БРОЈ 2018

1

ИМпРЕСуМ

Главен и одговорен уредник,Маријана Лончар-Велкова

Извршен уредник,Лидија петрушевска - Този

Соработници,Ката Стојановска, Душица Санта, Игор Спироски, Татјана Тасевска, Иво Костовски

Лектор,Јасмина Ѓоргиева

Дизајн,гЛОБАЛ Комуникации

Издава,Организација на потрошувачите на Македонија-ОпМ 2018 г.(поддржано од Агенцијата за храна и ветеринарство - АХВ)

Адреса,ул. 50 Дивизија 10А Скопје

СОДРЖИНА

ИСХРАНАТА ВО ЛЕТО ......................................................................................................... 3

ХРАНЛИВА И БИОЛОШКА ВРЕДНОСТ НА ОВОШЈЕТО ........................................7

ТРАДИЦИОНАЛНА ХРАНА .............................................................................................. 12

ВРЕМЕ Е ЗА СЛАДОЛЕД.................................................................................................... 15

ЛИСТЕРИОЗА, ШТО Е ЗНАЧАЈНО ДА ЗНАЕТЕ ....................................................... 19

СпРАВуВАњЕ СО МАРКЕТИНгОТ НА ХРАНАТА ЗА ДЕЦАВО ДИгИТАЛНИОТ СВЕТ - КАКО ДО РЕШЕНИЈА? ............................................... 23

3

Подготвено од Организација на потрошувачи на Македонија

Летната прехранбена кошница претста-вува збир на прехранбени производи

однапред планирани според количествата иасортиманот за хранење на четиричлено се-мејство.

Летната сезона носи карактеристика на зго-лемен асортиман на сезонски зеленчук иовошје кои можат да заменат дел од зелен-чукот и овошјето од зимската, односно про-летната сезона. Во прехранбената кошницаво летната сезона се планирани нови свежизеленчуци како: пиперки, домати, тиквички,моркови, краставици, модри домати, бамји,

боранија и слично, а од овошје: цреши, прас -ки, кајсии, летни јаболка, лубеници, дињи ислично. Сите овие производи, во комбина-ција со другите прехранбени производи вокошницата, се усогласени со нормите истан дардите и обезбедуваат правилно хра-нење на четиричлено семејство.

Потребите од вкупна енергија, како и пое -ди нечните потреби од основни хранливисос тојки во секој прехранбен производ, засе кој член од четиричлено семејство, сепри кажани во Табела 1.

ИСХРАНАТАВО

ЛЕТО

Семејство Енергетска Белковини (g) Масти (g) Јаглехидрати (g)вредност (kcal)

Татко (45-50 год.) 3100 75 75 514Мајка (35-45 год) 2300 56 56 380Син (15 год.) 2800 90 68 450Ќерка (10 год.) 2250 70 54 350

Табела 1. потребни количества за исхрана на четиричлено семејство

Важно е да се напомене дека од наведенитеколичества за белковини, 1/3 треба да бидатод животинско потекло, додека маститепре тежно треба да бидат од растително по-текло.

Според нормите и стандардите, во Табела 2е прикажана прехранбената кошница сос та -ве на од прехранбени производи и пијалациза сезоната лето, дадени според количест -вата и видовите на месечните потреби наед но четиричлено семејство.

Поради поширока практична примена нанор мите за исхрана, дадени се стандарди инорми во енергетски вредности на другипо пулациони групи на потрошувачи , со целда се овозможи поширока употребливост иво семејства со различен број на членови,воз раст, пол, физички напор и слично.

Секоја прехранбена кошница се состои од 7групи на прехранбени производи, со допол-нителна група пијалаци и зачини. Планира-ните производи во прехранбената кошницасе ориентациски, како според видот на про-изводот, така и според количеството кое за-виси од возраста на поединецот, полот,те жината на работата и слично. Сите плани-рани производи може да се најдат на наши -от пазар во летниот период.

Групата млеко и млечни производи во се-зоната лето, ја има во доволни количестваи со различен асортиман. Дел од млекото езаменето се јогурт, за разлика од претход-ните сезони. Планирани месечни количествана млеко и млечни производи

Во групата месо и месни производи во ле -то, за разлика од пролетната сезона, се на-малени количествата на свинско месо имес ни производи, а се зголемени количест -ва та на јунешко и пилешко месо и риба.

Возраст (машки лица) Енергетска вредност Возраст (женски лица) Енергетска вредностKkal KJ Kkal KJ

7-10 год. 2100 8780 7-10 год. 2100 878011-14 год. 2500 10450 11-14 год. 2200 920015-18 год. 2800 11700 15-18 год. 2200 9200Возрасни со среден 2300 до 9615 до Возрасни со среден 200 до 8360 до физички напор 3100 12960 физички напор 2300 12960Над 65 год. со 2100 до 8780 до Над 65 год. со 1900 до 7950 до просечна активност 2400 10030 просечна активност 2300 12960Стари лица 1700 до 7100 до Стари лица 1600 до 6690 до

2100 8780 2100 8780

Табела 2. Енергетски норми според категоријата на потрошувачи

планирани месечни количества на млеко и млечни производи

Производ Количество

Млеко (кравјо, овчо, козјо) 20 L

Јогурт, кисело млеко, матеница 22 L

Сирење (кравјо, козјо, овчо) 1,5 kg

Кашкавал (кравји, мешан, овчи, козји) 0,6 kg

Урда 1,5 kg

Павлака 200 g 10 бр.

4

Видливите масти како група се прикажаниво вид на зејтин, маргарин, путер, а како за-мена може да се користат свинска маст, лој,мајонез и слично. Количествата не се про-менети од причина што во летниот периодсе користат поголеми количества зеленчук,за салати и за пржење.

Овошјето како свежо во оваа сезона го имаво голем асортиман: цреши, јаболка, праски,кајсии, круши, летни јаболка, сливи, лубеници,дињи, грозје, малини, рибизли и слично.

Зеленчукот во сезоната лето е застапен соширок асортиман на свежи производи коиможе да се користат како вариво, прилог иса лата.

Шеќерите и шеќерните компоненти немаатзначајни промени во оваа сезона во односна останатите сезони.

Групата жита и нивните производи во кош-ницата се планирани како леб, главно полу -бел, различни видови на брашно, како и жи таво зрна.

планирани месечни количества на месо и производи

Производ Количество

Свинско месо 1,5 kg

Јунешко месо 3,0 kg

Јагнешко (јарешко) месо 1,5 kg

Пилешко месо 2,3 kg

Месни производи 1,0 kg

Риба 2,0 kg

Јајца 60

планирани месечни количества на видливи масти

Производ Количество

Зејтин 3,8 L

Маргарин 0,6 kg

Путер, мајонез 0,5 kg

планирани месечни количества на зеленчук

Производ Количество

Грав, леќа 1,6 kg

Млади компири 20 kg

Кромид и лук 5,0 kg

Зелка (вариво, салата) 7 kg

Моркови 2,5 kg

Магдонос како зачин 1 kg

Тиквички 5 kg

Салата-марула 30 парч.

Млади компири 10 kg

Домати 10 kg

Пиперки 4 kg

Боранија 2 kg

Грашок 1,5 kg

Модар домат 1 kg

Друг зеленчук 3 kg

планирани месечни количества на овошје

Производ Количество

Цреши, јагоди, вишни 3 kg

Кајсии, праски 10 kg

Јаболка, крушки 5 kg

Лубеници, дињи 20 kg

планирани месечни количества на шеќери

Производ Количество

Шеќер 4,7 kg

Џем, мармалад 0,8 kg

Мед, алва 0,7 kg

Чоколада 0,6 kg

5

6

Во групата пијалаци се зголемени количес т -вата на газирани и негазирани пијалаци, ка кои природните сокови, а од зачините по себноважен е јаболковиот оцет.Според препораките за одделните групи напрехранбени производи во прехранбенатакошница и планираните количества за едночетиричлено семејство, подолу е дадена

пред лог-табела со комбинации за дневниоброци за една недела, за сезоната лето. Сооваа планирана листа на јадења се обезбе-дува режим на четири оброци дневно, нобројот на оброците може да се намали илизголеми во зависност од возраста на потро-шувачот, здравствената состојба, тежинатана работата, полот и слично.

планирани месечни количества на жита

Производ Количество

Леб, полубел 45 kg

Брашно тип 500 1,5 kg

Брашно, пченкарно 0,5 kg

Тестенини (фиде, макарони, јуфки...) 2,5 kg

Ориз 1,5 kg

Жито (пченка, пченица) 0,7 kg

Кекси, бисквити 0,6 kg

планирани месечни количества на пијалаци и зачини

Производ Количество

Чај 0,1 kg

Кафе 0,4 kg

Негазирани пијалаци 3 L

Газирани пијалаци 7 L

Ракија, вино 2 L

Зачини 0,6 kg

Јаболков оцет 1 L

Ден Појадок Ручек Ужина Вечерасупа главно јадење салата

Понеделник Павлака, краставица, Крем чорба од Мусака од Зелка со моркови Овошен Пржени пиперки, чај од шипка мешан зеленчук модри домати и магдонос сладолед домат, сирење

Вторник Путер, мед, Боранија Таратор Овошје Пинџур, сирење, млеко со какао со месо компот

Среда Две виршли, мајонез Супа од коски Турлитава Краставици со Овошен Пченкарна пита, (сенф), пиперки, со резанки со месо лук и магдонос колач јогуртпланински чај

Четврток Палента со урда Супа со Полнети Мешана Овошна Похуван модар домат(сирење), јогурт топчиња месо пиперки салата салата кашкавал, домат

Петок Јајце, две зденки, Пилешка супа Тава ориз Печени пиперки Овошје Пржени пиперки, домат, чај со фиде со пилешко со лук и магдонос домат, сирење

Сабота Печиво, јогурт Пилешка Гулаш со Мешана Сок Јајца на око, чорба шпагети салата таратор

Недела Маргарин, Чорба од Пржена риба со Пинџур Овошје Полнети пиперки со сирење, домат домати со ориз рестуван компир урда, јајца, домат, чај

Табела 3. предлог-еднонеделна исхрана во сезоната лето

Количеството на леб се движи во зависност од индивидуалните потреби (100-200 g наоброк)

7

Под овошје се подразбираат плодови накултивирани и самоникнати растенија

во свежа состојба, наменети за човековаупотреба. Овошјето претставува зрел плодна растението, кој содржи семки. Делот наовошјето кој се консумира, во најголем бројна случаи е месест дел или ткиво кое сенаоѓа околу семката. Поделбата на овошјетосе темели на неговата ботаничка структура,карактеристичната градба на плодот, хемис-киот состав и климатските услови на одгле-дување. Според трговските карактеристики,во современата трговија најпозната е по-делбата на овошјето на:

l Јаболчесто: јаболка, крушки, дуњи и др.;l Коскесто: сливи, праски, кајсии, нектари -

ни, цреши, вишни и др.;l Стино, јагодесто или бобичесто: јагоди,

малини, капини, рибизли, огрозди, боро-винки, трпезно грозје и др.;

l Јаткасто: ореви, лешници, ба-деми, кикиритки, фс̓таци, пи -том костен и др.;

l Агруми или цитрусно: порто-кали, мандарини, лимон, ли-мета и грејпфрут;

l Јужно, суптропско, тропско и егзотично:освен агруми спаѓаат и банани, урми,ана нас, смокви, маслинки, рогач, јапон-ско јаболко, киви и друго овошје кое еретко на нашите пазари, на пр., авокадо,манго, шеримоја, папаја, гуава и др.;

l Диво, самоникнато или шумско: дренка,шипка, брусница, капини, малини, јагоди,оскоруша и други диви плодови.

Хемискиот состав на овошјето е сложен изависи од повеќе фактори: видот и сортатана овошјето, климатските услови, својстватана почвата, начинот на одгледување, агро-техничките мерки, времето на берба, степе-нот на зрелост, послебербените активностии сл. Во овошјето се наоѓаат различни хран-ливи материи од органска и неорганскаприрода, кои се растворливи и нераствор-

ХРАНЛИВА И БИОЛОШКА ВРЕДНОСТ НА ОВОШЈЕТО

7

Доц.д-р Фросина Бабановска Миленковска,Факултет за земјоделски науки и храна, УКИМ

8

ливи во клеточниот сок. Најважни компо-ненти од хемискиот состав на овошјето се:вода, јаглехидрати, протеини, органски ки-селини, боени материи, ароматични, пектин-ски, минерални материи, витамини и другисоединенија кои се важни за биолошкатавред ност на овошјето. Состојките растворли -ви во вода, човековиот организам може лес -но да ги апсорбира, поради што овошјетоиг ра значајна улога во исхраната на човекот.Ком понентите на хемискиот состав со коли-чествата и меѓусебниот сооднос ги формира -ат сензорските, нутритивните и биолошкитесвојства на производот. Различниот удел најаглехидрати, протеини и масла влијае наенер гетската вредност на овошјето.

Според хемискиот состав, овошјето се делина:

l овошје богато со вода иl овошје богато со масла.

Кај овошјето богато со вода, во зависност одвидот и условите на одгледување, содржинатана вода се движи во граници од 75 до 93 %.Високата содржина на вода овозможу ва ви-сока физиолошка вредност на овош је то, а јанамалува неговата енергетска вредност (40-80 kcal).

Во овошје богато со масла спаѓа јаткастотоовошје (бадеми, лешници, ореви, фс̓таци, ки-киритки и др.), како и авокадо и маслинки.Во овошјето богато со масла има многу мал -ку вода, од 5 до 10 %, протеини (14-21 %) ијаг лехидрати (15-19 %), додека содржинатана масла е околу 50-60 %. Поради ваквиотсос тав, ова овошје има околу 10 пати пого-лема енергетска вредност од претходнатагру па, преку 600 kcal/100 g.

Хранлива и биолошка вредност наовошјето

Водата претставува состојка која во најголемдел е застапена во овошјето (75-93%), какослободна вода или врзана. Водата во желуд-никот кај човекот делува поволно на секре-цијата на солната киселина и пепсинот, какои на секрецијата на цревните сокови.

Јаглехидратите, после во-дата, се најзастапени (5%-35%)и го сочинуваат најголеми от дел одсу вата материја на овошјето. Најчести јаг-лехидрати се: глукоза, фруктоза, сахароза,скроб, целулоза, хемицелулоза, пектинскима терии и други состојки. Позрелите плодо -ви имаат повисока содржина на јаглехидра -ти. Глукозата и фруктозата се најмногу зас-тапени и одговорни се за слаткиот вкус наовошјето, а помалку се застапени сахаро зата,пектинските материи, скробот, целулозата ихемицелулозата. Затапеноста на шеќери те воовошјето е различна (јаболчес то - фруктоза,коскесто - сахароза, кај слива, цреша и виш -

9

на преовладува гликоза, јагодестото овошјесодржи еднакви количества на гликоза ифруктоза, а содржината на сахароза е под 1%). Скробот во текот на соз ре вањето наовошјето се трансформира во прости ше-ќери, пред сѐ, во гликоза. Содржината на це-лулозата во овошјето се движи до 1 %, аду њата има околу 2,5 %. Целулозата, заедносо хемицелулозата, не се разградуваат воорганите за варење, туку се исфрлаат од ор-ганизмот, повлекувајќи ги со себе токсич-ните материи. Затоа, во нутритивна смисла,тие се физиолошки вредни поради способ-носта да ја подобруваат перисталтиката нацревата. Утврдено е дека вкупниот дневенвнес на околу 10 % растителни влакна е нај -е фикасен во намалувањето на серумскиотхо лестерол.

Во овошјето се наоѓаат пектински материикои ги има во две форми, растворлива и не-растворлива. Нерастворливиот облик, прото-пектинот, е присутен во незрелото овошје, итој ја дава цврстата конзистенција. Во те котна созревањето, протопектинот преминуваво растворлив облик, пектин, кој на овош јетому дава мека и сочна конзистенција. Пектин-ските материи се одговорни за же латино з -на та маса, што е особено важно при произ-водството на мармалад. Мекото овошје, какојагоди, содржи околу 0,6 % пектини, додекадуњите имаа значително пове ќе, до 5 %. Не-зрелото овошје содржи и та нини кои имаатгорчлив, киселкаст и опор вкус.

Овошјето содржи органски киселини (околу3 %) кои го даваат киселиот вкус со освежу -вачко дејство. Најчесто застапени киселинисе лимонската, јаболчната и винската кисе-лина, како и др. Содржината на сите присут -ни киселини во овошјето може да се изразии како рН вредност која често служи какомер ка за зрелост на овошјето. Кај киселотоовошје рН се движи од 2,5 до 3,5, а кај сред -но киселото овошје од 3,5 до 4,5.

Протеините во својот состав содржат ами-нокиселини кои може да бидат есенцијални(не се синтетизираат во човековиот органи-зам) и неесенцијални. Содржината на про-теините во овошјето е ниска (јагодестотоовошје 0,1-0,3 %; коскестото овошје 0,01-0,2%; јаболчестото овошје 0,03-0,13 %; јатка-стото овошје 15-20 %).

Мастите во овошјето се наоѓаат во облик намасла, восоци и многу растителни арома-тични материи. Содржината на масла во по-веќето овошја се движи од 0,5 % до 1,5 %(во месестиот дел или во семките од коске-стото овошје), а кај јаткастото овошје, аво-кадото и маслинките е значително повисока.Прехранбената вредност на овие овошја нај -често е висока поради големата содржинана масла и белковини во делот кој се кон-сумира. Поради содржината и составот намас ните киселини во плодовите - маслотоод кикиритки во многу делови од светот сеупотребува како растителна маст во индус -три јата и домаќинствата, а бадемовото,орео вото или кокосовото масло во козмети-ката, кондиторската индустрија и во подго-товката на сродни производи. Во одделниплодови, содржината на масло достигнува идо 70 %. Енергетската вредност на 100 gоре ви без лушпа е многу висока и достигну -ва до 2900 kJ. Маслиновото масло поволноделува на здравјето бидејќи содржи оптима-лен однос на есенцијални масни киселини ивитамини кои делуваат превентивно кај бо-лестите на срцето и крвниот систем. Повр -шин ските клетки на плодовите на некоиовош ја лачат восочни материи. Тие им овоз-можуваат одредена заштита од микроорга-низми, инсекти и надворешни влијанија.Овие материи делуваат и на физиолошкитепро цеси при созревањето на плодовите.

Во одделни видови на овошје карактерис -тич но е присуството на ароматични материи.Се смета дека во ароматичните материи се

10

наоѓаат голем број на компоненти, преку100, полесно или потешко испарливи. Содр -жината на етерични масла, кои на овошјетому даваат карактеристичен мирис и арома,е зголемена кога овошјето е во зрела сос -тојба. Јужното овошје содржиразни растителни ете-рични масла кои по-седуваат при јатен ијак мирис. Најпознате лимоненот којштое главна состојка наетеричното мас ло кајјужното овошје. Ароматана овошјето поседува и одре-дена физиолошка вредност, би-дејќи поволно влијае врз апетитот исекрецијата во желудникот и на другите ор-гани за варење.

Во некои овошја застапени се алкохолнише ќери, кои имаат сладок вкус, кои можатда се употребуваат како засладувачки сред-ства при производството на диететски, нис -ко калорични производи. Собитолот којштосе наоѓа во крушите, јаболката и некои дру -ги видови овошје, може да се користи какозамена за шеќерот. Неговото присуство илиотсуство служи како доказ за фалсифику-вање на преработките. Манитолот е зас -тапен во малините, ананасот идру ги видови овошја.

Некои плодови се особенозначајни поради присуст во -то на биолошки достапниак тивните компоненти (ми-нерали и витамини). Минерал-ните материи во овошјето се нао ѓа ат вограниците од 0,3 до 0,8 %, а нај мно гу се за-стапени Ca, P, Na, K и Mg. Калиумот ја регу-лира алкалноста во клетката, а натриумотнадвор од клетката. Нивниот меѓусебеноднос го регулира крвниот притисок во ор-ганизмот на човекот. Зголемената содржина

на калиум го намалува крвниот притисок,додека натриумот го зголемува. Затоа луѓесо хипертензија треба да внесуваат овошјебогато со калиум. Калциумот е важен заправилна калцификација на коските и за-

бите. Магнезиумот кај чове-кот го стимулира соз-давањето на крв нитезрнца, го регулиракрв ниот притисок, гонамалува холестеро-лот во крвта, спре чу -ва артеросклероза и

потхранетост. Особено зна-чајна улога имаат и микроеле-

ментите (Fe, Cu, J, F, Zn и др.) коисе застапени во многу мали коли-

чества, но се важни за активноста на ензи-мите.

Овошјето претставува богат извор на многу -бројни витамини, растворливи во вода (вита-мин С, комплекс на витамини В) и ви таминирастворливи во масти (витамин А, витаминD, витамин К, витамин Е, витамин F). Вита-мините претставуваат група на органски со-единенија чија функција во организмот еспецифична и неопходна. Недоволниот внесна одредени витамини доведува до болест,

т.н. хиповитаминоза. Доколкунедостигот е силно изразен,тоа се нарекува авитаминоза.

Витамините од групата В сезастапени во мали количе-

ства во овошјето. Осетливи сена сончева светлина, но и на разни

постапки на конзервирање. При термичкаобработка на продуктите, доаѓа до губењена витамините, дури и до 50 %. Според со-држината на витамин С (аскорбинска кисе-лина), овошјето е посиромашно за разликаод зеленчукот, но е во предност бидејќи секористи во свежа состојба. Од овошјето, нај -бо гато е јужното овошје (лимони, грејп фрут,

портокал и мандарина) со 45-50 mg/100 g, аособено богати со витамин С се плодовитена шипка со 1000-1500 mg/100 g. ВитаминотС е особено осетлив на кислород и топлина(нестабилен е на температура над 60°С).Затоа е важно продуктите кои содржат зна -чи телни ко личества на витамин С да се кон-сумираат во свежа состојба, по можностне посредно по бербата или по чување присо одветни ус лови.

Витамините од групата А (ретинол) по свое -то дејство се познати како антиинфективнии во плодовите се наоѓаат какопровитами ни - кароти-ноиди, од кој најважен ебета каротинот. Овошјебогато со каротеноиди е:кајсијата, портокалот, ман-дарината, мангото и др.Витамини Е (токоферол)во овошјето се наоѓа ворелативно мало количество.Мно гу е стабилен и поднесуватем пература до 200 °С во отсуство на кис-лород. Тој ја спре чува оксидацијата и на ка-ротинот и на ви таминот А. Бојата на овошјето (кајсија, праска, порто-кал), се должи на присуството на боени ма-терии - каротеноиди, додека темновиолето-вата боја на овошјето (слива, боровница,аро нија) е поради содржината на антоцијан-ски бои кои имаат антинаемиско дејство. Ка-ротеноидите, хлорофилот, антоцијаните и

фе нолните и други биолошки активни сое -ди ненија, делуваат на организмот како при-родни антиоксиданси. Антиоксидансите ост -

варуваат функција на заштита на организмоти јакнење на имунитетот. Бројни научницитврдат дека консумирањето на храна богатасо антиоксиданси му помага на орга низмотво одбраната од различни болести (рак, кар-диоваскуларни болести, дијабетес, итн.) коипредизвикуваат слободни радикали.

Докажано е дека антоцијаните се многу ко-рисни во контролата на нивото на шеќер вокрвта, заштитно делуваат на коронарнитеболести, но исто така го ублажуваат ризикот

од Алцхајмерова болест.Капините, заедно

се боровни-цата, се намес то броједен по анти-оксидативнотодеј ство. Поло-|вина чаша сок

од капини има восебе толка во анти -

ок си да тивно дејство, кол ку петпорции од не кое друго овошје и зеленчук(на пр., морков, јаболко). Сокот од брусницаи боровница одамна се користи за ублажу-вање на инфекцијата на уринарниот тракт.Некои видови на овошје, на пр., вишната ма-раска, со држат исклучително висока кон-центрација на антоцијани, од 3,18 до 19,75g/kg сува материја. Истражувањата пока-жале дека консумирањето на концентрат навишна мараска е корисно во превенцијата

на болести на крвните садови и тоа како заздрави доброволци, така и за дијабетичари.

11

Денес, нашата директна врска со храна -та станува сè послаба. Стандардизира-

ната храна, вештачките вкусови и индус-триското производство, кои денес се широкораспространети, предизвикуваат отсуство намногу видови на локална и традиционалнахрана.

Она што треба да знаеме е како да ја избере -ме храната која ја купуваме и консумирамесекој ден, да ја цениме важноста на врскатапомеѓу храната и задоволството, да ги пре-познаваме вкусовите и обичаите на трпезата,како и да го зголемиме интересот и љубо-питноста за откривање на историјата зад чи-нијата или производот, но и да ги знае мели цата и рацете на тие од кои е произведена.

ШТО Е ТРАДИЦИОНАЛНА ХРАНА

Со комбинација на традицијата, обичаите,талентот и науката се изработуваат најуба-вите традиционални производи и специјали-тети, а при нивна консумација може да сепочувствува вкусот на природата. Кога збо-руваме за традиционална храна се мисли на:

l Храна која се изработува во мали ко-личини од вистински мајстори, следејќија традицијата на производството.

l Кај традиционалните производи, регио-нот секогаш има свое влијание, потоасортата на растенијата, расата на жи-вотното, почвата, пашата, микроклима -та, микрофлората, лековитите тревки исл. Сето ова ги прави овие производинајубави и најспецифични во светот.

l Традиционалното производство е и умет- ност и начин на живот, а овие произ -во ди се израз на гордост, страст и тра-диција на една нација. Тоа е култура,наследство и ценет пејзаж, храна којанè потсетува на детството, на вкусот одкујните на нашите баби и прабаби.

ОЗНАКИ ЗА КВАЛИТЕТ

Единствените квалитетни и културни карак-теристики, како и потребата да се заштитатзнаењата и вештините својствени за тради-ционалната и регионалната храна, како изаш тита од имитација, доведоа до воспоста-

12

ТРАДИЦИОНАЛНА

ХРАНАПроф. д-р Соња Србиновска,

Факултет за земјоделски науки и храна, УКИМ

(ПРВ ДЕЛ)

13

вување на систем за регистрација на произ -водите користејќи доброволни ознаки заква литет. За да се зачува специфичниот итрадиционален карактер на одредени про-изводи, во Република Македонија, како и воЕУ, се воведени заштитени називи за зем -јо делските и прехранбените производи. Кајнас, со закон е дефинирана заштитата нана зивите на ваквите традиционални зем јо -дел ски и прехранбени производи и притоасе утврдени и условите под кои тие ознакимо жат да се употребуваат. На овој начин еовозможено сите земјоделски производите -ли кои произведуваат некои специфичнипро изводи, со посебни карактеристики или,пак, во некој посебен регион, со примена наодредени традиционални постапки, да мо -жат да ги заштитат и на тој начин да им га-рантираат на потрошувачите за посебниотква литет на нивните производи.

Основната цел е создавање на квалитетнипроизводи кои гарантираат безбедност, пос -то јан квалитет, но и специфичност и уникат-ност при производството. На овој начин сеовозможува и зачувување на локалните ире гионалните традиционални производства.За жал, кај нас, и покрај големата палета натра диционални производи, заштитена е са -мо охридската цреша.

ШТО ЗНАЧАТ ОЗНАКИТЕ ЗА КВАЛИТЕТ

Сите традиционални производи кои се за-штитуваат со ознаките за квалитет мора даимаат докажана употреба на домашниот па -зар за период кој овозможува пренос од по-коление на поколение, односно традиција однајмалку 30 години. Ако еден производ е за-штитен со назив за квалитет, тоа прет ста ву -ва гаранција не само за квалитетот напро изводот, туку и за неговата автентичност.Тоа значи дека купувачите можат да бидатсигурни дека нема да добијат производ софалсификат назив на производот

ЗАШТИТЕНА ОЗНАКА ЗАпОТЕКЛО - ЗОп

l Производи кои потек-нуваат од одреденоместо или ре гион;

l Производи чиј квали-тет или карактеристики, во најголемдел или исклу чи во се под влијание напосебни природни, човечки фактори,на одредено географско подрачје и

l Производ кај кој сите производственипроцеси во целост се одвиваат во пре-цизно дефинирано географско подрачје.

ЗАШТИТЕНА гЕОгРАФ-СКА ОЗНАКА - ЗгО

l Производи кои по-текнуваат од одре-дено место, регион,или земја;

l Производи кои имаат специфичен ква-литет, углед или друго обележје кои сеприпишуваат на географското потекло и

l Најмалку еден од производствените про -цеси треба да се одвива во дефини-рано географско подрачје.

гАРАНТИРАН ТРАДИЦИОНАЛЕН СпЕЦИЈАЛИТЕТ - гТС

l Производи кои содр -жат суровини или сос -тојки кои традицио-нално се користат,или

l Производи кои се произведуваат натра диционален специфичен начин или

l Производи кои имаат традиционаленсостав.

14

ШТО САКААТ пОТРОШуВАЧИТЕ

Кај повеќето потрошувачи постои тенденци -ја кон купување на земјоделски про-изводи и храна со повисок ква-литет, повкусна, побогата со хран-ливи материи, произведена на тра-диционален начин или во некојопределен регион.

Според мислењето на македонските по-трошувачи, традиционалната храна еповрзана со единствени рецепти или,пак, со традиционална преработка нахраната во одредена област и е делод културниот идентитет на заедни-ците, добиена според единствени(автохтони) рецепти или, пак, со тра-диционална преработка.

Кога размислуваме за традицио-налната хра на, атрибутите за ква-литет кои најчесто потрошувачот гикористи се:

l производ со вистински квалитет (ми -рис, вкус, изглед), со висока хран-лива вредност;

l Производ со специфични на-чини на производство кои серезултат на локално знаење итрадиција, технологија пренесена одедна генерација на дру га: предци, на-следство, семејство;

l Производ со природен вкус; l Храна која често се консуми -

ра (од навика) или е поврзана со спе -цифични прослави (Божиќ, Велигден,Рамазан и др. верски празници),или, пак, се пра ви во спе цијалниприлики и / или сезони;

l Производ со специфични ка-рактеристики, често поврзанисо географското потекло или ре-

гионот на производство (на пр., планин-ски под рачја, посебни состојки и сл.);

l Храна со специфично потекло: земја,локално, фарма, рурална средина и сл.;

l Храна направена на специфиченначин со посебно внимание споредгастрономското наследство: спе-цијален рецепт, домашно напра-вена итн.;

l Храна со истакнати и препознат-ливи сетилни особини: вкусна, аро-матична, специфичен вкус и главноповрзани со одредена локална об -ласт, регион или држава; l Храна со мала или никаква об ра -

бот ка/ма нипулација; l Храна која обезбедува разновид-ност, поголем избор, пренесени одедна генерација на друга.

Поголем дел од потрошувачите сме-таат де ка оваа храна е: здрава, природна,

хранлива, но постојат и мислења дека оваахра на е скапа, недостапна, масна, не-

здрава, здодевна и сл.

Квалитетот на храната е многу ком-плексен и постојано може да се над-

градува и подоб ру ва, сè со цел да сезадоволат барањата на потрошувачите. Соеден збор, може да се ка же дека квалитетот

претставува задоволување на бара-њата на потрошувачите. Тра-диционалната и регионалнатахрана се смета за наследство

пренесено во заедниците, а потрошувачитеод овие производи очекуваат одреде -

но специфично сетилно искуствосо висока хранлива вредност.

15

Иако често го сместу-ваат во брзата храна,

сладоледот е всушностре лативно добро балан-сиран, севкупен, лесносварлив и вкусен произ -вод. Се претпоставуваде ка на почетокот тоаби ле замрзнати овошнисо кови. Иако потеклотое изгубено низ истори -јата и за него се повр -зани многу легенди имитови, сладоледот по-

текнува од Европа. По-доцна бил донесен во

Сое динетите Американски Др -жави од страна на англискитеколонисти.

Со користење на различни сос -тојки и додатоци се зголемуванутритивната вредност на сла-доледот и тој претставува одли-чен извор на енергија. Генерално,тој содржи три до четири пати по-

веќе масти од млекото и 15% повеќе про-теини. Дополнително, во производствотомо же да се додаде: овошје и производи одовошје, природни засладувачи, кондиторскипроизводи, кафе и производи од кафе, зе-ленчук и производи од зеленчук, жита ипро изводи од жита и други производи наме -нети за човековата исхрана. Сладоледот еосо бено соодветен за децата во раст. Дури,во некои болници во светот влегува и воднев ното мени.

Млечните протеини во сладоледот имаатод лична биолошка вредност бидејќи содр -жат есенцијални аминокиселини како штосе триптофанот и лизинот. Протеините севаж ни за растот на доенчињата и децата,ка ко и за одржување на ткивата кај возрас-ните. Maстите се богат извор на енергија ииг раат голема улога кај сладоледот. Тиепри донесуваат за богатиот вкус и служат ка -ко носачи на витамините растворливи вомас ти како А, Д, Е и К. Мастите, пред сè,млеч ната маст, се многу важни во изградба -та на стабилната структура на сладоледот иво него мастите се во форма на мали агло-

ВРЕмЕ ЕзА СЛАДОЛЕД!

Доц. д-р Душица Санта, Факултет за земјоделски науки и храна, УКИМ

16

мерати меѓусебно поврзани на површинатана воздушните меури кои ги има во сладо-ледот. Со стабилизирање на воздушнитемеу ри се добива убава кремаста текстура насладоледот. Мастите се додаваат во сладо-ледот не само поради нивната хранливавредност, туку и поради вкусот во устата, аг -регатната состојба, аромата и сл. Сладоле-дот, исто така, е одличен извор и на витами-нот А кој е доста важен за видот.

Сладоледот, освен основните состојки, со-држи и вдуван воздух како и емулга-тори кои имаат важна улога восладоледот. Вдувувањето навоздух како технолошка по-стапка придонесува зазго лемување на волуме-нот на сладоледот и гопо добрува вкусот прикон сумација. Според на-шите законски прописи,во луменот на сладоледот исладоледните десерти коисе пуштаат во промет со то -чење во корнети или слично,може да се зголемува до 30%,а, пак, на сладоледот и сладо-ледните десерти во оригиналнопакување, односно во индус -трис ки услови, може да се зголе-мува до 120%.

Сладоледот содржи и стабилизатори кои седодаваат во мешавината при производство -то заради подобра вискозност. Без стабили-заторитe сладоледот за кратко време ќедо бие груба текстура и ќе дојде до појавана кристали мраз, поради миграцијата насло бодната вода. Кристалите од мраз се инајчеста мана која се јавува кај сладоледот.Повеќе причини постојат за појавата накрис талите мраз, а тоа се: недоволно вкупнису ви материи (висока содржина на вода),не доволна количина на протеини, слаб ста-

билизатор или бавно замрзнување, како идруги причини, но најверојатна причина епро менливата температура за време на чу-вањето и дистрибуцијата на сладоледот.Крис талите од мраз се неприфатени одстрана на потрошувачите, а тие влијаат ина рокот на траење на сладоледот. Во односна рокот на траење, според проф. ДагласГоф од Универзитетот Гелф во Канада, нема

вистински одговор на прашањетоколкав е рокот на траењена сладоледот бидејќи тоанајмногу зависи од услови -те на чување. Рокот можеда биде една година, номо же и две недели.

Корисни ефекти од консу-мирањето на сладолед

Млечниот сладолед содржи0,122gr калциум на 100gr. Кал-

циумот е корисен за јаки издрави коски. Редовното внесу-

вање на калциум преку сладоле-дот и другите млечни производи

придонесува за намалување на ос-теопорозата како и болестите повр -

зани со коските. Доколку во телотоне се внесува соодветна количина на

калциум, тоа го користи калциумот од ре-зервите. Не само за коските и забите, кал-циумот игра улога и во намалувањето натежината што е докажано во многу студии.

Истражувачите силно го поддржуваат ставотдека сладоледот помага во одржувањето нарепродуктивното здравје кај жените. Истра-жувањето спроведено од страна на Школатаза јавно здравје од Харвард на 18000 женина возраст од 24 до 42 години покажало де -ка консумирањето на сладолед и други пол-номасни млечни производи ги зголемувашансите за овулација. Д-р Џорџ Чаваро од

17

Харвард препорачува жените коисакаат да забременат да проба -ат да ги заменат млечнитепро изводи со намалени мас -ти со високомасни млеч нипроизводи, на при мер,обез мастеното мле ко да сезамени со пол номасно инаместо јо гурт со намаленимасти да земаат сладолед.

Сладоледот е богат со лакто-ферин и цитокини кои го зајак-нуваат имунитетот. Некои сладо-ледот го поврзуваат со причините занас тинка и кашлање, а всушност, кога ја де -ме сладолед, стопениот сладолед кој оди воустата е под влијание на температурата нателото па во таа точка температурата насла доледот не е толку ниска.

Сладоледот како медиум за пробиотиците

Како што е познато, исхраната игра важнаулога кај здравјето на луѓето. Во последнитегодини посебно внимание се посветува нафункционалната храна. Функционална хранапретставува храна за која адекватно е до-кажано дека има позитивен ефект на еднаили повеќе функции во организмот во рела -ција со здравјето и благосостојбата или гинамалува ризиците од појава на болес -ти. Со цел да се подобри здравјетона гастроинтестиналниот тракт,употребата на пробиотици, пре-биотици и симбиотици претста-вува најголем сегмент на пазаротна функционалната храна. Про-биотик значи жив микробиолошкипрепарат (сама или мешана културана жив микроорганизам), кој го подоб -рува здравјето со одржување на при-родната микробиолошка популација вогастроинтестиналниот тракт.

Во последните години се забе-лежува пораст на употреба -

та на пробиотици во млеч-ните производи. Сладо-ледот е идеален медиумза внес на овие пробио-тици во исхраната, предсѐ, поради неутралнатарН. Високата содржина

на суви материи во сла-доледот, вклучувајќи ги и

мастите, овозможува заш ти -та на пробиотските бактерии.

Пробиотиците кои се користатнај често припаѓаат на родовите Lacto-

bacillus sp. и Bifidobacterium sp. Ефикасно-ста на додадените пробиотски бактериизависи од додадената количина, видот намлечните производи, присуството на воздух,ниските температури, и поради тоа нивнатаактивност мора да биде одржувана за дапре живеат до гастроинтестиналниот тракт.Според Меѓународната федерација за мле -ко и млечни производи, минималната дозана живи пробиотски бактерии е 107 по грамна производ. Потребен е соодветен методза внес на пробиотиците со цел да се одржинивната активност. Физичката заштита напробиотиците со помош на микроенкапсу-лација е нов метод со кој се зголемува пре-живувањето на пробиотиците. Исто така е

важно да се изберат и соодветнитепробиотски бактерии со цел да

можат да ги преживеат усло-вите во сладоледот како штосе високата концентрација насахароза, кислород, замрзну-вање и температура на чува -

ње. Микроенкапсулацијата можеда ги заштити овие бактерии од

горенаведените услови. На инду-стријата и на научниците им прет -

ставува голем предизвик развојот нанови пробиотски производи, а секако,

18

дали новите производи ќе се пробијат напа зарот зависи од прифаќањето на потро-шувачите.

Исто така, од страна на потрошувачите пос -тои зголемена побарувачка на разни пре-хранбени производи па и на сладоледи сопомал процент на масти. За жал, вкусот насладоледот без масти не е прифатлив заголем број потрошувачи. Еден од главнитекритериуми што ги бараатпотрошувачите е сладоле-дот да има убав и добарвкус при консумирањето.За да се задоволи вкусотна потрошувачите, про-изводителите на сладо-лед се борат со следнотопрашање: ако млечните масти се изва-дат од сладоледот, што може да се додадеза да се симулира улогата на мастите вотекстурата и вкусот на сладоледот? Вооби-чаено, одговорот е агенси кои произведу-ваат минимални негативни ефекти врзпроизводството на сладолед, рокот на трае -ње и цената. Денес, како алтернатива на ви-сококалоричните млечни масти се додаваатразлични замени за мастите. Исто така, изасладувачи кои се замена на јаглехидра-тите, како што се малтодекстрин и поли-декстроза. Поради сето ова, модификаци-јата на составот на сладоледот (производ-ство на нискокалоричен производ) е многукомплексна задача и претставува вистинскипредизвик за прехранбената индус -трија.

Можеме да заклучимедека сладоледот евреден производпоради неговатасодржина нависококвали-тетни протеи -ни и калциум. Тој

е богат со нутриенти и ни овозможува за-доволство кога го консумираме. Нема ни-каква причина да не уживате во вкусот насладоледот доколку применувате здрава ибалансирана исхрана и практикувате акти-вен начин на живеење.

Не заборавајте на безбедноста!

Во летниот период, омилениот десерт кој нѐразладува е секако сладоледот

и тоа е еден од најконсу-мираните производиво овој период. Но,како потрошувачитре ба да бидете по-себно внимателни

при вашиот избор на сла-долед, пред сѐ, од безбедносен ас -

пект. Посебно посветете внимание на рокотна траење. Купувајте од сигурни места, осо-бено од места каде што има поголем протокна купувачи, внимавајте и на чистотата и из-гледот на просторот од каде што купувате.Задолжително читајте ги ознаките на сладо-ледот.

За крај, дали сте знаеле?

Во Италија, близу до Болоња, во 2003 годи -на е основан Универзитет на сладоледот, накој студентите учат за тајните на подготов-ката на сладолед. Факултетот го основалакомпанијата ,,Caprigiani’’ која е една од нај -поз натите фабрики за машини за сладолед.

На Универзитетот се наоѓа најголема -та лабораторија за сладолед во

светот, а студентите прак-тично го учат процесот

на производство однајдобрите инс -

трук тори за сла-долед.

19

Листериозата е пренослива бактерискаболест за човекот и животните. Ја пре-

дизвикува грам-позитивна бактерија од гру-пата листерија (лат. Listeria monocytogenes).

l Се смета дека домашните животни, од-носно преживарите, го одржуваат цик лу -сот на кружење на листеријата во при-родата со фекално-орална контамина-ција на земјиштето.

l Иако бактеријата e позната многуодамна, дури во осумдесеттите го-дини од дваесеттиот век е от-криено дека контаминацијата нахраната е главниот пат на пре-несување на оваа бактеријаод околината на луѓето.

l Болеста се јавува поеди-нечно и најчесто случаи -те не можат да се по-врзат, што прет ста вувасериозен епидемио-лошки проблем.

l Се проценува дека болеста се јавува за-сега многу ретко, 3-4 случаи на милионжители на глобално ниво. Во Европа бе-лежи тренд на нешто поголема зачесте-ност, особено во Франција и Сканди-навија, односно варира меѓу 0,3 (Грција)и 7,5 (Шведска).

l Најчесто се јавува одпочетокот на пролет -

та до крајот на ле-тото. Потребен еголем број на бак-

терии во храната зада се предизвика бо -

леста. За оваа бактерија еспецифично што може да се

одржи и на ниски температурии во ладилникот.

l Заразените вообичаено имааттреска, болки во мускулите, мачнина,

повраќање, пролив.

l Ако мислите дека сте заразени одоваа бактерија, треба да се консулти-рате со вашиот лекар, бидејќи се лекува

ЛИСТЕРИОзА ШТО Е зНАЧАЈНО ДА зНАЕТЕ

Подготвено од Агенција за храна и ветеринарство

Одделение за заштита на потрошувачи

со антибиотска терапија препи-шана од лекар.

l Болеста е сериозна за ризичните попула -циони групи. Тие групи се: постари лица,мали деца, лица со намален имунитет/хронични болни, болни со канцер...

l Кај инфицирани трудници, иако немаатсериозни симптоми на болеста, може данастане спонтан абортус, раѓање на мр -тов плод и сериозна болест или смрт нановороденото.

l Оваа бактерија, всушност, како и повеќе -то други, ја уништуваат високи темпера-тури - готвење и пастеризација.

l Храна која се смета за ризична, кога ево прашање листерија: непастеризираномлеко и млечни производи произведениод непастеризирано млеко, несоодветнотермички приготвено месо и месни пре-работки, ладно димени производи, не-преработено овошје и зеленчук, како исите видови готова храна која не се за-грева пред употребата.

Податоците од ЕФСА (Ев ропската аген цијаза храна) покажуваат дека замрзнатата пчен - ка и евентуално други замрзнати зеленчуцисе најверојатниот из вор за по ја вата на лис -териоза во Австрија, Данска, Финска,Шведска и Велика Британија од 2015година. До 15 ју ни 2018 година сепријавени 47 слу чаи, вклу чувајќи 9смртни случаи.

Истите соеви на L. monocytoge nes се от-криени во замрзнат зеленчук, произведен

од унгарска ком панија во 2016, 2017и 2018 година. Ова укажува на тоадека сое вите опстанале во пре-работувачката фабрика и покрајпостапките за чистење и дезин-фекција кои биле спроведени. За

да се идентификуваат точките назагадување, потребни се понатамошни

испитувања, вклу чувајќи те мелно земање намостри и тес ти рања.

На 29 јуни 2018 година, унгарската надлеж -на институција за храна ја забрани продаж-бата на сите замрзнати зеленчукови иза мрзнати мешани растителни производипроизведени од засегнатата фабрика поме -ѓу август 2016 и јуни 2018 година, и нарединивно итно повлекување и отповикување.Оваа последна мерка веројатно значителноќе го намали ризикот од инфекции кај лу-ѓето и ќе ја спречи појавата на болеста.

Нови случаи сè уште може да се појават по-ради долгиот период на инкубација на ли-стериозата (до 70 дена); долг рок на траењена замрзнатите производи од пченка и ко-ристењето на купената замрзната пченкапред отповикувањето, без соодветна тер-мичка обработка. За да се намали ризикотод инфекција, потрошувачите треба со-одветно термички да го третираат замрзна-тиот зеленчук под готвен за ја дење, иакоовие производи нај често се консумираат без

20

гот вење (на пример, во салати и пијалаци).Ова особено важи за потрошувачите сонајголем ризик од листериоза, како што сепостарите лица, бремените жени, новороде-ните и возрасните со ослабен имунолошкисистем.

Бидејќи ЛИСТЕРИЈАТА е бактерија којакружи во природата и потенцијалноможе да се најде во термички непреработената храна (млеко, месо,овошје, зеленчук...), за превенција одболестите кои се пренесуваат прекухраната, потсетете се на препоракитена Светската здравствена организација

21

ceepp cKKeep

1

naelle c

,

,

,

,

.

, ,

,

.

.

.

raepS

,

,

kedo codd co andd anoo f foaww fe r rawatte rrrat

2

,

,

,

.

,

Упатства на СЗО /пет чекори до побезбедна храна

ookC

3

, ,

ylghouhorrou t thorkk t

,

.

, . 70

70

.

.

.

oo p f food eeKKe

seurretturarrapemetteffea stt saood

4

)5

)65 (

(

2

5

,

605

.

.

.

e wffe wse saUs

sallsierriatemwa rdd rnaerttae w

5

,

)

)(

,

,

.

,

,

.

.

ЗНАЕЊЕТО = ЗАШТИТА

22

Доц. д-р Игор СпироскиИнститут за јавно здравје на Република Македонија - Скопје

Медицински факултет, УКИМ

Храната којашто најчесто се рекламира надецата се покажа дека е „eat less“ храна,

како што се жита кои се јадат за појадок за-сладени со шеќер, пијалаци богати со шеќер,слатки и солени закуски. Таквата храна е јас -но дека е цел на ограничувања, но без екс-плицитно дефинирани нутритивни крите-риуми, имплементирањето на рестрикциитестанува практично невозможно. Тој предиз-вик е една од најголемите пречки во развојотна политики поврзани со оваа проблематика.

Еден начин на којшто може да се пристапикон проблемот е креирањето на т.н. NutrientProfile Model, односно модел за нутритивнопрофилирање на храната. Таквиот модел себазира на класифицирање и рангирање нахраната според нејзиниот нутритивен состав,со цел да се спречи предвремена појава наболести и да се промови -ра здравјето.

Моделот создаден од Ре-гионалната канцеларија на

СЗО за Европа привлече значително внима-ние и се применува во повеќе држави, а севклучува и во национални политики.

Овој профил на СЗО е тестиран и во нашатаземја, во истражување спроведено од Одде-лението за физиологија и мониторинг на ис-храната при Институтот за јавно здравје наРМ. Се следеа рекламите за храна и безалко-холни пијалаци кои се прикажуваат во текотна детски програми на сите национални те-левизии во РМ и на еден канал на кој се при-кажуваат цртани филмови и детски програмисо македонска натсинхронизација, а кој сеемитува преку кабелски оператори или другвид на овозможувачи на телевизиски канализа домаќинствата. Производите прикажанина рекламите беа идентификувани, а нивниотнутритивен состав беше добиен од деклара-

циите на истите произ во -ди кои се земени од трго-вијата на мало. Нутритив-ниот состав на произво-

СПРАВуВАњЕ СОмАРКЕТИНгОТ НА ХРАНАТА зА ДЕЦА

ВО ДИгИТАЛНИОТ СВЕТКАКО ДО РЕШЕНИЈА?

23

дите беше спореден со барањата на моделотспоред кој би се дозволило или забранилонивно рекламирање на храна на деца.

Од 19 идентификуванипроизводи, ниту еден небеше соодветен за рек-ламирање на деца, спо-ред стандардите намо делот на СЗО, вооднос на кој се споредувани. Најго-лем дел од производите припаѓаа вогрупата на чоколада и кондиторски произ -води. Производот со најголема калорискавредност на 100g, исто така, спаѓаше во таака тегорија, како и производот со најголемоприсуство на вкупни и заситени масти. Најго-лема количина на шеќер имаше во производод групата на „жита за појадок“, а најголемако личина на сол во концентратот за супа. За-бележливо е дека кај дел од производите не-маше информации на декларацијата заза ситени масти и додадени шеќери, а речисикај сите недостасуваше информација за при-суство на трансмасни киселини. Присуствотона сол беше во најголем дел пресметуваноспоред декларираното присуство на натриум.

Резултатите од студијата покажуваат декарекламите за храна кои се прикажуваа вотекот на детски програми на телевизиите сеисклучиво за производи кои, според моделотза споредба, би биле забранети за реклами-рање. Иако моделот според кој се врши спо-редбата е модел на исклучително развиенидржави кои во своето законодавство имаатимплементирано регулатива за оваа пробле-матика, тоа не го намалува значењето нафактот дека децата кај нас се непропорцио-нално изложени на интензи-вен маркетинг на хранакоја им се сугерирадека треба да ја кон-сумираат, а која иманесоодветен нутри-

тивен состав за нивна возраст. Таквата сос -тојба е присутна и во многу поразвиени оп-штества каде што децата се под континуиран

и агресивен маркетинг нахрана богата со шеќер, сол имасти.

Зошто се важни по-датоците од ваквитеистражувања?

Преку вакви и слични истражувања кои воиднина ќе се фокусираат на дигиталните ме-диуми и на социјалните мрежи, може да сепроцени колку децата посетуваат одреденивеб-страници, колку долго тие се задржуваатна содржината, опсегот во кој адолесцентитесе изложени на таргетирање базирано на ло-кација и дали тие ја користат оваа промоција.Родителите не можат да видат сè што нив-ните деца виделе поради малите екрани ипоради новата персонализирана природа намаркетингот во дигиталните медиуми. Истра-жувачите го истражувале маркетингот нахра на за децата во социјалните медиуми, ноне успеале да ги објаснат феномените напер сонализиран маркетинг или користење насамопријавено рекламирање на алкохол пре -ку интернет, што е особено проблематичново дигиталните медиуми каде што рекламитепотешко се идентификуваат.

Што би требало да се направи? рава и регулативи

Правата на децата во дигиталното опкру-жување

Консензуалната резолуција наСоветот за човекови пра -

ва на Обединетите на -ции за промоција,

заштита и ужива -ње на човековите

24

права на интернет тврди дека истите правашто ги имаат луѓето кога се „offline“, треба дабидат запазени и кога се „online“.

Постигнувањето на целта за намалување наизложеноста на децата на маркетинг на хра -на богата со масти, сол и шеќер (HFSS) требапрвично да дефинира на кого му е потребнапомош. Во сферата на дигиталната приват-ност, треба да се дефинира што претставува„детство“. Поимот „детство“ се разликува по-меѓу различни регулативи и држави и овојпредизвик се пренесува и на дигиталниотHFSS маркетинг.

Во дигиталното кралство, најчесто е дефи-нирано дека полнолет-ството почнува од 13години. Во рамките наЕвропската Унија, самонеколку држави имаатдефинирани точни гра-ници во кои малолет-ните лица можат дада дат согласност заоб работка на нивни -те податоци (од 14 до18 години). Европската Унија постави пови-сока возрасна граница, на 16 години, споредкоја малолетниците можат да дадат соглас-ност за собирање и обработка на лични по-датоци. Државите-членки можат да поставатпониска возрасна граница, меѓутоа не по-ниска од 13 години.

Друг предизвик за регулирање е голематадостапност и пристапот до интернет и воеднонаметнување на потребата за значителнапре кугранична маркетинг комуникација. Ре-гулативата и поставувањето на стандардитена национално ниво веројатно нема да бидатдоволни, освен ако многу земји не презематсоодветно коор-динирано дејст-вување. Важнае за дачата да се

регулира овој глобален феномен на нацио-нално ниво, односно да бидат воведени уни-верзални стандарди.

Примерите на кои може да се повикамезасе га не се поврзани со рекламирање нахра на, туку на тутун и цигари, преку спрове-дувањето на Рамковната конвенција на СЗОза контрола на тутунот, Директивата за рек-ламирање на Европската Унија за тутун, Ди-ректива за тутунски производи на ЕУ и Ди-рективата за аудиовизуелни медиумскиуслуги на Европската Унија.

Член 13 од Рамковна -та конвенција на

СЗО за контролана тутунот ги по-викува странитена Конвенцијатада признаат дека„сеопфатната за-

брана за рекламирање,промоција и спонзорство ќе јанамали потрошувачката на тутун-ски производи. Меѓутоа, потребно

е да се преземе сеопфатна забрана за пре-кугранична соработка за рекламирање, про-моција и спонзорство со потекло од својататериторија“.

Регулативите на Европската Унија може дасе пренесат и на прекуграничниот маркетинг.Но, компетентноста на Европската Унија воголема мера е ограничена само на маркетин-гот меѓу нејзините земји - членки. Ирска иОбединетото Кралство одбраа да ги надми-нат препораките на Европската Унија со во-ведување на национално законодавство замаркетинг на HFSS храна. Сепак, според пра-вилата на внатрешниот пазар на ЕвропскатаУнија за слободно движење на стоки и

услуги, земјите-членки можат давоведат построгистандарди за мар-

25

кетинг исклучиво само во нивната јурисдик-ција. Тие не смеат да го ограничат пренесу-вањето на медиумските услуги од другитеземји-членки на нивната територија.

Класичен пример за тоа се рекламите за хра -на што се емитуваат во Обединетото Крал-ство, но потекнуваат од надвор, и тие морада се усогласат со законите во земјата на по-текло наместо законската регулатива на Обе-динетото Кралство. На овој начин, земјите -членки се одговорни за обезбедувањето нааудиовизуелна комерцијална комуникацијаод страна на дава-телите на медиум-ски услуги поднив на надлежностда се усогласат сорелевантното на-ционално законо-давство, и тие неби смееле да ја ос -порат другата земја-членка во која ме-диумската услуга на провајдерите е по-малку регулирана.

Ограничувања треба да постојат и да важатза секое лице или субјект што емитува рекла -мирање, промоција и спонзорство од тери-торијата на страната што може да се примиво друга држава. Со оглед на законодавнитеи регулаторните предизвици што ги опи-шавме погоре, кои се должат на безгранич-ната интернет-природа, понатамошна коор-динирана регулатива е видно потребна восите земји и регулаторни тела кои играатважна улога во тоа. Ова е јасно загрижувачкиво рамките на континуираното отсуство налегислатива на Европската Унија, односномаркетинг содржините, особено дигиталниотмаркетинг кој, за жал, понекогаш може и даизлезе надвор од надлежноста на една земја(како што и претходно беше споменато). По-натаму, ограничувањата треба да важат за

секое лице или субјект што емитува рекла-мирање, промоција и спонзорство од тери-торијата на страната што може да се примиво друга држава.

Постојат голем број преклопувачки нацио-нални и меѓународни правни рамки за регу-лирање на дигиталниот маркетинг. Додекаовие можат да обезбедат опции за регули-рање на HFSS маркетингот на децата, држа-вите можеби ќе треба да ги разгледаат и даги согледаат сите недостатоци. Некои рамкиза регионална политика (на пример, Дирек-тивата на Европската Унија за аудиовизуелнимедиумски услуги и Директивата на Европс-ката Унија за заштита на податоците), де-лумно се занимаваат со дигиталниот мар-

кетинг и потребата за заштита на децата.Националната регулатива

за дигитален мар-кетинг, секако, мо -же да игра улогаво решавањето напроблемот со ди-гиталниот марке-тинг - ако повеќе

земји воведат мерки, тоаможе да го притисне прекугра-

ничниот маркетинг. Во моментов, национал-ното регулирање на дигиталниот маркетингсе состои од:

l различни национални закони, вклучувајќиго Законот за маркетинг практики во Дан-ска, Законот за заштита на податоци воОбединетото Кралство и Законот за за-штита на потрошувачите во Австралија;

l регулаторните агенции, како што се ониеза заштита на конкуренцијата и агенциитеза заштита на потрошувачите, медиумитеи агенциите за комуникации, како и ини-цијативите за саморегулација во индус -тријата.

26

Заштита на потрошувачите, заштита на по-датоците и нивната приватност

Националното законодавство за заштита напотрошувачите СТРОГО забранува погрешноили измамничко однесување, неточно илипогрешно тврдење и наметнување на нефердоговорни услови.

Националните закони за заштита на личнитеподатоци и приватноста бара од бизниситеда бидат отворени и транспарентни во односна обработката на податоците.

„Спамот“ е вклучен во националните закониза заштита на податоците во ЕвропскатаУнија и многу земји кои не се членки на Ев-ропската Унија, нo имаат посебно законодав-ство за спам (на пример, законодавствотопротив спам во Канада и Законот за австра-лиски спам), што бараат бизнисите да добијатсогласност од потрошувачот пред да започ-нат комерцијална електронска порака.

Покрај националното и наднационалното за-конодавство и регулатива, голем број нацио-нални и федерални регулаторни агенции гипокриваат различните практики во текот наживотниот циклус на производството на со-држини во дигиталното рекламирање. При-мери на регулаторни агенции кои би можеледа го надгледуваат дигиталниот маркетинг ида ја спроведат усогласеноста се:

l Националните агенции за медиуми и ко-муникации кои имаат моќ да наметнатказни за

прекршување на националното законо-давство за комуникација;

l Националните агенции за конкуренција изаштита на потрошувачите кои имаат моќда ја регулираат содржината на дигитал-ното рекламирање преку националното за-конодавство за заштита на потрошувачите;

l Органите за заштита на податоци и зачу-вување на приватноста кои имаат овласту-вање да изрекуваат казни за пре кршувањена овие одредби или други прекршувањана законодавството за заштита на пода-тоците;

Регулаторната сила за спроведување на ак-тивностите на овие национални агенции(вклучувајќи и наметнување на санкции) еограничена на нивната надлежност и немаатмандат да наметнат санкции или паричниказни на меѓународно ниво. Овие агенцииможат да соработуваат на меѓународно нивои да ги споделат искуствата.

Исто така, важно е да се напомене дека по-стои политичка волја да се подигне нивниотзаконодавен дострел на повисоко ниво.

Регулирањето на маркетингот на нездравахрана на децата е компликуван процес кој бара

координирана акција наниво на една држава, нои значајна меѓудржавнасоработка која ќе ја пре-сретне наддржавната при-рода на електронската ко-муникација.

27

Организација на потрошувачитена Македонија

50 Дивизија 10A, П. Фах 150, СкопјеТел. 02 3179 592

e-mail: opm@opm.org.mke-mail: sovetuvanja@opm.org.mk

www.opm.org.mk