• ԱՌԱՋԻՆ ՓՈՐՁԵՐԸ : Հայաստանն ամբողջ XVI-րդ դ. Ապրեցպատերազմների,ավերածությունն-երի, քայքայման, բնակչության ոչն-չացման ևգերևսրության տագնապալի պայմաններում : Ան-դրկովկասյան ժողովուրդներից օգ-

նություն ստանալու հույսը կորցնե-լուց հետո, հայ ժողովուրդը հայաց-քն ուղղեց դեպիհեռավոր Արևմուտք, որին հայերը հաճախ էին դիմել անցյալում : Այդպիսիպարագաներում մարդիկ սկսեցին խորհել երկրի և ժողովրդի ազատության մասին :

Դրանցից մեկն է եղել հայոց կաթողիկոս Ստեփանոս Սալմաստեցին : Նա իր ժամանակիզարգացած մարդկանցից մեկն էր : Կրթություն էր ստացել Կոստանդնու-պոլսոիմ, եղելէր Լեհաստանում, գլխավորել հայկական գաղթավայրերի հոգևոր գործերը և այցելելՄոսկվա : Նա տիրապետում էր մի քանի օտար լեզուների, այդ թվում լատիներենին:

1547թ Էջմիածնում հրավիրվում է գաղտնի ժողով, որտեղ կաթողիկոսի առաջարկությամբքննության է առնվում Հայաստանի ազատագրության հարցը : Ժողովը որոշում է դիմելՎենետիկի հանրապետությանը և կաթողիկոսի գլխավորությամբ պատվիրակությունուղարկել Եվրոպա՝ օգնություն ստանալու ակնկալիքով : Ս՛Սալմաստեցին 1549

թ.մեկնում է Եվրոպա՝ լինում է Վենետիկոմ, Հռոմում,անցնում է Գերմանիա, ապաԼեհաստան և 1551թ.վերադառնում Էջմիածին, առանց որևե օգնության կամ օգնությանխոստում ստանալու : Այս անհաջող քայլը չի ընկճում հայերին : 1562թ.տեղի է ունենումմի այլ ժողով, այս անգամ Սեբաստիայում՝ Միքայել Սեբաստացու նախաձեռնությամբ ևգլխավորությամբ : Այս ժողովը հետապնդել էր նույն նպատակը, ինչ ո ր 1547թ. Էջմիածնիժողովը : Այս անգամ պատվիրակության գլուխ էր կանգնել Աբգար Եվդոկացին : Իրպատվիրակությունը նույնպես որևէ արդյունքի չհասավ :Հայաստանի ազատագրությանհամար Սալ-մաստեցու և Սեբաստացու ձեռնարկումները այն նշանակությունն ունեցան,

որ հայերը շուրջ երեք հարյուր տարվա լռությունից հետո նորից բարձրացրինազատագրական պայքարի դրոշը : Այդ ձեռնարկումները հայ ժողովրդի, ազատագրականպայքարի սկիզբն էր, առաջին քայլերը :

ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՐՑԻ ԼՈՒԾՄԱՆՃԱՆԱՊԱՐՀԻՆ ԿԱՏԱՐՎԱԾ ԱՌԱՋԻՆՔԱՅԼԵՐԸ

Հայկական հարցը հորից շեշտա- դրվեց XVII դ.վերջին, երբ հայժողովուրդը ուղիներ էր փնտրում ազատվել պարսկական լծից :

Պար-սից տիրապետության տակ համեմատաբար ազատ էինապրում Սյունիքի և Արցախի յհայությունը : Այդ շրջանիհայությունը կիսաանկախ վիճակում էր : Քանի դեռ հայմելիքները հարկ էին վճարում, պարսիկներն էլ ճանաչում էինայդ շրջանի հայության կիսաանկախ վիճակը : Եվ հենց այդհատվածի՝ հայ ժողովուրդը նորից սկսեց ուղի-ներ փնտրել :

1677թ.Էջմիածնում գումարվեց գաղտնի ժողով, որինմասնակցում էր 12 հոգի՝ 6 հոգևորական, 6 աշխարհիկկաթողիկոս Հակոբ Ջուղայեցու գլխավորությամբ : Ժողովիմասնակիցներից հայտնի էին Մելիք-Իսրայելը ( Իսրաեյել Օրու) հայրը,Կոստան Բեյը և Աղաջանը : Ժողովում քննարկման էրդրվել Արևելյան Հայաստանի ազատագրական հարցը և դրահետ կապված՝ հայկական և կաթոլիկական եկեղեցիներիփողհարաբերությունները : Որոշվում է պատվիրակությունուղարկել Եվրոպա՝ պապից և եվրոպական պետություններիցօգնություն խնդրելու : Պատվիրակությունը նախ գնում էՎրաստան՝ վրաց գործիչների հետ բանակցելու :

Բանակցությունների ժամանակ փոխադարձ համաձայնությանեն գալիս և որոշվում է, որ հայերը դինեն Արևմտյան Եվրոպայիպետություններին, իսկ վրացիները՝ Ռուսաստսնին :

1679թ.աշնանը պատվիրակությունը Վրաստանից ուղևորվում էդեպի Կոստանդնուպոլիս : 1680թ.օգօստոսին, ութ ամիս այնտեղմնալուց հետո մահանում է Հակոբ Ջուղայեցին : Նրա մահիցհետո պատվիրակության անդամները այլևս գործնականքայլերի չեն դիմում և նրանցից ոմանք ետ են վերադառնումԱրևելյան Հայաստան : Պատվիրակության ցրվելը սակայն չիազդում ազատագրական շարժման հետագա ընթացքին :

Այդ գործը շարունակում է Մելիք-Իսրայելիորդին՝ Իսրյել Օրին : XVII դ.վերջինեվրոպական պետությու-ններն սկսում են մեծհետաքրքրություն դրսևորել ՄերձավորԱրևելքի նկատմամբ: 1695 թ.Իսրայել Օրինհայտնվելով Գերմանիայում, բնակություն էհաստատում Դյուսելդորֆ քաղաքում : Այստեղնա ծանոթանում է Պֆալցի կուրֆյուրստՀովհան Վիլհելմի հետ: Վիլհելմին պատմում էհայերի ծանր վիճակի, նրանց ազատագրականձգտումների, Էջմիածնի ժողովի, երկրիբնական հարստությունների մասին ևհամոզում , որ նա իր վրա վերցնի Հայաստանիազատագրումը և դառնա այդ երկրիթագավորը ; Վիլհելմը տալիս է իրհամաձայնությունը, պահանջելով գրավորդիմում հայերի կողմից: Քանի որ Իսրայել Օրումոտ չկար այդ դիմումը, անհրաժեշտություն էլինում վերադառնալ Հայաստան :

ԻՍՐԱՅԵԼ ՕՐՈՒ ԳՈՐԾՆԷՈՒԹՅՈՒՆԸ

Իսրայել Օրու հետագա գործնեությու-նըուղղվում է դեպի Ռուսաստան : Նրանխորհուրդ էին տվել, որ դիմի ՊետրոսՄեծին, քանի որ թագավորը իր երկրիշահերից ելնելով մեծ սպասելիքներկունենար Կովկասում : 1701թ.հանդիպումէ կայանում : Այդ հանդիպման ժամանակցարը խոստանում է օժանդակել, հարմարառիթ ստեղծվելուց : Օրին ծրագիր էկազմում Պարսկստանի հայությանըընդհանուր ապստամբության մղել ևապա՝ եվրոպական կամ ռուսական զորքիօգնությամբ Հայաստանը ազատագրել: 1709թ.նա մեկնում է Պարսկաստանիմայրաքաղաք Սպահան: Սակայն նրաառաքելությու-նը երկար չի տևում և նահեռանում է : Նույն թ-նի կեսերինվերադառնում է Անդրկովկաս և մնումմինչև 1711թ. : Այստեղ գտնվելուժամանակ զգալի գործ է կատարում :

ՌՈՒՍՆԵՐԻ ԱՌԱՋԻՆ ԱՌՆՉՈՒԹՅՈՒՆԸՀԱՅ ԴԱՏԻ ՀԵՏ

• Սպահան գնալիս և վերադառ- նալիս Օրինճանապարհորդում է Հայաստանում : Լինում էԳանձասարում, Էջմիածնում : Կապեր հաստատումԳանձա-սարի կաթողիկոս- Եսայի Հասան-Ջալալեանի ևմելիքների հետ : Էջմիածնում՝ կաթողիկոս ԱլեքսանդրՋուղա-յեցուն աշխատում է համոզել, կողմնորոշվելուդեպի Ռուսաստանը : 1711թ. Օրին և Եսայի Հասան-

Ջալալեանը ճանապարհ են ընկնում դեպի Ռուսաստան :

Նրանք Կասպից ծովից գալիս են Աստրախան, որպեսզիայստեղից մեկնեն Մոսկվա :Սակայն Աստրախանում1711թ .օգոստոսին Իսրյել Օրին հանկարծա-մահ է լինում :

ԻՍՐԱՅԵԼ ՕՐԻՆ խոշոր դեր է խաղացել XVII-XVIIIդդ.հայազատագրական շարժման պատմության մեջ : Նա իրենդրսևորեց որպես խոշոր հայրենասեր, հայրենիքիազատության շահը գերադասելով անձնականից, իրկյանքը նվիրելով հայրենիքի ազատագրությանը :

1722 թ.Պետրոս Մեծը սկսում է իր պարսկականարշավանքը : Հայերը մեծ ոգևորություն էին ապրում :

Հայությունը իր ամբողջ հույսը կապել էր Պետրոս Մեծիհետ: 10000-ոց ղարաբաղցի հայ զինվորների գլուխ անցածԵսայի կաթողիկոսը դիմավորելու էր եկել ռուսականզորքին: Սակայն Պետրոս Մեծը դեպի Շամախիշարժվելու փոխարեն, հետ է դառնում և հայե-րինխորհուրդ տալիս, որ հաստատվեն պարսիկներիցգրաված հողերի վրա : Ռուս ցարը թուրք սուլթանի հետհամաձայնություն էր կնքել և մտադրված չէր հայերիպատճառով իր շահերից դուրս գալ : Բարեբաղտաբարհայերը չէն տեղափոխվում այդ հողերի վրա : Նորից սևամպեր են կուտակվում հայ ժողովրդիվրա, մնալով մեն-

մենակ թշնամիների հարձակումներին :

ԴԱՎԻԴ-ԲԵԿԸ ՍՅՈՒՆԻՔՈՒՄ: 1722թ աշնանը ՍտեփանոսՇահումյանի առաջարկությամբ Դավիդ-Բեկը գալիս է Ղափան ևանցնում ապստանբության գլուխ : Իր 400 հոգուց բաղկացածզորախմբով գրոհում է հակառակոր-դի վրա և փառավոր հաղթանակտա-նում : Այս հաղթանակը վճռական նշանակություն ունեցավ իրհեղինակությանը : Նրա համբավը տարածվեց ժաղավրդի մեջ : Դավիդ-Բեկը իր շուրջն է համախմբում տարբեր զինված ջոկատներ : 1723թ.առաջին կեսին միավորվում են մեկ դրոշի ներքո և իրենճանաչում հրամանատար : Իր բանակում էին գտնվում՝ ՄխիթարՍպարապետը, Հալիձորի՝ Մելիք Փարսադանը, տեր-Ավետիքքահանան, Ստեփանոս Շահումյանը և ուրիշներ : Քանակը աճելով7000-ի է հասնում և այդ զգալի ուժով 1724թ.հաստատում են հայերիանկախությունը : 1727թ.Հալիձորում Դավիդ-Բեկը պարտության էմատնում օսմանյան բանակին և պարսից շահ Ռահմազ II-իցստանում իշխանաց իշխան տիտղոսն ու Սյունիքինահանգապետությունը : Դավիդ-Բեկիմահանալուց հետո 1728թ.հրա-մանատարությունը ամբողջությամբանցնում է ՄԽԻԹԱՐ ՍՊԱՐԱՊԵՏԻ ձեռքը : Սա նույնպես արիաբարգլխավորեց հայերի պայքարը թուրք զավթիչների դեմ և մի շարքհաղթական մարտեր մղեց : Սակայն զորքը սկսվեց պառակտվել ևկազմալուծվել : Այդ պառակտու-մը երևաց Հալիձորի բերդիպաշարմամբ, թուրք զավթիչների կողմից : 1730 թ.ՄխիթարՍպարապետը զոհվում է : Իր մահով դադարում է Սյունիքիազատագրական պայքարը : 1736թ.Նադիր շահը վտարում էթուրքերին և Պարսկստանի գահին նստում : Ղարաբաղը որոշակիկարճ ժամանակ վերադառնում է իր կիսաանկախ վիճակին : Հայմելիքները թուրքերի հարձակումներից թուլացած, պարսիկներիհարձակումների դեմ փորձում էին պայքարել իր ազատությանհամար : Նորից իրենց հույսը կապում են <<մեծ եղբայր>> քրիստոնյաՌուսաստանի հետ : Արցախի մելիքները գրկաբաց ընդունում ենռուսական զորքերին և 1813թ. Գյուլիստանի դաշնագրով Արցախըմտնում է ռուսական կայսրության կազմի մեջ :

ԱՐՑԱԽԻ ՈՒ ՍՅՈՒՆԻՔԻ ԿԱՐՃԱՏԵՎԱՆԿԱԽՈՒԹՅՈՒՆԸ, ՊԱՅՔԱՐԸՇԱՐՈՒՆԱԿՎՈԻՄ Է

Ա ՐՑԱԽԸ՝ ՀԱՅԱԶԱՏԱԳՐԱԿԱՆ ՊԱՅՔԱՐՈՒՄ:

XVIII դարի Սյունիքի և Արցախիապստամբությունը ավելիժողովրդականացրեցազատագրական պայքարիգաղափարը : Նրա ղեկավարների՝Դավիդ-Բեկի, ՄխիթարՍպարապետի և այլոց անձնականքաջությունը և անձնազոհությունըօրինակ դարձան հայրենասիրությանև ազատասիրության ոգով հետագասերունդներին դաստիարակելուհամար : Այս ապստամբությունը հայժողովրդի ազատագրական պայքարիպատմության պայծառ էջերից է :

• ՀՈՎՍԵՓ ԷՄԻՆ: Հայ ազգային ազատագրական պայքարիկենտրոնը՝ Արցախն էր : Սակայն գտնվեցին անհատներ,

որոնք միջոցներ էին փնտրում ազատագրել հայրենիքըօտարի լծից : Դրանցից մեկն էր ՀՈՎՍԵՓ ԷՄԻՆԸ : Նածնվել էր 1726 թ.Պարսկաստանի Համադան քաղաքում :

Չափահաս տարիքում սեղափոխվում է իր հոր մոտ՝Հնդկաստանի Կալկաթա քաղաք: Լսել էր Սյունիքիհերոսական ապստամբության և Արցախի ու Ղափանիմելիքությունների մասին : 1751թ.նավով գալիս է Լոնդոն :

Հովսեփ Էմինի հայացքը ուղղված էր դեպիպարսկահայությանը և թուրքահայությանը : Նա մեծաշխատանք է տանում Լոնդոնում բարձրիշխանավորների հետ բանակցություններվարելու,կամավոր գնդեր կազմելու, զինավարժությունկազմակերպելու : Չնայած Հովսեփ Էմինի ծրագրերըչիրագործվեցին, բայց իր գործունեությունը զգալի չափովնպաստեց ազատագրական գաղափարի տարածմանը ևայդ շարժման նոր օջախների ստեղծմանը :՞ՀովսեփԷմինը նոր աստիճանի բարձրացրեց հայ ազատագրականշարժումը XVIII դ.երկրորդ կեսին : Նա այդ շարժմանպատմության մեջ մտավ որպոս իր հայրենրքիազատագրության մարտիկ ու լուսավորիչ :

ԲՈՑԿԼՏԱՑՈՂ ՄԻ ՆՈՐ ԿԱՅԾ :

• ՄԱԴՐԱՍԻ ԽՄԲԱԿԸ : ՀնդկաստանիՄադրաս քաղաքի հայկական գաղութումկազմավորվում է մի խմբակ, որը նույնպեսնպատակ է դնում պայքարելու Հայաստանիազատագրության և պետականությանվերականգնման համար : Խմբակի կազմումէին հարուստ ակնավաճառ ՇահամիրՇահամիրյանը, արցախցի քահանա տերՄովսես Բաղրամյանը, հարուստ առևտրականԳրիգոր Խոջաջանյանը, Հակոբ Շահամիրյանը՝Շահամիր Շահամիրյանի որդին : Մադրասիխմբակի գործունեությունը և նրա առաջադրածպահանջները զգալի ձևով տարբերվում էինազատագրական շարժման նախորդ շրջանիհամեմատությամբ : Այդ ծրագրի կարևորագույնառանձնահատկություններից մեկն էրսոցիալական բարեփոխություները՝ֆեոդալական հարաբերությունների վերացմանև պետական դեմոկրատական կարգերիստեղծման գաղափարը :

ՇԱՐՈՒՆԱԿՎՈՂ ՊԱՅՔԱՐ

ԳՅՈՒԼԻՍՏԱՆԻ ԵՎ ԹՈՒՐՔՄԵՆՉԱՅԻՊԱՅՄԱՆԱԳՐԵՐԸ

1813թ.հոկտեմբերի 12-ին Գյուլիստանում(հայկական գյուղ Արցախում) կնքվում է ռուս-պարսկական հաշտության պայմանագիրը, որովՊարսկստանը մեկընդմիշտ հրաժարվում էԱրևելյան Վրաստանից, Լոռու և Շամշադինիշրջաններից, Գանձակի, Արցախի, Շաքիի, Շիրվանի, Կուբայի, Դերբենտի խանությունները : (Պարսկստանից նվաճած այդ տարացքների վրա1920թ.Սովետական Ռուսաստանը և քեմալականԹուրքիան ստեղծեցին Ադրբեջան.արհեստական պետություն ) :

1828թ.փետրվարի 10-ին կնքվում է Թուրքմենչայի(գյուղ Ատրպատականում) պայմանագիրը, որովավարտվում է 1826-1828թթ.ռուս-պարսկականպատերազմը,և այլևս ոչ մի պատերազմ տեղի չիունենում հարևան երկու երկրների միջև : Թուրքմենչայի պայմանագրով պարսկականշահն իր անունից մեկընդմիշտ Ռուսաստանիսեփականությունն է ճանաչում Երևանի ուՆախիջևանի նախկին խանությունները, ինչպեսամբողջ Կովկասը :