Ημερολόγιο 1973 - 1983

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο1973

Δευτέρα, 29 Ιανουαρίου, 1973

Χθες, στο τρένο με το οποίο επέστρεφα από το Γουίλμινκτον του Ντελαγουέαρ, σκεφτόμουν: «Είμαι εδώ, πενήντα δύο ετών, ιερέας και θεολόγος για περισσότερο από ένα τέταρτο του αιώνα -τι να σημαίνουν άραγε όλα αυτά; Πως να τα συνδέσω μεταξύ τους, πως να εξηγήσω στον εαυτό μου τι συνεπάγονται όλα αυτά, με σαφήνεια και διάκριση; Χρειάζεται ένα τέτοιο ξεκαθάρισμα;»

Πριν από είκοσι πέντε χρόνια, όταν άρχιζε η ζωή μου όπως αυτή είναι τώρα, μου φαινόταν πως, σήμερα ή αύριο, θα καθόμουν κάτω, θα σκεφτόμουν λίγο, και θα την έβαζα σε

μια τάξη. Σκεφτόμουν πως θα έπρεπε να βρω λίγο ελεύθερο χρόνο. Μετά όμως από είκοσι πέντε χρόνια, τη στιγμή που αναμφίβολα το μεγαλύτερο μέρος της ζωής μου έχει περάσει, τα πράγματα είναι λιγότερο καθαρά από ποτέ άλλοτε.

Τι υπάρχει λοιπόν που να χρειάζεται «εξήγηση»; Ο πρωτοφανής συνδυασμός μέσα μου μιας βαθιάς και συνεχώς αυξανόμενης αποστροφής προς τις ατέλειωτες συζητήσεις και τις διαμάχες σχετικά με τη θρησκεία, προς τις επιπόλαιες βεβαιότητες, τον ευσεβή συναισθηματισμό και βεβαίως προς τα ψευδο-εκκλησιαστικά συμφέροντα, τα μηδαμινά και τιποτένια, και ταυτόχρονα μιας συνεχώς αυξανόμενης αίσθησης της πραγματικότητας. Μόλις χθες, αισθάνθηκα αυτή την πραγματικότητα την ώρα που πήγαινα στην εκκλησία για τη Λειτουργία, νωρίς το πρωί, μέσα από τα χειμωνιάτικα δένδρα. Κατόπιν αυτή η πολύτιμη ώρα στην άδεια εκκλησία, πριν από τη Λειτουργία. Πάντα η ίδια αίσθηση του χρόνου, του γεμάτου από αιωνιότητα, με πλήρη και ιερή χαρά. Έχω την αίσθηση πως η εκκλησία χρειάζεται για να υπάρχει ακριβώς αυτή η εμπειρία της πραγματικότητας. Εκεί όπου η εκκλησία παύει να αποτελεί ένα σύμβολο, ένα μυστήριο, γίνεται η ίδια μια τρομακτική καρικατούρα του εαυτού της.

 

Παρασκευή, 16 Φεβρουαρίου, 1973

του π. Αλεξάνδρου

Σμέμαν

Από τις Εκδόσεις: "Ακρίτας"

Σειρά: Ορθόδοξη Μαρτυρία, 2003

Μετάφραση: Ιωσήφ Ροηλίδης

1

Η «θρησκεία» είναι ό,τι καλύτερο και ό,τι χειρότερο κατέχει ο άνθρωπος. Όχι μόνο ό,τι καλύτερο, αλλά και ό,τι χειρότερο: το ψεύδος της θρησκευτικότητας, η μικρότητα κάποιων «πιστών», η σκυθρωπή, ατάλαντη σοβαρότητα τους. Είναι αυτό όντως δυνατό αν κάποιος πιστεύει στον Θεό; Στο Αιώνιο και στο Ουσιώδες; «Τα πάντα βρίσκονται αλλού». ( Julien Green : « Tout est ailleurs »).

Τ. Σ. Έλιοτ:

«Δεν με απασχολούν τόσο ζητήματα επιρροής, ή οι δημοσιολόγοι που έχουν αποτυπώσει τα ονόματα τους πάνω στο κοινό, συλλαμβάνοντας την πρωινή παλίρροια και κωπηλατώντας πολύ γρήγορα στην κατεύθυνση που κινείται το ρεύμα, αλλά μάλλον το ότι πάντα πρέπει να υπάρχουν κάποιοι συγγραφείς που να είναι αποφασισμένοι να διεισδύουν στην καρδιά του ζητήματος, να προσπαθούν να φτάσουν στην αλήθεια και να την προβάλουν, δίχως πολλή ελπίδα, δίχως φιλοδοξία να αλλάξουν το άμεσο ρεύμα των γεγονότων και δίχως να αποθαρρύνονται ή να ηττώνται όταν τίποτε δεν φαίνεται να προκύπτει.»

Πέρασα όλο το πρωινό στο σπίτι. Μετά από μια βδομάδα στην Καλιφόρνια, μετά από μια γιορτή στο Γουΐλκς-Μπαρ (ενθρόνιση επισκόπου Γερμανού(1)) και μετά από ένα ταξίδι στη Φιλαδέλφεια (κηδεία του Ιβάν Κζαπ). Τι ατόφια χαρά! Στην τραπεζαρία δουλεύει ο Θωμάς Χόπκο (2), με τον οποίο πάντα νιώθω την παρουσία του φωτός και της καλοσύνης. Χιόνι έξω από το παράθυρο μου.

 

Σάββατο, 17 Φεβρουαρίου, 1973

Την Παρασκευή, πέρασα ένα ολόκληρο απόγευμα με τον γιο μου Σέργιο και τον ποιητή Ιωσήφ Μπρόντσκυ [ο Μπρόντσκυ πέθανε τον Ιανουάριο του 1996]. Στο σπίτι, ο Μπρόντσκυ είναι ευθύς, απλός και ωραίος. Ο Σέργιος λέει πως το απόγευμα στη λέσχη ΠΕΝ, μετά από ανάγνωση ποιημάτων του, ένας Ιουδαίος πλησίασε τον Μπρόντσκυ και τον ρώτησε γιατί χρησιμοποιεί χριστιανικό συμβολισμό. Ο Μπρόντσκυ απάντησε: «Επειδή δεν είμαι βάρβαρος...». Φοβερά νευρικός, δίνει την εντύπωση του χαμένου, δεν ξέρει πως να συμπεριφερθεί.

Γύρισα στο σπίτι από το τρένο τα μεσάνυχτα, με χιόνι και φοβερό κρύο.

Σήμερα το πρωί -απόλυτη μακαριότητα -το πέρασα διαβάζοντας Chevengur του Αντρέι Πλατόνωφ. Τι καταπληκτικό βιβλίο!

 

2

Κυριακή, 18 Φεβρουαρίου, 1973

Λειτουργία στο Ήστ Μέντοου. Έχω ένα χαρούμενο αίσθημα πως η «Αμερικάνικη Ορθοδοξία», μετά από ατέλειωτους αγώνες, είναι μια πραγματικότητα, χίλιες φορές πιο πραγματική από αυτή τη φτηνή ψευδο-πνευματικότητα πολλών «πνευματικών κέντρων». Αλίμονο όμως, οι άνθρωποι απολαμβάνουν τη φτήνια, όσο αυτή καλύπτεται κάτω από γένια, σταυρούς και άνετα λόγια.

 

Τρίτη, 20 Φεβρουαρίου, 1973

Έμαθα σήμερα για τον ξαφνικό θάνατο του Ιλαρίωνα Βοροντσώφ (3), στο Λος Άντζελες (κατά τη διάρκεια μιας συνεστίασης σε μια ενορία, ενώ έδινε μια ομιλία). Πριν από δύο βδομάδες είχα φάει μαζί του στο Λ. Α. Πενήντα τριών ετών. Αποτελεί μέρος των ευτυχισμένων, ακόμη και των οδυνηρών ενθυμήσεων της παιδικής μου ηλικίας. Ήμασταν μαζί στην κατασκήνωση, στη Γαλλική Ριβιέρα, ήμασταν φίλοι κάτω από τον ανέφελο ουρανό αυτών των πρώτων χρόνων της ζωής μας, ένα εκτυφλωτικό φως, η ζεστή ελκυστική θάλασσα. Κατόπιν, μετά από πολλά χρόνια, ξανα-συναντηθήκαμε στην Καλιφόρνια. Είχε μια εκπληκτική ομορφιά, την ομορφιά ολόκληρης της ύπαρξης του, την ησυχία του, την αγάπη της ποίησης, την κοινή μας αγάπη για την Εκκλησία, τη διαρκή απαρέσκεια του για τα γήινα, δίχως καμιά ανάγκη προσφυγής σε κάποια ψευδο-πνευματικότητα. Όλα αυτά τα χρόνια, είχαμε συναντηθεί μερικές φορές. Πριν από δύο βδομάδες μου μίλησε για το ταξίδι του στο Άγιον Όρος, το οποίο είχε πρόσφατα επισκεφτεί. Και πάλι, δίχως μεγάλα λόγια, ακόμη και με χιούμορ, είχε δει τα πάντα, είχε καταλάβει και είχε νιώσει τα πάντα γι' αυτόν τον πολύ πολύπλοκο τόπο. Η γυναίκα του μου είχε πει: «Κάθεται στην μπανιέρα και διαβάζει ποίηση μεγαλοφώνως!» Έχω ένα αίσθημα πικρής απώλειας. Αν και σπάνια βλεπόμασταν κάθε μας συνάντηση με γέμιζε χαρά.

 

Πέμπτη, 22 Φεβρουαρίου, 1973

Εξομολόγηση. Ένας άνθρωπος οδηγεί κάποιον άλλο. Πρέπει να αρχίσει από τη βάση, κατόπιν να κτίσει, να συνάξει την ύπαρξη του, να αποσπαστεί και να ελευθερώσει. Και με μένα τι γίνεται;

Έχω μια απίστευτη δυσκολία να κάνω «προσωπικές» συζητήσεις, και αισθάνομαι σχεδόν εκνευρισμένος με οποιαδήποτε «οικειότητα». Δυσκολεύομαι πάρα πολύ να εξομολογώ. Τι υπάρχει στον Χριστιανισμό που θα πρέπει να το συζητάμε συνέχεια; Και για ποιο λόγο;

3

 

Παρασκευή, 23 Φεβρουαρίου, 1973

Χθες βράδυ, αν και πολύ κουρασμένος, διάβασα αρκετά κεφάλαια από το βιβλίο του Άλαν Γουάτς, Με τον τρόπο μου (μια αυτοβιογραφία που μου έδωσε για τα Χριστούγεννα ο γαμπρός μου, πατήρ Ιωάννης Τκατσούκ). Ποτέ δεν ενδιαφέρθηκα να μάθω για τις Ανατολικές θρησκείες, το Ζεν, κ.λπ. Στο βιβλίο του Γουάτς το μόνο που βρίσκω κάπως ενδιαφέρον είναι το γεγονός πως ήταν ιερέας και εγκατέλειψε την ιεροσύνη για μια Ανατολικότητα που μου φαίνεται αρκετά ρηχή. Γι' αυτό διαβάζω μόνο εκείνα τα κεφάλαια που ασχολούνται με την ιεροσύνη του, για πέντε χρόνια στην Αγγλικανική Εκκλησία. Ο ίδιος ο Γουάτς μου φαίνεται μάλλον ένας επιπόλαιος στοχαστής με τις αναφορές του σε μια «μυστική εμπειρία»(!) Αξίζει όμως να προσεχθεί κάποια από την κριτική που κάνει στον Χριστιανισμό. Για την προσευχή: ερμηνεύει τη φράση του αποστόλου Παύλου «αδιαλείπτως προσεύχεσθε» ως «συνεχή φλυαρία με τον Χριστό, και κυρίως για το πόσο φρικτά έχει κάποιος αμαρτήσει» (σελ. 180). Και για την πίστη στην άφεση των αμαρτιών, «φαίνεται πως επιτείνει μάλλον παρά απαλύνει την αίσθηση της ενοχής, και όσο περισσότερο αυτοί oι άνθρωποι μετανοούν και εξομολογούνται, τόσο περισσότερο πιέζονται να σύρονται όλο και συχνότερα μπροστά στον Χριστό για να λάβουν τη συγχώρηση Του. Απλά αισθάνονται τόσο φρικτά να εξαρτώνται από τις αξιομισθίες του Σταυρού -καθώς είναι άπειρες και εξιδανικευμένες, καλά παιδιά αυτοί μέσα στο πατερναλιστικό σύμπαν τους» (σελ. 181).

Ένας από τους φίλους του έχει δώσει μια καλή απάντηση στον συγκρητισμό του: «Υπάρχουν πολλές θρησκείες, αλλά μόνο ένα Ευαγγέλιο». Ο Γουάτς είναι ένα καλό παράδειγμα για το πως ο Χριστιανισμός, διαλυόμενος μέσα στη «θρησκεία» και στον «μυστικισμό», χάνει τη μοναδικότητα του, το νόημα και τη δύναμη ως κριτής της θρησκείας.

 

Τρίτη, 27 Φεβρουαρίου, 1973

Χθες το απόγευμα, στην εκκλησία της Άγιας Τριάδος, στη Γουόλ Στριτ, μίλησα για την προσευχή. Αμέσως μετά μια ερώτηση: «Δεν είναι σημαντικότερο να θρέψουμε τους πεινασμένους...;» Γιατί αυτό το είτε/είτε της εποχής μας;

Αρκετά ευχάριστο να βρεθώ σ' αυτή την ιδιόμορφη περιοχή του Μανχάταν, με τη βιασύνη, τον θόρυβο, τα πλήθη.

4

Σήμερα το πρωί, ένα δέμα από τη Φινλανδία: η μετάφραση του βιβλίου μου, Μεγάλη Τεσσαρακοστή.

 

Τετάρτη, 28 Φεβρουαρίου, 1973

Χθες είχα μια συζήτηση με τον πατέρα Θωμά για τον Ν. Συμφωνήσαμε πως η πηγή των πιο εμφανών θεολογικών ελαττωμάτων του βρίσκεται στην υπεροψία του. Ουσιαστικά όλες οι αμαρτίες προέρχονται από δύο πηγές: τη σάρκα και την υπερηφάνεια. Η υπερηφάνεια όμως είναι πολύ πιο τρομακτική (στο κάτω της γραφής, κατέστρεψε τις αγγελικές δυνάμεις). Οι Χριστιανοί έχουν επικεντρώσει την προσοχή τους, το θρησκευτικό τους «πάθος» στη σάρκα, αλλά πόσο πιο εύκολο δεν είναι να υποκύπτουν στην υπερηφάνεια. Η πνευματική αλαζονεία (αλήθεια, πνευματικότητα, ζηλωτισμός) είναι η πιο τρομερή απ' όλες. Η δυσκολία του αγώνα κατά της υπερηφάνειας βρίσκεται στο γεγονός πως η υπερηφάνεια, αντίθετα από τη σάρκα, εμφανίζεται με πάρα πολλές διαφορετικές μορφές και πολύ εύκολα παίρνει τη μορφή αγγέλου φωτός. Με την ταπείνωση οι άνθρωποι αποκτούν τη γνώση της αναξιότητας και των ελαττωμάτων τους, και γι' αυτό η ταπείνωση είναι η θεϊκότερη απ' όλες τις δυνατές αρετές. Γινόμαστε ταπεινοί, όχι επειδή παρατηρούμε τους εαυτούς μας (με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, πράγμα που πάντοτε οδηγεί στην υπερηφάνεια, επειδή η ψευδής ταπείνωση είναι απλώς μια άλλη όψη της υπερηφάνειας, ίσως η πιο δύσκολη ως προς τη θεραπεία), αλλά μόνο αν βλέπουμε τον θεό και την ταπείνωση Του.

 

Σάββατο, 3 Μαρτίου, 1973

Όλες αυτές τις μέρες ένας ατέλειωτος όγκος δουλειάς και φροντίδων. Αισθάνομαι κουρασμένος και στεγνός με όλη αυτή την τύρβη. Μια ακτίνα φωτός: ένα δίωρο ταξίδι μέχρι τη Νότια Χαναάν χθες, μέσα σε μια όμορφη, ηλιόλουστη ανοιξιάτικη μέρα. Έφθασα νωρίς εκεί και περπάτησα για μια ολόκληρη ώρα σε αγροτικούς δρόμους, στη μέση ενός διαφανούς δάσους. Χιόνι που λιώνει, νερό, ήλιος, ησυχία. Τα ίδια και στον γυρισμό. Κατά τα αλλά ο χρόνος μου είναι διασπασμένος. Αισθάνομαι στρεσαρισμένος και νιώθω να πνίγομαι στη μικρότητα και στην κούραση.

Τρίτη, 6 Μαρτίου, 1973

Το Σάββατο είχα μια εξομολόγηση που με έκανε να σκεφτώ με πόνο: Τι είναι σωστό, και τι δεν είναι; Όλες οι αρχές ( principles )

5

συντρίβονται από τη μοναδική εμπειρία κάθε ζωής. Δεν είμαι παρά ένας μάρτυρας αυτού του γεγονότος.

Την Κυριακή -Λειτουργία στο Παράμους της Νέας Υερσέης.

Χθες πέρασα όλο το πρωινό, μέχρι τις τέσσερις το απόγευμα, στο σπίτι, γράφοντας ένα άρθρο για ένα σεμινάριο λειτουργικής. Για άλλη μια φορά, είμαι πεπεισμένος για την πλαστότητα της ακαδημαϊκής θεολογίας. Η φωνή μου όμως είναι «φωνή βοώντος εν τη ερήμω»...

Κάθε καθαρά λογική σκέψη είναι τρομακτική· δεν έχει ζωή, είναι άκαρπη. Ο ορθολογικός και λογικός άνθρωπος δύσκολα μπορεί να μετανοήσει.

Μόλις είχα μια τηλεφωνική επικοινωνία με τον Ν. Πόσο εύκολα οι άνθρωποι αποθαρρύνονται, απελπίζονται και φθάνουν να βλέπουν τα πάντα δίχως καμιά ελπίδα! Η υπομονή είναι μια θεϊκή δύναμη. Στον αγώνα με τον διάβολο, χρειάζεται πάνω από όλα υπομονή. Υπάρχει όμως τόσο λίγη υπομονή σ' έναν άνθρωπο, ειδικά σ' ένα νέο. Ο κύριος κίνδυνος της νεότητας είναι η ανυπομονησία. Γιατί ο Θεός είναι υπομονετικός; Επειδή ο Θεός γνωρίζει και αγαπά.

Τραγωδία στο Χαρτούμ (τρομοκράτες σκότωσαν διπλωμάτες). Με απωθούν όλες οι «ιδεολογίες». Οι επονομαζόμενες ανθρώπινες «πεποιθήσεις» είναι απελπιστικά στενές. Αυτό που είναι ακόμη πιο απελπιστικό είναι το γεγονός πως η «πίστη» ταυτίζεται συχνά με τις «πεποιθήσεις». Αυτή είναι μια επιζήμια τάση στη θεολογία, το να μειώνεται δηλαδή η πίστη σε ιδέες και πεποιθήσεις που βασίζονται στην επιστημονική σκέψη.

 

Παρασκευή, 9 Μαρτίου, 1973

Τραγικές ειδήσεις για την ψυχική κατάρρευση του πατρός Ν. Τα συμπτώματα λοιπόν, που είχα παρατηρήσει τρεις εβδομάδες πριν, ήταν πραγματικά. Φοβούμαι πως ο λόγος είναι σαφής : «Θάφτηκε στη δραστηριότητα του». Αυτό ακριβώς είναι κάτι που δεν πρέπει να κάνουμε. Αδυνατούμε να δώσουμε προοπτική στα πράγματα, να αποσπαστούμε, να παραμερίσουμε την τύρβη και τις ασήμαντες λεπτομέρειες που βαραίνουν τη ζωή μας και που μπορούν να καταβροχθίσουν τις καρδιές μας. Ουσιαστική αιτία είναι η ίδια η υπεροψία που ζητά να με πείσει πως όλα εξαρτώνται από μένα, όλα σχετίζονται με μένα. Τότε το «Εγώ» γεμίζει κάθε πραγματικότητα, και αρχίζει η πτώση. Το ουσιαστικό λάθος του σύγχρονου ανθρώπου είναι πως ταυτίζει τη ζωή με τον ακτιβισμό, με τη λογική σκέψη κ.λπ., απ' όπου προέρχεται πλέον η αδυναμία του να «ζήσει», δηλαδή να αισθανθεί, να εκτιμήσει, να ζήσει τη

6

ζωή ως ένα διαρκές δώρο. Να περπατήσει στον σιδηροδρομικό σταθμό σ' ένα φως που θα θυμίζει άνοιξη, μέσα στη βροχή, να μπορεί να δει, να αισθανθεί, να συνειδητοποιήσει μια πρωινή ηλιακτίδα στον τοίχο - όλα αυτά είναι η πραγματικότητα της ζωής. Δεν είναι οι όροι ύπαρξης του ακτιβισμού ή της λογικής σκέψης, δεν αποτελούν απλώς ένα αδιάφορο φόντο, είναι ο λόγος για τον οποίο κάποιος ενεργεί και σκέπτεται. Μόνο σ' αυτή την πραγματικότητα της ζωής αποκαλύπτεται ο Θεός και όχι στον ακτιβισμό και στον ορθολογισμό. Αυτός είναι και ο λόγος που ο Τζούλιεν Γκριν έχει δίκιο όταν λέει: «όλα βρίσκονται αλλού» -«η μόνη αλήθεια βρίσκεται στο τρέμουλο των γυμνών κλαδιών στον ουρανό». Το ίδιο αληθεύει και για την επικοινωνία. Κανείς δεν επικοινωνεί με συζητήσεις και διαφωνίες. Όσο πιο βαθιά και χαρμόσυνη είναι η επικοινωνία, τόσο λιγότερο εξαρτάται από τις λέξεις. Αντίθετα, σχεδόν φοβόμαστε τα λόγια, επειδή μπορούν να καταστρέψουν την (έπι)κοινωνία, να αποκόψουν τη χαρά.

Το αισθάνθηκα αυτό πολύ έντονα την παραμονή εκείνης της Πρωτοχρονιάς, όταν ήμουν στο Παρίσι, στη σοφίτα του Αντάμοβιτς (4). Πάντοτε άκουγα πως προτιμούσε να συζητά για μικρά, ασήμαντα γεγονότα. Αυτό είναι αλήθεια. Όχι όμως επειδή δεν υπήρχε τίποτε να συζητήσει, αλλά επειδή η επικοινωνία μας ήταν τόσο σαφής και περιστρεφόταν γύρω από το τι συνέβαινε τόσο ζωηρά ανάμεσα μας. Από δω ξεκινά και η αντιπάθεια μου για οτιδήποτε το «βαθύ» και ειδικά για τις πνευματικές συζητήσεις. Μήπως ο Χριστός συζητούσε με τους δώδεκα μαθητές Του όταν περπατούσαν μαζί στους δρόμους της Γαλιλαίας; Μήπως έλυνε τα προβλήματα και τις δυσκολίες τους; Ο Χριστιανισμός είναι η συνέχεια αυτής της επικοινωνίας, η πραγματικότητά της, η χαρά και η πραγματοποίησή της. «Καλόν εστί ώδε είναι».

Έξω, όμορφη μέρα, σχεδόν ανοιξιάτικη! Έχει λίγη ζέστη. Πέρασα όλη τη μέρα στο σπίτι, στο γραφείο μου. Ευτυχία.

 

Σάββατο, 10 Μαρτίου, 1973

Για την κατάθλιψη

Χθες είχα μια μακρά ποιμαντική συνομιλία με μια γυναίκα σε βαθιά κατάθλιψη. Την είχε εγκαταλείψει ο άνδρας της. Ο γιος της είχε πάει με κάποιους χίππυ, είχε αφήσει το σχολείο, κανείς δεν ήξερε που ζει. Η δωδεκάχρονη κόρη της αρχίζει επίσης να αισθάνεται κατάθλιψη. Τα πάντα τής είναι αδιάφορα. Η γυναίκα έχει χάσει κάθε ενδιαφέρον για τη δουλειά της. Πλήρες σκοτάδι, μια κατάσταση βλασφημίας. Την ώρα που συζητούσαμε, ένιωσα αρκετά καθαρά τον δαιμονικό χαρακτήρα της κατάθλιψης. Ένιωσα την αποδοχή της, τη θεληματική αποδοχή της βλασφημίας.

7

Αισθάνθηκα επίσης την αδυναμία και την ανεπάρκεια της ψυχιατρικής και της ψυχανάλυσης. Δεν υπάρχει κανένας τρόπος να τραβήξουν τους ανθρώπους έξω από αυτό το σκοτάδι.· «ει ουν το φως το εν σοι σκότος εστί...». Της είπα: μόνο ένα πράγμα μπορείς να κάνεις, απαρνήσου τη βλασφημία, πέταξε τον εαυτό σου έξω από αυτό το ψέμα, από αυτή την παράδοση. Δεν μπορείς να κάνεις περισσότερα, αλλά αυτή είναι η αρχή.

 

Τετάρτη, 14 Μαρτίου, 1973

Όμορφη ανοιξιάτικη μέρα. Και μόλις βρεθώ μόνος - όπως χθες, στο Χάρλεμ, αργά για να πάρω το τρένο μου - ευτυχία, πληρότητα, χαρά.

 

Πέμπτη, 22 Μαρτίου, 1973

Χθες και σήμερα, η μικρή Σάσα Σμέμαν είναι μαζί μας. «Ένα παιδί, ένα πουλί, ένα λουλούδι... οι λέξεις που αγαπώ».

Όπου δεν υπάρχει μια μελαγχολία για τον Θεό, όπου δεν υπάρχει ειρήνη, μνήμη του μυστηριώδους φωτός, μυστηριώδης «γεύση» για χαρά, δεν υπάρχει και Θεός. Ίσως να υπάρχει ευσέβεια, αλλά όχι Θεός. Από που άραγε να προέρχεται αυτή η φοβερή νευρικότητα που κυριαρχεί στους ανθρώπους;

 

Δευτέρα, 26 Μαρτίου, 1973

Ο πειρασμός των ειδώλων

Σήμερα σκεφτόμουν όλα αυτά: το χαμηλό επίπεδο της εκκλησιαστικής ζωής, τον φανατισμό, την έλλειψη ανεκτικότητας, την υποδούλωση τόσων ανθρώπων. Ένας «Νέος Μεσαίωνας» μας εγκλωβίζει στην αίσθηση μιας νεοβαρβαρικής εποχής. Πολλοί εκκλησιαστικοί άνδρες προτιμούν, και το ακόμη χειρότερο, αγαπούν τον Θεράποντα(5). Είναι εύκολο να τον αγαπήσει κανείς επειδή σ' αυτόν όλα είναι σαφή. Ιδιαίτερα «σαφές» είναι το γεγονός πως όλα όσα είναι ανώτερα, πιο περίπλοκα, όσα κατανοούνται πιο δύσκολα, όλα αυτά είναι ένας πειρασμός που πρέπει να διαλυθεί. Θα έπρεπε να είχαμε καταλάβει εδώ και πολύ καιρό πως υπάρχει, σ' αυτόν τον κόσμο, θρησκεία δίχως Θεό, θρησκεία ως κέντρο όλων των ειδώλων που κατέχουν τον

8

πεπτωκότα άνθρωπο, θρησκεία που αποτελεί τη δικαίωση αυτών των ειδώλων. Εξ ου και το αιώνιο ερώτημα: Τι πρέπει να γίνει;

Όταν κάποιος παραμένει στο σύστημα, τότε το αποδέχεται, μολονότι ακούσια, μαζί με τις μεθόδους του. Αν κάποιος το εγκαταλείψει -έχοντας τον ρόλο του προφήτη ή του κατήγορου -, τότε γλιστρά στην αλαζονεία και στην υπερηφάνεια. Αισθάνομαι συνέχεια βασανισμένος και διχασμένος.

 

Παρασκευή, 30 Μαρτίου, 1973

Μετάδοση της εμπειρίας

Μόνο όταν καταγράφουμε τον χρόνο, καταλαβαίνουμε πόσος από αυτόν φεύγει άδειος, πόση τύρβη υπάρχει που δεν αξίζει την προσοχή μας, εντελώς ασήμαντη, που όμως καταβροχθίζει τον χρόνο και τις καρδιές μας. Όλες αυτές τις μέρες, σε μια κατάσταση τέλειας εξάντλησης καθώς και αποστροφής για τα καθήκοντα που πρέπει να εκτελέσω, συλλαμβάνω τον εαυτό μου να παρακολουθεί παθητικά τηλεόραση. Αλλά την ίδια στιγμή, όταν διδάσκω το πρωί, αισθάνομαι όλο και μεγαλύτερη έμπνευση. Έχω πάντα την αίσθηση πως κάτι το ουσιαστικό μου αποκαλύπτεται όταν διδάσκω. Είναι σαν να διδάσκει κάποιος άλλος στη θέση μου!

Την Τρίτη είχα μάθημα για τον «Πολυέλεο», την Τετάρτη, για τον κοσμολογικό χαρακτήρα της Παναγίας και χθες - Πέμπτη - για την εξομολόγηση και τη μετάνοια. Όταν κάποιος ομιλεί, αποκαλύπτονται πολύ περισσότερα απ' ό,τι όταν γράφει σημειώσεις, βιβλία ή άρθρα. Είναι σαφές πως στον Χριστιανισμό τη μεγαλύτερη σημασία έχουν τα «Καλά Νέα». Ο Χριστός δεν έγραψε τίποτε. Και όλα όσα έχουν γραφτεί - Βίβλος, κ.λπ. - είναι η καταγραφή μιας «εμπειρίας»· όχι μιας ατομικής εμπειρίας, αλλά μιας υπερατομικής, κοσμολογικής, εκκλησιαστικής και εσχατολογικής εμπειρίας. Είναι κοινό λάθος να σκεφτόμαστε πως η παιδεία πρέπει να βρίσκεται στο επίπεδο των ιδεών. Όχι! Η παιδεία ανέκαθεν αποτελεί τη μετάδοση μιας εμπειρίας. Πόση μελαγχολία, κενότητα και κοινοτοπία δεν υπάρχει στο ακαδημαϊκό παιγνίδι των υποσημειώσεων. Οι άνθρωποι δεν πείθονται με τη σκέψη: είτε πιάνουν τη φωτιά είτε όχι.

Χθες, στην τηλεόραση φρικτές ιστορίες από πρώην φυλακισμένους για βασανιστήρια στο Βιετνάμ. Όλοι αυτοί οι άνθρωποι φαίνονταν βαθιά σημαδεμένοι και κατά κάποιο τρόπο φωτίζονταν από τα μέσα. Τον Χριστιανισμό δεν τον καταστρέφει ούτε η μπουρζουαζία, ούτε ο καπιταλισμός, ούτε ο στρατός, αλλά η χαλασμένη διανόηση, που βασίζεται σε μια σταθερή εμπιστοσύνη στη σπουδαιότητα που

9

έχουμε ως άνθρωποι. Εκεί όπου υπάρχει συζήτηση για «δικαιώματα», δεν υπάρχει πίστη.

 

Δευτέρα, 2 Απριλίου, 1973

«Σε υμνούμεν...»

Την Παρασκευή, εξομολόγηση παιδιών, κατόπιν μια ομιλία στην ενορία του Μπέργκενφιλντ. Χθες, Γουότερβλιετ, αύριο, Μπάφαλο. Την Τετάρτη, Τορόντο, την Παρασκευή, Φιλαδέλφεια... Στιγμές από παράδεισο: χθες, κατά τη διάρκεια της Λειτουργίας στο Γουόπινγκερς Φολς, έπειτα όταν πήγαμε οδικώς στο Γουότερβλιετ μαζί με τον πατέρα Θωμά, κάτω από καταρρακτώδη βροχή, από τον Δρόμο αριθμ. 9, τον ίδιο δρόμο που είχαμε πάρει τόσες φορές με τα παιδιά για τη λίμνη Λαμπέλ, όπου περνούσαμε τα καλοκαίρια μας (6).

Η άνοιξη είναι ήσυχη, ένα σχεδόν ταπεινό ξεκίνημα. Βροχερή Κυριακή. Η σιωπή, η ερημιά αυτών των μικρών χωριών. Η χαρά της «ζωντανής» ζωής που εκτυλίσσεται πέρα από κάθε επιπόλαιο ακτιβισμό, χαρά που είναι η αληθινή ουσία της ζωής... Και αργά τη νύχτα, βροχή, φώτα και ζωή πίσω από καλοφωτισμένα παράθυρα. Αν δεν μας είχε δοθεί να τα αισθανόμαστε όλα αυτά, τι θα σήμαιναν άραγε οι λέξεις, «Σε υμνούμεν, Σε ευλογούμεν, Σοι ευχαριστούμεν...»; Αυτή είναι η ουσία της πίστης, και η απουσία της γίνεται ξεκίνημα μιας τρομακτικής απιστίας. Ποιος εφεύρε την ιδέα πως η πίστη αποτελεί λύση προβλημάτων; Η πίστη είναι πάντοτε η μεταφορά σε μια άλλη διάσταση, σ' ένα άλλο επίπεδο, και γι' αυτό είναι ο εκμηδενισμός των προβλημάτων, όχι η λύση τους. Τα προβλήματα προέρχονται επίσης από τον Διάβολο, που γέμισε την πίστη με βαβούρα και χυδαιότητα -έτσι η πίστη έγινε ένα πρόβλημα στον σύγχρονο κόσμο. Όλα αυτά τα λόγια δεν έχουν τίποτε το κοινό με την ουσία της ζωής, με τις γυμνές σειρές από μηλιές κάτω από ένα βροχερό, σαν ανοιξιάτικο, ουρανό, με την πραγματικότητα της καρδιάς και της ψυχής.

 

Τρίτη, 3 Απριλίου, 1973

Η Ορθόδοξη Ακολουθία

Σήμερα το πρωί δίδαξα το Προκείμενον του Όρθρου της Κυριακής, για την προετοιμασία και την ανάγνωση του Ευαγγελίου. Με πόση χαρά το ανακαλύπτω εγώ ο ίδιος, όταν προσπαθώ να μεταδώσω στους άλλους κάτι που τελικά δύσκολα μεταδίδεται. Οι άνθρωποι έχουν ξεχάσει πως να κατανοούν, να αισθάνονται και να

10

συνειδητοποιούν τι είναι οι ακολουθίες της Εκκλησίας, σε ποια πραγματικότητα μας εισάγουν, πως δημιουργούν μια διαφορετική διάσταση. Πριν ερμηνεύσουμε μια ακολουθία, πρέπει να συνειδητοποιήσουμε αυτή τη διαφορετική διάσταση. Ο λόγος που η Εκκλησία υπάρχει είναι για να αποκαλύπτει ακριβώς αυτή τη διαφορετική διάσταση. Χωρίς αυτή τη διάφορετική διάσταση, ολόκληρη η διδασκαλία, η δομή και η τάξη της Εκκλησίας δεν σημαίνει τελικά τίποτε.

 

Πέμπτη, 5 Απριλίου, 1973

Ακολουθίες της Εκκλησίας - αποκάλυψη της Βασιλείας

Χθες, στο Τορόντο, μετά την ακολουθία των Παθών, μίλησα για το πνεύμα της Ορθόδοξης ακολουθίας, για το τι είναι πιο προφανές σε μένα σχετικά με την Ορθόδοξη λατρεία, ως αληθινή αποκάλυψη της Βασιλείας του Θεού. Μια αποκάλυψη που μας δίνει τη δυνατότητα να αγαπήσουμε τη Βασιλεία, να προσευχόμαστε για τον ερχομό της, να την αισθανόμαστε ως «το εν ου εστί χρεία». Η ομορφιά ως αποκάλυψη της αλήθειας και της καλοσύνης. Η Εκκλησία ως τόπος αυτής της αποκάλυψης. Ήσυχη προσοχή με κομμένη την ανάσα - φαίνεται μεταδοτική.

Κατά τη διάρκεια των Παθών, ενώ στεκόμουν μπροστά στην αγία τράπεζα, σκεφτόμουν: τι τεράστιο κομμάτι από τη ζωή μου, από την πρώτη παιδική ηλικία, έχω περάσει σ' αυτή την ατμόσφαιρα, σ' αυτή τη μελωδία, σ' αυτή την κατάσταση -φαίνεται σαν να είναι η ίδια, αδιάκοπη στιγμή: η αγία τράπεζα, ο ιερέας με τα άμφια της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, το θυμίαμα, η ίδια χαρμόσυνη, ταπεινή, μελαγχολική μελωδία του στίχου «Κύριε, ελέησον». Λίγο αργότερα, στην ακολουθία, ο χορός έψαλε: «Σε τον αναβαλλόμενον το φως ώσπερ ιμάτιον...». Έψελναν αδέξια, αργά, με χοράρχη ένα πολύ νεαρό κορίτσι. Και πάλι, το ωραίο «Οίμοι, φως του κόσμου». Την ώρα του θανάτου, αυτό που θα μείνει από τη ζωή είναι η μοναδική εικόνα μιας αμετάβλητης αγίας τράπεζας, μια αιώνια χειρονομία, μια συνεχής μελωδία. Πράγματι δεν υπάρχει τίποτε το καλύτερο· αληθινά μια αποκάλυψη.

Την προηγούμενη μέρα, στο Μπάφαλο, είχα ακούσει μια πρωτοφανή ιστορία, ειπωμένη από τον πατέρα Θαδδαίο Βοϊτσίκ (7),για μια γυναίκα στην ενορία του, μια σοβαρή, ειλικρινή χήρα με δυο παιδιά. Χωρίς υστερία, δίχως έκσταση ή συναισθηματικότητα, είχε αφηγηθεί πως κατά τη διάρκεια της ακολουθίας είδε την αγία τράπεζα και τον ιερέα να φωτίζονται από ένα εκτυφλωτικό φως. Αυτό διήρκεσε λίγες στιγμές. Άρρητη χαρά απ' αυτή την ιστορία, ειδικά όπως την είπε ο ίδιος ο πατήρ Θαδδαίος· τόσο ταπεινή, τόσο σαφής, τόσο διαφανής.

11

Από το Μπάφαλο στο Τορόντο πήρα ένα λεωφορείο, μόνος, για τρεις ώρες. Όλη η διαδρομή κύλησε δίπλα από τη λίμνη, που ήταν τόσο μεγάλη όσο η θάλασσα. Έβρεχε. Περνούσαμε από χωριά, από μικρά σπίτια. Εδώ κι εκεί κίτρινες πασχαλιάτικες φορσύθιες είχαν αρχίσει ν' ανθίζουν. Μου αρέσει να επικοινωνώ με τους ταπεινούς ανθρώπους, με την απλότητα, την ησυχία και την ταπεινότητα τους. Μόνο σ' αυτούς τους ανθρώπους μπορεί να υπάρξει η αποκάλυψη του Θεού.

 

Παρασκευή, 6 Απριλίου, 1973

Ευτυχία - δεν χρειάζονται λόγια

Χθες ήταν τα γενέθλια της μικρής Βέρας. Τρία χρόνια έχουν περάσει, από κείνη τη νύχτα σ' εκείνο το νοσοκομείο του Ντέρμπυ, όταν προσευχόμασταν για τη ζωή της μητέρας της. Πόσο μηδαμινές και οικτρές φαίνονται όλες οι «σοβαρές» συζητήσεις, όλη η φασαρία που γίνεται για τα προβλήματα, όταν συγκριθούν μ' εκείνη τη νύχτα.

Τι είναι ευτυχία; Είναι το να ζει κανείς όπως ζούμε τώρα εμείς, με τη Λ., οι δυο μας, απολαμβάνοντας την κάθε ώρα – τον πρωινό καφέ, δυο-τρεις ώρες ησυχίας το βράδυ. Καμιά «ειδική» συζήτηση. Τα πάντα είναι σαφή, και γι' αυτό τόσο ωραία! Αν αρχίζαμε να ορίζαμε την ουσία αυτής της προφανούς ευτυχίας, ο καθένας θα το έκανε με διαφορετικό τρόπο. Ίσως να είχαμε και κάποια διαφωνία! Τα λόγια μου δεν θα της φαίνονταν σωστά, και το αντίστροφο. Παρεξήγηση! Και η ευτυχία θα συννέφιαζε. Καθώς πλησιάζουμε την ουσία ενός πράγματος, όλο και λιγότερα λόγια χρειάζονται. Στην αιωνιότητα, στη Βασιλεία θα χρειάζεται μόνο το «Άγιος, Άγιος, Άγιος», μόνο λέξεις δοξολογίας και ευχαριστίας, μόνο προσευχή και η λάμψη του πληρώματος και της χαράς. Να γιατί οι μόνες βαθιές και χρειαζούμενες λέξεις δεν είναι αυτές που περιγράφουν την πραγματικότητα (συζητήσεις), αλλά αυτές που είναι καθαυτό πραγματικές, και τέτοιες είναι το ίδιο το σύμβολο, η παρουσία και το μυστήριο της πραγματικότητας.

Ο λόγος του Θεού, η προσευχή, η τέχνη - υπήρξε εποχή που η θεολογία ήταν αυτός ο «λόγος του Θεού», όχι απλώς λόγια για τον Θεό, αλλά θείοι λόγοι, αποκάλυψη.

Τι είναι προσευχή; Είναι η ανάμνηση του Θεού, η αίσθηση της παρουσίας Του. Είναι η χαρά που πηγάζει από αυτή την παρουσία. Πάντοτε, παντού, σ' όλα τα πράγματα.

 

12

Παρασκευή, 13 Απριλίου, 1973

Μνήμη, Ανάμνηση

«Το να δεχθείς να μην αγαπηθείς, μ' αυτή την τιμή είναι που αφήνεις το σημάδι σου στα πράγματα» (από ένα άρθρο του Μιχαήλ Ντεμπρέ).

Παρασκευή της πέμπτης εβδομάδας της Σαρακοστής. Από τα πρώτα χρόνια της παιδικής μου ηλικίας, αισθανόμουν πάντα πως αυτή η ημέρα αποτελεί την αρχή της τελικής προσέγγισης στο Πάσχα. Σήμερα το πρωί, θυμήθηκα τόσο καθαρά ένα από τα έτη που πέρασα στο Λύκειο Καρνώ (ίσως το 1938 -ήμουν δεκαπέντε χρονών). Πήγαινα από το σπίτι στο σχολείο και σκεπτόμουν έντονα πως σε τέσσερις ώρες θα πήγαινα στον καθεδρικό ναό της οδού Νταρού, για τους Χαιρετισμούς της Παναγίας. Θυμάμαι το καθετί: το φως, τα δένδρα, που μόλις άρχιζαν να βγάζουν καινούργια, πράσινα φύλλα, τις φωνές των παιδιών και τα γέλια στη μικρή πλατεία. Δεν γνώριζα τότε πως, το καλοκαίρι του 1957, στεκόμενος στον ίδιο ακριβώς δρόμο θα έβλεπα τον πατέρα μου για τελευταία φορά -έφευγα για τη Νέα Υόρκη και αυτός κοίταζε κάτω από το δωμάτιο του, στον τέταρτο όροφο, κουνώντας το χέρι του.

Με μια μικρή προσπάθεια, μπορώ να θυμηθώ πολλά πράγματα: μπορώ ν' αποκαταστήσω μια διαδοχή γεγονότων, το πότε και το πως. Αλλά για κάποιο λόγο, δεν μπορώ να ανακαλέσω κάποια πράγματα (μέρες, στιγμές), αλλά τα θυμάμαι σαν να είχαν μια δική τους ζωή μέσα μου. Δεν είναι αξιοσημείωτα ή σημαντικά γεγονότα, ούτε καν γεγονότα, αλλά ιδιαίτερες στιγμές και εντυπώσεις. Έχουν γίνει το υλικό καθαυτό της συνείδησης μου, ένα διαρκές τμήμα του εαυτού μου. Είμαι αρκετά πεπεισμένος πως αυτές οι ενθυμήσεις είναι αποκαλύψεις (θεοφάνειες) που βγαίνουν από βαθιά μέσα μας, επαφές με το «έτερον», το βαθύτερο και ανώτερο επίπεδο της συνείδησης. Αργότερα, πολύ αργότερα, συνειδητοποιούμε πως σ' αυτές τις στιγμές δόθηκε ένα είδος απόλυτης χαράς. Χαρά όχι για κάτι το συγκεκριμένο, αλλά παρ' όλα αυτά χαρά· η χαρά της παρουσίας του Θεού και του ανοίγματος Του στην καρδιά. Και η εμπειρία αυτής της στενής σχέσης, αυτής της χαράς (που ποτέ δεν θα αφαιρεθεί αφού έχει γίνει το βαθύτερο μέρος της καρδιάς) θα καθορίζει τις σκέψεις και το όραμα ολόκληρης της ζωής μας.

13

Μεγάλο Σάββατο

Μια ενθύμηση

Για παράδειγμα, εκείνο το Μεγάλο Σάββατο στο Παρίσι, στεκόμουν στο μπαλκόνι του δωματίου μου πριν πάω στην εκκλησία. Είδα ένα αυτοκίνητο να περνά, και υπήρξε μια γρήγορη, εκτυφλωτική αντανάκλαση του ήλιου σ' ένα από τα παράθυρα του. Όλα όσα αισθάνθηκα και έμαθα για το Μεγάλο Σάββατο, και καθ' όλη αυτή την ήμερα, για την ουσία του Χριστιανισμού, όλα όσα έχω προσπαθήσει να πω ή να γράψω, αποτελούσαν πάντοτε την εσωτερική ανάγκη να μεταδώσω στον εαυτό μου και στους άλλους αυτό που ξέσπασε, αυτό που φωτίστηκε και αποκαλύφθηκε μέσα μου εκείνη τη στιγμή. Όταν μιλά κανείς για την αιωνιότητα, μιλά γι' αυτό. Αιωνιότητα δεν είναι η άρνηση του χρόνου, αλλά η απόλυτη ολοκλήρωση, σύναξη και αποκατάσταση του. Αιώνια ζωή δεν είναι ό,τι αρχίζει μετά την πρόσκαιρη ζωή· είναι η αιώνια παρουσία της καθολικότητας της ζωής.

Ο Χριστιανισμός είναι μια ευλογημένη ανάμνηση, είναι όντως η κατάκτηση όλου του διασπασμένου χρόνου, είναι η εμπειρία της αιωνιότητας, εδώ και τώρα. Όλες οι θρησκείες και οι πνευματικότητες που τείνουν να εκμηδενίσουν τον χρόνο είναι ψευδείς θρησκείες και ψευδο-πνευματικότητες.

Λαμπρή, ηλιόλουστη, ανοιξιάτικη μέρα. Φαίνεται σαν να τραγουδά η ίδια η μέρα: «Εν σοι μόνον αγαλλόμεθα!»

 

Δευτέρα, 16 Απριλιου, 1973

Θυμάμαι τους Χαιρετισμούς την Παρασκευή βράδυ και τη Λειτουργία του Σαββάτου. Ενώ κοινωνούσαμε μπροστά στην Αγία τράπεζα, ο χορός έψελνε: «Χαίρε, δι' ης η χαρά εκλάμψει». Ο χορός έψελνε όμορφα και όλη η ακολουθία ήταν σαν τη βροχή που πέφτει πάνω στην καρδιά μετά από ξηρασία.

Περάσαμε το απόγευμα του Σαββάτου στο Γουόπινγκερς Φολς με τον πατέρα Θωμά, την Άννια και τα παιδιά. Και αυτό κυρίως επειδή δεν μπορούσαμε να καθίσουμε σπίτι μια τέτοια μέρα με τόσο φως, τέτοιο γαλάζιο χρώμα, τέτοια χαρά. Και χθες, την Κυριακή πάλι: πνίγομαι από μακάρια χαρά.

Ο μεικτός χορός έψελνε -δύο, τρεις φοιτητές, κάποια κορίτσια. Ένα αίσθημα τέλειας βεβαιότητας: ο άνθρωπος είναι capax Dei - ικανός να είναι με τον Θεό. Μέσα σ' όλα αυτά, μια συζήτηση με τον Ν. για την κατάθλιψη του. Αποτελεί μια τέτοια προφανή, δαιμονική εξέγερση ενάντια στο φως.

14

 

Πέμπτη, 19 Απριλίου, 1973

Όλες αυτές τις μέρες έχω μια ατέλειωτη συσσώρευση εργασιών, φροντίδων, βιασύνης, καταπόνηση από το κουτσομπολιό, μερικές φορές, από το οδυνηρό επίπεδο του μικρού κόσμου του Σεμιναρίου μας. Αισθάνομαι σαν να πέφτει μια γκρίζα σκόνη στην καρδιά μου. Δεν μπορώ να αισθανθώ καμιά χαρά, ούτε να δω κάποιο φως. Αυτό που ολοκληρωτικά θέλω είναι να μπορέσω να «ξεγλιστρήσω», να ζήσω περνώντας μέσα απ' αυτό το κύμα.

Μερικές ακτίνες φωτός: ομιλία την Τετάρτη για την Παναγία, οπότε αισθάνομαι πως μιλώ στον εαυτό μου.

Σήμερα ένα ξαφνικό αίσθημα ανακούφισης: όλα είναι πάλι καλά. Αύριο είναι η τελευταία ημέρα της Τεσσαρακοστής, και θα ψάλλουμε: «Την ψυχωφελή πληρώσαντες Τεσσαρακοστήν...».

Είναι η αρχή των πιο ευλογημένων ημερών του έτους. Προσεύχομαι να είναι ειρηνικές και καθάριες.

Ολόκληρη η ήμερα κυοφορούσε μια βίαιη καταιγίδα. Τώρα βρίσκεται εδώ - ανοιξιάτικη νεροποντή.

 

Κυριακή των Βαΐων, 22 Απριλίου, 1973

Χαρά! Πως κυλάει μέσα απ' αυτές τις μοναδικές μέρες, το Σάββατο του Λαζάρου και η Κυριακή των Βαΐων. Το σημερινό αποστολικό ανάγνωσμα: «Χαίρετε και πάλιν ερώ χαίρετε...». Η γιορτή της Βασιλείας του Θεού.

 

Τρίτη της Διακαινησίμου, 1 Μαΐου, 1973

Πάσχα. Μεγάλη Εβδομάδα. Ουσιαστικές, λαμπρές μέρες, όπως ακριβώς χρειάζεται. Και όντως είναι ό,τι χρειάζεται. Είμαι πεπεισμένος πως αν οι άνθρωποι άκουγαν πραγματικά τη Μεγάλη Εβδομάδα, το Πάσχα, την Ανάσταση, την Πεντηκοστή, την Κοίμηση, δεν θα υπήρχε καμιά ανάγκη για θεολογία. Όλη η θεολογία βρίσκεται εκεί. Όλα όσα χρειάζονται για το πνεύμα, την καρδιά, το μυαλό και την ψυχή μας. Πως μπορούσαν οι άνθρωποι να συζητούν για αιώνες τη δικαίωση και την απολύτρωση; Όλα βρίσκονται σ' αυτές τις ακολουθίες. Όχι μόνον αποκαλύπτονται, αλλά επί πλέον κυλούν στην καρδιά και στο μυαλό μας. Όσο πιο πολύ ζω, τόσο περισσότερο πείθομαι ότι οι περισσότεροι άνθρωποι

15

αγαπούν κάτι άλλο και αναμένουν κάτι άλλο από τη θρησκεία και στη θρησκεία. Για μένα αυτό είναι ειδωλολατρία, και συχνά κάνει την επαφή με τους ανθρώπους τόσο δύσκολη.

 

Δευτέρα, 7 Μαΐου, 1973 - Μετά το Πάσχα

Το Σάββατο, μετά την τελευταία πασχαλιάτικη Λειτουργία, φύγαμε για το Μοντώκ Πόιντ, στο Λονκ Άϊλαντ, για λίγη ξεκούραση. Περάσαμε το βράδυ στο ίδιο μοτέλ του Ήστ Χάμπτον. Τι απόλαυση, ένα τόσο απολαυστικό Σαββατοκύριακο. Περάσαμε το πρωινό στα βράχια, κοντά στον φάρο. Ο ωκεανός, η λιακάδα, η σιωπή, ένα νοστιμότατο γεύμα σ' ένα γερμανικό εστιατόριο στην αποβάθρα του λιμανιού Σαγκ.

Μετράς τις μέρες μέχρι το Πάσχα, κατόπιν μέχρι το τέλος του σχολικού έτους, και μετά η ευλογημένη αναχώρηση για τη Λαμπέλ. Να μπορούσαμε μόνο να μετρούσαμε τις μέρες με την ίδια ανυπομονησία, ελπίδα και αναμονή μέχρι την «ανέσπερη ημέρα». Αντίθετα φόβος, απελπισία.

 

Δευτέρα, 14 Μαΐου, 1973

«Αντί για τον Θεό, οι άνθρωποι έχουν αρχές ( principles )...». «Η λέξη "αρχή" είναι πολύ πιο πληκτική από τη λέξη "Θρησκεία"» [Από την κριτική του βιβλίου του Φρέντερικ Μπούχερ, Θεολογικό Αλφαβητάρι ( Theological ABC ), στους Νιου Γιορκ Τάιμς].

«Θρησκεία» - πόσα δεν κρύβονται πίσω από αυτή τη λέξη. Τη σκεφτόμουν ενόσω συλλογιζόμουν τη Ν. - μια μάλλον συνηθισμένη μεσόκοπη γυναίκα, την οποία βλέπω κάθε δυο-τρεις εβδομάδες, ως «πνευματικός πατέρας» της. Θέλει να κάνει μια καλή πνευματική ζωή, αλλά Θεέ μου, τι ολοκληρωτική συγκέντρωση στον εαυτό της, το πως όλοι - γιος, σύζυγος, γείτονες, το καθετί – βρίσκονται απέναντι στις προσπάθειες της, τι πλήρης τυφλότητα στο καθετί γύρω της.

Τι έλκει τέτοιου είδους πρόσωπα στη θρησκεία; Ή μάλλον τι είδους αποζημίωση αναζητούν;

Αντιμετωπίζοντας τις αμαρτίες

«Πρέπει να καταλάβεις...!» Φθάνεις σ' ένα σημείο όπου γίνεται σαφές πως δεν υπάρχει τίποτε για να καταλάβεις, πως όλες οι περιπλοκές είναι φανταστικές, δηλαδή πως όλα είναι μια ομίχλη που σηκώνουμε για να σκεπάσουμε τις αμαρτίες μας και για ν'

16

αποφύγουμε να έρθουμε αντιμέτωποι μαζί τους. Τα προβλήματα της σύγχρονης συνείδησης, των νέων ανθρώπων, συχνά δεν είναι τίποτε. Δύο είναι οι πηγές της αμαρτίας: η σάρκα και η υπερηφάνεια. Και οι άνθρωποι συχνά προσπαθούν να τις συγκαλύψουν με περιπλοκές, έτσι ώστε να φαίνονται ωραίοι και με βάθος. («Αυτός έχει μεγάλα προβλήματα...») Και πάντα μπορούν να βρεθούν πρόθυμοι πνευματικοί οδηγοί, έτοιμοι να λύσουν τα προβλήματα, κυρίως με το να τα συζητούν ατέλειωτες ώρες. Η αλήθεια είναι πολύ απλούστερη: σάρκα και υπερηφάνεια. Είναι τα αληθινά κλειδιά για τη λύση των προβλημάτων και των δυσκολιών, η ρίζα των ατέλειωτων συζητήσεων, των ψιθύρων κατά τη διάρκεια των πλέον πληκτικών εξομολογήσεων, της κάθε ενδοσκόπησης και νοσηρής αυτοϊκανοποίησης. Ο Χριστιανισμός δεν είναι «αποτελεσματικός», αυτό δεν ακούγεται σωστά. Η ανεπάρκεια και η αναλήθεια της ποιμαντικής συμβουλευτικής, της θρησκευτικής «θεραπείας», είναι συχνά εξίσου ψεύτικη όσο και η άρνηση να αντιμετωπίσουμε την αμαρτία. Η πραγματική πίστη ανέκαθεν αποτελεί την ανάπτυξη μέσα στην αρετή της απλότητας - χαρμόσυνη, ολοκληρωτική και απελευθερωτική. Οι «δυσκολίες», οι «περιπλοκές» και τα «προβλήματα» είναι ασήμαντα άλλοθι του εγωκεντρικού ανθρώπου που έχει ερωτευτεί το αυτοείδωλο ενός βασανισμένου, περίπλοκου ανθρώπου.

 

Παρασκευή, 25 Μαΐου, 1973

Ξαναδιάβασα το αγαπημένο μου ημερολόγιο του Τζούλιεν Γκριν (Τι Μένει από την Ημέρα). Γράφει: «Δίχως κοινωνία ( communion ), η ζωή μεταβάλλεται και η πίστη φεύγει. Και αυτό συμβαίνει χωρίς καμιά εξαίρεση» (σελ. 14). Τι αλήθεια! Τις δύο τελευταίες μέρες ευχαριστιέμαι να σκέφτομαι πως αύριο θα λειτουργήσω. Τι άλλο θα μπορούσε να είναι πιο «ενδιαφέρον» στην Εκκλησία;

 

Δευτέρα, 17 Σεπτεμβρίου, 1973

Αυτό το τετράδιο έμεινε στο γραφείο μου ολόκληρο το καλοκαίρι . Λαμπέλ - την αγαπώ όλο και πιο πολύ, σχεδόν με πόνο. Ο αδελφός μου Ανδρέας πέρασε μαζί μας τρεις εβδομάδες. Επισκεφτήκαμε το Κεμπέκ, περάσαμε ένα πρωί με τη Λ. στη λίμνη Γκραν Κασέ. Παιδιά, εγγόνια -κατόπιν ένα ταξίδι σε Ελβετία και Παρίσι.

Τώρα, επιστροφή στην καθημερινότητα: το Σεμινάριο, η συνηθισμένη αναστάτωση της αρχής του σχολικού έτους.

Όμορφη μέρα, αρχή φθινοπώρου.

17

 

Πέμπτη, 27 Σεπτεμβρίου, 1973

Κάθε Σεπτέμβριο παίρνω κάποιες αποφάσεις: θα οργανώσω τη ζωή μου διαφορετικά, δίχως αναστάτωση, δίχως φθορά των νεύρων. Θα υιοθετήσω κάποιο ρυθμό, με στρώματα ησυχίας, εργασίας και αυτοσυγκέντρωσης. Μόλις μετά από τρεις εβδομάδες όλα έχουν τιναχτεί στον αέρα: φασαρία στο Σεμινάριο, ατέλειωτα τηλεφωνήματα, συναντήσεις. Σήμερα τηλεφώνησα πως είμαι άρρωστος και πως δεν θα πάω πουθενά. Η συνείδηση μου όμως με ενοχλεί...

Σκέφτομαι μερικές φορές πως ο κάθε άνθρωπος έχει κληθεί να πει ή να κάνει κάτι, μικρό μεν, αλλά γνήσιο, κάτι που να είναι η κλήση του. Η ζωή όμως είναι τέτοια που βυθίζεσαι με το κεφάλι στα πάντα. Τότε χάνεσαι και δεν εκπληρώνεις αυτή την κλήση.

Είμαι αρκετά πεπεισμένος πως δεν διαθέτω την κλήση να είμαι προσωπικός οδηγός. Απεχθάνομαι τις «διαχύσεις οικειότητας». Όταν εξομολογώ, συχνά έχω την αίσθηση πως δεν είμαι εγώ που εξομολογώ, αλλά κάποιος άλλος, και πως όλα όσα λέγω είναι απρόσωπα κλισέ, κι όχι αυτό που πρέπει, δεν είναι καθόλου αυτό ... Βλέπω να γίνεται μεγάλο κακό, από την ενθάρρυνση του εγωκεντρισμού και της πνευματικής υπερηφάνειας (και από τις δύο πλευρές), μέχρι του σημείου να υποβιβάζεται η πίστη στον εαυτούλη μας και στα προβλήματα μας. Ο Χριστιανισμός υπήρξε ανέκαθεν ένα κήρυγμα, μια αποκάλυψη αυτού του αλλού, ανώτερου επιπέδου, της ίδιας της πραγματικότητας, και όχι μια «ερμηνεία» της. Τότε τι σημαίνει η ύπαρξη των γερόντων (στάρετς); Το να είναι κάποιος γέροντας αποτελεί μια ειδική κλήση. Αν πάρουμε στα σοβαρά όσα γνωρίζουμε για τον θεσμό των γερόντων, βλέπουμε πως οι γέροντες δεν παραδίνονται ούτε στην καθοδήγηση, που δημιουργεί στενές σχέσεις, ούτε στη λύση προβλημάτων αλλά στην αποκάλυψη της πραγματικότητας του Κυρίου. Γι' αυτό κι ένας ψευδό-γέροντας είναι τόσο επικίνδυνος - υπάρχουν τόσοι πολλοί σήμερα και είναι συνήθως γεμάτοι από δίψα για εξουσία.

Είμαι αρκετά πεπεισμένος πως το γνήσιο κήρυγμα αποτελεί πάντα μια απάντηση σε αμφιβολίες και πειρασμούς, καθώς και στη θεραπεία τους. Το κήρυγμα για τον Χριστό, και μόνο για τον Χριστό - η γνωριμία και η συνάντηση μαζί Του, η υπακοή σ' Αυτόν, η αγάπη γι' Αυτόν - είναι αυτό που μπορεί να εξαλείψει αμφιβολίες και προβλήματα. Αυτό που καθιστά έναν κήρυκα ικανό είναι όταν απευθύνει το κήρυγμα του και στον ίδιο τον εαυτό του, στη δική του απελπισία και έλλειψη πίστης, στη δική του χλιαρή καρδιά. Τι μπορούν να προσθέσουν σ' αυτό οι «συζητήσεις»;

18

 

Τετάρτη, 3 Οκτωβρίου, 1973

Φόβος θανάτου

Ο συνηθισμένος πονοκέφαλός μου από την εξάντληση. Επιστρέφοντας από το Σεμινάριο, θυμήθηκα ξαφνικά πολύ καθαρά την κρίση που είχα περάσει το 1935-36. Όταν ήμουν 14-15 ετών, βρέθηκα στο νοσοκομείο μετά από μια πολύ δύσκολη εγχείρηση. Η «κρίση» ήταν μια πραγματική συνάντηση με τον θάνατο. Όχι με τον φόβο του θανάτου, αλλά με το αίσθημα της παρουσίας του θανάτου. Πως μπορεί κάποιος να ζει όταν γνωρίζει πως τα πάντα θα πεθάνουν; Φαίνεται βέβαια κάτι το τετριμμένο, σαν ένα κλισέ, αλλά κυριολεκτικά για αρκετούς μήνες δεν ζούσα. Θυμάμαι πως δεν μπορούσα να ακούω τις οικογενειακές συζητήσεις. Πήγα στο άλλο δωμάτιο και κοιτάζοντας κάτω από το μπαλκόνι μας στον έκτο όροφο, αισθάνθηκα πως βρισκόμουν σε μια φοβερή, τρομακτική τρύπα. Δυσκολεύομαι να το περιγράψω: δεν ήταν απελπισία ούτε φόβος, αλλά μια φοβερή αντίφαση. Το σπίτι μου, οι άνθρωποι, η ζωή - και να είναι όλα τόσο θνητά! Ποτέ δεν είχα βιώσει ένα τέτοιο μαρτύριο, ούτε έχω ξαναβιώσει από τότε. Έφυγε ξαφνικά, και δεν ξαναγύρισε ποτέ. Ακριβώς τώρα, δεν θυμάμαι τόσο το περιεχόμενο όσο τη φρίκη αυτού του αγγίγματος του θανάτου. Ήμουν αρκετά άρρωστος, σχεδόν πέθαινα και έζησα in extremis (στην άκρη του τάφου). Με άγγιξε ο θάνατος και έφυγε. Δεν γνωρίζω· κάνει αίσθηση: «Κατέλαβε με σκότος». Πρέπει να συνειδητοποιήσουμε πως αυτό το σκότος είναι πραγματικό, πως βρίσκεται εδώ, έτοιμο να μας αγκαλιάσει, και είθε ο Θεός να μας σώζει απ' αυτό.

Αυτή ήταν η περίοδος της ζωής μου που προσευχόμουν αληθινά. Προσευχόμουν για τη σωτηρία και για τίποτε άλλο, καθώς αισθανόμουν πως δεν μπορούσα πλέον να υποφέρω αυτό το σκοτάδι.

 

Παρασκευή, 12 Οκτωβρίου, 1973

Δεν υπάρχει καμιά αξία να μεταστρέφεις ανθρώπους στον Χριστό αν αυτοί δεν μεταστρέφουν την εικόνα που έχουν για τον κόσμο και τη ζωή, επειδή τότε ο Χριστός γίνεται απλώς ένα σύμβολο των όσων αγαπούμε και θέλουμε ήδη - χωρίς Αυτόν. Αυτού του είδους ο

19

Χριστιανισμός είναι πιο τρομακτικός απ' ό,τι ο αγνωστικισμός ή ο ηδονισμός.

Οι θεολόγοι έχουν συνδέσει τη μοίρα τους με την πολυμάθεια, με τη μόρφωση, αν και θα τα πήγαιναν καλύτερα αν ακολουθούσαν την ποίηση, τους ποιητές και την τέχνη. Είναι δύσκολο πράγμα να αποκτηθεί η γνήσια ποίηση, ενώ η πολυμάθεια είναι πολύ πιο εύκολο…

Κοσμήτορας, πρωτοπρεσβύτερος, καθηγητής: μερικές φορές αισθάνομαι (ιδιαίτερα σ' ένα ηλιόλουστο μοναχικό πρωινό σαν το σημερινό) πως όλα αυτά δεν έχουν τίποτε το κοινό με την προσωπικότητα μου, πως είναι μια φτωχή μάσκα, και όμως, το ενενήντα τοις εκατό της ζωής μου καθορίζεται απ' αυτούς τους τίτλους. Όταν βγάζω τη μάσκα, οι άνθρωποι σοκάρονται - πως γίνεται να είναι ο εαυτός του; Όταν φορώ τη μάσκα, οτιδήποτε πω ή κάνω, δικαιώνεται. Πόσο εύκολο είναι να διαλύεις την προσωπικότητα σου κάτω από μία μάσκα και το ακόμη χειρότερο να αγαπάς αυτή τη μάσκα...

 

Παρασκευή, 19 Οκτωβρίου, 1973

«Η κατάρα της δουλειάς». Πολλοί άνθρωποι όμως, αν όχι η πλειοψηφία, ηδονίζονται με την αχαλίνωτη δραστηριότητα, επειδή φοβούνται να σταθούν πρόσωπο προς πρόσωπο με τη ζωή, με τον εαυτό τους, με τον θάνατο. Βαριούνται, και η πλήξη είναι το βασιλειο του Διαβόλου. Βαριεστημένοι και φοβισμένοι, κλείνουν τα αυτιά τους με τη δράση, με τις ιδέες και τις ιδεολογίες. Το κλειδί που ανοίγει τον πολιτισμό μας είναι μια αισιόδοξη δραστηριότητα με ίχνη φόβου και πλήξης. Δίχως Θεό, όλα είναι δυνατά, αλλά αυτό το «όλα» είναι πάρα πολύ τρομακτικό και πληκτικό. Μου φαίνεται πως πρώτιστο καθήκον της Εκκλησίας είναι ν' αρνηθεί να λάβει μέρος στη λογική και στους κώδικες αυτού του κόσμου. Κανείς δεν μπορεί να φωτίσει τον κόσμο, αν πρώτα δεν τον απορρίψει ολοκληρωτικά. Αυτό που χρειάζεται στον σύγχρονο Χριστιανισμό είναι θάρρος και πνευματική ελευθερία: ποτέ μην ενδώσετε στην «κατανόηση», στην «ανάμειξη», στην «επιβίωση του κόσμου».

 

Σάββατο, 20 Οκτωβρίου, 1973

Έπρεπε να επισκεφθώ τη χήρα του αρχιτέκτονα Α. Νεράτωφ, η οποία έχει αναλάβει την κατασκευή των εικόνων για τον καθεδρικό ναό της Ουάσινγκτον. Το ταξίδι μέσα από το ηλιόλουστο Τακόνικ (Απαλλάχια Όρη) συνοδεύτηκε από τα

20

«πυρακτωμένα» φθινοπωρινά φύλλα. Σκεφτόμουν: πως γνωρίζουμε πως πέρα απ' αυτόν τον κόσμο - τον αμαρτωλό και «πεπτωκότα» - υπάρχει αναμφίβολα ένας άλλος, ένας κόσμος που νοσταλγούμε; Πάνω απ' όλα τον γνωρίζουμε μέσα από τη φύση, μέσα από τη μαρτυρία της, μέσα από την πληγωμένη της ομορφιά. Η μαρτυρία, η ομορφιά της φύσης αναφέρονται στον Άλλον.

Θεολογία είναι η μελέτη του Θεού, όπως η επιστήμη αποτελεί τη μελέτη της φύσεως - δίχως το μυστήριο.

 

Τετάρτη, 24 Οκτωβρίου, 1973

Πολύ απολαμβάνω το βιβλίο του Μάλκολμ Μάγκεριντζ, Χρονικά του Σπαταλημένου Χρόνου , και τη Σιμόν Βέιλ: «Καμιά έρημος δεν είναι τόσο τρομακτική, μονότονη και πληκτική όσο το κακό», και «Τίποτε δεν είναι τόσο όμορφο και θαυμαστό, τίποτε τόσο συνεχώς φρέσκο και καταπληκτικό όσο το καλό».

 

Πέμπτη, 1 Νοεμβρίου, 1973

Τελευταία έχω τόσο πολλή δουλειά, συναντήσεις και συνάξεις παλιών φίλων. Παρ' όλα αυτά έχω ένα αίσθημα εσωτερικής ειρήνης και θάρρους, ίσως επειδή συνέχεια εμπνέομαι γράφοντας και στοχαζόμενος για την Εξομολόγηση και την Κοινωνία.

 

Κυριακή, 4 Νοεμβρίου, 1973

Είκοσι εφτά χρόνια έχουν περάσει από τη χειροτονία μου σε διάκονο, στο Παρίσι. Δυσκολεύομαι να θυμηθώ την ακολουθία. Θυμάμαι πως γυρίσαμε στο σπίτι, στο Ετάνγκ λα Βιλ (8), και κοιμήθηκα. Εκείνο το βράδυ τέλεσα τον πρώτο μου Εσπερινό στον άγιο Σέργιο (9).

Θυμάμαι μια γκρίζα φθινοπωρινή μέρα.

Χθες και σήμερα - πολλές εξομολογήσεις. Τόση θλίψη, μοναξιά, αδιέξοδα, αποτυχίες στη ζωή.

 

21

Τετάρτη, 7 Νοεμβρίου, 1973

Το Σάββατο δέχθηκα την εξομολόγηση ενός ευσεβούς ανθρώπου που μου είπε πως «η γενική εξομολόγηση» του ήταν τόσο εύκολη. «Προετοιμάζομαι πολύ για την προσωπική μου εξομολόγηση, δεν κοιμάμαι μισή νύχτα...». Αλλά μετά απ' αυτή τη δήλωση, ακολουθεί μια σειρά από επιπόλαια λόγια και σκέψεις, βασανιστική και αχρείαστη πνευματική φλυαρία και καταδίκη όλων εκείνων που δεν τον «καταλαβαίνουν»... Και αυτό λέγεται ευσέβεια;

 

Σάββατο, 17 Νοεμβρίου, 1973

Πέρασα όλη αυτή την εβδομάδα - από τη Δευτέρα μέχρι τη νύχτα της Πέμπτης - στο Πίτσμπουργκ, στην Παναμερικανική Σύνοδο. Είμαι εντελώς εξαντλημένος, αλλά απροσδόκητα ανακουφισμένος. Αισθάνθηκα μια στενή επαφή με το μυστήριο της Εκκλησίας - και αυτό δεν είναι ούτε ρητορεία, ούτε υπερβολή. Πήγα στη Σύνοδο αρκετά άθυμος και δίχως ενθουσιασμό. Δεν περίμενα πολλά. Μετά από τρεις μέρες απίστευτης προσπάθειας και έντασης (ήμουν πάλι πρόεδρος), ξαφνικά όλα ξεκαθάρισαν: η Εκκλησία μας είναι ζωντανή σε πείσμα κάθε αντιξοότητας, και μια σύναξη από «ανθρωπάκια» μεταμορφώνεται σε Εκκλησία. Θαυμάσιες ακολουθίες. Εκατοντάδες οι συμμετέχοντες και, κυρίως, ένα είδος κοινής έμπνευσης. Αισθάνομαι ακόμη συνεπαρμένος από τη Σύνοδο. Το θαύμα του Αγίου Πνεύματος σ' ένα αμερικάνικο ξενοδοχείο Χίλτον!

 

Δευτέρα, 26 Νοεμβρίου, 1973

Χθες, μετά τη Λειτουργία, η Ν., από την Οξφόρδη, ήρθε να μας επισκεφτεί. Μια τόσο όμορφη και αξιαγάπητη κυρία. Η συζήτηση περιστράφηκε κυρίως γύρω από την εκκλησία τους στην Οξφόρδη, για τους Έλληνες, τους ιερείς, γενικά την εκκλησιαστική ζωή. Φυσικά γνωρίζω, όταν σκέφτομαι λογικά, πως η Εκκλησία χρειάζεται, όπως και όλη η σκληρή εργασία και η τόσο φιλάνθρωπη δραστηριότητα που τη συνοδεύει. Αυτό όμως που απομένει από μια τέτοια συζήτηση είναι μια δυσάρεστη γεύση. Όλο αυτό το τρέξιμο είτε στο Βυζάντιο είτε στη Φιλοκαλία, είτε στην Πάτμο, είτε στις εικόνες, κάνει την Ορθοδοξία να φαίνεται σαν ένα σούπερ μάρκετ. Ο καθένας διαλέγει αυτό που θέλει: την εποχή, το στυλ και την αναγνώριση. Αδύνατο να είναι ο εαυτός του. Πρέπει να ανήκει σε κάποιο «στυλ». Έχω ένα κάπως θλιβερό αίσθημα πως ό,τι είναι ουσιώδες στην Ορθοδοξία, το «εν ου εστί χρεία», το σημαντικό και

22

το πολύτιμο, αφήνεται, κατά τη γνώμη μου, στην άκρη του δρόμου - δεν διαθέτει το στυλ!

«Τεκνία, φυλάξατε εαυτούς από των ειδώλων» (Α Ιωάννου 5,21). Κάποιες φορές βλέπω την Ορθοδοξία μέσα σε μια λόχμη από είδωλα. Η προσκόλληση στο παρελθόν οδηγεί πάντα στην ειδωλολατρία, και βλέπω πολλούς ανθρώπους να ζουν με το παρελθόν, ή μάλλον με πολλά παρελθόντα. Μέσα σε κάθε Ορθόδοξο βρίσκεται βαθιά θαμμένος κι ένας Παλαιόπιστος (παλαιοημερολογίτης) .

 

Τετάρτη, 28 Νοεμβρίου, 1973

Μόλις ξαναδιάβασα τα έργα του Τσέχωφ, Ο Αγαπημένος, Ο Επίσκοπος, κ.λπ. Πάντοτε απολαμβάνω βαθιά να τον διαβάζω.

Λαχταρώ να είμαι ελεύθερος, ελεύθερος να «ζήσω»: η γυναίκα και η οικογένεια μου (δεν υπάρχει χρόνος), οι φίλοι (δεν υπάρχει χρόνος), η φύση (δεν υπάρχει χρόνος), «εξωσχολικό» διάβασμα (δεν υπάρχει ελεύθερος χρόνος). Θα ήθελα να ζήσω μ' έναν τέτοιο τρόπο, ώστε το κάθε μόριο χρόνου να είναι πληρότητα (και όχι τύρβη). Και ο χρόνος, όταν είναι πλήρης, είναι προσευχή, δεσμός, σχέση με τον θεό, διαφάνεια για τον θεό που μας έδωσε τη ζωή κι όχι τη φασαρία.

 

Παρασκευή, 7 Δεκεμβρίου, 1973

Χθες γιορτάσαμε την εορτή του αγίου Νικολάου - με το νέο ημερολόγιο. Με το παλαιό ήταν η εορτή του αγίου Αλεξάνδρου Νέφσκυ, η ονομαστική εορτή μου. Θυμάμαι αυτή τη μέρα, σαράντα χρόνια πριν. Ξύπνησα στον κοιτώνα του οικοτροφείου και βρήκα πάνω στο σκαμνάκι, που βρισκόταν δίπλα στο κρεβάτι μου, ένα πολύ πολύτιμο δώρο, μια πέννα Γουότερμαν. Θυμάμαι το χρώμα της, την αίσθησή της στα δάκτυλά μου. Την ίδια μέρα, ο πατήρ Σέργιος Μ[ουσίν-] Π[ούσκιν] χειροτονήθηκε ιερέας. Γιατί κάποιες μέρες, με όλες τις λεπτομέρειες τους - καιρός, φως, κ.λπ. - σκαλίζονται στη μνήμη μας και παραμένουν εκεί;

Έξω είναι γκριζωπά, ήσυχα, παγωνιά. Απολαμβάνω αυτή την ησυχία μετά από μερικές θυελλώδεις μέρες.

Χθες, στο Σεμινάριο η ετήσια συνάντηση του Συμβουλίου των Διαχειριστών.

 

23

Δευτέρα, 10 Δεκεμβρίου, 1973

Την Κυριακή, κήρυξα στον καθεδρικό ναό του αγίου Ιωάννου του Θεολόγου: «διάλογος» με τον αιδεσιμώτατο Τζέιμς Μόρτον. Ακούγοντας τον αγαπημένο μου αγγλικανικό ύμνο, «Σιγησάτω πάσα σαρξ βροτεία», θυμήθηκα τα πρώτα μου ταξίδια στην Αγγλία, το 1937 και 1938, ιδιαίτερα τις εβδομάδες που πέρασα στο Στάμφορντ, όπου παρακολουθούσα κάθε μέρα τη Λειτουργία της Αγγλικανικής Εκκλησίας. Κατά τη διάρκεια των σχολικών μου χρόνων στο Παρίσι, καθ' οδόν για το Λύκειο Καρνώ, σταματούσα στην εκκλησία του αγίου Καρόλου του Μονκώ, για δυο-τρία λεπτά. Πάντοτε δε σ' αυτή την τεράστια, σκοτεινή εκκλησία, σ' ένα από τα αλτάρια, διαβαζόταν μια σιωπηλή Λειτουργία. Η χριστιανική Δύση: είναι μέρος της παιδικής και της εφηβικής ηλικίας μου, όταν ζούσα μια διπλή ζωή. Από τη μια πλευρά, ήταν η κοσμική και πολύ Ρωσική ζωή του εμιγκρέ· από την άλλη πλευρά, μια μυστική, θρησκευτική ζωή. Μερικές φορές σκέφτομαι την αντίθεση: μια θορυβώδης, προλεταριακή οδός Λεζέντρ (ένας μικρός δρόμος στο 19ο arrondissement , Διαμέρισμα του Παρισιού) και αυτή η ουδέποτε μεταβαλλόμενη Καθολική Λειτουργία (...ένα σημάδι φωτός πάνω στον σκοτεινό τοίχο...) - ένα βήμα, και αυτό το βήμα είναι σ' έναν εντελώς διαφορετικό κόσμο. Αυτή η αντίθεση καθόρισε κατά κάποιο τρόπο στη θρησκευτική μου εμπειρία τη διαίσθηση, η οποία ποτέ δεν με έχει εγκαταλείψει από τότε: για τη συνύπαρξη δύο ετερογενών κόσμων, την παρουσία σ' αυτόν τον κόσμο κάποιου πράγματος απόλυτα και ολοκληρωτικά «άλλου». Αυτό το «άλλο» φωτίζει τα πάντα, με τον έναν η τον άλλο τρόπο. Τα πάντα σχετίζονται μ' αυτό - η Εκκλησία ως Βασιλεία του Θεού ανάμεσα μας και μέσα μας. Για μένα, η οδός Λεζέντρ ποτέ δεν έγινε άσκοπη, εχθρική ή ανύπαρκτη - από δω προέρχεται κι η αποστροφή μου για την «καθαρή πνευματικότητα». Αντίθετα, ο δρόμος, όπως ήταν, απέκτησε μια νέα γοητεία κατανοητή και προφανή μόνο σε μένα, τη στιγμή εκείνη που γνώριζα την Παρουσία, τη γιορτή που αποκαλυπτόταν στη Λειτουργία εκεί κοντά. Όλα ήταν ζωντανά, συναρπαστικά: κάθε βιτρίνα, το πρόσωπο κάθε ανθρώπου που συναντούσα, το συγκεκριμένο, χειροπιαστό αίσθημα εκείνης της στιγμής, η σχέση ανάμεσα στον δρόμο, στον καιρό, στα σπίτια, στους ανθρώπους.

Αυτή η εμπειρία έχει μείνει για πάντα μαζί μου: μια πολύ ισχυρή αίσθηση «ζωής» στη σωματική, φυσική της πραγματικότητα, στη μοναδικότητα του κάθε λεπτού και στη συσχέτιση του με την πραγματικότητα της ζωής. Την ίδια στιγμή, αυτό το ενδιαφέρον ρίζωνε μόνο στη συσχέτιση όλων αυτών μ' αυτό που μαρτυρούσε και θύμιζε η σιωπηλή Λειτουργία, την παρουσία και τη χαρά. Ποια είναι αυτή η συσχέτιση; Μου φαίνεται πως αδυνατώ να την ερμηνεύσω και να την προσδιορίσω, αν και ουσιαστικά είναι το μόνο πράγμα για το οποίο μιλώ και γράφω («λειτουργική θεολογία»). Δεν είναι κάποια «ιδέα»: o ι «ιδέες» με απωθούν. Έχω

24

τη διαρκώς αυξανόμενη πεποίθηση πως ο Χριστιανισμός δεν μπορεί να εκφραστεί με «ιδέες». Αυτή η συσχέτιση δεν είναι μια «ιδέα» του χριστιανικού κόσμου, του χριστιανικού γάμου, κ.λπ. Αυτός ο συσχετισμός είναι ένας κρίκος, και όχι μια ιδέα· είναι μια εμπειρία. Είναι η εμπειρία του κόσμου και της ζωής, κυριολεκτικά υπό το φως της Βασιλείας του Θεού, που έχει αποκαλυφθεί μέσα από όλη τη σύνθεση του κόσμου: χρώματα, ήχοι, κινήσεις, χρόνος, χώρος - συγκεκριμένος, όχι αφηρημένος. Όταν αυτό το φως, που βρίσκεται μόνο στην καρδιά, μόνο μέσα μας, πέσει πάνω στον κόσμο και στη ζωή, τότε όλα φωτίζονται και ο κόσμος γίνεται ένα χαρμόσυνο σημείο, ένα σύμβολο και μια προσδοκία. Γι' αυτό αγαπώ το Παρίσι, γι' αυτό το χρειάζομαι! Είναι επειδή στο Παρίσι, στην Παρισινή παιδική μου ηλικία, μου δόθηκε αυτή η εμπειρία, έγινε ύπαρξή μου. Και τώρα που δεν ζω πλέον εκεί, ούτε έχω κάποια δουλειά ή υποχρέωση εκεί, το Παρίσι έχει γίνει για μένα μια κατάδυση σ' αυτή την πρώτη μου εμπειρία, η ανανέωση της. Όταν βρίσκομαι στη Ρώμη, όπου περπάτησα πολύ το φθινόπωρο του 1963 (10), αισθάνομαι πως η Ρώμη είναι διασπασμένη σε ομορφιές πολλών εποχών και πολιτισμών, και πως το καθετί μας υπενθυμίζει το φθαρτό παρελθόν. Στην Αθήνα πάλι, αισθάνομαι αρκετά οδυνηρά τον πανταχού παρόντα παγανισμό, την «ιερή σάρκα», που προκαλεί τον καθαρό πνευματισμό ως αντίδραση σ' αυτόν, τον Μανιχαϊσμό, ή έναν «ιερό ορθόδοξο τρόπο ζωής». Αυτός ο πνευματισμός, κατά τη γνώμη μου, οδηγεί δυστυχώς σε μια αυτό-δικαιωτική άρνηση του κόσμου. Ενώ στο Παρίσι, στο υλικό και στον ρυθμό του, αισθάνομαι την παρουσία, την ύπαρξη του άλλου επιπέδου. Στη Ρώμη υπάρχει μια αίσθηση ηδονής και τραγωδίας. Στο Παρίσι υπάρχει μελαγχολία και υπάρχει χαρά, και τα δυο είναι πάντα εκεί. Η ομορφιά του Παρισιού αντανακλά τη θέση του σ' ένα άλλο επίπεδο, ούτε αυτο-ικανοποιητικό, μήτε θριαμβολογικό, ούτε πομπώδες, μήτε βαρύ. Είναι μια ομορφιά που ανήκει σ' έναν κόσμο όπου έζησε ο Χριστός.

Μόλις τέλειωσα ένα τεράστιο βιβλίο, γραμμένο από τον Γκέι Ταλίζ, Η Βασιλεία και η Εξουσία , σχετικά με τους Τάϊμς της Νέας Υόρκης , και το βιβλίο, Εποχή της Μετριότητας , του Κ. Λ. Σουλτζμπέργκερ. Και οι δύο συγγραφείς περιγράφουν τη δύναμη που έχει η λαχτάρα για την εξουσία - μια ακατάπαυστη, άγρια πάλη για δύναμη, για επιτυχία. Ενόσω τα διάβαζα, αισθάνθηκα πραγματικά τρομοκρατημένος από τη δύναμη, την ενέργεια αυτής της πάλης, ακόμη και στον μικρότερο κόσμο -μια δύναμη που μπορεί να κινεί όρη και να είναι αρκετά δηλητηριώδης. Η πάλη για την εξουσία αποτελεί την πεμπτουσία του κόσμου μας. Για να σωθούμε, πρέπει να απομακρυνθούμε απ' αυτήν. Πόση ανθρωπιά δεν διαθέτουν οι άνθρωποι που δεν κατέχουν καμιά εξουσία, ούτε προσποιούνται πως την έχουν, ούτε επιχειρούν να την αποκτήσουν !

 

25

Τετάρτη, 12 Δεκεμβρίου, 1973

Χθες ήταν ημέρα πολύ ειδικών συναντήσεων. Στις 1 το μεσημέρι είχα γεύμα με τον πατέρα Γεώργιο Γκραμπ (της Υπερόριας Ρωσικής Εκκλησίας) στο ξενοδοχείο Κόμοντορ. Η συνάντηση είχε κανονιστεί πριν από πολύ καιρό, και ήταν πολύ πιο ευχάριστη απ' όσο φανταζόμουν. Συμφωνήσαμε αμέσως πως τα εμπόδια, όχι μόνο για την ενότητα αλλά ακόμη και για μια απλή detente (χαλάρωση) ήταν αρκετά ουσιαστικά. Συμφωνήσαμε επίσης και με τον Ταλλευράνδο πως «η πολιτική είναι η τέχνη του εφικτού». Είχα όμως το αίσθημα πως κάτι συνέβαινε, πως κάτι κινείται - όσο δεν συζητούσαμε για τον δαίμονα στο Πατριαρχείο Μόσχας, ή για την αποστασία, ή για τη συνηθισμένη ρητορεία της Υπερόριας Ρωσικής Εκκλησίας, όσο προσπαθούσαμε να συζητήσουμε για το πως θα επιτυγχάναμε κάποια συμφωνία δίχως, αφενός, να απορρίψουμε την αυτοκεφαλία και δίχως, αφετέρου, να απορρίψουμε τις ιδέες της Υπερόριας Εκκλησίας. Συμφωνήσαμε βασικά να συνεχίσουμε τις συζητήσεις και τις συναντήσεις μας.

Μετά το Κόμοντορ, πήγα στο ξενοδοχείο Λάθαμ, όπου συνάντησα τον Μίσα Μίρσον (11), που ήλθε πρόσφατα από το Παρίσι. Ένας εξ ολοκλήρου γοητευτικός νεαρός άνδρας που τον κατέχει η ιδέα μιας αποστολής. Διαθέτει προγράμματα, ιδέες. Θα εκδώσει ένα περιοδικό και θα ανοίξει ένα ερευνητικό κέντρο. Ένα ενεργητικό παιδί από τη Ρωσία που θέλει να διορθώσει όλα τα κακά του κόσμου και το κάνει αυτό με μεγάλη σιγουριά και ζήλο. Είναι γενναίος, αγνός, ιδεαλιστής.

Μόλις ξαναδιάβασα αυτές τις σελίδες και αισθάνθηκα μια παράξενη ικανοποίηση, σχεδόν ευτυχία, όταν μπόρεσα να κοιτάξω γύρω μου μ' ένα αίσθημα προοπτικής. Δεν υπάρχει ανάγκη να τα παρατήσω ή να παραμείνω απαθής. Μόνο θέλω να μείνω αδέσμευτος. Θυμάμαι πως όταν δεν πηγαίναμε στο σπίτι μας για το Σαββατοκύριακο, το Σάββατο έμπαινα σε κάποια άδεια τάξη, ή σε κάποια άδεια εκκλησία, ή πήγαινα στο δάσος που περιέβαλε τη σχολή. Θέλω να βρίσκομαι κοντά στους ανθρώπους, αλλά μόνος, και να αισθάνομαι ξαφνικά με εξαιρετική δύναμη αυτό το δάσος, αυτά τα γυμνά υγρά κλαδιά με φόντο τον γκρίζο ουρανό, όλα τα πράγματα που έρχονται στη ζωή και που καταπνίγονται από την παρουσία των ανθρώπων, που ζουν ανεξάρτητα, το κάθε λεπτό ολόκληρο κι όχι αποσπασματικά. Αργότερα, όταν πήγαινα στο Λύκειο, στο Παρίσι, θυμάμαι τα φώτα του δρόμου, τους άδειους δρόμους καθ' οδόν προς την εκκλησία. Χρειαζόμουν μόνο δέκα λεπτά για να πάω στο σχολείο, αλλά αυτά παραμένουν στη μνήμη μου με περισσότερο φως και λάμψη από κάθε άλλη εποχή.

 

Πέμπτη, 13 Δεκεμβρίου, 1973

26

Έναρξη της Διμερούς Επιτροπής

Χθες πέρασα το βράδυ μου στη Λέσχη Πρίνστον με τον Αρχιεπίσκοπο Ιακωβο (12), δύο από τους βοηθούς επισκόπους του και τρεις ιερείς. Ο Μητροπολίτης μας αποδείχθηκε ένας πολύ χαριτωμένος οικοδεσπότης. Όλα ήταν φιλικά, ακόμη και κάπως «γλυκερά». Σκεφτόμουν, αυτός είναι ο θρίαμβος της διπλωματίας στην Εκκλησία. Βρήκαμε μια πλήρως προετοιμασμένη ημερήσια διάταξη. Μετά από τέτοιες διπλωματικές συναντήσεις μένει μια λίγο πικρή γεύση. Αυτό το δείπνο έθεσε τις βάσεις για «διμερείς συνομιλίες».

 

Παρασκευή, 14 Δεκεμβρίου, 1973

Γέλιο, Παιδική Ηλικία, Ζωή

«Ο Χριστός δεν γέλασε ποτέ». Το σκεφτόμουν αυτό χθες κατά τη διάρκεια της Χριστουγεννιάτικης γιορτής του Σεμιναρίου, όταν παρακολουθούσαμε έξυπνα και πολύ αστεία σκετς για την καθημερινή ζωή στο Σεμινάριο. Η γιορτή ήταν σαν ένας εξορκισμός από κάθε παρεξήγηση, από όλα τα αναπόφευκτα σύννεφα που κρέμονται πάνω από τον μικρό μας σχολικό κόσμο. Υπάρχουν όλων των ειδών τα γέλια, αλλά υπάρχει κι ένα είδος που φανερώνει μια ανεπιτήδευτη μετριοπάθεια. Στην Ανατολή, οι άνθρωποι πολλές φορές στερούνται από κάθε αίσθηση χιούμορ· γι' αυτό συχνά είναι πομπώδεις, υπερήφανοι, με τάση να δραματοποιούν. Στενοχωριέμαι όταν συναντώ ανθρώπους χωρίς χιούμορ, συχνά νευρικούς, που προσβάλλονται εύκολα. Αν πρέπει να είμαστε «ώσπερ τα παιδία», είναι αδύνατο να το κάνουμε δίχως γέλιο. Όμως, και το γέλιο έχει εκπέσει και μπορεί να γίνει δαιμονικό. Στην αντιμετώπιση όμως των «ειδώλων»,το γέλιο είναι λυτρωτικό, αφού μας επιτρέπει να τα βλέπουμε μέσα από κάποια προοπτική.

Παιδική ηλικία

Χθες βράδυ είχα μια μακρά συνομιλία με τη Λ. για την παιδική μου ηλικία, για τον αδελφό μου Ανδρέα και τη ζωή μας πριν από τον γάμο μας. Πόσο μακριά ήμασταν ο ένας από τον άλλο εκείνες τις μέρες! Και πόσο κοντά ήρθαμε. Όσο θυμάμαι τη ζωή μου, τη θυμάμαι κυρίως να πορεύεται σε τόσες κατευθύνσεις, σε τόσους πολλούς διαφορετικούς κόσμους. Ποτέ όμως δεν εγκλωβίστηκα ολοκληρωτικά σε κάποιον απ' αυτούς, ποτέ δεν ταυτίστηκα με κάποιον. Πάντα ένιωθα πως ανά πάσα στιγμή θα μπορούσα να τους αφήσω. Ποτέ δεν υπήρξα μοναχικός τύπος. Αντίθετα, ήμουν ένας αρκετά κοσμικός τύπος. Πάντα όμως γνώριζα πως δεν μπορούσα να παρασυρθώ ολοκληρωτικά. Κράτησα το κεφάλι μου

27

όρθιο και ελεύθερο. Ακόμη και στη Σχολή Ευελπίδων (13), αποδεχόμουν δίχως αμφισβήτηση τον στρατιωτικό, Ρωσικό, ρομαντικό, ηρωικό κόσμο που η σχολή μας μετέδιδε. Την ίδια στιγμή, μου άρεσε να δραπετεύω στον αντίθετο πόλο: συζητήσεις για το Ινστιτούτο του αγίου Σεργίου, για την Εκκλησία και τη θεολογία. Η γοητεία της κάθε πτυχής της εγκόσμιας ζωής μου συνίστατο ακριβώς στην αίσθηση πως κάθε στιγμή μπορούσα να φεύγω και να γνωρίζω πως «τα πάντα βρίσκονται αλλού» (Τζούλιεν Γκριν).

Σπίτι

Αγαπώ το σπίτι μου, και μου φαίνεται πάντα σαν να πεθαίνω όταν το αφήνω για να περάσω τη νύχτα μου αλλού - η επιστροφή μου φαίνεται τόσο μακρινή! Είμαι πάντα γεμάτος χαρά όταν σκέφτομαι το σπίτι μου. Όλα τα σπίτια με τα φωτισμένα παράθυρα, πίσω από τα οποία ζουν άνθρωποι, μου δίνουν άπειρη χαρά. Θα μου άρεσε να μπαίνω στο καθένα απ' αυτά, να αισθάνομαι τη μοναδικότητα του, την ποιότητα της ζεστασιάς του. Κάθε φορά που βλέπω έναν άνδρα ή μια γυναίκα να περπατούν με μια τσάντα για ψώνια, δηλαδή που πηγαίνουν στο σπίτι τους, σκέφτομαι γι' αυτούς: γυρνάνε στο σπίτι, στην πραγματική ζωή, και νιώθω καλά, και κατά κάποιο τρόπο μου γίνονται αγαπητοί και οικείοι. Πάντοτε προβληματίζομαι: Τι να κάνουν άραγε οι άνθρωποι όταν δεν «κάνουν» τίποτε, όταν μόνο ζουν; Τότε ακριβώς είναι που η ζωή τους γίνεται σημαντική, όταν η μοίρα τους είναι καθορισμένη. Η απλή μεσοαστική ευτυχία περιφρονείται συχνά από όλων των ειδών τους ακτιβιστές, οι οποίοι αρκετά συχνά δεν συνειδητοποιούν το βάθος της ίδιας της ζωής και νομίζουν πως η ζωή είναι μια συσσώρευση δραστηριοτήτων. Ο Θεός μας προσφέρει τη Ζωή Του, κι όχι ιδέες, δόγματα, ή κανόνες. Στο σπίτι, όταν γίνουν τα πάντα, αρχίζει η ίδια η ζωή. Ο Χριστός ήταν άστεγος όχι επειδή περιφρονούσε την απλή ευτυχία - ο ίδιος είχε παιδική ηλικία, οικογένεια, σπιτικό -, αλλά επειδή παντού στον κόσμο «αισθανόταν σαν στο σπίτι του», στον κόσμο τον οποίο ο Πατέρας Του είχε δημιουργήσει ως τον «οίκο» του ανθρώπου. «Ειρήνη εν τω οίκω τούτω». Έχουμε το σπίτι μας και το σπίτι του Θεού, την Εκκλησία, και η βαθύτερη εμπειρία που έχουμε για την Εκκλησία είναι αυτή του «οίκου». Πάντοτε η ίδια και, πάνω απ' όλα, η ίδια η ζωή - η Λειτουργία, το εσπέρας, το πρωί, η εορτή - και όχι μια δραστηριότητα.

 

Δευτέρα, 17 Δεκεμβρίου, 1973

Καθημερινή ζωή

28

Την περασμένη Τρίτη συναντήθηκα ξανά με τον πατέρα Γεώργιο Γκραμπ, για να συνεχίσουμε τη συζήτηση μας για τις επαφές ανάμεσα στην Υπερόρια Ορθόδοξη Ρωσική Εκκλησία και στην Ο.Ε.Α. [Ορθόδοξη Εκκλησία της Αμερικής]. Λέγει, «Σκοπός μας είναι να διατηρήσουμε την Ορθοδοξία καθαρή». Εδώ βρίσκεται και η ουσιαστική μας διαφωνία. Η καθαρότητα της Ορθοδοξίας γι' αυτούς συνίσταται σ' έναν «ορθόδοξο τρόπο ζωής» - δίχως σκέψη, δίχως προβλήματα. Αντίθετα, στην ουσία τα απωθούν και έτσι τα αρνούνται. Πιστεύουν πως είναι σωστό να αρνούνται τα προβλήματα, επειδή κάθε σκέψη, κάθε πρόβλημα αποτελεί απειλή αυτού του «ορθόδοξου τρόπου ζωής», ενώ η κρίση του Χριστιανισμού συνίσταται ακριβώς στην κατάρρευση αυτού του ορθόδοξου τρόπου ζωής, στον οποίο βρέθηκε ο Χριστιανισμός να έχει προσδεθεί και να έχει παραδοθεί. Το ερώτημα δεν είναι αν αυτός ο τρόπος ζωής ήταν καλός ή κακός, πιθανώς να ήταν και τα δύο. Το ερώτημα είναι αν πρέπει και αν μπορούμε να προσκολλώμεθα σ' αυτόν ως σ' έναν όρο sine qua non (εκ των ων ουκ άνευ) του Χριστιανισμού, της αληθινής Ορθοδοξίας. Αυτοί απαντούν σ' αυτό το ερώτημα μ' ένα συνολικό, άνευ όρων «Ναι». Από δω πηγάζει και ο ενστικτώδης φόβος που έχουν για τα μυστήρια (συχνή θεία Μετάληψη, κ.λπ.), επειδή τα μυστήρια είναι εσχατολογικά, δεν ταιριάζουν πλήρως σ' έναν ορθόδοξο τρόπο ζωής. Για να συντηρήσουν λοιπόν αυτό τον τρόπο ζωής, στέκονται μακριά από τον πολιτισμό και τη θεολογία, πράγματα, δηλαδή, που μπορούν να τους γεννήσουν προβλήματα, ερωτήματα, ψαξίματα και αγώνες, πράγματα που διαρκώς θα απειλούν τον στατικό χαρακτήρα του τρόπου ζωής τους. Οι υπερασπιστές αυτού του τρόπου ζωής δέχονται τον πολιτισμό μόνον όταν έχει σταθεροποιηθεί και παγιωθεί, όταν έχει πλέον γίνει ακίνδυνος με το να έχει γίνει μέρος της ζωής τους, όταν γνωρίσουν αυτό που πρέπει να σκέφτεται κάποιος για τον συγκεκριμένο πολιτισμό, ή μάλλον να μη σκέφτεται. Αυτοί οι άνθρωποι, πνιγμένοι στους περιορισμούς που επέλεξαν οι ίδιοι για τον εαυτό τους, είναι αρκετά ανίκανοι να αποδεχθούν ή να προσπαθήσουν να κατανοήσουν οποιαδήποτε δημιουργικότητα. Ο Χριστιανισμός και η Ορθοδοξία είναι γι' αυτούς καλά και αποδεκτά επειδή είναι αρχαιοπρεπή, επειδή ανήκουν στο παρελθόν, επειδή είναι η ουσία και η επικύρωση του «ορθόδοξου τρόπου ζωής». Γι' αυτό, απλώς δεν δέχονται καμιά λέξη, κανένα δημιουργικό έργο, ακόμη κι αν είναι γνήσιο και αληθινό, αν δεν διαθέτει μια οικεία γι' αυτούς «ιερή μορφή». Νιώθουν να απειλούνται, πως βρίσκονται σε κίνδυνο, αισθάνονται πως κάποια ουσιώδη θεμέλια έχουν μετακινηθεί. Καρποί αυτού του είδους νοοτροπίας είναι ο φόβος, η στενοκεφαλιά, μια ολική ανικανότητα διάκρισης των πνευμάτων.

Ο Χριστιανισμός εν γένει, και ιδιαίτερα η Ορθοδοξία, υποβάλλονται τώρα σ' ένα πραγματικό τεστ, για να καθοριστεί αυτό που θα τους επιτρέψει να παραμείνουν ζωντανοί στον σημερινό κόσμο. Οι υπερασπιστές του «ορθόδοξου τρόπου ζωής»

29

εκφράζουν μια σαφή και βαθιά απάντηση, με τον τρόπο βέβαια που αυτοί την ορίζουν. Από καμιά άλλη πλευρά, ωστόσο, δεν προβάλλεται κάποια σαφής, συνολική απάντηση, εκτός από συνθήματα, όπως επιστροφή στο «Βυζάντιο», στην πνευματική ατομοκρατία, στην ανάγνωση ασκητικών κειμένων, ή στην απόδραση από την πραγματικότητα. Διστάζω να μιλήσω για την αίσθηση - ακούγεται αλαζονικό - πως έχω μια απάντηση! Σε καθετί που κηρύσσω, διδάσκω, ή γράφω, θέλω να εμφανίζεται αυτή η απάντηση, και να λάμπει αισιόδοξα. Αυτή όμως η απάντηση δεν μπορεί να στριμωχτεί σε κανένα σύστημα, σε καμιά συνταγή, σε κανέναν προκαθορισμένο τρόπο ζωής. Κανένας κανόνας δεν πηγάζει από αυτή την απάντηση. Είναι απλά ένα δράμα ζωής, και ό,τι πηγάζει από αυτό το δράμα είναι φως, διαφάνεια, αναφορά κάθε πράγματος στον «Άλλο», είναι ο εσχατολογικός χαρακτήρας της ίδιας της ζωής και όλων όσα υπάρχουν μέσα της. Πηγή αυτού του εσχατολογικού φωτός, αυτής της ανόδου ολόκληρης της ζωής, είναι το μυστήριο της Ευχαριστίας. Το λάθος των υπερασπιστών ενός συγκεκριμένου και σαφώς καθορισμένου τρόπου ζωής δεν είναι τόσο η απόδοση μεγάλης σημασίας στις εξωτερικές μορφές ζωής. Σ' αυτό έχουν δίκιο όταν εναντιώνονται στους ψευδο-πνευματικούς ανθρώπους, είτε αυτοί ανήκουν στον χώρο της θρησκείας, είτε του πολιτισμού, οι οποίοι διακατέχονται από την ιδέα να σπάσουν τα δεσμά τους με κάθε τύπο ή να τους καταστρέψουν τελείως. Αυτό δεν σημαίνει πως ο Χριστιανισμός μάς οδηγεί σε κάποιο είδος «ετεροκοσμικότητας». Σημαίνει πως η εικόνα αυτού του κόσμου εν Χριστώ και δια του Χριστού γίνεται φευγαλέα, δυναμική, ανοιχτή, υπερβατική.

Για να καταλάβουμε αυτό που λέγει ο απόστολος Παύλος, «παράγει γαρ το σχήμα του κόσμου τούτου», για να το κάνουμε πραγματικό, χρειαζόμαστε σ' αυτόν τον κόσμο την εμπειρία του άλλου κόσμου, την ομορφιά του, το βάθος του, τον θησαυρό του, την εμπειρία της Βασιλείας του Θεού και του Μυστηρίου της - την Ευχαριστία. Η Εκκλησία ιδρύθηκε σ' αυτόν τον κόσμο για να τελεί την Ευχαριστία, να σώζει τον άνθρωπο αποκαθιστώντας την Ευχαριστιακή του ύπαρξη. Η Ευχαριστία είναι αδύνατη δίχως την Εκκλησία, δίχως, δηλαδή, μια κοινότητα που να γνωρίζει τον μοναδικό χαρακτήρα και την κλήση της, το να είναι δηλαδή αγάπη, αλήθεια, πίστη και αποστολή· και όλα αυτά εκπληρώνονται στην Ευχαριστία, και ακόμη πιο απλά, στο να είναι Σώμα Χριστού. Η Ευχαριστία αποκαλύπτει την Εκκλησία ως κοινότητα - ως αγάπη του Χριστού, ως αγάπη εν Χριστώ -, ως αποστολή, το να στρέψει δηλαδή τον καθένα και όλους στον Χριστό. Η Εκκλησία δεν έχει κανένα άλλο σκοπό, καμία άλλη «θρησκευτική ζωή» που να τη χωρίζει, από τον κόσμο. Στην αντίθετη περίπτωση η Εκκλησία μεταβάλλεται σε είδωλο. Η Εκκλησία είναι το σπίτι μας, από το οποίο ξεκινούμε για να πάμε στην εργασία μας και στο οποίο επιστρέφουμε με χαρά για να βρούμε τη ζωή, την ευτυχία και τη χαρά, και όπου όλοι μας μεταφέρουμε τους καρπούς των κόπων

30

μας και όπου τα πάντα μεταμορφώνονται σε γιορτή, σε ελευθερία, σε πλήρωμα, σε παρουσία και εμπειρία αυτού του «οίκου» -ήδη εκτός χρόνου, αμετάβλητη, γεμάτη αιωνιότητα, αποκαλύπτοντας την αιωνιότητα. Μόνο αυτή η παρουσία μπορεί να δώσει νόημα και αξία στο καθετί στη ζωή, μπορεί να αναφέρει τα πάντα σ' αυτή την εμπειρία και μόνο αυτή μπορεί να την εκπληρώσει. «Παράγει γαρ το σχήμα του κόσμου τούτου». Αλλά μόνο «παραγόμενος» ο κόσμος γίνεται τελικά «Κόσμος»: δώρο του Θεού, ευτυχία που προέρχεται από την κοινωνία του με το περιεχόμενο, τη μορφή και την εικόνα αυτού του «Κόσμου».

 

Πέμπτη, 20 Δεκεμβρίου, 1973

Χιόνι. Πάγος. Παγωνιά. Χθες αρχίσαμε τον κανόνα των Προεορτίων των Χριστουγέννων. «Βηθλεέμ, ετοιμάζου...». Στο Σεμινάριο, όλοι μιλούν για το τέλος του έτους, για τις διακοπές.

 

Υποσημειώσεις:

1. Επίσκοπος Γερμανός (Σβάικο) -σημερινός Αρχιεπίσκοπος στην Επισκοπή Ανατολικής Πενσυλβάνιας και Πρύτανης του Σεμιναρίου του Αγίου Τύχωνα.2. Πατήρ Θωμάς Χόπκο -έχει παντρευτεί την κόρη του π. Αλεξάνδρου Άννα (Άννια, στα ημερολόγια). Λέκτορας αρχικά και αργότερα Καθηγητής της Δογματικής στο Σεμινάριο του αγίου Βλαδίμηρου, 1968-σήμερα. Έγινε Κοσμήτωρ το 1992.3. Ίλαρίων Βοροντσώφ - Προσωπικός φίλος του π. Αλεξάνδρου από την παιδική του ηλικία.4. Μάρκος Άντάμοβιτς -Κριτικός της λογοτεχνίας από το Παρίσι.5. Ο Θεράπων είναι ο πνευματικός αντίπαλος του γέροντα Ζωσιμά, στο μυθιστόρημα του Ντοστογιέφσκυ, Αδελφοί Καραμαζώφ. Είναι ένας αγράμματος, άκαμπτος, δαιμονισμένος ασκητής που καταδικάζει την πνευματική διδασκαλία του Ζωσιμά για την ταπεινή αγάπη και χαρά.6. Ο πατήρ Αλέξανδρος περνούσε τα καλοκαίρια του σε μια λίμνη των Λαυρεντιανών Ορέων του Καναδά, στη λίμνη Λαμπέλ, όπου λειτουργούσε σ' ένα εκκλησάκι χτισμένο στο κτήμα του Σεργίου Τρουμπέτσκου.7. Πατήρ Θαδδαίος Βοϊτσίκ -ιερέας της Ο.Ε.Α. και απόφοιτος του Σεμιναρίου του αγίου Βλαδίμηρου.8. Το Etang la Ville είναι το προάστιο του Παρισιού, όπου ζούσε ο π. Αλέξανδρος και η οικογένεια του στη Γαλλία, σ' ένα ξύλινο σπιτάκι.9. Το Θεολογικό Ινστιτουτο του αγίου Σεργίου, που ιδρύθηκε στο Παρίσι το 1925, ύπηρξε ο πρωταρχικός σύνδεσμος με τη Ρωσική

31

θρησκευτική αναγέννηση. Ο π. Αλέξανδρος ύπηρξε φοιτητής και μέλος του διδακτικού προσωπικού μέχρι το 1951.10. Ο πατήρ Αλέξανδρος υπήρξε παρατηρητής στη Δεύτερη Βατικανή Σύνοδο, το 1963.11. Πατήρ Μιχαήλ Μίρσον ( Meerson ) - μετανάστης από τη Σοβιετική Ένωση, ακολούθως χειροτονήθηκε ιερέας της Ο.Ε.Α. στο Σεμινάριο του αγίου Βλαδίμηρου.12. Αρχιεπίσκοπος Ιάκωβος - Αρχιεπίσκοπος της Ελληνικής Αρχιεπισκοπής Βορείου και Νοτίου Αμερικής, 1958-1996 - σήμερα συνταξιούχος.13. Ως νέος, ο πατήρ Αλέξανδρος παρακολούθησε τη Σχολή Ευελπίδων, που λειτουργούσαν στο Παρίσι οι Ρώσοι εμιγκρέδες.

32