН 2 Нарықтық экономика жағдайларында кәсіпорынның рөлін белгілеуге
2.1 Ел экономикасының шеңберінде ауылшаруашылық кәсіпорынның орнын сипаттауға; 2.2 Кәсіпорындардың ұйымдастырушылық-құқықтық нысандарын салыстыру және олардың құқықтық мәртебесін белгілеуге;2.3 Жалпы экономикалық жағдайлардың ауылшаруашылық кәсіпорынға әсерін айқындауға;2.4 Шаруашылықты жүргізу жүйесін және ауыл шаруашылықта мамандану нысандарын атау және бағалауға;2.5 Қажеттілікті дәлелде және шаруашылық субъектілердің, одақтардың, көп салалы бірлесудің нысандарын сипаттауға;2.6 Шағын және орта кәсіпорындардың жаһандану жағдайларында мүмкіндіктерін бағалау және нарықтық ұяларды ашуға.
ОН 3 Өндірістегі менеджмент пен маркетингтің рөлін ұғынуға
3.1 Менеджменттің негізгі қағидаларын және менеджердің функцияларын ұсыну және ауылшаруашылық кәсіпорындардың әртүрлі ұйымдастырушылық-басқарушылық құрылымдарын бағалауға;3.2 Бейімделу және өзгеретін жағдайлар процесінің көзқарасынан қазіргі заманғы басқарушылық және әкімшілік құрылымды және басшылық стилінің маңызын ұғынуға; 3.3 Тұлғааралық коммуникацияның негізгі қағидаларын білу және ауылшаруашылық кәсіпорнында еңбек жағдайлары шеңберінде оларды ұғынуға;3.4 Қолайы сатуды ұйымдастыруға бағдарланған кәсіпорынды басқару ретінде маркетингті көрсетуге; 3.5 Кәсіби тілді пайдаланып, ауызша, жазбаша және компьютерлік нысанында фактілер мен пікірлерді білдіруге;3.6 Бизнес-процестерді модельдеуге.
28
ОН 4 Еңбекті қорғауды және қауіпсіздік техниканы сақтауға
4.1 Ауылшаруашылық кәсіпорнындағы еңбек ахуалдың ерекшеліктерімен байланысты еңбекті қорғау маңызын ұғынуға;4.2 Кәсіби аурулардың пайда болу себептерін білу және зиянды факторларды бажайына келтіруге;4.3 Әдетті жазатайым оқиғаларды тудыратын себептерді білу және оларды болдырмау үшін маңызды нұсқаманы пайдалану және олардан бақылау жүйесінің және профилактикалық іс-шаралардың есебі арқылы құтылуға;4.4 Кәсіпорын басшылығының еңбекті қорғау мәселелері жөніндегі құқықтарын, міндеттері мен функцияларын ұғыну;4.5 Өртке қарсы қауіпсіздіктің маңызын ұғыну, өртке қарсы қауіпсіздік жүйесін білу және өрт болған жағдайдағы тәртіппен танысуға;4.6 Еңбек өнімділігі мен жұмыс орнын ұйымдастырудың арасындағы өзара байланысты белгілеуге;
ОН5 Ферма шаруашылығының экономикасын білуге
5.1 Аграрлық өндірістің көрсеткіштеріне экономикалық әсер етуші ретінде, ферма шарушалығын орналастырудың табиғи факторларының маңызын түсіндіруге;5.2 Ауылшаруашылық өндірістің өндірістік факторларының сипаты және кіріс үшін олардың маңызын игеруге; 5.3 Экономикалық және экологиялық аспектілер саласында аграрлық өндірісті ұғынуға; 5.4 Ауылшаруашылық кәсіпорындағы тауарлық-ақшалай түсімді түсіндіру және өндіріс шығындарын есептеуді машықтануға; 5.5 Өндірістік-экономикалық табыстың маңызды өлшеуіштерін ұғыну және кәсіпорынның салалар бойынша экономикалық тиімділігіне талдау жүргізуге;5.6 Өндіріс шығындарының үлесін статистикалық тұрғыда орташа көрсеткіштерімен салыстыруды жүргізуге. 5.7 Ауылшаруашылық нарықтардың инфрақұрылымын және ауылшаруашылық өнімдерге баға белгілеу ерекшеліктерін ұғыну және оны негізіне ала отырып, өндірістік стратегияларды белгілеуге;5.8 Тәуекелдер көзқарасынан мамандандырылған және аралас кәсіпорындарды бағалауға; 5.9 Қауіпсіздік техниканы және қоршаған ортаны қорғауды сақтауға;
ОН6 Негізгі есеп айырысу түрлерін орындауға
6.1 Сауда-коммерциялық қосымша шоттар үшін бағдарламалық қамтамасыз етуді пайдалануға;6.2 Деректерді жинау және жай графиктер/ диаграммалар жасауға;6.3 Пайдалар мен шығындарға есептеу жүргізу, орташа маңызы мен үлестерін есептеуге;6.4 Сату туралы ұсынстарды және кредиттер бойынша шығыстарды тексеруге және бағалауға;6.5 Машиналар мен жабдықтарды ұстауға, топырақты тыңайту үшін қаражаттың шығыстылығын есептеуге;6.6 Мал шаруашылығы, өсімдік шаруашылығы және ауылшаруашылық техника саласында сауда-коммерциялық есептеуді жүзеге асыруға;
29
ОН7 Ауылшаруашылық машиналар мен техниканы пайдалануға машықтануға тиіс
7.1 Ауылшаруашылық машиналардың, тракторлар мен автомобильдердің түрлері мен сыныптамасын білуге7.2 Ауылшаруашылық машиналар мен аспалы жабдықтардың құрылысын білуге 7.3 Ауылшаруашылық машиналар мен аспалы жабдықтарға техникалық қарау жүргізуге 7.4 Ауылшаруашылық машиналар мен аспалы жабдықтарды жүргізуді машықтануға тиіс.
БЖКМ 02. Топырақты егуге және салуға даярлау
МақсатыКәсіптік әрекеттер мен операцияларды жүзеге асыру үшін қажетті, топы-
рақты егуге, салуға және негізгі жұмыс ауылшаруашылық техниканы даярлау технологиялар туралы білімдерді беру.
Модульге енгізу Білім алушылар дәнді, майлы дақылдарды және дән бұршақ, тамыр
және түйнек жемістердің өндірісіне, егіс көкөніс шаруашылығына, шабындық жайылым шаруашылығына және жемшөп егін шаруашылығына, жүгері өн-діруге өңірлердің тұтынушылығының есебімен өсімдіктерден жасалған өнім-дерді өңдеу іс-шаралары мен технологиясын, егіс айналымын және өсімдік шаруашылығының бағыттарын тікелей модульде зерделейді және бағалайды. Осы модуль жазатайым оқиғаларды болдырмау үшін, еңбекті қорғауды және қауіпсіздік техниканы сақтап, әртүрлі машиналарды, құрылғыларды, жаб-дықтар мен құрал-саймандарды пайдалану бойынша тақырыптарды қамти-ды.
Оңтайлы өсу жағдайларды жасау үшін, өсімдіктерде болып жатқан био-логиялық және физиологиялық процестердің негізін құраушы,өсу факторла-ры, сондай-ақ олардың экологиялық, климаттық жағдайлардан, ауа райынан және топырақтардың түрінен тәуелділігі бойынша білімдер алу қажет. Бұдан басқа, зерделеу үшін, екпе өсімдіктерді және олар үшін зиянды ағзаларды, сондай-ақ тыңайтқыштарды енгізу, өсімдіктерді қорғау және сұрыпын жақ-сартушы өңдеу жолымен өнімділік пен сапасын арттыру бойынша іс-шара-ларды білудің орталық маңызы және жағдайы бар.
Кәсіпорынды табысты дамыту үшін, өңірлердің аграрлық нарықтары-на, сондай-ақ өндіріс және көрсетілетін қызметтер нарығының сегментіне, өндіріс факторларына ерекше сүйеніп, нарықтық экономикада дамып келе жатқан экономикалық жүйенің жалпы үлгі шарттарына ауылшаруашылық кәсіпорынның қосылғандығын ұғыну маңызды.
Модульге машықтар мен дағдыларды қалыптастыру арқылы алынған білім-дерді бекітіп, практикалық оқыту кіреді.
Модульдің шеңберінде осы білімдердің негізінде өңірлерде өсімдік ша-руашылығында өндірістік типтік бағыттарды өсіру технологиялары, әсіресе өсімдіктерден жасалған өнімдердің экономикалық тұрғыда табысты және ұзақ өндірісіне жету үшін, іс-шаралар көрсетіледі.
30
Оқыту нәтижелері ОН 1 Өсімдік шаруашылығы өнімдері өндірісінің негізгі факторларын
біледі.ОН 2 Қауіпсіздік техниканың ережесін сақтап, топырақты егу алдында өң-
деудің агротехникалық амалдарын орындайды.ОН 3 Егу тәсілдерін және отырғызу материалдарды таңдайды
Модульдің мазмұны1. Өсімдік шаруашылығы өнімдері өндірісінің негізгі факторларын
біледіМетеорологиялық факторлар, олардың өзара әсері және өлшеу: ауаның
температурасы, қысымы, циклон, антициклон, жел, ауаның ылғалдылығы, жауын-шашындар, ауа-райы фронттары. Метеорологиялық болжамдардың маңызы. Ауа-райы туралы деректерді жинау, Ауа-райын бақылау.
Ұғымдар: экология, биотоп, биоценоз, экожүйе, биологиялық теңдік. Зат-тардың алмасуы және энергия: өндірушілер, тұтынушылар, гетеротрофтық ағзалар /редуценттер.
Тағамдық пирамидалар/тізбектер. Биологиялық теңдіктің бұзылуы, мыса-лы, монодақылдар, тыңайтқыштың артық болуы, жаппай мал шаруашылығы, химиялық құралдарды пайдалану, суларды эвтрофикациялау және нитраттар-мен ластану үшін. Жер құрылысының салдары.
Табиғат өсімдік қауымдастықтары және олардың орналасу жағдайлары, мысалы, ылғалды аудандар, қуаң және құнарсыз жерлер, орман алқаптары, көшеттер. Егіс айналымы. Аграрлық өндіріс өсімдіктерінің топтары, мысалы, қалампыршөп өсімдігі, орман өсімдігі. Ландшафттың өзгеруі, пайдалану та-рихы және өзгерістер. Жерді өңдеу және орналасу жерінен тәуелді онда шару-ашылық ету маңызы. Қазақстанның табиғат-шаруашылық аймақтары (дала, орманды дала, орман аймақтары, тау жерлер). Су ресурстарын қорғау бойын-ша іс-шаралар, қоршаған ортаны қорғау және энергияны үнемдеу бойынша іс-шаралар.
Қазақстан Республикасы ауылшаруашылығы өндірісінің саласындағы заңнама. Қазақстанның ауылшаруашылық нарығы. Жалпы талаптар: ҚР ауыл-шаруашылық нарығын реттеу; екіжақты және жалпыға бірдей сауда келісім-дері; құрылымды нарықтық бағдарлау және сақтау; жанама іс-шаралар (мы-салы, қаржыландыру ынталандыру және басқа); сату құрылымы және қайта өңдеу сатысының мәртебесі; экспорт нарығына қолжетімділігі.
2. Қауіпсіздік техниканың ережесін сақтап, топырақты егу алдында
өңдеудің агротехникалық амалдарын орындайды.Топырақтың пайда болуы: басты жыныстар, магматикалық жыны-
стың шығарылуы және метаморфиялық тау жынысы, тұнба және қат-қа-бат тау жыныстары, батпақ. Топырақ пайда болу режимі. Топырақтың пай-да болуы: физикалық күштер, химиялық күштер, биологиялық күштер. Топырақтың құрауыштары: минералдық құрауыштар, құм. Шаң тәрізді құм. Балшық, әктас. Органикалық құрауыштары: көң, топырақ жиегі. Топырақтар-дың түрлері: белгілеу, маңызы.
Топырақтардың түрлері: құмды топырақ, сазды топырақ, саздақ топы-
31
рақ, көңді топырақ. Топырақ құрылымының сипаттамалары, мысалы, сута-сығыштығы, ауа өткізгіштігі, жылу өткізгіштігі, құнарлы заттардың болуы, өңделіп шығушылығы.
Топырақтық коллоидтар ретінде балшық пен көң: көздері, кемуі, флокуля-ция, буферлігі. Топырақтық реакциялар, pH шамасы.
Тұз қышқылының үлгісі. pH-метр индикаторларымен үлгі, N мин. әдісі. Ауылшаруашылық машиналар мен құралдар туралы жалпы мәліметтер.
Тракторлар, іштен жанатын қозғалтқыштар туралы негізгі мәліметтер. Іштен жанатын қозғалтқыштардың тетіктері мен жүйелері. Топырақты негізгі, бет-кі өңдеуге арналған машиналар мен құралдар. Егін егуге және отырғызуға арналған машиналар, тыңайтқыштарды енгізуге арналған машиналар. Қа-уіпсіздік техникасы және қоршаған ортаны қорғау. Қауіпсіз жол жүру қағида-лары. Ауылшаруашылық кәсіпорында техникалық қызмет көрсету бойынша жұмыстарды жүргізуді жоспарлау: конструктивтік бөлшектерінің күтілетін қызмет ету мерзімі және шыдам мерзімі, тозатын бөлшектерді профилакти-калық ауыстыру, майлау жұмыстарын жүргізу жоспары, маусымдық мерзімде машиналардың жарамсыз болып қалуымен байланысты шығыстарды бағалау.
3. Егу тәсілдерін және отырғызу материалдарды таңдайды.Өсімдік жасушасының малдың жасушасымен салыстырудағы құрылысы.
Құрауыш жасушалар. Митоз. Санцитий (ұлпа).Дән: құрылысы, өнуі. Тамыр: тамыр жүйесі, тамырдың құрылысы. Суды
және қоректік заттарды сіңіру.Жапырақтың құрылысы: бөліктері, жүйкелену нысандары, көлденең кесік.
Жапырақтың функциялары: фотосинтез, дем алу, транспирация.Тармақтардың нысаны: жер үсті және жер асты тармақтары, бүршіктер,
тармақтардың өзгеруі. Өткізгіш шоқ және қоректік заттарды тасымалдау.Микроскоптың құрылысы және онымен жұмыс істеу ережесі. Микроскоп-
тың астында бақылау: пияз қабығының жасушаларын, балдырларды, жапы-рақ саңылауын, сабақтың кесіндісін. Өсімдіктердің аурулары. Өсімдіктердің зиянкестері және өсімдіктер үшін пайдалы жәндіктер.
Гүл: құрылысы, гүлшоғыр түрлері мен нысандары. Жемістер: жемістердің түрлері, тұқым материалының жарамдылығы.
Өсімдіктердің жыныстық емес көбеюі: маңызы, түрлері, мысалы, сабақта-ры, қосымша бұтақтары. Кесінділер. Ұлпа дақылдары. Өсімдіктердің жы-ныстық көбеюі: ұрық жасушаларының пайда болуы (мейоз), дән бүршік, ұрықтандыру.
Хромосомдар тұқым қуалаушылықты тасушысы ретінде. Мендельдің тұқым қуалаушылық заңы: біркелкілігі заңы, гендерді тәуелсіз қосу заңы, тәуелсіз ыдырау заңы. Тұқым қуалаушылық тәртібі: басым болу, рецессивтік, аралық.
Селекциялау. Будандастыру. Гибридтер. Биотехника, мысалы, гендік техни-ка. Гендік инженерияны пайдаланып, өсімдік егу
Беріктігі. Мыңдаған дәндердің салмағы. Өсу күші. Тұқымдардың өн-гіштігі. Дәндерді егуге даярлау амалдары. Егістерді егістік апробация.
Өсімдіктерді түрі, сұрыбы, тұқымдастығы бойынша жүйелендіру. Өсімдік-терді белгілеген кезде әрекеттердің жүйелілігі.
Дәндері, бұтақтары, тармақтары бойынша пайдалы өсімдіктерді сәйке-
32
стендіру: шөптер, бидай, бұршақ, арамшөптер. Қиын жұлынатын арамшөп-тер және тұқымдық материалды тазарту.
Паразит және паразит емес зақымданудың және аурулардың белгілері мен себептері. Даму жағдайлары және өмірлік циклдары. Өсімдіктерді қорғау түрлері мен әдістері. Өсімдіктерді қорғау мәселесі жөніндегі кеңес беру ұй-ымдары. Құқықтық нұсқамалар, мысалы, өсімдіктерді қорғау туралы заң.
Оқыту нәтижелері және бағалау өлшемдері
Оқыту нәтижелері, осы модульді табысты аяқтаудан кейін білім алушы
Бағалау өлшемдеріБілім алушы
ОН1 Өсімдік шаруашылығы өнімдері өндірісінің негізгі факторларын білуге
1.1 Экологиялық факторларды, биогеохимиялық циклдарды, экологиялық тепе-теңдікті түсіндіруге, биоалуандылықты сақтау және ландшафтты қорғау қағидаларын сипаттауға; 1.2 Ауа-райын белгілейтін факторларды және ауа-райы құбылыстарын, сондай-ақ олардың өлшеу әдістерін ұғынуға;1.3 Жер құрылысы мәселелері жөніндегі шешімдерді экологиялық талаптар бойынша негіздеуге;1.4 Кәсіпорын үшін өсімдік өнімі өндірісінің және табиғи орналасуының экономикалық жағдайларын пайдаланып, оның қызмет етуінің негізгі факторларын түсіндіруге;1.5 Егіс айналымының қажеттілігін сипаттауға;1.6 Ауылшаруашылық нарық және оның тетіктері туралы түсінігі болуға;1.7 Өсімдік саласында қоршаған ортаны қорғау бойынша іс-шараларды жоспарлауға;1.8 Ауа-райы карталарын және метеорологиялық болжамдарды түсіндіруге;1.9 Өңірдегі жауын-шашынның жылдық мөлшерін талдауға, тиісті ауа-райы құбылыстарын бақылауға және жазуға;1.10 Ауыл шаруашылық саласындағы қолданыстағы нормативтік құқықтық актілерді, заңдарды назарға алуға.
ОН2 Қауіпсіздік техниканың ережесін сақтап, топырақты егу алдында өңдеудің агротехникалық амалдарын орындауға
2.1 Топырақтың пайда болу процестерін түсіндіруге және топырақтың құрауыш элементтерін атуға;2.2 Топырақтың құрылымына әсер ететін факторларды белгілеуге;2.3 Топырақтың құрылымы мен құрамына талдау жүргізуге, оның құнарлылығын бағалауға;2.4 Талаптарға сәйкес топырақты өңдеу үшін ауылшаруашылық дақылдардың қажеттілігін түсіндіруге; 2.5 Ақпараттық ресурстарды пайдаланып, топырақтар түрлерінің сыныптамасын рәсімдеуге;2.6 Әртүрлі топырақты өңдейтін техника маңызының сипатын білуге;2.7 Топырақты өңдейтін техника мен жабдықтарды пайдаланудың экономикалық тиімділігіне есептеу жүргізуге;
33
ОН2 Қауіпсіздік техниканың ережесін сақтап, топырақты егу алдында өңдеудің агротехникалық амалдарын орындауға
2.8 Тракторлардың құрылымын және топырақты өңдеген және өсімдіктерді отырғызған кезде, олардың пайдалануын білуге;2.9 Техникалық қызмет көрсету кестелері бойынша жұмыстарды жүргізу қажеттілігін түсіндіруге;2.10 Энергетикалық және материалдық ресурстарды азық мөлшеріалды пайдалануды негіздеуге;2.11 Өңірлік жағдайлардың есебімен материалдарды және құрал-саймандарды коррозиядан қорғау шараларын ұсынуға;2.12 Қауіпсіздік техникасы және жол жүру ережесін орындауға;
ОН 3 Егу тәсілдерін және отырғызу материалдарды таңдауға тиіс
3.1 Өсімдіктер органдарының құрылысы мен функцияларының сипатын білуге;3.2 Процесстерді түсіндіруге: өнуі, фотосинтеза және дем алу;3.3 Өсімдіктің даму кезеңін айыруға;3.4 Метаболизм процестерін түсіндіруге;3.5 Өсімдіктерді егу және отырғызу процестерінің шығынын есептеуге және негіздеуге;3.6 Отырғызу материалды іріктеп алуды бағалау үшін сапа өлшемдерін білуге;3.7 Сандық және сапалық аспектілерінің есебімен пайдалы ұсыныстарды бағалау мақсатында тұқым мен отырғызу материалдың өндірушілері туралы талдау жүргізуге; 3.8 Отырғызу материалдарына сәйкес егу агрегаттары мен жабдықтарды таңдап алуға;3.9 Ұдайы өнідіріс типтері бойынша дақылдар сыныптамасының сипатын білуге;3.10 Ауылшаруашылық дақылдардың әртүрлі түрлері дәндерінің өнуіне қатысты эксперименттер жүргізуге және тұжырымдамалар жасауға.
БЖКМ 03 Ауылшаруашылық дақылдарды өсіру, күту және астық өнімін жинау
Мақсаты Жиналған өнімді өсіру, күту, жинау, тасымалдау, сақтау және өнімді тұты-
нушыға сату технологиялары туралы базалық білімдер алу.
Модульге енгізуБілім алушылар өнімді өсіру, күту, жинау, сақтау орындарына тасымалдау,
сондай-ақ дәнді, майлы дақылдарды және дәнді-бұршақты дақылдарды, та-мыр- және түйнек жемістерді өндіру бойынша өңірлердің мамандану карта-сының есебімен сатуға, дала көкөніс шаруашылығына, шабындық жайылым шаруашылығына және шемшөп егін шаруашылығына, жүгеріні өнідурге тұтынушыларға жеткізу іс-шараларын және салалық технологияларды тіке-лей модульде зерделейді және бағалайды. Осы модуль жазатайым оқиғаларды болдыомау бойынша еңбекті қорғау және қауіпсіздік техника ережесін сақтап, тыңайтқыштарды енгізу, өсімдіктерді қорғау, өнімді жинау, тасымалдау және сақтау үшін, әртүрлі механикаладырылған агрегаттарды, аспалы және тірке-мелі жабдықтарды, автомобильдерді, тракторлар мен комбайндарды пайдала-
34
ну жөніндегі тақырыптарды қамтиды. Қолайлы өсу жағдайларын жасау үшін, топырақта болатын негізгі биоло-
гиялық және физиологиялық процестер бойынша, өсімдіктер және олар үшін зиянды ағзалар, сондай-ақ тыңайтқыштарды енгізу жолымен өнімділік пен сапаны арттыру бойынша, өсімдіктерді күту және қорғау, жинау және сақтау технологиялары бойынша іс-шаралар туралы білімдерді алу қажет. Бұл ретте бірінші жоспарда өнімнің сақтандығын және өайта өңдеу өнеркәсібінің та-лаптарына сәйкес келетін пайдалы және жоғары сапалы өнімдердің өндірісін қамтамасыз ету тұр.
Кәсіпорынды табысты дамыту үшін, кәсіпорынның экономикасы, кәсіпо-рынды ұйымдастыру, орындалған жұмыстарды және көрсетілген қызметтерді есепке алу, қызмет нәтижелерін бақылауды, сондай-ақ өндірістік жоспарлау сияқты осындай салаларда өндірістік процестер мен өзара байланысты ұғы-ну маңызды. Модульдің мазмұнына негізгі сауда-коммерциялық және каль-куляциялық аспектілер, құнын ұғыну енгізілді. Өсімдік шаруашылығы үшін дәл есептерді орындау жолымен ғана кәсіпорынның қаражатын пайдалану бойынша жасалған есеп айырысу сметалары табысқа не шығынға жету үшін шешуші болып табылады деп ұғынуға мүмкіндік береді. Бухгалтерлік есеп, операциялық есеп айырысулар, кірісті есепке алу базалық білімдерді береді және өндірістік деректерді есепке алу мен бағалауды орындау үшін, сондай-ақ ауылшаруашылық кәсіпорындарда операцияларды есепке алу үшін машықта-рын қалыптастырады. Түгендеу жолымен кәсіпорынның мүлкін есепке алу мен бағалауды негізіне ала отырып, тұрпатты шаруашылық операциялар мен бақылауды түзу бухгалтерлік жазуларды жасау, сондай-ақ жылдық балансты дұрыс жасау және оны жабу жүзеге асырылады. Бұл ретте деректерді элек-трондық өңдеуді қолданып, есеп айыру үшін, өсімдік шаруашылығы бойын-ша қызмет саласынан алынған белгілі мысалдар пайдаланылады.
Осы модуль білім алушыларға практикалық қызмет арқылы машықтары мен дағдыларын қалыптастыру жолымен алынған білімдерін бекітуге мүм-кіндік береді.
Оқыту нәтижелері:ОН1 Тиісті ауылшаруашылық агрегаттар мен жабдықтарды қолданумен
жеміс-көкөніс дақылдарды өсіру, қорғау және күту технологияларын білу;ОН2 Жиналған өнімді тасымалдау және сақтау кезінде жұмыс жағдайын өз
бетімен талдауды талап ететін практикалық міндеттерді шешу;ОН3 Ауылшаруашылық маркетингтің ролін ұғыну.
Модульдің мазмұны1. Тиісті ауылшаруашылық агрегаттар мен жабдықтарды қолдану-
мен жеміс-көкөніс дақылдарды өсіру, қорғау және күту технологияларын білу
Жеміс-көкөніс өсімдіктердің өсуі мен дамуының топырақтық жағдайлары. Өсімдіктерді күткен кезде топырақты өңдеу жүйесі. Өсімдіктердің өсуін бел-гілейтін факторлар: жарық, температура, CO2, О2, су, қоректік заттар (негіз-гі, қосымша, микроэлементтер, минералдық емес қоректік заттар). Азаймалы құнарлылығы заңы.
Органикалық және минералды тыңайтқыштар, енгізу тәсілдері, мерзімдері.
35
Азот, фосфор, калий, әктас және магний тыңайтқыштары: құрамы және ны-сандары, әрекеті, тапшылық және артық белгілері, қолдану мысалдары. Про-блемалары, мысалы, шайылуы, газ тәрізді шығындары, судың ластауны және олардың экожүйеге әсері. Кешендік тыңайтқыштардың сипатты белгілері (NPK): топқа бөлінуі, құрамы, қолдынылуы, әрекеті. Басымдықтары мен кемшіліктері. Таза заттың мөлшерін есептеу: таза зат ретінде қоректік зат-тарда қажеттілігі, тыңайтқыштың шоғырлануы және оның саны, пайыздарды есептеумен шоғырлануы. Біріктірілген тыңайтқыштарды есептеу: таза заттың саны, сандық арасалмағы. Микротыңайтқыштар: құрамы, әрекеті және қолда-ну тәсілдері. Көң садырасы, сұйық тыңайтқыш, сұйық боқ, көк тыңайтқыш, компост: құрамы, әрекеті, проблемалары, мысалы, сулардың эвтрофикация-сы. Азотты жоғалту және олардың экожүйеге әсері. Органикалық және мине-ралдық тыңайтқыштарды белгілеу. Топырақтың қоректік заттарының балан-сы және тыңайтқыштардың мөлшері. Тыңайтқыштарды енгізу жоспарын жа-сау. Тыңайтқыштарды енгізу. Тыңайтқыштарды сақтау. Араластыру ережесі. Қоректік заттардың балансын жасау және есептеу.
Органикалық және минералдық тыңайтқыштарды енгізуге арналған тех-нологиясы мен техникасы: минералдық тыңайтқыштарды, сұйық тыңай-тқыштарды, қатты көңді, сұйық көңді енгізу; дәл шашқыш мөлшері, ради-алдық шашқыш, дисктік шашқыш, қатты көңді шашқыш, сұйық төсемсіз тыңайтқышты енгізуге арналған машина. Машиналар мен жабдықтардың конструктивтік элементтері және олардың функциялары: минералдық тыңай-тқыштарды енгізуге арналған машиналардың конструктивтік элементтері, сұйық тыңайтқыштарды енгізуге арналған машиналардың конструктивтік элементтері, қатты көңді шашқыштың конструктивтік элементтері, сұйық төсемсіз тыңайтқышты енгізуге арналған машинаның конструктивтік эле-менттері.
Жағу тәсілі (шприцтеу, бүрку, себу, аэрозольмен тозаңдату және өзгелер), дамыту кезеңі (топырақты өңдеу, дәрілеу, пішенді өңдеу және өзгелер), зи-яндылығы шегінің қағидасы бойынша алдын алу немесе емдеу бойынша өсімдіктерді қорғау бойынша іс-шаралар жүргізуге арналған технологиялар мен жабдықтар. Қорғау іс-шараларын жүргізуге арналған жабдықтардың кон-структивтік бөліктері және олардың функциялары: дәрілеуіштердің конструк-тивтік бөліктері, сепкіштің конструктивтік бөліктері, сорғы жүйелері, тоңаз-датқыштардың түрлері.
Суаруға арналған технология мен техника: жаңбырлатқыш қондырғылар, спринклер, тамшылап суару, ерекше жүйелер (гидропоникалар, керамзиттік дақылдар және өзгелер). Суару техникасының конструктивтік бөліктері және олардың функциялары: жаңбырлатқыш машиналардың конструктивтік бөлік-тері, тамшылап суару жүйесінің конструктивтік бөліктері.
Орып-жыю технологиясы және орып-жыю техникасы: тура комбайндау, бөлек комбайндау технологиясы, бастыру технологиясы (дестелерді бастыру, тура бастыру), жұмыстардың орып-жыю технологиялық тізбесі және кәсіптік бөлу, мал азығын дайындау технологиясы (сүрленген шөптік жүгері, дәнді шөптерден жасалған силос, шөп және басқалар үшін), арнаулы техникасы (картоп жинайтын комбайндар, қант қызылшасын жинауға арналған комбай-ндар). Жинайтын техниканың конструктивтік бөліктері және олардың функ-циялары: астық жинайтын комбайндардың конструктивтік бөліктері, ком-
36
байнның конструктивтік бөліктері, жемшөпті ұсақтағыштың конструктивтік бөліктері, басқа жинайтын техниканың конструктивтік бөліктері.
Топыраққа тыңайтқыштарды енгізу, өсімдіктерді қорғау бойынша іс-ша-ралар жүргізу, суару, өнімді жинау процесінде ауылшаруашылық машиналар мен жабдықтарды пайдаланған кезде қауіпсіздік техникасы және қоршаған ортаны қорғау. Жазатайым оқиғалардың туындауының әдеттегі ахуалдары (АӨК кәсіпорындары мен ферма шаруашылықтарының статистикалық де-ректерінің мысалында). Жазатайым оқиғаларды тергеу тәртібі. Жазатайым оқиғалар мен кәсіптік сырқаттарды рәсімдеу және тіркеу процесі.
2. Жиналған өнімді тасымалдау және сақтау кезінде жұмыс жағдай-ын өз бетімен талдауды талап ететін практикалық міндеттерді шешу
Сақтау және қайта өңдеу нысаны ретінде көкөністер мен жемістер. Сақтауға және қайта өңдеуге өнімді даярлау. Ауылшаруашылық өнімнің сапасы, оны арттыру жолдары туралы ұғым. Сақтаған кезде өнім шығынының түрлері: салмақтан айырылу, сапасын жоғалту. Қоймалардың сыныптамасы. Құрамда-стырылған сақтау режимдері. Жемістер мен көкөністердің физикалық қаси-еттері және химиялық құрамы. Жемістер мен көкөністердің физикалық және жылу физикалық қасиеттері. Жеміс-көкөніс салмағының физикалық қасиет-тері: сусымалылығы, өзін-өзі сұрыптаулығы, сіңіргіштігі, механикалық берік-тігі. Жемістер мен көкөністерді сақтау әдістері.
Далада сақтау. Ыдыс түрлері және жемістер мен көкөністерді буып-түю тәсілдері. Көкөністерді далада сақтау. Үлгілік үйінділер мен орлар. Түрлен-дірілген үйінділер мен орлар. Жемістер мен көкөністерді стационарлық қой-маларда сақтау. Қоймалардың жалпы сипаттамасы. Тоңазытқыш қоймалар. Камераларды салқындату тәсілдері. Тоңазытқыштардың камераларындағы ауаны ылғалдандыру тәсілдері. ЛН-1А ротациялық ылғалдандырғыш. АУВ бу ылғалдандырғышы. Жемістер мен көкөністердің жеке түрлерін сақтау тех-нологиясы. Жемістер мен көкөністерді тауарлық өңдеу түрлері мен тәсілдері. Тауарлық өңдеу. Жинаудан кейін өнімді тауарлық өңдеу.
Өнімді сақтау орнына тасымалдау процесінде ауылшаруашылық маши-налар мен жабдықтарды пайдаланған кездегі қауіпсіздік техникасы және қор-шаған ортаны қорғау. Жазатайым оқиғалардың туындауының әдеттегі ахуал-дары (АӨК кәсіпорындары мен ферма шаруашылықтарының статистикалық деректерінің мысалында). Жазатайым оқиғаларды тергеу тәртібі. Жазатайым оқиғалар мен кәсіптік сырқаттарды рәсімдеу және тіркеу процесі.
Еңбек өнімділігіне әсер ететін факторлар. Эргономиялық аспектілердің есебімен жұмыс орнын ұйымдастырудың негізгі қағидалары.
3. Ауылшаруашылық маркетингтің рөлін ұғынуАгроөнеркәсіптік кешенде және тұтас алғанда ұлттық экономикада мар-
кетинг жүйесін, оның функцияларын, рөлін ұғыну. Ауылшаруашылық мар-кетингтің тәсілдері мен нысандары. Ауылшаруашылық өндіріс үшін ресур-стық нарықтар: өңірдің географиялық орналасуы, өнімнің түрі, сату уақыты, маркетинг жүйесіндегі деңгейі, әлемдік бағалардың серпінімен салыстыру-да өңірлік бағаларды талдау. Нарықтың функциялары: айырбастау және баға белгілеу. Кәсіпорынның маркетингтік қызметін басқарудың қазіргі заманғы технологиялары, бөлшек саудада және базарда сатуды арттырудың тиімді әді-
37
стері.Негізгі есеп айырысу түрлері. Пайдалар мен шығындарды есептеу. Кредит-
тер бойынша шығыстар. Бағаларды салыстыру, кредит алу арқылы қолма-қол ақшамен сатып алу. Прейскуранттық баға, қолма-қол ақшаға сатып алына-тын тауарларға баға; таза төлем бағасы. 1 кг таза қоректік затқа шығыстары. Көптеген тұрақсыз шамалармен есептер. Біріктірілген тыңайтқыштарға (NPK тыңайтқышы) шығыстарды шығыстарға, таза төлемдерге қайта есептеу. Са-тып алу және пайдалану кезінде шығындардың үлесі.
Маркетинг және сату саласындағы қолданбалы бағдарламалық қамтамасыз ету және ақпараттық ресурстар, сараптау жүйелері және кәсіптік қызметте шешімдерді қабылдауды қолдау, модульдеу және болжамдау жүйелері. Дер-бес компьютермен және бағдарламалық қамтамасыз етумен жұмыс істеген кездегі қауіпсіздік техникасы.
Еңбек өнімділігіне әсер етуші факторлар. Эргономиялық аспектілердің есебімен жұмыс орнын ұйымдастырудың негізгі қағидалары.
Оқыту нәтижелері және бағалау өлшемдері Оқыту нәтижелері, осы модульді табысты аяқтаудан кейін, білім алушы:
Бағалау өлшемдеріБілім алушы:
ОН1 Тиісті ауылшаруашылық агрегаттар мен жабдықтарды қолданумен жеміс-көкөніс дақылдарды өсіру, қорғау және күту технологияларын білуге
1.1 Ауылшаруашылық өндірісі өнімділігінің заңдарын ұғынуға;1.2 Биогеохимиялық циклдарды білуге;1.3 Өсімдіктердің аурулары мен зақымдануының белгілерін білуге, белгілі зиянкестердің және пайдалы жәндіктердің тіршілік қалпын ұғынуға;1.4 Тыңайтқыштардың түрлерін, типтерін, және қолдану мерзімдерінің ерекшеліктерін айыра білуге;1.5 Жай, кешендік және микро тыңайтқыштардың топыраққа, жер асты суларына және өсімдіктерге әсерінің сипатын білуге;1.6 Минералдық және органикалық тыңайтқыштарды айыра білуге;1.7 Тыңайтқыштардың қажеттілігін белгілеу қағидаларын білуге;1.8 Экономикалық өлшемдерге және қажеттіліктерге сәйес өсімдіктер үшін топырақтағы әртүрлі тыңайтқыштардың арасалмағын талдауға;1.9 Тыңайтқыштар үшін сандық есептерді жүргізуге, 1.10 Топыраққа зерттеу жүргізуге;1.11 Дәлдігі және өнімділігі бойынша тыңайтқыштарды енгізуге арналған машиналардың типін белгілеуге;1.12 Операциялық есеп айырысуды және кірістік есепті жүргізуге; 1.13 Жеміс-көкөніс дақылдарды өсірудің биологиялық, экономикалық, құқықтық және экологиялық салдарын сипаттауға; 1.14 Өсімдіктерді тапсырысқа өсіру бойынша жоспар жасауға;1.15 Қауіпсіздік техниканы және өндірістік санитария ережесін сақтауға.
38
ОН2 Жиналған өнімді тасымалдау және сақтау кезінде жұмыс ахуалды өз бетімен талдауды талап ететін практикалық міндеттерді шешуге
2.1 Еңбекті қорғау және өндірістік санитария саласындағы құқықтық және нормативтік базаны білуге;2.2 Запастар мониторингінің қағидалары туралы және оларды бағалауды білуге;2.3 Өнімнің сапасын жақсартудың және тасымалдау және сақтау саласында дамытудың қазіргі заманғы әдістерін зерделеуге;2.4 Өсірілген өнімді сақтау қажеттілігін негіздеуге;2.5 Қоймада физикалық, химиялық және биологиялық қызмет көрсету және сақтау процестерін қолдануға;2.6 Сақтау бойынша ұсынылатын іс-шараларға шығындарды салыстыру және әзірленген экономикалық салыстыру схемларының негізінде экономикалық тұрғыда тиімді шешімдер қабылдауға;2.7 Қоймаға қызмет көрсету бойынша құжаттаманы жүргізуге және ұсынуға;2.8 Қоймада жеткіліксіз техникалық қызмет көрсетудің салдарын талдауға және түсіндіруге.
ОН3 Ауылшаруашылық маркетингтің ролін ұғынуға тиіс
3.1 Маркетингтік құралдар туралы базалық білімдері болуға; 3.2 Нарықта қалыптасқан жағдайға сәйкес кәсіпорынның сату саясатына баға беруге;3.3 Ауылшаруашылық өнімді сатудың ең маңызды жолдарын белгілеуге;3.4 Нарықты және клиенттердің артықшылықтарын бақылауға; 3.5 Белгілі дақылды сату нарығына талдау жүргізуге;3.6 Құжаттаманың түрлерін түсіндіру және сатудан табыстарды талдауға;3.7 Клиенттермен сату бойынша кәсіптік талқылау жүргізуге;3.8 Нақты кәсіпорын үшін маркетингтік ілеспе әзірлеуге;3.9 Сатудан түсімдер туралы кәсіптік құжаттамамен қамтамасыз етуге;3.10 Жаңа өнімдерді сату бойынша ұсыныстарды даярлауды машықтануға тиіс.
БЖКМ 04. Ауылшаруашылық малдарды өсіру және ұстау негіздері
Ауылшаруашылық малдарын ұстау негіздері Ауылшаруашылық малдарға арналған жемшөптердің түрлері және азық
мөлшерлері Ауылшаруашылық малдарды ұрықтандыру негіздері Ауылшаруашылық малдарды ұстау және күту
Мақсаттары мен міндеттері. Студенттердің мал шаруашылығы туралы базалық және негізгі білімдері бар: аймақты зерттеу, азықтандыру, бағу, орналастыру және күту.
39
Модульге енгізуОсы модуль бойынша сабақтардың кәсіптік әрекеттер мен операцияларды
жүзеге асыру үшін қажет технологияларды және негізгі жұмыс техниканы білуді беру мақсаты бар. Сабақтардың мазмұнына негізгі биологиялық, физикалық және химиялық аспектілер енгізіледі. Модуль шеңберінде алынған базалық білімдерге негізделіп, білім алушылар табысты мал шаруашылығы өндірісінің іс-шараларымен және технологияларымен танысады және бағалауды үйренеді. Бұл ретте, ірі қара малды өсіру және бордақылау, сүт өндіретін мал өсіру, жылқыларды өсіру, шошқа шаруашылығы, түйе шаруашылығы, қой шаруашылығы, құс шаруашылығы және үй қоянын өсіру шаруашылығы сияқты, осындай мал шаруашылығының салалары әсіресе терең қозғалады. Ауылшаруашылық кәсіпорында әртүрлі машиналарды, құрылғыларды, құралдарды және малды ұстау жазатайым оқиғаларды болдырмау бойынша техника мен нұсқамаларды жете зерделеуді қажет етеді.
Мал шаруашылығы саласындағы менеджмент мал шаруашылығы өнімін өндіруде табысқа жету үшін өте маңызды болып табылады. Малдың қолайлы нәтижелілігіне және жайлы көңіл-күйіне жету үшін, малдың ағзаларында болып жатқан негізгі биологиялық және физиологиялық процестерді, мал шаруашылығы үй-жайларының микроклиматына, малды азықтандыруға және гигиенасына қойылатын талаптарды, сондай-ақ ауылшарушылық малдың табиғи тәртіп белгілерін білу орталық маңызға ие болады. Бұл білімдер және де мал шаруашылығы саласында басқа тақырыптарды зерделеу үшін талап болып табылады.
Модульде оның шеңберінде мал шаруашылығы салалары мен бағыттарының тұтастығын негізіне ала отырып, мал шаруашылығының өндірістік технологияларын сипаттау және бағалау машықтары қалыптасатын өндірістік оқыту бөлімдері бар.
Оқыту нәтижелері: ОН 1. Ауылшаруашылық малдарды ұстау негіздерін игеру ОН 2. Әртүрлі жемшөп түрлерінің мақсатын түсіндіру және малға берілетін
азық мөлшерін есептеу ОН3. Ауылшаруашылық малдарды ұрықтандыру негіздерін білу ОН 4. Ауылшаруашылық малдарды ұстаудың және күтудің маңыздылығын
ұғыну Модульдің мазмұны1. Ауылшаруашылық малдарды ұстау негіздерін игеруМал шаруашылығы салалары үшін табиғи және өңірлік жағдайлар ауыл
шаруашылықты экологиялық жүргізудің негізгі идеясы. Жемшөп базасы: мал шаруашылығы үшін жемшөп запастары және оларды алу көздері. Негізгі қағидалар: аудандарының, егіс айналымының, топырақтардың және өсімдіктерді қорғаудың есебімен мал шаруашылығы. Қауіпсіздік техникасы және қоршаған ортаны қорғау, өндірістік санитария мен гигиена.
2. Әртүрлі жемшөп түрлерінің мақсатын түсіндіру және малдарға берілетін азық мөлшерін есептеу
Жемшөп сыныптамасы. Жемшөпті тұтыну, олардың негізгі құрауыштары,
40
қоректік заттар мен белсенді ингредиенттердің, ас қорыту, сіңіру функциялары. Сіңімділігі. Қоректік заттардың бұзылуы. Заттардың алмасуы. Жануарлардың ағзасында қоректік заттарды пайдалану. Нетто-лактация энергиясы. Айналатын энергия. Крахмалдық баламасы. Қолдаушы және өнімдік жемшөпте тұтынушылығы. Құрауыштарға қойылатын минималды талаптар: шикі өзегі, энергия, Ca, P. Минералдық заттар. Тағамдық қоспалар. Дәрумендер. Жемшөптің құрауыштары және олардың маңызы. Құрғақ зат. Су. Шикі ақуыз. Майлар. Шикі өзек. Азотсыз экстрактивтік заттар. Жеке мал түрі үшін, негізгі құрауыштар және олардың маңызы.
Жемшөптің сапасын және нормалауды бақылау пункттері. Құрғақ заттың үлесін есептеу. Өңірдің әдеттегі шемшөп құралдары. Ең маңызды құрауыштар.
Жемшөп азық мөлшерідарының жай есептері. Жемшөп азық мөлшерідарының көп факторлық есептері.
Қаттау, сақтау, шығындар, сапа стандарттары.3. Ауылшаруашылық малдарды ұрықтандыру негіздерін білуЭкстерьердің, дене бөліктерінің сипаты. Тері және оның туындылары.
Сүйектері мен қаңқасының құрылысы. Бұлшықеттердің маңызы. Қанның құрамы. Қан айналымы: жүрек, тамырлар. Тыныс алу және ас қорыту органдары.
Органдардың орналасуы, жыныстық органдар, эструсты, кемелденуді гормоналды бақылау. Малдың жыныстық өніп-өсуі: ұрықтық жасушаның пайда болуы, ұрықтандыру, қосу және ұрықталу, эмбрионалдық даму, партеногенез. Тұқым қуалау белгілерінің тасушысы ретінде хромосомдар. Мендельдің тұқым қуалаушылық заңдары: біркелкілік заңы, тәуелсіз тұқым қуалау заңы, тәуелсіз ыдырау заңы. Тұқым қуалау тәртібі: басым болу, рецессивтік, аралық. Ауылшарушалықы малды практикалық өсірудің негізгі ұғымдары және технологиялары: ұрықтандыру, асыл тұқымды мал шаруашылығы, будандастыру. Будандастыру түрлері: гибридтау, имбридинг, некелік күйлеу маусымы. Биотехнологиялар: қолмен ұрықтандыру, эмбрионды салу. Гендік технологиялар. Имбридинг (инцухт-сызықтары).
4. Ауылшаруашылық малдарды ұстаудың және күтудің маңыздылығын ұғыну
Мал шаруашылығы фермалары мен кешендерінің жалпы құрылысы, орналасуы және санитариялық-техникалық жабдықтары. Типтері, жоспарлануы және малдың орпналасуы. Малдың түрінен тәуелді үй-жайлардың желдеткішіжәне оларға жылу беру, жылумен қамтамасыз ету, жарықтандыру.
Атмосфералық факторлардың және үй-жайлардың микроклиматының ауылшаруашылық малдың денсаулығына әсері. Мал шаруашылығы үй-жайларына қойылатын санитариялық-гигиеналық талаптар. Малды қорада бағу гигиенасы.
Паразит және паразит емес сырқаттардың белгілері мен себептері. Даму жағдайлары және өмірлік цикл, мысалы: бауыр фасциолдары.
Профилактикалық іс-шаралар, мысалы: Мал шаруашылығы үй-жайларының микроклиматы, ұстау, азықтандыру, профилактикалық егулер, карантин, тұяқтарын күті.
Малдың денсаулығы мәселелері жөніндегі ұйымдар: ветеренариялық қызмет. Құқықтық негіздер.
41
Оқыту нәтижелері және бағалау өлшемдеріОқыту нәтижелері, осы модульді табысты аяқтаудан кейін, білім алушы:
Бағалау өлшемдеріБілім алушы:
ОН 1. Ауылшаруашылық малды ұстау негіздерін игеруге
1.1 Мал шарушалығын дамыту үшін негізгі факторларды белгілеу;1.2 Экологиялық жүргізудің қағидаларын дәлелдеуге және мал шаруашылығы салалары үшін өңірлік жағдайларды пайдалануға;1.3 Табиғи және өңірлік жағдайлардың есебімен малдардың түрін талдауды негіздеуге.
ОН 2. Әртүрлі жемшөп түрлерінің мақсатын түсіндіруге және малға берілетін азық мөлшерін жасауға
2.1 Жемшөптердің сапалық сипаттамаларын айқындауға және стандарттармен салыстыруға; 2.2 Түріне сәйкес малдарды дұрыс азықтандыруды түсіндіруге;2.3 Малдардың түрлері бойынша азық мөлшерлерінің үлгілі есептерін жүзеге асыруға;2.4 Азықтандыру процесінің жоспарын жобалауға;2.5 Жемшөптерді қаттау және сақтау ережесін сақтауға;2.6 Қауіпсіздік техника ережесін орындауға.
ОН3. Ауылшаруашылық малды ұрықтандыру негіздерін білуге
3.1 Өніп-өсу және тұқым қуалушылық негіздерін білуге; 3.2 Малдарды практикалық өсірудің қолданылатын технологиялары мен әдістерін сипаттауға;3.3 Түрлері бойынша малдың өніп-өсу кестесін құруға.
ОН4. Ауылшаруашылық малды ұстаудың және күтудің маңыздылығын ұғынуға тиіс
4.1 Малды ұстау мен күтудің негізгі талаптарын түсіндіруге;4.2 Үй малының тұқымының (дене бітімінің) және өнім өндіруінің арасындағы өзара байланысты түсіндіруге; 4.3 Жанауарларды ұстау бойынша АБЖ пайдалануды негіздеуге; 4.4 Малдың денсаулығын сақтау бойынша санитариялық-гигиеналық талаптарды орындауға; 4.5 Қауіпсіздік техникасы және қоршаған ортаны қорғау ережесін сақтауға;4.6 Ферма шаруашылығы жұмысының нәтижелерін бағалауға тиіс.
БЖКМ 05. Жүргізудің теориялық курсы: тракторшы-машинисі негізі куәлігін алу үшін (III сынып) (А, В, Г санатты)
Мақсаты: Жүргізу курсы бойынша негізгі теориялық мазмұнын хабарлау. Студенттер жол жүру ережесінің, көлік құралдарын жүргізу процесіндегі жеке тәртібінің, көлік құралдарының жол жүру қауіпсіздігі ережесінің, сондай-ақ оқиға болған жерде негізгі тәртіп ережесінің білімдерін алуға тиіс.
Модульге енгізуКолледж әр білім алушыға III сыныпты тракторшы-машинисі куәлігін
(А,В,Г санаттары) алу мүмкіндігін ұсынады, ал атап айтқанда:
42
Тракторды, өздігінен жүретін машиналарды жүргізу бойынша оқытудың теориялық мазмұны және трактор техникасы, оған техникалық қызмет көрсету және күту мәселелері жөніндегі оқытудың практикалық мазмұны кәсіптік модульдердің мазмұнын зерделеген кезде сабақтарда ашылады.
Әр білім алушы үшін, колледж сағаттар кестесінен тыс сабақтардан тыс уақытта трактор мен комбайнды жүргізу бойынша практикалық білімдердің мүмкіндігін ұсынады. Осы жүргізу курсы бұдан әрі III сыныпты тракторшы-машинисінің куәлігін алу үшін, практикалық және теориялық емтихан алумен аяқталады. Сонымен қатар III сыныпты тракторшы-машинисінің куәлігі жалпы қолданыстағы жолдарда жүру құқығын береді.
Жүргізуге оқыту бойынша практикалық сабақтар үшін, әр білім алушыға тіркемесі және аспалы құралдары бар тракторда және комбайнда жүргізудің сағатты көзделді.
Модульдің мазмұныЖүргізушінің жеке басына қойылатын талаптар: көру қабілетіне қойлатын
талаптар, шоғырлану, шаршағандығы және тиянақсыздығы, алкоголь мен есірткіні тұтынуы, психикалық және әлеуметтік алғышарттары, тәуекелдің адами факторы (үрей, күйзелу, өзін өзі қайта бағалау және өзге)
Жол жүру қатысушыларының міндеттері: көлік құралдарын жүргізу, көлік құралдарын тестілеу және рұқсат беру, сақтандыру, көлік құралдарының техникалық төлқұжаты, жүргізуші куәлігі (сыныптары).
Көлік құралын жүргізуге қажет құжаттар. Жол жүру қатысушыларының міндеттері: жүргізушінің, жолаушылар мен
жаяу жүргіншілердің. Арнаулы автомобильдердің қозғалысы (полиция, медициналық, өрт, әскери
полиция қызметтері), мүгедек жүргізушілердің, көлік құралын жүргізген кездегі құжаттардың тізбесі
Көше қозғалысының жүйесі және оны пайдалану. Жол белгілері және көлік құрылыстары (теміржол өткелдерінің қоса алып). Көлік құрылыстары. Басымдық өтудің және жүру кезектілігінің ережесі. Теміржол өткелдері. Теміржол өткелдеріндегі қауіпсіз және экологиялық тұрғыда саналы тәртібі. Жылдамдық пен қауіпсіз қашықтық. Өозғалыс жолағының жай-күйі және ауа-райы жағдайлары. Қоршаған орта үшін қауіпсіз жүргізу. Қозғалыс маневрі. Көлік құралдарын жүру қауіпсіздігіне бақылау. Көлік құралдарының жүру қауіпсіздігі.
Жол-көлік оқиғалары. ЖКО қатысушылары әрекеттерінің жүйелілігі. Оқиға орнында алғашқы жәрдем көрсету.
43
Оқыту нәтижелері және бағалау өлшемдері
Оқыту нәтижелері, осы модульді табысты аяқтаудан кейін, білім алушы:
Бағалау өлшемдеріБілім алушы:
ОН1 Жол жүру және көлік құралдарының жүру қауіпсіздігі ережесін білуге
1.1 ҚР маңызды жол жүру ережесін білуге және сақтауға;1.2 Жол белгілерін, белгілеу және таңбалау түрлерін, жол жүруді ұйымдастырудағы жарық сигналдары мен белгілерін, олардың сыныптамаларын және маңызын білуге. Олардың орындалуын сақтауға;1.3 Басымдық өту ережесін, теміржол өткелдерін өту ережесін білуге және сақтауға;1.4 Жүргізушінің жеке және өзін тиісті түрде ұстау тәртібін дұрыс бағалауға;1.5 Жүру қауіпсіздігін және көлік құралын пайдалану бойынша талаптарды білуге және қолдануға.
ОН2. Жүргізушінің жол-көлік оқиғасының орнында тәртібінің сипатын білуге тиіс
2.1 Әректтердің жүйелілігін білуге және жол-көлік оқиғалары туындаған кезде, оларды дұрыс қолдануға, дәрігерге дейінгі көмекті көрсету туралы жалпы ұғым болуға тиіс.
КМ 01 Өндірістік жоспарлау, жұмысты даярлау және бақылау, бухгал-терлік есеп
Мақсаты: Студенттер ферма шаруашылықтарында өндірісті жоспарлау, жұмыс про-
цестерін даярлау және тіркеу туралы базалық білімдері болуға тиіс. Олар бух-галтерлік есеп қағидаларын білуге тиіс.
Модульге енгізу«Өндірістік жоспарлау, жұмысты даярлау және бақылау, бухгалтерлік есеп»
модулі бойынша сабақтардың оқуышларды олардың кәсіптік мансаптарының алғашқы сатыларында ұйымды жоспарлаудың негізгі ұғымдарымен және өн-дірісті ұйымдастырудың негізгі, сондай-ақ жоспарлау, ұйымдастыру және құ-жаттандыру бойынша осы операциялармен байланысты функцияларымен таныстыруға мақсаты бар. «Фермер» біліктілігі бар білім алушылар өз шек-телген еңбек тапсырмаларының шегінде жоспарлау, ұйымдастыру, басқару және құжаттандыру бойынша осы операцияларды өздігінше орындайды деп күтіледі.
Осы модуль білім алушылармен өндірістің ауылшаруашылық техноллгояи-ларын бағалау және сипаттау мәселелерін ұғынуға ықпал етеді, оларды тиісті құжаттамамен және ауылшаруашылық кәсіпорындарда қабылданған бағалау әдісімен таныстырады, сонымен кәсіптік өзін-өзі жетілдурге және басшы дең-гейіне дейін дамуына қызығушылықты нығайтады.
44
Модуль бойынша сабақтар өндірістік технологиялық процестерді жалпы ұғынуға және кәсіпорын экономиксы, кәсіпорынды ұйымдастыру, орындалған жұмыстарды және көрсетілген қызметтерді есепке алу, қызмет нәтижелерін бақылау, сондай-а өндірістік жоспарлау сияқты салаларда өзара байланысқа ықпал ететін базалық білімдер береді. Компанияның жұмысын ұйымдастыру және жоспарлау, материалдық-техникалық құралдар мен жабдықтарды, жер ресурстарын пайдалану, өсімдік шаруашылығы мен мал шаруашылығында өн-дірістік процесстерді ұйымдастыру, қызметтер көрсету, жұмыстарды орындау, сақтандыру. Сабақтардың мазмұнына бухгалтерлік есеп негіздерінің мәселе-лері: кәсіпорынның балансдік тараптары, операциялық есептері, кірістілікті есепке алу және калькуляциялық аспектілері де кіреді.
Оқыту нәтижелеріОН1. Бухгалтерлік есептің негіздерін қолдану;ОН2. Кәсіпорында мүлікке бағалауды жүзеге асыру және баланстің құрылы-
мын білу;ОН3. Шоттар жоспарының жіктемесін, сондай-ақ қаржылық есептілік жа-
сауды білу; ОН4. Өндіріс шығыстарына есептер және кірістілікке есеп жүргізу.
1. Бухгалтерлік есептің негіздерін қолдануБухгалтерлік есептің мақсаттары мен маңызы. Бухгалтерлік есептің мін-
деттілігі.Тиісті бухгалтерлік есептің негізгі қағидалары: айқындық, дұрыстық, абай-
лаушылық, ағымдағы есеп құжаттамасы. Салық және бухгалтерлік есеп. Бух-галтерлік есеп шоттарының және қос жазбасының жүйесі. Бастапқы баланс. Ағымдағы өткізбе. Пайдалар мен шығындардың есебі. Жылдық баланс
2. Кәсіпорында мүлікке бағалауды жүзеге асыру және баланстың құрылымын білу
Мүлік көздері. Мүлік түрлері. Жіктеу. Түгендеу тізімдемесі. Мүлікті баға-лау. Түгендеу. Түгендеу жүргізудің әртүрлі мүмкіндіктері. Үлгі кәсіпорын-дағы мүліктің түрлері. Үлгі кәсіпорында мүлікті есепке алу. Үлгі кәсіпорында мүлікті бағалау. Үлгі кәсіпорындағы түгендеу. Баланс құрылымы. Баланстың құрауыштары. Баланстық тараптар: қаражаттың пайда болуы және олардың шығуы, меншік капиталды белгілеу, шаруашылық операцияларға байланы-сты баланстың өзгерістері.
3. Шоттар жоспарының жіктемесін, сондай-ақ қаржылық есептілікті жасауды білу
Шоттарды жіктеу. Шоттардың жоспары. Бухгалтерлік кітаптар бойынша түгендеу және қорытынды шоттарға өткізу: шоттарды ашу, жай және күрделі өткізбелермен ағымдағы бухгалтерлік жазбалар, пайдалар мен шығындардың шоттары арқылы шоттарды жабу, қорытынды баланстың шоты. Баланстың есебін айыру. Құжаттама өткізбелерін жасау және сақтау. Есепке алу журна-лында, бас кітапта жазбалар жүргізу.
Салыстыру жолымен бақылау: дебет пен кредиттің, бухгалтерлік жазбалар-дың, банктік сальдо мен шоттардың үзінді-көшірмелерінің сомалары. Дұрыс
45
орындалмаған жазбаларды түзету. Сальдолау: белсенді және пассив түгендеу шоттарды, қаржылық активтер
мен борыштық міндеттемелерді, кірістік және шығыстық шоттарды, дербес шоттарды, заттай және ақшалай есепке алуды, түгендеу тізімдерді. Шыққан және түскен сомалар үшін түзетуші бухгалтерлік өткізбелерді жүргізу: амор-тизация, жеке қолданудан алу, салымдар, үлестер.
Пайда мен шығындардың есебі, меншік капиталды, бастапқы және қоры-тынды балансты салыстыру арқылы салықтық пайданы белгілеу.
4. Өндіріс шығыстарына есептер және кіріске есеп жүргізу Кәсіпорынды бағалау себептері. Талдау жүргізу мүмкіндіктері: пайдала-
ну, меншік капиталдың өзгеруі, қарыз капиталды жабу. Ауыл шаруашылықта табыстылық ұғымы: таза пайда, пайданың нормасы, жиынтық кіріс, меншік капиталдың өзгеруі, тауарлық емес операциялар бойынша төлемдердің шегі. Тура бірлі-жарым шығындар және жалпы қосымша шығыстар. Тұрақты және ауыспалық шығындар. Калькуляциялық шығыстар. Шығындардың пайда болу жерлерін белгілеу. Өндірістік есептің жай тізімдемесі. Жалпы шығыстардың есебі. Жалпы шығыстарды реттеу жіктемесі. Шығындарды бөлген кезде есеп айыру үшін әдісті таңдау. Толық шығындарды бөлу. Калькуляциялық схема. Толық шығындарды есептеудің кемшіліктері. Негізгі ұғымдар мен алғышарт-тар. Шығындарды төмендету резервілерін пайдалану мүмкіндіктері. Ауыл-шаруашылық дақылдардың аудандарын пайдалану. 1 га ауылшаруашылық ауданға шығындарды жабу үлесі. 1 га ауылшаруашылық ауданға пайданың үлесі. 1 га ауылшаруашылық ауданға өндіріс технологиясын салыстыру. «Ең-бек» факторын пайдалану. 1адам/сағ. пығындарды жаьу үлесі. 1адам/сағ. пайданың үлесі. 1адам/сағ. өндіріс технологиясын салыстыру. Үлгілі дерек-тер. «Мал шаруашылығы» өндірістік бағытта деректерді талдау және бағалау. Үлгілі дерктер. «Егін шаруашылығы» өндірістік бағытта деректерді талдау және бағалау. Ауылшарушылық кәсіпорындағы өндірістің әдеттегі құралда-ры. Талдау және бағалау жүргізу мүмкіндіктері. Сандық сипатитамалардың негізінде шаруашылық қызметтің нәтижелерін талдау: меншік тиімділік, бүкіл капиталдың кірістілігі, қолма-қол ақшаның қозғалысы.
Оқыту нәтижелері және бағалау өлшемдеріОқыту нәтижелері, осы модульді табысты аяқтаудан кейін, білім алушы:
Бағалау өлшемдеріБілім алушы:
ОН1. Бухгалтерлік есептің негіздерін қолдануға.
1.1 Ауылшаруашылық кәсіпорын үшін бухгалтерлік есептің маңызы мен қағидаларын ұғынуға;1.2 Кәсіпорынның жұмысын жоспарлауға және ұйымдасты-руға әсер ететін ауылшаруашылық өндірістің ерекшеліктерін белгілеуге;1.3 Кәсіпорын жұмысын қазіргі заманғы ұйымдастыру қағи-даларын түсіндіруге;1.4 Кәсіпорынның заң, формалды және әлеуметтік ұйым ретінде ролін ұғынуға;1.5 Бухгалтерлік есептің қағидаларын және шаруашылық операцияларды растайтын құжаттарды білуге.
46
ОН2. Кәсіпорында мүлікке бағалауды жүзеге асыру және баланстің құрылымын білуге.
2.1 Ауылшаруашылық кәсіпорынның мүлкін бағалау жүр-гізуге және оларды санаттар бойынша жіктеуге;2.2 Жалған ауылшаруашылық кәсіпорынның мысалында бағдарламалық қамтамасыз етуді пайдаланумен кәсіпорын-ның мүлкіне түгендеуді орындауға;2.3 Шаруашылық операциялармен байланысты балан-стың құрауыштарын, баланстың өзгеруін ұғынуға және түсіндіруге.
ОН3. Шоттар жоспарының жіктемесін, сондай-ақ қаржылық есептілік жасауды білуге.
3.1 Балансты дұрыс жасауға, шоттар бойынша дұрыс жүргізуге, балансты дұрыс жабуға;3.2 Құжаттардың негізінде бухгалтерлік есептің шоттары бойынша шаруашылық операцияларды дұрыс жүргізуге;3.3 Жылдық баланс құруға
ОН4. Өндіріс шығыстарына есептер және кірістілікке есеп жүргізуге тиіс.
4.1 Кәсіпорынды бағалаудың негізгі қағидаларын ұғынуға және әртүрлі талдау жүргізу тәсілдерін білуге;4.2 Шығыстар мен шығындардың түрлерін айыруға; 4.3 Өндірістік есеп тізімдемесінің көмегімен жалпы (қо-сымша) шығыстарды бөлудің негізгі әдістерін сипаттауға; 4.4 Баптар бойынша калькуляция ретінде толық шығын-дардың есебін жүргізуге; 4.5 Тура шығындар бойынша өзіндік құнының калькуля-циясын орындауға (қосымша шығыстарды өнімдердің топта-рына жатқызып) және алмастыру мүмкіндіктерін бағалауға; 4.6 Топырақ ресурстарын талдаудың маңызы ұғынуға; 4.7 Ауылшаруашылық кәсіпорын жұмысының тиімділігін талдауға және бағалауға;4.8 Ауылшаруашылық кәсіпорынның мал шаруашылығы және өсімдік шаруашылығы параметрлерін есепке алуға, талдауға және бағалауға;4.9 Кәсіпорынның негізгі парметрлерін есепке алуға, тал-дауға және бағалауға;4.10 Ауылшаруашылық кәсіпорынның өндіріс құралдарын пайдалануды бағалауға және талдауға;4.11 Кәсіпорынға талдау және оған бағалау жүргізу үшін, бағдарламалық қамтамаысз етудің мүмкіндіктерін пайдала-нуға тиіс.
КМ02 Кәсіпорын қызметінің нәтижелері
Мақсаты Студенттер басқарушылық есептің негіздерін игереді, кәсіпорын көрсет-
кіштерін есептеуді орындайды және қаржылық табыстың индикаторларын белгілейді.
Модульге енгізуМодульдің басқарушылық есеп және қаржылық менеджмент негіздерінің
бөлімдері мен тақырыптары бар. Осы модуль білім алушыларды басқарушылық есептің және қаржылық ме-
неджменттің негізгі ұығмдарымен, сондай-ақ олармен байланысты, кәсіпо-рынды бағалау және тиімділік, тұрақтылық және өтімділік, құны және басқа-рушылық есеп көрсеткіштерін белгілеу бойынша процестермен таныстырады.
47
Осы модульді зерделеу білім алушымен кәсіпорынның қаржылық жағдайын ұғынуға, қаржылық есептіліктің мазмұнымен және құрамымен, кәсіпорын-ның қаржылық тұрақтылығының көрсеткіштерін, қаржылық коэфиценттерін есептеудің негізгі амалдармен, тәсілдерімен және әдістемесімен, сондай-ақ кірістілікті және олардың өзгеруіне әсер ететін факторларды талдау әдісте-месімен танысуға ықпал етеді. Сонымен қатар модульдің шеңберінде білім алушылар бизнес-жоспардың құрылымымен жәгне оны жасау әдістемесімен, сондай-ақ маркетингтің тұжырымдамасымен және қағидаларымен, тауар қозғалысымен және баға белгілеумен, коммуникациялық саясатпен таныса-ды.
Осы модуль білім алушыларға өндіріс деңгейінде басқару қағидаларымен, шығындардың сыныптамасымен танысуға мүмкіндік беред, сондай-ақ өн-дірістік процестердің экономикалық тиімділігі және өнімді өндірумен, жұмы-старды орындаумен және қызметтерді көрсетумен байланысты жеке шығын-дары көрсеткіштерінің есебін жүзеге асырады.
Оқыту нәтижелері: ОН1. Бизнес-жоспардың мақсатын, құрылымын және оны жасау әдісте-
месін білу. ОН2. Маркетинг негіздерін игеру.ОН3. Бизнес-жоспардың бөлімдерін жасау бойынша негізгі талаптарды
орындау.
Модульдің мазмұны1. Бизнес-жоспардың мақсатын, құрылымын және оны жасау әдісте-
месін білуЖоспарланған нәтіижелерге жетуге ықпал ететін кәсіпорынның ағымдағы
қызметі бағытының құралы ретінде бизнес-жоспардың маңызы, туындайтын проблемаларды айқындау және оларды жою бойынша шаралар кешенін бел-гілеу. Кәсіпорынның және ол онда қызмет ететін ортаның техникалық сипат-тамаларының жүйеслі есебін жүргізу: кәсіпорынның шаруашылық қызметін талдау, ілеспелі жағдайларды (шартарды) зерделеу. Маңызды ақпаратты ғана іріктеп алуды жүргізу. SWOT талдау жүргізу:
- „S“ құндылығы, басымдығы (кәсіпорынның күшті жақтары) - „W“ нашарлығы, кемшіліктері (кәсіпорынның нашар жақтары) - „O“ мүмкіндіктері (қоршаған ортадағы қолдауыш факторлар) - „T“ қауіп-қатерлер мен тәуекелдер (қоршаған ортадағы тежеуіш фактор-лар) Шегімге тәсіл: „W“ „O“ арқылы жақсарту „S“ „T“-дан қорғау.Ақпарат жинау. Ахуалды бағалау. Әртүрлі стратегияларды тұжырымдау.
Әртүрлі стратегияларға шығыстар. Стратегияны таңдау. Маркетинг. Жалпы стратегияны қаржыландыру. Стратегияны тұжырымдау үшін, кәсіпорынның шаруашылық қызметін талдаудың ерекше деректерін іріктеп алу және пайда-лану. Капиталды пайдалану және капиталдың көзі. Қаржыландыру себептері – қаржыландыруды уақыты бойынша қаржыландыру мақсаттарымен келісу (мысалы, жобаның фазалары). Баланс және баланстың көрсеткіштері. Қаржы-
48
ландыру түрлері: капиталдың шығуы бойынша, инвесторлардың құқықтық жағдайы бойынша, айрықша нысандар. Қаржыландыруға шығыстар.
2. Маркетинг негіздерін игеруМаркетингтің мақсаттары мен міндеттері. Маркетингтің тұжырымдамасы.
Сату құралдары: Тауарды рәсімдеу, сату жолдары және өнімді сату, баға бел-гілеу және шарттың мазмұны мен нысанын белгілеу, жарнама. Клиенттерге сервистік қызмет көрсету. Нарықты зерттеу. Нысаналы топтар. Нысаналы на-рықтар. Маркетингтік саясаттың құралдарын біріктіру: жаңа өнімдерді әзір-леу және шығару саясаты, баға саясаты, коммуникациялық саясат, сату сала-сындағы саясат. Құқытық жағдайлар. Ақпаратты жинау мүмкіндіктері. Жеке адамның сату табыстарына әсері. Сату әдебінің негізгі қағидасы: көндіру емес көзін жеткізу.
3. Бизнес-жоспардың бөлімдерін жасау бойынша негізгі талаптарды орындау
Оқу мақсатында тұжырымдалған бизнес-жоспарды әзірлеу бойынша қа-дамдарға сәйкес жұмыс істеу.
АӨК салаларының ерекшеліктерінен, сондай-ақ нақты жағдайлардан (өн-діріс көлемінің жаңалығынан, өнім, қызмет түрінен) тәуелді – жоспардың құрамы мен құрылымы өзгешеленуі мүмкін, бірақ мазмұнды жағы ұқсас бо-луға тиіс. Бизнес-жоспардың негізгі бөліктерін әзірлеу:
- бизнес-жоспардың түйіндемесі немесе бинестің сипаты,- кәсіпорын, - кәсіпорынды басқару немесе менеджмент, ұйымдастырушылық жоспар,- кәсіпорын мақсаттары,- маркетингтік іс-шаралар,- өндірістік жоспар,- қаржылық жоспар,- заң жоспары,- тәуекелді бағалау және сақтандыру.Бизнес-жоспардың түйіндемесі бөлімінде кәсіпорынның алдыңғы қыз-
метін, бизнестің қазіргі жай-күйін көрсету, кәсіпорынның өкімінде бар мен-шікті көрсету, шығарылатын өнімге немесе көрсетілетін қызметтерге сипатта-ма беру, сату нарығын, сондай-ақ қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді жоспар-ларды сипаттау қажет.
Кәсіпорын бөлімінде олар табысты басшылық ету үшін қажет, кәсіпорын туралы барлық мәліметтер жазылады.
Кәсіпорнды басқару бөлімінде қажетті басқару дағдыларын сипаттау.Маркетингтік іс-шаралар бөлімінде мына сұрақтар көрсетіледі: нарықтық
стратегия, салаларды, нарықты және сатып алушыларды талдау, сату жүйесі, жарнама, жеке сауда, бағаларды белгілеу, бәсекелестік, өнім және көрсетілетін қызметтер, нарықты зерделеу.
Өндірістік жоспар бөлімінде өндіруші өз өнімін қалай жасау керек сипатта-уға, яғни өз қызметінің сипаттамасын беруге тиіс.
Қаржылық жоспар бөлімінің мақсаты – қаржылық есеп нысандары туралы жалпы түсінік беру және олар қаржылық мәселелерді бағалауда және талқы-лауда көмек беретін құралдарды ұсынады.
49
Кәсіпорынның мақсаттары бөлімінде кәсіпорын жоспарлары және оларды кәсіпорын алуға қалайтын нәтижелер жалпыланады. Оларды санау және өл-шеу мүмкін болу үшін, цифрлар мен сандарды қоланып, оларды сипаттамалау мақсатты.
Құқықтық мәртебесін белгілейтін меншік көзқарастан кәсіпорын
Оқыту нәтижелері және бағалау өлшемдері
Оқыту нәтижелері, осы модульді табысты аяқтаудан кейін, білім алушы:
Бағалау өлшемдеріБілім алушы:
ОН1. Бизнес-жоспардың мақсатын, құрылымын және оны жасау әдісте-месін білуге.
1.1 Ауылшаруашылық кәсіпорынның құқықтық, эконо-микалы және нарық үшін сипатты жағдайларын ұғынуға, сондай-ақ өндіріс жағдайларын және өндірісті орналастыру жерлерін белгілеуге;1.2 Іскерлік белсенділіктің стратегиялық серпінін жоспарлаудың (бизнестің стратегиялық дамуының) құралы ретінде бизнес-жоспарды ұғынуға;1.3 Өндірістік-техникалық деректерді белгілеуге, сон-дай-ақ өндіріс шығындарын білуге;1.4 Бизнестің моделін шығаруға және оны қаржыланды-руды сипаттауға, сондай-ақ өнім нарығын зерделеуге; 1.5 SWOT талдау жүргізуге.
ОН2. Маркетинг негіз-дерін игеруге.
2.1 Сатуды қолайлы ұйымдастыруға бағдарланған кәсіпорынды басқару ретінде, маркетингті білдіруге;2.2 Нарық туралы ақапарат алу мүмкіндіктерін көрсету-ге.2.3 Тауарларды әзірлеу, сату жолдары және сауда тізбе-гінің буындары саясатын білуге және маркетинг құралда-рын пайдалануды, клиенттерге сервистік қызмет көрсетуді түсіндіруге;2.4 Сату нәтижелері үшін жеке адам тәртібінің, кәсіптік білімдерінің маңызын білуге.
ОН3. Бизнес-жоспардың бөлімдерін жасау бой-ынша негізгі талаптарды орындауға тиіс.
3.1 Өз бетімен шешу үшін ұсынылатын өндірістік прак-тиканың нақты міндеттерін негізіне ала отырып, ауылшару-ашылық кәсіпорын үшін бизнес-жоспарды әзірлеуге тиіс.
50
КМ 03. Ауылшаруашылық өсімдіктерін егу КМ03.1 Дәнді дақылдарды өсіру
Мақсаты Өнімді егуден жинауға дейін дәнді дақылдар туралы кешендік білімдерді
алу.
Модульге енгізуБілім алушылар жерді зерттеу, жерді жырту және өңдеу, өнімді өсіру, күту,
жинау және сақтау орындарына тасымалдау, сондай-ақ дәнді дақылдарды өн-діру бойынша өңірлердің мамандану картасының есебімен сатуға тұтынушы-ларға жеткізу іс-шаралары мен салалық технологияларын тікелей модульде зерделейді және бағалайды. Осы модуль жазатайым оқиғаларды болдырмау бойынша еңбекті қорғау және қауіпсіздік техникасы ережесін сақтап, жерді өңдеу, тыңайтқыштарды енгізу, өсімдіктерді қорғау, өнімді жинау, тасымалдау және сақтау үшін, механикаландырылған агрегаттарды, аспалы және тірке-мелі құралдарды, автомобильдерді, тракторлар мен комбайндарды пайдалану бойынша тақырыптарды қамтиды.
Оңтайлы өсу жағдайларын жасау үшін, топырақта болып жатқан негіз-гі биологиялық және физиологиялық процестер бойынша, дәнді дақылдар және олар үшін зиянды ағзалар, сондай-ақ тыңайтқыштарды енгізу жолымен өнімділікті және сапаны арттыру бойынша, өсімдіктерді күту және қорғау бойынша іс-шаралар, жинау және сақтау технологиялары туралы білімдер алу қажет. Бұл ретте, бірінші кезекте өнімнің сақтандығын және қайта өң-деу өнеркәсібінің талаптарына сәйкес келетін пайдалы және жоғары сапалы шикізатты өндіруді қамтамасыз ету тұр.
Кәсіпорынды табысты дамыту үшін, өндірістік процестерді және кәсіпо-рынның экономикасы және оны ұйымдастыру, орындалған жұмыстар мен көрсетілген қызметтерді есепке алу, қызмет нәтижелерін бақылау, сондай-ақ өндірістік жоспарлау сияқты салаларында өзара байланысты ұғыну маңы-зды. Модульдің мазмұнына негізгі сауда –коммерциялық және калькуляци-ялық аспектілер, құнын ұғыну енгізілді. Дәл есептер ғана кәсіпорынның қа-ражатын пайдалану бойынша смета жасау табысқа не шығынға жету үшін шешуші болып табылады деп ұғынуға мүмкіндік береді. Бухгалтерлік есеп, операциялық есептер, кірістілік есебі базалық білімдер береді және өндірістік деректерді есепке алуды және бағалауды орындау үшін, сондай-ақ ауылша-руашылық кәсіпорындарында операцияларды есепке алу үшін машықтарын қалыптастырады. Деректерді электрондық өңдеуді қолданумен есептеу үшін, дәнді дақылдарды өсіру қызметінің саласынан алынған, белгілі мысалдар пайдаланылады.
Осы модуль білім алушыларға өндірістік оқытуда және кәсіптік практикада машықтарын, дағдылары мен кәсіптік құзыреттерін қалыптастыру жолымен алынған білімдерін бекітуге мүмкіндік береді.
Оқыту нәтижелері: ОН1 Дәнді дақылдар өндірісінің негізгі факторларын білу;ОН2 Дәнді дақылдарды егу үшін, топырақты егу алдында өңдеу техноло-
гияларын игеру;
51
ОН3 Дәнді дақылдарды егу технологияларын қолдану;ОН4 Жоғары және тұрақты өнімдер алу мақсатында өңірде дәнді дақылдар-
ды өсіру технологияларын пайдалану;ОН5 Дәнді дақылдарды сақтау және қорғау технологияларын игеру;ОН6 Сатуды оңтайлы ұйымдастыруға бағдарланған кәсіпорынды басқару
ретінде маркетингті ұсыну
Модульдің мазмұны1. Дәнді дақылдар өндірісінің негізгі факторларын білуӨңірдің табиғат-климаттық жағдайлары. Ферма шаруашылығынң орнала-
суына әсер етуші факторлар. Өңірдің экологиялық балансы мен экологиялық проблемалары, шару-
ашылықтың орналасуының есебімен өндірісі. Биогеохимиялық циклдар: көміртегі циклы, азот циклы, күкірт циклы, фосфор циклы. Өңірде топы-рақтың пайда болуына әсер етуші факторлар. Топырақтардың механикалық құрамы, құрылымы және типтері. Топырақтың құнарлығын сақтау және егі-стердің қайтарымдылығын арттыру жағдайлары. Өңірдің дәнді дақылдары-ның морфологиялық белгісі бойынша, химиялық құрамы бойынша, вегета-циялық кезеңі бойынша қысқаша сипаттамасы. Дәнді дақылдардың егіс айна-лымындағы орны. Ұсынылған егіс айналымдарының схемалары. Егіс айна-лымдарындағы тыңайтқыштардың жүйесі.
Биологиялық әртүрлілік туралы тұжырымдама (БӘТ). Табиғи экожүйе-лердің, агроэкожүйелердің, микробтық әлемінң биоәртүрлілігі. Биологиялық әртүрліліктің негізгі беталысы және әлсіреу себептері. Өңір аумағында биоло-гиялық және ландшафтық әртүрлілікті сақтау басымдықтары мен шаралары.
Өндірістің негізгі факторы ретінде жер ресурстары. Еңбек ресурстары. Не-гізгі және айналмалы капитал. Дәнді дақылдар өндірісінің тиімділігне әсер етуші факторлар. Өңірдегі астық нарығы: мақсаттары, ерекшеліктері, про-блемалары және оларды шешу жолдары.
2. Дәнді дақылдарды егу үшін, топырақты егу алдында өңдеу техно-
логияларын игеру Топырақтың құрылымы, топырақтың құнарлығы, субстраттар, дәнді
дақылдарға қойылатын талаптар. Дәнді дақылдарды егуге топырақты өңдеу. Егу алды өңдеуге және егуге даярланған топыраққа қойылатын агротехника-лық талаптар: қопсыту, тырмалау түрлері, сапа көрсеткіштері ж.т.б.. Топырақ өңдейтін машиналар мен агрегаттар. Тракторлардың жалпы құрылысы мен сыныптамасы. Тракторды жүргізу амалдары, іштен жанатын қозғалтқыштың жұмыс істеу негіздері, иін-бұлғақты тетік, цилиндрдің блогі мен бас, бөл-гіштетік, қозғалтқыштардың қуаттану жүйесі, реттеуіштер. Қозғалтқыштар-ды майлау жүйесі, қозғалтқыштарды салқындату жүйесі, қозғалтқыштардың қосу құрылғылары, жалғастырғыштар мен беріліс қорабының ілінісуі, артқы белдігі және тракторларды жүргізу тетігі, трактордың жүрістік бөлігі, гидрав-ликалық аспалы жүйесі және басқа да жабдықтар, тракторларға техникалық қызмет көрсету. Машиналар мен жабдықтарды күрделі жөндеу, жөндеу ту-ралы жалпы мәліметтер. Машиналарға техникалық қызмет көрсету ережесі. Тракторлар мен автомобильдерде жұмыс істеген кезде еңбек қауіпсіздігі және өрт қауіпсіздігі.
52
3. Дәнді дақылдарды егу технологияларын қолдану Дәнді дақылдардың түрлері мен сұрыптары, өнгіштігі, даму кезеңдері, зат
алмасу, пісу мерзімдері, жетілуі, сұрыптарды өзара салыстыру. Дәнді дақыл-дарды егеуге арналған технологиялар мен машиналар. Пайдаланылатын күтіп-баптау технологиясы кезінде дәнді дақылдарды егуге агротехникалық және технологиялық талаптар. Дәнді дақылдарды сапалы егу талаптары. Жұмысты ұйымдастыру және қолдану жағдайларының, жұмыс органдарын құрастырудың, тұқым себетін аппараттар типінің, тәжі түрінің, тұқым ал-масу тәсілінің және трактормен байланысу тәсілінің есебімен тұқым егетін агрегаттарды таңдау. Тұқым егетін агрегаттарды таңбалау. Жалпы принципи-алды құрылғы. Жұмыс істеу қағидасы. Негізгі құрастыратын бірлік. Техноло-гиялық реттеуіштер.
Ферма шаруашылықтарында пайдаланылатын егетін машиналар мен агре-гаттармен салыстыруда дәнді дақылдарды егуге арналған қазіргі заманғы егетін машиналар мен агрегаттардың басымдықтары.
Тракторды жүргізу амалдары, іштен жанатын қозғалтқыштың жұмыс істеу негіздері, иін-бұлғақты тетігі, цилиндрдің блогі мен бас, бөлгіш тетігі, қозғал-тқыштардың қуаттану жүйесі, реттеуіштер. Қозғалтқыштарды майлау жүйесі, қозғалтқыштарды салқындату жүйесі, қозғалтқыштардың қосу құрылғылары, жалғастырғыштар мен беріліс қорабының ілінісуі, артқы белдігі және трак-торларды жүргізу тетігі, трактордың жүрістік бөлігі, гидравликалық аспалы жүйесі және басқа да жабдықтар. Машиналарға техникалық қызмет көрсе-ту ережесі. Тозған бөлшектерді профилактикалық ауыстыру, майлау жұмы-старын жүргізу жоспарлары, маусымдық кезеңде машиналардың сынуымен байланысты шығыстарды бағалау. Кәсіпорында техникалық қызмет көрсету бойынша жұмыстарды жүргізуді жоспарлау. Агротехникамен жұмыс істеген кезде еңбек қауіпсіздігі және өрт қауіпсіздігі.
4. Жоғары және тұрақты өнімдер алу мақсатында өңірде дәнді дақыл-дарды өсіру технологияларын пайдалану
Қуаттанудың биологиялық ерекшеліктері және өңірде дәнді дақылдар-ды күтіп-баптау агротехникасы. Топырақты дала жағдайларында морфо-логиялық белгілері бойынша зерттеу: топырақтың құрылысы (генетикалық қабаттарын айқындау), топырақтың және оның жеке қабаттарының қуаты, түсі, ылғалдылығы, механикалық құрамы, құрылымы, бірігуі, жаңадан пайда болуы және қосылуы. Тыңайтқыштар және оларды тиімді пайдалану. Топы-рақтағы қоректік заттардың балансын белгілеу. Тыңайтқыштардың қолайлы мөлшерлерін белгілеу. Минералдық және органикалық тыңайтқыштар. Көк тыңайтқыштар. Дәнді дақылдар үшін минералдық қуаттанудың жеке элемент-терінің ролі. Әзірленген тыңайтқыштарды енгізу жүйесінің экономикалық тиімділігін белгілеу. Тыңайтқыштарды енгізуге арналған технологиялар мен техника. Топырақтарды химиялық мелиорациялау. Өсімдіктерді химиялық қорғауға арналған агротехника. Биогеохимиялық циклдар. Тыңайтқыштарды тиімді пайдалану жағдайлары. Енгізу мерзімдері мен тәсілдері. Тұқым егетін машиналар. Жинау технологиясы және астық жинау техникасы: тура және бөлек комбайндау. Өнімді жинаудан кейін өңдеуге арналған машиналар. Ма-шиналармен және жабдықтармен жұмыс істеген кезде қауіпсіздік техникасы ережесі.
53
5. Дәнді дақылдарды сақтау және қорғау технологияларын игеруАстық қамбалары мен қоймаларына қойылатын: техникалық, технологи-
ялы, пайдаланушылық және экономикалық. Астықты орналастыру және сақтау режимдері. Дәнді дақылдарды сақтау тәсілдері. Сақтаған кезде астықтың жай-күйінің көрсеткіштеріне қойылатын талаптар: температурасы, ылғал-дылығы, қоспалардың болуы, зиянкестерді жұқтырғандығы және астықтың балаусалығы (түсі мен иісі). Астықты қабылдау және элеватордың қоймалары мен силостары бойынша орналастыру. Физикалық, химиялық және биологи-ялық процесстер. Астықтың жай-күйіне бақылауды ұйымдастыру. Сақтаған кезде астықтың зиянкестерімен күресу: химиялық өңдеу, тоңазытқыш маши-налардың көмегімен салқындату, астықты химиялық уытсыздандыру, газ-бен уытсыздандыру (фумигация). Запастарды бағалау. Құжаттама жүргізу: Құқықтық реттеу. Астықты сақтаған кезде тетіктермен жұмыс істеген кезде еңбекті қорғау және қауіпсіздік техникасы.
6. Сатуды оңтайлы ұйымдастыруға бағдарланған кәсіпорынды басқару ретінде маркетингті ұсыну
Нарықты зерттеу, нысаналы топтар. Маркетингтің мақсаттары мен міндет-тері. Маркетингтің тұжырымдамасы. Маркетингтік саясаттың құралдарын біріктіру: баға саясаты, коммуникациялық саясата, сату саласындағы саясат. Құқықтық талаптар. Сауда тізбегінің буындары. Сату құралдары: жарнама, өнімді өткізу және сату жолдары, баға белгілеу және шарт нысанының мазмұ-нын белгілеу, тауарды рәсімдеу, клиентке сервистік қызмет көрсету. Сатып алумен сөйлесудің негізі ретінде коммуникациялық моделі: әңгіме құру және оның барысы, ерекше жағдайларда өзін ұстай білу машығы, жеке адамның сату табысына әсері. Сату әдебінің негізгі қағидасы: көндіру емес көзін жет-кізу.
Оқыту нәтижелері және бағалау өлшемдеріОқыту нәтижелері, осы модульді табысты аяқтаудан кейін, білім алушы:
Бағалау өлшемдеріБілім алушы:
ОН1 Дәнді дақылдар өндірісінің негізгі факторларын біледі;
1.1 Өңірдің географиялық орналасыуының және эконо-микалық жағдайларының есебімен кәсіпорынның қызмет ету жағдайларын негіздеуге;1.2 Өңірдегі ауа-райын бақылауға, журналған жазуға және талдауға;1.3 Өңірдің метрологиялық қызметтерінің деректерімен жұ-мыс істеуге;1.4 Экологиялық факторларды, экологиялық балансты, био-геохимиялық циклдарды, биологиялық және ландшафттық әртүрлілігі сақталуының маңыздылығын түсіндурге;1.5 Биологиялық және ландшафттық әртүрлілікті сақтауға қатысты нормативтік құқықтық актілерді, ережелерді білуге және назарға алуға;1.6 Ферма шаруашылығы үшін дәнді дақылдар өндірісінің негізгі факторларын түсіндіруге;
54
ОН1 Дәнді дақылдар өндірісінің негізгі факторларын біледі;
1.7 Әртүрлі дәнді дақылдардың орналасуының экономика-лық жағдайларын атауға; 1.8 Егіс айналымының қажеттілігін сипаттауға;1.9 Экологиялық факторларды, егіс айналымының қағида-ларын және нарықтағы ахуалды есепке алатын ферма шару-ашылығының қызметі бойынша ұсыныстарды даярлауға;1.10 Қауіпсіздік техниканы және өндірістік санитария ереже-сін сақтауға.
ОН2 Дәнді дақылдарды егу үшін, топырақты егу алдында өңдеу технологияларын игереді;
2.1 Топырақтар, субстраттар типтерінің ерекшеліктері мен сыныптамаларын, дәнді дақылдарға қойылатын талаптарды білуге;2.2 Топырақтың типін белгілеу үшін, кәсіптік құралдарды және анықтамалық әдебиетті пайдалануға; 2.3 Үлгіге талдау жүргізуге және өз өңірі топырағы құрылы-мының қалыптасуын түсіндіруге;2.4 Ауылшаруашылық дақылдардың талаптарына және то-пырақтың қасиеттеріне сәйкес топырақты өңдеу үшін қажет-тілігін түсіндіруге;2.5 Жұмыстың тиісті кезеңдерінде топырақты тегіс және те-рең өңдеуге арналған жабдықтарды таңдап алуға;2.6 Іштен жанатын қозғалтқыштың негізгі тетіктерінің және жүйелерінің құрылысы мен жұмысы, бөлшектердің маңызын, материалдарды өңдеуді түсіндіруге;2.7 Өздігінен жүретін шассидің негізгі құрауыштарын ата-уға;2.8 Иін-бұлғақты тетікке, газ бөлгіш тетікке бұзу және жи-нау, газ бөлгіш декомпрессиялық тетіктерге реттеу, форсунка-ның жай-күйіне тексеру жүргізуге;2.9 Топырақ өңдейтін техникаға техникалық қызмет көрсе-туді және жөндеуді негіздеуге;2.10 ҚТ ережесінің және ЖЖЕ есебімен тиісті жабдықтар болған кезде, топырақты өңдеу бойынша жұмыстар жүргізуге;2.11 Энергетикалық және материалдық ресурстарды тиімді пайдалану мүмкіндіктерін сипаттауға;2.12 Топырақ өңдейтін техниканың электр жабдықтарының жалпы құрылысын, олардың жұмыс істеу қағидасын білуге;2.13 Топырақ өңдейтін техниканың электр жабдықтарын даярлау және пайдалану ережесі туралы, техникалық қызмет көрсету және жөндеу ережесі туралы, техникалық жай-күйін тексеру ережесі туралы білуге;2.14 Материалдар мен иқұрал-саймандарды коррозиялан қорғау шараларын көздеуге;2.15 Жол жүру ережесін және жазатайым оқиғаларды болды-рмау бойынша ережесін білуге;2.16 Топырақ өңдейтін техниканың олардың өнімін бағалау үшін, негізгі өндірушілерін атауға;2.17 Топырақ өңдейтін техниканың тиімділігі мен нәти-желілігін ұғынуға және есеп жүргізуге;2.18 Әртүрлі өндірушілердің топырақ өңдейтін техникасы-ның экономикалық тиімділігін есептеуге салыстыру жүргізуге;2.19 Қауіпсіздік техникасы және өндірістік санитария, электр қауіпсіздігі, өрт қауіпсіздігі ережелерін сақтауға.
55
ОН3 Дәнді дақылдарды егу технологияларын қолданады;
3.1 Дәнді дақылдардың морфологиялық құрылысын білуге; 3.2 Өсімдіктер, әртүрлі дәнді дақылдар органдарының си-паттамаларын сипаттауға және оларды салыстыруға; 3.3 Өсімдіктердің өну процесін және тіршілік ету проце-стерінің кезеңдерін түсіндіруге;3.4 Метаболизм процестерін түсіндіруге;3.5 Дәнді дақылдардың пісу кезеңінің фазаларын түсіндіру-ге; 3.6 Дәнді дақылдардың әртүрлі түрлерінің өну процестері-не эксперименттер мен зерттеулер жүргізуге;3.7 Эксперименттік қызметтің қорытындыларын рәсімдеу-ге; 3.8 Дәнді дақылдардың күтіп-баптау типтері бойынша сы-ныптамасын білуге; 3.9 Ұсыныстарды бағалау үшін, әртүрлі тұқым өндірушлер туралы ақпарат алуға;3.10 Бағалаудың сандық және сапалық өлшемдерінің есебімен тұқымды таңдау туралы шешімді негіздеуге;3.11 Тұқым егетін агрегаттардың (тұқым сепкіштің) жұмыс істеу қағидасын түсіндіруге;3.12 Дәнді дақылдарды егуге дайындау процесінде есептерді жобалауды және жүргізуді машықтануға; 3.13 Тұқым себетін техниканың типтерін білуге және дәнді дақылдардың әртүрлі түрлері үшін оларды таңдауды негіздеу-ге;3.14 Қауіпсіздік техникасы және өндірістік санитария, электр қауіпсіздігі, өрт қауіпсіздігі ережелерін сақтауға.
ОН4 Жоғары және тұрақты өнімдер алу мақсатында өңірде дәнді дақылдарды өсіру технологияларын пайдаланады;
4.1 Кәсіпорын топырағына зерттеулер жүргізуге;4.2 Дәнді дақылдардың түрін өсірудің есебімен қоректік заттардың қажетті мөлшерін белгілеуге;4.3 Минералдық және органикалық тыңайтқыштарды айы-руға; 4.4 Экономикалық өлшемдерге, топырақ пен дәнді дақыл-дардың қажеттіліктеріне сәйкес тыңайтқыштың типтерін таңдап алуға;4.5 Экологиялық тұрғыда таза тыңайтқышты қолдануды не-гіздеуге;4.6 Тыңайтқыштардың топыраққа, жер асты суларға және атмосфераға әсерін сипаттауға;4.7 Дәндердің әртүрлі типтерінің өсуі үшін, азоттың маңы-зы туралы білуге;4.8 Әртүрлі тыңайтқыштардың арасалмағын талдауға және сандық есептер жүргізуге;4.9 Тыңайтқыштарды енгізуге арналған машиналардың типтерін дәлдігі және өнімділігі бойынша таңдап алуға;4.10 Тыңайтқыштардың түрлерін және енгізу мерзімдерін түсіндурге;4.11 Жұмыстарды орындау шығындарына есептер жүргізуге;4.12 Дәнді дақылдарды өсірудің биологиялық, экономика-лық, құқықтық және экологиялық салдарын түсіндіруге;4.13 Нақты міндетті негізіне ала отырып, кәсіпорын үшін бизнес-жоспарды даярлауға.
56
ОН5 Дәнді дақылдарды сақтау және қорғау технологияларын игереді;
5.1 Нормативтік құқықтық актілерді және астық сақтау ере-жесін білуге;5.2 Дәнді дақылдардың қазіргі заманғы сақтау әдістері мен тәсілдерін қолдануға;5.3 Әртүрлі нұсқаларды бағалау үшін, экономикалық салы-стыру схемаларын әзірлеуге;5.4 Астық қамбалары мен қоймаларына қойылатын техни-калық, технологиялық, пайдаланушылық және экономикалық талаптарды түсіндурге;5.5 Қабылданған құжаттамаға сәйкес астықты қабылдауға, қоймаға орналастыруға және сақтауға; 5.6 Запастарды қолдау қажеттілігін негіздеуге;5.7 Астықтың жай-күйінің негізгі көрсеткіштерінің монито-рингін жүргізуге және нәтижелерін салыстыруға;5.8 Астықты сақтаған кезде зиянкестерді айқындауға және олармен күресуге;5.9 Қоймаға қызмет көрсету жөніндегі құжаттаманың не-гізінде бухгалтерлік есептің маңызы мен қағидаларын түсін-діруге;5.10 Қоймада жеткіліксіз техникалық қызмет көрсетудің сал-дарын талдауға және түсіндіруге; 5.11 Қауіпсіздік техникасы ережесін орындауға.
ОН6 Сатуды оңтайлы ұйымдастыруға бағдарланған кәсіпорынды басқару ретінде маркетингті ұсынады;
5.1 Маркетингтік құралдар туралы базалық білімдері бо-луға;5.2 Нарықты зерделеуге және талдау дайындауға; 5.3 Дәнді дақылдарды сатудың ең маңызды жолдарын бел-гілеуге;5.4 Құжаттаманың түрлерін және сатудан табыстарды тал-дауды түсіндіруге;5.5 Кәсіпорынның нарықтағы ахуал бойынша сату саясаты-на баға беруге;5.6 Клиенттермен сатулар бойынша кәсіптік пікірталастар жүргізуге;5.7 Нақты ферма шаруашылығы үшін маркетингтік ілеспе әзірлеуге;5.8 Астықты бөлу жолдарын белгілеуге;5.9 Дәнді дақылдарды өсірудің инновациялық салалық тех-нологияларын қолдануды талқылауға;5.10 Сатудан түсімдер туралы кәсіптік құжаттамамен қамта-масыз етуге тиіс.
КМ 03.2 «Тамыр жемістілерді өсіру»
КМ 03.2 «Тамыр жемістілерді өсіру»
Мақсаты Өнімді егуден жинауға дейін тамыр жеміс дақылдар туралы кешендік білім-
дер алу.Модульге енгізуБілім алушылар жерді зерттеу, жерді жырту және өңдеу, өнімді өсіру, күту,
57
жинау және сақтау орындарына тасымалдау, сондай-ақ тамыр жеміс дақыл-дарды өндіру бойынша өңірлердің мамандану картасының есебімен сатуға тұтынушыларға жеткізу іс-шаралары мен салалық технологияларын тіке-лей модульде зерделейді және бағалайды. Осы модуль жазатайым оқиғалар-ды болдырмау бойынша еңбекті қорғау және қауіпсіздік техникасы ережесін сақтап, жерді өңдеу, тыңайтқыштарды енгізу, өсімдіктерді қорғау, өнімді жи-нау, тасымалдау және сақтау үшін, механикаландырылған агрегаттарды, ас-палы және тіркемелі құралдарды, автомобильдерді, тракторлар мен комбайн-дарды пайдалану бойынша тақырыптарды қамтиды.
Оңтайлы өсу жағдайларын жасау үшін, топырақта болып жатқан негізгі биологиялық және физиологиялық процестер бойынша, тамыр жеміс дақыл-дар және олар үшін зиянды ағзалар, сондай-ақ тыңайтқыштарды енгізу жо-лымен өнімділікті және сапаны арттыру бойынша, өсімдіктерді күту және қорғау бойынша іс-шаралар, жинау және сақтау технологиялары туралы білімдер алу қажет. Бұл ретте, бірінші кезекте өнімнің сақтандығын және қайта өңдеу өнеркәсібінің талаптарына сәйкес келетін пайдалы және жоғары сапалы шикізатты өндіруді қамтамасыз ету тұр.
Кәсіпорынды табысты дамыту үшін, өндірістік процестерді және кәсіпо-рынның экономикасы және оны ұйымдастыру, орындалған жұмыстар мен көрсетілген қызметтерді есепке алу, қызмет нәтижелерін бақылау, сондай-ақ өндірістік жоспарлау сияқты салаларында өзара байланысты ұғыну маңы-зды. Модульдің мазмұнына негізгі сауда –коммерциялық және калькуляци-ялық аспектілер, құнын ұғыну енгізілді. Дәл есептер ғана кәсіпорынның қа-ражатын пайдалану бойынша смета жасау табысқа не шығынға жету үшін шешуші болып табылады деп ұғынуға мүмкіндік береді. Бухгалтерлік есеп, операциялық есептер, кірістілік есебі базалық білімдер береді және өндірістік деректерді есепке алуды және бағалауды орындау үшін, сондай-ақ ауылша-руашылық кәсіпорындарында операцияларды есепке алу үшін машықтарын қалыптастырады. Деректерді электрондық өңдеуді қолданумен есептеу үшін, тамыр жеміс дақылдарды өсіру қызметінің саласынан алынған, белгілі мы-салдар пайдаланылады.
Осы модуль білім алушыларға өндірістік оқытуда және кәсіптік практикада машықтарын, дағдылары мен кәсіптік құзыреттерін қалыптастыру жолымен алынған білімдерін бекітуге мүмкіндік береді.
Оқыту нәтижелері: ОН1 Тамыр жемістері өндірісінің негізгі факторларын білу;ОН2 Тамыр жемістерді өсіру үшін, топырақты егу алдында өңдеу техноло-
гияларын игеру; ОН3 Тамыр жемістерді отырғызу технологияларын қолдану;ОН4 Жоғары және тұрақты өнімдер алу мақсатында өңірде тамыр жемі-
стерді өсіру технологияларын пайдалану; ОН5 Тамыр жеміс дақылдарды сақтау және қорғау технологияларын игеру;ОН6 Оңтайлы сатуды ұйымдастыруға бағдарланған кәсіпорынды басқару
ретінде маркетингті ұсыну Модульдің мазмұны1. Тамыр жемістері өндірісінің негізгі факторларын білу Өңірдің табиғат-климаттық жағдайлары. Ферма шаруашылығынң орнала-
суына әсер етуші факторлар.
58
Өңірдің экологиялық балансы мен экологиялық проблемалары, шару-ашылықтың орналасуының есебімен өндірісі. Биогеохимиялық циклдар: көміртегі циклы, азот циклы, күкірт циклы, фосфор циклы. Өңірде топы-рақтың пайда болуына әсер етуші факторлар. Топырақтардың механикалық құрамы, құрылымы және типтері. Топырақтың құнарлығын сақтау және егі-стердің қайтарымдылығын арттыру жағдайлары. Өңірдің тамыр жеміс дақыл-дарының морфологиялық белгісі бойынша, химиялық құрамы бойынша, ве-гетациялық кезеңі бойынша қысқаша сипаттамасы. Дәнді дақылдардың егіс айналымындағы орны. Ұсынылған егіс айналымдарының схемалары. Егіс ай-налымдарындағы тыңайтқыштардың жүйесі.
Биологиялық әртүрлілік туралы тұжырымдама (БӘТ). Табиғи экожүйе-лердің, агроэкожүйелердің, микробтық әлемінң биоәртүрлілігі. Биологиялық әртүрліліктің негізгі беталысы және әлсіреу себептері. Өңір аумағында биоло-гиялық және ландшафтық әртүрлілікті сақтау басымдықтары мен шаралары.
Өндірістің негізгі факторы ретінде жер ресурстары. Еңбек ресурстары. Не-гізгі және айналмалы капитал. Тамыр жеміс дақылдары өндірісінің тиімділі-гне әсер етуші факторлар. Өңірдегі сату нарығы: мақсаттары, ерекшеліктері, проблемалары және оларды шешу жолдары.
2. Тамыр жемістерді өсіру үшін, топырақты егу алдында өңдеу техно-логияларын игеру
Топырақтың құрылымы, топырақтың құнарлығы, субстраттар, тамыр жеміс дақылдарға қойылатын талаптар. Егуге топырақты өңдеу. Егу алды өңдеуге және егуге даярланған топыраққа қойылатын агротехникалық талап-тар: қопсыту, тырмалау түрлері, сапа көрсеткіштері ж.т.б.. Топырақ өңдейтін машиналар мен агрегаттар. Тракторлардың, шым аударғышпен соқалардың, картоп отырғызғыштардың жалпы құрылысы мен сыныптамасы. Трактор-ды жүргізу амалдары, іштен жанатын қозғалтқыштың жұмыс істеу негіз-дері, иін-бұлғақты тетігі, цилиндрдің блогі мен басы, бөлгіш тетігі, қозғал-тқыштардың қуаттану жүйесі, реттеуіштер. Қозғалтқыштарды майлау жүй-есі, қозғалтқыштарды салқындату жүйесі, қозғалтқыштардың қосу құрылғы-лары, жалғастырғыштар мен беріліс қорабының ілінісуі, артқы белдігі және тракторларды жүргізу тетігі, трактордың жүрістік бөлігі, гидравликалық ас-палы жүйесі және басқа да жабдықтар, тракторларға техникалық қызмет көр-сету. Машиналар мен жабдықтарды күрделі жөндеу, жөндеу туралы жалпы мәліметтер. Машиналарға техникалық қызмет көрсету ережесі. Тракторлар мен автомобильдерде жұмыс істеген кезде еңбек қауіпсіздігі және өрт қа-уіпсіздігі.
3. Тамыр жемістерді отырғызу технологияларын қолдануТамыр жеміс дақылдардың түрлері мен сұрыптары, өнгіштігі, даму кезең-
дері, зат алмасу, пісу мерзімдері, жетілуі, сұрыптарды өзара салыстыру. Та-мыр жеміс дақылдарды егеуге арналған технологиялар мен машиналар. Пай-даланылатын күтіп-баптау технологиясы кезінде тамыр жеміс дақылдарды егуге агротехникалық және технологиялық талаптар. Тамыр жеміс дақылдар-ды сапалы егу талаптары. Жұмысты ұйымдастыру және қолдану жағдайлары-ның, жұмыс органдарын құрастырудың, тұқым себетін аппараттар типінің, тәжі түрінің, тұқым алмасу тәсілінің және трактормен байланысу тәсілінің
59
есебімен тұқым егетін агрегаттарды таңдау. Тұқым егетін агрегаттарды таң-балау. Жалпы принципиалды құрылғы. Жұмыс істеу қағидасы. Негізгі құра-стыратын бірлік. Технологиялық реттеуіштер.
Ферма шаруашылықтарында пайдаланылатын егетін машиналар мен агре-гаттармен салыстыруда тамыр жеміс дақылдарды егуге арналған қазіргі за-манғы егетін машиналар мен агрегаттардың басымдықтары.
Тракторды жүргізу амалдары, іштен жанатын қозғалтқыштың жұмыс істеу негіздері, иін-бұлғақты тетігі, цилиндрдің блогі мен басы, бөлгіш тетігі, қозғалтқыштардың қуаттану жүйесі, реттеуіштер. Қозғалтқыштарды май-лау жүйесі, қозғалтқыштарды салқындату жүйесі, қозғалтқыштардың қосу құрылғылары, жалғастырғыштар мен беріліс қорабының ілінісуі, артқы бел-дігі және тракторларды жүргізу тетігі, трактордың жүрістік бөлігі, гидравли-калық аспалы жүйесі және басқа да жабдықтар. Машиналарға техникалық қызмет көрсету ережесі. Тозған бөлшектерді профилактикалық ауыстыру, майлау жұмыстарын жүргізу жоспарлары, маусымдық кезеңде машиналар-дың сынуымен байланысты шығыстарды бағалау. Кәсіпорында техникалық қызмет көрсету бойынша жұмыстарды жүргізуді жоспарлау. Агротехникамен жұмыс істеген кезде еңбек қауіпсіздігі және өрт қауіпсіздігі.
4. Жоғары және тұрақты өнімдер алу мақсатында өңірде тамыр жемістілерді өсіру технологияларын пайдалану
Қуаттанудың биологиялық ерекшеліктері және өңірде тамыр жеміс дақыл-дарды күтіп-баптау агротехникасы. Топырақты дала жағдайларында морфо-логиялық белгілері бойынша зерттеу: топырақтың құрылысы (генетикалық қабаттарын айқындау), топырақтың және оның жеке қабаттарының қуаты, түсі, ылғалдылығы, механикалық құрамы, құрылымы, бірігуі, жаңадан пайда болуы және қосылуы. Тыңайтқыштар және оларды тиімді пайдалану. Топы-рақтағы қоректік заттардың балансын белгілеу. Тыңайтқыштардың қолайлы мөлшерлерін белгілеу. Минералдық және органикалық тыңайтқыштар. Көк тыңайтқыштар. Минералдық қуаттанудың жеке элементтерінің ролі. Әзір-ленген тыңайтқыштарды енгізу жүйесінің экономикалық тиімділігін белгілеу. Тыңайтқыштарды енгізуге арналған технологиялар мен техника. Топырақтар-ды химиялық мелиорациялау. Өсімдіктерді химиялық қорғауға арналған агротехника. Биогеохимиялық циклдар. Тыңайтқыштарды тиімді пайдалану жағдайлары. Енгізу мерзімдері мен тәсілдері. Өнімді жинау технологиясы, тұқым егетін машиналар мен агрегаттар. Машиналармен және жабдықтар-мен жұмыс істеген кезде қауіпсіздік техникасы ережесі.
5. Тамыр жеміс дақылдарды сақтау және қорғау технологияларын игеру
Тамыр жеміс дақылдарды сақтауға арналған орындарға қойылатын талап-тар: техникалық, технологиялы, пайдаланушылық және экономикалық. Орна-ластыру және сақтау режимдері. Тамыр жеміс дақылдарды сақтау тәсілдері. Сақтаған кезде өнімнің жай-күйінің көрсеткіштеріне қойылатын талаптар: температурасы, ылғалдылығы, зиянкестерді жұқтырғандығы. Тамыр жемі-стерді қабылдау және картоп сақтайтын жерлерге және бурттарға орнала-стыру жоспары. Физикалық, химиялық және биологиялық процесстер. Та-мыр жемістердің жай-күйіне бақылауды ұйымдастыру. Сақтаған кезде тамыр
60
жеміс дақылдардың зиянкестерімен күресу: химиялық өңдеу, тоңазытқыш машиналардың көмегімен салқындату, тамыр жемісті химиялық уытсыздан-дыру, газбен уытсыздандыру (фумигация). Запастарды бағалау. Құжаттама жүргізу: Құқықтық реттеу. Картоп сақтайтын жерде жұмыс істеген кезде ең-бекті қорғау және қауіпсіздік техникасы.
6. Оңтайлы сатуды ұйымдастыруға бағдарланған кәсіпорынды басқару ретінде маркетингті ұсыну
Нарықты зерттеу, нысаналы топтар. Маркетингтің мақсаттары мен міндет-тері. Маркетингтің тұжырымдамасы. Маркетингтік саясаттың құралдарын біріктіру: баға саясаты, коммуникациялық саясата, сату саласындағы саясат. Құқықтық талаптар. Сауда тізбегінің буындары. Сату құралдары: жарнама, өнімді өткізу және сату жолдары, баға белгілеу және шарт нысанының мазмұ-нын белгілеу, тауарды рәсімдеу, клиентке сервистік қызмет көрсету. Сатып алумен сөйлесудің негізі ретінде коммуникациялық моделі: әңгіме құру және оның барысы, ерекше жағдайларда өзін ұстай білу машығы, жеке адамның сату табысына әсері. Сату әдебінің негізгі қағидасы: көндіру емес көзін жет-кізу.
Оқыту нәтижелері және бағалау өлшемдеріОқыту нәти-желері, осы модульді табы-сты аяқтаудан кейін, білім алушы:
Бағалау өлшемдеріБілім алушы:
ОН1 Тамыр жемістілер өн-дірісінің негізгі факторларын біледі;
1.1. Өңірдің географиялық орналасыуының және экономикалық жағдайларының есебімен кәсіпорынның қызмет ету жағдайларын негіздеуге;1.2. Өңірдегі ауа-райын бақылауға, журналға жазуға және талда-уға;1.3. Өңірдің метрологиялық қызметтерінің деректерімен жұмыс істеуге;1.4. Экологиялық факторларды, экологиялық балансты, биогео-химиялық циклдарды, биологиялық және ландшафттық әртүрлілігі сақталуының маңыздылығын түсіндурге;1.5. Биологиялық және ландшафттық әртүрлілікті сақтауға қа-тысты нормативтік құқықтық актілерді, ережелерді білуге және на-зарға алуға;1.6. Ферма шаруашылығы үшін тамыр жеміс дақылдар өндірісінің негізгі факторларын түсіндіруге;1.7. Әртүрлі тамыр жеміс дақылдардың орналасуының экономи-калық жағдайларын атауға;1.8. Егіс айналымының қажеттілігін сипаттауға;1.9. Экологиялық факторларды, егіс айналымының қағидаларын және нарықтағы ахуалды есепке алатын ферма шаруашылығының қызметі бойынша ұсыныстарды даярлауға;1.10. Қауіпсіздік техниканы және өндірістік санитария ережесін сақтауға.
61
ОН2 Тамыр жемістерді өсіру үшін, то-пырақты егу алдында өңдеу технологияла-рын игереді;
2.1. Топырақтар, субстраттар типтерінің ерекшеліктері мен сы-ныптамаларын, тамыр жемісті дақылдарға қойылатын талаптарды білуге;2.2. Топырақтың типін белгілеу үшін, кәсіптік құралдарды және анықтамалық әдебиетті пайдалануға; 2.3. Үлгіге талдау жүргізуге және өз өңірі топырағы құрылымы-ның қалыптасуын түсіндіруге;2.4. Тамыр жеміс дақылдардың талаптарына және топырақтың қасиеттеріне сәйкес топырақты өңдеу үшін қажеттілігін түсіндіруге;2.5. Жұмыстың тиісті кезеңдерінде топырақты тегіс және терең өңдеуге арналған жабдықтарды таңдап алуға;2.6. Іштен жанатын қозғалтқыштың негізгі тетіктерінің және жүйелерінің құрылысы мен жұмысы, бөлшектердің маңызын, мате-риалдарды өңдеуді түсіндіруге;2.7. Өздігінен жүретін шассидің негізгі құрауыштарын атауға;2.8. Иін-бұлғақты тетікке, газ бөлгіш тетікке бұзу және жинау, газ бөлгіш декомпрессиялық тетіктерге реттеу, форсунканың жай-күйі-не тексеру жүргізуге;2.9. Топырақ өңдейтін техникаға техникалық қызмет көрсетуді және жөндеуді негіздеуге;2.10. ҚТ ережесінің және ЖЖЕ есебімен тиісті жабдықтар болған кезде, топырақты өңдеу бойынша жұмыстар жүргізуге;2.11. Энергетикалық және материалдық ресурстарды тиімді пайда-лану мүмкіндіктерін сипаттауға;2.12. Топырақ өңдейтін техниканың электр жабдықтарының жал-пы құрылысын, олардың жұмыс істеу қағидасын білуге;2.13. Топырақ өңдейтін техниканың электр жабдықтарын даярлау және пайдалану ережесі туралы, техникалық қызмет көрсету және жөндеу ережесі туралы, техникалық жай-күйін тексеру ережесі ту-ралы білуге;2.14. Материалдар мен құрал-саймандарды коррозиядан қорғау шараларын көздеуге;2.15. Жол жүру ережесін және жазатайым оқиғаларды болдырмау бойынша ережесін білуге;2.16. Топырақ өңдейтін техниканың олардың өнімін бағалау үшін, негізгі өндірушілерін атауға;2.17. Топырақ өңдейтін техниканың тиімділігі мен нәтижелілігін ұғынуға және есеп жүргізуге;2.18. Әртүрлі өндірушілердің топырақ өңдейтін техникасының экономикалық тиімділігін есептеуге салыстыру жүргізуге;2.19. Қауіпсіздік техникасы және өндірістік санитария, электр қа-уіпсіздігі, өрт қауіпсіздігі ережелерін сақтауға.
ОН3 Тамыр жемістілерді отырғызу тех-нологияларын қолданады;
3.1 Тамыр жемісті дақылдардың морфологиялық құрылысын білуге; 3.2 Тамыр жемісті және түйнек жемісті дақылдары органдары-ның сипаттамаларын сипаттауға және оларды салыстыруға;3.3 Өсімдіктердің өну процесін және тіршілік ету процестерінің кезеңдерін түсіндіруге;3.4 Биологиялық ерекшеліктерін түсіндіруге;3.5 Пісу кезеңінің фазаларын түсіндіруге; 3.6 Тамыр жемісті және түйнек жемісті дақылдардың әртүрлі түрлерінің өну процесстеріне эксперименттер мен зерттеулер жүр-гізуге;
62
ОН3 Тамыр жемістілерді отырғызу тех-нологияларын қолданады;
3.7 Эксперименттік қызметтің қорытындыларын рәсімдеуге;3.8 Тамыр жемісті дақылдардың тұтынушылық маңызы бойын-ша және пісу мерзімдері сыныптамасын білуге; 3.9 Ұсынысты бағалау үшін, әртүрлі тұқым өндірушілер туралы ақпарат алуға;3.10 Бағалаудың сандық және сапалық өлшемдерінің есебімен тұқымды таңдау туралы шешімді негіздеуге;3.11 Тұқым егетін агрегаттардың (картоп салғыштың) жұмыс істеу қағидасын түсіндіруге;3.12 Тамыр жемістілерді отырғызуға дайындау процесінде есеп-терді жобалауды және жүргізуді машықтануға; 3.13 Тамыр жемісті және түйнек жемісті дақылдардың тұқымын себетін техниканың түрлерін3.14 Тамыр жемісті өсімдіктерді еккенде, өрт қауіпсіздігін, электр-лік қауіпсіздігін, өндірістік санитарлық және техникалық қауіпсіздік ережелерін сақтау;3.15 Тамыр жеміс дақылдарды отырғызған кезде қауіпсіздік техни-касы және өндірістік санитария, электр қауіпсіздігі, өрт қауіпсіздігі ережелерін сақтауға.
ОН4 Жоғары және тұрақты өнімдер алу мақсатында өңірде тамыр жемістілерді өсіру технологи-яларын пайдала-нады;
4.1. Ферма шаруашылығының топырағына зерттеулер жүргізуге;4.2. Тамыр жемістердің түрін өсірудің есебімен қоректік заттар-дың қажетті мөлшерін белгілеуге;4.3. Минералдық және органикалық тыңайтқыштарды айыруға;4.4. Экономикалық өлшемдерге, топырақ пен тамыр жемістердің қажеттіліктеріне сәйкес тыңайтқыштың типтерін таңдап алуға;4.5. Экологиялық тұрғыда таза тыңайтқышты қолдануды негізде-уге;4.6. Тыңайтқыштардың топыраққа, жер асты суларға және атмос-фераға әсерін сипаттауға;4.7. Өсуі үшін, азот және калий тыңайтқыштарының маңызы ту-ралы білуге;4.8. Әртүрлі тыңайтқыштардың арасалмағын талдауға және сан-дық есептер жүргізуге;4.9. Тыңайтқыштарды енгізуге арналған машиналардың типтерін дәлдігі және өнімділігі бойынша таңдап алуға;4.10. Тыңайтқыштардың түрлерін және енгізу мерзімдерін талқы-лауға және келісуге;4.11. Жұмыстарды орындау шығындарына есептер жүргізуге;4.12. Тамыр жеміс дақылдарды өсірудің биологиялық, экономика-лық, құқықтық және экологиялық салдарын түсіндіруге;4.13. Нақты міндетті негізіне ала отырып, кәсіпорын үшін биз-нес-жоспарды даярлауға.
ОН5 Тамыр жеміс дақылдар-ды сақтау және қорғау техноло-гияларын иге-реді;
5.1 Нормативтік құқықтық актілерді және тамыр жеміс дақыл-дарды сақтау ережесін білуге;5.2 Тамыр жеміс дақылдардың қазіргі заманғы сақтау әдістері мен тәсілдерін қолдануға;5.3 Әртүрлі нұсқаларды бағалау үшін, экономикалық салыстыру схемаларын әзірлеуге;5.4 Картоп сақтайтын жерлерге және бурттарға қойылатын тех-никалық, технологиялық, пайдаланушылық және экономикалық та-лаптарды түсіндурге;
63
ОН5 Тамыр жеміс дақылдар-ды сақтау және қорғау техноло-гияларын иге-реді;
5.5 Қабылданған құжаттамаға сәйкес өнімді қабылдауға, қоймаға орналастыруға және сақтауға; 5.6 Запастарды қолдау қажеттілігін негіздеуге;5.7 Тамыр жемістерінің жай-күйінің негізгі көрсеткіштерінің мо-ниторингін жүргізуге және нәтижелерін салыстыруға;5.8 Сақтаған кезде зиянкестерді айқындауға және олармен күре-суге;5.9 Картоп сақтайтын жерге қызмет көрсету жөніндегі құжат-таманың негізінде бухгалтерлік есептің маңызы мен қағидаларын түсіндіруге;5.10 Жеткіліксіз техникалық қызмет көрсетудің салдарын талда-уға және түсіндіруге; 5.11 Қауіпсіздік техникасы ережесін орындауға.
ОН6 Оңтайлы сатуды ұйымда-стыруға бағдар-ланған кәсіпо-рынды басқару ретінде марке-тингті ұсынады.
6.1 Маркетингтік құралдар туралы базалық білімдері болуға;6.2 Нарықты зерделеуге және талдау дайындауға; 6.3 Тамыр жеміс дақылдарды сатудың ең маңызды жолдарын белгілеуге;6.4 Клиенттердің артықшылықтарын қадағалауға;6.5 Құжаттаманың түрлерін және сатудан табыстарды талдауды түсіндіруге;6.6 Ферма шаруашылығының нарықтағы ахуал бойынша сату са-ясатына баға беруге;6.7 Клиенттермен сатулар бойынша кәсіптік пікірталастар жүр-гізуге;6.8 Нақты шаруашылығы үшін маркетингтік ілеспе әзірлеуге;6.9 Өнімді бөлу жолдарын белгілеуге;6.10 Тамыр жеміс дақылдарды өсірудің инновациялық салалық технологияларын қолдануды талқылауға;6.11 Сатудан түсімдер туралы кәсіптік құжаттамамен қамтамасыз етуге.6.12 Жаңа өнімдерді сату бойынша ұсыныстар даярлауға тиіс.
КМ 03-3 Жеміс-көкөніс дақылдарды өсіру
Мақсаты Өнімді егуден жинауға дейін жеміс-көкөніс дақылдар туралы кешендік
білімдер алу.
Модульге енгізуБілім алушылар жерді зерттеу, жерді жырту және өңдеу, өнімді өсіру, күту,
жинау және сақтау орындарына тасымалдау, сондай-ақ жеміс-көкөніс дақыл-дарды өндіру бойынша өңірлердің мамандану картасының есебімен сатуға тұтынушыларға жеткізу іс-шаралары мен салалық технологияларын тіке-лей модульде зерделейді және бағалайды. Осы модуль жазатайым оқиғалар-ды болдырмау бойынша еңбекті қорғау және қауіпсіздік техникасы ережесін сақтап, жерді өңдеу, тыңайтқыштарды енгізу, өсімдіктерді қорғау, өнімді жи-нау, тасымалдау және сақтау үшін, механикаландырылған агрегаттарды, ас-палы және тіркемелі құралдарды, автомобильдерді, тракторлар мен комбайн-
64
дарды пайдалану бойынша тақырыптарды қамтиды.Оңтайлы өсу жағдайларын жасау үшін, топырақта болып жатқан негіз-
гі биологиялық және физиологиялық процестер бойынша, жеміс-көкөніс дақылдар және олар үшін зиянды ағзалар, сондай-ақ тыңайтқыштарды ен-гізу жолымен өнімділікті және сапаны арттыру бойынша, өсімдіктерді күту және қорғау бойынша іс-шаралар, жинау және сақтау технологиялары туралы білімдер алу қажет. Бұл ретте, бірінші кезекте өнімнің сақтандығын және қайта өңдеу өнеркәсібінің талаптарына сәйкес келетін пайдалы және жоғары сапалы шикізатты өндіруді қамтамасыз ету тұр.
Кәсіпорынды табысты дамыту үшін, өндірістік процестерді және кәсіпо-рынның экономикасы және оны ұйымдастыру, орындалған жұмыстар мен көрсетілген қызметтерді есепке алу, қызмет нәтижелерін бақылау, сондай-ақ өндірістік жоспарлау сияқты салаларында өзара байланысты ұғыну маңы-зды. Модульдің мазмұнына негізгі сауда –коммерциялық және калькуляци-ялық аспектілер, құнын ұғыну енгізілді. Дәл есептер ғана кәсіпорынның қа-ражатын пайдалану бойынша смета жасау табысқа не шығынға жету үшін шешуші болып табылады деп ұғынуға мүмкіндік береді. Бухгалтерлік есеп, операциялық есептер, кірістілік есебі базалық білімдер береді және өндірістік деректерді есепке алуды және бағалауды орындау үшін, сондай-ақ ауылша-руашылық кәсіпорындарында операцияларды есепке алу үшін машықтарын қалыптастырады. Деректерді электрондық өңдеуді қолданумен есептеу үшін, жеміс-көкөніс дақылдарды өсіру қызметінің саласынан алынған, белгілі мы-салдар пайдаланылады.
Осы модуль білім алушыларға өндірістік оқытуда және кәсіптік практикада машықтарын, дағдылары мен кәсіптік құзыреттерін қалыптастыру жолымен алынған білімдерін бекітуге мүмкіндік береді.
Оқыту нәтижелері: ОН1 Жеміс-көкөніс дақылдарды өндірудің негізгі факторларын білу;ОН2 Жеміс-көкөніс дақылдарды өсіру үшін, топырақты егу алдында өңдеу
технологияларын игеру;ОН3 Жеміс-көкөніс дақылдарды отырғызу технологияларын қолдану;ОН4 Жоғары және тұрақты өнімдер алу мақсатында өңірде жеміс-көкөніс
дақылдарды өсіру технологияларын пайдалану;ОН5 Жеміс-көкөніс дақылдарды сақтау және қорғау технологияларын иге-
ру; ОН6 Оңтайлы сатуды ұйымдастыруға бағдарланған кәсіпорынды басқару
ретінде маркетингті ұсыну
1. Жеміс-көкөніс дақылдарды өндірудің негізгі факторларын білуТамақтануда жемістер мен көкөністердің маңызы. Өңірде жім-көкөніс
дақылдарды өсіру және дамыту үшін табиғат-климаттық жағдайлары. Ферма шаруашылығынң орналасуына әсер етуші факторлар.
Өңірдің экологиялық балансы мен экологиялық проблемалары, шару-ашылықтың орналасуының есебімен өндірісі. Биогеохимиялық циклдар: көміртегі циклы, азот циклы, күкірт циклы, фосфор циклы. Өңірде топы-рақтың пайда болуына әсер етуші факторлар. Топырақтардың механикалық құрамы, құрылымы және типтері. Топырақтың құнарлығын сақтау және егі-
65
стердің қайтарымдылығын арттыру жағдайлары. Әдеттегі жеміс-көкөніс өнімнің өндірісін өңірлік талдау. Жеміс түрлерін жіктеу және сипаттамалары: дәнді, сүйекті, жидектер, субтропикалық, тропикалық, жаңғақ жемісті және көөкөніс дақылдары: вегетативтік және генеративтік. Жеміс-көкөніс дақыл-дардың егіс айналымындағы орны. Ұсынылған егіс айналымдарының схема-лары. Егіс айналымдарындағы тыңайтқыштардың жүйесі.
Биологиялық әртүрлілік туралы тұжырымдама (БӘТ). Табиғи экожүйе-лердің, агроэкожүйелердің, микробтық әлемінң биоәртүрлілігі. Биологиялық әртүрліліктің негізгі беталысы және әлсіреу себептері. Өңір аумағында биоло-гиялық және ландшафтық әртүрлілікті сақтау басымдықтары мен шаралары.
Өндірістің негізгі факторы ретінде жер ресурстары. Еңбек ресурстары. Не-гізгі және айналмалы капитал. Жеміс-көкөніс дақылдары өндірісінің тиімділі-гне әсер етуші факторлар. Өңірдегі сату нарығы: мақсаттары, ерекшеліктері, проблемалары және оларды шешу жолдары.
2. Жеміс-көкөніс дақылдарды өсіру үшін, топырақты егу алдында өң-деу технологияларын игеру
Топырақтың құрылымы, топырақтың құнарлығы, субстраттар, жеміс-көкөніс дақылдарға қойылатын талаптар. Аймақ топырағының және ауасы-ның ылғалдылығы және өңірдегі суару түрлері. Егуге топырақты өңдеу. Егу алды өңдеуге және егуге даярланған топыраққа қойылатын агротехникалық талаптар: топырақтың бетін өңдеу, қосымша өңдеу және отырғызуға дайын-дау. Топырақ өңдейтін техниканың элементтері және олардың функциялары: соқының, қопсытқыштың, тырманың конструктивтік элементтері. Тракторды жүргізу амалдары, маңызы және жұмыс қоспаның мәжбүрлі (ұшқындық) тұта-нуымен іштен жанатын қозғалтқыштың, иін-бұлғақты тетігінің, цилиндрдің блогі мен басының, бөлгіш тетігінің, қозғалтқыштардың қуаттану жүйесінің, реттеуіштердің жұмыс істеу қағидасы. Майлау материалдарының маңызы. Мотор майы үшін нұсқамасының нормалары: шаруашылықта қолданылатын майдың жабысқақтығы сыныбы, сапасын жітеу, қысқы және жазғы түрлері. Қозғалтқыштарды майлау жүйесі, қозғалтқыштарды салқындату жүйесі, қозғалтқыштардың қосу құрылғылары, жалғастырғыштар мен беріліс қора-бының ілінісуі, артқы белдігі және тракторларды жүргізу тетігі, трактордың жүрістік бөлігі, гидравликалық аспалы жүйесі және басқа да жабдықтар, трак-торларға техникалық қызмет көрсету. Машиналар мен жабдықтарды күрделі жөндеу, жөндеу туралы жалпы мәліметтер. Машиналар мен агрегаттарға тех-никалық қызмет көрсету ережесі. Тракторлар мен автомобильдерде жұмыс істеген кезде, еңбек қауіпсіздігі және өрт қауіпсіздігі.
3. Жеміс-көкөніс дақылдарды отырғызу технологияларын қолдану Жеміс-көкөніс дақылдардың түрлері мен сұрыптары, өнгіштігі, даму ке-
зеңдері, зат алмасу, пісу мерзімдері, жетілуі, сұрыптарды өзара салыстыру. Жеміс-көкөніс дақылдарды егеуге арналған технологиялар мен машиналар. Өсімдіктерді егу және отырғызу технологиясын пайдаланған кезде жеміс-көкөніс дақылдарды отырғызуға (қорғалған және ашық топырақ) агротехни-калық және технологиялық талаптар, сондай-аө егіс жұмыстарын жүргізуге арналған жабдықтар: шашыранды енгізу, қатарлы себу, үзік-үзік себу, кө-шеттер, механикалық тәсілдер, пневматикалық тәсілдер, көкөніс дақылда-
66
рын отырғызуға арналған техника. Сепкіштердің конструктивтік элементтері және олардың функциялары: дән жәшігі, дән жеткізгіш және бөлгіш, нығы-здау және тегістеу. Егіс жұмыстарын жүргізуге арналған конструктивтік эле-менттер. Құрамдастырылған сепкіштің жалпы құрылысы және технологи-ялық процесі, дәндерді себу нормаларын реттеу.
Сапалы егу талаптары. Жұмысты ұйымдастыру және қолдану жағдайлары-ның, жұмыс органдарын құрастырудың, тұқым себетін аппараттар типінің, тәжі түрінің, тұқым алмасу тәсілінің және трактормен байланысу тәсілінің есебімен тұқым егетін агрегаттарды таңдау. Тұқым егетін агрегаттарды таң-балау. Жалпы принципиалды құрылғы. Жұмыс істеу қағидасы. Негізгі құра-стыратын бірлік. Технологиялық реттеуіштер.
Ферма шаруашылықтарында пайдаланылатын егетін машиналар мен агре-гаттармен салыстыруда жемістер мен көкөкністерді егуге арналған қазіргі за-манғы егетін машиналар мен агрегаттардың басымдықтары.
Тракторды жүргізу амалдары, іштен жанатын қозғалтқыштың жұмыс істеу негіздері, иін-бұлғақты тетігі, цилиндрдің блогі мен басы, бөлгіш тетігі, қозғалтқыштардың қуаттану жүйесі, реттеуіштер. Қозғалтқыштарды май-лау жүйесі, қозғалтқыштарды салқындату жүйесі, қозғалтқыштардың қосу құрылғылары, жалғастырғыштар мен беріліс қорабының ілінісуі, артқы бел-дігі және тракторларды жүргізу тетігі, трактордың жүрістік бөлігі, гидравли-калық аспалы жүйесі және басқа да жабдықтар. Машиналарға техникалық қызмет көрсету ережесі. Тозған бөлшектерді профилактикалық ауыстыру, майлау жұмыстарын жүргізу жоспарлары, маусымдық кезеңде машиналар-дың сынуымен байланысты шығыстарды бағалау. Кәсіпорында техникалық қызмет көрсету бойынша жұмыстарды жүргізуді жоспарлау. Агротехникамен жұмыс істеген кезде, еңбек қауіпсіздігі және өрт қауіпсіздігі.
4. Жоғары және тұрақты өнімдер алу мақсатында өңірде жеміс-көкөніс дақылдарды өсіру технологияларын пайдалану
Қуаттанудың биологиялық ерекшеліктері және жабық және ашық топы-рақта жеміс-көкөніс дақылдарды күтіп-баптау агротехникасы. Топырақты дала жағдайларында морфологиялық белгілері бойынша зерттеу: топырақтың құрылысы (генетикалық қабаттарын айқындау), топырақтың және оның жеке қабаттарының қуаты, түсі, ылғалдылығы, механикалық құрамы, құрылымы, бірігуі, жаңадан пайда болуы және қосылуы. Топырақтағы қоректік заттар-дың балансын белгілеу. Тыңайтқыштар және оларды тиімді пайдалану. Тыңай-тқыштардың қолайлы мөлшерлерін белгілеу. Минералдық және органикалық тыңайтқыштар. Табиғи көк тыңайтқыштар: сидераттық дақылдарды таңдау ережесі және және оларды топыраққа салу тәсілдері.
Минералдық қуаттанудың жеке элементтерінің ролі. Әзірленген тыңай-тқыштарды енгізу жүйесінің экономикалық тиімділігін белгілеу. Тыңай-тқыштарды енгізуге арналған технологиялар мен техника: органикалық, минералдық тыңайтқыштар, минералдық тыңайтқыштарды, сұйық тыңай-тқыштарды, қатты көңді, сұйық көңді енгізу; дәл мөлшерін шашқыш, ра-диалдық шашқыш, дисктік шашқыш, қатты көңді шашқыш, сұйық төсем-сіз тыңайтқышты енгізуге арналған машина. Машиналар мен жабдықтардың конструктивтік элементтері және олардың функциялары: минералдық тыңай-тқыштарды енгізуге арналған машиналардың конструктивтік элементтері,
67
сұйық тыңайтқыштарды енгізуге арналған машиналардың конструктивтік элементтері, қатты көңді шашқыштың конструктивтік элементтері, сұйық төсемсіз тыңайтқышты енгізуге арналған машинаның конструктивтік эле-менттері.
Топырақтарды химиялық мелиорациялау. Енгізу тәсілі (шприцтеу, бүрку, себу, аэрозольмен тозаңдату және өзгелер), дамыту кезеңі (топырақты өңдеу, дәрілеу, пішенді өңдеу және өзгелер), зияндылығы шегінің қағидасы бойын-ша алдын алу немесе емдеу бойынша өсімдіктерді қорғау бойынша іс-шара-лар жүргізуге арналған технологиялар мен жабдықтар. Қорғау іс-шараларын жүргізуге арналған жабдықтардың конструктивтік бөліктері және олардың функциялары: дәрілеуіштердің конструктивтік бөліктері, сепкіштің конструк-тивтік бөліктері; сорғы жүйелері сепкіштерініғ конструктивтік бөліктері, тоңаздатқыштардың түрлері. Биогеохимиялық циклдар. Тыңайтқыштарды енгізу мерзімдері мен тәсілдері.
Өнімді жинау технологиясы және өнім жинайтын техника: тура комбайндау технологиясы, бөлек комбайндау; жинау технологиялық тізбесі және жұмы-старды кәсіптік бөлу; арнауллы техника (картоп жинайтын комбайндар, қант қызылшасын жинауға арналған комбайндар).
Өнім жинайтын техниканың конструктивтік бөліктері және олардың функ-циялары: комбайнның конструктивтік бөліктері, басқа да өнім жинайтын техниканың конструктивтік бөліктері. Өнімді жинау технологиясы, өнім жи-найтын машиналар мен агрегаттар. Машиналармен және жабдықтармен жұ-мыс істеген кезде, қауіпсіздік техникасы ережесі.
5. Жеміс-көкөніс дақылдарды сақтау және қорғау технологияларын игеру
Жеміс-көкөніс дақылдарды сақтауды ұйымдастыру. Сақтау орындарына қойылатын талаптар: техникалық, технологиялы, пайдаланушылық және эко-номикалық. Орналастыру және сақтау режимдері. Сақтау тәсілдері: үйіп-тө-гіп сақтау, ауа құбырларының орналасу. Контейнерде сақтау, салқындату схе-масы, контейнерлік сақтаудың басымдықтары мен кемшіліктері. Жемістерді сақтау, жемістерді сақтау режимдерінің кестесі.
Сақтаған кезде өнімнің жай-күйінің көрсеткіштеріне қойылатын талаптар: температурасы, ылғалдылығы, зиянкестерді жұқтырғандығы. Жеміс-көкөніс дақылдарды қабылдау және сақтайтын жерлер мен қоймаларға орналастыру жоспары. Жемістерді сақтау технологиясы: жемістердің ішінде болып жатқан биохимиялық процестерге этиленнің, көмірқышқыл газының, оттегінің әсері. Шіруді, өнуді, ылғалдың булануын болдырмайтын, бірақ жемістердің тау-арлық түрі мен тағамдық құндылықтарын жоғалтуға әкелетін құрамдармен жемістердің үстін қосымша өңдеу: формальдегидпен, хлор суымен, күкіртті ангидридпен өңдеу, озондау, парафиндеу, балауыз бүрку, көөіністер мен жемі-стерге ультрафиолетпен әсер ету.
Үйіп-төгіп сақтаған кезде және контейнерлік сақтау кезінде үй-жайларға қойылатын талаптар.
Жеміс-көкөкніс дақылдардың жай-күйіне бақылауды ұйымдастыру. За-пастарды бағалау. Құжаттама жүргізу: Құқықтық реттеу. Өнім сақтайтын жерде және қоймаларда жұмыс істеген кезде еңбекті қорғау және қауіпсіздік техникасы.
68
6. Оңтайлы сатуды ұйымдастыруға бағдарланған кәсіпорынды басқару ретінде маркетингті ұсыну
Нарықты зерттеу, нысаналы топтар. Маркетингтің мақсаттары мен міндет-тері. Маркетингтің тұжырымдамасы. Маркетингтік саясаттың құралдарын біріктіру: баға саясаты, коммуникациялық саясата, сату саласындағы саясат. Құқықтық талаптар. Сауда тізбегінің буындары. Сату құралдары: жарнама, өнімді өткізу және сату жолдары, баға белгілеу және шарт нысанының мазмұ-нын белгілеу, тауарды рәсімдеу, клиентке сервистік қызмет көрсету. Сатып алумен сөйлесудің негізі ретінде коммуникациялық моделі: әңгіме құру және оның барысы, ерекше жағдайларда өзін ұстай білу машығы, жеке адамның сату табысына әсері. Сату әдебінің негізгі қағидасы: көндіру емес көзін жет-кізу.
Оқыту нәтижелері және бағалау өлшемдеріОқыту нәтижелері, осы модульді табысты аяқтаудан кейін, білім алушы:
Бағалау өлшемдеріБілім алушы:
ОН1 Жеміс-көкөніс дақылдарды өндірудің негізгі факторларын біледі
1.1. Өңірдің географиялық орналасыуының және экономикалық жағдайларының есебімен кәсіпорынның қызмет ету жағдайларын негіздеуге;1.2. Өңірдегі ауа-райын бақылауға, журналған жазуға және талдауға;1.3. Өңірдің метрологиялық қызметтерінің деректерімен жұмыс істеуге;1.4. Экологиялық факторларды, экологиялық балансты, биогеохимиялық циклдарды, биологиялық және ландшафттық әртүрлілігі сақталуының маңыздылығын түсіндурге;1.5. Биологиялық және ландшафттық әртүрлілікті сақтауға қатысты нормативтік құқықтық актілерді, ережелерді білуге және назарға алуға;1.6. Ферма шаруашылығы үшін жеміс-көкөніс дақылдар өндірісінің негізгі факторларын түсіндіруге;1.7. Әртүрлі жеміс-көкөніс дақылдардың орналасуының экономикалық жағдайларын атауға;1.8. Егіс айналымының қажеттілігін сипаттауға;1.9. Экологиялық факторларды, егіс айналымының қағидаларын және нарықтағы ахуалды есепке алатын ферма шаруашылығының қызметі бойынша ұсыныстарды даярлауға;1.10. Қауіпсіздік техниканы және өндірістік санитария ережесін сақтауға
ОН2 Жеміс-көкөніс дақылдарды өсіру үшін, топырақты егу алдында өңдеу технологияларын игереді
2.1 Топырақтар, субстраттар типтерінің ерекшеліктері мен сыныптамаларын, жеміс-көкөніс дақылдарына қойылатын талаптарды білуге;2.2 Топырақтың типін белгілеу үшін, кәсіптік құралдарды және анықтамалық әдебиетті пайдалануға; 2.3 Үлгіге талдау жүргізуге және өз өңірі топырағы құрылымының қалыптасуын түсіндіруге;
69
ОН2 Жеміс-көкөніс дақылдарды өсіру үшін, топырақты егу алдында өңдеу технологияларын игереді
2.4 Жеміс-көкөніс дақылдардың талаптарына және топырақтың қасиеттеріне сәйкес топырақты өңдеу үшін қажеттілігін түсіндіруге;2.5 Жұмыстың тиісті кезеңдерінде топырақты өңдеуге арналған тиімді агротехниканы таңдап алуға;2.6 Іштен жанатын қозғалтқыштың негізгі тетіктерінің және жүйелерінің құрылысы мен жұмысын, бөлшектердің маңызын, материалдарды өңдеуді түсіндіруге;2.7 Өздігінен жүретін шассидің негізгі құрауыштарын атауға;2.8 Иін-бұлғақты тетікке, газ бөлгіш тетікке бұзу және жинау, газ бөлгіш декомпрессиялық тетіктерге реттеу, форсунканың жай-күйіне тексеру жүргізуге;2.9 Топырақ өңдейтін техникаға техникалық қызмет көрсетуді және жөндеуді негіздеуге;2.10 ҚТ ережесінің және ЖЖЕ есебімен тиісті жабдықтар болған кезде, топырақты өңдеу бойынша жұмыстар жүргізуге;2.11 Энергетикалық және материалдық ресурстарды тиімді пайдалану мүмкіндіктерін сипаттауға;2.12 Топырақ өңдейтін техниканың электр жабдықтарының жалпы құрылысын, олардың жұмыс істеу қағидасын білуге;2.13 Топырақ өңдейтін техниканың электр жабдықтарын даярлау және пайдалану ережесі туралы, техникалық қызмет көрсету және жөндеу ережесі туралы, техникалық жай-күйін тексеру ережесі туралы білуге;2.14 Материалдар мен құрал-саймандарды коррозиядан қорғау шараларын көздеуге;2.15 Жол жүру ережесін және жазатайым оқиғаларды болдырмау бойынша ережесін білуге;2.16 Топырақ өңдейтін техниканың олардың өнімін бағалау үшін, негізгі өндірушілерін атауға;2.17 Топырақ өңдейтін техниканың тиімділігі мен нәтижелілігін ұғынуға және есеп жүргізуге;2.18 Әртүрлі өндірушілердің топырақ өңдейтін техникасының экономикалық тиімділігін есептеуге салыстыру жүргізуге;2.19 Қауіпсіздік техникасы және өндірістік санитария, электр қауіпсіздігі, өрт қауіпсіздігі ережелерін сақтауға.
ОН3 Жеміс-көкөніс дақылдарды отырғызу технологияларын қолданады
3.1 Жеміс-көкөніс дақылдардың морфологиялық құрылысын білуге; 3.2 Жеміс-көкөніс дақылдары органдарының сипаттамаларын сипаттауға және оларды салыстыруға;3.3 Өну процесін және тіршілік ету процестерінің кезеңдерін түсіндіруге;3.4 Биологиялық ерекшеліктерін түсіндіруге;3.5 Тамыр жеміс және түйнек жеміс дақылдардың әртүрлі түрлерінің өну процесстеріне эксперименттер мен зерттеулер жүргізуге;3.6 Эксперименттік қызметтің қорытындыларын рәсімдеуге;3.7 Жеміс-көкөніс дақылдардың тұтынушылық маңызы бойынша және пісу мерзімдері сыныптамасын білуге; 3.8 Ұсынысты бағалау үшін, отырғызу материалдарының өндірушлері туралы ақпарат алуға;
70
ОН3 Жеміс-көкөніс дақылдарды отырғызу технологияларын қолданады
3.9 Бағалаудың сандық және сапалық өлшемдерінің есебімен тұқымды таңдау туралы шешімді негіздеуге;3.10 Тұқым егетін агрегаттардың жұмыс істеу қағидасын түсіндіруге;3.11 Жеміс-көкөніс отырғызуға дайындау процесінде есептерді жобалауды және жүргізуді машықтануға; 3.12 Тұқым себетін техниканың типтерін білуге және әртүрлі отырғызу материалдардың түрлері үшін оларды таңдауды негіздеуге;3.13 Жеміс-көкөніс дақылдарды отырғызған кезде қауіпсіздік техникасы және өндірістік санитария, электр қауіпсіздігі, өрт қауіпсіздігі ережелерін сақтауға;3.14 Жеміс-көкөніс дақылдарды еккенде, өрт қауіпсіздігін, электрлік қауіпсіздігін, өндірістік санитарлық және техникалық қауіпсіздік ережелерін сақтау
ОН4 Жоғары және тұрақты өнімдер алу мақсатында өңірде жеміс-көкөніс дақылдарды өсіру технологияларын пайдаланады
4.1 Ферма шаруашылығының топырағына зерттеулер жүргізуге;4.2 Жеміс-көкөністердің түрін өсірудің есебімен қоректік заттардың қажетті мөлшерін белгілеуге;4.3 Минералдық және органикалық тыңайтқыштарды айыруға;4.4 Экономикалық өлшемдерге, топырақ пен жеміс-көкөністердің қажеттіліктеріне сәйкес тыңайтқыштың типтерін таңдап алуға;4.5 Экологиялық тұрғыда таза тыңайтқышты қолдануды негіздеуге;4.6 Тыңайтқыштардың топыраққа, жер асты суларға және атмосфераға әсерін сипаттауға;4.7 Өсуі үшін, азот және калий тыңайтқыштарының маңызы туралы білуге;4.8 Әртүрлі тыңайтқыштардың арасалмағын талдауға және сандық есептер жүргізуге;4.9 Тыңайтқыштарды енгізуге арналған машиналардың типтерін дәлдігі және өнімділігі бойынша таңдап алуға;4.10 Тыңайтқыштардың түрлерін және енгізу мерзімдерін талқылауға және келісуге;4.11 Жұмыстарды орындау шығындарына есептер жүргізуге;4.12 Жеміс-көкөніс дақылдарды өсірудің биологиялық, экономикалық, құқықтық және экологиялық салдарын түсіндіруге;4.13 Нақты міндетті негізіне ала отырып, кәсіпорын үшін бизнес-жоспарды даярлауға.
ОН5 Жеміс-көкөніс дақылдарды сақтау және қорғау технологияларын игереді
5.1. Нормативтік құқықтық актілерді және жеміс-көкөністердің дақылдарды сақтау ережесін білуге;5.2. Жеміс-көкөніс дақылдардың қазіргі заманғы сақтау әдістері мен тәсілдерін қолдануға;5.3. Әртүрлі нұсқаларды бағалау үшін, экономикалық салыстыру схемаларын әзірлеуге;5.4. Сақтайтын жерлерге және қоймаларға қойылатын техникалық, технологиялық, пайдаланушылық және экономикалық талаптарды түсіндурге;
71
ОН5 Жеміс-көкөніс дақылдарды сақтау және қорғау технологияларын игереді
5.5. Қабылданған құжаттамаға сәйкес өнімді қабылдауға, қоймаға орналастыруға және сақтауға; 5.6. Запастарды қолдау қажеттілігін негіздеуге;5.7. Жеміс-көкөністердің жай-күйінің негізгі көрсеткіштерінің мониторингін жүргізуге және нәтижелерін салыстыруға;5.8. Сақтаған кезде зиянкестерді айқындауға және олармен күресуге;5.9. Сақтайтын жерге және қоймаларға қызмет көрсету жөніндегі құжаттаманың негізінде бухгалтерлік есептің маңызы мен қағидаларын түсіндіруге;5.10. Жеткіліксіз техникалық қызмет көрсетудің салдарын талдауға және түсіндіруге; 5.11. Қауіпсіздік техникасы ережесін орындауға.
ОН6 Оңтайлы сатуды ұйымдастыруға бағдарланған кәсіпорынды басқару ретінде маркетингті ұсынады
6.1. Маркетингтік құралдар туралы базалық білімдері болуға;6.2. Нарықты зерделеуге және талдау дайындауға; 6.3. Тамыр жеміс дақылдарды сатудың ең маңызды жолдарын белгілеуге;6.4. Клиенттердің артықшылықтарын қадағалауға;6.5. Құжаттаманың түрлерін және сатудан табыстарды талдауды түсіндіруге;6.6. Ферма шаруашылығының нарықтағы ахуал бойынша сату саясатына баға беруге;6.7. Клиенттермен сатулар бойынша кәсіптік пікірталастар жүргізуге;6.8. Нақты шаруашылығы үшін маркетингтік ілеспе әзірлеуге;6.9. Өнімді бөлу жолдарын белгілеуге;6.10. Жеміс-көкөніс дақылдарды өсірудің инновациялық салалық технологияларын қолдануды талқылауға;6.11. Сатудан түсімдер туралы кәсіптік құжаттамамен қамтамасыз етуге.6.12 Жаңа өнімдерді сату бойынша ұсыныстар даярлауға тиіс.
КМ 0.3-4 «Жемшөптерді өсіру және жайылымдардан тиімді пайдала-ну»
Мақсаты Жемшөпті өсіру және жайылымдарды тиімді пайдалану туралы кешендік
білімдер алу.
Модульге енгізуБілім алушылар жерді зерттеу, жерді жырту және өңдеу, жемшөпті өсіру,
күту, жинау және сақтау орындарына тасымалдау, сондай-ақ сатуға тұты-нушыларға жеткізу іс-шаралары мен салалық технологияларын тікелей мо-дульде зерделейді және бағалайды. Осы модуль жазатайым оқиғаларды бол-дырмау бойынша еңбекті қорғау және қауіпсіздік техникасы ережесін сақтап, топырақты өңдеу, тыңайтқыштарды енгізу, өсімдіктерді қорғау, өнімді жинау, тасымалдау және сақтау үшін, механикаландырылған агрегаттарды, аспалы және тіркемелі құралдарды, автомобильдерді, тракторлар мен комбайндарды пайдалану бойынша тақырыптарды қамтиды.
72
Оңтайлы өсу жағдайларын жасау үшін, топырақта болып жатқан негіз-гі биологиялық және физиологиялық процестер бойынша, жемшөптер және олар үшін зиянды ағзалар, сондай-ақ тыңайтқыштарды енгізу жолымен өнімділікті және сапаны арттыру бойынша, өсімдіктерді күту және қорғау бойынша іс-шаралар, жинау және сақтау технологиялары туралы білімдер алу қажет. Бұл ретте, бірінші кезекте жемшөптердің сақтандығын және қайта өңдеу өнеркәсібінің талаптарына сәйкес келетін пайдалы және жоғары сапа-лы шикізатты өндіруді қамтамасыз ету тұр.
Кәсіпорынды табысты дамыту үшін, өндірістік процестерді және кәсіпо-рынның экономикасы және оны ұйымдастыру, орындалған жұмыстар мен көрсетілген қызметтерді есепке алу, қызмет нәтижелерін бақылау, сондай-ақ өндірістік жоспарлау сияқты салаларында өзара байланысты ұғыну маңы-зды. Модульдің мазмұнына негізгі сауда –коммерциялық және калькуляци-ялық аспектілер, құнын ұғыну енгізілді. Дәл есептер ғана кәсіпорынның қа-ражатын пайдалану бойынша смета жасау табысқа не шығынға жету үшін шешуші болып табылады деп ұғынуға мүмкіндік береді. Бухгалтерлік есеп, операциялық есептер, кірістілік есебі базалық білімдер береді және өндірістік деректерді есепке алуды және бағалауды орындау үшін, сондай-ақ ауылша-руашылық кәсіпорындарында операцияларды есепке алу үшін машықтарын қалыптастырады. Деректерді электрондық өңдеуді қолданумен есептеу үшін, жемшөп өсімдіктерді өсіру қызметінің саласынан алынған, белгілі мысалдар пайдаланылады.
Осы модуль білім алушыларға өндірістік оқытуда және кәсіптік практикада машықтарын, дағдылары мен кәсіптік құзыреттерін қалыптастыру жолымен алынған білімдерін бекітуге мүмкіндік береді.
Оқыту нәтижелері: ОН1 Егіс жемшөп өндірісінің негіздерін білу;ОН2 Жемшөп өсімдіктерді егу технологияларын игеру;ОН3 Өңірлік жағдайлардың есебімен жайылым жерлерді жақсарту амалда-
рын игеру;ОН4 Жайылым жерлерді басқару және өнімдерді сақтау технологияларын
пайдалануОН5 Жемшөп өнімді сатуды ұйымдастыруда маркетингтің ролін ұғыну. Модульдің мазмұны1. Егіс жемшөп өндірісінің негіздерін білу Табиғи жемшөп жайылымдарды жіктеу, түгендеу және төлқұжаттандыру.
Шабындықтар мен жайылымдар өсімдіктерінің фитоценозы, өзгерістердің ішкі және сыртқы себептері. Табиғи жемшөп жайылымдарды беткі және тү-бегейлі өзгерту жүйесі
Шабындықтар мен жайылымдардың негізгі өсімдіктері. Орналастыру фак-торлары: өңірдің су режимі, климаттық жағдайлары, топырағы және орнала-су деңгейі. Шабынды, көп жылдарғы бұршақты, бір жылғы шөптердің мор-фологиялық белгілері бойынша, химиялық құрамы бойынша, вегетациялық кезеңі бойынша қысқаша сипаттамасы. Шөптердің салыстырмалы өнімділігі және жемшөп құндылығы. Егіс айналымындағы орны. Ұсынылған егіс айна-лымдарының схемалары. Егіс айналымдарындағы тыңайтқыштардың жүйесі.
73
Топырақтың құнарлығын сақтау жән егістіктің қайтарымдылығын арттыру жағдайлары.
Биологиялық әртүрлілік туралы тұжырымдама (БӘТ). Табиғи экожүйе-лердің, агроэкожүйелердің, микробтық әлемінң биоәртүрлілігі. Биологиялық әртүрліліктің негізгі беталысы және әлсіреу себептері. Өңір аумағында биоло-гиялық және ландшафтық әртүрлілікті сақтау басымдықтары мен шаралары.
2. Жемшөп өсімдіктерді егу технологияларын игеруЖайылымдарды пайдалану бағыттары мен қарқындылығы. Көк жемшөп. Шөптердің құнарлығына және жайылымдардың шемшөп құндылығына
әсер етуші факторлар. Негізгі зиянды өсімдіктер. Жайылымдардың өнімділі-гін белгілеу.
Топырақты өңдеу және тәсілдері, мерзімдері, ауылшаруашылық агрегат-тары мен машиналары бойынша оның ерекшеліктері. Жұмыстарды орындау тәртібі.
Жемшөп егіс шаруашылығы: сұрыптары, дәндер, шөп топтарын іріктеу. Іріктеудің сипатты ерекшеліктері: түрдің өмірге төзімділігі, түрдің бәсе-келестік белсенділігі, күтіп-баптаудың қарқынды факторларына төзімділі-гі, түрдің созылымдылығы, нысаналы маңызына жарамдылығы (жайылым, шабу). Шөп топтарын есептеу. Егістіктерді күту: Егіс айналымындағы орны, сумен тыңайтқыштағы тұтынушылығы. Өнімділікті салыстыру.
Өңірдің жемшөп өсімдіктерін күтіп-баптау агротехникасы. Машина-ларға техникалық қызмет көрсету ережесі. Тозатын бөлшектерді профилак-тикалық ауыстыру, майлау жұмыстарын жүргізу жоспары, маусымдық кезең-де машиналардың сынуымен байланысты шығыстарды бағалау. Кәсіпорын-да техникалық қызмет көрсету бойынша жұмыстарды жүргізуді жоспарлау. Агротехникамен жұмыс істеген кезде еңбек қауіпсіздігі мен өрт қауіпсіздігі.
3. Өңірлік жағдайлардың есебімен жайылым жерлерді жақсарту амалдарын игеру
Өңір топырағының құрылымы. Қуаттанудың биологяилық ерекшеліктері және оның ішіндегі қоректік заттардың балансын талдау. Табиғи шабындылар мен жайылымдарды жақсарту бойынша амалдар: қашада немесе мөлшерлеп бағу, өсімдіктердің әртүрлі даму фазаларында шөп шабу, пішендерді жақсар-ту. Әзірленген тыңайтқыштарды енгізу жүйесінің экономикалық тиімділігін белгілеу.
Жайылымдарды беткі және түбегейлі жақсарту. Жайылымдарды ағымдағы күту жүйесі. Желінбеген қалдықтарды шабу. Тыңайтқыштарды енгізу: агро-химиялық қызметтердің деректерінде негізделген, тыңайтқыштардың норма-ларын енгізу жүйелерінің экономикалық тиімділігі және тыңайтқыштардың қолайлы мөлшерлерін есептеу әдістері. Малдың нәжістерін тегістеу. Мине-ралдық және органикалық тыңайтқыштар. Табиғи көк тыңайтқыштар: сиде-раттық дақылдарды таңдау ережесі және және оларды топыраққа салу тәсіл-дері.
Қортышқан үйінділерін, төмпешіктерді тегістеу; арамшөптермен күресу; кейін қайта шалғындандырумен нашар пішендері бар қашаларды қайта жы-рту. Қарды ұстау, саңылаулау, шабылмаған жолақтарды немесе биік орылған егістікті қалдыру, қосымша егу, жаюды демалумен немесе шөп шабумен ке-
74
зектесу; қашаны жөндеу, қонысты жабдықтау ж.т.б. жолымен топырақта ылғалды жинақтау.
Жайылымдарды ұлттық құқықтық реттеу, «Жайылымдар туралы» ҚР заңы. Өңірде жайылым ресурстарды тұрақты басқарудың қазастандық мо-делін енгізу. Қазақстанда табиғи ресурстарды тұрақты пайдалану бойынша GIZ өңірлік бағдарламаның маңызы.
Органикадық, минералдық және химиялық тыңайтқыштармен жұмыс істе-ген кезде еңбек қауіпсіздігі және қоршаған ортаны қорғау.
4. Жайылым жерлерді басқару және өнімдерді сақтау технологияла-рын пайдалану
Мемлекеттік-жеке серіктестіктің шеңберінде жайылымдарды көп деңгейлі басқару. Астықты жинау бойынша ұсынымдар. Екі рет өршітуден кейін жай-ылымдардағы шөпті шабу. Зиянкестер: көртышқандар, тышқандар, ұзын-си-рақ масаның құрттары. Зиянкестерге қарсы күрес бойынша шаралар. Далада шабылған шөптің болу және құрғақ заттары шығынының арасындағы өзара байланыс. Силос жасау процесіндегі шығындар. Сүрленген шөптің сапасы мен құрғақ заттар, энергия және ақуыз шығынының арасындағы өзара бай-ланыс. Жемшөптер сапасының төмендеу себептері және оларды бағалау әді-стері. Санитариялық-гигиениалық қадағалау. Үлгілерді іріктеп алу және зерт-ханалық әдіспен зерттеу, МЕМСТ әртүрлі жемшөп құралдарымен салысты-ру. Қатты жемшөпті қоректік заттарды, жемшөп астықты, құрамдастырылған жемшөпті, ұнтақты жемшөптерден, жом мен күнжараны жоғалтудан және шығынынан сақтау ережесі. Астық шикізатты жерде сақтау. Сақтайтын орын-дарды жабдықтау. Запастарды бағалау. Құжаттама жүргізу. Құқықтық реттеу. Ветеринариялық препараттарды, жемшөп пен жемшөп қоспаларын өндіру, сақтау және өткізу жөніндегі ұйымдарға қойылатын ветеринариялық (ветери-нариялық-санитариялық) талаптар (Қазақстан Республикасының Ауыл шару-ашылық министрінің 2015 жылғы 23 қыркүйектегі № 7-1/848 бұйрығы).
Азық тетіктерімен жұмыс істеген кезде еңбек қауіпсіздігі және қауіпсіздік техникасы.
5. Жемшөп өнімді сатуды ұйымдастыруда маркетингтің ролін ұғынуНарықты зерттеу, нысаналы топтар. Маркетингтің мақсаттары мен міндет-
тері. Маркетингтің тұжырымдамасы. Маркетингтік саясаттың құралдарын біріктіру: баға саясаты, коммуникациялық саясата, сату саласындағы саясат. Құқықтық талаптар. Сауда тізбегінің буындары. Сату құралдары: жарнама, өнімді өткізу және сату жолдары, баға белгілеу және шарт нысанының мазмұ-нын белгілеу, тауарды рәсімдеу, клиентке сервистік қызмет көрсету. Сатып алумен сөйлесудің негізі ретінде коммуникациялық моделі: әңгіме құру және оның барысы, ерекше жағдайларда өзін ұстай білу машығы, жеке адамның сату табысына әсері. Сату әдебінің негізгі қағидасы: көндіру емес көзін жет-кізу.
75
Оқыту нәтижелері және бағалау өлшемдеріОқыту нәти-желері, осы модульді та-бысты аяқта-удан кейін, білім алушы:
Бағалау өлшемдеріБілім алушы:
ОН1 Егіс жемшөп өндірісінің негіздерін біледі;
1.1 Өңірдің метрологиялық қызметтерінің деректерімен жұмыс істеуге;1.2 Жемшөп өсімдіктерінің сыныптамаларын білуге;1.3 Шабындық, көп жылғы бұршақты және бір жылғы шөптердің ботаникалық айырмашылықтарын білуге;1.4 Экологиялық факторларды, экологиялық балансты, биогео-химиялық циклдарды, биологиялық және ландшафттық әртүрлілігі сақталуының маңыздылығын түсіндурге;1.5 Биологиялық және ландшафттық әртүрлілікті сақтауға қаты-сты нормативтік құқықтық актілерді, ережелерді білуге және назарға алуға;1.6 Ферма шаруашылығы үшін жемшөптер өндірісінің негізгі фак-торларын түсіндіруге;1.7 Егіс айналымының қажеттілігін сипаттауға;1.8 Экологиялық факторларды, егіс айналымының қағидаларын және нарықтағы ахуалды есепке алатын жайылымдарды тиімді пайда-лану бойынша ұсыныстарды даярлауға;1.9 Ферма шаруашылығы жайылымының экожүйесін талдауды да-ярлауға; қауіпсіздік техниканы және өндірістік санитария ережесін сақтауға.
ОН2 Жемшөп өсімдіктерді егу техноло-гияларын иге-реді;
2.1 Шөп қоспаларын егу ерекшеліктерін білуге; 2.2 Шабындық пен жайылымды пайдалану ұзақтығы мен қарқын-дылығының арасындағы, шабудың сапасы мен санының арасындағы өзара байланысты түсіндіруге; 2.3 Жемшөп өсімдіктерінің өсу процестерін және тіршілік проце-стерінің кезеңдерін түсіндіруге;2.4 Шөп қоспаларының әр түрінің өсу процесінің эксперименттері мен зерттеулерін жүргізуге;2.5 Эксперименттік қызметтің қорытындыларын рәсімдеуге; 2.6 Бағалаудың сандық және сапалық өлшемдерінің есебімен шөп қоспаларының таңдау туралы шешім қабылдауға;2.7 Топырақты өңдейтін және егетін агрегаттары жұмысының қағи-дасын түсіндіруге және шаруашылық үшін оларды таңдауды негіздеу-ге;2.8 Жемшөп өсімдіктерді орығызған кезде қауіпсіздік техника және өндірістік санитария, электр қауіпсіздігі, өрт қауіпсіздігі ережелерін сақтауға.
ОН3 Өңірлік жағдайлардың есебімен жай-ылым жер-лерді жақсар-ту амалдарын игереді;
3.1 Шаруашылық топырағына зерттеу жүргізуге;3.2 Жайылым өсімдіктердің қоректік заттарының қажетті тұты-нуын белгілеуге;3.3 Минералдық және органикалық тыңайтқыштарды айыруға; 3.4 Экономикалық өлшемдерге, топырақ пен жемшөптердің қажет-тіліктеріне сәйкес тыңайтқыштардың типтерін таңдап алуға;
76
ОН3 Өңірлік жағдайлардың есебімен жай-ылым жер-лерді жақсар-ту амалдарын игереді;
3.5 Экологиялық тұрғыда таза тыңайтқышты қолдануды негіздеуге;3.6 тыңайтқыштардың топыраққа, жер асты суларға және атмос-фераға әсерін сипаттауға;3.7 Әртүрлі тыңайтқыштардың арасалмағын талдауға және сандық есептер жүргізуге;3.8 Тыңайтқыштарды енгізу үшін, машиналардың типтерін дәлдігі және өнімділігі бойынша таңдап алуға;3.9 Тыңайтқыштарды енгізу түрлері мен мерзімдерін түсіндіруге;3.10 Жұмыстарды орындауға шығындардың есебін жүргізуге;3.11 Жемшөптерді өсірудің биологиялық, экономикалы, құқықтық және экологиялық салдарын сипаттауға;3.12 Жайылым жерлер аумағы құрылысының бизнес-жоспарын олардың қазіргі заманғы жай-күйін зерделеу және пайдалану негізінде дайындауға.
ОН4 Жай-ылым жер-лерді басқару және өнім-дерді сақтау технологияла-рын пайдала-нады
4.1. Нормативтік құқықтық актілерді және жемшөптерді сақтау ере-желерін білуге;4.2. Жайылым ресурстарын тұрақты басқарудың қазастандық мо-делін енгізу тәжірибесін зерделеуге; 4.3. Қазіргі заманғы жемшөпті сақтау әдістері мен тәсілдерін зерде-леуге;4.4. Әртүрлі нұсқамаларды бағалау үшін экономикалық салыстыру схемаларын әзірлеуге;4.5. Жайылымдарды басқару қателерінің салдарын талдауға; 4.6. Жайылым өндірісінің нәтижелерін белгілеуге және құжаттан-дыруға;4.7. Жемшөптің запастарын қолдау әдістері туралы шешім қабыл-дауға әсер ететін агрономиялық, экологиялық және экономикалық қа-жеттіліктерді сипаттауға;4.8. Жемшөп қоятын жерге техникалық, технологиялық, пайдала-нушылық және экономикалық талаптарды түсіндіруге;4.9. Қабылданған құжаттамаға сәйкес жемшөпті қабылдауға, орна-ластыруға және қоймада сақтауға;4.10. Қоймада қызмет көрсетудің физикалық, химиялық және биоло-гиялық процестерін қолдануға;4.11. Жемшөптердің үлгілерін зертханалық зерттеулер үшін іріктеу-ге;4.12. Жемшөптерді сақтаған кезде зиянкестерді айқындауға және олармен күрес жүргізуге; 4.13. Жемшөптердің нашарлау себептерін жою бойынша қажетті ша-раларды негіздеуге;4.14. Жемшөптердің жай-күйінің негізгі көрсеткіштеріне монито-ринг жүргізуге және нәтижелерін салыстыруға;4.15. Қоймада жеткіліксіз техникалық қызмет көрсетудің салдарын талдауға және түсіндіруге; 4.16. Сақтайтын жерге қызмет көрсету бойынша құжаттаманың не-гізінде бухгалтерлік есептің маңызы мен қағидаларын түсіндіруге;4.17. Сақтайтын жерде жұмыс істеген кезде қауіпсіздік техника ере-жесін сақтауға.
77
ОН5 Жемшөп өнімді сатуды ұйымдасты-руда марке-тингтің ролін ұғынады
5.1. Маркетингтік құралдар туралы базалық білімдері болуға;5.2. Нарықты зерделеуге және талдау дайындауға; 5.3. Жемшөптерді сатудың ең маңызды жолдарын белгілеуге;5.4. Клиенттердің артықшылықтарын қадағалауға;5.5. Құжаттаманың түрлерін және сатудан табыстарды талдауды түсіндіруге;5.6. Кәсіпорынның нарықтағы ахуал бойынша сату саясатына баға беруге;5.7. Клиенттермен сатулар бойынша кәсіптік пікірталастар жүргізу-ге;5.8. Нақты ферма шаруашылығы үшін маркетингтік ілеспе әзірлеу-ге;5.9. Жемшөптерді бөлу жолдарын белгілеуге;5.10. Жемшөп өсімдіктер өсірудің инновациялық салалық технологи-яларын қолдануды талқылауға;5.11. Сатудан түсімдер туралы кәсіптік құжаттамамен қамтамасыз етуге.5.12. Жаңа өнімдерді сату бойынша ұсыныстар даярлауға тиіс
КМ 04 Қазіргі заманауи салалық технологияларды пайдалану
КМ 04.1 Жылыжай өндірісі КМ 04.2 Экологиялық ауыл шаруашылығы, КМ 04.3 Энергетикалық дақылдар, КМ 04.4 Жемшөп шаруашылығы, орман шаруашылығы
Мақсаты Ауыл шаруашылықта қазіргі заманғы салалық технологияларды пайдалану
туралы кешендік білімдер алу.
Модульге енгізуБілім алушылар іс-шараларды және өңірдің ауыл шаруашылығында қолда-
нылатын қазіргі заманғы салалық технологияларды тікелей модульде зерде-лейді және бағалайды.
Осы модуль жазатайым оқиғаларды болдырмау бойынша еңбекті қорғау және қауіпсіздік техникасы ережесін сақтап, Қазақстанның «жасыл» энер-гетикасының дамуына, тапшылап суару технологияларын қолданы, жеміс-көкөніс дақылдарын күтіп-баптауға, энергетикалық дақылдарды өсіруге және пайдалануға, топырақты өңдеуге, өсімдіктерді азықтандыруға және қорғауға қатысты тақырыптарды қамтиды.
Кәсіпорынды табысты дамыту үшін, инновациялық технологиялардың маңызын және өндірістік процестердің тиімділігіне және олардың кәсіпо-рынның экономикасы және оны ұйымдастыру, орындалған жұмыстар мен көрсетілген қызметтерді есепке алу, қызмет нәтижелерін бақылау, сондай-ақ өндірістік жоспарлау сияқты салаларында өзара байланысына әсерін ұғыну маңызды.
Модульдің мазмұнына негізгі кәсіпорынның қаражатын пайдалану бойын-
78
ша жасалған сметалар табысқа не шығынға жету үшін шеуші болып табыла-ды деп ұғынуға мүмкіндік беретін калькуляциялық есептер енгізілді. Бухгал-терлік есеп, операциялық есептер, кірістілік есебі базалық білімдер береді және өндірістік деректерді есепке алуды және бағалауды орындау үшін, сон-дай-ақ ауылшаруашылық кәсіпорындарында операцияларды есепке алу үшін машықтарын қалыптастырады. Деректерді электрондық өңдеуді қолданумен есептеу үшін, жемшөп өсімдіктерді өсіру қызметінің саласынан алынған, бел-гілі мысалдар пайдаланылады.
Осы модуль білім алушыларға өндірістік оқытуда және кәсіптік практикада машықтарын, дағдылары мен кәсіптік құзыреттерін қалыптастыру жолымен алынған білімдерін бекітуге мүмкіндік береді.
Оқыту нәтижелері: ОН1 Ауылшаруашылық дақылдарды жабық топырақта өсіру технология-
сын білу;ОН2 Экологиялық ауыл шаруашылықтың негіздерін білу, өсімдік шару-
ашылықта экологиялық талаптарды сақтау;ОН3 Қазақстанда энергетикалық дақылдарды өсірудің және пайдаланудың
келешегін ұғыну;ОН4 Жемшөп дақылдарының жалпы сыныптамасын, олардың сипаттама-
ларын, жемшөптердің химиялық және биологиялық құрамын білу; ОН5 Әртүрлі маңыздағы орман көшеттерін орналастыру, салу және оларға
күтім жүргізу технологиясын игеру
Модульдің мазмұны 1. Ауылшаруашылық дақылдарды жабық топырақта өсіру техноло-
гиясын білу Жылыжай өндірісі, негізгі беталысы. Жылыжайлардың түрлері мен тип-
тері. Жылыжайлардың техникалық белгілері бойынша, өсіру технологиясы бойынша, конструктивтік ерекшеліктері бойынша, құрылыс белгілері бой-ынша, қоршау түрлері бойынша жіктеу. Учаскені даярлау. Жылыжай салу технологиясы мен кезеңдері. Жылыжайларды желден қорғау. Жылыжай жаб-дықтары. Жылыжайға арналған материалдар, олардың басымдықтары мен кемшіліктері. Жылыжайларды жылыту түрлері. Жылыжай эффектісі: себеп-тері мен салдары, проблеманы шешудің қазіргі заманғы тәсілдері. Жылы-жайдың желдеткіш жүйесі. Жылыжайдағы жасанды жарықтандыру. Топырақ және оны жылыжай үшін дайындау. Өсімдіктерді көлеңкілеу. Суару жүйесі. Жылыжай шаруашылығы тиімділігінің факторлары.
Көкөністерді гидропондық жылыжайларда өсіру. Құнарлы ерітіндіні, тапшылап суаруды беру тәсілдері. Ирригациялық жүйелері. Гидропондық жылыжайларда микроклимат пен фотосинтезді реттеу. Көкөністерді өсіру технологиясы: қиярлардың, қызанақтардың, бұрыштардың, баялдылардың және басқалардың екпе көшеттері. Өсімідіктері қорғалған топырақта зиян-кестерден және аурулардан қорғау. Өсімдіктердің аурулары мен зиянкестері және олармен күресу шаралары. Көкөністерді гидропондық жылыжайларда өсірудің ерекшеліктері, басымдықтары мен экономикалық тиімділігі. Жылы-жай шаруашылығын автоматтандырылған түрде басқару жүйесі.
79
2. Экологиялық ауыл шаруашылықтың негіздерін білу, өсімдік шаруашылықта экологиялық талаптарды сақтау
Органикалық, экологиялық және биологиялық ауыл шаруашылықтың ұғы-мы. Аграрлық экожүйе: биологиялық әртүрлілігі, биологиялық циклдар мен топырақтың биологиялық белсенділігі. Органикалық стандарттар: экологи-ялық өндірістің халықаралық жеке, негізгі қолданыстағы Стандарттары, жеке Стандарттар. Экоөнімдерді сертификациялау. Қазақстанда органикалық ауыл шаруашылықты дамытудың келешектері.
Алиментариус Кодексі Комиссиясының Стандарттары – тамақ азық-түлік-теріне халықаралық қауымдастықпен қабылданған стандарттардың жиыны. Развитие Қазақстанда органикалық ауыл шаруашылықты дамыту. «Орга-никалық өнімді өндіру туралы» заңның жобасы. Экологиялық және өңірлік өнімнің маркетингі. Қазақстандық өнімнің салыстырмалы басымдықтары. Экологиялық тұрғыда таза ауылшаруашылық өнімнің нарығын дамыту.
3. Қазақстанда энергетикалық дақылдарды өсірудің және пайда-ланудың келешегін ұғыну
Энергетикалық дақылдардың ұғымы. Энергетикалық дақылдардың түр-лері: жүгері, қант қызылшасы. Энергетикалық дақылдарды өсіру ерекшелік-тері: тал, терек, мискантус. Энергетикалық дақылдардың отындық сипатта-малары. Қазақстанда «жасыл» экономиканы дамыту тұжырымдамасы. Басты бағыттары: жаңғырамалы энергия көздерін енгізу; ауыл шаруашылықта орга-никалық егіншілік, қалдықтарды басқару жүйесін жетілдіру, су ресурстарды басқару жүйесін жетілдіру, «таза» көлікті дамыту, экожүйелерді сақтау және тиімді басқару. «Жасыл» экономиканың басымдықтары.
Жаңартылатын отын-энергетикалық ресурстары. Энергияның жаңғырама-лы көзінің түрі. Энергия көзі ретінде биосалмақ. Биогаз – құрамы мен сапасы, алуға арналған шикізат. Ферма шаруашылығында пайдалы биогазды есептеу. Пайдаланудағы экологиялық аспект. Биогаздың өндірісі. Биогаз қондырғыла-ры. Қолдану. Пайдаланудан экономикалық тиімділігін есептеу.
4. Жемшөп дақылдарының жалпы сыныптамасын, олардың си-паттамаларын, жемшөптердің химиялық және биологиялық құрамын білу
Өңірдің топырақ-климаттық жағдайлары. Жемшөптердің сипаттамала-ры. Жемшөптердің түрлері. Жемшөптерді жіктеу. Жыртылатын жерлерде жемшөп дақылдары. Көп жылғы бұршақты шөптер. Ботаникалық сипаты және жоңышқа мен беденің биологиялық ерекшеліктері және олардың агротехни-касы. Бұршақты-дәнді шөп қоспалары. Өсімдіктерді азықтандыру режимі. Шөп егістерін күту бойынша іс-шаралар. Жасыл конвейердің жүйесінде бір жылғы шөптер. Отамалы дақылдар: жүгері, жемшөм қызылшасы. Арамшөп-термен күресу шаралары. Нақты кәсіпорынның жағдайларында жемшөптерді бағалау.
5. Әртүрлі маңыздағы орман көшеттерін орналастыру, салу және оларға күтім жүргізу технологиясын игеру
Ағаш өсімдіктерінің биологиясы. Ілеспелі ағаш түрі. Экология және өңірдің экологиялық факторлары. Топырақты және өсімдіктерді қолайсыз табиғи құ-
80
былыстарынан қорғау қажеттілігі. Агроорманмелиорациялау тетігі. Орман алқаптарының жүйелері. Орман алқаптарының конструкциясы. Орман алқап-тарының егіс даланың микроклиматына әсері.
Ауылшаруашылық өсімдіктердің субулануы және шығымдылығы. Ағаш өсірілген даланың экологиясы. Жер құрылысы кезінде агроорманмелиораци-ялық зерттеу. Даланы қорғау, ағынды реттейтін, арқалық жанындағы, сайдың жанындағы орман алқаптары, арқалық-сай көшеттері. Жайылым жерлерде гі қорғау көшеттері. Ағаш түрлерін іріктеу және олардың орман алқаптары үшін үйлесуі. Топырақты өңдеу. Орман алқаптарын салу техникасы. Орман алқап-тарын түгендееу және толықтыру. Орман көшеттерін агротехникалық күту. Орман көшеттерін зиянкестерден және аурулардан қорғау.
Оқыту нәтижелері және бағалау өлшемдері
Оқыту нәтижелеріосы модульді табысты аяқта-удан кейін, білім алушы:
Бағалау өлшемдеріБілім алушы:
ОН1 Ауылшару-ашылық дақылдар-ды жабық топы-рақта өсіру техноло-гиясын біледі;
1.1 Жылыжайларда жылу беру жүйелерінің ең танымал шешімдерін сипаттауға;1.2 Температураны бақылау және жылыжайларды желдету үшін, құрылғылардың қызмет етуін түсіндіруге; 1.3 Жаһандық жылыжай эффектісінің оң және теріс жақта-рының айырмасын түсіндіруге;1.4 Іргетас үшін материалдарды таңдап алу туралы шешімді негіздеуге; 1.5 Жылыжайды жабуға арналған материалдың басымдықта-ры мен кемшіліктерін салыстыруға;1.6 Ирригациялық жүйелерді жоспарлауға;1.7 Жылыжайды көлеңкелету бойынша іс-шараларды жоспарлауға; 1.8 Кәсіпорын үшін экономикалық негіздеумен жылыжай-дың жылу беруін жобалауға;1.9 «Жылыжай шаруашылығын басқару жүйесі» автоматтан-дырылған кешеннің жұмысын түсіндіруге;1.10 Қауіпсіздік техниканы және өндірістік санитария ереже-сін сақтауға.
ОН2 Экологи-ялық ауыл шару-ашылықтың негіз-дерін білу, өсімдік шаруашылықта экологиялық талап-тарды сақтайды;
2.1 Қазақстанда органикалық ауыл шаруашылықты дамыту келешектерін сипаттауға;2.2 Маркетингтік құралдар туралы базалық білімдер болуға;2.3 CO2 болуына қазақстандық сиыр етінің балансын зертте-уге.
ОН3 Қазақстан-да энергетикалық дақылдарды өсіру-дің және пайдала-нудың келешегін ұғынады;
3.1 Қазақстанда «жасыл» экономиканы дамыту тұжырымдама-сын білуге;3.2 Жаңғырамалы энергия көздерін тиімді пайдалануды түсін-діруге;3.3 Ферма шаруашылығында пайдалы биогазды есептеуге.
81
ОН4 Жемшөп дақылдарының жал-пы сыныптамасын, олардың сипатта-маларын, жемшөп-тердің химиялық және биологиялық құрамын біледі;
4.1 Жемшөп дақылдарының сыныптамасын білуге. 4.2 Жоңышқа мен беденің биологиялық ерекшеліктерін си-паттауға және олардың агротехникасы; 4.3 Ферма шаруашылығы үшңн жемшөп өндірісінің негізгі факторларын түсіндіруге;4.4 Биологиялық және ландшафттық әртүрлілікті сақтауға қа-тысты нормативтік құқықтық актілерді, ережелерді білуге және назарға алуға;4.5 Шөп егістіктерін күту бойынша іс-шаралар даярлау;4.6 Ауылшаруашылық малдың азықтану азық мөлшерлерін теңдестіру үшін, әртүрлі жемшөп түрлері өндірісінің және қайта өңдеудің технологияларын түсіндіруге.4.7 Қауіпсіздік техниканы және өндірістік санитария ереже-сін сақтауға.
ОН5 Әртүрлі маңы-здағы орман көшет-терін орналастыру, салу және оларға күтім жүргізу тех-нологиясын игереді.
5.1 Ағаш өсімдіктерінің биологиялық аспектілерін білуге;5.2 Орман алқаптары конструкциялырының түрлерін түсін-діруге;5.3 Нақты кәсіпорынның орман алқаптары үшін ағаш түр-лерінің ауысу схемасын құруға;5.4 Қауіпсіздік техниканы және өндірістік санитария ереже-сін сақтауға тиіс.
КМ 05. Етті-сүтті малдарды өсіру және ұстау
КМ 05.1: Етті және сүтті ірі қара малды өсіру КМ 05.2: Сүт, жүн және ет алу үшін ешкілерді өсіру КМ 05.3: Өнімді жылқыларды өсіруКМ 05.4: Түйелерді өсіру, Түйелердің сүт және ет өнімділігі
Мақсаттары мен міндеттері. Ауылшаруашылық малды азықтанды-ру, өсіру, гигиенасы мен ұстау кіретін ет-сүт өндірісінің мал шаруашылығы өнімін өндіру, алғашқы қайта өңдеу технологияларын және сатуды ұйымда-стыру үшін мамандарды дайындау.
Модульге енгізуОсы модульдің шеңберінде білім алышулар мал шаруашылығының ірі қара
малды өсіру және бордақылау, сүт мал шаруашылығы, жылқыларды, түйе-лерді, қойлар мен ешкілерді өсіру сияқты бағыттарын терең зерделейді. Жа-затайым оқиғаларды болдырмау бойынша еңбекті қорғау және қауіпсіздік тех-никасы мәселелеріне үлкен назар қойылады. Ауылшаруашылық кәсіпорында әртүрлі машиналарды, құрылғыларды, құралдарды ұстау қаралады.
Осы модуль мына мәселелерді тереңрек қарайды: ауылшаруашылық малды азықтандыру, азықтандырудың, бір жақтан, физиологиялық жай-күйінің, да-муы мен өнімділігінің, екінші жақтан, арасындағы байланыстың заңдылығы туралы.
Малшылық, сүтті және сиыр етін өндіру технологиясы. Малшылық – ха-лықты жоғары бағалы азық-түлікпен, ал өнеркәсіпті – шикізатпен қамтама-сыз ететін мал шаруашылығның жетекші саласы. Осы модульді зерделеу ірі қара малдың биологиялық ерекшеліктерімен, өнімділіктің сүт, сүт-ет және
82
ет бағыттарының тұқымдарымен, сүтті және сиыр етін өндіру технологияла-рымен, сүт және ет тұқымды төлдерді өсіру технологиясымен, малшылықта асыл тұқымдық жұмыстың ерекшеліктерімен таныстырады. Жылқы шарау-ашылығы, сүт және жылқы етін өндіру технологиясы.
Модульді зерделеу барысында жылқылардың, түйелердің биологиялық және шаруашылық-пайдалы ерекшеліктерін білу негізінде әртүрлі меншік нысанындағы кәсіпорындарда жылқыларды, түйелерді өсіруді, жетілдіруді және пайдалануды дұрыс ұйымдастыруға қабілетті мамандарды дайындауды жүзеге асырады; әртүрлі тұқымды және өнімділігі әртүрлі бағыттағы жылқы-ларды пайдалану зерделенеді, олардың басымдық дамуы негізделеді.
Осы бағыттағы маман ауылшаруашылық малды, құстарды, балықтар-ды азықтандыру, өсіру, гигиенасы мен ұстау мәселелері кіретін мал шару-ашылығы өнімінің өндірісі, алғашқы қайт өңдеу технологиялары мен сатуды және салалар (малшылық, қой шаруашылығы, жылқы шаруашылығы ж.т.б) бойынша селекциялық жұмыстардың техникасын ұйымдастыру үшін даяр-ланды.
Модульдің шеңберінде практикалық оқыту көзделеді, онда білім алушы-лар мал шаруашылығы өнімдерін өндіру технологиясына және оларды ұй-ымдастыру; ірі қара малды есепке алуды ұйымдастыру және жүргізу, сүт мал-шылығы, жылқыларды, түйелерді, қойлар мен ешкілерді өсіру дағдыларына ие болады.
Оқыту нәтижелері: ОН1 Мал шаруашылығы негіздерін игеру, сүт пен етті өндіру технология-
сын қолдану ОН2 Ешкі шаруашылығының негіздерін игеру және ешкі сүті мен етін өн-
діру технологиясын қолдану ОН3 Жылқы шаруашылығының негіздерін игеру, жылқы сүті мен етін өн-
діру технологиясын қолдану ОН4 Түйе шаруашылығының негіздерін игеру, шұбат, ет және жұн өндіру
технологиясын қолдану
Модульдің мазмұны
1. Мал шаруашылығы негіздерін игеру, сүт пен етті өндіру технологи-ясын қолдану
Ірі қара малдың шығуы, конституциясы, экстерьері мен интерьері. Сүт-ті, біріктірілген және етті малдың экстерьерін, интерьерін, конституциясын зерделек ерекшеліктері мен әдістері. Ірі қара малдың тұқымдары. Өнімділігі бағыты бойынша тұқымдарды жіктеу: сүт, ет және біріктірілген. Мал табыны-ның өз төлінен өсіп-өнуі және ірі қара малды өсіру әдістемесі. Бұзаулау ара-сындағы цикл және оның кезеңдері: буаздығы, сервис-кезең, сүт шығу, суалу кезеңі, олардың өзара байланысы. Ұрықтандыруды, жіберуді және бұзаулауды жоспарлау. Төлді өсіруді жоспарлау. Мамандандырылған және ферма шару-ашылықтарында тайыншаларды өсіру технологиясының ерекшеліктері.
Сүт өндіру технологиясы. Сүт өнімділігі. Сүт өнімділігінің физиологиялық негіздері. Сауым сүтке және сүттің құрамына әсер етуші факторлар. Сүт өн-діру технологиясы. Сүтті сиырларды қысқы және жазғы кезеңде ұстау жүй-
83
есі мен тәсілдері. Жемшөпті даярлау және тарату, табиғи және жасанды жай-ылымдарды, көк конвейр дақылдарын пайдалану. Сауу тәсілдері мен техника-сы. Алғашқы өңдеу және сүтті сату. Сүттің ағынды-цехтік өндіру және мал табынының өз төлінен өсіп-өну технологиясы: сиырлардың цехтарда болуы-ның ұзақтығын негіздеу. Сүтті есепке алған кезде баға белгілеуші белгілері. Ұстау технологиясының сүттің мөлшері мен сапасына әсері. Азықтандыру технологиясының сүттің мөлшері мен сапасына әсері. Жемшөп сапасының сүттің мөлшері мен сапасына әсері. Сүт өндірісіндегі шығыс факторлары. Малды байлап және байламай ұстауға арналған үй-жай. Жемшөп беру және қалдықтарды тазарту. Мал шаруашылығы үй-жайдың микроклиматы. Мал шаруашылығы үй-жайлары мен техниканың құрылысы. Еңбек тапсырма-сын орындау үшін берілген уақыт. Шығыстарды салыстыру. Сүттің сапасын сақтау технологиясы: сүтті салқындату, сүт жабдықтарын тазарту қажеттілігі, тазарту бойынша жұмыстарды жүргізу жоспары. Сапаға қойылатын минимал-ды талаптар: пастерленбеген сүтте микроағзалардың және жасуша элемент-терінің мөлшерлік болуы, пастерленбеген сүттен ірімшік өндіру мақсатында шикі сүтті алу үшін сүрленген шөпті пайдалануға тыйым салынуы, сүттің құндылығын белгілейтін өлшемдері. Тазарту бойынша жұмыстарды орындау жоспары: күнделікті жұмыстар, арнаулы жинау жұмыстары (сауу білдектерді ауыстыру). Сүтті сауып алу жиілігі. Тұрақты және ауыспалы өндірістік шығы-стар. Өндірістік-экономикалық көрсеткіштерді есептеп шығару және есептеу.
Ет өндірісі технологиясын қолдану. Ет өнімділігі. Ет өнімділігіне әсер етуші факторлар, малды бордақылау
және қашыру. Сиыр етін өндіру технологиясы. Малды бордақылау және қашыру. Малды
өсіру, жетілдіру және азықтандыру туралы ұғым. Мамандандырылған ет мал-шылығында «сиыр-бұзау» технологиясы. Малды союға даярлау, малды соятын жерге тасымалдау. Малдың семіздігін белгілеу және бағалау. Малшылықтағы асыл тұқымды ісі. Асыл тұқымды және пайдалану табындарында малды өсіру әдістері. Сүт және ет малын сұрыптау. Селекциялық-асыл тұқымды жұмыс. Әртүрлі деңгейдегі шаруашылықтарда асыл тұқымды жұмыстың ерекшелік-тері. Асыл тұқымды есеп.
Азықтандыру: суғару кезеңінде, алғашқы және екінші өмір сүру жылда-рында. Қорада бағу нысандарының диспепсиясы (климатқа және орынға қой-ылатын талаптар). Еңбек тапсырмасын орындауға берілген уақыт. Шығыстар-ды салыстыру. Әртүрлі өсіру және бордақылау кезеңдерінде азықтандыруға қойылатын талаптар: пайдалану, жемшөп, өсу қарқыны, жемшөптің мөлшері мен сапасына қойылатын талаптар, шикі өзектің болуы
Малды жаю және қорада бағу кезінде бордақылауға азықтандыру. Бұқашықтарды бордақылау және төлі бар сиырды ұстау: азықтандыру, сал-мағын қалыптасыру, ет өнімділігін тексеру (мал шаруашылығы қоғамы), өнім сапасының сыныптары және сапа нормалары, ұстау нысандары, еңбек қа-уіпсіздігі ережесі. Тайыншаларды бордақылау және бордақылауға қойылған бұзауларды суғару ерекшеліктері. Денсаулық проблемалары. Еңбек тапсы-рмасын орындауға берілген уақыт. Шығыстарды салыстыру. Аусылды сату мүмкіндіктері. Сиырдың құтыруы (BSE). Тұмау. Вирустық жұқпалар. Ха-барлау және тіркеу міндеті. Қолмен ұрықтандыру. Эмбрион салу. Репродук-циялылығының бұзылуы Буаздығы. Бұзаулау және бұзаулаған кезде көмек
84
көрсету. Туылғаннан кейін бұзауды күту. Репродукциялылығы бойынша де-ректерді құжаттандыру. Ветеринариялық-санитариялық іс-шаралар. Әдеттегі белгілер. Өнімділігі қос бағытты ІҚМ. Ет тұқымды. Экстерьерді бағалау. Дала тұқымдары және будандастыру. Жоғары сүт өнімділігі бар тұқымдар. Таза еттің шығысы. Ауыспалы және тұрақты өндірістік шығыстар. Өндірістік-эко-номикалық көрсеткіштерді есептеп шығару және есептеу.
2. Ешкі шаруашылығының негіздерін игеру және ешкі сүті мен етін өндіру технологиясын қолдану
Ешкі шаруашылығының өнімі. Жүн туралы ұғым. Ешкілердің сүт, ет және жүн өнімділігіне азықтандырудың, ұстаудың, генотиптің және басқа да фак-торлардың әсері. Ешкілердің ет өнімділігі туралы ұғым. Ешкі етінің мор-фологиялық құрамы. Еттің химиялық құрамы. Ешкілердің сүті. Ешкі сүтінің тағамдық құнарлылығы, құрамы және қасиеттері, ешкі сүтін ірімшік жасау-да пайдалану, ешкілердің сүттілігін бағалау. Ешкілердің тұқымдары. Тұқы-мы және тұқымдық тобы туралы ұғым. Қой тұқымдарының зоологиялық және өндірістік сыныптамасы. ҚР мүддесін білдіретін ешкілердің импорттық тұқымдары. Ешкілердің тұқымдары.
Ешкі шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу негіздері. Жүн. Жүнді жіктеу және стандарттау. Жүнді дайындау стандарты. Жүннің сапасын белгілеу. Ешкілердің семіздігін белгілеу.
Ешкі шаруашылығы өнімдерін өндіру технологиясы. Мал табынының өз төлінен өсіп-өнуі. Қаштыру түрлеру. Қолмен ұрықтандыру. Лақтауды ұйымда-стыру. Лақтарды өсіру. Ешкілерді азықтандыру және ұстау. Жынысынан, жа-сынан, өнімділігнен, физиологиялық жай-күйінен тәуелді ешкілерді азықтан-дыру ерекшеліктері. Азықтандыруға жемшөпту даярлаудың тиімді тәсілдері. Ешкілерді бордақылау және семірту. Бордақылау түрлері.
Ешкілерді саууды ұйымдастыру және техникасы. Ешкілерді машинамен сауу, сүтті есепке алу және қайта өңдеу. Ешкілерді қырқу. коз. Қазақстанның әртүрлі аймақтарында қырқу мерзімдері. Қырқу тәсілдері мен амалдары. Ет және сүт, ет-сүт және жүн тұқымдары.
Қорада бағу нысандары (микроклиматқа және орынға қойылатын талап-тар). Жұмыс уақытында қажеттілігі.
Шығыстарды салыстыру. Ауыспалы және тұрақты өндірістік шығыстар. Өндірістік-экономикалық көрсеткіштерді есептеп шығару және есептеу.
3. Жылқы шаруашылығының негіздерін игеру, жылқы сүті мен етін өндіру технологиясын қолдану
Жылқылардың экстерьері, интерьері және конституциясы. Жылқылар-дың тұқымдары. Жылқылардың экстерьері және конституциясы туралы ілім. Әртүрлі тұқымды және типті жылқылардың интерьері. Жылқылардың тұқымдарын жіктеу қағидалары.
Жылқы табынының өз төлінен өсіп-өнуі және өсу технологиясы. Қосу на-уқанын ұйымдастыру және өткізу. Жылқалардың төлдеу ерекшеліктері. Биені қосу мерзімдері мен тәсілдері. Асы тұқым, шаруа қожалықтарында қосу на-уқанын даярлау және өткізу технологиясы. Азықтандыру және ұстау. Жылқы-ларды азықтандыру, ұстау және пайдалану жағдайларының жыныстық бел-сенділігіне, айғыр ұрығының сапасына және биелердің құлындауына әсері.
85
Құлындарды өсурі технологиясы. Төлдің өсуіне және дамуына бақылау. Ай-ғырларды таңбалау және піштіру жасы. Құлындарды енесінен айырып жі-беруге дейін өсіру, емуден ажырамаған биелерді және еметін құлындарды қосымша азықтандыру. Жылқылардың жұмыс істеу сапасы және оларды пайдалану. Әртүрлі табиғи –экономикалық аймақтардда жылқыларды ауыл-шаруашылық өндірісте және көлікте жұмыста пайдалану түрлері. Жылқылар-дың жұмысын жоспарлау және есепке алу. Жұмыс жылқылардың жүктемесін және жұмыс істеу нормасын есептеу. Өнімді жылқы шаруашылығының тех-нологиясы. Жылқылардың ет өнімділігі. Жылқы етінің химиялық құрамы, құнарлылығы, нәрлілігі және дәмдік қасиеттері. Жылқы етін және қосымша шикізатты қайта өңдеу. Жылқылардың сүт өнімділігі. Әртүрлі тұқымды бие-лердің сүт өнімділігін бағалау және оны белгілеу тәсілдері. Қымызды өндіру технологиясы. Үйірлеп жылқы өсіру технологиясы. Үйір жылқыларды өсіру амалдары. Жылқыларды үйірде жазғы, күзгі, қысқы және көктемгі кезеңдерде ұстау. Құлындарға таңба салу. Төлді созғылап ұстау.
Жылқылардың тренингі және ипподромдық сынау технологиясы. Жылқы шаруашылығында селекциялық-асыл тұқымдық жұмыс. Әртүрлі тұқымды жылқыларды ипподромдық сынау ережесі мен техникасы. Ат спорты және ат туризмі. Ат спортының түрлері. Ұлттық ат ойындары. Ат-туристтік база-ларды және пони-клубтарды ұйымдастыру және олардың жұмысы. Жылқы-ларды өсіру әдістері. Үйірлеп жылқы өсіруде және жылқы зауытында іріктеу және таңдау. Жылқыларды сұрыптау. Асыл тұқымдық жұмыс. Тұқымдармен селекциялық-асыл тұқымдық жұмыстың жоспары және оларды жасау қағида-лары. Асыл тұқымды жылқыларды есепке алу.
4.Түйе шаруашылығының негіздерін игеру, шұбат, ет және жұн өндіру технологиясын қолдану
Түйелердің экстерьері, интерьері және биологиялық ерекшеліктері. Түй-елердің түрлері, тұқымдары және түраралық гибридтері. Өнімділік сапала-ры. Ұстау және азықтандыру ерекшеліктері. Келеде өз төлінен өсіп-өнуі және өсуі. Ферма шаруашылығының жағдайларында түйе шаруашылығының өнім-дерін өндіру технологиясы. Түйе шаруашылығындағы асыл-тұқымдық жұ-мыс. Түйе шаруашылығы өнімі өндірісінің экономикалық тиімділігі.
Оқыту нәтижелері және бағалау өлшемдеріОқыту нәтижелері, осы модульді табысты аяқтаудан кейін, білім алушы
Бағалау өлшемдеріБілім алушы
ОН1 Мал шаруашылығы негіздерін игереді, сүт пен етті өндіру технологиясын қолданады
1.1 Сүт, біріктірілген және ет малының экстерьерін, интерьерін, конституциясын зерделеу ерекшеліктрі мен әдістерін сипаттауға;1.2 Жемшөптің сүттің мөлшері мен сапасына әсерін ұғынуға;1.3 Күйіс қайыратын малды азықтандыру үшін жемшөпті өнімділігінің есебімен таңдау;1.4 Қажеттіліктеріне жауап беретін азықтандыру азық мөлшерін жасауға және бағалауға;
86
ОН1 Мал шаруашылығы негіздерін игереді, сүт пен етті өндіру технологиясын қолданады
1.5 Сүт шығуға және сүт өндіруге жеоін құрылысының және физиологиялық процестердің әсерін ұғынуға;1.6 Сүтке және одан өндірілетін өнімдерге органолептикалық бағалауды жүргізуге;1.7 Қышқыл сүт өнімдерін, майды және ірімшіктерді даярлау технологиясын ұйымдастыруға;1.8 Сүтті қайта өңдеудің қосымша өнімдерінің химиялық құрамы мен тағамдық құнарлығын жені олардың мал шаруашылығында пайдаланылуын белгілеуге;1.9 Сүт мал шыраушылығы жұмыскерлерінің жеке гигиенасы ережесін сақтауға;1.10 Сауу аппаратурасын, сүт ыдысын және басқа да мүкәммалды жуу және дезинфекциялау ережесін сақтауға;1.11 Экономикалық аспектілердің есебімен сүт малшылығын бағалауға;1.12 Түріне сәйкестігінің, экологиялық үйлесімділігі мен кірістілігінің есебімен сүт малын ұстау әдістерін бағалауға;1.13 Белгіленген сапаға сәйкес келетін сүтті сақтау және қайта өңдеу әдістерін сипаттауға;1.14 Бағдарламалық қамтамасыз етудің көмегімен сүт өнімін өндірудің экономикалық деректерін айқындауға, құжаттандыруға, есептеп шығаруға және есеп жүргізуге.1.15 Өнімділік пен кірістілікті назарға ала отырып, түрінің және күйіс қайтаратын малға тиістілігінің есебімен төлді өсіру белгілерін түсіндіруге;1.16 Бордақылауға малды жаю және қорада бағу кезінде жемшөп құралдарын есептеуді орындауға;1.17 Тайыншаларды бордақылау және бордақылау бұзауларды суғару ерекшеліктерін ұғыну;1.18 Экономикалық және экологиялық аспектілердің есебімен ет өндіру әдістерін бағалауға;1.19 ІҚМ әдеттегі ауруларының белгілерін және өтуін сипаттауға және олардың алдын алу үшінт шаралар таңдауға;1.20 Өнімділікті сақтау және басқару бойынша іс-шараларды білдіруге және оларды өсіру бойынша практикалық жұмыс үшін бағалауға;1.21 Ірі қара малдың әртүрлі тұқымдарын айыруға, өсіру бойынша жұмыстың мақсатына көрсетуге және кәсіпорын үшін жарамды тұқымды таңдап алуға;1.22 Бағдарламалық қамтамасыз етудің көмегімен ет өнімін өндірудің экономикалық деректерін айқындауға, құжаттандыруға, есептеп шығаруға және есеп жүргізуге.
ОН2 Ешкі шаруашылығының негіздерін игереді және ешкі сүті мен етін өндіру технологиясын қолданады
2.1 Ешкілердің семіздігін белгілеуге және таза етінің салмағы мен таза еттің шығысын есептеп шығаруға 2.2 Өнім сапасына бақылауды жүзеге асыруға 2.3 Сүт пен еттің химиялық құрамын белгілеуге 2.4 Ет өңдеу кәсіпорындарына қойылатын санитариялық-гигиеналық талаптарды зерделеуге 2.5 Еттің сапалылығына органолептикалық және зертханалық көрсеткіштерін білуге 2.6 Сойылған өнімге қайта өңдеу және ветеринариялық сараптама жүргізуге2.7 Әдеттегі аурулардың белгілері мен өтуін сипаттауға және олардың алдын алу үшін шаралар қолдануға
87
ОН3 Жылқы шаруашылығының негіздерін игереді, жылқы сүті мен етін өндіру технологиясын қолданады
3.1 Жылқылардың тұқымдары мен типтерін, жылқылар тұқымдарының сыныптамасының қағидаларын айыруға;3.2 Малдың өз төлінен өсіп-өнуі бойынша жұмыстың мақсаттарына көрсетуге және кәсіпорын үшін жарамды тұқымды таңдап алуға;3.3 Құлындарды өсіру технологияларын игеруге;3.4 Жылқыларды әртүрлі табиғи-экономикалық жағдайларда ауылшаруашылық өндірісте және көлікте пайдалану үшін жұмыстардың түрлерін белгілеуге;3.5 Жылқылардың ет өнімділігін ұғынуға;3.6 Жылқы етінің химиялық құрамын, құнырлылығын, нәрлілігін және дәмдік қасиеттерін белгілеуге;3.7 Әртүрлі тұқымды биелердің сүт өнімділігін бағалауға;3.8 Экономикалық және экологиялық аспектілердің есебімен ет өндіру әдістерін бағалауға;3.9 Әдеттегі аурулардың белгілері мен өтуін сипаттауға және олардың алдын алу үшін шаралар қолдануға;3.10 Өнімділікті сақтау және басқару бойынша іс-шараларды ұсынуға және оларды өсіру бойынша практикалық жұмыс үшін бағалауға;3.11 Бағдарламалық қамтамасыз етудің көмегімен жылқы еті мен бие сүтін өндірудің экономикалық деректерін айқындауға, құжаттандыруға, есептеп шығаруға және есепке алуға.
ОН4 Түйе шаруашылығының негіздерін игереді, шұбат, ет және жұн өндіру технологиясын қолданады
4.1 Түйелердің биологиялық және шаруашылық ерекшеліктерін ұғынуға;4.2 Түйелерді өсіру технологияларын игеруге;4.3 Қысқы және жазғы кезеңде түйелерді күту әдістерін қолдануға;4.4 Әртүрлі тұқымды түйелердің сүт өнімділігін бағалауға.4.5 Экономикалық және экологиялық аспектілердің есебімен ет өндіру әдістерін бағалауға;4.6 Әдеттегі аурулардың белгілері мен өтуін сипаттауға және олардың алдын алу үшін шаралар қолдануға;4.7 Өнімділікті сақтау және басқару бойынша іс-шараларды ұсынуға және оларды өсіру бойынша практикалық жұмыс үшін бағалауға;4.8 Шұбат, ет пен жүн өндірудің экономикалық деректерін айқындауға, құжаттандыруға, есептеп шығаруға және есепке алуға тиіс.
КМ 06 Етті малды өсіру және ұстау
КМ 06.1: Қойларды өсіру және қой еті мен жүнді өндіру технологиясы КМ 06.2: Шошқа өсіру және шошқа етін өндіру технологиясы КМ 06.3: Қоян өсіру және қоянның етін өнеркәсіптік өндіру технологиясы
Мақсаты мен міндеті. Ауылшаруашылық малды азықтандыру, өсіру, гиги-енасы және ұстау мәселелері кіретін ет өндірісі мал шаруашылығының өнімін өндіру, алғашқы қайта өңдеу және сату технологияларын ұйымдастыру үшін мамандарды дайындау.
88
Модульге енгізуОсы модульдің шеңберінде білім алушылар қойларды, шошқалар мен қо-
яндарды ұстау және бордақылау сияқты, мал шаруашылығы бағытын терең зерделейді. Жазатайым оқиғаларды болдырмау бойынша еңбекті қорғау және қауіпсіздік техника мәселелеріне үлкен назар аударылады. Ауылшаруашылық кәсіпорында әртүрлі машиналарды, құрылғыларды, құралдарды және малды ұстау қаралады.
Қой шаруашылығы, жүнді, қой еті мен елтірілерді өндіру технологиясы. Қазіргі заманғы шаруашылық ету жағдайларында қойларды өсіру, азықтан-дыру және ұстау бойынша теориялық, әдістемелік және практикалық мәселе-лерді зерделеу аса талап етілген. Модуль қойлардың өнімділік және тұқымдық сапасын бағалау, сұрыптау әдістемелерімен, асыл тұқымдық жұмыстардың жоспарларын, селекциялық бағдарламаларды, технологиялық карталарды құру әдістемелерімен, қой шаруашылығы өнімдерін өндірудің қазіргі заманғы технологияларымен жұмыс істеген кезде машықтарын қалыптастырады.
Осы модуль ауылшаруашылық малды азықтандыру, азықтандырудың, бір жағынан, физиологиялық жай-күйінің, дамуының және өнімділігінің, екінші жақтан арасындағы байланыстардың заңдылығы туралы мәселелерді қарай-ды.
Осы модульді зерделеу шошқа етінің, шошқалардың сапасын бағалау әдістерінің, шошқа шаруашылығындағы асыл тұқымдық жұмыстың, жаңа жемшөпті және шошқаларды азықтандыруды бағалау әдістерінің бәсекеге қабілеттілігін жақсарту және арттыру бойынша білімдер алуға мүмкіндік бе-реді.
Осы модульдің шеңберінде білім алушылар қояндармен жұмыс істеген кезде қауіпсіздік техниканы, қояндардың интерьері мен экстерьерінің ерек-шеліктерін; қоян өсіру шаруашылығында тұқымдарды және асыл тұқымдық жұмысты қалыптастыру ерекшеліктерін; өнімділік бағыттарын; қояндарды азықтандыруды, ұстауды, қоянның өз төлінен өсіп-өнуін және пайдалануды ұйымдастыруды зерделейді.
Оқыту нәтижелері: ОН1 Қой шаруашылығының негіздерін игеру, жүнді, қой етін өндіру техно-
логиясын қолдану.ОН2 Шошқа шаруашылығының негіздерін игеру, шошқа шаруашылығын-
да инновациялық технологияларды қолдану ОН3 Қоян өсіру шаруашылығында ұйымдастырушылық-зоотехникалық
жұмыстарды жүргізу
Модульдің мазмұны
1. Қой шаруашылығының негіздерін игеру, жүнді, қой етін өндіру технологиясын қолдану
Қой шаруашылығы өнімділігі. Жүн туралы ұғым. Азықтандырудың, ұста-удың, генотиптің және басқа да факторлардың қойлардың жүн өнімділігіне әсері. Қой еті. Қойлардың ет өнімділігі туралы ұғым. Қой етінің морфологи-ялық құрамы. Қой етінің химиялық құрамы. Қойдың сүті. Тағамдық құнар-лылығы, қой сүтінің құрамы мен қасиеттері, қой сүтін ірімшік жасау үшін
89
пайдалану, қойлардың сүттілігін бағалау. Қой тұқымдары. Тұқымы және тұқымдық тобы туралы ұғым. Қой тұқымдарының зоологиялық және өн-дірістік сыныптамасы. Биязы жүнді, жартылай биязы жүнді, жартылай қыл-шық жүнді қылшық жүнді қойлардың тұқымы. Қаракөл қойлардың тұқы-мы және зауыттық типтері. ҚР мүддесін білдіретін қойлардың импорттық тұқымдары. Ешкі тұқымдары.
Қой шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу негіздері. Жүн. Жүнді жіктеу және стандарттау. Жүнге дайындау стандарты. ЖӨК фабрикаларында жүннің сапасын белгілеу. Қойлардың семіздігін белгілеу.
Қой шаруашылығы өнімдерін өндіру технологиясы. Қойдың өз төлінен өсіп-өнуі. Қаштыру түрлері. Қолмен ұрықтандыру. Қозылауды ұйымдастыру. Қозыларды өсіру. Тоқты қошқарларды піштіру. Қойларды азықтандыру және ұстау. Жынысынан, жасынан, өнімділігінен, физиологиялық жай-күйінен тәу-елді қойларды азықтандыру ерекшеліктері. Азықтандыруға жемшөпті тиімді даярлау тәсілдері. Қойларды бордақылау және семірту. Бордақылау түрлері.
Қойларды саууды ұйымдастыру және техникасы. Қойларды машинамен сауу, сүтті есепке алу және қайта өңдеу. Қойларды қырқу. Қазақстанның әртүрлі аймақтарында қырқу мерзімдері. Қырқу тәсілдері мен амалдары. Ет тұқымдары, ет жүн, қысқа жүн, ұзын жүн. Тексель, поллдорсет, суффольк, клан-форест, гемпшир, оксфордшир, шропшир, бордер-лейстер, колбред, им-проверлер тұқымдары, сондай-ақ көпұрықтық тұқымдар, буруло, кол бред, кембриджский.
Қорада бағу нысандары (микроклиматқа және орнына қойылатын талап-тар). Жұмыс уақытына қажеттілігі.
Шығыстарды салыстыру. Ауыспалы және тұрақты өндірістік шығыстар. Өндірістік-экономикалық көрсеткіштерді есептеп шығару және есептеу.
2 Шошқа шаруашылығының негіздерін игеру, шошқа шаруашылығын-да инновациялық технологияларды қолдану
Ұрықтылығына әсер етуші факторлар. Мегежіндерді ұстау технология-сы. Эструстарды ширықтыру және оны бақылау; ұрықтандыру кезеңі, қолмен ұрықтандыру және еркін қаштыру, буазыдығын бақылау.
Торайлауға даярлау және оны бақылау. Торайларды өсіру технологиясы; өмірінің алғашқы екі аптасында күту, торайлардың ауруларының алдын алу және емдеу. Көтерудің бастапқы кезеңінде мегежіндерді, торайлауға дейін бірнеше күн бұрын мегежіндерді, емізетін мегежіндерді жетілдіру және ұстау үшін есептер.
Бордақылау үшін есептер: енесінен айырып жіберуге дейін торайлар, енесі-нен айырып жіберуден кейін торайлар, торай, бордақылаудың басы, бордақы-лаудың соңғы кезеңі. Жемшөп құралдары. Торайларды азықтандыру. Асыл тұқымды мегежіндерді азықтандыру; толық рационды азықтандыру, құрамда-стырылған азықтандыру, деректерді берумен азықтандыру, құрғақ және сұй-ық азықпен азықтандыру.
Ұстау технологиясы. Мал шаруашылығы үй-жайының микроклиматы. Аурулар: шошқалардың обасы, тыныс алу жолдарының сырқаттары. Еңбек тапсырмасын орындауға жұмысшыға берілген уақыт. Шығыстарды салысты-ру.
Бордақылау әдістері. Жемшөп: ақуыздың сапасы, фосфорды игеру. Азықтан-
90
дыру: қажеттіліктері, жемшөп заттарының қоспасы, фазалық азықтандыру. Жемшөпті мөлшерлеу.
Сату жолдары. Тасымалдау, жануарларды қорғау. Жоғары сұрыпты ет бой-ынша бағдарламалар және сатудың басқа да баламалы нұсқалары. Малды сою бойынша нұсқаулар.
Шошқа өсіру кәсіпорны. Жабық жүйе. З-апталық ритм. Жаю және енгізу әдісі. Бір немесе екі фазада жетілдіру. Өнімділігі, бордақылау өнімділігі, сой-ған кездегі өнімділігі. Еттің сапасы. Өсіру әдістері. Еңбек ресурстарының ба-лансы. Асыл тұқым бастарды бағалау; ұрпақ және жеке өнімділігі. Селекци-ялық белгілері. Ауыспалы және тұрақты өндірістік шығыстар. Өндірістік-э-кономикалық көрсеткіштерді есептеп шығару және есептеу.
3 Қоян өсіру шаруашылығында ұйымдастырушылық-зоотехникалық жұмыстарды жүргізу
Қоян өсіру шаруашылығының жай-күйі және даму келешектері. Қояндар-дың пайда болуы. Қояндардың биологиялық, морфологиялық және физиоло-гиялық ерекшеліктері. Қоян тұқымдары. Мал шаруашлығының негізгі және қосымша өнімі. Қоян өсіру шаруашылығындағы асыл тұқымдық жұмыс. Қа-уіпсіздік техникасы. Қоян өсіру шаруашылықтарын орналастыру және қоян-дарды ұстау жүйесі. Қояндарды азықтандыру. Қоян өсіру шаруашылығының өнімдерін өндіру технологиясы. Қояндарды өсіру техникасы.
Оқыту нәтижелері және бағалау өлшемдері
Оқыту нәтижелері, осы модульді табысты аяқтаудан кейін, білім алушы
Бағалау өлшемдеріБілім алушы
ОН1 Қой шаруашылығының негіздерін игереді, жүнді, қой етін өндіру технологиясын қолданады.
1.1 Қойдың семіздігін белгілеу және таза еттің салмағын және таза еттің шығысын есептеп шығаруға;1.2 Өнім сапасына бақылауды жүзеге асыруға;1.3 Еттің химиялық құрамын белгілеуге; 1.4 Ет өңдейтін кәсіпорындарға қойылатын санитариялық-гигиеналық талаптарды зерделеуге;1.5 Еттің сапалылығына органолептикалық және зертханалық көрсеткіштерін білуге;1.6 Сойылған өнімге қайта өңдеу және ветеринариялық сараптама жүргізуге;1.7 Әдеттегі аурулардың белгілері мен өтуін сипаттауға және олардың алдын алу үшін шаралар қолдануға
91
ОН2 Шошқа шаруашылығының негіздерін игереді, шошқа шаруашылығында инновациялық технологияларды қолданады
2.1 Түрі мен кірістілігінің есебімен өсіру өлшемдерін айқындауға, өсіру бойынша практикалық жұмыс үшін іс-шараларды негіздеуге;2.2 Шошқалар үшін жемшөптерге есеп орындауға;2.3 Экономикалық аспектілердің есебімен торайларды және мегежіндерді азықтандыру технологиясын таңдап алуға;2.4 Кірістіліктің, гигиенасы мен түрінің есебімен бордақылау шошқаларды ұстауды қарауға;2.5 Бордақылауға шошқалардың өндірісінде сату жолдары мен кірістілікті айқындауға;2.6 Өндірістік және экономикалық жағдайлармен шошқа шаруашылығы кәсіпорнын ұйымдастыруды негіздеуге;2.7 Тұқымды және будандастыру әдістерін таңдауды негіздеуге;2.8 Бағдарламалық қамтамасыз етудің көмегімен бордақылауға торайлар мен шошқаларды өндірудің экономикалық деректерін айқындауға, құжаттандыруға, есептеп шығаруға және есепке алуға.
ОН3 Қоян өсіру шаруашылығында ұйымдастырушы-лық зоотехникалық жұмыстарды жүргізеді
3.1 Қояндардың интерьері мен экстерьерінің ерекшеліктерін және тұқымдардың қоян өсіру шаруашылығында асыл тұқымды жұмыстың қалыптасыуын белгілеуге;3.2 Ферма шаруашлықтарында қарқынды технологиялар жағдайларында минималды шығынмен жоғары сапалы өнімді өндіруді ұйымдастыруға және басқаруға;3.3 Қояндардың олардың дербес қажеттілігінің есебімен қояндар үшін азық мөлшерлерін, жемшөпті даярлау және сақтауды жасауға және талдауға;3.4 Қояндарды селекциялау және өсіру техникасын игеру;3.5 Қояндарды сою және терілерін алғашқы өңдеу техникасын сипаттауға;3.6 Жоспарлы ветеринариялы-санитариялық профилактикалық іс-шараларды жүргізуде көмекті ұйымдастыруға тиіс.
КМ 07 Ауылшаруашылық құсты өсіру және жұмыртқа мен құстың етін, сондай-ақ балықтарды, мамық жүнді аңдар мен араларды өндіру технологиясы
КМ 07.1: Құстың жұмыртқасы мен етін өндіру технологиясы КМ 07.2: Балық өсіру және терісі бағала аңдарды, араларды бағу
Мақсаты мен міндеті. Студенттердің құс шаруашылығының сапалы өнімін тиімді өндіру және қайта өңдеу бойынша технологиялық міндеттерін іске асырудың базалық білімдері мен жалпы білімдері бар.
Модульге енгізуОсы модульдің шеңберінде білім алушылар құс, балық, мамық жүндіаңдар
мен араларды өсіру сияқты, мал шаруашылығының бағыттарын зерделейді. Жазатайым оқиғаларды болдырмау бойынша еңбекті қорғау және қауіпсіздік техника мәселелеріне үлкен назар аударылады. Ауылшаруашылық кәсіпо-
92
рында әртүрлі машиналарды, құрылғыларды, құралдарды және малды ұстау қаралады.
Құс шаруашылығы саласы елдің агроөнеркәсіптік кешенінің ең қарқынды және серпінді салаларының бірі болып табылуымен байланысты, модульді зерделеу білім алушыларда құстарды азықтандыру және ұстау бойынша, ша-руашылық-пайдалық қасиеттерін бағалау және жетілдіру бойынша қабілет-терін қалыптастыруды көздейді. Модуль құс шаруашылығының сапалы және арзан өнімі өндірісінің прогрессивтік және қолайлы технологиялық проце-стерінің негізін зерлеуді көздейді.
Балық шаруашылығы – аквамәдениет бағыттарының бірі және ауыл ша-руашылықтың балық өсірумен, су қоймаларында балықтардың запастарын жақсартумен және көбейтумен айналысатын саласы. Теңіз су қоймаларын-дағы балық шаруашылығы маримәденеттегі бағыттардың бірі ретінде қарала-ды. Балықты өсіру үшін, табиғи және жасанды су қоймаларын, оның ішінде бассейндерді, сауыттарды, кішілеу кемелер мен аквариумдарды пайдаланады.
Мамық жүнді аң шаруашылығы - ауыл шаруашылығының дербес және келешегі бар саласы. Тор жағдайларында өсірілетін мамық жүндіаңдар адам еңбегінің өнімі болып табылады және өздерінің жабайы тұқымдастарынан, өнімділігі деңгейі бойынша, солай ұстау және азықтандыру жағдайлары бой-ынша маңызды өзгешеленеді. Мамық жүнді аң шаруашылығы, сонымен жабайы фаунаның өкілдерін сақтап, азық ретінде ет, балық, сүт және басқа өнеркәсіптің тағамдық емес қалдықтарын пайдалану. Көптеген азайып бара жатқан түрінің мөлшерін құтқару және қайта қалпына келтіру үшін, аң ша-руашылығын жүргзу. Аңдардың әр түрінің биологиялық ерекшеліктерінің есебімен мамық жүнді аңдарды өсіру бойынша жұмыстардың технологияла-ры.
Ара шаруашылығы – балдың жеңсік өнімін өндіретін сала...
Оқыту нәтижелері: ОН1 Ауылшаруашылық құстардың, тауықтардың, үйректердің, күркета-
уықтардың, қаздардың, мысыр тауықтарының, бөденелердің, жұпарлы үйрек-тердің биологиялық және өнімдік ерешеліктерін пайдалану.
ОН2 Балық шаруашылығы, мамық жүндіаң шаруашылығы және ара шару-ашылығы технологияларын қолдану
Модульдің мазмұны1. Ауылшаруашылық құстардың, тауықтардың, үйректердің, күркета-
уықтардың, қаздардың, мысыр тауықтарының, бөденелердің, жұпарлы үйректердің биологиялық және өнімдік ерешеліктерін пайдалану.
Әртүрлі құс түрлерінің конституциясы мен экстерьері. Өнімділіктің бағы-тана байланысты конституцияның типтері мен экстерьердің ерекшеліктері. Экстерьерді бағалау әдістері. Дене бітімі, олардың өзгеруі және құстардың физиологиялық жай-күйінен және өнімділігінен тәуелді сипаттамалары. Өнімді және сау құстарды бағалау және іріктеу үшін экстерьер мен инте-рьердің мазмұны. Тауықтардың жұмыртқа, ет және ет-жұмыртқа тұқымдары.
Жұмыртқа өнімділігі. Ет өнімділігі. Жұмыртқаларды инкубациялау және ауылшаруашылық құстың өсіп-өну қасиеттерді.
93
Тауықтар: жұмыртқа тауу бейімділігімен тұқымдар, бройлерлік тұқымдар, өсіру технологиясы. Жіктеу: өнеркәсіптік, экстенсивтік. Тауықтар: инкуба-ция, бройлерлік, тауықтар, мекиен тауықтар.
Қаздардың тұқымдары және тұқымдық топтары: адлер, қытай, ланд, рейн, итальяндық, кубандық, ірі сұры, холмогор, ромен.
Қаз шаруашылығының өнімдері және өндіріс ерекшеліктері. Қаздарды азықтандыруда аз құнды және арзан жемшөптерді пайдалану.
Үйректердің тұқымдары және тұқымдық топтары: бейжін, украина, үн-дістан желаяқтары және басқалар, жұпар үйректер. Үйректердің кроссы. Үй-ректердің өнімдік және өсіп-өну қасиеттері. Үйректерді ет алу үшін жетілдіру.
Күркетауықтардың тұқымдары және тұқымдық топтары: көкірегі кең қола және ақ, ақ мәскеу, қара тихорецкий. Күркетауықтардың кросстары. Күрке-тауықтардың ет қаситтерінің сипаттамалары. Қазақстанда күркетауық шару-ашылығының келешектері: күркетауық етін өндіру және қайта өңдеу бойын-ша жаңа қазіргі заманғы кәсіпорындарды ұйымдастыру, жоғары өнімді ауыр және орташа кросстарды пайдалану, бір жыл ішінде тегіс инкубациялық жұ-мыртқалардың өндірісі. Күркетауық етін өндіру технологиясы.
Мысыр тауығы жұмыртқасы мен етінің тағамдық және дәмдік қасиеттері. Мысыр тауығының етін өндірген кезде қарқынды технологияларды пайдала-ну.
Ара шаруашылығы – жеңсік өнім өндіретін сала Ауылшаруашылық құсты азықтандыру ерекшеліктері. Толық азықтанды-
рудың маңызы. Құстардың әртүрлі технологиялық топтарын азықтандыру ерекшеліктері. Агроөнеркәсіптік секторда азықтандыру (жұмыртқалағыш және бройлерлік). Азық ингредиенттеріне қойылатын талаптар, өнімге және өнімділікке бағдарланған азықтандыру, жасынан және бордақылау табы-стылығынан тәуелді азықтарға қойылатын талаптар.
Тағамдық жұмыртқаларды қайта өңдеу, сұрыптау және сақтау технология-сы. Құс етін өндіру технологиясы.
Құстың әдеттегі аурулар:құс тұмауы, ерекше құс тұмауы (H5N1), ринотра-хит, Марек сырқаты, Ньюкасл сырқаты.
Ұстау нысандары (микроклиматқа және орнына қойылатын талаптар). Құс шаруашылығы үй-жайларының нысандары. Жұмыс уақытында қажеттілі-гі. Шығыстарды салыстыру. Ауыспалы және тұрақты өндірістік шығыстар. Әртүрлі ұстау технологиялары үшін жарамдылығы: жұмыртқа мен етті өнер-кәсіптік өндіруге арналған тұқымдар, жайып ұстауға арналған тұқымдар.
Өндірістік-экономикалық көрсеткіштерді есептеп шығару және есептеу.
2 Балық шаруашылығы, мамық жүнді аң шаруашылығы және ара шаруашылығы технологияларын қолдану
Өңірде аса маңызды мамық жүнді аңдар түрлерінің тұқымдары. Өндіріс технологиялары. Ұстау жүйелері. Азықтандыру технологиясы. Малдың ден-саулығы және гигиена. Өнімге қойылатын талаптар. Экономикалық көрсет-кіштері.
Өңірде пайдаланылатын балық түрлері. Балық өндіру технологиясын және ұстау жүйсін жіктеу. Құртшабақтарды өсіру. Тоғандарға балық салу. Азықтан-дыру технологиясы. Балықтың денсаулығы және гигиенасы. Өнімге қойыла-тын талаптар. Экономикалық көрсеткіштері.
94
Ара тұқымдары және қолмен ұрықтандыру. Ара шаруашылығында өндіру технологиялары. Ұстау жүйелері. Жазғы шабындылар және қысқы азықтан-дыру. Аралардың аурулары және оларды емдеу. Балдың сапасына қойылатын талаптар. Экономикалық көрсеткіштер.
Оқыту нәтижелері және бағалау өлшемдері
Оқыту нәтиже-лері, осы мо-дульді табысты аяқтаудан кей-ін, білім алушы
Бағалау өлшемдеріБілім алушы
ОН1 Ауыл-шаруашылық құстардың, тауықтардың, үйректердің, күркетауықтар-дың, қаздардың, мысыр тауықта-рының, бөдене-лердің, жұпарлы үйректердің биологиялық және өнімдік ерешеліктерін пайдаланады.
1.1 Құстардың тұқымдарын айыруға, өсіру бойынша жұмыстар-дың мақсатын көрсетуге және кәсіпорын үшін жарамды тұқымды таңдап алуға;1.2 Экологиялық аспектілердің есебімен құстарды өсіру және құстың етін өндіру әдістерін сипаттауға;1.3 Әдеттегі аурулардың белгілері мен өтуін сипаттауға және олардың алдын алу үшін шаралар таңдауға;1.4 Өнімділік пен кірістіліктің есебімен жас құсты өндіру әді-стерін түсіндіруге;1.5 Бағдарламалық қамтамасыз етудің көмегімен ұс шару-ашылығының және өқс еті өндірісінің экономикалық деректерін айқындауға, құжаттандыруға, есептеп шығаруға және есепке алуға.
ОН2 Балық ша-руашылығы, мамық жүнді аң шаруашылығы және ара шару-ашылығы тех-нологияларын қолданады
2.1 Мамық жүнді аң шаруашылығының өндірістік-техникалық белгілері мен экономикалық деректерін сипаттауға 2.2 Балықты өсірудің өндірістік-техникалық белгілері мен эко-номикалық деректерін белгілеуге;2.3 Ара шаруашылығының өндірістік-техникалық белгілері мен экономикалық деректерін белгілеуге тиіс.
КМ 08. Қаржылық есеп, статистика және бақылау. Капитал және заң
Мақсаты: Студенттер компаниялардың, ауылшаруашылық кәсіпорындар-дың жалпы талдау және қаржылық есеп, инвестициялау және қаржыландыру, Заң және әкімшілік ғылымдар саласында теориялық және нақты білімдердің кең спектрін алады.
Модульдің мазмұныАуылшаруашылық есепті ұйымдастыру және оның міндеттері. Түгендеу
рәсімдері мен жүйелері. Қос бухгалтерия жүйесінің негіздері. Заңды негізі. Түгендеуден бухгалтерлік балансқа. Шоттар бойынша кітап, жеке алғанда тү-гендеу, табыстар, жеке және ҚҚС шоттары бойынша – шоттарды жабу. Ұйым.
95
Қос бухгалтерия. Ағымдағы тапсырыстар. Дайындық жабуды тіркеу. Жабу-ды тіркеу. Жалпы сомасы. Жүйелі салық салу. Амортизация әдістері. Бас кітап пен Бухгалтерлік кітапты жүргізу. Бухгалтерлік есеп рәсімдері. Жыл-дық қаржылық есептілікке қатысты нақты мәселелер. Шығынға жазу. Есепке қосу. Алдын ала төленетін шығындар. Есепке алу және бағалау. Қаржылық есептіліктің түрлері. Басты фигураларды белгілеу. Қаржылық есептелікті тал-дау.
Гипотезаны қалыптастыру. Сипаттамалы статистика. Кестелерді әзір-леу және басқару. Шығарылған статистика. Пайыздар мен шектеулерді, орта-ша маңызын және шара дисперсиясын есептеу және ұсыну, жиіліктерді бөлу. Корреляцияны есептеп шығару және тоқайласу кестелерін пайдалану. Пара-метрлік және бипараметрлік тестілердің рәсімдері.
Шығындарды есептеу / Өндірістік филиалдарды талдау: Тұжырымдама-сы, мазмұны, мақсаты, қолдану және басқару салалары; компанияларды және өндірістік салаларды жалпы талдау үшін деректер базасы ретінде жылдық бухгалтерлік есептілік; Ауылшаруашылық компанияда құны мен өнімділігін есептеу негіздері; Ішінара шығындарды есептеу (тура тегін сервис); толық шығындарды есептеу – шығындар түрлері бойынша есепке алу, МЗШ бой-ынша шығындарды есепке алу, шығындар бірліктерін есепке алу; Бағалау проблемалары (ішкі сатулар мен нарықтық емес ауылшаруашылық қызмет-тер); қосымша шығыстрды бөлу; Жоспарлау және шешімдер қабылдау тео-риясының негіздері; Компанияны қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді оңтай-лы ұйымдастыру; Жоспарлау әдістері; Бизнесті жалпы жоспарлау (құнын алдын ала бағалауды бағалау рәсімдерін салыстыру, бағдарламалау, желілік бағдарламалау); Өндірістік филиалдарды талдауды практикалық іске асыру - Ауылшаруашылық кәсіпорындарда жай бизнес жағдайларда шығындар түрлері боынша есепке алуды, МЗШ бойынша шығындарды есепке алуды, шығындар бірліктерін есепке алуды қолдану; Бірігіп бөлу үшін, бөлу кілт-терін қолдану; Нарықтық емес және нарықтық емес ауылшаруашылық қыз-меттер үшін, маңыздарын есептеу; Ішінара ауданды жоспарлау (рәсімдерді салыстыру); Бизнесті жалпы жоспарлау үшін, жоспарлаудың компьютерлік бағдарламаларын қолдану.
Инвестициялық жоспарлау. Қаржылық математиканың негізгі қағи-далары және оларды электрондық кестелер бағдарламасында пай-далану (пайыздық және негізгі шот, аннуитетті есептеу). Инвести-циялардың пайдалылығы (статикалық және динамикалық әдістер). Қаржыландыру негіздері. Қаржы құралдары. Тиімділігі және әсер ету теті-гі. Қаржылық жоспар. Кредитті қамтамасыз ету. Іс-жүзінде инвестицияларды және қаржыландыруды жоспарлаудың негізгі кезеңдері. Жеке инвестициялық жобаларды талқылау. Қазақстанға инвестицияларды ынталандыру.
96
Оқыту нәтижелері және бағалау өлшемдеріОқыту нәтижелері, осы модульді табысты аяқтаудан кейін, білім алушы
Бағалау өлшемдеріБілім алушы
ОН1 Ауылшаруашылық кәсіпорындарға есеп жүргізеді
1.1 Қос бухгалтерияның жүйесін оның құрылымында, процесінде және аяқталуында сипаттауға;1.2 Іскерлік операцияларды жүйелі негізінде құжаттандыруға;1.3 Ауылшаруашылық кәсіпкері үшін ақпаратпен жұмыс және басқару құралы ретінде қаржылық есепті пайдалануға.
ОН2 Негізгі статистикалық параметрлер мен рәсімдерді, сондай-ақ тиісті бағдарламалық қамтамасыз етуді игереді.
2.1 Олардың күнделікті өмірі және олардың күтілетін жұмыс саласы туралы өз статистикалық білімдерін беруге, мысалдарды көрсетуге және статистикалық ескертулерді талқылауға.2.2 Статистикалық параметрлер мен рәсімдерді қолдануға және түсіндіруге, сондай-ақститистикалық талдаудан алынған нәтижелерді дұрыс түсіндіруге;2.3 Күнделікті өмірде және кәсіптік өмірде статистиканың маңыздылығын көрсетуге және түсіндіруге. 2.4 Статистикалық сұрақтарды тануға, барабар ақпарат көздерін пайдалануға, тиісті әдістерді пайдалануға, гипотезаларды тұжырымдауға және нәтижелерін бағалауға.2.5 Топтарда тәуелсіз жұмыс істеуге және бір бірін қолдауға, ол олардың түсіндіру дағдыларын дамытуға ықпал етеді, жаттығуларды табысты орындау үшін, дәрістердің жазбаларын пайдалануға.2.6 Топтың басқа мүшелерімен маңызды шешімдерді талқылауға және нәтижелерін салыстыруға, өз құзыреттерін білдіруге және оларды қарсы пікірлермен дауда көрсетуге, жұмыстарды тиімді бөлуге.
ОН3 Бизнеске жалпы талдау, жедел талдау, ауылшаруашылық кәсіпорындарға жоспарлау жүргізеді.
3.1 Шығындар негіздерін игеруді сипаттауға – ауылшаруашылық кәсіпорындарда өнімділікті есептеуге және сауда есептерді жүргізу нәтижелерін салыстырулары мүмкін;3.2 Ауылшаруашылық кәсіпорындардың жалпы бизнес-жоспарлау ережесі мен қағидаларын білуге 3.3 Саланы бағалауды түсіндіруге және компания басшылығы үшін есепке алудың және бақылаудың әртүрлі құрауыштарының жарамдылығы мен әсерлілігін бағалауға;3.4 Әртүрлі жедел деңгейлерде жұмысты жоспарлау әдістерін біледі;3.5 Компанияның филиалдарын олардың экономикалық таыстарының көзқарасынан талдауға; 3.6 Жай бағдарламалық шешімдердің көмегімен ауылшаруашылық кәсіпорындардың жоспарлау мәселелерін тәуелсіз өңлеу үшін жоспарлау әдістерін қолдануға.
ОН4 Инвестициялау және қаржыландыру негіздерін игереді
4.1 Инвестициялардың экономикалық тиімділігін бағалауға;4.2 Толық қаржылай жоспарлауды әзірлеуге;4.3 Қаржылық секторды талқылауды қамтамасыз етуге
97
ОН5 Заңдар мен әкімшілік ғылымдарды біледі
5.1 Компанияны басқару үшін құқық, өзін-өз қамту, ауылшаруашылық бизнес үшін релеванттығымен әкімшілік саласындағы білімдерін қолдануға тиіс. 5.2 Туындауы мүмкін заңды проблемалармен жұмыс істей бұл салаларда тиісті түрле әрекет ете алады.
КМ 09. Фитомедицина және өсімдіктерді селекциялау
Мақсаты: Студенттер залалды болдырмау және азайту үшін, практикалық басшылықтармен негізгі зиянкестердің фитомедицина (өсімдіктерді қорғау және жалпы фитопатология), диагностика, биология мен экология салала-рында базалық білімді алады, сондай-ақ өсімдіктерді қорғаудың ең маңызды құқықтық негіздері туралы хабардар болады.
Модульдің мазмұныКіріспе. Фитомедицинаның тарихы. Өсімдіктердің саулығы: ұғымы, маңы-
зы. Адамдар мен жануарлар қоректені үшін негіз ретінде сау өсімдіктер. Фи-топатология негіздері. Жануарлардың зиянкестері. Зиянды ағзалардың пай-да болуы және маңызы. Аурулар мен зиянкестерді қоздырушыларының ди-агностикасы. Эпидемиология және зиянды эффектілер. Өсімдіктерді қорғау бойынша шаралар. Өсімдіктерді қорғаудың құқықтық негіздері. Абиотика-лық патогендерді диагностикалау. Өсімдіктердің ауруларын диагностикалау. Зиянкестерді тану. Өсімдіктерді қорғаудың тиісті шараларын қолдану. Аса маңызды инсектицидтерді, акарицидтерді, нематоцидтерді, моллюскицид-терді, родентицидтерді, фунгицидтер мен гербицидтерді шолу. Өсімдіктерді биологиялық қорғау, микроағзаларды, вирусдарды, жоғары жануарларды пай-далану. Өсімдіктерді қорғау құралдарын сипаттау, пайдаланушының тәуекелі, тұтынушылық тәуекел, нысаналы және нысаны емес ағзаларға әсер ету тәсіл-дері және экоуыттылығы. Дәнді дақылдар, жүгері, қант қызылшасы, рапс пен картоп сияқты, маңызды ауылшаруашылық дақылдарда аурулармен, зиянке-стермен және арамшөптермен күресу. Өсімдіктерді кіріктірілген қорғау. Био-технологиялық процестер, физикалық және химиялық қоздырғыштар, феро-мондар.
Селекциялаудың биологиялық негіздері. Өсіру әдістері. Селекциялау мақ-саттары. Өсіру мақсаттарын белгілеуде әдістемесі. Өсіруге практикалық тәсіл. Селекциялауға қарсы энергияны пайдаланудың тиімділігі.
Оқыту нәтижелері және бағалау өлшемдеріОқыту нәтижелері, осы модульді табы-сты аяқтаудан кейін, білім алушы
Бағалау өлшемдеріБілім алушы
ОН1 Фитомедици-на туралы базалық білімдерді қолдана-ды
1.1 Ауыл шаруашылықта фитомедицинаның функциялары мен маңыздарын жіктеуге және бағалауға;1.2 Өсімдіктерді селекциялауды білуге
98
КМ 10. Ақпаратты жазу әдістемесі
Мақсаттары:• студенттер ақпаратты жазу және тиімді сөйлеу саласындағы базалық
білімдерді алады; • риторика туралы кешендік, сараланған және терең теориялық және
нақты білімдер алады.
Модульдің мазмұныҒылыми-техникалық ақпараттың негіздері. Нәтижелерін ғылыми жазудың
негізгі нысандарына әдістемелік тәсілдер. Ғылыми жұмыстың мазмұны және формалды рәсімдеу бойынша практикалық басшылығы: контурлар жасау, форматтау, сілтемлерді зерттеу және қою, библиографиялық және бастапқы тізімдерді жасау. Жазбаша жұмыстар мен дәрістерді рәсімдеу. Ғылыми-зерте-ту әдебиеті. Топтық жұмыс. Дипломдық жұмыс. Дұрыс оқыту, ауызща емти-хан.
Нақты білімдері - 20%:Риторика және коммуникациялық теория. Сөз сөйлеулері. Риторикалық машықтарының элементтері: Тұжырымдамалық жобалау.
Лингвистикалық мәнерлілік. Тиімді тұйықтау технологиясы. Дененің сана-лы тілі. Психологиялық қарым-қатынас. Диалог.
Методологиялық білімдер - 80%:Сөз сөйлеуді. Баяндамаларды, хабарламаларды стратегиялық даярлау, мы-
салы, ой картасының көмегімен. Қатысушыларды талдау. Дәл күйге-келтіру әдісі: Дәл тұжырымдау. Сөздікті кеңейту. Сөздер мен сөйлемдердің стилі. Сөйлеу ойы.
Ауызша жаттығулар және сөйлеу амалдары: Айтылуы. Аса назар. Диалект-ті төмендету. Цензура.
Ауызша емес қатынасу құралдары: Мимикрия. Қозғалыс. Көзбен түйісу. Сөйлеушінің миссиясы және аудитория үшін базалық жайғасым. Көрнекілеу әдістері және атмосфера. Сөзбен шабуыл жасау және қорғау әдістері. Сөз сөйлеген және мәтінді жазған кезде қобалжуды бастан өткізу.
Оқыту нәтижелері және бағалау өлшемдеріОқыту нәтиже-лері, осы мо-дульді табысты аяқтаудан кейін, білім алушы
Бағалау өлшемдеріБілім алушы
ОН1 Ақпаратты жазу әдістемесін игеру
1.1 Тақырыпқа қатысы бар әдебиетті табуға және бағалауға;1.2 Сөйлеудің әртүрлі стильдерін және риторикалық құралдар-ды білуге;1.3 Әдеттегі ғылыми стандарттарға сәйкес жазбаша нысанын-да өз идеялары мен нәтижелерін әзірлеуге және ұсынуға;1.4 Бір бірінен тәуелсіз ақпаратты жазбаша нысанында даярла-уға және еркін сөйлесуге және ауызша сөйлеуді өзара сын көзбен көрсетуге.
99
ОН2 Риториканы білу
2.1 Өз жұмыстарында риторикалық элементтерді сипаттауғам және олардың мысалдарында көрсетуге;2.2 Сөзін құрылымдауға және оны тиісті түрде айтуға, оны ри-торикалық ауызша емес құралдармен байытуға, ұсынуға және оны тартымды үлгіде визуализациялауға.2.3 Өзінің және өзгелердің тұсаукесерлерін сынды дәлелді талқылауға және бағалауға тиіс.
КМ 11 Малдарды ұстау жүйесі мен технологиясы Мақсаты: Студенттер малды ұстау жүйелері мен технологиялары тура-
лы кешендік білімдерді және машиналар мен қондырғыларды тиісті пайдала-ну дағдыларын алады.
Модульдің мазмұныМазмұныШошқаларды, ірі қара малды, қойларды азықтандыру технологиясы.
Шошқаларды, ірі қара малды, қойларды ұстау әдістері. Сүт өндірісі. Ауа-ны тұрақты кондициялау. Сүт өндірісі. Ауаны тұрақты кондициялау, боқты, шығаруларды шығару. Жемшқп пен астықты сақтау. Штаттық көлік. Қораның климатын өлшеу әдістері. Жұмыс орнын бағалау әдістері. Жұмыс уақытын талдау әдістері. Әдістердің құнын есептеу. Таңдап алынған жобаларды басқа-ру әдістері. Техникалық өлшемдердің әдістемелігі. Трактордың қуатына қой-ылатын талаптарды белгілеу. Өндірістік процестің шығындарын есептеу.
Оқыту нәтижелері және бағалау өлшемдері
Оқыту нәтиже-лері, осы модульді табысты аяқта-удан кейін, білім алушы
Бағалау өлшемдеріБілім алушы
ОН1 Нақты кәсіпорынның малды ұстау және азықтандыру бой-ынша өндірістік қызметін бағалай-ды
1.1 Еңбек қорғаудың басты аспектілерін бағалауға;1.2 Табиғи-ресурстық сақтаудың, адамдардың және жану-арлардың денсаулығын сақтау және үнемдеу талаптарының есебімен техникалық қондырғыарды пайдалануға ;1.3 Жұмыс әдістерін олардың жаңа жедел жағдайына жарам-дылығына келісімді бағалауға және таңдауға
КМ12. Ауылшаруашылық өнімдердің нарығы және саудасы, марке-тинг, корпоративтік басқару және бизнес стартап
Мақсаты: Студенттер нарықтардың қызмет етуі, нарықтардағы тәртіп, жеткізу және сұраныстық икемділігі сияқты басты ұғымдар туралы білімдер алады, сондай-ақ олар тиісті факторлардың нарықтың нәтижелеріне әсерін бағалау дағдыларына ие болады.
100
Модульдің мазмұныКіріспе. Агробизнес және жаһандану. Нарықты реттеу құралдары. Нарық.
Еркін нарықтағы қолсұғушылықты бағалау - нарықтық байланыстыр. Жәр-меңкелік бағалар. Нарықты талдау әдістері. Негізгі ауылшаруашылық на-рықтардағы оқиғалар. Мерзімді мәмілелердің нарықтары.
Кейбір орталық проблемалар мен мәселелер. Ауылшаруашылық өнімді ха-лықаралық сату саласындағы құрылымы және беталысы. Халықаралық сауда теориясы – «Неге біз сатамыз?». Еңбек өнімідлігі мен салыстырмалы мүлік. Ерекше факторлар және табысты бөлу. Ресурстар және сыртқы сауда: Хек-шер-Олиннің моделі. Стандарттық сауда моделі. Ауқым, толық емес бәсекенің және халықаралық сауданың эффектісі. Халықаралық факторлардың қозға-лысы. Дүниежүзілік сауда саясаты. Сауда саясатының шараларын бөлу тео-риясын негіздеу. Ауылшаруашылық протекционизмнің уәждемесі. Ауыл ша-рашылықтың сауда саясатының құралдары және оның салдары. Кейбір эмпи-риялық зертетулердің нәтижелері. Макроэкономика және ауылшаруашылық өнімнің халықаралық саудасы. Айырбастау бағамы ауытқуының әсері. Пай-ыздық мөлшерлемлер мен айырбастау бағамының арасындағы қатынастар. Сауда саясатының нақты айырбастау бағамына әсері. Тура шетелдік инвести-циялар және өңделген азық-түлікті сату. Экономикалық бірігу. Дүниежүзілік саудадағы мекемелер. Кедендің одақтар және еркін сауда аймақтары.
Жоба, жобаның мақсаты ұғымдары. Жобалық ұйым. Жобаны басқару. Тапсырыс. Жұмыстар кешені. Жоба құрылымының жоспары. Желі жоспа-ры. Есеп. Қазіргі заманғы жобаларды жоспарлау және басқару әдістері мен құралдары. Баланс парақтарын және компанияның пайдасы мен шығындары туралы есептерді жүргізу.
Өндірісті басқарудың негізгі ұғымдары және теориялық негіздері. Олар-ды олардың ортасынан өнімдер мен қызметтерге қолдану. Сатудың маңыз-дылығы. Консультацияларды қалай қамтамасыз ету. Аса маңызды терминдер және қазіргі заманғы маркетингтің теориялық негіздері. Ауылшаруашылық бизнес-ортаның өнімдері мен қызметтерінің маркетингін басқару процесінің әртүрлі кезеңдерін қолдану.
Корпоративтік басқару: Агроөнеркәсіптік кешеннің мөлшерлік маңызы. ҚР және ЕурАзЭО-та ауылшаруашылық өндірістің құрылы. Ауыл шару-ашылықта мүмкін ұйымдастырушылық және жедел құрылымдар және ұй-ымдастырушылық-құқықтық нысандар. Бизнес-жоспар. Ауылшаруашылық емес табыстардың маңыздылығы және басқару. Бизнесті жүргізуге салық салу. Бизнес-тапсыруды ұйымдастыру. Компания табысының элементтері. Кәсіпкерлер / жұмысшылар. Ресурстар / Орналасу. Өнім / қызметтер (сипатт-малары, сапасы, бейіндеу, мөлшері, жабдықтар, сертификаттар, ...). Компания құрылымы. Мақсаттары (көріністер, жедел мақсаттары, бақылау). Ноу-хау (инновациялар, процесті оңтайландыру, ...). Процестер (өнім процестері, ең-бек өнімділігі, стандарттау, сапаны басқару, ...). Жедел және стратегиялық бақылауды жүзеге асыруға арналған құралдар (көрсеткіштердің үйлестірілген жүйесі, SWOT-талдау және басқалар)
Компания басқару мақсаттары. Өнімділік (практикалық зерттеу, компани-яның бөлімшелері). Өтімділігі (сәйкестендіру, талдау, бақылау). Тұрақтылық (бағалау, салдары). Практикадан жағдайлармен жаттығулар. Қаржыландыру-ды басқару. Қаржыландыру мақсаттары мен стратегиясы. Жобалық қаржы-
101
ландыруды түзету. Кешендік қаржыландыруды салыстыру. Бірнеше кезеңдер ішінде бизнес-ынталандыруда компаниямен нақты жал-
пы басшылық ету. Сыртқы деректерді және компанияның деректерін талдау.
Оқыту нәтижелері және бағалау өлшемдеріОқыту нәтиже-лері, осы модульді табысты аяқта-удан кейін, білім алушы
Бағалау өлшемдеріБілім алушы
ОН1 Нарыққа талдау жүргізуге машықтанады
1.1 Нарық болжамдарын оқуды және сыни бағалауды машықтанады.
ОН2 Ауылша-руашылық өнім-дердің әлемдік нарықтарын және ауылшаруашылық өнімдердің халықа-ралық саудасын біледі
2.1 Дүниежүзілік ауылшаруашылық нарықтардың қызмет етуі және Қазақстанның ауылшаруашылық секторының салыстырма-лы басымдықтары мен кемшіліктері туралы біледі;2.2 Ауыл шаруашылықты қорғау құралдарын ұғыда және ке-дендік одақтардың қызмет етуін түсіндіру жайында.
ОН3 Жобалар-ды басқаруға машықтанады
3.1 Жобаны құрылымдауға, жобаның фазаларына сәйкес жұ-мыс істеуге;3.2 Шығындар мен мүмкіндіктер жоспарларын басшылығын-да әзірлеу; 3.3 Жобаны бастамашылық етуден жобаның басына дейін жобаның барлық кезеңдерінде негізгі параметрлерді - уақытты, шығындар мен мөлшерін сақтау.
ОН4 Ауылшару-ашылық өнімдерді сату нарығын зерт-теу әдістемесін игереді
4.1 Маркетингтің институционалдық ерекшеліктерін білуге және ауыл шаруашылыққа және азық түлікке көңіл аударуға; 4.2 Ауылшаруашылық практикадан кейстік зерттеулерді пай-далануға.
ОН5 Корпоративтік басқаруды және бизнес стартапты біледі
5.1 Практикада мақсатты басқару үшін қажет құралдар мен әдістерді қолдануға; 5.2 Оқыған кезде және олардың кәсіптік өмірілерінде ұжым-дық жұмысқа және күрделі қарым-қатынастардың тұсауын кесу-ге қабілеттілігі;5.3 Күрделі, практикалық тапсырмаларды шешуге; 1.4 Теориялық білімдерді жаңа бизнес-жағдайларға аударып – күрделі міндеттерді шешуге;5.5 Компанияның көлденең және тік салыстыруларының көмегімен нашар және күшті жақтарын және олардың себептерін талдау дағдыларын сәйкестендіруге;5.6 Өндірістік, ұйымдастырушылық және қаржылық салала-рын жақсарту бойынша шаралар ұсынуға тиіс.
102
КМ 13. Ауыл шаруашылық және қоршаған орта саласындағы саясат. Қолданбалы экология.
Мақсаттары:• Табиғи балансқа ауылшаруашылық қызметтің релеванттығын білу;• Ауыл шаруашылықтың және қоршаған ортаның әлеуметтік-саяси маңы-
здылығы.
Модульдің мазмұны
Ауыл шаруашылық үшін олардың маңызында аймақтың абиотикалық және биотикалық факторлары. Ауыл шаруашылықта экологияның жүйелі тәсілі. Ауыл шаруашылықтың табиғи балансқа әсері. Аймақтың факторлары белгілеу. Ауылшаруашылық экожүйені жасау. Ластанудың судың сапасына әсерін бағалау. Топырақты бағалау үшін күрекпен тексеру.
Органикалық егіншіліктің мақсаттары мен сипаттамалары. Негізгі шарт-тары. Бақылау. Мал шаруашылығының негізгі қағидалары. Өсімдік шару-ашылығы өндірісінің негізгі қағидалары.
Ауылшаруашылық секторының әлеуметтік-саяси маңызы. Құрылымдық өзгерістердің себептері. Табыстардағы теңсіздігін түсіндіру үшін гипотезасы. Ауылшаруашылық саясаттың мүдделі тараптары мен мақсаттары. Ағымдағы оқиғалармен байланысты, саясаттың ауылшаруашылық құралдары. Шара-лардың тиімділігін бағалау үшін, өлшемдерді әзірлеу. Экономикалық игілік ретінде қоршаған орта. Экологиялық проблемалардың себептері. Экологи-ялық саясаттың мүдделі тараптары мен мақсаттары. Ортақ ауыртпалық қағи-дасына сәйкес экологиялық саясат. Сыртқы шығындарды интернализациялау шаралары. Экологиялық саясат шараларының шығындары мен пайдалары. Ауыл шаруашылық үшін, экологиялық саясаттың маңыздылығы. Экологи-ялық саясат саласындағы қазіргі заманғы әзірлемелер, жеке алғанда климатты қорғау. Тиімділік өлшемдерінің негізінде шараларды бағалау. Экономиканы дамыту үшін құрылымдық өзгерістерді бағалау. Табыстардағы теңсіздікке теорияны қолдану. Практикалық саясатпен қалыптастырылған мақсаттарды бағалау. Экологиялық саясаттың қоғам мен ауыл шаруашылыққа әсерін баға-лау. Ұлттық және халықаралық мәнмәтінінде ағымдағы оқиғаларды жіктеу. Өркендеуге әлеуметтік әсер етумен нарықтық экономиканың талаптарын-да экологиялық тауарларды жіктеу. Мақсаттарды практикалық іске асыруға тәсілдерді әзірлеу. Сыртқы шығындарды интернализациялауға дербес тәсіл-дерді салыстырмалы бағалау. Сыртқы шығындар мен пайдаларды ауылшару-ашылық өндіріске енгізуді бағалау. Климатты қорғау бойынша ұлттық және халықаралық саясатты жіктеу.
103
Оқыту нәтижелері және бағалау өлшемдері Оқыту нәтиже-лері, осы мо-дульді табысты аяқтаудан кейін, білім алушы
Бағалау өлшемдеріБілім алушы
ОН1Агроэколо-гияны біледі
1.1 Табиғи балансқа ауылшаруашылық қызметтің релевант-тығын білуге;1.2 Ауыл шаруашылық үшін маңызын бағалауға;1.3 Бір бірінен тәуелсіз аймақтың факторларын талдауға және ұсынуға;1.4 Топырақтың құрылымын және тамырлардың өсуін бағала-уға;1.5 Топырақты өңдеу және өсіру бойынша ұсынымдар беруге;1.6 Ауылшаруашылық өндірістің мүмкіндіктерне келісімді ор-наласу факторларының өзара байланысын бағалауға;1.7 Ауылшаруашылық қызметтің қоршаған ортаға әсерін баға-лауға;1.8 Ауылшаруашылық экожүйелерді олардың жүйелік мән-мәтінінде түсіндіруге.
ОН2 Экологи-ялық ауыл шару-ашылықты біледі
2.1 Органикалық егіншілікке дәлелдерін, жағдайларын, шека-раларын, проблемалары мен негізгі тәсілдерін білуге; 2.2 Оларды өнімнің басқа да түрлерінің басымдықтарымен және кемшіліктерімен салыстырып машықтануға;2.3 ҚР экономикалық тұрғыда, солай экологиялық тұрғыда, ор-ганикалық ауыл шаруашылықтың маңыздылығын бағалауға, сон-дай-аө басқа жүйелерді белгілі процестерді беруге.
ОН3 Ауылша-руашылық сек-тордың әлеумет-тік-саяси маңы-зын біледі.
3.1 Ауылшаруашылық және экологиялық-экономикалық қа-рым-қатынастарды мысалдарда көрсетуге қабілетті; 3.2 Ауылшаруашылық құрылымдық өзгерістердің қоғамға әсерімен себептерін түсідіруге;3.3 Шешімдерді қабылдаудың ауылшаруашылық және экологи-ялық саясаттың процестерін ұғынады; 3.4 Ауылшаруашылық және экологиялық саясаттың шаралары-на шолуды ұсынады және олардың маңызын бағалайды;3.5 Ауыл шаруашылықтың және экологиялық саясаттың мәсе-лелерін теориялық білімдердің негізінде жіктеуге және дәлелдеу тізбегін құруға ;3.6 Саясатты бағалау үшін өлшемдерді әзірлеуге және қолда-нуға;3.7 Бұл салаларда саяси тапшылықтарды талдауға;3.8 Тапшылықты қысқарту бойынша өз ұсыныстарын әзірлеуге;3.9 Әртүрлі тиімділік өлшемдерінің негізінде ұсыныстарды бағалауға тиіс;3.10 Экологиялық экономика теориясын өзекті тақырыптарға ауыстыруға және шешу үшін ұсынстарды алуға қабілетті.
104
7.
Тех
ника
лық
жән
е кә
сіпт
ік, о
рта
білі
мне
н ке
йінг
і біл
ім
оқу
проц
есін
ің ж
оспа
ры (о
қу ж
оспа
ры)
М
аман
дығы
:
Фер
мер
шар
уаш
ылы
ғы (б
ейін
і бой
ынш
а)
Бі
лікт
ілік
тері
:
мал
шар
уаш
ылы
ғы б
ейін
і бой
ынш
а: «
Маш
инам
ен с
ауу
опер
атор
ы»,
«Ж
ылқ
ы ӛ
сіру
ші»
, «Қ
ұс ӛ
сіру
ші»
, «Ш
ошқа
шы
»,
«Түй
е ӛс
іруш
і»,
өсім
дік
шар
уаш
ылы
ғы б
ейін
і бой
ынш
а : «
Қой
ма ж
ұмы
сшы
сы»,
«К
ӛкӛн
іс ӛ
сіру
ші»
, «Ег
інш
і»; «
Бағб
ан»;
«Қ
ызы
лша
ӛсір
уші»
, «Ж
еміс
-кӛк
ӛніс
ӛсі
руді
ң ма
маны
»,
барл
ық
бейі
ндер
бой
ынш
а ж
алпы
: «Бу
хгал
тер»
, «А
уылш
аруа
шы
лық
маш
инал
ар м
ен т
ракт
орла
рды
бап
тауш
ы»,
«Э
лект
р ж
абды
қтар
ға қ
ызм
ет к
ӛрсе
ту э
лект
ромо
нтер
ы»,
«С
леса
рь-ж
ӛнде
уші»
, «А
уылш
аруа
шы
лық
ӛнді
ріст
ің
трак
торш
ы-м
ашин
исі»
, Ф
ерме
р, Ф
ерме
р-ме
недж
ер
О
қыту
ны
саны
: күн
дізг
і
негі
згі о
рта
білі
м ба
засы
нда
бі
лікт
ілік
тер
бойы
нша:
Ж
ОҒА
РЫ д
еңге
йін
жән
е ор
та б
уын
мама
ны «
Фер
мер»
-2 ж
ыл
10 а
й «
Фер
мер-
мене
джер
» оқ
ыт
уды
ң ж
алға
сы т
ағы
+10
ай
Ба
рлы
қ бі
лікт
ілік
дең
гейл
ерін
алу
үш
ін ж
алпы
оқы
ту м
ерзі
мі -
3 ж
ыл
10 а
й
Инд
ексі
М
одул
ьдер
дің,
пра
ктик
алар
дың
атау
ы
Бақы
лау
ныса
ны
Оқу
уақ
ыты
ның
кӛле
мі
(сағ
ат)
Сем
естр
лар
бойы
нша
бӛлу
емтихан сынақ
Курстық жоба /жҧмыс
ба
рлы
ғы
олар
дың
ішін
ен
теор
иялы
қ с а
бақт
ар
Зерт
хан.
-пр
акти
калы
қ,
прак
тика
лық
саба
қтар
Ӛнд
іріс
тік
оқы
ту ж
әне
кәсі
птік
прак
тика
1 2
3 4
5 6
7 8
9 10
Ж
ББП
.00
Жал
пы б
ілім
бер
у пә
ндер
і
1448
1-3
105
118
ЖГП
.00
Жал
пы г
уман
итар
лық
пәнд
ері
220
2-
4 БЖ
КМ
.00
База
лық
жал
пы к
әсіп
тік
мод
ульд
ер
44
2 18
0 14
8 11
4 2-
4
БЖК
М.0
1 Ф
ерма
шар
уаш
ылы
ғын
жос
парл
ау
жән
е ұй
ымд
асты
ру н
егіз
дері
+
90
36
30
24
БЖК
М.0
2 То
пыра
қты
егу
ге ж
әне
оты
рғы
зуға
да
ярла
у
+
90
36
30
24
БЖК
М.0
3 А
уылш
аруа
шы
лық
дақы
лдар
ды
ӛсір
у, к
үті ж
әне
ӛнім
ді ж
инау
+
110
44
30
36
БЖК
М 0
4 А
уылш
аруа
шы
лық
малд
ы ӛ
сіру
ж
әне
ұста
у не
гізд
ері
100
40
30
30
БЖК
М 0
5 Ж
үргі
зуді
ң те
ория
лық
курс
ы:
трак
торш
ы-м
ашин
исін
ің к
уәлі
гін
алу
үшін
нег
ізде
р (I
II с
ыны
п) (В
, С
сана
тты
)
52
24
28
+
КМ
.00
Кәс
іпті
к м
одул
ьдер
1656
66
2 31
0 68
4 3-
6 К
М.0
1
Ӛнд
іріс
тік
жос
парл
ау,
жұм
ыст
ы
дайы
ндау
ж
әне
бақы
лау,
бу
хгал
терл
ік е
сеп
+
+
+ +
+
КМ
.02
К
әсіп
оры
н қы
змет
інің
нәт
ижел
ері
+
+
+ +
+
КМ
.03
А
уылш
аруа
шы
лық
ӛсім
дікт
ерді
ег
у +
+
+ +
+ +
КМ
03.
1 Дә
нді д
ақы
лдар
ды ө
сіру
+ +
+ +
К
М 0
3.2
Тамы
р ж
еміс
тер
ді ө
сіру
+ +
+ +
К
М 0
3.3
Жем
іс-к
өкөк
ніс
дақы
лдар
ды ө
сіру
+ +
+ +
К
М 0
3.4
Жем
шөп
ті ө
сіру
жән
е ж
айы
лымд
арды
тиі
мді п
айда
лану
+ +
+ +
106
119
КМ
.04
Қаз
іргі
зама
нғы
сал
алы
қ те
хнол
огия
лард
ы п
айда
лану
+
+
+ +
+
КМ
04.
1 Ж
ылы
жай
ӛнд
іріс
і
+ +
+ +
К
М 0
4.2
Эко
логи
ялы
қ ау
ыл
шар
уаш
ылы
ғы
+
+ +
+
КМ
04.
3 Э
нерг
етик
алы
қ да
қылд
ар
+
+ +
+
КМ
04.
4 Ж
емш
ӛп ш
аруа
шы
лығы
+ +
+ +
К
М 0
4.5
Орм
ан ш
аруа
шы
лығы
+ +
+ +
К
М.0
5
Етт
і-сҥт
ті м
алды
ӛсі
ру ж
әне
ҧста
у
+
+
+ +
+
КМ
05.
1 Ет
ті ж
әне
сүт
ті і
рі қ
ара
малд
ы
өсір
у
+
+ +
+
КМ
05.
2 Еш
кіле
рді
өсір
у
+
+ +
+
КМ
05.
3 Ө
німд
і жы
лқал
арды
өсі
ру
+
+ +
+
КМ
05.
4 Тү
йеле
рді
өсір
у
+ +
+ +
К
М.0
6
Етт
і мал
ды ӛ
сіру
жән
е ҧс
тау
+
+ +
+ +
К
М 0
6.1
Қойл
арды
өсі
ру ж
әне
қой
еті м
ен
жүн
ді ө
ндір
у т
ехно
логи
ясы
+
+ +
+
КМ
06.
2 Ш
ошқа
лард
ы ө
сіру
жән
е ш
ошқа
ет
ін ө
ндір
у т
ехно
логи
ясы
+
+ +
+
КМ
06.
3 Қо
янда
рды
өсі
ру ж
әне
қоян
ет
ін
өнер
кәсі
птік
өнд
іру
тех
ноло
гияс
ы
+
+ +
+
КМ
.07
А
уылш
аруа
шы
лық
қҧст
ы ӛ
сіру
ж
әне
жҧм
ырт
қа м
ен қ
ҧсты
ң ет
ін, б
алы
қтар
ды,
мам
ық
жҥн
ді
аңда
р м
ен а
рала
рды
ӛнд
іру
техн
олог
иясы
+
+
+ +
+
КМ
07.
1 Ж
ұмы
ртқа
мен
құс
тың
етін
ӛн
діру
тех
ноло
гияс
ы
+ +
+ +
107
120
КМ
07.
2 Ба
лық
ӛсір
у ж
әне
мамы
қ ж
үнді
аң
дард
ы, а
рала
рды
бағ
у
+
+ +
+
Фер
мер-
мене
джер
(қол
данб
алы
бак
алав
р)
білі
ктіл
ігі
972
388
260
324
КМ
.08
Қар
жы
лық
есеп
, ста
тист
ика
жән
е ба
қыла
у. К
апит
ал ж
әне
заң
+
22
4 90
62
72
КМ
.09
Фит
омед
ицин
а ж
әне
ӛсім
дікт
ерлі
се
лекц
ияла
утен
ий
+
90
36
18
36
КМ
10
Ақп
арат
ты ж
азу
әдіс
теме
сі
+
90
24
30
36
КМ
11
Мал
ды ұ
стау
жүй
елер
і мен
те
хнол
огия
сы
+
98
40
22
36
КМ
12
Ауы
лшар
уаш
ылы
қ ӛн
імні
ң на
рығы
мен
сау
дасы
, ма
ркет
инг,
ко
рпор
атив
тік
басқ
ару
жән
е би
знес
ста
ртап
.
+
31
6 12
0 88
10
8
КМ
13
Ауы
л ш
аруа
шы
лық
жән
е қо
ршағ
ан о
рта
сала
сынд
ағы
са
ясат
. Қол
данб
алы
эко
логи
я.
+
15
4 62
56
36
ББҦ
БМ .0
0 Бі
лім
бер
у ҧй
ым
ым
ен
белг
ілен
етін
мод
ульд
ер **
218
+ +
+ 2-
8
ӚО
жән
е К
П 0
0 Ӛ
ндір
істі
к оқ
ыту
* ж
әне
кәсі
птік
пр
акти
ка м
одул
і
39
6
6-8
ӚП
01
Техн
олог
иялы
қ (д
ипло
м ал
ды)
прак
тика
+
180
8
ДЖ
Д
ипло
мды
қ ж
обал
ау
21
6
8 А
А
Ара
лық
атте
стат
тау
25
2
Қ
А 0
0 Қ
оры
тынд
ы а
ттес
татт
ау
13
2
108
121
Еске
ртпе
О
қу б
ағда
рлам
алар
ы м
ен ж
оспа
рлар
ын
әзір
леге
н ке
зде,
тех
ника
лық
жән
е кә
сіпт
ік б
ілім
бер
у ұй
ымд
ары
:
мінд
етті
оқы
туға
сағ
атта
рды
ң ж
алпы
мӛл
шер
ін с
ақта
п, ц
иклд
ар ү
шін
оқу
мат
ериа
лдар
ды и
геру
ге б
ӛлін
етін
оқ
у са
ғаты
ның
30 %
кӛл
емін
е де
йін
жән
е әр
пән
(мод
уль)
бой
ынш
а 30
% д
ейін
жән
е ӛн
дірі
стік
оқы
туды
ң ж
әне
кәсі
птік
пр
акти
каны
ң 50
% д
ейін
ӛзг
ерту
і;
әртү
рлі о
қыту
тех
ноло
гиял
ары
н, н
ыса
ндар
ын,
оқу
про
цесі
н ұй
ымд
асты
ру ж
әне
бақы
лау
әдіс
тері
н та
ңдау
ы;
ж
ұмы
с бе
руш
ілер
дің
қаж
етті
лікт
ерін
е сә
йкес
жал
пы г
уман
итар
лық
жән
е әл
еуме
ттік
-эко
номи
калы
қ мо
дуль
дер
бойы
нша
30%
дей
ін ж
әне
кәсі
птік
мод
ульд
ер,
ӛнді
ріст
ік о
қыту
жән
е кә
сіпт
ік п
ракт
ика
бойы
нша
50%
дей
ін о
қу
бағд
арла
мала
рыны
ң ма
змұн
ын
ӛзге
ртуі
.
мінд
етті
оқы
туға
оқу
сағ
атта
рды
ң ж
алпы
мӛл
шер
ін с
ақта
п (с
ағ/к
реди
т), ж
ұмы
с бе
руш
інің
тал
абы
бой
ынш
а кә
сіпт
ік м
одул
ьдер
ге қ
осы
мша
моду
льде
р ен
гізу
ге;
бі
лім
алуш
ыла
рды
ң оқ
у үл
гері
міне
ағы
мдағ
ы б
ақы
лауд
ы ж
әне
білі
м ал
ушы
ларғ
а ар
алы
қ ат
еста
ттау
жүр
гізу
ны
санд
ары
н та
ңада
уы, т
әрті
бі м
ен м
ерзі
мділ
ігін
бел
гіле
уі м
үмкі
н;
Курс
тар
бойы
нша
оқу
моду
льде
ріні
ң оқ
ыту
уа
қыты
н бӛ
лу
оқы
ту
техн
олог
иясы
нан,
ма
манд
ықт
ың
ерек
шел
ікте
ріне
н, ӛ
ңірл
ік е
рекш
елік
терд
ен ж
әне
басқ
адан
тәу
елді
ӛзг
еруі
мүм
кін.
КД
ДББ
Б
Кәс
іпті
к да
йынд
ығы
ның
деңг
ейін
бағ
алау
жән
е бі
лікт
ілік
бе
ру
2
4
6,8
М
інде
тті о
қыту
жиы
нты
ғы
5760
К
К
онсу
льта
циял
ар
оқ
у ж
ылы
на 1
00 с
ағат
тан
арты
қ ем
ес
Ф
Фак
ульт
атив
тік
саба
қтар
апта
сына
4 с
ағат
тан
арты
қ ем
ес
Ба
рлы
ғы о
қу у
ақы
тыны
ң са
ғатт
ары
6588
109
122
Техн
икал
ық
жән
е кә
сіпт
ік, о
рта
білі
мнен
кей
інгі
біл
ім
оқу
проц
есін
ің ж
оспа
ры (о
қу ж
оспа
ры)
Мам
анды
ғы:
Фер
ма ш
аруа
шы
лығы
(бей
іні б
ойы
нша)
Білі
ктіл
ікте
рі:
м
ал ш
аруа
шы
лығы
бей
іні б
ойы
нша:
«М
ашин
амен
сау
у оп
ерат
оры
», «
Жы
лқы
ӛсі
руш
і», «
Құс
ӛсі
руш
і», «
Шош
қаш
ы»,
«Т
үйе
ӛсір
уші»
, өс
імді
к ш
аруа
шы
лығы
бей
іні б
ойы
нша
: «Қ
ойма
жұм
ысш
ысы
», «
Кӛк
ӛніс
ӛсі
руш
і», «
Егін
ші»
; «Ба
ғбан
»; «
Қы
зылш
а ӛс
іруш
і»,
«Жем
іс-к
ӛкӛн
іс ӛ
сіру
дің
мама
ны»,
ба
рлы
қ бе
йінд
ер б
ойы
нша
жал
пы: «
Бухг
алте
р»,
«Ауы
лшар
уаш
ылы
қ ма
шин
алар
мен
тра
ктор
лард
ы б
апта
ушы
»,
«Эле
ктр
жаб
дықт
арға
қы
змет
кӛр
сету
эле
ктро
монт
еры
», «
Сле
сарь
-жӛн
деуш
і», «
Ауы
лшар
уаш
ылы
қ ӛн
дірі
стің
тр
акто
ршы
-маш
инис
і»,
Фер
мер,
Фер
мер-
мене
джер
Оқы
ту н
ыса
ны: к
үнді
згі
ж
алпы
орт
а бі
лім
база
сынд
а
білі
ктіл
ікте
р бо
йынш
а:
Жоғ
ары
дең
гейі
н ж
әне
орта
буы
н ма
маны
«Ф
ерме
р» -1
жы
л 10
ай
«Ф
ерме
р-ме
недж
ер»
оқы
туд
ың
жал
ғасы
тағ
ы +
10 а
й
Барл
ық
білі
ктіл
ік д
еңге
йлер
ін а
лу ү
шін
жал
пы о
қыту
мер
зімі
- 2
жы
л 10
ай
И
ндек
сі
М
одул
ьдер
дің,
пра
ктик
алар
дың
атау
ы
Бақы
лау
ныса
ны
Оқу
уақ
ыты
ның
кӛле
мі
(сағ
ат)
Сем
естр
лар
бо
йынш
а бӛ
лу
емтихан сынақ
Курстық жоба /жҧмыс
ба
рлы
ғы
из н
их
теор
иялы
қ са
бақт
ар
Зерт
хан.
-пр
акти
калы
қ,
прак
тика
лық
саба
қтар
Ӛнд
іріс
тік
оқы
ту ж
әне
кәсі
птік
прак
тика
1 2
3 4
5 6
7 8
9 10
110
123
ОГД
.00
Жал
пы г
уман
итар
лық
пәнд
ері
300
1-
3 БМ
М.0
0 Ба
залы
қ ж
алпы
кәс
іпті
к м
одул
ьдер
442
180
148
114
1-3
БЖК
М.0
1 Ф
ерма
шар
уаш
ылы
ғын
жос
парл
ау
жән
е ұй
ымд
асты
ру н
егіз
дері
+
90
36
30
24
БЖК
М.0
2 То
пыра
қты
егу
ге ж
әне
оты
рғы
зуға
да
ярла
у
+
90
36
30
24
БЖК
М.0
3 А
уылш
аруа
шы
лық
дақы
лдар
ды
ӛсір
у, к
үті ж
әне
ӛнім
ді ж
инау
+
110
44
30
36
БЖК
М 0
4 А
уылш
аруа
шы
лық
малд
ы ӛ
сіру
жән
е ұс
тау
негі
здер
і
10
0 40
30
30
БЖК
М 0
5 Ж
үргі
зуді
ң те
ория
лық
курс
ы:
трак
торш
ы-м
ашин
исін
ің к
уәлі
гін
алу
үшін
нег
ізде
р (I
II с
ыны
п) (В
, С
сана
тты
)
52
24
28
+
5-6
КМ
.00
Кәс
іпті
к м
одул
ьдер
1656
66
2 31
0 68
4 2-
4 К
М.0
1
Ӛнд
іріс
тік
жос
парл
ау,
жұм
ыст
ы
дайы
ндау
ж
әне
бақы
лау,
бу
хгал
терл
ік е
сеп
+
+
+ +
+
КМ
.02
К
әсіп
оры
н қы
змет
інің
нәт
ижел
ері
+
+
+ +
+
КМ
.03
А
уылш
аруа
шы
лық
ӛсім
дікт
ерді
егу
+
+
+ +
+ +
К
М 0
3.1
Дәнд
і дақ
ылд
арды
өсі
ру
+
+ +
+
КМ
03.
2 Та
мыр
жем
іст
ерді
өсі
ру
+
+ +
+
КМ
03.
3 Ж
еміс
-көк
өкні
с да
қылд
арды
өсі
ру
+
+ +
+
КМ
03.
4 Ж
емш
өпт
і өсі
ру ж
әне
жай
ылы
мдар
ды т
иімд
і пай
дала
ну
+
+ +
+
111
124
КМ
.04
Қаз
іргі
зама
нғы
сал
алы
қ те
хнол
огия
лард
ы п
айда
лану
+
+
+ +
+
КМ
04.
1 Ж
ылы
жай
ӛнд
іріс
і
+ +
+ +
К
М 0
4.2
Эко
логи
ялы
қ ау
ыл
шар
уаш
ылы
ғы
+
+ +
+
КМ
04.
3 Э
нерг
етик
алы
қ да
қылд
ар
+
+ +
+
КМ
04.
4 Ж
емш
ӛп ш
аруа
шы
лығы
+ +
+ +
К
М 0
4.5
Орм
ан ш
аруа
шы
лығы
+ +
+ +
К
М.0
5
Етт
і-сҥт
ті м
алды
ӛсі
ру ж
әне
ҧста
у
+
+
+ +
+
КМ
05.
1 Ет
ті ж
әне
сүт
ті і
рі қ
ара
малд
ы
өсір
у
+
+ +
+
КМ
05.
2 Еш
кіле
рді
өсір
у
+
+ +
+
КМ
05.
3 Ө
німд
і жы
лқал
арды
өсі
ру
+
+ +
+
КМ
05.
4 Тү
йеле
рді
өсір
у
+ +
+ +
К
М.0
6
Етт
і мал
ды ӛ
сіру
жән
е ҧс
тау
+
+ +
+ +
К
М 0
6.1
Қойл
арды
өсі
ру ж
әне
қой
еті м
ен
жүн
ді ө
ндір
у т
ехно
логи
ясы
+
+ +
+
КМ
06.
2 Ш
ошқа
лард
ы ө
сіру
жән
е ш
ошқа
ет
ін ө
ндір
у т
ехно
логи
ясы
+
+ +
+
КМ
06.
3 Қо
янда
рды
өсі
ру ж
әне
қоян
ет
ін
өнер
кәсі
птік
өнд
іру
тех
ноло
гияс
ы
+
+ +
+
КМ
.07
А
уылш
аруа
шы
лық
қҧст
ы ӛ
сіру
ж
әне
жҧм
ырт
қа м
ен қ
ҧсты
ң ет
ін,
балы
қтар
ды,
мам
ық
жҥн
ді а
ңдар
м
ен а
рала
рды
ӛнд
іру
техн
олог
иясы
+
+
+ +
+
КМ
07.
1 Ж
ұмы
ртқа
мен
құс
тың
етін
ӛнд
іру
техн
олог
иясы
+
+ +
+
КМ
07.
2 Ба
лық
ӛсір
у ж
әне
мамы
қ ж
үнді
+ +
+ +
112
125
аңда
рды
, ара
лард
ы б
ағу
Ф
ерме
р-ме
недж
ер (қ
олда
нбал
ы б
акал
авр)
бі
лікт
іліг
і
97
2 38
8 26
0 32
4 К
М.0
8 Қ
арж
ылы
қ ес
еп, с
тати
стик
а ж
әне
бақы
лау.
Кап
итал
жән
е за
ң +
224
90
62
72
КМ
.09
Фит
омед
ицин
а ж
әне
ӛсім
дікт
ерлі
се
лекц
ияла
утен
ий
+
90
36
18
36
КМ
10
Ақп
арат
ты ж
азу
әдіс
теме
сі
+
90
24
30
36
КМ
11
Мал
ды ұ
стау
жүй
елер
і мен
те
хнол
огия
сы
+
98
40
22
36
КМ
12
Ауы
лшар
уаш
ылы
қ ӛн
імні
ң на
рығы
ме
н са
удас
ы,
марк
етин
г,
корп
орат
ивті
к ба
сқар
у ж
әне
бизн
ес
стар
тап.
+
31
6 12
0 88
10
8
КМ
13
Ауы
л ш
аруа
шы
лық
жән
е қо
ршағ
ан
орта
сал
асы
ндағ
ы с
аяса
т.
Қол
данб
алы
эко
логи
я.
+
15
4 62
56
36
ББҦ
М.0
0 Бі
лім
бер
у ҧй
ым
ым
ен б
елгі
лене
тін
мод
ульд
ер **
278
+ +
+ 2-
8
ӚҚ
жән
е К
П 0
0 Ӛ
ндір
істі
к оқ
ыту
* ж
әне
кәсі
птік
пр
акти
ка м
одул
і
39
6
5-6
ӚП
01
Техн
олог
иялы
қ (д
ипло
м ал
ды)
прак
тика
+
180
ДЖ
Д
ипло
мды
қ ж
обал
ау
21
6
А
А
Ара
лық
атте
стат
тау
14
4
Қ
А 0
0 Қ
оры
тынд
ы а
ттес
татт
ау
13
2
Қ
А 0
2 К
әсіп
тік
дайы
нды
ғыны
ң де
ңгей
ін
24
4,6
113
126
Еске
ртпе
О
қу б
ағда
рлам
алар
ы м
ен ж
оспа
рлар
ын
әзір
леге
н ке
зде,
тех
ника
лық
жән
е кә
сіпт
ік б
ілім
бер
у ұй
ымд
ары
:
мінд
етт і
оқы
туға
сағ
атта
рды
ң ж
алпы
мӛл
шер
ін с
ақта
п, ц
иклд
ар ү
шін
оқу
мат
ериа
лдар
ды и
геру
ге б
ӛлін
етін
оқ
у са
ғаты
ның
30 %
кӛл
емін
е де
йін
жән
е әр
пән
(мод
уль)
бой
ынш
а 30
% д
ейін
жән
е ӛн
дірі
стік
оқы
туды
ң ж
әне
кәсі
птік
пр
акти
каны
ң 50
% д
ейін
ӛзг
ерту
і;
әртү
рлі о
қыту
те х
ноло
гиял
ары
н, н
ыса
ндар
ын,
оқу
про
цесі
н ұй
ымд
асты
ру ж
әне
бақы
лау
әдіс
тері
н та
ңдау
ы;
ж
ұмы
с бе
руш
ілер
дің
қаж
етті
лікт
ерін
е сә
йкес
жал
пы г
уман
итар
лық
жән
е әл
еуме
ттік
-эко
номи
калы
қ мо
дуль
дер
бойы
нша
30%
дей
ін ж
әне
кәсі
птік
мод
ульд
ер,
ӛнді
ріст
ік о
қыту
жән
е кә
сіпт
ік п
ракт
ика
бойы
нша
50%
дей
ін о
қу
бағд
арла
мала
рыны
ң ма
змұн
ын
ӛзге
ртуі
.
мінд
етті
оқы
туға
оқу
сағ
атта
рды
ң ж
алпы
мӛл
шер
ін с
ақта
п (с
ағ/к
реди
т), ж
ұмы
с бе
руш
інің
тал
абы
бой
ынш
а кә
сіпт
ік м
одул
ьдер
ге қ
осы
мша
моду
льде
р ен
гізу
ге;
бі
лім
алуш
ыла
рды
ң оқ
у үл
гері
міне
ағы
мдағ
ы б
ақы
лауд
ы ж
әне
білі
м ал
ушы
ларғ
а ар
алы
қ ат
еста
ттау
жүр
гізу
ны
санд
ары
н та
ңада
уы, т
әрті
бі м
ен м
ерзі
мділ
ігін
бел
гіле
уі м
үмкі
н;
Курс
тар
бойы
нша
оқу
моду
льде
ріні
ң оқ
ыту
уа
қыты
н бӛ
лу
оқы
ту
техн
олог
иясы
нан,
ма
манд
ықт
ың
ерек
шел
ікте
ріне
н, ӛ
ңірл
ік е
рекш
елік
терд
ен ж
әне
басқ
адан
тәу
елді
ӛзг
еруі
мүм
кін.
(ОУ
ПК
Қ)*
* ба
ғала
у ж
әне
білі
ктіл
ік б
еру
Ж
иыны
мін
детт
і оқы
туға
43
20
К
Кон
суль
таци
ялар
оқу
жы
лына
100
сағ
атта
н ар
тық
емес
Ф
Ф
акул
ьтат
ивті
к са
бақт
ар
ап
тасы
на 4
сағ
атта
н ар
тық
емес
Барл
ығы
оқу
уақ
ыты
ның
саға
ттар
ы
49
60
114
8. Мамандық бойынша оқу процесінің жоспарына (оқу жоспарына) түсіндірме жазба
Жалпы орта білім алумен негізгі орта білім базасында жылпы білім беру пәндерін зерделеуге оқу жоспарында бөлінген оқу уақытының көлемі Жалпы орта білім беру ҚР МЖМББС сәйкес тұрақты болып қалды.
Жалпы гуманитарлық пәндер. Жалпы гуманитарлық пәндерді зерделеу мамандығы бойынша терминоло-
гияны игеруді, өз кәсіптік қызметінің саласында жұмыс істеу үшін мемлекет-тік тілде сөйлеуді қамтамасыз етеді.
Жұмыс оқу бағдарламалары мен жоспарларын әзірлеген кезде, техникалық және кәсіптік білім беру ұйымдарына саладағы құқық негіздері, қатынасу психологиясы, мемлекеттік тілде іс жүргізу модульін зерделеуге көзделген оқу уақытын қайта бөлу құқығы ұсынылады.
Базалық жалпы кәсіптік модульдер білікті кадрларды даярлау бойын-ша кәсіптік оқытудың білім беру бағдарламаларының жалпы құрылымында маңызды орын алады. Білім алушылардың базалық модульдерді игеру про-цесінде алатын базалық білімдері мен машықтарынан барлық процестер мен құбылыстардың тұтастығын толық мойындаумен кәсіптік мәселелерді шешу-дің, мамандығы бойынша курстық, дипломдық және практикалық жұмыстар-ды сауатты орындаудың келешек құзыреттілігінен тәуелді.
Кәсіптік модульдерді зерделеу білім алушылардың кәсіптік дайындығы-ның негізін құрайды.
Білім беру бағдарламасы модульдік-компетенттiлiк тәсілдің негізінде жо-баланды және 3 бағыт бойынша ферма шаруашылығы мамандарының қалып-тастыратын білімдері, машықтары, базалық және кәсіптік құзыреттері түрін-де сипатталды:
жыл «Жалпы ауыл шару-ашылығы» бейіні
«Өсімдік шаруашылығы өнімінің өндірісі» бейіні
«Мал шаруашылығы өнімінің өндірісі» бей-іні
1-2(1)
Міндетті модульдер:БММ модулі 0.1БММ модулі 02БММ модулі 03БММ модулі 04 Таңдау бойыншаі мо-дульдер:БММ модулі 05
Міндетті модульдер:БММ модулі 0.1БММ модулі 02БММ модулі 03БММ модулі 04 Таңдау бойыншаі модуль-дер:БММ модулі 05
Міндетті модульдер:БММ модулі 0.1БММ модулі 02БММ модулі 03БММ модулі 04 Таңдау бойыншаі мо-дульдер:БММ модулі 05
2-3(1-2)
Міндетті модульдер:КМ модулі 01 Таңдау бойыншаі мо-дульдер:1 КМ модулі 03 (1-4)1 КМ модулі 05 (1-4)1 КМ модулі 06 (1-3)1 КМ модулі 07 (1-5)
Міндетті модульдер:КМ модулі 01 4 КМ модульдері 03 (1-4)
Міндетті модульдер:КМ модулі 01 КМ модулі 05.1 КМ модулі 05.2 Таңдау бойыншаі мо-дульдер:1 КМ модулі 06 (1-3)1 КМ модулі 07 (1-2)
115
3-4(2-3)
Міндетті модульдер:КМ модулі 02Таңдау бойыншаі мо-дульдер:2 КМ модульдері 04 (1-5) немесе2 КМ модульдері 05.2-КМ 05.4
Міндетті модульдер:КМ модулі 02Таңдау бойыншаі модуль-дер:2 КМ модульдері 04 (1-5)
Міндетті модульдер:КМ модулі 02КМ модулі 04.1Таңдау бойыншаі мо-дульдер:1 КМ модулі 05 (3-4)
4(2-3) КМ08- КМ13 КМ08- КМ13 КМ08- КМ13
Осы оқу жоспары білім алушылардың біліктілігі деңгейінің есебімен мо-дульдер, бақылау нысандары және аралық және қорытынды атестаттау бой-ынша сағаттарды бөлуді көздейді.
*Ұсынылған оқы жоспары өндірістік оқытудың кәсіптік модульдермен үй-лесуін ұсынады, яғни өндірістік оқыту мазмұнының сәйкестігі кәсіптік мо-дульдер бойынша бөлінеді.
Өндірістік оқытуды және кәсіптік практиканы ұйымдастыру көздейді:- оықту және дағдылары дарыту бойынша өндірістік жұмыс (зертханаларда
және шеберханаларда өндірістік оқыту);- оқыту және оқу зертханалары мен шеберханаларында өндірістік оқыту
дағдыларын дамыту бойынша өндірістік жұмыс, өндірістік практика және өн-дірісте оқыту;
- кәсіптік практика өту (өндірістік, технологиялық, диплом алды).Әр практика түрінің ұзақтығы таңдап алынған және көзделген бейініне және
біліктілігі деңгейіне сәйкес жұмыс оқу бағдарламаларымен және жоспарла-рымен белгіленеді.
Өндірістік оқыту өндірістік оқыту шеберінің басшылығымен оқу-өн-дірістік шеберханаларда, оқу шаруашылықтары мен оқу полигодарында өт-кізіледі. Білім алушылар практика өту барысынды тиісті деңгейдегі түрлері бойынша өзара байланысты құзыреттердің белгілі мөлшерінн игереді.
Кәсіптік практика тиісті ұйымдарда жұмыс орындарында өткізіледі және оқыған кезде алынған білімдерді, практикалық дағдыларды және кәсіптік құзыреттерді шоғырландыруға мақсатталған. Жоғары деңгейдегі біліктілік үшін, ол онда талаптар белгіленген және жұмысқа рұқсат берілген жерлерде өтуі жақсырақ болады. Өндірістік және технологиялық практиканы бастар ал-дында оқу бағдарламасына сәйкес білім алушылар міндетті түрде нұсқау ала-ды. кәсіптік практиканы ұйымдастырудың егжей-тегжейі компанияның, оқу орны мен білім алушының арасындағы келісім-шарттың бөлігі болып табы-лады. Жұмыс беруші компаниялар негізгі модульдер бойынша оқыту нәтиже-лерінің есебімен кәсіптік практикаға білім алушыларды қабылдау бойынша талаптарды өз бетімен белгілейді.
Ең жоғары деңгейге өту өлшемі құзыретке біліктілік емтиханды (аралық және қорытынды) табысты тапсыру болып табылады.
Аралық атестаттау оқу жылының аяғында жүргізіледі.Аралық емти-хандардың саны біліктілігі деңгейінен тәуелді.
116
Аралық біліктілік емтихандардың ұзақтығы жұмыс оқу жоспарлары жа-салған және практикалық жұмысты орындаған кезде белгіленеді және жаз-баша түрде тест өткізілуі мүмкін. Аралық біліктілік емтихандардың нысаны мен түрлерін жұмыс оқу бағдарламалары мен жоспарларын әзірлеген кезде білім беру ұйымы белгілейді.
Аралық емтихан (-дар) екі бөлікке бөлінуі мүмкін. Бірінші бөлігі тиісті оқыту жылы модульдерінің мазмұнын көрсетеді. Басқа бөлігі тиісді даярлау деңгейімен байланысты, міндеттер мен тапсырмаларды көрсетеді (ҰБШ 3, 4 немесе 5 деңгейі)
Аралық емтиханның тиісті мазмұны білім алушылармен осы оқу жылы зерделенген модульдердің мазмұынмен белгіленеді. Бұдан басқа, міндеттер мен тапсырмалар кәсіптік дайындықтың тиісті деңгейін (3, 4 немесе 5 дең-гейі) көрсету үшін, сөйтіп белгіленуге тиіс.
Модулдік оқу бағдарламалары бойынша аралық аттестаттау және жұмыс-шы мамандығын алу үшін біліктілік емтиханын тапсыру, оның ішінде кәсіби дайындық деңгейін бағалау және біліктілікті беру қорытындылары бойынша білім алушыларға кәсіби біліктіліктің қол жеткізген деңгейі (разряд, класс, санат) беріледі.
Қорытынды аттестаттауТехникалық және кәсіптік білім беру ұйымының білім алушыларын қоры-
тынды аттестаттауға:− білім алушыларды білім беру ұйымдарында аттестаттау;− кәсіптік дайындығының деңгейін бағалау және біліктілік беру (білік-
тіліктің белгіленген және жоғары деңгейлері үшін) кіреді.Білім беру ұйымдарында білім алушыларды қорытынды аттестаттау толық
оқыту курсының қорытындылары бойынша білім алушылармен білім беру бағдарламаларын игеру деңгейін белгілеу мақсатында жүргізіледі.
Білім беру бағдарламаларын оқытуды аяқтау қорытындылары бойынша білім беру ұйымдарында қорытынды аттестаттаудың мүмкін нысандары: ба-залық кәсіптік модульдер және кәсіптік (арнаулы) модульдер бойынша емти-хандар тапсыру немесе кәсіптік модульдерінің бірі бойынша қорытынды аттестаттаудың емтиханын тапсырумен дипломдық жұмысты орындау және қорғау.
Кәсіптік дайындығының деңгейін бағалау (бұдан әрі – ОУПКҚ) және ма-мандығы бойынша жоғары деңгейлі біліктілігі бойынша біліктілік беру:
1) кәсіптік дайындығын белгілейтін пәндер (модульдер) бойынша теори-ялық тестілеу;
2) біліктілігі деңгейлері бойынша практикалық тапсырмаларды орындау екі кезеңнен тұрады.
Қорытынды аттестаттауды жүргізуге оқу уақытының көлемі 2 аптадан ар-тық емес белгіленеді. Олардың ішінен ОУПКҚ ұйымдастыруға және жүргізу-ге бір топқа кем дегенде 12 сағат бөлінеді (мамандықтың ерекшелігінен және оқу процесін ұйымдастырудан тәуелді көбею жағына өзгеруі мүмкін).
117
Консультациялар мен факультативтік сабақтар білім алушылардың дербес қабілеттері мен сұраныстарын қамтамасыз етуге бағытталды.
Консультациялық сабақтар негізінде олар бойынша оқу процесінің жоспа-рымен білім алушыларға аралық және қорытынды аттестаттауды жүргізу көз-делген пәндер және модульдер жүргізіледі.
Пәндердің тізбесі және оқу материалдарының мазмұны, консультация үшін оқу уақытының көлемдері, консультация жүргізу уақыты мен нысаны (топ-тық, дербес ж.т.б.) білім беру ұйымдарымен белгіленеді.
Факультативтік сабақтардың мазмұны білім алушылардың дербес қабілет-тері мен сұраныстарының дамуын қамтамасыз етуге бағытталды. Бұндай факультативтік сабақтарға келешек біліктілігмен байланысты, техникалық шығармашылықтың үйірме сабақтары, сондай-ақ спорт және дене шынықты-ру түрлеру бойынша үйірме сабақтары жатқызылады.
Факультативтік сабақтар оқу орнының жұмыс оқу жоспарымен аптасына 4 сағаттан артық емес есебінен көзделеді және зерделеу үшін міндетті болып табылмайды.
Консультацияларды өткізу уақытының көлемі және нысаны (топтық, дер-бес, жазбаша ж.т.б.) жұмыс оқу жоспарын жасаған кезде білім беру ұйымда-рымен белгіленеді.
«Фермер-менеджер» біліктілігі бойынша білімді аяқтау нысаны диплом-дық жобаны орындау және қорғау болып табылады.
118
9.Ҧ
сыны
латы
н ж
абды
қтар
дың
тізб
есі
№А
тауы
Тех
ника
лық
ерек
шел
ігі
Жаб
дықт
арды
ң м
аңы
зыЖ
абды
қтар
па
йдал
аны
латы
н м
одул
ь (-
дер)
Еск
ертп
е
1«Э
лект
р те
хник
алы
қ
мате
риал
дар»
оқу
ж
абды
қтар
ыны
ң тұ
рпат
ты ж
иынт
ығы
, ст
ендт
ік н
ұсқа
сы,
ЭТМ
-СК
ком
пью
терл
ік
нұсқ
асы
Мин
имод
ульд
ерді
ң ж
иынт
ығы
. «Э
лект
р ӛт
кізг
ішті
к» т
ақы
рыбы
бо
йынш
а ӛт
кізг
іште
рдің
ж
инағ
ы.
Хол
л те
тігі
.О
қшау
лауд
ың
кеде
ргіл
ерін
ӛл
шеу
ге а
рнал
ған
құра
л.Қ
аңқа
сы 2
×4.
Екі с
екци
ялы
жәш
ігі б
ар
зерт
хана
лық
үсте
л.Қ
осу
ӛткі
згіш
терд
ің ж
иынт
ығы
.Ә
діст
емел
ік н
ұсқа
улар
, Те
хник
алы
қ си
патт
ама,
Ба
ғдар
лама
лық
қамт
амас
ыз е
ту
USB
-осц
илло
граф
ы
Ӛтк
ізгі
ште
рж
әне
жар
тыла
й ӛт
кізг
іште
р.Ӛ
ткіз
гіш
тер
кеде
ргіл
ерін
ің
темп
ерат
урал
ық
тәуе
лділ
ігін
зе
рдел
еу.
Жар
тыла
й ӛт
кізг
іште
р ке
дерг
ілер
інің
те
мпер
атур
алы
қ тә
уелд
іліг
ін
зерд
елеу
(бел
сенд
іру
энер
гияс
ын
белг
ілеу
.)Ӛ
ткіз
гіш
тің
жал
пы к
едер
гісі
н бе
лгіл
еу.
Ӛтк
ізгі
ште
рдег
і бай
ланы
с құ
былы
стар
жән
е
терм
оэле
ктрқ
озға
лтқы
ш к
үш
(жал
пы т
ермо
ЭҚК
).Ф
отоӛ
ткіз
гіш
тігі
.Ж
арты
лай
ӛткі
згіш
терд
егі
байл
аны
с құ
былы
стар
жән
е то
сқау
ыл
фот
оэфф
екті
(ф
отод
иодт
ың
ВА
Х, ф
отот
оқ,
фото
ЭҚК
) Бе
йӛтк
ізгі
ште
рҚ
атты
бей
ӛткі
згіш
терд
ің
диэл
ектр
ӛтк
ізгі
шті
гін
ӛлш
еу
БММ
01,
К
М 0
1,К
М 0
2,К
М 0
3
119
132
Қат
ты б
ейӛт
кізг
іште
рдің
ди
элек
тр ш
ығы
ндар
ыны
ң бұ
рыш
ын
ӛлш
еу
Темп
ерат
урад
ан д
иэле
ктр
ӛткі
згіш
тігі
нің
жән
е ди
элек
тр
шы
ғынд
ары
бұр
ыш
ыны
ң тә
уелд
іліг
ін ӛ
лшеу
Бе
лсен
ді д
иэле
ктри
ктер
дің
ди
элек
тр ӛ
ткіз
гіш
тігі
н ж
әне
диэл
ектр
шы
ғынд
ары
ның
бұры
шы
н ӛл
шеу
. Ту
ра д
әне
кері
пье
зоэф
фект
ті
зерд
елеу
(тур
а пь
езоэ
ффек
ке
зінд
е за
ряд,
пье
зомо
дуль
, пь
езоэ
лект
рикт
ің
резо
нанс
тық
жиі
лігі
)Д
иэле
ктри
кті э
лект
рмен
тес
іп
ӛту
(ауа
ның
элек
тр б
ерік
тігі
н ес
епте
у)
Маг
нитт
ік м
атер
иалд
ар
Фер
рома
гнет
икті
ма
гнит
тауд
ың
негі
згі
сызы
ғын
алу
Гист
ерез
ис іл
мегі
нің
кӛме
гіме
н фе
рром
агне
тикт
ің
қаси
етте
рін
зерд
елеу
(қ
алды
қ ин
дукц
ия,
коэр
цити
втік
күш
, жал
пы
шы
ғынд
ар)
Кю
ри н
үкте
сін
белг
ілеу
(а
томн
ың
магн
итті
к сә
ті)
120
133
Маг
нит
қатт
ы м
атер
иалд
арды
зе
рдел
еу
(коэ
рцит
ивті
к кү
ш,
жал
пы м
агни
ттік
эне
ргия
)2
2 Қ
АТ
АРЛ
Ы
АС
ПА
ЛЫ
КА
РТО
П
ОТ
ЫРҒ
ЫЗҒ
ЫШ
Ы,
Л
-201
Маш
инан
ың
типі
Қат
арла
рды
ң ар
асы
ндағ
ы е
ні, с
мС
алу
тәсі
ліС
алу
биік
тігі
, мм,
арт
ық
емес
Бунк
ерді
ң сы
йымд
ылы
ғы, к
гА
грот
ехни
калы
қ ж
ылд
амды
қ,
км/с
ағ, д
ейін
Нег
ізгі
уақ
ытт
ың
1 са
ғ.
ӛнім
ділі
гі, г
аО
тырғ
ызу
ара
лықт
ары
, мм
Сы
м К
ӛлем
дік
мӛлш
ерле
рі, м
мМ
ашин
аны
ң са
лмағ
ы, к
г
Ӛнб
еген
кар
топ
түйі
ндер
ін
қата
р са
луға
арн
алға
н
3К
Ф-2
,8(4
,2)
ФРЕ
ЗЕРЛ
ІК
ҚО
ПС
ЫТҚ
ЫШ
Ӛні
мділ
ігі г
а/са
ғ 1.
8-2.
7Ж
ұмы
с ж
ылд
амды
ғы к
м/са
ғ 6-
9Ӛ
ңдел
етін
қат
арла
рды
ң са
ны 4
Қат
арла
рды
ң ар
асы
ндағ
ы е
ні с
м 70
-75
Ӛңд
еу т
ерең
дігі
2-1
2Ж
ұмы
с қа
рмау
ені
м 2
.8-3
Қат
арал
арды
ң ар
асы
ндағ
ы
топы
рақт
ы ӛ
ңдеу
ге ж
әне
ауы
лшар
уаш
ылы
қ да
қылд
арды
ң ке
з кел
ген
типт
ері ү
шін
ты
ңайт
қыш
тард
ы е
нгіз
уге
арна
лған
: жүг
ері,
қант
қы
зылш
асы
, күн
бағы
с,
теме
кі, с
оя б
ұрш
ағы
, кӛк
ӛніс
да
қылд
ары
.
121
134
4К
АРТ
ОФ
ЕЛ
ЕУ
БОРО
ЧН
ЫЙ
КО
МБА
ЙН
B
OL
KO
Жұм
ы е
ні м
0.6
25-0
.750
Жұм
ыс
жы
лдам
дығы
км/
час
1.5-
5Ӛ
німд
іліг
і га/
сағ
0.15
Бунк
ер к
г 12
50С
алма
ғы к
г 18
00
Кар
топ
жән
е ба
сқа
да т
амы
р ж
еміс
терд
ің ӛ
німі
н ж
инау
ға
арна
лған
. Маш
ина
түйі
ндер
ді
қазу
ды, т
опы
рақт
ан ж
әне
саба
қтар
ына
н та
зала
уды
ж
әне
бұда
н әр
і қай
та с
алуд
ы
жүз
еге
асы
рады
. 5
Кар
топ
сақт
айты
н ж
ер
жән
е ж
еміс
-кӛк
ніс
ӛнім
і (
сэнд
вич-
пане
льде
рден
жас
алға
н ан
гарл
ар)
Сал
қынд
атқа
ннан
кей
ін,
карт
опты
жән
е ба
сқа
да ж
еміс
-кӛ
кӛні
с ӛн
імді
сақ
тау
кезі
ндег
і қо
лайл
ы т
емпе
рату
ра ж
әне
салы
сты
рмал
ы ы
лғал
дылы
ғы,
сонд
ай-а
қ ол
арды
мүм
кін
сақт
ауды
ң ш
амал
ы м
ерзі
мдер
і.
Кӛк
ӛніс
ӛні
мдер
ін с
ақта
у 12
ай
ға д
ейін
6Т
ЫРМ
АЛ
АУ
А
ГРЕ
ГАТ
Ы,
АБ-
24А
Б-24
жән
е он
ың
мо
дифи
каци
ялар
ы 1
6 М
Па
(160
ат
м) д
ейін
арт
қы а
спал
ы
құры
лғы
ның
гидр
ожүй
есін
де
қысы
мм
ен1,
4...4
,0 т
сүй
регі
ш
сыны
пты
тра
ктор
ларм
ен
агре
гатт
анад
ы. С
еріп
пе-т
істі
ты
рман
ы қ
олда
ну: т
опы
рақт
ың
құна
рлы
қаб
аты
н са
палы
ӛң
деуд
і, ар
амш
ӛпте
рді т
иімд
і ж
оюды
, егі
с ж
ерді
ң бе
тінд
е ж
ұмса
қ ж
абы
ндау
қаб
аты
н ж
асау
ды, ы
лғал
дың
жин
алуы
н ж
әне
була
нуды
бол
дырм
ауды
қа
мтам
асы
з ете
ді.
Егу
алды
нда
тырм
алау
ке
зеңі
нде
ылғ
алды
жаб
у,
ӛнге
ннен
кей
ін т
ырм
алау
, ор
ылғ
ан е
гіст
ікті
ӛңд
еу
(саб
анды
дес
теле
рге
жин
ау)
122
135
7Д
ИС
КТ
ІК Т
ІРК
ЕМЕ
Т
ЫРМ
А, Л
идер
-4Н
Мод
ульд
ік к
онст
рукц
ия 1
.4-т
ен
6.0
тс д
ейін
тра
ктор
ларм
ен
агре
гатт
ауды
қам
тама
сыз е
теді
Жоғ
ары
тиі
мді ы
лғал
ды
сақт
ау, а
рамш
ӛпте
рді
тырм
алау
, егі
с ж
ерді
тег
істе
у.
8«О
БЬ»
ТОП
ЫРА
Қ
ӚҢ
ДЕЙ
ТІН
ЕГУ
М
АШ
ИН
АС
Ы
‒4-
8 см
тер
еңді
кте
шір
іген
та
мырд
ың
қалд
ықт
ары
н са
қтап
, то
пыра
қты
ауд
арма
й қо
псы
ту;
‒он
ың
агро
физи
калы
қ ж
ай-
күйі
тең
сал
мақт
ы
тығы
зды
лыққ
а ж
ақы
н дә
н ар
насы
н қа
лыпт
асты
ру;
‒дә
нді ж
әне
дәнд
і бұр
шақ
ты
дақы
лдар
ды т
ура
кең
жол
ды е
гу
(20-
25 с
м);
‒бе
тіні
ң ас
тына
тег
істе
у –
оны
ң үс
тінд
е қа
лыпт
асты
рылғ
анж
абы
ндау
қа
батт
ың
асты
нда
дән
арна
сыны
ң ай
мағы
нда
қатқ
ыл
қаба
тты
жас
ау; о
сыла
йша
жас
алат
ын
―гид
роқұ
лып‖
то
пыра
қты
ң тӛ
менг
і қа
батт
ары
нан
ылғ
алды
ң бу
лану
ына
кед
ергі
жас
айды
, со
ндай
-ақ
жау
аты
н ж
ауы
н-ш
ашы
нды
тиі
мді
жин
ауға
та
ңғы
жән
е ке
шкі
шы
қты
па
йдал
ануғ
а мү
мкін
дік
бере
ді;
‒98
% д
ейін
ара
мшӛп
ті к
есу
жән
е бе
тіне
тар
ап ш
ыға
ру
Дән
ді д
ақы
лдар
ды т
ура
жол
-ж
ол е
гу
123
136
(хим
отау
ға б
алам
а);
‒то
пыра
қты
ұса
ту;
‒ке
рі б
ағы
тта
егіс
жер
інің
бе
тін
сапа
лы т
егіс
теу;
‒ми
нера
лды
қ ты
ңайт
қыш
тард
ың
баст
апқы
мӛ
лшер
ін е
нгіз
у.9
ӘМ
БЕБА
П Д
ӘН
ДІК
С
ЕП
КІШ
, СЗУ
-21
Ж
ұмы
с ж
ылд
амды
ғы к
м/са
ғ 1
0 де
йін
Қар
мау
ені с
м 20
5Қ
атар
лард
ың
арас
ынд
ағы
ені
см
23 Дән
ді с
алу
тере
ңдіг
і см
4-8
Сек
цияд
ағы
сеп
кіш
ап
пара
ттар
ыны
ң са
ны 9
дан
аҰ
зынд
ығы
мм
3920
Ені м
м 22
30Би
ікті
гі м
м 18
00С
алма
ғы к
г 12
50
Бір
уақы
тта
арам
шӛп
терд
і ке
сіп,
оры
лған
егі
стік
тің
аясы
бо
йынш
а дә
нді ж
әне
дәнд
і бұ
ршат
ы д
ақы
лдар
дың
ләні
н ег
у, т
ыңа
йтқы
шта
рды
енг
ізу
жән
е те
гіст
еу.
10Ш
ТА
НГТ
ІК
БҤРІ
КК
ІШ,
Пат
риот
ОП
-200
0.21
Қар
мау
ені м
18/
21С
ыйм
дылы
ғы л
200
0Ж
ұмы
с ер
ітін
дісі
нің
шы
ғысы
л/
га 1
0-80
Ӛні
мділ
ігі г
а/кү
н 50
-120
Жұм
ыс
жы
лдам
дығы
км/
сағ
6-12
Егіс
жер
лерд
е да
ла
дақы
лдар
ын
ӛңде
у ж
олы
мен
арам
шӛп
терд
ен,
зиян
кест
ерде
н ж
әне
ауру
лард
ан ӛ
сімд
ікте
рді
хими
ялы
қ қо
рғау
ға а
рнал
ған.
124
137
11Д
ЕС
ТЕ
Д
ЕС
ТЕЛ
ЕГІ
ШІ,
ЖВ
З-10
.7
Бір
сағ
ӛнім
ділі
гі 8
гаҚ
арма
у ен
і м 1
0.7
Биік
тігі
сре
за в
мм
от 7
0 до
250
Ж
ұмы
с ж
ылд
амды
ғы к
м/ча
с до
8 С
алма
ғы к
г 26
50Ұ
зынд
ығы
мм
4400
Ені м
м 12
500
Биік
тігі
мм
1900
Дән
ді д
ақы
лдар
ды к
ейін
де
стег
е са
луме
н ш
абу
12А
СТ
ЫҚ
Ж
ИН
АЙ
ТЫ
Н
КО
МБА
ЙН
, E
SSIL
КЗС
-760
Ӛні
мділ
ігі,
18т/
сӚ
ткіз
у қа
біле
ті, 1
2кг/
сҰ
зынд
ығы
, 108
50 м
мД
есте
легі
ш б
ойы
нша
ені,
7600
мм Би
ікті
гі, 4
500
ммД
есте
легі
шпе
н са
лмағ
ы, 1
6600
кг
Түсі
ру б
иікт
ігі,
4400
мм
Мас
ақты
дақ
ылд
арды
тур
а ж
әне
бӛле
к ж
инау
ға а
рнал
ған
13А
СТ
ЫҚ
ТЫ
ЫРҒ
ЫТЫ
П
ТА
СТА
УШ
Ы,
МЗС
-90-
20-0
1М
Ӛзі
жүр
етін
, 90
т/с
дей
ін
ӛнім
ділі
гіме
н ас
тықт
ы ы
рғы
тып
таст
ауш
ы, м
ына
тех
ноло
гиял
ық
опер
ация
лард
а ти
еу-т
үсір
у ж
ұмы
стар
ын
меха
ника
ланд
ыру
ға а
рнал
ған:
‒ас
тық
қойм
алар
ына
сал
у ж
әне
шы
ғару
;‒
кӛлі
к құ
ралд
ары
на а
сты
қты
ти
еу;
‒ко
мбай
ннан
аст
ықт
ы ә
келг
ен
кезд
е, а
шы
қ ал
аңда
рда
асты
қты
ме
хани
калы
қ ла
қты
ру (қ
айта
Тиеу
-түс
іру
жұм
ыст
ары
н,
асты
қты
ң үй
інді
лері
нен
бурт
тард
ы қ
алы
птас
тыру
ды
меха
ника
ланд
ыру
ға а
рнал
ған
ӛзі ж
үрет
ін а
сты
қ ы
рғы
тып
таст
ауш
ысы
125
138
бурт
тау)
;‒
комб
айнн
ан а
сты
қты
әке
лген
ке
зде,
ала
ңдар
дакӛ
лік
құра
лдар
ыме
н ж
еткі
зіле
тін
асты
қты
ң үй
інді
лері
нен
бурт
тард
ы қ
алы
птас
тыру
;‒
жең
іл ф
ракц
ияны
бӛл
іп,
асты
қты
сеп
арац
ияла
у.
14С
АД
АС
ТЫ
Қ
ТА
ЗАРТ
ҚЫ
Ш
ТЕ
ХН
ИК
А
Ӛні
мді
лігі
:А
лды
н ал
а та
зарт
уда
− 6
т/с
дейі
нА
лғаш
қы т
азар
туда
− 4
т/с
дейі
нка
либр
леуд
е (с
ұры
тауд
а) −
2т/
с де
йін
Тҧт
ыну
шы
лық
қуат
ы:
2,5
кВт
Кӛл
емде
рі:
Ұзы
нды
ғы −
256
5 мм
.Ен
і − 7
00 м
м.Би
ікті
гі −
185
0 мм
.С
алм
ағы
-313
кг.
СА
Д а
йырғ
ыш
ы-д
әнді
да
қылд
арды
ң дә
ндер
ін
таза
лауғ
а ар
налғ
ан м
ашин
а
15А
СТ
ЫҚ
К
ЕП
ТІР
ГІШ
, С3-
16‒
бида
й, с
ұлы
, арп
а ы
лғал
. алу
19
%-д
ан 1
5%-ғ
а де
йін
(шет
елді
к әд
істе
меле
р бо
йынш
а);
‒би
дай,
сұл
ы, а
рпа
ылғ
ал. а
лу
20%
-дан
14%
-ға
дейі
н (5
886-
84М
ЕМС
Т бо
йынш
а);
‒қа
раби
дай
ылғ
ал. а
лу 2
0%-
дан
14%
-ға
дейі
н;
Ыға
лды
лығы
ның
деңг
ейі К
ез
келг
ен м
асақ
ты,б
ұры
шты
, ма
йлы
дақ
ылд
арды
ң дә
ндер
ін к
епті
руге
арн
алға
н
126
139
‒кү
нбағ
ыс
ылғ
ал. а
лу 1
9%-д
ан
9%-ғ
а де
йін;
Ӛні
мділ
ікті
рет
теу
шек
тері
, т/
с...5
-25.
20%
-дан
14%
-ға
дейі
н ас
тықт
ы
кепт
іруг
е от
ынн
ың
жал
пы
шы
ғысы
6 т
. арт
ық
емес
16К
АМ
АЗ,
МА
ЗД
ӛңге
лек
фор
мула
сы
4x2
. А
вто
толы
қ са
лмағ
ы, к
г 18
650.
Авт
опой
ызд
ың
толы
қ са
лмағ
ы,
кг 4
4000
. Алд
ыңғ
ы б
іліг
іне
рұқс
ат е
тілг
ен ж
үкте
ме, к
г 71
50.
Арт
қы б
іліг
іне
рұқс
ат е
тілг
ен
жүк
теме
, кг
1150
0.Ер
ге р
ұқса
т ет
ілге
н ж
үкте
ме ,
кг
1060
0. Ж
үк к
ӛтер
гіш
тігі
, кг
Пла
тфор
маны
ң ау
даны
, м2
Пла
тфор
маны
ң кӛ
лемі
, м3
Жаб
дықт
алға
н ав
то с
алма
ғы, к
г М
акси
малд
ы ж
ылд
амды
ғы
(км/
с)Қ
озға
лтқы
ш Я
МЗ-
6582
.10
Қоз
ғалт
қыш
тың
қуат
ы (а
.к.)
330
Бері
ліс
қора
бы Я
МЗ-
239
неме
се
9JS1
35А
Бер
у са
ны 9
. Ж
етек
ші к
ӛпір
лерд
ің б
еру
саны
П
невм
атик
алы
қ не
месе
ре
ссор
лық
аспа
Ш
инал
арды
ң мӛ
лшер
і 31
5/80
R22
,5 3
15/7
0R22
,5. О
тын
багі
500
.
Аст
ық
тасы
малд
ау
127
140
Тӛбе
сі т
ӛмен
үлк
ен к
абин
а
Эко
логи
лық
типі
Eur
o-3.
17К
ПШ
-9Т
ЕГІ
СК
ЕСК
ІШТ
ЕР
1.Қ
арма
у ен
і, м
-9
2.Ж
ұмы
с ж
ылд
амды
ғы, к
м/ч
-8.
..10
3.Ӛ
німд
іліг
і, га
/сағ
-7,
2...9
4.К
ӛлік
жы
лдам
дығы
, км/
с -1
55.
Ӛңд
еу т
ерең
дігі
, см
-7.
..18
6.К
ӛлем
дік
мӛлш
ерле
рі, м
м:ұз
ынд
ығы
-47
70; ж
ұмы
с ен
і -95
80; к
ӛлік
тік
ені -
4270
;7.
Сал
мағы
, кг
-30
008.
Трак
торд
ың
сүй
регі
шсы
ныбы
-
5
Топы
рақт
ы н
егіз
гі ӛ
ңдеу
ге
арна
лған
18П
рице
пная
кос
илка
, B
ER
KU
T 3
200
1 са
ғ нег
ізгі
уақ
ыты
үш
ін,
ӛнім
ділі
гі, г
а/са
ғ, 4
,5 д
ейін
1 са
ғ пай
дала
нуш
ылы
қ уа
қыты
үш
ін, ӛ
німд
іліг
і, г/
сағ,
до
3,38
Қар
мау
ені,
м 3,
2
Жұм
ыс
жал
дамд
ығы
, км/
сағ,
до
18
Кӛл
ікті
к ж
ылд
амды
ғы, к
м/са
ғ,
до20
Сал
мағы
, кг,
арт
ық
емес
:
Сал
қынд
атқы
шы
бар
ш
ӛп м
ашин
асы
153
0
Таби
ғи ж
әне
егіл
ген
шӛп
ті
піш
енге
шаб
у
128
141
Сал
қынд
атқы
шсы
з136
0
Айн
алы
мдар
ы с
аны
Қ
ІБми
н/ай
н 10
00
рото
рды
ң ай
налы
мдар
ыны
ң са
ны, м
ин/а
йн,
3000
дей
ін
Трак
тор
жол
таба
ныны
ң ен
і, мм
160
0
Кӛл
ікті
к са
ңыла
у, к
ем д
еген
де
мм 2
80К
ӛлем
дік
мӛлш
ерле
рі, м
мұз
ынд
ығы
6730
ені
3100
биік
тігі
1490
19А
спал
ы м
айда
лағы
ш
шӛп
маш
инас
ы,
КИ
Н-Ф
-150
0
Нег
ізгі
уақ
ытт
ың
бір
саға
ты
үшін
ӛні
мділ
ігі,
т/с
. 18
Жұм
ыс
қарм
ау е
ні, м
м ..
1500
Ӛтк
ізу
қабі
леті
кг/
с, к
ем
деге
нде
(ӛні
мділ
ігі к
ем д
еген
де
20 т
/га
жән
е ы
лғал
дылы
ғы к
ем
деге
нде
80%
кӛк
Сал
мағы
ны
жин
аған
кез
де) .
5К
есу
ұзы
нды
ғы, м
м.20
0 де
йін
Қоз
ғалы
сты
ң ж
ұмы
с ж
ылд
амды
ғы, к
м/с
. 8Қ
озға
лыст
ың
кӛлі
к ж
ылд
амды
ғы, к
м/с.
20
Бір
уақы
тты
май
дала
умен
ж
әне
кӛлі
к құ
ралд
ары
на
тиеу
мен
кӛк
шӛп
ті, ж
үгер
іні
шаб
уға
арна
лған
129
142
Жұм
ыс
қалп
ынд
ағы
кӛл
емді
к мӛ
лшер
лері
, мм:
-ұзы
нды
ғы /
ені /
биі
ктіг
і . 7
650
/ 380
0 / 4
000
Сал
мағы
, кг
.. 90
020
Руло
нды
қ ж
инағ
ыш
-ба
спа,
ПР-
Ф-1
45
Жал
пы с
алма
ғы, к
г:22
00
Қар
мау
ені,
м:1.
4
Ӛні
мділ
ігі,
га/с
ағ:0
.6-1
.3
Ұзы
нды
ғы:2
700
Ен
і:240
0
Биік
тігі
:230
0
Шӛп
тің,
саб
анны
ң де
стел
ерін
қа
йыру
ға, о
лард
ы к
ейін
ке
ндір
жіп
пен
байл
ап,
руло
ндар
ға б
асуғ
а ар
налғ
ан
21Ӛ
зі ж
үрет
ін ж
емш
ӛп
жин
айты
н ко
мбай
н,
КС
К-6
00
Қ
озға
лыст
ың
кӛлі
кж
ылд
амды
ғы, к
м/с
20 а
рты
қ ем
ес.
Қ
озға
лыст
ың
жұм
ыс
жы
лдам
дығы
, км/
с 12
арты
қ ем
ес.
Д
ӛңге
лект
ерін
ің с
аны
:ж
үргі
зеті
н /ж
етек
шіл
ік е
теті
н да
на2/
2
База
/жол
саң
ыла
уымм
2025
/250
Д
ӛңге
лект
ерді
ңж
олта
баны
: жүр
гізе
тін
/жет
екш
ілік
ете
тін
мм
2710
/260
0
Ада
птер
лерс
із ӛ
зіж
үрет
ін м
айда
лағы
шты
ң кӛ
лемд
ік м
ӛлш
ерле
рі м
ен
Бір
уақы
тты
май
дала
умен
ж
әне
кӛлі
к құ
ралд
ары
на
тиеу
мен
жүг
ерін
і, кү
нбағ
ыст
ы ж
әне
басқ
а да
би
ік с
абақ
ты д
ақы
лдар
ды,
дәнд
ерін
ің п
ісуі
нің
кез
келг
ен ф
азас
ынд
а ш
абуғ
а ар
налғ
ан
130
143
салм
ағы
Ұ
зынд
ығы
мм
6400
Ен
і мм
3640
Би
ікті
гі м
м 36
40
Май
дала
ғыш
тың
салм
ағы
кг 7
800
Ж
инағ
ыш
пен
кӛлі
ктік
қалп
ынд
а ӛз
і жүр
етін
ма
йдал
ағы
шты
ң кӛ
лемд
ік
мӛлш
ерле
рі м
ен с
алма
ғы
Ұзы
нды
ғы м
м 84
00
Ені м
м 37
00
Биік
тігі
мм
3700
22ko
libri
ЗИС
-2.0
Ро
торл
ық
асп
алы
ты
рнау
ыш
Ӛні
мділ
ігі,
га/с
, 5,4
дей
інҚ
арма
у ен
і, м,
4,7
дей
інРо
торд
ың
диам
етрі
, м 3
,6Д
есте
нің
ені,
м, 1
,4 д
ейін
Жұм
ыс
жы
лдам
дығы
, км/
с,
12
дейі
нС
алма
ғы, к
г, 6
00 а
рты
қ ем
есК
ӛлем
дік
мӛлш
ерле
рі, м
м 45
00х4
000х
120
0Қ
ІБ а
йнал
у ж
иілі
гі, м
ин/а
йн,
540
Трак
торл
арме
н аг
рега
ттал
ады
т/
с 1,
4
Шал
ғы ж
олда
рдан
тег
іс
дест
елер
ге ш
ӛпті
әбд
ен
жин
ауды
жүр
гізе
ді
23Т
ракт
орлы
қ әм
беба
п ж
емш
ӛп т
арат
қыш
, К
ТУ
-10
РКТ-
10ма
ркал
ы
()Ти
пі
тір
кеме
ліЖ
үк к
ӛтер
гіш
тігі
,кг
4000
Шан
ақты
ң сы
йымд
ылы
ғы, м
310
Тасы
малд
ау ж
әне
майд
алан
ған
жем
шӛп
ті
тара
ту
131
144
Кӛл
емді
кмӛ
лшер
лері
,мм
-ұзы
нды
ғы
67
00-е
ні
2
300
-биі
ктіг
і
2470
Сал
мағы
, кг
20
00К
олле
я, м
м
1600
/180
024
Аст
ық
ҧнта
қтағ
ыш
ы,
БДК
-10П
Ӛні
мділ
ігі,
т/с
1015
10Бе
лгіл
енге
н қу
аты
, кВ
т/с
7538
,75
75,5
Кӛл
емді
к мӛ
лшер
лері
, мм:
ұзы
нды
ғы30
2015
0030
20ен
і15
0015
0015
00би
ікті
гі31
7032
0031
70С
алма
ғы, к
г19
0010
0019
00
Бида
й, а
рпа
ж.т
.б. д
әнін
ұн
тақт
ауға
арн
алға
н
25С
иырл
арға
арн
алға
н су
арғы
ш
Мод
елі-6
0
Шой
ын
эмал
ьдал
ған
тост
аған
. Ж
езде
н ж
асал
ған
жең
іл
қозғ
алма
лы қ
ұбы
рлы
қақ
пақ.
Су
құбы
рына
қом
у в.
р. ½
" үс
тіне
н ж
әне
асты
нан.
Суд
ы қ
ақпа
қ ар
қылы
ш
ашы
ратп
ай б
еру,
бекі
туге
арн
алға
н 4
тесі
гіме
н
Мал
ды а
втом
атты
түр
де
суар
уға
арна
лған
132
145
26С
ҥргі
леуш
і кӛң
ж
инай
тын
тран
спор
тер,
ТС
Н-3
Б
ТСН
-3,0
Б С
үргі
леуш
і тр
ансп
орте
р кӛ
ңді ж
инау
ға ғ
ана
мүмк
інді
к бе
рмей
ді, б
ірақ
жән
е он
ы к
ӛлік
құр
алы
на т
иейд
і. ТС
Н-2
,0Б
ӛзге
ше,
оны
ң кӛ
лден
ең ж
әне
кӛлб
еутр
ансп
орте
рлер
інің
жек
е сы
мдар
ы, с
онда
й-ақ
сүй
регі
ш
тізб
екті
ң ӛ
зге
конс
трук
цияс
ы
бар.
Мал
ды б
айла
п ұс
таға
н ке
зде
кӛңд
і шы
ғару
ға ж
әне
бір
уақы
тта
кӛлі
к құ
ралы
на
тиеу
ге а
рнал
ған
27М
одул
ьдік
қас
апха
на,
М1
Мод
ульд
ік қ
асап
хана
ме
талл
окон
стру
кция
лары
мен
сэ
ндви
ч-па
нель
дерд
ен
жин
алға
н, т
ехно
логи
ялы
қ ж
елім
ен ж
әне
арна
улы
құ
ралд
арме
н ж
абды
қтал
ған
ко
нтей
нерд
і ӛзі
мен
білд
іред
і .Қ
асап
хана
ның
ӛнім
ділі
гі б
ір
саға
тта
10 б
асқа
дей
ін.
Қой
лард
ы с
оюға
арн
алға
н
28Қ
ойла
рды
ш
омы
лды
руға
ар
налғ
ан қ
онды
рғы
МК
У-1
қонд
ырғ
ысы
(87
суре
т)
1 қа
шад
ан, 2
ите
реті
н ар
бада
н ж
әне
3 р
ельс
жол
ына
н, 1
1 ш
омы
лды
руға
арн
алға
н ва
ннад
ан, 4
пла
тфор
маны
ң ра
масы
нан,
8 ш
омы
лған
қо
йлар
ға а
рнал
ған
алаң
нан,
10
ванн
аны
ң кӛ
терг
іш
қабы
рғас
ына
н, 1
2 со
рғы
дан
жән
е 13
жет
екте
н тұ
рады
. Э
муль
сиян
ы д
аярл
ау ү
шін
,
Қой
лард
ы д
езин
фекц
ияла
у ер
ітін
діле
ріме
н пр
офил
акти
калы
қ ӛң
деуг
е (ш
омы
лды
руға
) арн
алға
н
133
146
қонд
ырғ
ы 6
қаз
анме
н ж
әне
5 ар
алас
тырғ
ыш
пен
қамт
ылғ
ан.
29С
егм
ентт
ік-б
арм
ақты
шӛп
маш
инас
ы,К
СП
2.1
Қ
арма
у ен
і: 2,
1 м
К
есіл
ген
жер
інің
биі
ктіг
і:40
-80
мм
Жет
екте
гі қ
уат;
до
7,5
кВт
Ж
ұмы
с ж
ылд
амды
ғы: 1
2км
/с д
ейін
Жаз
ық
жер
лерд
е ж
абай
ы
ӛсет
ін ж
әне
егіс
ті ш
ӛпте
рді
шаб
уға
арна
лаға
н.
30Қ
ойла
рға
арна
лған
қа
шал
арҚ
ашад
ағы
қор
шау
дың
биік
тігі
ми
ниму
м 1
метр
бол
уға
тиіс
, де
генм
ен 1
,4-1
,5 м
етрд
ен б
иік
істе
у дұ
рыс.
Қор
шау
ды б
екіт
уге
арна
лған
дің
гект
ер б
ір б
ірін
ен
екі м
етр
қаш
ықт
ықт
а қа
ғыла
ды
жән
е се
німд
іліг
і үш
ін, ц
емен
т ер
ітін
дісі
нем
есе
бето
н
құйы
лады
. Қы
рлы
бӛр
енед
ен
жас
алға
н қа
ңқағ
а қа
ғыла
тын
қорш
айты
н м
атер
иал
реті
нде
тақт
айды
, Раб
ица
торы
н не
месе
пр
офил
ирле
нген
таб
ақта
рды
па
йдал
ануғ
а бо
лады
. Сон
ыме
н қа
тар,
қой
лар
кӛп
уақы
т қа
шад
а бо
латы
нын
ұмы
тпау
кер
ек, а
л ен
деш
е ол
арды
жаң
бард
ан,
қард
ан ж
әне
шы
жы
ған
күн
нен
қорғ
ау к
ерек
. Тӛб
е қа
лқан
ы
жаб
у үш
ін, ә
детт
е ш
ифер
не
месе
про
фнас
тилд
ы н
е ба
сқа
Қор
ада
неме
се қ
орад
а-ж
айы
лымд
а ұс
тау
тәсі
лі
кезі
нде
қаж
ет, қ
ойла
рға
арна
лған
қаш
алар
.
134
147
да ш
аты
р ма
тери
алда
рын
пайд
алан
ады
. 31
МС
У-2
00 Ҧ
М
қырқ
уға
арна
лған
ш
ағы
н м
ашин
ка
МС
У-2
00 ж
иілі
гі ж
оғар
ы э
лект
р қы
рыққ
ыш
маш
инка
лары
ӛң
дегі
ште
рден
жұм
ыс
істе
йді.
Ӛ
ңдег
іште
р ал
ғаш
қы к
ерне
уі
220
В ж
әне
жиі
лігі
50
Гц
ауы
спал
ы т
оқты
ма
шин
акал
арды
ң қо
зғал
тқы
шта
рын
қуат
танд
ыру
үш
ін ж
иілі
гі 2
00 Г
ц ж
әне
қауі
псіз
36
В ӛ
ңдей
ді. 2
00 Г
ц қа
лған
маш
инка
ларм
ен
салы
сты
ру б
ойы
нша
1060
0 ми
н/
айна
лым
беру
ге м
ашин
каға
мү
мкін
дік
бере
ді,п
ыш
ағы
те
зіре
к қо
зғал
ады
, ол
тез
қырқ
уға
мүмк
інді
к бе
реді
.
ҰМ
тез
қы
рқуғ
а ар
налғ
ан
32Ж
емш
ӛпте
рге
арна
лған
арб
аО
лар
ныса
ны, м
ӛлш
ері
(сы
йымд
ылы
ғы 1
00-д
ен 6
00 л
де
йін)
, сал
мағы
(20-
даг
250
кг
дейі
н) ж
әне
олар
сан
итар
иялы
қ-ги
гиен
алы
қ но
рмал
арға
сәй
кес
келу
ге т
иіс
дайы
ндау
ма
тери
алда
ры б
ойы
нша
ӛзге
шел
енед
і. А
тқор
аға
арна
лған
жем
шӛп
терг
е ар
налғ
ан а
рба
қақа
пақт
арме
н ж
әне
олар
ыңғ
айлы
тәр
тіпт
е әр
түрл
і құр
ауы
шта
рды
ор
нала
сты
руға
жән
е ор
нынд
а
Жы
лқы
ларғ
а ж
емш
ӛпті
тез
ж
әне
ыңғ
айлы
жет
кізу
ге
арна
лған
атқ
орал
арда
па
йдал
аны
лады
.
135
148
жы
лқы
ларғ
а ар
налғ
ан т
алап
ет
ілет
ін ж
емш
ӛп қ
оспа
лард
ы
жас
ауға
мүм
кінд
ік б
ерет
ін
қосы
мша
бӛлг
іш б
ӛгет
терм
ен
жар
ақта
нды
рыла
ды.
33А
тқор
аға
арна
лған
от
тықт
арӘ
ртүр
лі н
ыса
нынд
ағы
тор
лар
түрі
ндег
і мы
рыш
талғ
ан ж
әне
тот
басп
айы
н бо
латт
анне
месе
пл
асти
ктен
ӛнд
іріл
еді.
Кӛл
емі –
50-д
ен 3
00 л
дей
ін. Ж
емш
ӛп
сүте
лі б
ір т
үрі б
олы
п та
была
ды,
яғни
2 т
үрлі
отт
ықт
арды
бі
рікт
ірет
ін қ
ұрам
даст
ырл
ған
нұсқ
асы
–дә
нді қ
оспа
лар
мен
шӛп
ке а
рнал
ған.
Аст
ау-о
тты
қтар
қат
тты
ж
емш
ӛпте
рді ұ
зақ
емес
са
қтау
ға ж
әне
жы
лқы
лард
ы
үнем
ді а
зықт
анды
руға
ар
налғ
ан.
34А
тқор
аға
арна
лған
ж
емш
ӛп д
айы
ндағ
ыш
техн
ика
Сал
мағы
(40-
тан
500
кг д
ейін
), бі
рақ
дайы
ндау
мат
ериа
лы,
дест
елер
дің
жұм
ыс
беті
нің
ныса
ны, э
лект
р қо
зғал
тықш
ыты
ң қу
аты
(0,
55-
11,0
кВ
т) ж
әне
техн
икал
ық
ӛнім
ділі
гі (4
0-20
00 к
г/са
ғ)
бойы
нша
Сұл
ыны
, асб
ұрш
ақты
, бұ
ршақ
тард
ы, ж
үгер
іні ж
әне
жем
шӛп
бид
айла
рыны
ң ба
сқа
да т
үрле
рін
жы
лқы
лар
үшін
ол
арды
ң қо
рект
ілік
ӛқ
ұнды
лығы
н са
қтау
жән
е ж
емш
ӛп қ
асие
ттер
ін
жақ
сарт
у ма
қсат
ыме
н ұн
тақ
болғ
анға
дей
ін ж
алпа
йтуғ
а ар
налғ
ан.
136
149
35Ж
ылқ
ыла
рға
арна
лған
суа
рғы
шЖ
ылқ
ыла
рға
арна
лған
су
арғы
шты
дая
рлау
үш
ін,
олар
ги
гиен
а ме
н қа
уіпс
ізді
ктің
қа
жет
ті д
еңге
йін
қамт
амас
ыз
ееті
н пл
асти
к, э
маль
данғ
ан
шой
ын,
тот
бас
пайт
ын
бола
т ж
әне
алю
мини
й д
әстү
рлі
пайд
алан
ыла
ды.
Жы
лқы
лард
ы қ
орад
а су
аруғ
а ар
налғ
ан
36А
Д-0
2СК
"Ф
ерм
ер"
Сау
аты
н ш
елек
тің
сыйы
мды
лығы
, (л)
20
Эле
ктр
қозғ
алтқ
ыш
тың
пайд
алы
қуа
ты, (
кВт)
0.7
5Ұ
зынд
ығы
, мм
750
Ені м
м 44
0Би
ікті
гі м
м 65
0С
алма
ғы к
г 34
Жы
лқы
ларғ
а ар
налғ
ан с
ауу
аппа
раты
37Ж
ылқ
ыла
рға
арна
лған
қа
сапх
анал
ар
Етті
ң ма
ксим
алды
сал
мағы
, кг
500
Мак
сима
лды
ӛні
мділ
ігі,
г/ау
ысы
м 4
01
мал
етін
е су
ды т
ұты
ну, л
80
Жел
іні ж
инау
ға с
уды
тұт
ыну
, м3
26
адам
ға д
ейін
жұм
ыс
оры
ндар
ы
Жы
лқы
лард
ы с
оюға
арн
алға
н
38"Б
урен
ка"
жы
лқы
ларғ
а,
ешкі
лерг
е, т
ҥйел
ерге
ар
налғ
ан с
ауу
аппа
раты
Бұл
сауу
қон
дырғ
ысы
ӛте
се
німд
і жән
е па
йдал
ануд
а ж
еткі
лікт
і оңа
й бо
лып
табы
лады
. Кез
кел
ген
адам
ж
ылқ
ыла
рды
, еш
кіле
рді,
түйе
лерд
і сау
у те
хник
асы
н
Түйе
лерд
і сау
уға
аран
лған
137
150
игер
уі м
үмкі
н. О
сы с
ауу
аппа
раты
ның
кӛме
гіме
н ж
елін
то
лық
боса
йды
жән
е қо
лмен
қо
сымш
а са
уу т
алап
еті
лмей
ді.
39
МС
У-2
00 т
ҥйел
ерді
қы
рқуғ
а ар
налғ
ан
маш
инка
МС
У-2
00 Ж
оғар
ы ж
иілі
к эл
ектр
қы
рыққ
ыш
маш
инка
лар
ӛң
дегі
ште
рден
жұм
ыс
істе
йді.
Ӛңд
егіш
тер
алға
шқы
кер
неуі
22
0 В
жән
е ж
иілі
гі 5
0 Гц
ау
ысп
алы
тоқ
ты
маш
инак
алар
дың
қозғ
алтқ
ыш
тары
н қу
атта
нды
ру
үшін
жиі
лігі
200
Гц
жән
е қа
уіпс
із 3
6 В
ӛңд
ейді
. 200
Гц
қалғ
ан м
ашин
кала
рмен
са
лыст
ыру
бой
ынш
а 10
600
мин/
ай
налы
м бе
руге
маш
инка
ға
мүмк
інді
к бе
реді
, пы
шағ
ы
тезі
рек
қозғ
алад
ы, о
л те
з қы
рқуғ
а мү
мкін
дік
бере
ді.
Түйе
лерд
і тез
қы
рқуғ
а ар
налғ
ан
40Ру
лонд
ық
жин
ағы
ш-
басп
а, П
Р-Ф
-145
Ж
алпы
сал
мағы
, кг:
2200
Қ
арма
у ен
і, м:
1.4
Ӛ
німд
іліг
і, га
/сағ
:0.6
-1.3
Ұ
зынд
ығы
:270
0
Ені:2
400
Би
ікті
гі:2
300
Шӛп
тің,
саб
анны
ң де
стел
ерін
қа
йыру
ға, о
лард
ы к
ейін
ке
ндір
жіп
пен
байл
ап,
руло
ндар
ға б
асуғ
а ар
налғ
ан
41Т
ірке
ме
шӛп
м
ашин
асы
, BE
RK
UT
32
00
Нег
ізгі
уақ
ытт
ың
бір
саға
ты
үшін
ӛні
мділ
ігі,
га/с
ағ, 4
,5
Таби
ғи ж
әне
егіл
ген
шӛп
ті
піш
енге
шаб
у
138
151
дейі
нП
айда
лану
шы
лық
уақы
тты
ң 1
сағ
үшін
ӛні
мділ
ігі,
га/с
ағ, 3
,38
дейі
нҚ
арма
у ен
і, м
3,2
Жұм
ыс
жы
лдам
дығы
, км/
с, 1
8 де
йін
Кӛл
ікті
к ж
ылд
амды
ғы, к
м/с,
до
20
Сал
мағы
, кг,
арт
ық
емес
:С
алқы
ндат
қыш
ы б
ар ш
ӛп
маш
инас
ы 1
530
Сал
қынд
атқы
шсы
з 13
60
ҚІБ
айна
лымд
ар с
аны
мин
/айн
10
00Рр
отор
айн
алы
мдар
ыны
ң са
ны, м
ин/а
йн, 3
000
дейі
нТр
акто
р ж
олта
ңбас
ыны
ң ен
і, мм
160
0 кӛ
лікт
ік с
аңы
лау,
кем
де
генд
е, м
м 28
0 К
ӛлем
дік
мӛлш
ерле
рі, м
м Ұ
зынд
ығы
673
0Ен
і 310
0 Би
ікті
гі 1
490
42А
сты
қ ҧн
тақт
ағы
шы
, БД
К-1
0ПӚ
німд
іліг
і, т/
с10
1510
Белг
ілен
ген
қуат
ы, к
Вт/
с 75
38,7
575
,5К
ӛлем
дік
мӛлш
ерле
рі,
мм:
Ұзы
нды
ғы
302
015
0030
20Ен
і 1
500
1500
1500
Бида
й, а
рпа
ж.т
.б. д
әнін
ұн
тақт
ауға
арн
алға
н
139
152
Биік
тігі
3170
3200
3170
Сал
мағы
, кг
190
010
0019
0043
ШО
ШҚ
АЛ
АРҒ
А
АРН
АЛ
ҒАН
АС
ТАУ
, К
А-1
0
Осы
аст
ау:
по
лиэт
илен
, жұм
сақ
бунк
ерде
н (қ
атты
бас
қан
жән
е со
ққан
кез
де м
айы
саты
н),
сыйы
мды
лығы
65
литр
, онд
а аз
ықт
ы б
еруд
і рет
етег
іш б
ар;
аз
ықт
ы т
егіс
бер
умен
жән
ере
ттеу
мен
тот
басп
айты
н бо
латт
ан ж
асал
ған
мӛлш
ерле
гіш
тен;
-т
от б
аспа
йьы
н бо
латт
анж
асал
ған
аста
удан
жән
е оғ
ан
азы
қты
әке
ліп
қоса
тын
құла
қары
қтан
тұр
ады
;
Тор
айла
рды
бор
дақы
лау
кезі
нде
жет
ілді
руге
ар
нала
ған
44М
егеж
інде
рге
арна
лған
1/2
х3/
4ем
ізіг
ібар
авто
суар
ғыш
Құб
ырм
енқо
су-б
ұран
дасы
1/2
";К
орпу
сы-3
/4"Ұ
зынд
ығы
-80
мм•С
алма
ғы12
0кг
-нан
баст
апш
ошқа
ларғ
аұс
ыны
лды
Шош
қала
рды
суа
руға
ар
налғ
ан
45Ж
емш
ӛпҧн
тақт
ағы
щ,
LH
2000
LH 2
000
марк
алы
Қуа
ты к
Вт
2 К
ерне
уі В
220
қоз
ғалт
қыш
тың
типі
асс
инхр
онды
қ Ӛ
німд
іліг
і кг
/сағ
360
Кӛл
емді
к мӛ
лшер
лері
мм
325
2852
15 С
алма
ғы К
г 19
Үй
жан
уарл
ары
н ж
емш
қп
даяр
лаға
н ке
зде
бида
йды
, ар
паны
, қар
абид
айды
, ас
бұрш
ағы
н, ж
үгер
і дән
дері
н ұн
тақт
аған
ға а
рнал
аған
140
153
46М
одул
ьдік
қас
апха
на,
М1
Мод
ульд
ік қ
асап
хана
ме
талл
окон
стру
кция
лары
мен
сэ
ндви
ч-па
нель
дерд
ен
жин
алға
н, т
ехно
логи
ялы
қ ж
елім
ен ж
әне
арна
улы
құ
ралд
арме
н ж
абды
қтал
ған
ко
нтей
нерд
і ӛзі
мен
білд
іред
і.Қ
асап
хана
ның
ӛнім
ділі
гі б
ір
саға
тта
10 б
асқа
дей
ін
Шош
қала
рды
сою
ға а
рнал
ған
47Т
орай
лард
ы ӛ
сіру
ге
арна
лған
қор
а,
Agr
ivan
Қор
шау
ыны
ң би
ікті
гі
800
мм(3
плас
тмас
бӛ
гетт
еріD
UR
200
/30
+2x
¾―
ZNтр
упка
) құр
айды
.Тӛм
енгі
құ
рылы
с ж
әне
де ы
сты
қтай
мы
рыш
талғ
ан б
олат
тан
жас
алға
н. Қ
оран
ың
құра
мынд
а
тиег
імен
кӛң
сад
ыра
сын
әкет
у үш
ін,
ПВ
Х12
5тұ
рба
құбы
ры
да б
ар.
Тора
йлар
ды ӛ
сіру
ге а
рнал
ған
48Қ
оянд
арға
арн
алға
н ӛн
еркә
сіпт
ік т
орла
р
Торл
ың
ені 2
,05
м ұз
ынд
ығы
2,
45 м
. Тор
лард
ы
авто
матт
анды
рылғ
ан
жүй
елер
ісіз
пай
дала
нуға
бо
лады
, бір
ақ о
лар
жы
лы ү
й-ж
айла
рға
орна
ласт
ыры
луы
мі
ндет
ті, я
ғни
қыст
а те
мпер
атур
асы
10-
12 г
раду
стан
тӛ
мен
болм
ауға
тиі
с.
Қоя
ндар
ды ӛ
сіру
ге а
рнал
ған
49«П
ракт
ика»
сер
иялы
то
рлар
ға а
рнал
ған
авто
мат
ты
Беру
эек
тр с
ымд
ары
ұзы
нды
ғы
80м
дейі
н ӛн
дірі
стік
жел
ілер
ес
епте
лді,
біра
қ 40
-45м
тор
Қоя
ндар
ды а
втом
атты
түр
де
азы
қтан
дыру
ға а
рнал
ған
141
154
азы
қтан
дыру
жҥй
есі
бата
реял
ары
ның
ұзы
нды
ғы е
ң ти
імді
бол
ып
табы
лады
. Ж
үйе
құра
мдас
тыры
лған
жем
шӛп
тің
бір
неме
се б
ірне
ше
түрі
н па
йдал
нуға
мүм
кінд
ік б
еред
і. Ж
уйе
әр т
ұрба
құб
ыры
ның
аяғы
нда
орна
ласқ
ан э
лект
р мо
торл
арме
н әр
екет
ке
келт
іріл
еді.
50«П
ракт
ика»
сер
иялы
то
рлар
ға а
рнал
ған
авто
мат
ты с
уару
ж
ҥйес
і
Жүй
е дә
руме
ндер
мен
дәр
ілік
за
ттар
ды б
еруд
і оры
ндау
ға
мүмк
інді
к бе
реді
, мӛл
шер
леуі
ш
тіке
лей
тұрб
а құ
быры
нда
орна
тыла
ды ж
әне
қаж
етті
пр
епар
атта
рды
ң су
ға б
еріл
уін
жүз
еге
асы
рады
.
Қоя
ндар
ды а
втом
атты
түр
де
суар
уға
арна
лған
51Қ
ос б
елді
кті қ
алақ
ты
арал
асты
рғы
ш, С
Г-1
Ӛні
мділ
ігі с
ағат
ына
5 т
онна
ға
дейі
н Қ
озға
лтқы
шты
ң қу
аты
, кВ
т:
арла
сты
рғы
шты
ң/қо
псы
тқы
шты
ң/ы
сырм
аны
ң7,
5 / 1
,5 /
1,5
Ара
ласу
дың
бірк
елкі
лілі
гі 9
8 %
Ара
ласт
ыру
дың
ұзақ
тығы
1-2
мин
10%
дей
ін с
ұйы
қ құ
рауы
шта
рды
енг
ізу
Бнке
рдің
сы
йымд
ылы
ғы 1
м3
Кӛл
емде
рі, м
м 20
16 x
156
0 x
1623
Сал
мағы
200
0 кг
Құр
амда
сты
рылғ
ан
жем
шӛп
терд
і дая
рлау
ға
арна
лған
142
155
52Қ
оянд
арды
сою
ға
арна
лған
жаб
дықт
арС
оюды
оры
ндағ
ан к
езде
гі
опер
ация
лар:
1.Қ
оянд
ы т
алды
рып
таст
ауне
месе
ане
стез
ия.
2.С
ою ж
әне
қаны
н ағ
ызу
.3.
Тері
сін
сыды
ру ж
әне
алды
ңғы
аяқ
тары
н ке
су.
4.Іш
ін т
азал
ау.
5.А
рты
аяқ
тары
н ке
су.
6.О
рау,
таң
бала
у.7.
Сал
қынд
ату.
Қоя
ндар
ды ӛ
нерк
әсіп
тік
сою
ға а
рнал
ған
53Қ
ҧсты
жид
ітуг
е ар
налғ
ан "
Спр
ут-1
2"ва
нна
Қуа
ты:1
2 кВ
тК
ерне
уі:3
80В
Кӛл
емі:
250
лТе
мпер
атур
аны
рет
ту
диап
азон
ы:3
0-9
0 °C
Кӛл
емді
к мӛ
лшер
лері
:900
х800
х600
мм
Ыды
сты
ң па
йдал
ы
мӛлш
ері:
700х
700х
500
ммС
алма
ғы-1
6кг
Кор
пуст
ың
мате
риал
ы:т
ағам
дық
поли
проп
илен
Пай
дала
ну т
емпе
рату
расы
:0-
ден
+85
°С д
ейін
.Қ
ызм
ет к
ӛрсе
туш
і пер
сона
л:1
адам
.Ӛ
телі
мділ
ігі:
1ай.
Бӛде
неле
рді,
бала
панд
арды
, та
уықт
арды
, үйр
екте
рді,
қазд
арды
жән
е ба
сқа
да
ауы
лшар
уаш
ылы
қ құ
сты
ж
әне
жаб
айы
құс
ты
терм
иялы
қ ӛң
деуг
е ар
налғ
ан.
143
156
54Бу
нкер
лік
аста
у 3л
Кӛл
емі:
3лБи
ікті
гі:
230м
мТү
біні
ң сы
ртқы
ди
амет
рі:2
30мм
Ста
қанн
ың
сырт
қы
диам
етрі
:150
ммТү
біні
ң би
ікті
гі :
30мм
Ста
қанн
ың
түсі
:жар
тыла
й мӛ
лдір
Түбі
нің
түсі
:қаз
ыл
Пай
дала
ну т
емпе
рату
расы
:0-
ден
+50С
дей
ін.
Құс
тард
ы а
зықт
анды
руға
ар
налғ
ан
55С
уарғ
ыш
Бе
лгіл
еуіш
апа
раме
трле
рі:
шла
нгты
қос
у бұ
ранд
амас
ы 1
/2"
Тост
аған
ның
сыйы
мды
лығы
:20
млТо
стағ
анны
ң би
ікті
гі:3
0мм
Суд
ың
жұм
ыс
қысы
мы:
су
баға
ныны
ң 15
0 -4
00 м
мИ
терг
ішке
әсе
р ет
у ба
ғыты
:кез
ке
лген
(мүм
кін
шет
кі) Қ
ызм
ет
кӛрс
етіл
етін
құс
тард
ың
саны
:жер
де ұ
стағ
ан к
езде
10
басқ
а де
йін
Рұ
қсат
еті
лген
су
шы
ғынд
ары
:2
мину
тта
1 та
мшы
дан
арты
қ ем
есС
алма
ғы :
2 кг
.
Құс
тард
ы с
ауар
уға
арна
лған
144
157
56Қ
ҧсты
ҧст
ауға
ар
налғ
ан т
орла
р
Мат
ериа
лы :
плас
тик
Ӛнд
іруш
і : Р
есей
Торд
ың
мӛлш
ері :
25х
25С
екци
яны
ң мӛ
лшер
і : 2
5х25
Сек
циял
арды
ң са
ны :
1Қ
абат
тард
ың
саны
: 1
Сау
ару
: нип
пель
дік
Азы
қтан
дыру
: бун
керм
ен н
ауа
Құс
тард
ы ұ
стау
ға а
рнал
ған
57М
ини-
қаса
пхан
а,
"Спр
ут P
rof-
200
" Ӛ
німд
іліг
і:
са
ғ/20
0 ма
л ет
іҚ
уатт
ылы
ғы:
14,5
5 кВ
ТА
лып
жат
қан
алаң
ы:
30м2
Сал
мағы
:
20
0кг
Суы
қ су
дың
шы
ғысы
:1м
3чҚ
олда
нылу
ы: т
ауы
қ, ү
йрек
, қаз
, кү
ркет
ауы
қ
Құс
тард
ы с
оюға
арн
алға
н
58SA
NO
VO
SW
6 C
ompa
ctЖ
ҧмы
ртқа
жуа
тын
маш
ина
Жуу
уақ
ыты
48
сӚ
німд
іліг
і 108
00 ж
ұмы
ртқа
ға
дейі
н/с
Суд
ың
шы
ғысы
20
л/с
Буды
ң ш
ығы
сы 3
5 кг
/с
4 ба
р ке
зінд
еЭ
лект
рика
3х3
80 В
АС
, 50-
60Гц Бе
лгіл
енге
н қу
атты
лығы
3,7
5 кВ
т
Жұм
ырт
қала
рды
жуу
ға
арна
лған
145
10. Ұсынылған әдебиеттің тізбесі
1. Мордвинцева А.Д. Современные методы планирования и управления на предприятиях. Конспект лекций / А.Д. Мордвинцева. – Владивосток: Изд-во ВГУЭС, 2002.
2. Новицкий, Николай Илларионович. Организация и планирование произ-водства: Практикум / Н.И. Новицкий. – Минск: Новое знание, 2004. – 331 с.
3. Фатхутдинов Р.А. Организация производства: Учебник. – М.: ИНФРА-М, 2002 – 672 с.
4. Фатхутдинов Р.А. Организация производства: Учебник. – М.: ИНФРА-М, 2002. – 672 с.
5. Шепеленко, Гарий Иванович. Экономика, организация и планирование производства на предприятии: Учебное пособие для студ. вузов экон. спец. / Г.И. Шепеленко. – 5-е изд., перераб. и доп. – М.: Ростов-на-Дону: МарТ, 2004. – 541 с.
6. Любанова Т.П. Стратегическое планирование на предприятии: Учебное пособие для студ. вузов / Т.П. Любанова, Л.В. Мясоедова, Ю.А. Олейни-кова. – М.: ПРИОР, 2001. – 266 с.
7. Зеленовский А. А., Королев А. В., Синельников В. М. Экономика пред-приятий и отраслей АПК. Практикум; Издательство Гревцова - Москва, 2009. - 320 c.
8. Кетова Н. П., Попова Е. А. Современный агромаркетинг: концепция, стра-тегии, факторы формирования, особенности реализации в мясомолочном подкомплексе АПК; Содействие - XXI век - Москва, 2012. - 256 c.
9. Нечаев В. И., Парамонов П. Ф., Халявка И. Е. Экономика предприятий АПК (+ CD-ROM); Лань - Москва, 2010. - 464 c.
10. Примак И Д Гудзь В П, Рошко В Г и др. Рациональные севообороты в со-временном земледелии - Белая Церковь, 2003 - 384 с
11. Земледелие. Под. ред. А.И. Пупонина.- М.: 2004. – 552 с.12. Карипов Р.Х. Практикум по земледелия – Астана, 2009 –258 с.13. Оценка земли и использование ее результатов.- А-Ата. Кайнар 1979.-124
с.14. Воробьев С.А. и др. Земледелие – М.: Агропромиздат, 1991-248 с.15. Васильев И.П. и др. Практикум по земледелию. –М.: Агропромиздат,
2004-383 с.16. Каштанов А.Н. Зональные системы земледелия.: - М.:1917. Основы маркетинга: учебное пособие / А. А. Казущик – Минск: Беларусь
2011.- 246с.18. Основы маркетинга. Теория и практика ( учебное пособие) / И. И. Пичу-
рин, О. В. Обухов, Н. Д. Эриашвили. – Москва: ЮНИТИ-ДАНА, 2011. – 381 с.
19. Прокшина, Т. П. Маркетинг: учебное пособие / Т. П. Прошкина. – Ро-стов-на-Дону: Феникс, 2010 – 314 с
20. Балашов, А.П. Основы менеджмента: Учебное пособие / А.П. Балашов. - М.: Вузовский учебник, ИНФРА-М, 2012. - 288 c.
21. Басовский, Л.Е. Менеджмент: учеб. пособие для студ. вузов, обуч. по экон. и упр. спец. / Л.Е.Басовский. - М.: ИНФРА-М, 2008. - 214 с.
146
22. Веснин В.Р. Основы менеджмента: учебник / В.Р.Веснин. – М.: Проспект, 2013. – 320 с.
23. Гончаров, В. И. Менеджмент: учебное пособие / В. И. Гончаров. – Минск : Современная школа, 2010. – 635 с.
24. Дафт, Ричард Л. Менеджмент: [перевод с английского] / Л. Дафт. – Спб.: Питер, 2012. – 863 с. 25. Данько, Т.П., Голубев, М.П. Менеджмент и маркетинг, ориентированный на стоимость: Учебник / Т.П. Данько, М.П. Голубев. - М.: ИНФРА-М, 2014. - 416 c
25. Коргова, М.А. Менеджмент: краткий курс: учеб. пособие / М.А. Коргова. - Ростов н/Д: Феникс, 2008. - 378 c.
26. Мескон, М.Х. Основы менеджмента / М.Х. Мескон, М. Альберт, Ф. Хедо-ури; [пер. с англ. О.И. Медведь]. - М.: Вильямс, 2012. - 672 c.
27. Репина, Е.А. Основы менеджмента: Учебное пособие / Е.А. Репина. - М.: Академцентр, 2013. - 240 c. Теория управления: учебник / [Ю. П. Алексе-ев и др.]; под общей редакцией:
28. «Экономика и упр. на предприятии АПК» / А.М.Нехланова, М.Б.Тумано-ва; Ассоц. «Агрообразование». - М.: КолосС, 2012. - 311 c. Парахина, В.Н.
29. Управление персоналом: Учебное пособие / А.Р. Алавердов, Е.О. Курое-дова, О.В. Нестерова. - М.: МФПУ Синергия, 2013. - 192 c. Базаров, Т.Ю. Управление персоналом.
30. Практикум: Учебное пособие для студентов вузов / Т.Ю. Базаров. - М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2012. - 239 c.
31. Бугаков, В.М. Управление персоналом: Учебное пособие / В.П. Бычков, В.М. Бугаков, В.Н. Гончаров;
32. Кибанов, А.Я. Система управление персоналом: учебное пособие / А.Я. Кибанов. - М.: ИНФРА-М, 2013. - 64 c.
33. Кибанов, А.Я. Оценка и отбор персонала при найме и аттестации, высво-бождение персонала / А.Я. Кибанов. - М.: ИНФРА-М, 2013. - 80 c.
34. Биннер, Х. Управление организациями и производством: от функциональ-ного менеджмента к процессному / пер. с нем. – М.: Альпина паблишерз, 2010. – 282с. –(Производственный менеджмент) 3.
35. Алексеев П. В. , Панин А. В. Философия: Учебник - М.: ПБОЮЛ М. А. Захаров, 2001. - 608 с.
36. Алешина И. В. Поведение потребителей: Учеб. пособие для вузов .- М.: ФАИР-ПРЕСС, 2000. - 384 с.
37. Барр Р. Политическая экономия. - М.: Международные отношения, 1994. - Г. 2. - 749 с. 14
38. Барсукова С. В. Международный маркетинг: Учеб. пособие. - М.: Финан-совая академия при Правительстве РФ, 1999. - 248 с.
39. Бизнес: Оксфордский толковый словарь (англо-русский). - М.: издателями «Прогресс-Академия», 1995. -752 с.
40. Булгаков С. Н. Философия хозяйства. - М., 1990. -210 с.41. Леонтьев Б. Б. Цена интеллекта. Интеллектуальный капитал в российском
бизнесе. - М.: Издательский центр «Акционер», 2002. - 200 с.42. Осипов Ю. М. Основы предпринимательского дела. - М.: Гуманитарное
знание, 1992.-432с.43. Формирование экономической системы России в координатах мирово-
го раз вития. / Под ред. К. А. Хубиева. - М.: Экономический факультет.
147
ТЕИС, 2001. - 796с.44. Общая теория финансов. Учебник. под. ред. Л. А. Дробозиной. - М.: Юни-
та. 1995. - 256 с.45. Новицкий, Николай Илларионович. Организация и планирование произ-
водства: Практикум / Н.И. Новицкий. – Минск: Новое знание, 2004. – 331 с.
46. Абсатиров Ғ. Ветеринариялық микробиология: Учебное пособие.- Аста-на: Фолиант, 2012.
47. Акбасова А.Охрана почвы: Учебник.- Астана: Фолиант, 2011.48. Алшинбай М. Ауылшаруашылығытехникасыңорысша-қазақшасөздегі.-
Астана: Фолиант, 2012.49. Аманжолов Ж.К. Охрана труда и техника безопасности: Учебное посо-
бие.- Астана: Фолиант, 2007.- 444 с.50. Аринов К. Основы агрономии.- Астана: Фолиант, 2004.51. Аринов К. Агрономия негіздері.- Астана: Фолиант, 2007.52. Арыстанғулов С. Сімдікшаруашылығы: Учебное пособие. - Астана: Фо-
лиант, 2008.53. Ашықбаев Н.Өсімдікқорғау: Учебник.- Астана: Фолиант, 2011.54. Ашықбаев Н.Өсімдікқорғау: Учебное пособие.- Астана: Фолиант, 2010.55. Аяпов К. Плодоводство и ягодоводство.- Астана: Фолиант, 2001.56. Аяпов К. Плодоводство.- Астана: Фолиант, 2005.57. Аяпов К. Плодоводство и овощеводство.- Астана: Фолиант, 2009. 58. Аяпов К.Жеміс,көкөнісшаруашылығы: Учебное пособие. Практикум.-
Астана: Фолиант, 2009.59. Бекжан. Технология возделывания плодовых и ягодных культур.- Астана:
Фолиант, 2003.60. Бозытов Қ. Мал анатомиясы. Учебное пособие. Практикум. - Астана: Фо-
лиант, 2010.61. Бойко Н., Рябинина Г. Овощеводство: Практикум.- Астана: Фолиант, 2010.62. Бұлашев А. Ветеринария негіздері: Учебное пособие.- Астана: Фолиант,
2009.63. Верещагин Н. Организация и технология механизированных работ в рас-
тениеводстве: Учебное пособие.- Москва, ИЦ «Академия», 2016.64. Геленов А.А. Автомобильные эксплуатационные материалы: Учебное по-
собие.- Москва, ИЦ «Академия», 2015.65. Гладов Г. Тракторы. Устройство и техническое обслуживание: Учебное
пособие.- Москва, ИЦ «Академия», 2016.66. Дудина Н. Охрана растительного мира: Уч.пос.- Астана: Фолиант, 2009.67. Әлибаев Е. Мал өнімдерін өндіру технологиясы: Учебник.- Астана: Фоли-
ант, 2010.68. Әліпбеков Н. Ауылшаруашылықмашиналары: Уч.пос.- Астана: Фолиант,
2012.69. Әліпбеков Н. Көкөнісосіруші фермер анықтамалығы: Уч.пос.- Астана:
Фолиант, 2009.70. Ертазин Г. Организация агробизнеса: Уч.пос.- Астана: Фолиант, 2009.71. Жанабаев К. К.Агрономия негіздері: Учебник.- Астана: Фолиант, 201072. Жетписбай Ж. Технология выращивания плодовых и ягодных культур:
Учебник.- Астана: Фолиант, 2009.
148
73. Жетпісбай Ж.Жеміс-жидек дақылда-рын өсірутехнологиясы: Учебник.- Астана: Фолиант, 2009.
74. Жолшыбек Т. Мал шаруашылығы: Учебник.- Астана: Фолиант, 2009.75. Илюхин Г. Справочник агронома по защите растений и агроэкологии.-
Астана: Фолиант, 2010.76. Илюхин Г. Заготовка и переработка картофеля, плодов, овощей в условиях
Казахстана: Уч.пос.- Астана: Фолиант, 201077. Илюхин Г.Справочник агронома по защите растений и агроэкологии.-
Астана: Фолиант, 2010.78. Илюхин Г.Өсімдіктер патогинезініңа биотикалық және биотикалық...
Уч.пос.- Астана: Фолиант, 2010.79. Лукьянец В. Справочник овощевода.- Алматы, 2000 г.80. Майканов Б. Основы ветеринарного дела.- Астана: Фолиант, 2010.81. Можаев Н.Кормопроизводство: Уч.пос. .- Астана: Фолиант, 2010.82. Можаев Н.Малазығынөндіру: Учебник.- Астана: Фолиант, 2012.83. Нетесова М. Биотехнология размножения плодов и ягодных культур:
Уч.пос.- Астана: Фолиант, 2010.84. Нуркасенов И. Селекция и основы семеноводства.- Астана: Фолиант,
2007.85. Нұрғасенов Т.Н. Өсімдіктер селекциясы және тұқымшаруашылығы негіз-
дері.- Астана: Фолиант, 2007.86. Омаркөжаұлы Н. Мал шаруашылығы: Учебник.- Астана: Фолиант, 2010.87. Оразтаева З. Агробизнес в Казахстане: Уч.пос. - Астана: Фолиант, 2009.88. Өстеміров К.Өндірістікоқытушебері.- Астана: Фолиант, 2008.89. Өтепов Б. Егіншілік негізінде мал азығын өндіру: Учебник.- Астана: Фо-
лиант, 2012.90. Покровский Б. Общий курс слесарного дела: Учебное пособие.- Москва,
ИЦ «Академия», 2015.91. Родичев В. Тракторы: Учебник.- Москва, ИЦ «Академия», 2016.92. Рябинина Г., Ашикбаев Н. Защита растений: Учебное пособие/Рябини-
наГ., Ашикбаев Н.- Астана: Фолиант, 2010.-152с. 93. Сагитова А. Справочник по защите растений. – Алматы, 2004.94. Секирников В. Охрана труда на предприятиях автотранспорта6 Учебник.-
Москва, ИЦ «Академия», 2015.95. Устинов А.Н. Астықжинайтыңкомбайндар.- Астана: Фолиант, 2007.96. Финогенова Т. Эксплуатация, техническое обслуживание и ремонт авто-
мобиля. Контрольные материалы: Методическая литература.- Москва, ИЦ «Академия», 2012.
97. Шекенов Е. Зоотехния негіздері200798. Шуленбаева Ф. Аграрный маркетинг: Уч.пос.- Астана: Фолиант, 2009.99. Технологические карты работ в плодовых питомниках Казахстана.- Ал-
маты, 2007.100. Устинов А. Сельскохозяйс твенные машины: Учебное пособие.- Мо-
сква, ИЦ «Академия», 2016.101. Устройство и техническое обслуживание с/х техники (комплект CD-дис-
ков с электронными плакатами), 2013.102. Допущенные к использованию перспективные сорта и гибриды карто-
феля и овощных культур.- Алматы, 2004.
149
103. Сорта плодовых и ягодных культур Казахстана».- Алматы, 2004.104. Журнал Картофель и овощи, Алматы.105. Садыкулов Т.С. Разведение и селекция с/х животных, 2003. 106. Садыкулов Т.С., Ким Г.Л. Практикум по разведению и селекция с/х жи-
вотных, 2000г.107. Киселев Л. Ю. Основы технологии производства и первичной обработ-
ки продукции животноводства [Электронный ресурс] : учебное пособие / Киселев Л. Ю., Забудский Ю. И., Голикова А. П. [и др.]. — Электрон. дан. — СПб. : Лань, 2012. — 464 с.
108. Пронин, В.В. Технология первичной переработки продуктов животно-водства [Электронный ресурс] : учебное пособие / В.В. Пронин, С.П. Фи-сенко, Мазилкин И. А. – Электрон. дан. – СПб. : Лань, 2013. –173 с.
109. Бажов Г.М., Погодаев В.А. Свиноводство: учебник/ Г.М. Бажов, В.А. Погодаев. – Ставрополь: Сервисшкола,
110. Бараников А.И., Михайлов Н.В., Свинарев И.Ю. Свиноводство. Техно-логия производства свинины: учебник/ А.И. Баранников, Н.В. Михайлов, И.Ю. Свинарев.– Ростов н/Д:«Изд-во Юг».- 2009.
111. Кабанов В.Д. Практикум по свиноводству/В.Д. Кабанов. - М.: КолосС, 2012.
112. Комлацкий В.И., Костенко С.В., Комлацкий Г.В. Производство свинины по индустриальной технологии: методические рекомендации/ В.И. Ком-лацкий, С.В. Костенко, Г.В. Комлацкий. – Краснодар, КубГАУ, 2008.
113. Комлацкий В.И., Величко Л.Ф. Конституция, экстерьер и этология сви-ней/В.И. Комлацкий, Л.Ф. Величко. – Краснодар, КубГАУ, 2008.
114. Комлацкий В.И., Величко Л.Ф. Биологические основы производства свинины/В.И. Комлацкий, Л.Ф. Величко. – Краснодар, КубГАУ, 2010.
115. Михайлов Н.В. Технология интенсивного свиноводства: учебное посо-бие/ Н.В. Михайлов, Н.Т. Мамонтов, И.Ю. Свинарёв. – Курган: Изд-во «Зауранье», 2008.
116. Трухачев В.И Современные аспекты выращивания поросят раннего возраста: учебное пособие/ В.И. Трухачев. – Ставрополь: Агрус, 2008.
117. Бессарабов Б.Ф., Бондарев Э.И., Столяр Т.А. Птицеводство и техноло-гия производства яиц и мяса птиц. – СПб.: Издательство «Лань», 2005.
118. Кочиш И.И., Петраш М.Г., Смирнов С.Б. Птицеводство. – М.: Колос, 2004.
119. Морузи И.В. Рыбоводство/И.В. Морузи, Н.Н. Моисеев, Е.В. Пищенко. – М.:КолосС 2010. – 295 с.
120. Рыжков Л.П. Основы рыбоводства: учебник / Л.П. Рыжков, Т.Ю. Кучко, И.М. Дзюбук. - СПб.: «Лань», 2011.
121. Иванов А.А. Физиология рыб: учеб.пособие / А.А. Иванов. – 2-е изд., стер. – СПб.: «Лань», 2011.
122. Берестов В. А. Звероводство: Учебное пособие. – СПб.: «Лань», 2002. 123. Ильина Е.Д. Звероводство: Учебник, - СПб.: «Лань», 2004. 124. Голонзко Н. Нутрии, 2-е изд. Ростов н/Д: Феникс, 2000. 125. Рахманов А.И. Домашняя звероферма. Содержание и разведение кро-
ликов и пушных зверей на приусадебном участке. М.: Аквариум ЛТД, К.: ГИППВ, 2000.
126. Смирнов В. Песцы. Нутрии. Ондатры. М.: «Рипол Классик», 2001
150
127. Аветисян Г.А., Черевко Ю.А. Пчеловодство. М.: Академия, 2001. 128. Комлацкий В.И., Логинов С.В., Плотников С.А. Пчеловодство.- Крас-
но- дар. – 2009. 129. Комлацкий В.И., Логинов С.В., Свистунов С.В. Справочник пчеловода.
Ростов на Дону, Феникс, 2010. – 130. Кривцов Н.И., Лебедев В.И., Туников Г.М. Пчеловодство. М.: Колос,
2000.131. Dabbert und Braun (2006): „Landwirtschaftliche Betriebslehre – Grundwissen
Bachelor“Berk, Jonathan / DeMarzo, Peter (2011): Grundlagen der Finanzwirtschaft – Analyse,
Entscheidung und Umsetzung. Pearson. Titel der englischen Originalausgabe: Fundamentals of Corporate finance, 2. Aufl., 2010
132. Blohm, Hans / Luder, Klaus / Schafer, Christina (2012): Investition. Schwachstellenanalyse des Investitionsbereichs und Investitionsrechnung. 10. uberarb. u. aktualis. Aufl., Munchen: Vahlen. EUR 25.
133. Daumler, Klaus-Dieter / Grabe, Klaus-Dieter (2010): Anwendung von Investitionsrechnungsverfahren in der Praxis. Mit Fragen, Aufgaben, Testklausur, Antworten und Losungen, Checklisten und Tabellen. 5. vollst. uberarb. Aufl., 285 S.. Online-Version inklusive, NWB-Verlag, € 29,80.
134. Kruschwitz, Lutz / Husmann, Sven (2009): Finanzierung und Investition. 6., uberarb. u. verb. Aufl., Munchen: Oldenbourg. EUR 34,80
135. Levermann, Susan (2010): Der entspannte Weg zum Reichtum. Hanser, 24,90 €
136. Olfert, Klaus / Reichel, Christopher (2009): Finanzierung. Reihe: Kompendium der praktischen Betriebswirtschaft, 14. verbesserte und aktualisierte Auflage. Broschur. 580 Seiten. € 26,00
137. Olfert, Klaus / Reichel, Christopher (2009): Investition. Reihe: Kompendium der praktischen Betriebswirtschaft, 11. verbesserte und aktualisierte Auflage. Broschur. 502 Seiten. € 26,00
138. Wohe, Gunter / Bilstein, Jurgen / Ernst, Dietmar (2009): Grundzuge der Unternehmensfinanzierung. 10., uberarb. u. erw. Aufl., 469 S. Munchen: Vahlen. € 26,80.
139. Wohe, Gunter / Doring, Ulrich (2013): Einfuhrung in die Allgemeine Betriebswirtschaftslehre. 25. Aufl. Munchen: Vahlen
140. Hallmann, J., Quadt-Hallmann, A., und Tiedmann, A. v. (2009) Phytomedizin – Grundwissen Bachelor.
141. Borner,H. (2009) Pflanzenkrankheiten und Pflanzenschutz 142. Birkenbihl: Rhetorik, Redetraining fur jeden Anlass, 4. Aufl., Berlin 1997 143. Brehler: Der moderne Redetrainer, Sicher auftreten uberzeugend vortragen,
mit Extrakapitel: Rhetorische Ubungen, Niedernhausen 2000 144. Flume: Reden Trainer, Planegg 2003145. Hermann-Ruess: Speak Limbic – Wirkungsvoll prasentieren, Gottingen 2006 146. Karbach: Einfuhrung in die Rhetorik – Werkzeugkasten zur Aneignung einer
Schlussel- qualifikation, Altenberge 2005147. Eichhorn, H.: Landtechnik, Verlag Ulmer, Jungbluth u. a.: Technik
Tierhaltung, Verlag Ulmer148. Koester, U. (2010): Grundzuge der landwirtschaftlichen Marktlehre. 4.
uberarbeitete und erweiterte Auflage, Munchen: Vahlen.
151
149. Wohlken, E. (1991): Einfuhrung in die landwirtschaftliche Marktlehre. 3. Auflage. Stuttgart. (vergriffen)
150. BLV-Buchverlag (2003): Die Landwirtschaft: Lehrbuch fur Landwirtschaftsschulen, Bd. 4: Markte und Vermarkten: Volkswirtschaft - Agrargeschichte - Agrarpolitik - Marktwirtschaft - Marketing fur Land- und Forstwirte. (Wird nicht mehr aufgelegt)
151. BLV-Buchverlag (2010): Die Landwirtschaft: Lehrbuch fur Landwirtschaftsschulen, Bd. 4: Wirtschaftslehre, 13. Aufl. Kapitel 9: Marktwirtschaft.
152. Plate, R. und E. Bockenhoff (1984): Grundlagen der Agrarmarktpolitik. 3. Auflage. Munchen.
153. Bhagwati, J.N. et al. (1998). Lectures on International Trade. 2nd edition.154. Cordon W.M. (1997): Trade Policy and Economic Welfare. Clarendon Press.
Oxford. p. 1-158.155. Dunn, R.M.; J.C. INGRAM (1996): International Economics. 4th edition.
Wiley.156. Gandolfo G. (1998): International Trade Theory and Policy. Springer. Berlin,
New York. p. 1-264157. Ingco, M.D. und J.D. NASH (Hrsg.) (2004): Agriculture in the WTO. World
Band and Oxford University Press. Washington DC.158. Irwin, D. (1996): Against the Tide – An Intellectual History of Free Trade.
Princeton University Press.159. Irwin, D. (2002): Free Trade under Fire. Princeton University Press.160. Josling, T.E.; S. TANGERMANN und T.K. WARLEY (1996): Agriculture in
the GATT. MacMillan Press.161. King, P und S. KING eds. (2003) International Economics and International
Economic Policy: A Reader. 4th edition. Mac-Graw-Hill.162. Krugman P., M. OBSTFELD (2004): Internationale Wirtschaft. Theorie und
Politik der Ausßenwirtschaft. 6. Aufl. Pearson-Studium.163. Mccalla, A. und T.JOSLING (1985): Agricultural Policies and World Markets.
MacMillan Press. New York.164. Oecd (2004): OECD Agricultural Outlook: 2004-2013 Paris.165. Oecd: Agricultural policies in OECD countries: At a glance. (erscheint
jahrlich). Paris.166. Reed, M. (2001). International trade in Agricultural products. Prentice Hall:167. Rose K. (1989): Theorie der Außenwirtschaft. Verlag Franz Vahlen. Munchen.
S. 273-502.168. Siebert H. (1991): Außenwirtschaft. UTB. Stuttgart. p. 1-189.169. Sumner, D. und S. TANGERMANN, International Trade Policy and
Negotiations. In: B.Gardner and G. Rausser (Hrsg.), Handbook of Agricultural Economics.
170. Witzke, H.V. (2003): Open Economy – International Trade and Policy. CD-Rom. www.mhsg.de
171 WTO: World Trade Statistics, Internet: http://www.wto.org172 Ea, F.X.; Scheurer, S.; Hesselmann, S. (2011): Projektmanagement. 2. Aufl.,
UTB. 173 DeMarco, Tom (2007): Der Termin - Ein Roman uber Projektmanagement.
Verlag: Hanser Wirtschaft
152
174 DeMarco, Tom; Hruschka, Peter; Lister, Tim; McMenamin, Steve; Robertson, James; Robertson, Suzanne (2007): Adrenalin-Junkies und Formular-Zombies – Typisches Verhalten in Projekten. Verlag: Carl Hanser Fachbuchverlag.
175 Diethelm, Gerd Diethelm (2000): Projektmanagement. Bd. 1: Grundlagen. NWB Verlag
176 DIN 69901: Projektmanagement – Netzplantechnik; Beschreibungen und Begriffe (69901-1 bis 69901-5).
177 DIN EN ISO 9000 (2005): Qualitatsmanagementsysteme – Grundlagen und Begriffe (ISO 9000:2005).
178 Drews, G.; Hillebrand, N. (2010). Lexikon der Projektmanagement-Methoden. Mit CD-Rom, 2. Aufl., ISBN-13: 9783448102246 , Haufe-Verlag. Auch als E-Book erhaltlich.
179 Gassmann, Oliver (2006, Hg): Praxiswissen Projektmanagement. 2. Aufl., Verlag: Hanser
180 Ramme, I. (2009) Marketing – Einfuhrung mit Fallbeispielen, Aufgaben und Losungen, 3. Aufl., Stuttgart, Schaffer-Poeschel.
181 Voeth, M. / Herbst, U. (2013) Marketing-Management – Grundlagen, Konzeption182 Bmvel (2005): Meilensteine der Agrarpolitik – Umsetzung der europaischen
Agrarreform in Deutschland. 183 Bamberg, Gunter; Coenenberg, Adolf G.; Krapp, Michael (2008):
Betriebswirtschaftliche Entscheidungslehre.- 14., uberarb. Aufl., X, 317 S. Vahlen, ISBN 3-8006-3506-2, ISBN 978-3-8006-3506-1 19.80 EUR
184 Brandes, W. (1974): Wie analysiere und plane ich meinen Betrieb? Eine Einfuhrung in die Betriebsanalyse und Betriebsplanung. Fur landwirtschaftliche Praxis und Beratung. Verlag Paul Parey, Hamburg und Berlin,.
185 Burr, Wolfgan; Stephan, Michael; Werkmeister, Clemens (2011): Unternehmensfuhrung – Strategien der Gestaltung und des Wachstums von Unternehmen. 2. Aufl. Vahlen.
186 Dabbert, Stephan / Braun, JURgen (2009): Landwirtschaftliche Betriebslehre. 2. Aufl., Kap. 4.3, UTB 2792, Stuttgart: Ulmer, €24,90
187 DLG (Hrsg): Landwirtschaft 2010. Welche Wege fuhren in die Zukunft? Archiv der DLG, Bd. 93, 1999.
188 doluschitz, Reiner; Morath, Clemens; Pape, Jens (2011): Agrarmanagement: Unternehmensfuhrung in Landwirtschaft und Agribusiness, 343 S., EUR 29,90, UTB.
189 Hirschhauer, Norbert / Mußhoff, Oliver / (2012): Risikomanagement in der Landwirtschaft. Agrimedia.
190 Huber, Andreas (2010): Personalmanagement.- XII, 214 S., Vahlen, ISBN 3-8006-3534-8, ISBN 978-3-8006-3534-4, 19.80 EUR.
191 Huit/Sichler u.a. (1996): Betriebsmanagement fur Landwirte. BLV Verlagsgesellschaft Munchen, Wien Zurich.
192 Ktbl (2010, Hrsg.): Betriebsplanung Landwirtschaft - Daten fur die Betriebsplanung in der Landwirtschaft, mit Internetangebot. 22. Aufl. 784 S., €26.
193 Ktbl / Yara (2005, Hrsg.): Faustzahlen fur Landwirtschaft, 13. Auflage. 194 Kuhlmann, Friedrich (2007): Betriebslehre der Agrar- und Ernahrungswirtschaft.
3. Aufl., Kap. 8, DLG-Verlag. 34,90 €. 195 Leiber, F. (1984): Landwirtschaftliche Betriebslehre, Verlag Paul Parey,
153
Hamburg und Berlin. 196 Musshoff, Oliver / Hirschhauer, Norbert (2011): Modernes Agrarmanagement
– Betriebswirtschaftliche Analyse- und Planungsverfahren. 2. Aufl. Vahlen. 197 Rahn, H.-J. (2012): Unternehmensfuhrung. 8. Aufl., Kiehl. 198 Reisch, E. und Knecht, G. (1995): Landwirtschaftliches Lehrbuch 3 -
Betriebslehre. Verlag Eugen Ulmer Stuttgart, 7. Auflage. 199 Rost, D. et al. (2001): Betriebswirtschaftliche Entscheidungen in
Agrarunternehmen. Informationen, Arbeitsmethoden und Beispiele fur das Management in Agrarunternehmen. Verlag Agrimedia GmbH Bergen/Dumme..
200 Scholz, Christian (2011): Grundzuge des Personalmanagements.-XXII, 656 S. Vahlen, ISBN 3-8006-3597-6, ISBN 978-3-8006-3597-9 39.80 EUR
201 Theuvsen, Ludwig; Von Davier, Zazie (2010): Landwirtschaftliches Personalmanagement - Mitarbeiter gewinnen, fuhren und motivieren. DLG-Verlag.
202 Weilenmann, P. (1994): Planungsrechnung in der Unternehmung. Verlag des Schweizerischen Kaufmannischen Verbandes, Zurich, 8. Auflage.
203 Weinschenk, G. (1964): Die optimale Organisation des landwirtschaftlichen Betriebes. Verlag Paul Parey, Hamburg und Berlin.
204 Handbucher zum Planspiel 205 Vorbereitete Tabellenkalkulationsblatter 206 Dillerup, Ralf; Stoi, Roman (2013): Unternehmensfuhrung. 4. Aufl. Munchen:
Vahlen 207 HLBS (2007): Betriebswirtschaftliche Begriffe in der landwirtschaftlichen
Buchfuhrung und Beratung, Heft 14, 8. Aufl., Sankt Augustin: Pflug und Feder. 208 HLBS (1999): Begriffskatalog zum Jahresabschluss, Heft 80, 5. Aufl., Sankt
Augustin: Pflug und Feder. 209 Hungenberg, Harald; Wulf, Torsten (2011): Grundlagen der
Unternehmensfuhrung. Einfuhrung fur Bachelorstudierende. 4., aktualisierte und erw. Aufl. Berlin, Heidelberg [u.a.]: Springer (Springer- Lehrbuch).
210 Schmaunz, Franz (2007): Buchfuhrung in der Landwirtschaft – Bilanz, Auswertung, Gewinnermittlung. 5. Aufl., Stuttgart: Ulmer.
211 aid (2012): Der landwirtschaftliche Jahresabschluss I, Heft 1033, 4. Aufl., 4,50 € aid (2013): Der landwirtschaftliche Jahresabschluss II, Heft 1396, 4. Aufl., 4,50 € DLG (2013): Effiziente Jahresabschlussanalyse. 3. Aufl. Frankfurt
212 Henrichsmeyer/Witzke, Agrarpolitik, UTB Band 1 und 2, Stuttgart 1994 213 Wicke, Umweltokonomie – eine praxisorientierte Einfuhrung, Munchen 1993 214 ENDRES, Umweltokonomie, Stuttgart 2007215 Интернет-ресурсы:- http://agropost.ru/selhoztehnika/ АгроПост.ru - сайт для фермеров;- http://www.internet-school.ru;- http://www.sprinter.ru/;- http://www.window/edu..ru/;- http://www. window/edu..kz/.
154