Журнал "Йылдыз" №4 (219) 2014 июль - август

№4 (219) 2014 июль – август

инäекñ 75298

ЙЫЛД

ЫЗ

№

4 (2

19)

2014

ию

ль –

авг

уст

аñан ÃалиМÎÂКъырымда нам къазангъан рессам Асан Галимов

(Къалафат) Къырымда белли халкъ усталары сюляле-синден ола. Алий малюматлы рессам. Сонъки 10 йыл девамында къуюмджылыкънен огъраша. Манзаралы-амелий санатнен меракълана. Чешит къыйметли ве яры къыйметли ташларнен сюсленген джезве, ильван къутучыкълары, къушакъ, билезлик, юзюк ве дигер ильванлар ясай.

Асан Галимов регион ве халкъара фестиваль ве сергилернинъ иштиракчи-си ола. Устанынъ ишлери АКъШ, Алмания, Френкистан, Тюркие, Озьбекистан, Украинада къырымтатар санаты мухлислерининъ шахсий коллекцияларын-да озьлерине мунасип ер алмакъта. Украинада къырымтатар санаты мухлислерининъ шахсий коллекцияларын-

Меджмуанынъ ог къапында Къырымда нам къазангъан рес-сам Асан Галимовнынъ (Къалафат) ишлери

Меджмуанынъ арт къапында Къырымда нам къазангъан рессам Асан Галимовнынъ (Къалафат) ишлери

Мемет Ниязий(1878, ноябрь 30 – 1931, ноябрь 29)Добруджанынъ Ашчылар коюнде догъды. Кой мек-

тебинден сонъ, Истанбулгъа барып, анда окъуй. 1898 с. Къырымгъа келип оджалыкъ япа. Сонъ Романиягъа ана-сынынъ янына кете, анда ве дефаларджа Истанбулгъа барып, Къырымгъа келип, мектеплерде, медреселерде дерс бере. 20 яшында шиирлер язып башлай. «Багъыш-лавлар» (1911) «Кок китап» (1919), «Сагъыш» (1931) адлы китаплары нешир этильди. Къырымда онынъ эсрлери газеталарда, «Йылдыз»да, дерсликлерде басылып тур-макъта ве «Къырымтатар иджрет эдебияты» джыйынтыгъ-ында басылдылар. Энъ популяр эсери «Татарлыгъым» шииридир.

Мемет Нузет(1888, март 13 – 1934, майыс 4)Евпатория уездининъ Айдаргъазы коюнде дюньягъа

кельди. Башта ерли медреседе, сонъ Багъчасарайдаки Зынджырды медреседе бильги ала. 1905 с. инкъилябы-нынъ тесиринен фааль арекетлерде булуна, апске алына. Андан чыкъкъан сонъ Русие бойлап кезинтиге кете. 1010 с. Къазанда Абдулла Токъайнен таныш ола. Шиириетнинъ чешит жанрларында ве хусусан юмор ве сатирик мевзуларда шиирлер яза. Онынъ эсерлери «Ле-нин байрагъы»нда, «Йылдыз»да, дерсликлерде басылды. 2003 с. Акъмесджитте «Къырымнынъ чёль аятындан» адлы шиирлер китабы чыкъарылды.

Номан ЧелебиджихаН(1885 – 1918, февраль 23)

Джанкой янларындаки Сонакъ коюнде догъды. Кой мектебинде ве сонъра Истанбулгъа барып бильги алды. Анда окъугъан Бекир Чобан-заденен экиси къошулып озь шиирлерини айры китапчыкъ этип чакъаралар. 1912 с. къайтып келип, Петербург университетининъ укъукъ шубесинде окъуй. Сонъра о, Къырым муфтийи сайлана. 1917 с. кечирильген I Миллий Къурултайда тешкиль этильген Къырым миллий укюметининъ башы этип сайлана. 1918 с. январь 26-да Акъяр матрослары укюметни тар-мар эттилер. Шу куню Н.Челебиджихан якъаланып, февраль 23-те вахшийджесине ольдюриле. Онынъ «Ант эткенмен» шиири миллий гимнге чевирильди.

абляким ильМий

(1887 – 1947)Акъмесджит уездининъ Къачы боюндаки Эски-Эль

коюнде догъды. Мектептен сонъ эсас бильгисини Истанбулда эльде этти. Анда окъуркен, Алим Герай султаннынъ «Гульбун-и ханан» («Ханлар гульбагъчасы») эсерини саде тюркчесине чевирип, чешит изаатлар иле янъыдан нешир эте. «Терджиман» газетасында, сонъра исе «Илери» журналында макъалелери, икяе-лери басыла. Къырымгъа къайткъан сонъ, Тавдайыр медресесининъ мудерриси олып чалыша. Акъмес-джитте «Къырым оджагъы» адлы газета чыкъара. I Къурултайнынъ делегаты ола, Парламент (риясет) реислигине сайлана.

джафер СейдаМет(1889, сентябрь 1 – 1960, апрель 3)Ялта уездининъ Къызыл-Таш коюнде догъды.1908-

1910 сенелери Истанбул университетининъ укъукъ шубесинде окъуды. 1911-1913 сс. Париж университе-тининъ ве 1914 с. Петербург университетининъ укъукъ факультетлеринде окъуды, сонъра Ордугъа алынды. I Къурултайда Миллий парламентнинъ азасы олып сайлана. Сонъра Истанбулгъа кете. Анда 1930 с. «Рус инкъилябы», 1934 с. «Гаспралы Исмаил бей», «Меф-кюре ве тюркчилик», 1948 с. «Совет джеэннеминде койлю ве ишчи дюзюми» китаплары нешир олунды. Олюминден сонъ 1991 с. «Нурлы къабирлер» ве 1993 с. «Базы хатыралар» киби китаплары, Къырымда исе «Икяелер джыйынтыгъы чыкъты.

якъуб Шакир-али

(1890 – 1930)Багъчасарайда эснаф къорантасында дю-

ньягъа келе. Рушдие мектебини битирген сонъ И.Гаспринскийнинъ басмаханесинде муреттип олып чалыша. Анда чалышыр экен чокъ эсерлернен та-ныш ола ве озю де шиирлер язып башлай ве оларны «Терджиман»да бастыра. Багъчасарайда ве дигер мектеплерде оджалыкъ япа. 1917 с. «Дуйгъуларым» адлы шиирлер китабы нешир этиле. Сонъра онынъ эсерлери «Илери», «Енъи Чолпан», «Окъув ишлери» журналларында басыла. Эсас мевзулары ишчи, эмек, ахлякъ олгъанындан, ишчилер шаири оларакъ таныла. Девримизде онынъ эсерлери «Йылдыз»да, газеталарда ве дерсликлерде дердж олуна.

№4 (219) 2014 июль – август«Йылдыз» 1976 с. чыкъып башлады

КЪЫРЫМ МУХТАР ДЖУМХУРИЕТИИНФОРМАЦИЯ БОЮНДЖА КОМИТЕТИНИНЪ ИЧТИМАИЙ-СИЯСИЙ,

ЭДЕБИЙ-БЕДИИЙ МЕДЖМУАСЫ

«ЙЫЛДЫЗ» меджмуасынынъ муарририети

Къырымтатар тилинде эки айда бир кере нешир этилеБаш муаррирДилявер ОСМАН

Муарририет эйети:Иса АБДУРАМАНАблязиз ВЕЛИЕВПеват ЗЕТИРемзи ИЛЬЯСОВИсмаил КЕРИМОВАйше КОКИЕВАТимур УСЕИНОВРиза ФАЗЫЛУрие ЭДЕМОВА

М Е Д Ж М У А С Ы

Мундеридже

МУАРРИР МИНБЕРИДилявер ОСМАН. Гъафлет къалмайыкъ .......................................................................3

ЭДЕБИЙ, МЕДЕНИЙ ТЕДБИРЛЕРКъырымтатар языджылары мустакъиль олмагъа истейлер ..........................................5Мукяфат хайрлы олсун! ....................................................................................................7 Рефат Чайлакъ: Озюмизни миллет деп сайсакъ, миллет олып яшайыкъ ....................8Языджы Рустем Муединге башташ къоюлды. ................................................................9

НЕСИРИсмаил Асаногълу КЕРИМ. Унутылгъан языджыларымыздан Веис Танабайлы ......................................................10Веис ТАНАБАЙЛЫ. Той куньлери. Икяе ......................................................................15

НАЗМРефат ЧАЙЛАКЪ. Ватан дуйгъусынен. Шиирлер ........................................................31

КЪАДИМИЙ КЪЫРЫМТАТАР ЭДЕБИЯТЫНДАНХалиль огълу АЛИ. Къысса-и Юсуф. Дестан. Девамы ..............................................36

ТАРИХИЙ САИФЕЛЕРЭдиге КЪЫРЫМАЛ. Къырым тюрклерининъ куреши. Китаптан парчалар. ..............62

КОНКУРСУрие КАДЫРОВА. Сары гуль гъонджеси. Языкълар олсун! Икяелер .......................82Гульсум ХАЛИЛОВА. Фелектен бир кунь. Икяе ..........................................................94

ЭДЕБИЙ ТАКЪВИМЯзыджы, шаир, драматург. Рустем Муединнинъ 95 йыллыгъына даир ....................101Рустем МУЕДИН. Окъумакъ керек… Шиирлер ..........................................................103

КЪАРТЛАР АГЪЗЫНДАНКъадыр ВЕЛИЗораки моллалыкъ. ......................................................................................................106Чалышкъанлар ашасын. ..............................................................................................109

МИЛЛИЙ ТАСИЛЬ ОДЖАКЪЛАРЫАйше АКИЕВА. Къарасувбазар миллий мектеби .......................................................111

БАЛАЛАР ИЧЮН«ЙЫДДЫЗЧЫКЪ» №4 (19) ...........................................................................................113

ДИНИЙ АНЬАНЕЛЕР Башташлар ....................................................................................................................126

3

муаррир минбери

Диляâер ОÑмАн,

баш муаррир

гъаФлет къалМайыкъ

2014 сенесининъ ярым йылы кечти. Бу ярым йылда Къырымнынъ такъдири апансыздан бам-башкъа бир тарафкъа айланды. Къырым Украинадан айырылып,

Русие къолуна кечкени бутюн дюньянынъ дикъкъатыны озюне джельп этти, къырымтатарлар да бу дикъкъатнынъ меркезинде къалды. Бун-дан сонъ Украина Юкъары Радасы йылларнен къабул этмеген къы-рымтатарларнен багълы къанунларны, къарарларны алель-аджеле къабул этип башлады, Русие президенти исе къырымтатарларынен багълы ферман чыкъарды ве иляхре. Булар эпси къырымтатар меселеси не къадар муим олгъаныны нумайыш этсе керек. Эки мемлекет де бу ферманларны къырымтатарларгъа олгъан буюк севгилеринден дегиль де, дюнья джемаатчылыгъына къырымтатар меселесини аль этмеге азыр олгъанларыны нумайыш этмек ве эр бир тараф къырымтатарларны озь тарафына чекмек ичюн къабул этип башладылар.

Олар алгъан бу къарарлар илериде эда этиледжеги исе белли дегиль. Меселя, Украинанынъ къырымтатар меселелерини чезмеге 23 йыл муддети бар эди, амма нетидже белли. Айын-оюнлардан гъайры, етерли дереджеде айырылмагъан сермиялардан башкъа, бир шей олмады. Къырымтатар халкъыны Къырымда пекитмек ичюн Украина керекли ич бир чарелер, теэссюфки, ойле де корьмеди. Девлет къырымтатарларгъа инандымы, инанмадымы – Къырымда къырымтатарлар даима Украинагъа къолтутып кельдилер. Энди исе Русие озь ваделерини сеслендирип башлады. Бунынъ нетиджеси не оладжакъ даа белли дегиль…

№4 2014 июль – август

4

Кеченлерде Къазанда олып, Татаристаннынъ сабыкъ прези-денти Минтемир Шаймиевнен корюшкенде о, къырымтатар меселесине кельгенде бойле деди: «Тимерни кызу булганда сугарга киряк», яни демирни къызгъын олгъанда дёгмек керек, деген эди. Сонъ буны анълатып о, сиз шимди дикъкъат мерке-зинде тургъанда, меселеле-ринъизни тез-тез ортагъа къойып чезмеге арекет этинъиз. Шимди заман сизге чалыша, бугуньки бир кунюнъиз бир айгъа тенъ, сонъ афтагъа, саатлерге, дакъ-къаларгъа тенъ оладжакъ. Кеч къалсанъыз, меселелеринъиз де чезильмей къала биле. Тез-тез арекет этинъиз, деген эди бу тед-жрибели сиясетчи, къарсанбалы йылларда Татаристанны чешит фелякетлерден къуртаргъан ве илерилеткен президент. Булар-ны о, апрель айында айткъан эди…

Демирни къызгъын олгъан-да къырымтатарлар дёге би-леджеклерми, ёкъмы, деген су-альге бугунь насыл джевап бере билемиз? Халкънынъ огюнде насылдыр ярыкъ пейда олдымы я да оладжакъмы? Эльбет бу вакъыткъадже халкънынъ эр бир меселеси чезильген олса эди, сиясетчилеримиз бош сиясет-нен, сафсатанен огъраша биле эдилер. Амма «буюк» сиясетнен огърашкъан, эр анги вазиетте халкънынъ менфаатыны къор-чалап оламагъан сиясетчиле-римиз бугунь бойле давранса эки, учь я да он йылдан биз мына бойле бир макъсадымызгъа иришеджекмиз, деп айта биле

экенлерми. Эгер де айтып ол-салар, бельки халкъ олгъан вазиетке кене конер эди, амма айтып оламайджакълар, чюнки 23 йыл девамында да буны айтып оламадылар. Я бельки Украина бизге айтар буны, я да Русие?

Эльбет, кучюмиз етерли олып, биз озь мустакъиль сиясети-мизни алып барса эдик, амма бугунь о къадар кучюмиз ёкъ, эм якъын келеджекте олмайд-жакътыр. Бугуньки заман исе 10 йыл эвель олгъан заман дегиль, бугуньки заман даа да тез денъи-шип тургъан заман. Биз ярын не оладжагъыны бильмейип, бир-эки йылдан сонъ даа нелер оладжагъыны къайдан биле-джекмиз? Бизим о къадар вакъ-ыт беклемеге чаремиз де энди ёкъ. Биз бугуньки меселелерни чезип олсакъ, бизим артымыз-дан кельген несиллер оларнынъ огюне чыкъаджакъ меселелерни чезеджеклер. Онынъ ичюн ким-селернинъ насылдыр йыллар-гъа созуладжакъ ваделерине инанып гъафлет къалмайыкъ. Истеймизми, истемеймизми бугунь кимсеге къаршы кетмей-ип, япыладжакъ ишлеримизни бугунь япмалымыз. Кеченлерде бир языджымызнен бугуньки ва-зиет акъкъында субетлешир эке-ним, о халкъымызнынъ меракълы бир аталар сёзюни хатырлады. «Йыланнынъ къуйругъына баса берсенъ, о йылан сени чакъа биле», – деди о.

Онынъ ичюн кимсенинъ къуй-ругъына басмайып, макъса-дымызгъа догъру меселелери-мизни чезмеге арекет этмектен башкъа чаремиз ёкъ.

5

Ýдебиé, медениé òедбирлер

къырыМтатар языджылары Мустакъиль ОлМагъа истейлер

2014 сенеси июль 9 куню Къырымтатар языджылары бирлигининъ топлашувында Къырымда мейдангъа кельген янъы шараитлерде бирликнинъ келедже-ги музакере этильди. Базы языджылар бир-ликни Русие къанун-лары боюнджа янъ-ыдан джедвельден кечирип, Русие языд-жылары бирлигинен чалышмакъ керек, базылары, бирлиги-миз мустакъиль ол-макъ керек, даа биревлери, биз Украина Языджылары бирлигинде чалышып кельдик, оларнен алякъаларны девам этейик, деген фи-кирлерни бильдирдилер.

Языджы Аблязиз Велиев: Эгер биз илериде ресмий шекильде яшамагъа

истесек, Къырымда олгъан чешит тёгереклерге дегиль де, Русие языджылары бирлигине кирмеге керекмиз. Русие языджылары бирлигининъ четтеки азаларына бир сыра имтиязлар бар. Меселя биз 20 йылда ич бир имтиязлардан файдаланмадыкъ. Русиедеки вазиетни огренмек керекмиз.

Закир Къуртнезир: Биз башта мустакъиль олгъан Къырымтатар язы-

джылары бирлигини сакълап къалып, оны янъыдан джедвельден кечирмек керекмиз. Ондан сонъ къайсы бирликлернен чалышаджагъымызны ба-къармыз.


6

Урие Эдемова: Шимди эр бир тешкилят янъыдан джедвельге алы-

на. Бизге де башта джедвельге алынмакъ керек.

риза Фазыл: А. Велиев айткъан имтиязлар Со-

ветлер Бирлиги заманында къалды, олар шимди бир ерде ёкъ. Бизим къолумызда Украина Языджылары

бирлигининъ шеадетнамелери бар, оларны биз-ден бир кимсе чекип алмай. Джедвельден кечсек, рус шеадетнамеси де ола биле, онынъ бир зияны олмаз.

Дилявер осман: Бугунь Русиеде бир къач языджылар бирлиги бар,

оларнынъ эр бири озюнджесине иш коре, лякин биз-ге олардан насылдыр маддий ярдым беклемек бу хаялперестлик. Къырымтатар языджылары бирлиги янъыдан джедвельге алынса, бизге оларгъа къошул-макъны теклиф эте билелер. Биз оларгъа насыл шекильде къошула биле джегимизни тюшюнмек

керекмиз. Биз иджадий тешкилят, сиясетнен огърашмаймыз, на-сыл бирликнен олса да, алякъагъа кире билемиз. Бизге Къырымда Къырымтатар языджылары бирлигини янъыдан джедвельден кечирип, макъсадларымызны бельгилеп, Къырым акимиети огюне къырымта-тар тилинде китапларны нешир этмек, бирликни маддий тарафтан темин этмек, Къырымдаки иджат эвлеринден файдаланмакъ киби меселелерни къоймакъ керек, лякин бизге Къырым языджылары бирлигине къошулмагъа тевсие эте билелер. Къошуладжакъмы ёкъмы, оны сонъ бакъармыз, лякин Къырымдан тыш бизге кимдир ярдым этеджек, деп беклеменъиз. Татаристан, Башкъыртистан джумхуриетлеринде языджылар бирликлерини джумхуриетлернинъ

озьлери темин эте.Топлашув иштирак-

чилери, Къырымда бутюн тешкилятлар джедвельге алынгъаны киби, Къырымтатар языджылары бирлиги де янъыдан мустакъиль шекильде Къырымда джедвельге алынмакъ керек, деген къарар алдылар.

7

МукяФат Õайырлы Олсун! Украина Языджылары миллий бирлигининъ

азасы, къырымтатар шаири ве журналист Сей-ран Сулейман Григорий Сковорода адына хал-къара эдебият мукяфатынынъ лауреаты олды.

2005 сенеси «Иляхий тюркюлер багъчасы» («Сад божественных песен») шиары алтында тэсис этильген нуфузлы халкъара мукяфат бу йыллар ичинде Украина, Канада, Русие, Ингильте-ре, Чехия, Полония, Гурджистан, Литва ве Латвияны темсиль эткен белли медениет ве эдебият эрба-

пларына такъдим этильди. Ильк сефер къырымтатар языджысы да бу халкъара мукяфатнынъ лауреаты олды.

Сейран Сулейман бу мукяфатнен классик ве земаневий украин языджыла-рынынъ эсерлерини терджиме эткени, къырымтатар ве украин эдебиятлары арасында къавий багъларны пекитювге озь иссесини къошкъаны ичюн такъдир-ленди. Онынънен берабер бир сыра башкъа языджылар да мукяфатланды.

Сейран Сулейманны дегерли мукяфатнен хайырлап, онъа янъы иджадий мувафакъиетлер тилеймиз. Хайырлы олсун!

* * *Бир сыра мукяфатларнынъ саиби яш иджаткяр

Бекир Аблаев «Бир ютум темиз ава» адлы икяелер джыйынтгъы ичюн «Тарханы» музей-къоругъынынъ (Пенза ш.) М.Лермонтов адына мукяфатынен такъдирленди.

Лермонтовнынъ 200 йыллыгъына багъышлан-гъан шиириет куню музейнинъ мудири Тамара Мельникова: «Икяе мукеммель рус тилинде языл-гъаны къувандыра. Конкурскъа ёллангъан башкъа

муэллифлернинъ де тиллери яхшы», – деди. Лермонтов мукяфатынен бу сене 5 иджаткяр такъдирленди.Мукяфатларнынъ арды гурь олсун, Бекир!


8

рефат Чайлакъ: ОзюМизни Миллет деп эсапласакъ, Миллет Олып яшайыкъ

Июль 2 куню Акъмесджитте И.Гаспринский адына джумхуриет китапханесинде шаир Рефат Чайлакънынъ “Ватан дуйгъусынен” китабынынъ такъдим тедбири олып кечти. Шаирни янъы китабынен къырымтатар языджылары бирлигининъ реиси Риза Фазыл, шаирлер Шерьян Али, Певат Зети, Закир Къуртнезир, Аблязиз Велиев, Дилявер Осман, къырымтатар артистлери хайырладылар.

Рефат Чайлакънынъ озю исе: «Мен озюмни шаир деп эса-пламайым, лякин миллетимизнинъ, ватанымызнынъ келеджеги манъа раатлыкъ бермей. Бу тюшюнджеле-рим шиирлер, макъалелер олып догъа, мен омю-римнинъ сонъки дакъкъасынаджа бойле яшайджам-дыр», – деди.

Рефат Чайлакъ халкъ арасындан чыкъкъан, халкъ-чан, натыкъ бир шаир, онынъ озю-нинъ юзю бар. О, шиирлерини, бельки кимерде керегинден зияде догърудан-догъру, адиселерни насыл корьсе ойле язадыр, амма бу онынъ насылдыр хусусиети, шаирнинъ юзюдир, денильди тед-бирде.

Рефат Чайлакъ тек шаир дегиль, о къырымтатар миллий аре-кетининъ фааль иштиракчиси. 1987 сенеси Москвада Къызыл мейданда бутюн дюньягъа акс сада олгъан къырымтатарларнынъ кутьлевий суретте отькерильген наразылыкъ чыкъышларында ишти-рак эткен Сеитумер Эмин, Эскендер Фазыл киби языджыларнынъ бирисидир.

Шаир Судакънынъ Токълукъ коюнде 1933 сенеси догъды. Бугуньки куньде Судакъта яшай, мында къырымтатар къартагъалар шура-сынынъ реиси ола. Онынъ шиарларындан бири: Озюмизни миллет деп эсапласакъ, миллет олып яшайыкъ.

9

языджы рустеМ Муединге башташ къОюлды

2014 сенеси июль 4 куню Акъмесджитнинъ Хошкельди къырым-татар къасабасынынъ мезарлыгъында языджы Рустем Муединнинъ башташы ачылув мерасими олып кечти. Тедбирде къырымтатар языджылары, мерхумнынъ якъынлары иштирак этти.

Эгер де сагъ олса эди, Рустем Муедин бу йыл июль 6-да 95 яшыны толдураджакъ эди. О, 2012 сенеси 93 яшында вефат этти. Башташ-нынъ ачылувыны онынъ якъынлары языджынынъ 95 йыллыгъына догъру кетирип, языджыларнен берабер ачтылар.

Къырымтатар языджылары бирлигининъ реиси Риза Фазыл: «Биз бугунь языджымыз Рустем Муединни хатырлаймыз... Рустем Муедин халкъымызнынъ шанлы огъулларындан бири. Намуслы, догърулыкъны севген, ватаныны къайгъыргъан бир языджы эди. О «Агъыр такъдир-лер» романыны да язып етиштирди, ана тилимизге, медениетимизге багъышлап язгъан бир сыра икяелер, повестьлер, макъалелернинъ де муэллифидир. Онынъ бу макълелери айры китап олып басыл-гъан эди»,– деди.

Языджынынъ къызы Февзие Заирова: «Бабам омюр бою миллети-мизни тюшюнип яшады. Биз даа Озьбекистанда олгъанда, бабам биз Ватангъа кайтаджакъмыз деген умютнен яшай эди. Къырымда о омюрининъ сонъки дакъкъасынаджа халкъыма хызмет этем деп чапып-чапкъалап юрди, лякин бекленильмегенде агъыр хасталыкъ-къа огърап бу дюньяны терк этти», – деди.

Языджыны хатырлап языджылар Певат Зети, Аблязиз Велиев, «Йыл-дыз» ве «Янъы дюнья»нынъ баш муаррирлери Дилявер Осман, Зера Бекирова, Къырымтатар санаты музейинден Айше Меметова, Ру-стем Муединнинъ акърабаларындан Энвер Муедин ве башкъалары сёзге чыкътылар.


10

несир

Исмаил Асанîãúлу ÊерИм

унутылгъан языджыларыМызданВеис танабайлы

(1898 - 1947)

Веис Танабайлы (Веис Акъмоллаев) Кезлев больгеси Танабай коюнде догъды. Ильк тасилини ерли мектепте ала. 1920-нджи

сенелерининъ биринджи ярысында Тотайкой тербие техникумында окъуй1. 1929 сенеси Бакудаки Азербайджан-тюрк алий педагогика институтынынъ филология факультетини битире. Акъмесджитте къырымтатар нумюне-теджрибе мектебинде ана тили ве 1930-нджы сенелери Судакъ тарафларында, Къоз мектебинде, эдебият оджа-сы сыфатында чалыша2. 1937 сенеси апрель 28-де НКВД хадимлери тарафындан якъаланып дефаларджа соргъуларгъа огъратыла. 1938 сенеси ноябрь 2-де «инкъиляпкъа къаршы миллетчи тешкилятынынъ иштиракчиси» сыфатында ве Б. Чобан-заденен алякъадар олгъа-нында къабаатланып, 10 йылгъа тюрьмеге быракъыла.

1941 сенеси кенди ишини янъыдан бакъылмасы ве реабилитация-сы ичюн советлернинъ Алий Махкеме органларына мураджаатта булунса да, аризасы ред этиле. 1947 сенеси Къазахстанда тюрьме-ден чыкъкъанынен, шу ерде къазагъа огърап эляк ола. Бераберликте тюрьмеде яткъан махбюслернинъ

Танабайлынынъ къарысы Зоре Сакаевагъа язгъанларына коре, бу «къазаны» аселет азырлагъан экенлер.

1920 ве 1930 сенелери къырымтатар матбуатында Танабайлы-нынъ миллий ве медений меселелеримизге багъышлангъан бир сыра макъалелери басылды.

Бедиий эдебиятымызнынъ тарихында «Кой хатрелери» (1926), «Той куньлери» (1927), «Хасененинъ пенджереси» (1928) киби икяелери беллидир.

11

1926 сенесинде басылгъан «Кой хатрелери» адлы биринджи икяе-синден башлап къалем усталыгъы ачыкъ корюнмекте. Кендисининъ балалыкъ чагъыны хатырлаяракъ, XX асырнынъ башындаки Къы-рымнынъ миллий турмушы левхаларыны къыскъа чизгилер ве чокъ меракълы халкъ агъыз яратыджылыгъы нумюнелеринен айдынлат-макъта. Чёль шивесини къулланаракъ, о заманнынъ ильгинч миллий адетлерини ачыкълай. Меселя, кузьге таба ашлыкъ орюльген сонъ, чёльде яткъан тобандан обачыкълар ясалып, бир гедже мааллинде «шам атеши» деп якъыла ве атеш усьтюнден атламалар башлай. Эм атлагъанда: «Авурлыгъым джавурге, дженгиллигим озюме» де-ниле. Бала-чагъалар атлагъан сонъ, буюклер ве, ахыры, къарт анай, апай ве къыз балалар да атлайлар. Мерасим девамында кимнинъ «шам атеши» даа буюк олса, анда зияде халкъ топлана. Бу мера-сим саба танъгъадже девам эте.

Языджы бу икяеде «Эшек оюны»ны, анълаткъанда, кой ве шеэр адларыны энъ гузель бильген киши енъгенини айта. Яни бу оюнны ойнаркен, Къырымнынъ джогърафиясыны гузель бильмелисинъ.

«Кой хатрелери»нде анълатылгъан адетлерден даа бириси «Нас геджеси»дир. Тамам бу гедже къартайып ольген я да инсан тырнагъыны ашап ольгенлер, обургъа чевирилип, эвлерге кире ве кишилерни опе экенлер. Опюльгенлер исе, сонъра чарпына экен-лер. Обурларгъа опюльмемек ичюн, эр кес шу геджеси сарымсакъ ашай, сарымсакънен башыны, аягъыны якъа, сарымсакълайлар. Обурлар сарымсакъ къокъусына даянмай экенлер.

«Кой хатрелери»нинъ даа бир меракълы левхасындан парча кети-рип, генч языджынынъ эм тарифлеме усулыны, эм де юз йыл эвельки Къырым миллий омрюнинъ тасвирини косьтере билемиз:

«Майыста экинлер толкъунлана, чичеклер ачып чёллер ярашыкъ-лангъан куньлерде, бир сазагъанлы джавун джавып башлады. Анай: «Баллар, тез олунъыз! Къуры чапма, тезек парчасыны джыйыштырынъ-ыз! Джаз джавуны, мибарек, сепелеп джавды китти. Орталыкъ сувгъа толды. Шимди къыбла тарафкъа джава. Ана, къаранъыз! Булутлар арасындан сазагъан саркъаятыр», деди.

Халкъ къоркъуша. Биз, балаларгъа, сазагъаннынъ недай олгъаны-ны хэр кес бир тюрлю анълата. Базылары онынъ буюк бир аждаха киби олдугъыны сёйлий, базылары да «о буюк бир къуштыр, козьлери балабан, ози къарадыр», дий эдилер. Онынъ хэр шейге кучю ете, тек отларнынъ тамырына кучю етмий экен.

Сазагъанны кесмек керек. Менъали (Менъли Али – В.Т.) молланы чагъырдылар. О молла кельди. Къара саплы пычакъны алды, бир шейлер окъуды. Менъали молла къара саплы пычакънынъ терс тарафы иле сазагъангъа къаршы сильтеди…

Апакъайлар: «Кесильди, кесильди!» дедилер. Сонъ сазагъан коте-рильди. Биз Менъали молладан не окъугъаныны сордыкъ. О да бизге башта «дуа» деди. Сонъ «Къульвалла» суресини учь кере терсине


12

окъуп, пычакъкъа уфюргенини, сонъ да сазагъангъа сильтегенини айткъан эди…».

«Кой хатрелери»нинъ сонъки левхаларындан бириси де «Явур юзю»не чыкъмакъ иле багълыдыр. Къомшу койлернинъ яшлары, къызлары бир джума куню «Чочакъ» обасына «Явур юзю» бас-магъа чыкъалар. Яшлар ичинде нишанлылар озь нишанлысыны корьмек ичюн огърашалар. Нишансызлар исе, «козь туткъанлары-на» козь атмакъталар. Ве ара-сыра тютюн якъып «къуту-джавлукъ» да алып верелер. Чынъджы яшлар чынъджы къызларле чынъла-магъа тутуналар:

Дёрт дирекли асма къую, джагъа мойнакъ,Денъизи якъын, сувы сай, къызлары ойнакъ.Джаз чечекдай джайлайыкъ, козь сувлайыкъЭйиликте, кемликте бир болайыкъ…

Уйле авгъан сонъ исе, къойлар сагъылгъан вакъыт келип эр кес сагълыкълашып эвлерине къайталар…

Корьгенимиз киби, 27–28 яшларында олгъан Веис Танабайлы иджадыны баягъы пишкин къалемле башлай. Я онынъ Тотайкой педтехникумындаки тиль ве эдебият оджалыры ким эди? 1924–25 сенесине аит мезкюр техникумнынъ оджалары Бекир Чобан-заде, Шевкъи Бекторе, Асан Сабри Айвазов, Абибулла Одабаш киби сымаларны коремиз3. Эм де Бекир Чобан-заденинъ къыз къарда-шы Зылха (Зулейха) ханымнынъ хатырлавына коре, Веис Танабай-лы талебелигинде Бекир Чобан-заденинъ ярдымджысы оларакъ секретарьлик вазифелерини де беджерген эди4. Эльбетте, бу оджаларнынъ генч муэллифке тесири олмады десек, янълышкъа огърайджакъмыз.

Амма Веис Танабайлынынъ языджылыкъкъа табиий истидаты да айдын корюнмекте. Кучьлю бедиий сёзге, бильгиге ынтылгъан генч, ниает, Бакугъа кетип, андаки пединститутнынъ филология факуль-тетини битире.

Арада къалемини несирде сынагъан генч языджынынъ буюкче ве муреккепче эсер яратмагъа истеги догъа. Бунъа чокъ уйгъун сюжет тизерек, «Хасененинъ пенджереси» адлы парчасыны ярата. Ама языкъ ки, муэллиф башындан кетишаты тесирли ве дуйгъулы олгъан эсерининъ сонъуны советлер сиясетине уйдурмакъ ичюн огърашкъанда, табиий ки, эсер кендисининъ башындан ашлангъан атешини, экспрессиясыны джоя. Яни апансыздан большевик олып къалгъан баш къараманнынъ (Бавбекнинъ) арекетлери, дуйгъу ве фикирлери суньий шейлерге чевириле ве окъуйыджыгъа тесири эксиле.

«Хасененинъ пенджереси» икяесининъ башында муэллиф къызыл чабакъны айрыджа анълатып, адет узьре, къызыл чабакъ къа-

13

вушкъан сонъ, генчлер севгилисине «пенджереге» баргъанларыны айта. Икяенинъ баш къараманларындан бириси Бавбек де чокъ тюшюндже ве къарышыкъ дуйгъулардан сонъ, севимлиси Хасенеге «пенджереге» бара. Бир къач вакъыттан Хасене де онынъ севгисини къабул этип онъа явлукъ багъышлай. Къаршылыгъына Бавбек Хасе-неге сатванджыдан сатын алгъан юзюкни багъышлай…

Амма Хасененинъ бабасы къызыны къыркъ яшындаки топал бир байгъа береджек олып тедарик коре. Эм бир куню Бавбек «пед-жереге» баргъанда, топал бай озь кишилерине оны ат хырсызы сыфатында туттыра ве урядникни чагъыртып къабар вастасынен алты айгъа тюрьмеге сокъа. Дёрт айнынъ ичинде тюрьмеден чыкъ-къан Бавбек, шу куню Хасененинъ асретликтен хасталанып ольгени акъкъында хабер ала…

Тамам сюжетнинъ бу еринедже тюз ве меракълы, тесирли ше-кильде тасвир этильген левхалар бундан сонъ, юкъарыда къайд эткенимиз киби, суньийликке чевирилип, Бавбектен большевик яратыла.

* * * Бу куньгедже Веис Танабайлынынъ иджады ич бир тюрлю ше-

кильде огренильмегендир. Шунынъ ичюн эминликнен сёйленмеси мумкюн ки, юкъарыда анъылып кечкен учь икяесинден гъайры, эски матбуатымыз саифелеринде ве атта архивлерде биле языджынынъ башкъа бедиий парчалары да булуна билир. Бугунь исе окъуйыд-жыларымызгъа онынъ «Той куньлери» адлы этнографик сыфатыны ташыгъан икяесини теклиф этемиз. Бу ерде генч къалем устасынынъ фикирлери, козьбакъышлары, эки-учь сёзнен айдын ве табиий левха яратмасынынъ маирети ачыкъ олмасынен берабер, шиве ве тиль арамасы, лексика ве лексик шекиллер къыдырувлары да ачыкъ-айдын корюнмекте.

Бундан эвель де бунъа бенъзер текстлерни неширге азырладыгъ-ымыз заман, туткъан ильмий принципни бозмадан, икяенинъ арап язысындан кирилджеге транслитерациясы эснасында, бутюн хусу-сиетлери ве инджеликлерининъ сакъланмасы ичюн огъраштыкъ.

Кúóллаíылãúаí ýäеáèяò:

1. Сакъланып къалгъан базы архив материалларына коре, Веис Акъмоллаев 1923 сенеси Тотайкойдеки Къырымтатар тербие тех-никумынынъ 3-нджи курс талебелерининъ джедвелинде булуна // Усманова С. Тотайкойский педтехникум. По следам архивных материалов.- Баку: БХГР.- 2012.- 284 с.- С. 114.

Къоз мектебинде дерс бергени акъкъында языджымыз Аблязиз Велиев хабер эте. (Онынъ анасы Афифе Усеин къызы Веис Тана-байлынынъ къолунда окъугъаны акъкъында хатырлавындан. Куньде-лик дефтериме язылды: 11.07.2001).


14

Усманова С. Тотайкойский педтехникум. По следам архивных материалов.- Баку: БХГР.- 2012.- 284 с.- С. 148 – 149.

Абдульвапов Н. Зулейха Чобан-заденинъ хатыраларында агъасы Бекир-Чобан-задеге даир бильгилер // Мир Бекира Чобан-заде. Сборник материалов I Крымской Международной тюркологиче-ской конференции. Карасубазар 23 – 25 мая 2012 г.- Симферо-поль: «Ельiньо».- 2013.- 256 с.- С. 124.

Веис танабайлы иле багълы базы библиографик малюматлар

Танабайлы В. (Тербие техникумы талебелеринден). Комплекс усулы ве меним теджрибем // Окъув ишлери.- 1925.- № 2.- С. 51 – 56.

Танабайлы В., Бек-Али И. (Тербие техникумы талебелери). Тербие тех-никумында амелий ишлер // Окъув ишлери.- 1925.- № 2.- С. 98 – 100.

Танабайлы В. (Баку тюрк институты талебелеринден). Азербайджан-тюрк алий педагожий институты // Окъув ишлери.- 1926.- № 4-5 (12-13).- С. 91 – 92.

Танабайлы В. «Кой хатрелери». (Икяе) // Окъув ишлери.- 1926.- № 4-5 (12-13).- С. 73 – 76; № 6-7 (14-15). С. 109; № 8-9-10 (16-17-18).- С. 144 – 145.

Танабайлы В. (Баку). «Илери» журналы хакъкъында // Илери.- 1927.- № 2(10).- С. 86.

Танабайлы В. (Баку). Бизде бала эдебияты // Илери.- 1927.- № 3 (11).- С. 30 – 34.

Танабайлы В. (Баку). Яшлар пролетар эдебиятыны бильмелидирлер // Илери.- 1927.- № 11(19).- С. 24 – 25.

Танабайлы В. «Хасененинъ пенджереси». (Икяе) // Илери.- 1928.- № 1(21).- С. 57 – 62.

Танабайлы В. «Той куньлери». (Хикяе) // (Илери.- 1927.- № 8-9 (16 - 17).- С. 51 – 53; 1928.- № 2 (22).- С. 64 – 66; № 3 – 4 (23 - 24).- С. 80 – 84; № 8 – 9 (28 - 29).- С. 54 - 59).

Танабайлы В. Театро хакъкъында. (Къырымтатар Девлет Театросында январь 13-те ойналгъан «Лейля ве Меджнун спектакли акъкъында») // Енъи дюнья.- 1928.- январь 17.

Танабайлы В. (Баку). Генч языджыларымызын вазифелери // Илери.- 1928.- № 3-4(23-24).- С. 30 – 32.

Танабайлы В. (Баку). Чынъларымыз узеринде тедкъикъ теджрибелери // Илери.- 1929.- № 2(37).- С. 9 – 16.

Танабайлы В. Къырымтатарджасынынъ имля къаиделери // Илери.- 1929.- № 6(41).- С. 8.

Танабайлы В. «Морфология» дерслиги хакъкъында // Енъи дюнья.- 1936.- март 28.

Танабайлынынъ «тенкъидине» тенкъит. (Веис Танабайлынынъ «Мор-фология» дерслиги акъкъында языларына тенкъидий фикирлер) // Енъи дюнья.- 1936.- майыс 9.

15

Веис ÒАнАÁАÉЛÛ

тОй куньлериикÿе

Кузь мевсими эди, той куню башланды. Акъшам къонуш-

ма да оладжакъ. Ахмет къардашы-нынъ тоюна он «четвертной» ракъы алгъан. Яшларнынъ озьлеринде де ракъы чокъ, эввельден тойгъа деп азырлагъанлар.

Этраф койлерден той мусафирлери – яшлар, къызлар акъшам усьтю араба-араба кельдилер. Чалгъыджылар мусафирлерни къаршылап алалар. Ахмет чалгъыджыларгъа кельген мусафир-лерни къаршыласынлар деп тенбие эткен. Чалгъы къаршыламасы сонъундан чокъ элем-опьке оладжагъыны бильгенде, тойда эки такъым чалгъы булундыргъан. Бугунь акъшам мусафирлер, ярын акъшам кой яшлары къонушаджакъ. Той сахиби кой яшларына: «Мукъайт болынъыз, къонакъбайсыз. Къонакъбайларнынъ иши сонъындан бакъылыр. Эпинъиз къуда болырсыз!» деп яшларнынъ гонълюн алды.

Мусафир яшлар топлангъанлар, акъшам къарангъысы олды. Бир такъым чалгъы къонушмада, бир такъымы да къызлар янында, къызлар ойнайлар.

Кой яшларынынъ энъ атиги Умер къонушмада аякъчы. Орталыкъта курьсю, узеринде донатылгъан бир мезе вар. Эр болюк емиштен локъум, къатлама, бакълава чильтерде тизильген. Бир аз сонъра ракъыман ичи къызгъан яшлар тавланып башладылар, эр кес истеген авасыны чалдырмакъ истей. Бала-чагъа къапы арасына топлангъан. Артыкъ яшлыкъ сырасындан чыкъкъан озьлерининъ яш-лыкъ девринде чокъ къонушмаларда булунгъан къартлар да къапы-пенджерелерден бакъалар. Мусафир яшлар сеслерин котерип башладылар. Араларындаки эски зыдлыкълар корюле башлады.

Чонгъырджы Сеит-Али джесюр, ярамаз яшлардан. Чокъ къонуш-маларда баш тешип, козь чыкъаргъан, хэр кес ондан сакъына. Сеит-Али атылып турды.

– Къонушмада отыргъан яшлар, йигитче отырсынлар! – дий. – Бир аралыкъ тынч олса да, Сеит-Алиде болгъан джумурдыкъ халкъта да вар.


16

Сеит-Али болса озине, Джумурдыгъы козине, Тюкирчиги бетине! Чалынъыз, усталар, меним авамны! –

деп Садла Абдурахман тиз усьтюне тура.Сеит-Али еринден онъайтланып турды, халкъ къарышты. Къонакъ-

байлар чабукъ давранды, эр кесни озь еринде отурттылар. Артыкъ чалгъыджылар парасы чокъ олгъаннынъ авасын чалалар. Хасан байнынъ огълу авасына учь кумюш бере. Садла Абдурахман бай-ларнынъ тарафындан, чалынъыз усталар.

Котере чал! Кольмегим ал!Джарлы берер беш кумюш,Чал джарлынынъ авасын,Оттир байнынъ анасын…

Садла къаршылыгъыны чыкъарды. Къолунда учь-беш кумюш парасы вар. Сеит-Али: «Бугунь я озь къанымы акъызаджагъым, я да башкъа бирининъ къаныны ичеджегим», дий. Онынъ бутюн ачувы бай балаларына. Бай балалары Садлагъа ишаналар. Оны махсус той-тойдан алып кезелер.

Хасан байнынъ огълу коп ичкен, озюни туталмай. Аякъ узерине турды, орталыкъта мезеге бир тепме урды. Сеит-Али:

– Сен, бала, отыр еринъде! – деп богъазындан туткъан эди. Садла артындан келип Сеит-Алининъ башына бир бутылка урды. Яшлар ура-тура болдылар. Вазгечинъиз! Вазгечинъиз! Бойле шей олурмы…

Сеит-Алининъ башы тешильген, къонакъбайлар оны тышкъа алып чыкътылар. Сеит-Али:

– Зарар ёкъ, дагъ дагъле булышмаз, адам-адамле булышыр. Кориширмиз! – дий.

Ичериде халкъ ятышты. Садла:– Чалынъыз усталар. Джады кетти – джайнайыкъ, обур кетти –

ойнайыкъ! – дий.О бир якътан къызлар яны да пек зевкълы. Яшлар, къызлар, келин-

чеклер, апакъайлар топлангъанлар. Эки-бир къонакъбайман деп кирип-чыкъып джурьген къартлар да корюне. Бутюн халкъ пек чебер ойнагъан къыз ве яшларгъа бакъып эгленелер.

Той къызы кошеде къалын бир шал джабынгъан. Янына алай тув-гъанлары, дост къызлары топлангъанлар. О, базан агълай. Баллары кокюслеринде юкълап къалгъан яш келинчеклер ве къоджалары беклеп тургъан апайлар къайталар. Къызлар янындаки чалгъыны да кой къырджыманлары янына алып кеттилер. Къызлар яны бош къал-ды. «Къана, шай тым-тырыш болып отурмасанъыз! Яраштырсанъыз тойны», – деп кенардан бир къарт бакъырды.

17

– Яшлар, олюсизми шу? Айды башланъыз! – демесине коре, яшлар чынънамагъа башладылар.

– Изин берди той сахиби, койнинъ башы, айдынъыз, къызлар, чынънайыкъ танъ аткъандже.

Къызлар:

Чагъырсын хораз, атсын танъ о ян-бу ян,Чынъджы экенинъ билейим, танъгъадже даян». илх.

* * * Артыкъ яры гедже авгъан эди. Ай сувдай джарыкъ. Мусафирлер

къонушты-къонушты, къайтаджакълар. Ешиль боялы дильжан араба, учь къара ат, арабаджы да бираз тавлангъан, къалпагъы башынынъ бир кенарында, дигер тарафында гурь сачларыны къабарткъан, арабаны долаштыра.

Саргъошлар эвден чалдырып чыкътылар. Учь джолгъа тюшип кете-лер. Бунларынъ артындан бир сюрю яш, энъ артта араба бош келе. Мусафирлер араба толушып бираз кеткен эдилер, айланып къайт-тылар. Мегер, той сахибине «савлыкъман къал» айтмагъанлар.

– Савлыкъман къалынъыз, акъайлар, бизге джанынъыз агъырма-сын. Сиз де бизге шай этип келинъиз. Но-о! – Но-о! – Чалгъыджылар, ур патласын, ёл авасыны чалалар. Бай огълу араба ичинде отура-май. Элинде пыштавыны юкъарыгъа тутып бир атты. Бир даа атты. Йырлашып койден кеттилер.

Эртеси куню Алименинъ авыр тою эди. Узакътан чагъыртылгъан мусафирлер келелер. Кой ичине бир атлы джиберип, онынъ ичи-тышыман тойгъа чагъыртсын – дедилер. Тойгъа чагъыргъан бала да чокъ ярамаз. Эр эвнинъ янына баргъан:

– Онынъ ичи-тышыман – айтты, бейитимен тойгъа чагъыраман! – деп бакъыра.

Кой ичинден къазан-оджакъ, тюрлю савутлар, къашыкълар то-планды. Бугунь Алименинъ башы пек тёбен, онынъ башына бугунь акъд-никях кечеджек. Къызлар, яшлар аранда ойнайлар. Муса-фирлер келип битти. Он дёрт-он беш софралыкъ халкъ болды. Той хайырлап пошу, шал, кетен кольмек бердилер. Софра котерилип башлагъан эди. Халкъ къудаларны беклий. Чокъкъа бармады, къыр астындан эки балабан ат джеккен бир араба чыкъты. Бунлар къу-далар болса керек – деп чалгъыджыларны тапып кетирдилер. Къуда авасы чалынды.

Ор тарафтан кельген векиль шу койнинъ сахиби, эки шаат бир де арабаджы бала бар. Бу бала он беш яшларында, Алименинъ къайынларындан оладжакъ. Яшлар баланы къызлар янына кетир-дилер. Той къызы сакъланды, башыны котермий.

Векиллер аш-сувдан сонъра, не макъсатнен кельдиклерини анълаттылар. Эр эки тарафнынъ разылыгъы иле джемаатынъ козю алдында анълаштылар. Кой хатиби Алименинъ акъдыны къыймагъа кетти.


18

Къызлар, келинчеклер Алимени перде къурулгъан уйге алып кельдилер. Енгелер Алимеге огреттилер:

– Молла бир кере сорагъанда, сес берме! Экинджиде кене шай. Учинджиде агъларсынъ, – дедилер.

Алимени беяз чаршафкъа орадылар. Кошеде къызлар оны къоралап алгъанлар. Янында эки шаат. Моллакъай къапы артына кирди. Башта бир оксюрди. Эр кес сусты.

– Алиме къардашым, сени бабанъ Къулмухаммединъ огълы Джалмухаммедге михир-мучелли иле 301 рубле парагъа Аллах-нынъ изни Пейгъамберинъ къавли узьре авретлиге, чифтлиге къабул этип берди. Сен дахи къабул этип бардынъмы? – деп сорады.

Эр кес тым-тырыш… Хатипнинъ чатлакъ сесинен бу суаль учь кере текрарланды. Учюнджиде Алиме агъламагъа башлады.

– Эшиттинъизми? – деп дуа эттилер.Бутюн къызлар окюрип агълашмагъа башладылар. Пенджере

огюнде беклеп тургъан давул «дур-рр-дурр» чалмагъа башлады. Той халкъынынъ козьлери яшланды.

Молла векиллерге меселени анълатты. Эр эки тарафнынъ векиль ве къудалары салаватлашты. Векиль баба Шахабеддин ха-тип бутюн ишни битирди. Атларнынъ къулакъларына шал байлап къайттылар.

Векиллер кеткен сонъ, той куреши башланды. Балалар ве яшлар тараф-тараф болып курештилер. Курешни къазангъан яш, мырза-ларынъ ве байларынъ эллерини опьти. Чалгъыны артындан ийритип той къаралтысыны долашты. Кой яшлары векиллерден «баллыкъ оларакъ» 6 рубле алгъан эдилер. Бу пара, эльбетте, кимсенинъ джебинде батып къалмайджакъ. Чокъайны ракъыгъа ёлладылар. Йине шу куню сабагъа эр тарафындан аш арабасы кельген эди. Кельген ашлардан ата-ана ве якъын тувгъанлар озь пайларыны алып, къызларнынъ къуман джемиши, телли чыракълары берильди. Аш арабасы койге якъынлагъанда, кой четинде беклеп тургъан балалар къуда акъайдан «алыпкъачны» алдылар.

Тойгъа куньдиклеп «куньделик» кельген мусафирлер къайтты. Пек якъын тувгъанлар, къызлар ве яшлар къалдылар. Тойнынъ сонъ-гъы куню акъшам яшлардан зияде къартлар ичкен эдилер. Джигит Али акъай усталаргъа давул чалдырып, «къулагъыма чал домбал-домбал», дие боразаннынъ агъзына къулакъларыны къоя эди. Базы акъайлар тойдан озь эвлерине кемане-даре чалдырып, апакъайла-ры янына къайттылар. Бугунь акъшам да яшлар, къызлар эвелькиси киби, ойнап кульселер де, бир ярамаз къызларгъа рахатсызлыкъ ве келинчеклерни чымтыгъаны ичюн бираз къавгъа олды. Халкъ дар-къагъан сонъ, той къызы сонъ геджесини шенъли кечирмек ичюн дост къызларыны бир айры эвге толдырып, кой яшларынынъ базыларыны чагъырып янъы бир акъшам башланды. Бу гедже болгъан шейле-ринъ эписине той къызы джевап берди. Онынъ ичюн де кимсе бир

19

шей айтмады. Сабах ачылгъанда, яшлар къайтты, къызлар азчыкъ юкъладылар.

Той къонакъбайлары къуда ве къудагъый оладжакъларынъ сайы-сыны топлады ве акъшамдан бутюн азырлыкъ корюнди. Ана-баба ве башкъа акърабаларынъ узун тюшюнджелеринден сонъ, киев тарафында олгъан тувгъанларынъ ангисине кольмек, ыштан, шер-бенти, шал, кисе, явлукъ лязим. «Ёкъса докъуз парча шейден азыр-лангъан «такъым тюзюв» мунасипми?» дедилер. Эр тарафынынъ анасына марама, кольмек, бабасына кольмек, ыштан, къайнагъа ве къайинге такъым-тюзювлер, келиндешлер ве капаларгъа ляйыкъ-мевджибиндже агъыр ве енгиль ишленген шербентилер, корюм-джелерге пошу, явлукъ, дигер тувгъанлар да бош къолуман къайт-маджакъларындан, онларгъа да озь пайлары верильген сонъ, кой молласы, апайы ве кой агъасына да бирер кольмек веребиледжек эди. Той узатылып варгъанда, тойны къаршылап чыкъкъанларгъа ве ильк хошкельдиге кельген атлыгъа ве джавлукъ ойнайджакъ атлы-ларгъа айры-айры явлукълар азырланды. Ёлда расткеледжек азиз бабайгъа бир явлукъ багъышланаджакъ эди.

Иште, бойле бутюн шейлер тамам олгъан сонъ, къайнана: «Магъа ёлда сандыкъ ачтырмасынлар», – дие янына бираз ший даа алып къойды.

Сабаха къуда, къудагъыйлер азыр олып той эвине топландылар. Койден азырлангъан арабалар кельди. Той къызыны узатаджакъ могедек араба азырланды. Къарт къудалар, яш къудалар ве къарт къудагъыйлер, келинчеклер безенип юрьгенде, тойны озгъармагъа джемааттан базылары топлангъан эдилер. Алиме къызлар янында бугунь бабасынынъ эвинде сонъгъы кунни кечире, тюшюнип агълай. Къуда оладжакъ яшлар бираз тавлангъан, тышарыда чалдырып ойнайлар. Кой балалары онлары сарып алгъан адети узьре той-нынъ ярашыгъыны ерине кетире эдилер. Кой арабалары азыр олды, атлар екильди. Сатув арабасына Алименинъ бутюн эшьяларыны толдырдылар. Могедек араба къапы огюне якълашты. Къызлар пер-де къурулгъан эвде эдилер. Алиме энъ сонъгъы вакътыны болгъан сеслериле багъырып агълап кечире: «Достларым, акъранларым, мени унутманъыз…!» ве башкъа сёзлер айтып такъмакълай, къызлар-ны бирер-бирер къучакълап агълады. Савлыкълашты. Той сахиби, Алименинъ бабасы, козюнинъ яшыны тыгъыртып къызы янына кирди. Къызлар чекильди. Алиме бабасынынъ къолуны, аягъыны опьмеге кельди. Бабасы къызынынъ белине шал байлап: «Иште, балам, хакъкъынъы элял эт. Бу вакъыткъа къадар асрадым, беследим, сени адам-амиль этип озь намусынъле эрге чыкъасынъ», – дие кетмек истегенде, Алиме бабасына сарылды. «Меним бабачыгъым, сен де магъа хакъкъынъы элял эт», деп башкъа сёзлер сёйлемеге ис-тесе де, айталмады. Бабасынынъ элини ве аякъларыны опьти, сав-лыкълашты.


20

Алименинъ башына беяз чаршаф къаплагъан сонъ, къызлар яны-на агъасы кирди. Агъасы къардашыны котерип арабагъа минсетмек истегенде, къызлар той къызыны вермек истемедилер. Насыл да олса, алып чыкъты, той арабасына къойдылар. Араба ичерсинде къарт ве яш енъгелер вар эдилер. Алиме о къадар агълай эди ки, той узатыладжагъы вакъыт чалынгъан чалгъынынъ сеслерини кесе, къызлар агълап тышары чыкътылар.

Той арабасы айдап кочьти. Кой четине чыкъкъанда, Алименинъ сеслери ене де эшитиле эди. Бутюн къуда, къудагъыйлерынъ ара-балары джёнеди. Яшлар чалгъыджыларынъ башына кельмеген хорлукълар къалдырмадылар. Къызлар, балалар культёпеге чыкъып, той арабалары артындан бакъып къалдылар.

Той арабасы эпсинден эввель джонесе де, артындан кельген арабалар огюне чыкътылар. Асыл эски адет акъай арабалары огюнде, апакъайлар артындан кетеджектир. Той арабасыны ве къудагъыйлерны кечкенде, акъайлар «огъурлар ола, яхшы ёлгъа» деп багъыра эдилер. Энъ алдында къарт къудалар, онларнынъ артындан яшлар, сонъ апакъай арабалары. Энъ артында исе, той арабасы. Той арабасыны айдагъан он беш яшларында бир бала, бир кучюк огълан, бойнуна пошу сарылгъан Къуранны аскъан. Сатув араба-сынынъ атлары къулагъында шаллар, тойнынъ бутюн ярашыгъы ве зевкъы иле арабалар кете. Алиме ене агълай эди. Чаре олмады. Къарт енге Алимеге:

– Базгеч, къардашым, джыламакъ деген ший, о бир адеттир. Койден чыкъкъан сонъ, орюшни отькен сонъ, олмаз, – дие татлы сёзлериле тенбие этмеге башлады. Сонъ яваш-яваш Алименинъ сеслери кесильди.

Иште, бойле этип той арабалары бир-бири артындан кельген койлерни кече эдилер. Той бараджакъ кой дёрт саатлик бир ёл олдугъындан, бунъа коре арабалар, акъайлар озь вакъытларыны тайин этип эр тарафына якълаштылар. Эр тарафы исе, бу салта-наты, зевкъы ве адетлериле той къызыны ве къуда-къудагъыйлерны къаршылап алмагъа азырлана эдилер.

Киев тарафында тойнынъ дёрдюнджи куню эди. Бу кунь келин тюшип, киев киреджек олдугъындан, тойнынъ къурынтысы буюк мусафирлер топлангъан, яшлар-къартлар чалдыра ойнайлар. Дёрт куньден бери девам эткен тойда бугунь дёрт тартмалы эки башлы эвлер шыпма толу мусафир тойгъа кельген. Той халкъы ойнап куле, той хайырлай. Базылары къонушмада чалдырып кейфлене эдилер.

Бир кунь эввель келин тюшеджек. Онынъ чатмалары алтындан дивар кенарларына тарттырылып джип керильди, бир де явлукъ асып къойдылар.

Тойгъа кельген мусафирлер хисапсыз чокъ. «Къулмухаммет акъ-ай огълынынъ тоюны балабан этти», деп джурьген акъайлар той со-

21

фрасындан сонъра, экишер-учер олып тышарыда кезе. Узакъ-якъын койлерден кельгенлери эски достлукъларыны ве кечкен тойларыны хатырлап сырдаша, культёпе усьтюне чыкъып койни ве койдеки вар-лы халкъларынъ эвлерини бири-биринден сорай, огълу ве къызлары етишкен акъайлар хич шупхэсиз даха зияде меракъ эте эдилер.

Тойгъа топлангъан апакъайлар ве келинчеклерин тюрлюси тюрлю ренкте эски ве енъи бичимлерде антерлер кийген. Къарт апакъай-лар бир сажень къарар узунлыгъында олан чубукъларына тютюн толдура-бошата, бир даха толдура, джагъа, шурпулдатып той къаве-сини иче де бир-бирини анъламаяджакъ тарзда къарыштырып лаф эте, шакъылдап кулюше, сонъ къавгъалаша, яптыкъларына тёвбе этип тойдан-нишандан, иттен-мышыкътан бир чокъ ошеклер сёй-лей. Базылары бир-бирининъ яланыны чыкъармагъа огъраша. Бираз сонъра къарт апакъайлар кечке къалгъан уйле намазыны къылмагъа азырланалар. Келинчеклер балаларынынъ аскъысындан вакъыт тапсалар, онлар да къартларынъ сёзюне къулакъ аса, арада бир аскъылагъан баласыны алдай, къоркъута, пек зоргъа къалса, урып, джимтип токътатмагъа огъраша. Яш келинчеклер тышары чыкъып эглене ве тойнынъ зевкъыны корьмектен кери къалмай эдилер.

Я о, ярамаз пич акъайлар узакътан дюльбер апакъайларны корьсе, насыл ешилленелер, бакъсанъыз. Сулейман акъай алты баланынъ бабасы олса да, янында олан къарт ве яшларгъа гузель келинчеклеринъ янакъларындан, кокюслеринден нелер-нелер ай-тып халкъны зевкъландыра… Бу халкъны озьлерине кулюшкенлерини анълагъан апакъайлар «къартайгъанда, алджыгъанлар», деп ичери къачалар.

Тойда къонакъбай олып джурьген яшлар ве къырджыманлар да фырсат булсалар, дюльбер апакъайларны, гузель ве яш ке-линчеклерни якъындан бакъып корьмекни пек севелер. Куньдюз кунь джарыгъы гизли арекетлерге мусааде этмесе де, гедженинъ къарангъысындан истифаде этенлеринъ къаба оюнлары даа зияде эди.

Той къонакъбайлары, тойгъа кельген мусафирлерни къартлыгъы-на, яшлыгъына, зенгинлигине, фукъарелигине ве моллалыгъына коре, айры-айры эвлерге ерлештирдилер. Байлар олгъан эвге моллалар да кирдилер. Дюнья сиясетинден ве бир-бирининъ хакълы-хакъсыз ишлеринден мунасебетлер ачып, хич бир хакъикъий нетиджее кельмеен байлар, бу сёзлерден безген сонъ, моллалар-ны бири-бирине чарпыштырып диний меселелер музакере олуна. Сонъ енъилик-эскилик сёзлерини ве кимлер олдугъыны бильмек ичюн шехэрлерде олан эфендилерин, моллаларын адлары ха-тырлана, яшлар ве яш окъуйыджылар арасында динли ве динден узакълашанлары Къырымдан, Къазандан, Тюркиеден ве башкъа ерлерден косьтериле. Бойле меселелерден чокъ леззет алмагъан къарт акъайлар, тарихий малюматлар ичюн тюрлю хурафатлар ве


22

риваетлер, мухакеме ве хукъукъ ишлери ичюн адетлер, фельсефе ичюн аталар сёзлерини айтып музакереге къошула.

Энъ сонъунда исе, я хаджы мырзанынъ отькюр сёзлеринден, яман бакъышларындан яхут да хатип хаджынынъ хадисли, айетли насихатларындан къоркъып сёзлер кесиле эди.

Той ашына тойгъан мусафирлер ве ичкисини ичип кейфленген-лер, башкъа-башкъа эвлерде отурдыкълары ичюн хэпси чалгъынынъ сесини динълемек истей. Башлары ве козьлери думанлы оланлар, догъру чалгъы чалынгъан эвге варып кире ве къонушмагъа къошула. Киевни корьмек истегенлер:

Кельсин-кельсин, киев бала кельсин,Кельмейджек олса, хабер версин, – деп чалдыра.

Бунларынъ макъсады – киевни корип къонушмада аз верильген ракъыны арттырмакъ эди. Чокъкъа вармады, къонушмада менмен-лик давасы чыкъып джумурдыгъы къавий оланлар акъайлана. Бутюн бильген сёгюшлери бир-бири артындан тизильдирип айткъанда, бир къавгъа чыкъа. Базы вакъытлар баш тешилип, козь де чыкъары-ла тургъан. Лякин Джалмухаммединъ тою къавгъасыз ве хайырлы кечкен эди…

Бу сархошлары корьген балалар бош шишелерге сув толдырып ве бир къач балайы чалгъыджы этип бир бала къонушмасы япты, къавгъалашты ве сёгюштилер.

Иште, бойле бизим Джалмухаммеднинъ тоюнда апакъайлар-нынъ пек чокъ ошеклери, байларнынъ ве моллаларнынъ ичтимаий музакерелери, сархошларнынъ менменлик давасы, бунларны корьген балаларнынъ оюны, той ашына ве той согъумынынъ майлы кемиклерине талашкъан кой копеклери де бунларле берабер айны саатлерде къавгъалаша ве богъуша эдилер.

* * * Уйле авып кунь салынды ве куреш вакъты эди. Курешчи джигитлер

балакъларыны тюреп, беллерини сыкътырып бир-бирине къаршы чыкъкъанда, боразаннынъ кескин сеси, давулынъ думпулдысы ку-решчилеринъ гонълюни котере, мускулларыны къувветлендире – «ал, джыкътым, ал, джыкъылдым», дегенде, чалгъынынъ сеслери гурьле-нип юкселе, сонъ текрар явашлай ве куреш мейданлыгъыны шенъ-лендирмекте экен, къонакъбай къартлардан бириси яшларгъа:

– Джашлар, мында алданып къалманъыз! Энди той келеджек вакъыт якъынланды, – деди.

Кой балаларындан бир къач данеси атланып чыкъты ве той араба-ларыны къаршылап, «хош кельди джавлукъ»ны алмагъа кеттилер.

* * * Той арабалары къуда ве къудагъыйлер ёл бою зевкълы ве шенъ-

ли кельмекте эдилер. Татар, рус ве немсе койлерини кечкенде, беяз ве ешиль дереклерле безенген немсе эвлерини корип, татар апакъайлары тааджиплене. Бириси:

23

– Шай темиз бола шу кяфирлер. Бакъса, анав эвнинъ ярашыгъы-на ве темизлигине, – дегенде, молланынъ апайы:

– Бу дюнья кяфирлерге дженнет, мусульмангъа джехэннем. Анав дюньяда онлар янаджакъ, бизлер дженнетке варырмыз, – деди.

Яш къудалар немсе коюнде самагон къайнаткъан Кузьма къар-тны биле эдилер. Анда варып эпси бирер ярым окъкъа алдылар. Кузьма акъай бу яшларны таный ве онларгъа къоркъмай борчкъа да верди.

Той арабалары немсе коюнден бираз узакълаштылар. Яш къу-далар Кузьманынъ эви алдындан йырлашып-багъыршып ве сыз-гъыршып кочьтилер. Немсе халкъы – «бу татарларгъа не болды», деп бакъты ве кулюштилер. Яш къудаларынъ арабасы шу дакъкъада той арабалары янына якълашты. Ярым окъкъалар къол усьтюнде ойнай, къарт къудалар озьлерининъ яшлыкъ вакъытларыны хатырлап, «яшлыкъта киши не къадар дели бола, ай», дедилер. Хаджы Вефа акъай даянмады, яшлар арабасына варып бир къач рюмка чекти. Къудагъыйлер озь балаларынынъ зевкъына бакъып куле, яшларынъ арабасыны айдагъан Чокайгъа:

– Ай, бала, шай яман этип айдама, арабанъыз авар, йыкъылыр-сыз, бир еринъизге бир шей олур, – деселер де, бу сёзлер Чокай-нынъ бир къулагъындан кирип, биринден чыкъа эди.

Эввельден коп ичип алышмагъан Якъуп, Бавбек ве Яхьянынъ баш-лары салынып башлады. Якъупнынъ анасы:

– Ай, бала, башынъы котер! Къалпагъынъ тюшип къаладжакъ, – деп бакъыргъанда, Якъуп къолун саллап джеваплана эди.

Артыкъ той вараджакъ койге дёрт вёрст къадар къалгъан. Къуда-лардан бириси:

– Ана, ана келелер, келе, – деди.Узакътан учь атлы корюнди. Атлылар бир-биринден къызгъанып

«хош кельди джавлукъ»ны алмагъа талашкъанда, шойле корюне эдилер.

Къудалар «къара атлы алдында келе», деселер де, чал ат эки-сини де ташлады. «Ёкъ-ёкъ ал-торы яхшы келе, къара атлы къалды». Ал-торы арабаларына юз сажень къадар къалгъанда, чал атны да кечип, хош кельдини башта ал-торынынъ усьтюнде отургъан бала айтты. Къуда ве къудагъыйлер атлыларны къаршылады. Яш къудалар атлы балалардан:

– Оля, койинъизде къыз копми? Таталарынъыз бармы? Хатип акъайнынъ къызынынъ ады не?... – деп сорагъанда, балалар ачувлы-ачувлы къаршылыкълар вердилер.

Хаджы Вефа акъай къудагъыйлерден ал пошуны алып биринджи кельген ал-торынынъ къулагъына багълады, сонъ арабалар кочьти, атлылар йине чапышып койге догъру кеттилер.

Эр тарафтан хош кельдиге чыкъаджакъ арабалар ве киев ара-басы азыр олып тура эди. Курешни Джанбек къазангъан, шимди тойны беклейлер. Бала-чагъа юксек ерлерге чыкъып, той арабала-рыны узакътан корьмеге авесленелер. Башта бир арабагъа эки яш,


24

бир къарт отурып къудаларгъа хош кельди ичюн тютюн, ракъы алып къаршыламагъа кеттилер. О бир тарафтан бир чокъ арабалар, ат-лылар той алдына кеттилер. Сонъра киев арабасына яшлар толушты ве киевни ортагъа алып той къызы арабасыны айланмагъа чыкъты-лар. Эр эки тарафынъ къудалары, къонакъбайлары бир-бирине къарышты ве той адетлерини кечире эдилер. Той алдына чыкъкъан не къадар атлы ве арабалар вар исе, бунларынъ хич бири бош къайтмаяджакъ. Бундан да гъайры, къайната Къулмухаммет акъ-айнынъ башкъа истеклерини де сёйледилер. Къудалар да «бизим дегенлеримизни этерсиз», дие разы олдылар. Киевнинъ бир дане огълан къардашы, Алименинъ къайыны оладжакъ яш да, атланып той алдына чыкъкъан эди.

Киев арабасына энъ яхшы атларны джеккенлер. Ешиль дельжан араба толусы яшлар той арабаларына якълашты. Къыз отургъан могедек арабаны айлангъанда, къудагъыйлер яшлар арасындан киев ким олдугъыны бильмек ве корьмек истей. «Къара къалпакълы, къара къашлы, эсмери бир яш» деселер де, къудагъыйлер бир-бирининъ сёзюне инанмай къалдылар. Той арабасы ичиндеки ен-гелер Алимеге: «Ана, энди айланайым башынъдан», деп кеттилер. Артыкъ онынъ-сенинъ деп къарт енге Алимени бир буюк шал ичине топлап багълады. Онынъ да узеринден беяз чаршаф иле орттилер. Енгелер Алимеге эр бир адетни огрете. Ярым саат сонъра той тю-шеджегини хатырлап, агъанъ котергенде, бойле яп, башынъы пек котерме, эр якънынъ апакъайлары башынъы сыйпарлар. Эгер эр якънынъ апакъайлары келиннинъ башыны сыйпаса, Алиме озюнинъ эр якъта хор боладжагъыны биле эди.

Киевнинъ къардашына бир къонакъбай къудагъыйлерден такъым-тюзини алып аркъасына багълады. Келип кечкенлер, такъым-тюзини коре, сукълана ве той эвине кельгенде, эльбетте, апакъайлар даа зияде корьмек истей эдилер.

Той алды зевкъында атлылар джавлукъ ойнады, арабалар о якъ-бу якъ доланып Алименинъ джавлукъ, шал ве пошуларындан эр бир атнынъ къулагъына бир данесини багълап, той эвине къайта ве той арабалары кельдилер.

Келин тюшеджек эв чокътан азыр эди. Къудаларынъ киреджек эвлери, келиннинъ къоркъулыгъыны чыкъараджакъ къарт хораз, ке-лин тюшкенде, юрмек ичюн баянды ве башкъа шейлер азырланды. Сатув арабасы келип той эви алдына янашты. Къудалар кельди, Алименинъ шейлерини арабадан ерге къойдылар. Молла акъай дуасыны окъуп, озь пайыны алгъан сонъ, сандыкъ, ястыкъ, тёшек, ёргъан келин эвине къудалар тарафындан къоюлды. Къудагъыйлер келип арабадан курьсю усьтюне, сонъ ерге аякъларыны бастылар. Той эвинден он беш сажень къадар узакълыкъта той арабасы токъ-тагъан эди. Келиннинъ чыкъкъан Къураныны сатып алмакъ той сахи-бининъ борджудыр. Къулмухаммет акъай къонакъбайларгъа айтса да, башта бир анълашамадылар. Сонъ пек пахалы болса да, он рубле верип той алды арабасы къапы огюне келип янашты ве бутюн

25

той халкъы бу ерге топланып бакъа, чалгъыджылар шартмекленип къыз тюшкенде чалынгъан аваны чала. Эвнинъ тёпесинден бир бала бир савуткъа толдырып локъум, къатлама, тюрлю емиш ве уфакъ паралар къуйып верильген сачувны могедек арабасы усьтюнден сачты. Балалар ве балабанлар бунъа талашкъанда, енгелер къызны тюшюриркен, къудалар той арабасы яныны сарып алдылар.

Эр тарафнынъ къонакъбай апакъайлары той тюшеджек эвнинъ аятында эдилер. Агъасы Алимени котерип алып кеткенде, бир къо-накъбай апакъай къолуны узатып, келиннинъ башына джетти деген-де, бир къуда онынъ къолуны къакъты, аман перде къурулы кошеге той къызыны котюрдилер. Къудагъыйлер эв ичинде къарышып къалды. Той тюшюрген яш баяндысыны алып джебине къойды ве шербетини ичип фильджанны да озюне алды. Къудалар озь ерлерине кетип, къуда кобетесини ашамагъа азырландылар. Артыкъ той тюшти, мусафирлер яваш-яваш къайттылар. Кой яшлары киев отураджакъ ерни азырлап киевге келинни хайырлады ве салаватлаштылар.

Къудалар ве къудагъыйлер кобетелерини ашагъан сонъ, къудалар янына «Хош кельди авасы»ны чалмагъа кельген чалгъыджылар къапы артында азыр олдылар. Къудаларынъ чокъусы кейфли эди. Чалгъы-джыларгъа, енъи-енъи тюркюлери бир-бири артындан чалдырмакъ истегенде, чалгъыджыларынъ озьлери башладылар.

Ракъы ичтим кабактан,Пиляв едим табакътан.Не хайырлы куньлер экен,Худалар кельди сабахтан (иляхри чалынды).

Аман шу саатте къонакъбайлардан бириси келип чалгъыджы-ларны алып къачты. Къудаларынъ эр тарафында ава чалдырмагъа хакъкъы ёкътыр. Чалгъыджылар къудагъыйлер янына келип, «Хош кельди авасы»ны чалгъан сонъ, къарт къудагъый:

– Къана, усталар, бизге бир джанъы чыкъкъан тюрки чалсанъыз! – деди. Чалгъыджылар:

Отурынъыз, отурынъыз, къудагъийлер,Аякъларынъыз талмасын.Бизде хатыр къалса, къалсын,Сизде хатыр къалмасын.

* * *Вай, аннем, пек сагъынам,Сен гидерсинъ, бен къалам,

– дие йырлагъанда, къудагъыйлер бири-бирине къарышып кулю-ше, зевкълана эдилер.

Бир саат сонъра къудалар къайттылар, къудагъыйлер къалдылар. Къудалардан учь яш, келин эвини яраштыргъан къудагъыйлерге яр-дым ичюн къалгъан эдилер. Киев булунгъан эвге кой яшлары топлан-


26

ды. Акъшам башындан къонушма башланды. Акъайлар, азманлар къонуша, чалдыра, кейфлене, къаде «нагъышлай», пара багъышлай эдилер. Озь джебине ишангъан, джумурдыгъына базангъан йигит-лер киев къонушмасына отурдылар.

Къарт агъасы, онъ бейи, сол бейи, курегеджи бей, къапыджы бей къонушманы аталардан къалгъан къанунларыле озь ёлуна къойдылар. Чабаш (шабаш – И.К.) топламай, тыраш олмай, киев келин янына кирмееджек эди. Къонушмагъа киралмай къалгъанлар, къапыдан, пенджереден бакъалар.

Киев къонушмасынынъ энъ къызгъынлы вакъты эди. Курегеджи бей къарт агъанынъ огюне ойнап-ойнап варды. Чалгъыджылар токътады. Курегеджи бей:

– Селямалейким, къарт агъасы, онъ бейи, сол бейи – джумле джемаат!

– Алейкимселям курегеджи бей, не болды, не бар?– Атлансын…Курегеджи бей ойнап кетти, енъи бир мусафирни аркъасына

алып кельди. Къонушма йине эввелькиси киби эди. Курегеджи бей текрар къарт агъанынъ алдына варды. Бу дефа къонушмада отургъан Ахмет Челебининъ огълу Яхья Челебининъ истегенлерини сёйледи:

– Къонушмада эр кесни корьгендий, бизни де корьселер, не бола? Локъумдан, къатламадан, ракъыдан бизге де берселер, не бола?

– Ёкъса орталыкъта не барын корьмезми? – дийлер.– Ёкъса халкънынъ бергенин бермезми? – дийлер.Къарт агъасы:– Аферин, Яхья Челеби! Эр кестен зияде чабашыны япыштыра-

джакъ вар! Къонушманы яраштыраджакъ о. Курегеджи бей, бер сен огъа бир джабба, бираз уянсын. Чалынъыз, усталар, авасын, сонъ бир де ойнасын.

Иште, бойле тантаналы, зияфетли, чалгъылы ве ичкили бир киев къонушмасы сийрек ола тургъан. Къулмухаммет акъай огълу-нынъ тоюнда буны да бир эксиксиз тамам этти. Эски адетлерни хатырлатты.

Къудагъыйлер келин эвини беземекте, кой апакъайлары, къызла-ры келип келин эвининъ ярашыгъыны корелер. Чатмалар алтында юкъарыдан ашагъы догъру пошу, шал сачакълары саллана, енгелер келинге эр бир адетни огрете. Алиме де бу гедже янына къабул этеджек Джалмухаммед акъкъында тюшюне. Тюшюндикче, енъи ха-ятлар хаяллана, юреги чарпа, къальби къувана. Бундан сонъра къыз девранынынъ сонъ куню олдугъыны, бир даа бу девран къайтмаяд-жагъыны къасветлене, тюрлю хурафатлара алданып къоркъудан къалтырай эди. Енгелер перде ичине кирип Алименинъ гонълюни алдылар. Келин агъламакъ истеди, сонъ сёзюни топлап, эки саат сонъра корюшеджеги Джалмухаммет акъкъында енъи хаяллара башлай… озьлюгинден «ах, меним башым бош вакъытларым

27

къайда къалды, озь акъранларым, онларле тойда, джыйында яш-ларгъа чынълагъанымыз – эпси кетти, эпси битти. Яшлыгъымдан, къызлыкъ девранымдан айрылдым. Балалыкъ вакътындан башлап козь ашкъым олан Селим де айрылып къалды. Заваллыгъа бир тю-сюм олсун деп тоюмызнынъ экинджи куню акъшам бир джавлукъ бердим. Эгер о, о джавлукъны сакъласа, мени унутмагъаныдыр – келин олып тюркюне (чагъыртувгъа- И.К.) баргъанда, къызлардан сорап билирим. Не де олса, бу да битти», деп ойлангъанда, бирден акълына артыкъ озюнинъ Джалмухаммедке акъидли олдугъыны хатырлады, тёвбе этти, дуа окъуды, шейтанларыны къувды. Эр шей-ден вазгечти, яшлыкъ вакътыны унутты. Даа сонъра хич корьмеген Джалмухаммедни бир къач сенеден сонъ бир-бири артындан догъаджакъ балаларыны севеджегини, артыкъ бир шейге къулакъ асмайджагъыны тюшюнди, сёз верди. Джалмухаммет киев кир-генде, онынъ къаршысында насыл вазиетлер оладжагъыны, даа сонъра киев джигитнинъ дюльбер олмасыны, озюни севмесини беклеп келинлик антерисини киймеге азырланды.

Киев къонушмасы гедженинъ ярысына къадар девам эткен сонъ, киев кийинмеге азырланды. Киев къонушмасында оланлардан озь халына коре пара топланды ве киев тырашына башладылар.

Къудагъыйлер яваш-яваш келин эвинден чыкъып башкъа бир эвге кеттилер. Енгелер келинни азырлады, эвнинъ ярысыны перде иле больдилер. Келин де кийинип-къушанып безенди. Башына беяз зондан башлыкъ кийип сырт диварынъ янында тура эди. Келиннинъ къолуны киевге теслим этеджек къарт енге, перде янында беклей. Эр тарафнынъ енгелери, киев киргенде, Джанмухаммединъ юзюни сакъламакъ ичюн чыракъ талдаламагъа кельдилер.

Киев янында олан яшлар, киевни азырлады, киев урбаларыны Джалмухаммединъ тувгъанлары, достлары кийдирди. Джалму-хаммед бабасы ве анасындан эляллыкъ сорамакъ ичюн онларынъ янына варып эллерини опьти, яшларле разылашты, киев эвинден чалдырып чыкътылар. Келин эвине якълашкъанда, эввельден сохта-лыкъ эткен яшлар «Иляхий» окъумагъа башладылар:

Адым-адым илери,Беш-он адым ичериОн секиз бинъ алем кечтим,Гизли перделер ачтым,Ол яр иле сёйлештим.Яху-яху я менху (иляхри сёйледилер).

Яшлар киевни келин эвининъ къапысындан ичери ёллады, аркъа-сындан озьлери де кирдилер. Къапы артына топланып отурдылар. Киев эки рекят намазыны къальтир-тельтир этип къылды, дуа окъуды, фатиха деди. Яшлар да «хайырлы олсын», деп чыкътылар. Джал-мухаммед пердени онъ аягъы иле тепип ачты. Къарт енге «муна, къардашым, эманетинъ къолынъа», дие ястыкълар узерине варып отурды. Алиме табанларыны ерден къалдырмамакъ шартыле, эки дефа сюзюлип Джалмухаммединъ элини опьти де, Джалмухам-


28

мед «олды-олды», деген сонъ, Алиме эвнинъ сырт диварында аякъ усьтюнде турып бир-бири аркъасындан япмагъа меджбур олдугъы адетлерини хатырлай эди. Джалмухаммед исе, къыз джыйынларын-да чынълагъан чынъларындан бириси къальбине кельди:

Акъмесджиттен келемен такъта тийеп (юклеп – И.К.)Бир къуванчынъ корьгийдим сырткъа сийеп (даянып, ясланып –

И.К.)Бундан сонъ Джалмухаммединъ Алимени лаф эттирмеси де

буюк бир шей эди. Енъгелер Алимеге «хакъкъынъны алмай, сёй-ленме», деген эдилер. Алиме буны къальбине пек сакълагъан. Бу вакъыткъа къадар Джалмухаммед тарафындан Алимеге вериль-ген суаллеринъ къаршылыгъы олмадыгъы киби, сёйленген сёзлер келинге тесир этмек дегиль, эвнинъ диварларына, такъталарына чарпаракъ, акис арекетлер анълата. Бу арадаки кечкен саниелер, дакъкъалар керек киев ве керексе келин ичюн алты айлыкъ нишан вакъытларындан даа узун корюне эди. Джалмухаммед аякъ усьтю-не турды, къаршылыгъыны чыкъарды, келин сёйлетмек ичюн алгъан алтун юзюгини алды, Алимеге якълашып:

– Айда, шуны, вазгеч энди. Ал хакъкъынъы, сёйлен, – деди.Алиме алтун юзюкни авучы ичине алгъан сонъ, сёйленмеге азыр

олса да, не диеджегини шашыра эди. Тамам бу вакъытта тышарыдан къапынынъ урулмасына коре,

Джалмухаммед къапыгъа кетти. Енъгелер келин-киев къавалтысыны ве къахвесини кетиргенлер. Яшлар да къапы янына келип киевден озь хакъларыны истедилер. Киев къавалтыны ичери алды. Яшлар ичюн азырлангъан къатлама, локъумлары верип, къапыны бекледи. Келин-киев бир-бирине бир даа бакъты. Эр экиси бир къарар тышарыдан аз, ичтен чокъ къувана берип кельдилер. Джалмухаммед азчыкъ оксюрген сонъ, къавалтыны косьтери Алимеге: – Буюр, – деди.

Алиме къоркъа-къоркъа софра янына кельди. Джалмухаммед къахве къоймагъа азырланды. Алимеге де:

– Акъыз, сен сютли къахве ичесинъми, ёкъса къара къахве иче-синъми? – деди…

Узун вакъытлардан бери беклеген бир агъыз сёзюне асрет олгъан Алименинъ ильк сёзлери:

– Мен озим къуярым, – дие йыбрыкъ ве фильджанлары алды. Къахве къуймагъа башлады…

Иште, ойле яры гедже авгъанда, Алиме иле Джалмухаммед сёзге башладылар…

Сабахын сахарь вакъты эди. Джалмухаммеднинъ аякъкъапла-рыны сакълагъан яшлар, «киевнинъ чыкъмакъ вакъты», дедилер. Бир къач яш чалгъыджыларны алды, киев эвине догъру кеттилер. «Киевнинъ чыкъмакъ вакъты олды», деген енъгелер, той эвининъ янында беклей эдилер. Алиме иле Джалмухаммед бутюн геджени юкъламай кечирдилер. Яшлардан бири пенджереге келип:

– Джалмухаммед акъам, айды энди чыкъасынъмы? – деди.Джалмухаммед бир кереден къаршылыкъ вермеди… Сонъра:

29

– Айды чыкъаман, чалгъыджылар азырмы? – деди.Джалмухаммед киев эвнинъ босагъасындан атлагъанда, аякъ-

къаплары азыр тура эди. Алиме эвде ялынъыз къалгъанда, енъге-лер келип бир шей айтмасынлар дие тёшекни эввелькиси киби тюзельтип къойды. Яшлар киевни алды, чалгъыджылар чалмагъа башладылар.

Киевни кене эввельки ерине алып кельдилер. Яшлар ве яшлылар Джалмухаммедке аркъадаш хайырлады ве кейфини сорадылар. Джалмухаммед куле, сигарыны чекип кейфининъ дуруст олдугъыны сёйлей. Къонакъбай яш эр кельгенге бир рюмка ракъы къуя, чал-гъыджылар чала, яшлар ойнай. Бу куньге исе Джалмухаммеднинъ «чиркий силькюви» дий эдилер.

Къудагъыйлер келин эвине топланды, сабахлыкъ къахвелерини ичти, аш ашады, сув ичти. Бираз сонъра эр эки тарафынъ къу-дагъыйлери корюшти ве «келин танышы»на башладылар. «Келин таныш»ында къайнана, къыз анасы, эр эки тарафынъ къудагъыйлери корюшти ве таныштылар. Илеридеки хаятларынынъ татлы-мухаббет олмасы ичюн шекер ашады, бал джалады ве шербет ичтилер. Эки енъге келинни перде ичинден тышары ве «къайнана танышы»на чыкъардылар. Келиннинъ юзю ал пошу иле орьтюли эди. Тутул-магъан эки къашыкъ иле келиннинъ юзюни ачып корьдилер. Келин къайнананынъ элини опип сакъланды. «Келин танышы»на кирген он эки апакъайнынъ халына ве якъын акърабалыгъына бакъып, кетен кольмек, марама, шербенти джаптылар.

«Чиркий силькюв»де кой яшлары, къырджыманлары бугунь са-бахтан буюк бир къонушма ясап чалдыра ве ойнайлар. Киевнинъ яшларгъа хатри хош олдугъы ичюн эр бирине айры-айры рюмка-лара толдырып «пара нагъышлады».

Эки саат къадар девам эткен къудагъыйлер таныш алышты-беришти ве озь адетлерини тамамладылар. Артыкъ къудагъый-леринъ къайтаджакъ вакъты, киевнинъ киреджек вакъты олгъан эди. Яшлар киевни тышары алып чыкътылар. Чалгъыджылар чала, яш-явкъа ойнай, келин эвине яваш-яваш келелер. Къудагъыйлер келин эвинден Алиме иле савлыкълашып чыкъалар. Алиме къурулы перде ичинде агълай, эшине-достуна селям айта. Къудагъыйлер къайталар.

Киев бугунь бираз кейфленген. Яшлар оны келин къапысы огюне кетирдилер. Джалмухаммед:

– Акъайлар, сизге хатирим пек хош, сав олынъыз. Магъа джанынъ-ыз агъыргъан олса, багъышланъыз, – деп даа бир шейлер сёйлемек истесе де, айтамады. Явлугъыны чыкъарып козьяшларыны сюртмеге башлады. Яшлар:

– Айды, Джалмухаммед, сен де сав ол! Сенден чокъ разымыз. Кир сен ичери, – деп савлыкълаштылар.

Къапы къапалды. Яшлар пенджере огюнде чалдырып ойнадылар. Бугунь Джалмухаммединъ бабасы дигер бир къач къарт да ичкен эдилер. Чалгъыджыларны онларынъ янына алып кеттилер. Къартлар-


30

гъа сыра шимди кельди. Къартларынъ къонушмасы чокъ сюрмеди. Той куньлери битти ве тойдан къайттылар.

Акъайлар, апакъайлар той хаберлерини топлап узундан-узун ошеклер айталар. Тойда кимлери хатри къалгъан, апакъайларынъ лафы келин-киев узеринде эди:

– Ана, энди бир-бирисининъ янына кельдилер, къоян баласындай бираз козьлер тикип отурырлар…

Акъайлар даа балландырып айталар. Кой балалары той кунь-лери биткен сонъ къорада, аранда озь аралары «той» япа, къуда-къудагъый сыйлары, сархошлана ве ойнай эдилер. Кой къызлары да келин корьмеге авеслене. Бир вакъыт келеджек озьлерининъ де келин оладжакъларыны тюшюне-ташына, сонъ озь аралары бири-сини келин, бирисини киев этип зевкъланалар.

Кой яшлары киевни къапагъан сонъ, бирер-экишер олып эвле-рине къайттылар. Джалмухаммеднинъ достларындан бир-эки яш бираз кейфли, той куньлери биткен сонъ, той эвинден чыкъты, бир-бирини къучакълап озь эвлерине догъру къайта эдилер. Бириси:

– Оля! Бу той деген шей пек арув бола, амма тез бите. Аркъа-дашы:

– Не айтасынъ, я! Айса къаладжакъмы шай, вакъты келир, той битер. Лякин тойнынъ сонъында эки кишиге сефа бола.

– О эки киши ким, я?– Оля, бильмегенинъ не, я! Бириси киев джигит, бириси де келин

тотай.– Тамам, оля! Догъры айтасынъ, – деп йырламагъа башладылар:

Айгъа бакъам, ай беяз,Куньге бакъам, кунь беяз,Джебиме бакъсам, парам аз,Шимдики къызлар ярамаз!

Саллана-саллана юрип эвлерине якъынлагъанда, ёл янында от-урдылар. Бунлары аналары чыкъып къаршыладылар.

– Джаным, ай, бала! Шай этип ичкенинъиз не я! Ким биле къайсы акъылсыз бунларгъа ракъы ичиргендир, – деп къаргъандылар.

Бу эки яш да къайтып яткъан сонъ, той эвинде кимсе къалмагъан эди. Тойнынъ къулагъы болгъан чалгъы да кетти. Ракъы битти. Халкъ ятышты. Мына бу вакъыт той куньлерининъ сонъу эди. Энди киев чагъырыладжакъ, келин тюркюне вараджакъ, къуда-къудагъый бир-бирине алышып къарышаджакъ эдилер.

(«Илери».- 1927.- № 8-9 (16 - 17).- С. 51 – 53; 1928.- № 2 (22).- С. 64 – 66; № 3 – 4 (23 - 24).- С. 80 – 84; № 8 – 9 (28 - 29).- С. 54 - 59).

Неширге азырлагъанпроф. Исмаил Асаногълу КЕРИМ

31

наçм

реôаò ×АÉЛАÊÚ

Ватан дуйгъусынен

КЪАЛКЪМАСАКЪХалкъым, бугунь сен къалкъмасанъ,Биль, ярын кеч оладжакъ.Къырым дие сен янмасанъ,Кельмешеклер онъаджакъ.Эгер бугунь сен къалкъмасанъ,Янгъан оджакъ сёнеджек.Мухтарият деп чапмасанъ,Къара булут энеджек.Халкъым, бугунь сен къалкъмасанъ, Йыкъыладжакъ темелинъ.Козюнъ ачып уянмасанъ,Ёкътыр сенинъ эмелинъ.Халкъым, бугунь сен къалкъмасанъ,Кокте йылдыз къалмайджакъ.Къатты бузны парламасанъ,Ватан, Юртсыз къаладжанъ.


32

ЭСИМИЗНИ ДЖОЙМАЙЫКЪДюнья насыл къарышмасын, эсимизни джоймайыкъ. Первасызлыкъ дерьясына, сакът олайыкъ, чоммайыкъ. Биз риает эталмаймыз, Алланынъ айткъанына,Джин, шейтанны енъалмаймыз чыкъып бол мейданына.Буллюр сувнен абдест алып, динимизни кутьмесек, Джамиге бир къалмай барып, намаз, дуа этмесек. Багъ-багъчалар, азбарымыз, баарьде де ешермез. Ватанпервер несилимиз джан-юректен севинмез.

Барсын, парча-кесек олсун, халкъны эзген кучь-къувет, Кунеш – кунеш, ай – ай олсун, олип кетсин мусибет. Дюнья насыл къарышмасын, эсимизни джоймайыкъ, Сакът олайыкъ, первасызлыкъ дерьясына чоммайыкъ.

НАСЫЛ ОЛМАСЫНЧокъу кетти, азы къалды, бугунь, ярын Кечмишинъни истер унут, истер сагъын.Элли олды, олды алтмыш, кельди етмиш.Сексен де чапып келеджек бугунь, ярын.Бугунь, ярын келе бере, токътав ёкътыр,Чокъу кете, азы къала, козьлер сокъур.Айлар кече, йыллар кече, къартлыкъ баса,Керек олмай къала санъа дюнья асла.Чокъу кетти, азы къалды, бугунь, ярын,Мен олмайджам, сен олмайджанъ, о кетеджек.Сен океден истер патла, истер ярыл,Омюр сени о къапкъангьа тюшюреджек.

КУНЕШИМКель, кунешим, къыздыр мени, Сыджакъ арз этем.Охшайым мен, севем сени, Этменъиз элем.Сен коктесинъ, сен ердесинъ, Денъизимдесинъ. Юзюмдесинъ, козюмдесинъ, Гонъюлимдесинъ.Сен багъымда, багъчамдасынъ,

Гуллеримдесинъ.Йырларымда, ойларымда,Чын севгимдесинъ.Яйлаларда, дагъларымда, Голлеримдесинъ. Ялтамдасынъ, Судагъымда, Чёллеримдесинъ.Къырымымда, Ватанымда, Миллетимдесинъ. Джанкойимде, Акъярымда, Гурь сесимдесинъ.

33

ОЛАМАЙТилимни къурт ашай, гъарез ят къурту,Мен ичюн гедже ве куньдюз ёкъ юкъу.Юртумны тоймаз къурт бийлейип алды,Мен ичюн тардан-тар сокъачыкъ къалды.Шай кетсе, мен тезден дёнеджем рускъа,Миллетим оледжек! Патлайджакъ пуска.Сонъ манъа керекми дагъларым, чёлюм,Шеэрлер ят тильде, ят тильде коюм.Ят мени кемирип, семирди, шишти,Ят ойле алышкъан, ят ойле пишти.Тамыры шай ятнынъ, эдждады ойле,О зарар кетире эр къонгъан ерге.О хынзыр алышкъан хынзырлыкъ япып,Сагъ-солгъа анасын, бабасын сатып.О мени эки юз йылдан чокъ урып,Оламай, оламай, оламай ютып.

КЪАЛАДЖАНЪЭт-тенимден сонъ нефесим чыкъкъанджа, Миллий Мухтарият дие чападжам.Бу омюрде сонъ набызым ургъанджа, Халкъым, сени мен охшайджам, аджыйджам.Миллий Мухтарият олса тек сонъ сен Миллет олып озь-озюнъни сакълайджанъ. Тиль ве дининъ, урф-адетинъ охшап сен Мавы кокте кунеш олып къаладжанъ.

БАЗЫ ДЕПУТАТЛАРКъаргъа киби «къар-къар» этип,Мавы кокни тапкъан сонъ,Ерде юрген махлюкъларнынъ Сеслерини алгъан сонъ.Рей бергенни, бермегенни Чокъуп, ашап башлайлар.Эль узатып, бер, дегеннинъ Къолун кесип ташлайлар.Дёрт йыл олар не япмасын,Не япасынъ, деген ёкъ.Олар сербест къаргъа эпси,Олар ичюн къанун ёкъ!


34

КИМИСИКимиси «мен-мен», деп къазанны тепер,Кимиси пара, деп шамекни опер,Кимиси Ватан, деп озюни якъар,Кимиси селлерде чёп киби акъар.Шай олып кетеджек, шай олып кельди,Санъа да, манъа да о чокътан белли.Я не деп къычыра, кересинъ богъаз?Бу фани дюньяда, айт, санъа не аз?

ЭНЪ МУКЪАДДЕС СЁЗМеним ичюн Къырым сёзю, энъ мукъаддес, татлы сёз, Юрегиме, ал къаныма эбедиен синъген сёз.Бу сёз мени сонъсыз дюнья ёлларында чаптыра,Кя де аджджы, кя де татлы, кя де агъу къаптыра.Ёкъ, бу сёзсиз меним ичюн бу дюньяда яшав ёкъ.Ёкъ, бу сёзсиз меним ичюн ады Къырым мекян ёкъ.Эй, кельмешек анъла, биль сен, Къырым меним темелим, Къырым меним бабам, анам, аякъларым эм элим.Эки къулакъ, эки козюм, хаялларым, ойларым, Вуджудымда яшап кельген чынъ, йырларым, тойларым. Ёкъ, о сёзсиз бу дюньяда адым атып оламам,О сёз дие джан беририм, бир кунь биле яшамам.

КЪАЛМАСЫНДемир сипирки беринъиз манъа,Къырымнынъ чёплюгини сипирмеге.Бу писликтен халкъым хасталана,Бизге керек сагълам олып осьмеге.Тез тапынъыз демир курек сиз манъа, Ватанымны темизлейим чёплюктен.Ят пислиги япышмасын урбама,Саф-темиз ягъмур ягъсын догъмуш кокюмден.Демир сипирки беринъ элиме,Сипирейим чёплюклерни Юртумдан.Якъып, савурайым кулюни кокке,Шай япмасам мен олардан къуртулмам.

35

ТОКЪТА, ВАКЪЫТАх, шу вакъыт къыбырдамай турса эди бир ерде,Тек инсанлар чапкъалайып иш япсайды эр ерде.Бельки битмей къалгъан ишлер, къалмаз эди битмейип, Инсанлар да юрмез эди океленип, кульмейип.Лякин бугунь инсанларнынъ чырайына бакъылмай,Зарур япыладжакъ ишнинъ ярысы да япылмай.Вакъыт исе къанат керип вызлы уча, токътамай,Не Рада, не Президенттен рухсет, изин сорамай.О, бир вакъыт токътав бильмей, эм эбедий бильмейджек, Эр шей шай да денъишмейип, токътамайып кетеджек.Бу ал меним миллетиме аслы, ич де келишмей, Атешлерде янам, куем, меселемиз чезильмей.Ах сен, вакъыт, токъта бираз, битирейим ишимни,Бир чарелер тапып енъмек истейим мен хышымны. Ватаныма саип олып, девлет къурып яшайым, Устюмдеки агъыр юкни эбедиен ташлайым.Токъта, вакъыт, аджы мени, битирейим ишимни,Тёше меним ёлларыма тылсымы бар килимни.Эр адымым тююм чезген адым олсун мен ичюн,Анъла, биль сен, мен яшайым Ватан ичюн, халкъ ичюн.

НЕ ВАКЪЫТ?Биз не вакъыт лафтан ишке кечеджекмиз? Уймелешкен тююмлерни чезеджекмиз? Эхмалджылыкъ, первасызлыкъ йыкъа бизни, Ерден къалдырып олмаймыз кендимизни.Лафтан эр ер толып ташты, ер ёкъ артыкъ,Он беш йылдан берли къыйма корьмей янтыкъ. Агълай олар кендимизни джоямыз деп,Бизлер исе тойлар япып кулемиз эп.Сюргюнликнинъ зорлукъларын тез унуттыкъ, Тез унуттыкъ, насыл къазадан къуртулдыкъ. Юрткъа нечюн кельгенимизни унуттыкъ,Пара маразына таш киби урулдыкъ.Миллет безди, тек бош лафтан, энди фиркъа, Намус, арзу, ниет къурма пешиндемиз. Анъламакъ зор, Миллий Меджлис къайда бакъа? Къайда бакъып яшаймыз я, биз эпимиз?


36

Êúадимиé êúûрûмòаòар ýдебияòûндан

Неширге азырлагъан риза Фазыл

Халиль îãúлу АЛИ

къысса-и юсуФдестан

(Ýсеðíèíú яçылãúаí òаðèõы Хèäæðèé 609 (Мèляäèé 1212 с.).

(Деâаìы. Áаøы 1-2-3-íäæè саíлаðäа)

338.Юсуф къачан Мысыра якъын кельди исе,Дюрлю таам, шараб лезет алды исе,72

Юсуф йеси лезет эсер къылды исе, –Дюрлю несне анбер киби къокъур имди.

339.Малик Дагъир Мысыр ичре кельди исе,Сарай ичре Юсуф макъам (ер) алды исе,Никъабын алыб юзин ачыкъ къылды исе, –Сарайдан нуры балкъыб чыкъар имди.

___________________________________

72 бутюн ашларнынъ, шарапларнынъ леззети башкъа олды

37

340.Аны кориб Мысыр эхли меджмугъ олды,Малик Дагъир сарайына азыр кельди,Арзуларын Маликге захир къылды:«Къулынъызы бир корейик!» – дирлер имди.

341.Малик айтыр: «Ол мурада ирмеесиз,Хергиз беним сарайыма кирмеесиз,Эм Юсуфынъ джемалын корьмеесиз, Бирер динар вермеендже сизлер имди.

342.Разы олыб, бирер динар кельтурдилер,Дестур алыб, сарайына эм кирдилер,Юсуф сыддыкъ джемалыны эм корьдилер, –Бакъан хергиз джемалына тоймаз имди.

343.Икинджи кунь Мысыр эхли джумле кельди,Эр бириси экишер алтун тута кельди,Юсуф юзин корьмекге арзулады, –Корен айран, сергердан олур имди.

344.Учюнджи кунь, дёртинджи кунь, бешинджи кунь,Арттырдылар дикме куньде бирер алтун,Арзулары – Юсуфы корьмек ичюн, –Корен хергиз джемалына тоймаз имди.

345.Андан сонъра онунджы кунь тамам олды,Ушал куньде онар алтун тамам олды,Улу-кичи – джумлеси юзин корьди, –Корен киши бихуд олыб дюшер имди.

346.Бир ничелер сыфатыны хуб корьдилер,Бир ничелер хублыгъына сукъландылар,Бир ничелер ресуллигин халь корьдилер, –Эр тайифа бирер дюрлю корер имди.

347.Суретин корен – малыны феда къылды,Ким суретин корьди, джанын феда къылды,


38

Йигирми бинъ кимселер шаид олды,Ресуллигин корен – иман кетирир имди.

348.Бес, къадирден укдюм-ферман ойле олды,Малик Дагъир Юсуфы алыбю кельди,Сарай ичре алтун курсит азыр къылды, –Юсуф ол курсит узе отурыр имди.

349.Менадийлер чоре дуруб чагъырдылар:«Бу огъланны кими сатун алур?» – дирлер,«Бунынъ кимдир къыйметин билен?» – дирлер,«Эр ким баа еткурсе, алсун имди!»

350.Муны ишидюб Мысыр эхли джумле кельди,Улу-кичи, бай-факъыр азыр олды,Халваджылар, отьмекчилер умют къылды,Эр бириси: «Бен алсам!» – деюр имди.

251.Бир кампир бир килеб йип алып кельди,Юсуфы алмагъа ол азыр кельди,Юсуфы корьмекге ол хайлы къылды, –Ол себебле Юсуфы ол корьди имди…

* * *252.Р и в а е т: Бир къыз анда олыр имиш,Къызгъа Бинте Табиун анъа дирлер имиш,Анъа дахи бу ахвалдан хабер олмыш, –Юсуфы алмагъа ол келюр имди.

253.Бинъ девее хазине мал юк кетурди,Бирер зиба эм къараваш73 ат биндирди,Джумлесине бирер зиба тон кийдирди, –Башларына мурассагъ74 тадж урар имди.

354.Бу сыфатлар бирле етип азыр кельди,Юсуфынъ джемалына назар къылды,Рисалет нурын кориб, айран къалды, –Хакъ санатын – Юсуф коркин танълар имди.

___________________________________

73 бирер зиба эм къараваш – бирер дане къул къадын74 мурассагъ – джевхер

39

___________________________________

75 сонге бирле – къудрет иле

355.Юсуфа сорар, айтыр: «Не, огълан, сен,Белли бильдим, сен акъикъай къул дегильсинъ,Айт банъа, кимсинъ, кимнинъ аслындансынъ? –Къанги султан огъулысынъ?» – деюр имди.

356.«Ушбу халкъ хергиз санъа ляйыкъ дегиль,Санъа хергиз къул демекге ляйыкъ дегиль, Эр ким сени алургъа ляйыкъ дегиль, –Къанги кимсе чин баанъны сёйлер имди?!

357.Не ичюн къайгъынъ буюк, хатиринъ тар?Къайгъы-асрет яр олубдыр санъа, эй яр?Айт банъа, бу арада не хикмет вар? –Ахвалынъны ачыкъ сёйле», – деюр имди.

358.«Джиан ичре сендай бешер олмыш дегиль,Санъа бенъзеш ич ким исе догъмыш дегиль,Ич бир кимсе сен сыфатлы олмыш дегиль, –Мегер сен меляикесинъ!» – деюр имди.

359.«Сени ишитюб, джумле малым феда къылдым,Сени сатун алмакъгъа азыр кельдим,Мал-хазинем ёкъ къылыб тагъджиль кельдим, –Велякин баа етерми бильмем имди».

360.Юсуф анынъ сёзине джеваб вирди,(Сёзин ишиден джумле айран къалур иди),Козьлеринден джевхер киби яшлар акъды, –Фасих тилин, сахих сёзин сёйлер имди.

361.Айтыр: «Беним алымы Халикъ билюр,Анынъ укми къуллар узьре ляйыкъ билюр,Эр не къылса, къылмагъа ляйыкъ ирур, –Банъа бойле такъдири Ол къылды имди.362.Сонге бирле75 байыкъ бени Ол яратды,Бунынъ киби коркли джемал ол дюзетти,Бу къазаны устиме Ол йуретди, –Анынъ укмин ич ким ред эталмаз имди.


40

363.Санъа къул керек исе, сатун алгъыл,Эр ниче ки ляйыкъ исе, баа виргиль,Эгер малынъ етмез исе, фаригъ олгъыл, –Бу ахвалынъ тафсилин сорма имди!»

364.Моны ишидуб Юсуфынъ элин тутты:Икърар идуб Танърыя му’мин олды,Юсуф анъа мусульманлыкъ игълям къылды, –Фасих тилин сахих иман кетюрир имди.

365.Мевля-Джелиль магъфирете ляйыкъ къылды,Джумле малын дервишлере улештирди,Кенди ози бир савмагънынъ76 ичре кирди, –Бакъи омрюн анынъ узьре кечирюр имди.

365-1.Халикъ джалильден магъфирет, рахмет олды,Андан сонъра аля девам таат къылды,Гунахлары джумлесини афу къылды,Ол кунь ки, кунь джумле анда олур имди.

V Фасыл

ЗУЛЕЙХА АКЪКЪЫНДА ИКЯЕ

366.Къулакъ тутыб дынъланъыз ушбу сёзи,Ол Зулейха мелек-заде, Таймус къызы,Тулун айдай балкъыр иди анынъ юзи, –Уджмах ичре урийлере бенъзер имди.

367.Ол Таймус малик иди, Магъриб ильде,Юз бинъ эрден анынъ укми артыкъ иди,Анъа пек чокъ байлыкъ вирмиш арш саиби, –Дюнья ичре улу малик къылмыш имди.

368.Дюнья ичре бунча девлетке о ирмиш,Шойле икен, путкъа о табыныр имиш,

___________________________________

76 савмагъ – ибадетхане, монастырь

41

Ол Зулейха анынъ къызы олыр имиш, –Бу ахвалынъ аслыны анъланъ имди.

369.Зулейха Малик Таймус къызы имиш,Ястыгъы атасынынъ дези имиш,Юсуфынъ суретин дюшюнде корьмиш, –Анъламыш эм акъикъат бильмиш имди.

370.Не ким Якъуб Юсуфы сюер иди,Юсуф анынъ уйлукъындан77 кетмез иди,Эм Зулейха атасына шойле иди, –Бельки даа артугъракъ сюер имди.

371.Зулейха бир куни ятып уюр иди,Юсуфынъ суретин дюшюнде корьди,Къурубан аман анъа ашыкъ олды, –Агълаюб, уянубен келир имди.

372.Атасы сорар, айтыр: «Не агъларсынъ?Конъюлинъде не кечер, не тилейсинъ?Дюшюнъ ичре не кориб арзуларсынъ? –Мурадынъны банъа игълям къылгъыл имди».

373.Зулейха айтур: «Бен ятыб уюр идим,Дюшюм ичре бир зиба сурет корьдим,Уяндым, ол сурети булумадым, –Ол манадан агълар олдым имди.

374.Ол сурет козиме корюне кельди,Хатиримни, хошымны – джумле алды,Акълым алыб, сабырымы гъарат къылды,78 –Биваста нефсим аны истер имди».

375.Таймус айтыр: «Бен аны корьсем иди,Бен анынъ къандайлыгъын бильсем иди,Малым-мулькюм джумле феда къылсам иди, –Аны санъа къушурмакъчюн», – деюр имди.

___________________________________

77 уйлукъындан – янындан, этегинден78 гъарат къылды – эсир алды


42

376.Зулейха уйкъудан махрум къалды,Ай киби коркли юзи, бенъзи солды, Емекден-ичмекден махрум олды,Туни-куни Юсуфы ойлар имди.

377.Бу ал узьре бир йыл дагъы тамам олды,Зулейха ол сурети кене корьди,Огютлеб Зулейхая айтур иди:«Я, Зулейха, огютими тутгъыл имди!

378.Беян бильгиль: сен – беним, бен – сенинъмен,Бенден озьге ич кимсени сен булуманъ,Беним ышкъым хатиринъден сен салуманъ, –Бенден озьге ич кимсеге бакъманъ имди!»

379.Зулейха бу куйлее79 разы олды,Уйкъусындан уйгъану тура кельди,Къатында ол сурети булумады, –Улукъ саат бихуд олыб дюшер имди.

380.Атасы бу ал ичре къалды айран,Ашыкълыкъ кяр къылдыгъын бильди беян,Бимарстан ичре къылур дюрлю дерман, –Акълы кельмез, ич дева къылмаз имди.

381.Акълы кетти, ятыб уйкъу ич уйумаз,Таам азыр кельтурильсе, хергиз емез,Кимсе бирле олтурыб сёз сёзлемез, –Ич атибба80 бунъа дерман бильмез имди.

382.Онунджы йыл ол сурети кене корьди,Явлакъ къатты ант вирюб бу кез сорды:«Айт банъа ким, макъамынъ къанда? – диди, –Акъикъат, бени махрум къойдынъ имди!»

383.Юсуф айтыр: «Я, Зулейха, бени корьгиль,Байыкъ Мысыр азизи беним, бильгиль,

___________________________________79 куйлее – сёз-огютке80 атибба – табиплер

43

Эгер бени истер исенъ, Мысыра кель, –Байыкъ бени Мысыр ичре булгъыл имди.

384.Сабыр бирле ишлегиль ушбу иши,Сабыр бирле ишленир ишлер башы,Мурадына тез етер сабырлы киши, –Бу иш ичре коркли сабыр къылгъы имди»

385.Зулейха муны ишидюб оре турды,Алын анълап, акълы кельди, фахым дирди,Атасына бу ахвалдан хабер вирди:«Истедигим – Мысыр иеси!»81 – деюр имди.

386.Багъ-бугъавын чездирди, акъыл олды,Баягъындан тили дахи фасих олды,Нуры артты, сёзи дахи малих олды, –Велякин Юсуфы коп ойлар имди.

* * *387. Зулейханынъ макъамыдыр магъриб или,Иракълыгъы Мысыр иле анынъ ёлы:Эгер атлы ашар олса тюни-куни,Ай ярымда Мысра варыр, дирлер имди.

388.Йигирми ети бекден кельди явчылар,Эр бирининъ башында алтун таджлар,Кетирдулер пек чокъ мал, алтун хачлар, –Джумлелери Зулейханы тилерлер имди.

389.Эр бири бир маликден кельмиш иди,Зулейханы хатунлыкъкъа арзулады;Бес, Зулейха атасына айтур иди:«Бени Мысыр азизи алсун имди».

390.Атасы бу ахвалы тахкъикъ бильди,Бити язуб, Мысыр таба киши салды,

___________________________________81 иеси – укюмдары


44

Бити язуб бу ахвалны игълям къылды:«Бир къызым вар, мудам сени тилер имди.

391.Таймус ибни Талус билен байыкъ,Бир къызым беним вардыр, санъа ляйыкъ;Анъа такъдир ойле къылмыш джеббар Халикъ, –Истер исенъ, явчыларынъ изгиль имди.

392.Султанлардан чокъ тилерлер, хергиз вармаз,Айрыларын ич бегенмез, конъуль вирмез,Хатиринден ол сени ич кеттирмез, –Истер исенъ, бизлере бильдир имди.

393.Бен къызымны акъикъат санъа вирем,Бен деве юк джиезини азыр къылам,Бен къатыргъа дахи мал юклетирим, –Деве юки харир-зиба ола имди.

394.Даа бинъ къул, бинъ къаравуш вирем бойле,Би-васта тапугъынъда82 хызмет къыла,Мудам анлар сизлере тепугъ къыла, –Кими хыта, кими руми83 ола имди».

395.Ол вакъыт Мысыра азиз Къытфыр иди,Явчылар да бити билен анъа кельди,Бити окъуб, рева корьди, риза верди, –Джевап язуб, ресуль ирсаль къылур имди.

396.«Эр ким бени тилеюрсе – тилеюрмен,Юзь бинъ тилек билен аны истеюрмен,Малым-мулькум джумле феда эйлеюрмен, –Джаным бирле къабул къылдым», – деюр имди.

397.Къытфырнынъ явчылары кельди исе,Таймуса джевабнаме язды исе,Бити окъуб, хален малюм къылды исе, –Зулейханы ярагъ къылыб кондерир имди.

___________________________________

82 тапугъынъда – сарайынъда83 кими хыта, кими руми – кими къытай, кими урум (византиялы)

45

398.Бинъ къатыр эм девеге мал юклеттирди,Даа бинъ къул-къараваш атландырды,Зулейха Мысыр ичре кельди-кирди,Сарай ичре тахт уруб, олтурур имди.

399.Харир кийди, тадж кийди, тахткъа агъды,Конъли ачылыб, хатирине шадлыкъ ягъды,Гуя дерсинъ он дёртинджи кунь-ай тугъды, –Бенъзи нуры кунеш киби балкъыр имди.

400.Пек суюнди: «Мурадыма ирдем», деюр,Азиз Мысыр:84 «Джемалыны корем», деюр,Джумле малым дервишлере вирем», деюр, –Мурадыма ирдим, шукюр дейим имди.

401.Улукъ саат беглер бирле азиз кельди,Беглер кетти – азиз анда ялнъыз къалды,Аны кориб, Зулейха ферьяд къылды:«Бу не эрдир?! Неге къалды?» – деюр имди.

402.Къаравушлар Зулейхая ахвал айтур:«Байыкъ (иште), Мысыр азизи султан будыр, –Акъикъат, сенинъ зевджинъ45 Къытфыр дурур, –Эдебсизлик къылмагъыл», – дирлер имди.

403.Муны ишидуб Зулейханынъ акълы шашды,Ферьяд къылыб, тахтындан ере дюшди,Къаравушлар джумлеси къайгъырышды, –Аны кориб, Къытфыр дахи агълар имди.

403-1.Къачанки, башыгъа акълы кельди исе,Ахвал нителигин захир бильди исе,Гъам-гъусса бирле бенъзи солды исе, –Къаравушлар бу ахвалы сорарлар имди.

404.Къаравушлар айтур: «Эй-я, шах-ы джиан,Сенсиз бизге олмасын ишбу джиан,Аны кориб тахтынъдан неге дюшдинъ? –Ушбу эши бизге изхар къылгъыл имди».

___________________________________84 Азиз Мысыр – Мысыр укюмдары


46

405.Зулейха айтыр: «Иракъ къалды беним илим,Ах, ниден гъалат дюшди беним алым?Ах, деригъа! Укъуш ренджем, узакъ ёлым, –Нидже куньлик михнет заигъ олды имди.

406.Бен дюшюмде корьдигим байыкъ дегуль,Байыкъ билен бу банъа ляйыкъ дегуль,Бу эр хергиз ол кишие бенъзеш дегуль, –Акълы, корки анынъ бойле дегуль имди.

407Тулун Айдек балкъыр иди анынъ юзи,Бал-шекерден татлу иди анынъ сёзи,Махзунлере раат вирур анынъ юзи, –Онсыз банъа бу джиан хош дегуль имди.

408.Беним иле бойле ваде къылмыш иди,Не манадан вадеге ол хилаф къылды?Мунча сефер ренджим къаму заигъ олды, –Илим-шеэрим иракъ бундан къалды имди!».

409.Дирнешдилер къаму улу къаравушлар,Ийи сёзле Зулейханы огютледилер:«Я, хатун, сен сабыр къылгъыл, – диб сёзледилер, –Сабыр бирле мурад асыл олыр имди.

410.Не билюрсинъ, Халикъ себеб къылур исе,Ол тюшинъ эм та’виле келюр исе,Мурадынъ бундан асыл олыр исе, –Аджет рева къылмакъ онъа кенъес (къолай) имди.

411.Зулейха бу огюти рева корьди.Мысырда дурмакълыкъгъа боюн вирди,Ич кимсе де бу сыры бильмез иди, –Къытфыр эм бу ахвалдан гъафиль имди.

* * *412.Талим муддет чокъ кечди андан кезин,Зулейха Къытфырдан сакълар озин,Арзулайыр, солдырыр коркли юзин, –Би-васта ол Юсуфы угер (ойлар) имди.

47

413.Халикъ сакълар Къытфырдан Зулейханы,Юсуф ичюн сакълар иди Халикъ аны,Эм йене Къытфыр дахи бильмез аны, –Аджет исе, джин (пери) къызы келюр имди.

414.Зулейха Къытфыре мутигъ олмаз,Озин сакълар, хергиз анъа якъын кельмез,Къытфыр дахи бу ахвалынъ аслын бильмез, –Джин къызыны Зулейха деп къучар имди.

* * *415.Андан сонъра еди йыл дахи кечди,Халлар дёньди, талим айлар кельди-кечди,Акъибет, Юсуф дахи Мысыра дюшди, –Мысыр ичре къул олыб сатылур имди.

416.Менадийлер базар ичре югъруштылар:«Бу огъланны ким сатун алур?» – дирлер;Корклю юзьден некъабы котердилер, –Бенъзи нуры кунь якътысын тутар имди.

417.Ич бир кимсе аны сатун алумады,Баа етириб (берип) кимсе якъын келюмеди,Мысыр малы анъа баа олумады, –Алем малы анъа баа олмаз имди.

417-1.Ол вакъыт Мысыр малики ол Къытфыре,Ол азизе малюм олды ушбу хабер,Дагъир огълын хызметине таджиль оньдер:«Къулынъ кетур, биз корелюм!» – деюр имди.

418.Улукъ саат омюр къылды анда Къытфыр:«Кошик унъы мейданыны бизенъиз, дир,Харир-зиба дёшеклер дёшенъиз!», дир, –Чуресине талим-курси къурарлар имди.

419.Ол халаикъ анда джумле отурдылар,Улукъ саат Юсуфы кетюрдилер,Улу-кичи – джумле хызмет эйледилер, –Мейдан ичре курси узи олтурыр имди.


48

420.О шунда Юсуф анда азыр кельди,Бенъзи нуры сарай ичин равшан къылды,Зулейха бакъыб фильхал аны корьди, –Хемандем би-худ олып85 дюшер имди.

421.Къаравушлар джумлеси анъа ушди,Акълы китюб дюшдюгин аджеблешди,Дидилер анъа: «Ниден акълынъ шашды?» –Къамулары дирнешюбен сорар имди.

422.Зулейха айтыр: «Къойынъыз, бен дюшейин,Нидже йылгъы асретиме къавушайын,Фиракъ алын-ахвалын сорашайын, –Акъикъат, висал куни догъды имди.

423,Олдыр беним аджетим, белли билен,Сизлер аны беним ичюн сатун алынъ,Джумле малым анынъ ичюн феда эйленъ, –Ниче баа дилерсе, виринъ, имди!»

424.Менадийлер улу унин къыйгъырдылар:«Бу огъланны ким сатун алыр?» – дирлер,«Он дюрлю унери вар мунынъ!» – дирлер, –Унерлерин бирин-бирин айтур имди.

425.Эввель олдыр: къадди яхшы, зариф юзьли,Икинджи – бенъзи яхту, коркли юзьли,Учюнджи – тили фасих, сахих сёзлю, –Етмиш ики тили тамам билюр имди.

426.Дёртюнчи – шефаатлы, мурувветли,Бешинчи – алп юрекли эм химметли,Алтынчы – къамулардан бек къувветли, –Къыркъ эрден къуввети артукъ имди.

427.Единчи – дини бутюн, диянетли,Секизинчи – хаин дегуль, эманетли,

___________________________________

85.би-худ олыб – хошсыз олып

49

Токъызынчы – хулькъы лятиф, лафы татлы, –Онунчы – рисалет несли86 имди.

428.Азиз87 аны ишидюб айран къалды,Юсуфнынъ джемалына назар салды,Кендуден сабры кетди, би-худ олды, –Бирер саат би-худ олыб турар имди.

429.Азиз айтыр: «Бу огъланны банъа сатгъыл,Инджи-мерджан, джевхер-якъут бенден алгъыл,Ниче баа керек исе, беян къылгъыл, –Къыйметтен муайен сен кылгъыл имди.

430.Таджир айтыр: «Теразее алтун къойгъыл,Бу огъланнынъ агъырынча алтун виргиль,Дигер малдан бирер дюрлю дахи къойгъыл, –Эр бириси огълан агъыры олсын имди».

431.Анда азиз бу къавиле разы олды,Улукъ саат хазинее ози кельди,Теразее беш юз бинъ алтун къойды, –Алтун бари Юсуф агъры кельмез имди.

432.Теразее даа дахи алтун къойды,Тартдылар – Юсуф иле тенъ кельмеди,Хазинеде алтун-кумюш ич къалмады, –Джумле малы Юсуф агъры кельмез имди.

433.Ипек-атлас, миск-у амбер – джумле къойды,Джевхер-якъут, инджи-мерджан даа къойды,Азиз бу кез баадан аджиз къалды, –Тугуль малы88 Юсуф агъры олмаз имди.

434.Азиз айтыр: «Савдамыз олмаз имиш,Баа йитиб шарт ерине кельмез имди,Алем малы мунъа баа олмаз имди, –Къаланыны манъа бахшыш къылгъыл имди».

___________________________________86 рисалет несли – пейгъамбер несли87 азиз – муэллиф «азиз» сёзюни «укюмдар» манасында къуллана88 тугуль малы – бутюн малы


50

435.Таджир айтыр: «Бу сатувгъа разы олдым, Еткениндже бу малынъны баа алдым,Къаланыны мен санъа бахшыш къылдым, –Бу огъланны миннет иле вирем имди».

436.Ушал демде Юсуфы азиз алды, Малик Дагъир Юсуфа назар салды,Элинде нубуввет нурын89 корьди, –Сатдугъына пешиман олур имди.

437.«Ах, деригъа, къани беним ол девлетим,Бен сени бундан онъдан билюмедим,Ушбу нуры элинъде ич корюмедим, –Бугунги кунь иш эльден кетди имди».

438.Малик айтыр: «Я, Юсуф, юзинъ нурлу,Фериштелер сыфатлу, сёзинъ татлу,Адемиде корьмедим сен сыфатлу, –Айт, банъа, кимсинъ?» – дею сорар имди.

439.Юсуф айтыр: «Санъа ахвал сёйлеелюм,Ким идюгум санъа игълям эйлеелюм,Велякин ол шарт иле бильдирелюм, –Къамулардан бу сырынъы сакъла имди!

440.Ким идюгим сен боны бильгиль байыкъ,Бен ирурмен акъикъатда Юсуф сыддыкъ,Улу дедем хакъ Халиле ирур тахкъикъ, –Атам Якъуб, Исхакъ заби!» – деюр имди.

441.Малик анны ишидюб олды магъмум,«Бу ахвалы бундан онъдан билюмедюм,Сыддыкъымдан айырылдум, махрум къалдым, –Пейгъамбери бенделикке сатдум имди!

442.Ах, диригъа, бен эввель бильсем идюм,Бен сени къачан бунда сатам идим,

___________________________________89 нубуввет нуры – пейгъамберлик нуры

51

Азад къылыб, атанъа ильтер идюм, –Мудам къул ола идим санъа имди…».

443.Юсуф айтыр: «Бу кез иш андан кечди,Танърынынъ укми олды, тедбир шишди,Бесарет аджиз къалды, беллю учды, –Хакъ эмрине мутигъ олмакъ керек имди».

444.Андан Малик айтыр: «Эй-я, Юсуф, сыддыкъ,Къызым вардур, огълум ёкъдыр беллю-байыкъ,Бенюм ичюн бир дуа къылгъыл тахкъикъ, –Ич амансыз сенинъ дуанъ макъбул имди».

445.Юсуф савчы эль къалдырды, дуа къылды,Халикъ Юсуф дуасын къабул итди,Йигирми дёрт огъул анъа рузи къылды, –Эр бириси девлет эйиси олур имди.

446.Малик бу кез Юсуфа кене сорды:«Сени банъа сатанлар кимлер?» диди,Нише сатды, нише бойле уджуз вирди? –Бу эсрары90 беян къылсанъ, бильсем имди?»

447.Юсуф айтур: «Бен аны айтумазман,Хакъкъы къойыб, батыл сёзе къайтумазман,Гъаммазлыкъдан шайтан конъли байытмазман, –Бунда ол сыры ачмайам, орьтем имди.

448.Айрулмакълыкъ вакъты кельди, беян бильгиль,Имди сен хатиринъни разы тутгъыл,Юсуфы корьдим дею сёйлемегиль, –Эманетдир: бу эсрары сакъла имди!».

* * *449.Андан сонъра ол Къытфыр фикир къылды,Юсуфы алдыгъына пешиман олды:«Хазинеде алтын-кумюш ич къалмады, –Мефлис-мухтаджлыкъкъа биле къалдыкъ имди».

___________________________________90 эсрар – сыр (бу сырны)


52

450.Юсуф айтур: «Султаным эмир къылса,Хазинедар хазинее назар салса,Не къалмыштыр хазинеде, варыб корьсе, –Келиб санъа хабер версе», деюр имди.

451.Хазинедар хазинее азыр кельди,Хазиненинъ ахвалыны кориб бильди,Тез йугъуруб Маликге хабер вирди:«Хазинеде толы мал корьдим имди!»

451-1.Хазинедар суюниб киру кельди,Бу ахвалы муджделеди, беян къылды,Азиз ишидюб бу иши, айран къалды, –Бу ахвалы аджеблер, данълар имди.

451-2.Андан азиз хазинедардан хабер сорды:«Бу арада не мана вардур, диди,Хали олмыш хазине нечук толды? –Бу керамет, бу берекет къандан имди?

451-3.Хазинедар айтыр: «Бу сырры билюмесвен,Ич манадан эндише къылумасвен,Бу ахвалы ич кимседен булумасвен, –Бу сырры ол огълан ийгирек билюр имди».

452.Юсуф айтыр азизе: «Эй-йа, Султан!Беним бир мевлям вардыр – улу Субхан,Андандыр джумлеси ушбу ихсан, –Ёкълары вар къылмакъ анъа кенъес91 имди

453.Байыкъ билен андандыр бу инает,Фазла бирле Ол къылыбдыр бу кирамет,Бен Анъа даим къылам шукр-миннет, –Сизлере ич миннетим ёкъдыр имди».

453-1.Хазинедар айтыр: «Бен варур идим,Юсуфнынъ къатында дурур идим,

___________________________________91 кенъес – къолай, кучь дегиль

53

Кокден къушлар энер иди, корер идим, –Адам киби Юсуф бирле сёйлешур имди.

453-2.Айтырлар: «Я, Юсуф, бу кез корьгиль,Къыйметинъ, баанъы бу кез бильгиль,Халикъинъ укмине риза виргиль, –Мудам анъа сыгъынгъыл», – дирлер имди.

453-3.«Бундан-ондан кузьгуе бакъдынъмы? – дир,Кузьгуде коркинъ кориб айдунъмы?» – дир,«Бен сатылур къул олсам», дидунъми? – дир, –«Беним баам ким бильдирир?!» – дидунъ имди.

453-4.Баанъы не идугин бильдинъми? – дир, Таъдир ниче идугин корьдинъми? – дир,Не баая саттылар, корьдинъми? – дир, –Он секиз ярмакъгъа сатылдунъ имди.

453-5.Бу кез корьгиль, къыйметинъ ниче олды,Халикъ санъа инает ниче къылды,Дюкенмиш мал-хазине ниче толды, –Халикъге шукюр-сипас къылгъыл имди!»

* * * 454.Андан сонъра Юсуфа азиз сорды,Урьметини, къадирини бу кез бильди,Элин алуб, Зулейхайя теслим къылды, –«Бу мубарек огъланчыкъны сакъла имди.

455.Я, Зулейха, бу огъланны урьмет къылгъыл,Гъает улу, анъа ляйыкъ иззет къылгъыл,Анъа бенден артугъракъ тазим къылгъыл, –Бизим бу озь огълымыз олсун имди».

456.Азиз сёзин Зулейха рева корьди,Юсуфы агъырлады, урьмет къылды,Учь юз алтмыш дюрлю ильван тон кийдирди, –Эр куньде бир дюрлюсин кийдирир имди.


54

457.Юсуф айтыр: «Бу иш неге рева ола?(мундакъ тонлар ревамыдыр мендай къула?)Ушбу иш къамулара магъйуб ола, –Бу тонлары азиз дахи киймез имди!»

458.Зулейха айтыр: «Анълагъыл сен, эй-я дильдар,Кийдигинъни азиз дахи рева корер,Бу тонлары акъикъатда ол буюрар, –Къачан кийсенъ, нур аля нур олур имди».

459.Кенди элинен Юсуфынъ башын тарар,Инджу-мерджан бирле багълаб сачын орер,Ушал альде джанындан кетди къарар, –Ышкъы йинде асла сабры къалмаз имди.

459-1.Зулейха Юсуф коркин къыяс къылды,Би-керар, аджиз олыб, мискин олды,Акъибет ол Юсуфа ашыкъ олды, –Кунь кельдукче, эр дем ашкъы артар имди.

460.Мушкуль алгъа дюшди ол анда кезин,Бир саатке корьмесе Юсуф юзин,Сабры къалмаз, анъламаз кимсе сёзин, –Не сёйлесе, «Юсуф!» дею сёзлер имди.

461.Багъдазан тенинден къан алдырса,Хаджджам анынъ тамырына ништер къылса,Элялхал къаны акъыб, ере тамса, –Ер узьре Юсуф ады язылур имди!

462.Эр заманда коклер таба назар къылса,Кок юзинде йылдызлары корер исе,Хемандем Юсуф анда келюр исе, –Йылдызлар эм «Юсуф!» дею сёзлер имди.

463.Бес, ол хальде би-керар, би-худ олды,Ахвалыны Юсуфа изхар къылды,Сунубен Юсуфынъ элин алды, –Элин алыб, путханее кирер имди.

55

464.Айтыр: «Санем92, хаджетменден олдым санъа,Ушбу огълан ляйыкъ ирер явлакъ93 банъа,Бу кез медед къыла виргиль бенденинъе, –Бу огъланны банъа мутый къылгъыл имди!»

465.Ялварыр ол санемге, зары эйлер,Зира ки, ышкъы гъалиб, сабры айлар94,Хатиринде къалмады ич гизли эсрар, –Не чаре олыб, путына ялварыр имди.

466.Аны корьди Юсуф савчы, дуа къылды,Санем сынды, ушанды – он парча олды,Халикъдан санемге эмир кельди, –«Юсуф – мурсель неби!»95 – деюб сёзлер имди.

466-1.Зулейха Халикъ кучюн корьди исе,Санеме ушбу хабер кельди исе,Санем сёзлеб, бу хабери верди исе, –Бу ахвалы Юсуфдан сорар имди.

467.Зулейха сорар: «Бу ал неден кельди?Бутюн икен он парча неден олды?Юсуф айтыр: «Буны Халикъ ойле къылды,–Бу ишни делемеди96 сенден имди.

467-1.Зулейха айтур: «Ушбу иш аджеб дурур,Ол Халикъ бу санеми нечук корур?Санеме бу хурлыкъны нетек къылур? –Санем эвде уртукълу (яшырын) дурур имди?!»

467-2.Юсуф айтыр: «Субханым къадир дурур,Барча алда къуллар узьре азыр дурур,Батыл ишлер джумле анъа захир дурур, –Эр ким къанда не къылдугъын корер имди.

___________________________________92 санем – пут, таштан ясалгъан ве мушриклернинъ табынгъан шейи93 явлакъ – тамам, мытлакъ94 айлар – битер95 мурсель неби – акъикъий пейгъамбер96 делемеди – бегенмеди


56

468.Зулейха айтыр: «Эгер ойле олды исе,Халикъдан бизе кери медед кельсе,Байгъыдек санем дахи бутюн олса, –Я, Юсуф, сен дилесенъ олур имди.

469.Къоркъарым, путханее Малик кирер,Санеми он парча олмыш, аны корер,Бу ахвалынъ нителигин бизге сорар, –Керекмез ки, бизни сучлу биле имди».

470.Улукъ саат Юсуф савчы дуа къылды,Танърыдан иджабет асыл олды,Санем ол дем баягъыдек бутюн олды, –Ол Зулейха аджаибе къалур имди.

* * *

471.Андан сонъра ашыкълыкъ тесир къылды,Кунь кельдикче ышкъы дахи бетер олды,Бенъзи солды, уйкъудан махрум къалды, –Емек-ичмек къайгъусы кетди имди96.

472. Мегер бир кунь азиз анъа азыр кельди,Бунынъ алын табибе изхар къылды,Табиб сунуб Зулейха элин алды, –Тамырын тутыб, ренджин анынъ сорар имди.

472-1.Зулейха азизден яшырын къылды,(азиз анынъ не диесин билемеди),Табибден ренджен пенхан къылумады, –Ремез бирле табибе бильдирур имди.

473.Айтур: «Бундай сайрулыкъ97 булумазмен,Бу рендже дерман недир билюмезмен,Бунынъ ренджин ич захир къылумезмен, –Акъикъат ышыкълыкъ кяр къылмыш имди».

___________________________________96 сёз Зулейха акъкъында кете97 сайрулыкъ – мараз, хасталыкъ

57

___________________________________98 кедбану – ханым99 гуссе – къайгъы, кедер100 кенъес – енгиль, къолай

VI ФасылДАЯ ЗУЛЕЙХАНЫНЪ АЛЫН ÑÎÐАЙ

474.Зулейха бир ятыб уюр иди,Бир даясы вар иди, анны корьди,Айтыр: «Эй-я, хатун, санъа не ал тийди?Не манадан бу ала дюшдинъ имди?

475.Я, кедбану98, не себебден хатиринъ тар?Джемалынъ сары олмыш, не гуссенъ99 вар?Ренджинъ менден юуйутмагъыл, къылгъыл изхар, –Алынъ зайыф, вакътынъ на-хош олмыш имди!»

476.Зулейха даясына джеваб сёйлер, Сырын анда даясына захир эйлер,Къамулардан бу сырны явлакъ сакълар:«Бу эсрарны зинхар сакъла!» – деюр имди.

477.Айтыр: «Ушал Кеньаннынъ къул огъланы –Эй-я, дая, билюрмисинъ имди аны?Бу ахвала ол дюшюрди байыкъ бени, –Анынъ ышкъы бойле къылды бени имди!»

478.Дая айтыр: «Тикмеден бу ал санъа,Нише алынъ димединъ эввель банъа?Маслихатлу иш къылурдым ондан бунъа, –Мурадынъ мегер асыл ола имди.

478-1.Ашыкълыкъ ахвалы бойле дурур,Ашыкънынъ арзусы шойле булур,Машукънынъ бенъзи куньден куне солур, –Такъаты, куввети къалмаз имди.

479.Я, кедбану, бу ашыкълыкъ кенъес100 олмаз, Ич табиблер ол дерде дерман булмаз,Алем хуррем олур исе ашыкъ кульмез, –Эр дем машукъ къайгъусын тартар имди».


58

480.Зулейха айтыр: «Я, дая, раст айтырсынъ,Банъа ляйыкъ мунасиб сёз сёзлерсинъ,Бу куньден сонъ бенюм ичюн не эйлерсинъ? –Ёкъса бени бу ренджу ольдирир имди?!

480-1.Эр неме иш буюрсанъ, бен аны къылам,Бен сенинъ эмринъе мутый олам,Мегер ки, бу ренджеден раат олам, –Баштагъы мурадыма ирем имди!».

481.Дая айтур: «Малынъ исраф къылмакъ керек,Ашыкъ киши малын фида къылмакъ керек,Мал-мулькетден тамам гонъуль безмек керек, –Ашыкъ исенъ, хазине мал тёкгиль имди!»

482.Хатун айтыр: «Эй-я, дая, разы олдым,Бен сенинъ огюдинъе мокир къылдым101

Малым-мулькюм джумлесин фида къылдым, –Бенюм ичюн не къылурсенъ къылгъыл имди».

483.Дая айтур: «Бенналер102 азыр кельсюн,Санъа ляйыкъ бир сарай бина къылсун,Шойле къылсун, коренлер айран къалсун, –Ичи дюрлю мунеккеш олсун имди.

484.Ичине дюрр-у мерджан ферш тёшенсюн,Къызыл алтун йыгъачлар анда диксюн,Этрафында будакълары ильван толсун, –Емишлери ильван дюрлю олсун имди.

485.Дурли-дурли тереклер анда диксюн,Бир ниче дереклери инджи олсун,Бир ниче дереклери акъыкъ олсун, –Бир ничеси къызыл мерджан олсун имди.

486.Сафы къызыл алтундан ат(лар) ясалсун,Джевхер-якъут, инджу-мерджан бизеклесюн,

___________________________________101 мокир къылдым – бойсундым102 бенналер – къуруджылар

59

Чевресинде талим (чокъ) дурли агъач олсун, –Емишлери ильван-ильван олсун имди.

487.Ол йыгъачлар узерине къуш къондырсун,Ол къушларнынъ дигмеси бир дюрлю олсун,Ол сарайнынъ ичи васфы бойле олсун, –Къамусы сандал гульден олсун имди.

487-1.Ол сарайы бу сыфатлу эйлесунлер,Тумен тюрлю накъышлар бизесунлер,Диварын сирче (буллюр) иле бизесунлер, –Мешабигъ алтын-кумюш олсун имди.

488.Анынъ ичин йопар бирле бизесюнлер,Джевхерден эм къандиллер эйлесюнлер,Гъуд-гъанбер, мишеклерни103 тютетсюнлер, –Эм мунеккеш, эм мугъаттар олсун имди.

488-1.Сурет бизесунлер сакыф арасындан,Ойле къылсун дёрт дивар арасыны,Бизесунлер джумле Юсуф суретини, –Эм санъа бинъзетю къылсынлар имди.

489.Кошк ичре муаййен тахт ургъыл,Устюнъе эм хош мулеввен тонлар кийгиль,Башынъа эм мукеллель тадж урунгъыл, –Ол тахт узьре муневвер сен олгъыл имди.

490.Къаравашлар хызметинъе уре дурсун,Къызыл алтун мешребелер тута дурсун,Мишек-йопар, гъуд-гъанбер тута дурсун, –Сакве къызыл алтундан олсун имди.

491.Юсуфы чагъырт ки, азыр кельсюн,Келюбен бу ильвангъа назар къылсун,Бакъубен курси узьре сени корьсюн, –Ниче сабры вар исе, кетсюн имди.

___________________________________

103 гъуд, гъанбер, мишек – хош къокъулы мадделер


60

492.Аны корьгеч, би-къарар, би-худ ола,Умюддир ки, мутый ола, буюн вире,Баштагъы дердине дерман ола, –Мурадынъ мегер асыл ола имди!..»

* * *493.Зулейха дая пенден рева корьди,Бу ал ичре ози къатты зайыф олды,Бир кунь азиз шефкъатиле анъа сорды:«Ренджюнъ недир, хатиринъ не?» – деюр имди.

494.Хатун айтур: «Санигълар азыр олсун,Банъа ляйыкъ бир сарай бина къылсун,Сарай ичи аджеб ильван накъыш олсун, –Ичинден дюрлю сувлар акъсун имди».

495.Хемандем Къытфыр анда эмир къылды,Санигълер, накъкъашлар эм азыр кельди,Хуб менаккеш, мухкем сарай бина къылды, –Устадлары джумле анъа варды имди.

496.Зулейха дурр-у мерджан зулюф уренди,Инджу-мерджан бирле анъа зиннет вирди,Хош музейен олубен кошкке кирди, –Бенъзи нуры кошкни равшан къылур имди.

496-1.Мулеввен тон тунанды харир зиба,Мунеккеш тадж оранды, олды хуба,Муневвер тахт узьре олтурды хуба, –Муневвер якъты юзи балкъыр имди.

497.Эмир къылды Юсуфы ундедилер:Сени хатун ундеди104, кель!» – дедилер,Анъсыздан гъафиль икен алдадылар, –«Бизни азиз вериб ийде», – дирлер имди.

498.Къатарлаю сарайгъа Юсуф кирди,Тахт узьре хатунны отурыр корьди,___________________________________

104 ундеди – чагъырды, давет этти

61

Ихтият къылур икен, кери дёньди, –Сезинди, къайра дёниб къачар имди.

498-1.Зулейха бу ахвалы бильди исе,Ол дем Юсуф ихтият къылды исе,Кельдугине коб пешиман олды исе, –Ети къапу багълаюбен япарлар имди.

498-2.Тадж киер, къаш ойнатур, козьни сюзер,Сёзледукче нефесинден анбер тозар,Аман фирдевс ичинде урийлерге бенъзер, –Аягъындан мерджан хали къошар104-а имди.

499.Юсуф айтыр: «Худавенде, худавенде,Сенинъ укминъ кельтурди бени мунда,Бунче фитне дюшен къула сабыр къанда? –Фазлынъ бирле сабыр джамиль виргиль имди.

499-1.Бес, Зулейха Юсуфа делиль олды,Ашкъына делили вар, хамле (уджюм) къылды,Суенубен Юсуфнынъ элин алды, –Охшаю кенду таба тартар имди.

500Хатун айтыр: «Бен сени тюште корьдим,Андан бери джемалынъа ашыкъ олдым,Малым-мулькум джумлесин фида къылдым, –Мурадым бу кунь асыл къылам имди».

(Деâаìы áаð)

___________________________________

104-а мерджан хали къошар – аягъында мерджанлар чынъгъылдар


62

Òариõиé саиôелер

Ýдиãе ÊÚÛрÛмАЛ

къырыМ тюрклерининъ Миллий куреши(Кèòаïòаí ïаð÷алаð)

Девамы. Башы 1-2-3-нджи санларда.

бОльге МуÕтариети керЧеклештирильМеси иЧюн куреш

Бутюнрусие Мусульманлары Конгрессини топламакъ фикри 1917 сенеси март айында Чарлыкъ Думасындаки Мусульман

миллет векиллери иле Петроградда булунгъан илери мусульман-лар арасында догъды. Олар Ахмед Саликов башлыгъында Русие Мусульманлары Меркезий Бюросыны тесис эттилер. Бу бюро кон-гресс топланмасыны тешкиль этти.

Бу фааллер арасында Къырым мусульманларыны узун йыллар-дан берли Мусульман Дума темсильджилеринен бирликте чалыш-къан ве бу сырада Петроградда булунгъан Исмаил Лёман темсиль эте эди. Исмаил Лёман Меркезий бюронынъ тешкилий топлашувын-да кятипликке сайланды. Бу топлашувдаки Русие мусульманлары-нынъ 27 темсильджиси арасында ондан башкъа эки къырымтатар даа бар эди, бу – Сулейман Алимоллаев ве Усеин Баданинский. 1917 сенеси апрель 7-ден сонъ Къырым мусульманлары темсиль-джилерининъ даа эвель бахс олунгъан конгрессининъ бу иш ичюн вазифели олгъан Къырымынъ эки ресмий темсильджиси – Асан Сабри Айваз ве Мустафа Къыпчакъский Лёмангъа къошулды.

63

Бутюнрусие Мусульманлары Конгресси 1917 сенеси майыс 1/14 - 11/24 куньлери 112-си къадын олмакъ узьре 800 делегат иштиракинен Москвада топланды. Къырымтатарлар 20 кишилик бир эйетте къатылдылар. Шефикъа ханым Гаспралы, Диляра Булгакова ве З.Давидович Къырымлы мусульман къадынлары Ру-сие мусульманларыны меракъландыргъан бир сыра мевзулар боюнджа корюшювлер отькердилер; оларнынъ энъ актуаллери янъы Русиенинъ девлет къурумы ве мусульман къадынларынынъ укъукъий вазиети эди.

Девамлы музакерелерден сонъра биринджи меселе боюнджа эки къарар лейхасы такъдим этильди: Шималий кавказлы (лезгин) Ахмед Саликовнынъ теклифи – Русие мусульманлары ичюн ке-ниш медений миллий мухтариет; Азербайджан татарларынынъ темсильджиси Мехмед Эмин Ресульзаде бильдирген экинджи те-клиф исе даа илери кетип, Русие Федерациясы черчивесинде бир больге мухтариетини къурмакътыр. Буюк бир чокълукънен конгресс экинджи къарарны къабул этти. Бу да Аяз Исхакининъ фикриндже, амельде мухтар Туркистан, Къырым, Кавказ, Идиль-Урал ве Сибирья больгелерининъ къурулмасы талабына тенъдир.

Къырым эйетининъ азалары конгресс иштиракчилерининъ чокълугъынен бирликте больге мухтариети теклифине къолтут-тылар. Бу эснада башкъанлыкъ диванынынъ 12 менсюбындан бири Джафер Сейдамет мухтариет фикрининъ атешли бир имаеджиси оларакъ чыкъты.

Экинджи меселенинъ музакересинде мусульман къадыны-нынъ мусавийлигине тарафдарлар ве къаршылар арасында кескин бир дава чыкъты. Туркистан ве Кавказнынъ базы делегат-лары мусавийликке къаршы чыкъаркен, мусавийликни мудафаа эткен Идиль-Урал ве Къырымнынъ муттефикъ кучю бу меселеде гъалебе къазанды. Мусавийликке къаршы чыкъкъанларнынъ эсас себеби, Русие мусульманларынынъ келеджегине буюк ольчюде тесир этеджек якъындаки бир чокъ сечиме мусульман къадынла-рынынъ къатылмалары заруретине инанмалары эди.

Халкъ тасили мевзусында конгресс Исмаил Гаспралы темсиль эткен ортакъ бир тюрк эдебий тили фикрини таныды. Делегат Къадыровнынъ бу тиль Русие татарларынынъ орта ве алий тасиль къурумларына меджбурий оларакъ кирсетильмеси акъкъында теклифи къабул этильди. Мааллий лехчеде тасиль анджакъ баш-лангъыч мектеплерде алып барыладжакъ.

Акъикъий бир кучьке таянабильмек ичюн Рус ордусындаки мусульманларнынъ Ислям бирликлеринде топланмасы къарар-лаштырылды. Бу тешеббюс амельге кечирильмеси ичюн Къазанда Бутюнрусие Мусульманлары Арбий Шурасы топланды.

Бу конгресс макъсатларыны керчеклештирмек ичюн Русие мусульманлары бирликте насыл арекет этебильдиклерини кось-терди. 30 азадан ибарет (ичлеринде экиси Къырым темсильджиси


64

эди) Русие Мусульманларынынъ Меркезий Шурасы сайланды. Менфаатларнынъ бирлик олып къорчаланмасы бу шуранынъ вазифеси эди.

Къырым эйети, Москвадан янъы бир кучь ве янъы бир назар ачып къайтты ве конгресс къабул эткен больге мухтариети къарарыны кетирди. Бу къарар бу аньдан итибарен къырымтатарларнынъ миллий гъайретлерининъ муджессем макъсады олды.

Текрар Къырымдаки адиселерге къайтам. Къырым Мусуль-ман Иджра Комитетининъ къурулышындан (1917 сенеси март 25 – апрель 7) къырымтатар темсильджилерининъ II Конгрессине къадарки (1917 сенеси октябрь 1/14 – 2/15) фаалиетинде бу муим адиселер юзь берди:

Челебиджихан айткъан шекильде эвельдже корьген мааллий 1. комитетлернинъ тесиси ве Бутюнрусие Ясама Меджлиси азырлыкъларынен «Къырымтатар Халкъынынъ Бирлештириль-меси».Улема ве вакъыф идаресининъ гъайрыдан тешкилятлан-2. масы.Къырымтатарларнынъ миллий тасиль муэссиселеринде 3. япылгъан темелли инкъиляплар.Миллий матбуатнынъ тесиси.4. Ерли идарелерини эльге кечирмек куреши.5. Къырымтатар миллий арбий бирликлерининъ тешкили.6.

Мусульман Иджра Комитетининъ фаалиетини ашагъы теш-килятларнен айны параллельде тутмакъ ичюн 1917 сенеси июль айында шеэр ве мааллий Мусульман комитетлери ичюн махсус талимат чыкъартылды. Бу талиматта къурумыны ве иш програм-масыны теспит эткен бутюн инджеликлери мевджут олып, метни ашагъыдаки киби эди:

Къырым Мусульманларынынъ Меркезий комитети тара-1. фындан тешкилятландырылгъан мааллий болюклер Кечид-жи Укюметке халкънынъ эльде эткен бутюн имкянларынен федакярджа ярдым этеджеклердир. Табиий ки, бу эснада Кечиджи Укюметке, бу укюмет ишчи, койлю ве аскер со-ветининъ талабына къаршы къойгъан ве илян эткен сиясий программасыны ерине кетиреджегини козь огюне алып, ярдым этеджегимизни эсапкъа алмакъ зорундамыз.Халкънынъ якъында янъы бир усулда отькериледжек шеэр, 2. уезд ве мааллий идареси сайлавларына ве къурултай сайлавларына вея Ясама Меджлиси сайлавларына азыр-ланмасы.Татарларнынъ макъсат ве гъаелерини керчеклештирмек 3. ичюн Русиеге анги девлет шеклининъ берильмеси месе-лесини эйидже араштырдыкътан сонъра, Кечиджи Иджра Комитети «Миллетлер Джумхуриетлери Федерациясы» тарафдарларынен, яни федералистлернен ишбирлик яп-масы къарарлаштырылды. Мааллий болюк ве комитетлер

65

къырымтатарларны, Кечиджи Иджра Комитети тарафындан къабул этильген бойле бир джумхуриет шеклини меним-сейип, бу джыныс джумхуриетнинъ насыл къуруладжагъы ве бу джумхуриетте идаре системи насыл оладжагъы ху-сусунда халкъны айдынлатаджакълардыр.Мааллий болюк ве комитетлер, къырымтатарларнынъ Ке-4. чиджи Иджра Комитети береджек талиматларгъа уйгъун бир шекильде давранаджакълар.Алякъа ве мунасебетлерни кевшетмемек ве гонъюльдеш-5. лернинъ фаалиетинден хабердар олмакъ ве къаршылыкълы танышмакъ ичюн мааллий болюк ве комитетлер ихтияджгъа коре темсильджилерини къырымтатарларнынъ Кечиджи Иджра Комитетине ёллайджакълар.Эгер мааллий болюк ве комитетлерде янълыш анълама 6. юзюнден вея башкъа себеплерден долайы ортакъ давагъа зарар береджек бир дурум ортагъа чыкъса, биз Къырым Мусульманлары Кечиджи Иджра Комитетининъ бир векили-ни ёллайып, меселенинъ озь вакътында аль олунаджагъыны кореджекмиз.Конференция бермек ве сиясий, ичтимаий меселелерде 7. керекли ачыкъламаларны япмакъ ичюн къырымтатарларнынъ Кечиджи Иджра Комитети мааллий болюк ве комитетлернинъ давети узерине вея кенди тешеббюсини къулланаракъ векил-лерини ёллайджакъ.Къырымтатар Кечиджи Иджра Комитетининъ береджек 8. макъбуз (расписка) дефтерлеринен мааллий болюк ве комитетлерде Къырымтатар миллий фонду ичюн пара то-планаджакътыр.Эр шейден эвель мааллий комитетлерге къарарлы бир 9. шекильде ёлуны девам этеджек шахысларнынъ сайлан-масына гъайрет косьтерильмелидир. Арамызда булун-гъан эки яна мейиль берген унсурларнынъ ве сиясий аятта кадет оларакъ билингенлернинъ келеджегимиз ичюн чокъ зарарлы оладжакъларыны тюшюнерек, комитетлер бойле кишилернинъ ортакъ давамызнынъ идаресине къошулма-маларына гъайрет этеджеклер.Малие дурумымызнынъ исляхы ичюн мааллий комитетлер 10. гъайретнен кооператив тюкянлары ачып, халкъны бу макъсат-къа иришювде бирлештирмек ичюн огърашаджакълар.Мааллий болюк ве комитетлернинъ азалары комитет теш-11. килятлангъан ернинъ эалиси тарафындан сайланаджакъ. Комитет азаларынынъ сайысыны эр больге халкъынынъ кендиси бельгилейджек.Мааллий болюк ве комитетлернинъ реислери, реис яр-12. дымджысы, мухасиби ве кятиби кенди араларындан сай-ланаджакъ.Мааллий болюк ве комитетлернинъ топлантылары я ёлбаш-13. чынынъ давети узерине я да энъ азынен 3 комитет азасынынъ истеги узерине япыладжакъ.


66

Мааллий болюк ве комитетлернинъ топлантылары комитет 14. азаларынынъ чокълугъы мевджутлыгъында къарар алмакъ акъкъына саиплер.Топлантыларда музакере этиледжек меселелерге рей чокъ-15. лугъынен къарар алынаджакъ.Эгер реис, хасталыкъ, сеяат вея саире бир себептен долайы, 16. вазифесини эда этип оламаса, вазифесини девам эттире-джек ишлерни реис ярдымджысы юрютеджек.Эгер айны себеплерден долайы мааллий комитетнинъ аза-17. лары вазифелерине келип оламасалар, мевджут олмаян-ларнынъ ерини намзетлер алырлар.Реиснинъ вазифелери булардыр: топлантыларда музакере 18. этиледжек мевзуларнынъ тесбити, топлантыларнынъ ачылувы, кетишаты, комитетнинъ семерели фаалиетини теминлев, ортагъа чыкъкъан меселелерни чезюв, комитет тарафындан азырлангъан языларны имзалав ве саире.Мухасипнинъ (бухгалтер) вазифелери: миллий вергилер, 19. бахшышлар, ярдымлар ве бенъзер паралар алынып, къайд этилюви. Масрафларнен багълы меселелерни аль этюв, касса дефтери тутулувы, эр айнынъ башындаки топлантыда келир ве масрафлар акъкъында касса эсабаты бермек.Серкятипнинъ вазифелери: язышмаларнынъ юрютюльмеси, 20. протокол тутулмасы, комитетлернинъ бутюн язылары реистен сонъра имзаланмасы, комитет мешгъуль олгъан бутюн ме-селелер акъкъында къайдлар дефтерининъ тутулмасы.Эр бир комитетнинъ кенди ресмий муюри оладжакъ.21. Мааллий болюк ве комитетлернинъ фаалиетини ве келирле-22. ринен масрафларыны незарет ичюн 3 кишилик тефтиш ко-миссиясыны сайламакъ; хасталыкъ вея саире себеплерден долайы топлантыларгъа къатыламагъан комитет азаларынынъ ерине эки намзетни сайламакъ.Айда бир кере тефтиш комиссиясы незарет япып, нетиджени 23. комитетнинъ касса дефтерине язаджакъ.

Диний аят саасында муфти Челебиджихан, меркезий диний муэссиселерни гъайрыдан тешкилятланмасыны Къырымнынъ бир сыра орта ве ашагъы къадем мусульман дин адамларынынъ кад-рларында денъишмелер япты. Кери фикирли ве етерсиз тасиль корьген къадыларны, хатиплерни (джума куню вааз бергенлер) ве имамларны азлатып, ерлерине эйи тасилли, илери генч унсурлар-ны кетирди.

Бу фаалиет, инкъиляпкъа къадар тамамен мусульман улемасы-нынъ нуфузы алтында булунгъан бир чокъ медресеге буюк тесир эткен миллий талим-тербие системининъ гъайрыдан тешкилятлан-масынен бирликте юрютильди. Эски схоластик усулларнен окъу-тылгъан Къырым медреселерининъ модернлештирюв куреши даа Гаспралынынъ заманында башланып, узун бир кечмишке саиптир. Курешнинъ юксек нокътасы Менъли Герай хан XVI асырда къургъан ве Къырымнынъ Сорбоны олгъан Багъчасарайдаки Зынджырлы

67

Медресе эди. Та 1901 сенеси Гаспралы, бу медреседе башла-гъан, факъат дегерли бир нетидже бермеген бир реформадан бахс этмектедир. Бу тасиль къурумынынъ талебелери дюньявий оджаларынынъ дестегиле зорлукъларнен мектеплерининъ модер-нлештирильмесине ынтылдылар. Бунынъ ичюн де 1913 ве 1916-нджы йылларда сесленювлери «Терджиман»нынъ саифелерине ве Ис-танбулдаки Тюрк матбуатына къадар барып еткен аякъкъа турув ве иш ташлавлар яптылар. Амма Чарлыкъ идареси тарафындан дестекленген ве бир къач истиснадан гъайры, февраль инкъилябы девиринде биле озь укюмлеринден вазгечмеген улеманынъ ве медресе оджаларынынъ кери къысмы, медреселернинъ эксерие-тинде сахте реформаларнен пек аз денъиштирильген схоластик тасиль усулыны сюрдюрдилер. Медреселер садедже имамларны етиштирдилер. Талебелер мында къабилиет ве арзуларына коре 10-15 йыл къалыр, сыныфларгъа айырылмай, эсасен Ислям дини бильгисини ала ве арапча огренир эдилер.

Мусульман Иджра Комитетининъ халкъ тасили болюги талебе-лерни яз татилине ёллайып, бутюн медреселернинъ реформа-сына киришти. Меселя, Багъчасарайдаки Зынджырлы медресе, Медресе-и алиеге (диний университет) чевирильген эди ве ады «Менъли Герай хан Зынджырлы институты» оларакъ денъиштириль-ди. Баш мудирлигине де 10 йыллыкъ муддет иле генч ве фааль бир педагог олгъан Якъуб Кемал тайин этильди. Институт, азырлыкъ къысмы ве диний тасиль къысмы олып, эки болюктен ибарет эди. Талебелер сыныфларгъа айырылгъан ве униформа кийген эдилер. Франсызджа ве спорт дерси киби бутюн керекли дюньявий билим даллары да олгъан окъув программасы тамамен денъиштирильди. Янъы плангъа коре окъутмакъ ичюн Зынджырлыгъа лицей оджалары тайин этильди.

Бу Къырымнынъ дигер медреселерининъ де сурьатнен гъайры-дан тешкилятланмасынынъ парлакъ бир орьнеги эди. Айны заман-да дюньявий миллий окъувы олгъан рюшдиелернинъ (орта окъув) ве башлангъыч мектеплернинъ де реформасына киришильди.

Кадрларнен текмиллемек ве миллий тасиль структурасыны янъы системге алыштырмакъ ичюн язлыкъ окъув курслары тешкиль олун-ды. Рус идаресине багълы мектеплерде дурум даа зор эди. Булар 68 адет рус-татар девлет мектеби иле Къырымдаки екяне оджалар мектеби олгъан Симферополь Татар оджалар семинарийси эди. 1917 сенеси август айында Мусульман Иджра Комитетининъ темсильджиси ве Эйялет Идареси азасы олгъан Хафыз Тынчеров, эйялет идаресининъ бир топлантысында узун сюрген эеджанлы тартышмалардан сонъра Къырымнынъ руслаштырылмасына догърултылгъан рус-татар мектеплерининъ тамамен гъайрыдан тешкилятландырылувы акъкъында къарар алынмасына иришти. Бу мунасебетнен мааллий мусульман оджаларынынъ хусусий бир курс ичюн Москвагъа ёлланмалары къарары алынмасына да му-ваффакъ олды. Къырымдаки мусульман мектеплери дестеклен-меси ичюн виляет идаресинде бир даире къурулмасы да онынъ о замандаки тешеббюсюнден олгъандыр. Бунъа рагъмен, къырым-


68

татарлар Татар лицейи юзюнден виляет идаресинен кескин куреш алып бармагъа меджбур олдылар. Та майыс айынынъ башында Бутюн къырымтатар оджалар тешкиляты Татар лицейи Мусульман Иджра Комитетине къайтарылмасыны талап эткен эди. Виляет идареси исе бу талапны ерине кетирмекни ред эткен эди.

Лицей ичюн кескин куреш башланды, Мусульман Иджра Комитети тек 1917 сенеси октябрь айында меселени аль этмеге башлады. Лицей ичюн курешке талебелер де джан-юректен къатылдылар, ульке идареси мектеплерни Мусульман Иджра Комитетининъ идаресине тевди этмени ред эткендже, учь айлыкъ бойкот яптылар. Мектеп къырымтатарларнынъ элине кечкендже, озь шовинизми иле танылгъан рус мудир В.Э. Филоненко деръ-ал васифесинден алынды, ерине миллий мудир оларакъ Якъуб Богданович тайин этильди.

Къырымтатарлар айны заманда янъы тасиль муэссиселери-нинъ иддасыны башладылар. Буларнынъ энъ муимлери Исмаил бей Гаспринскийнинъ дарюль-муаллими (оджалар мектеби) ве унер ве санайы мектеби (санат мектеби) эди. Булар ве миллий музей 1917 сенеси ноябрь 3/16-да Багъчасарайда ачылды.

Бу сырада миллий Къырым матбуаты дёрт газетадан ибарет эди. Куньлюк «Миллет» газетасы 1917 сенеси июнь 27/ июль 10-дан берли Къырымнынъ белли яйынджысы Асан Сабри Айвазнынъ идареси алтында Симферопольде чыкъа эди. Бу газета эвель Мусульман Иджра Комитетининъ ве Миллий Къырым укюметининъ ресмий басма органы эди.

«Голос Татар» («Татарларнынъ Сеси») адлы афталыкъ газета 1917 сенеси июль 22 / август 4-тен берли Симферопольде чыкъып, «Миллет» газетасыны тамамлай эди. Мусульман Иджра Коми-тетининъ экинджи ресмий матбаа органы олгъан «Голос Татар» русча басыла эди. Гъаеси ярымаданынъ тюрк асыллы олмагъан халкъына малюмат бермек ве къырымтатарларнынъ миллий менфаатларыны рус сиясий фиркъаларына къаршы мудафаа этмектен ибарет олды. Язы ишлери мудирлери Халиль Чапчакъчы ве Али Баданинский эди.

Мусульман Иджра Комитетине къаршы озьджесине насылдыр мухалефет оларакъ темсиль эткен мустакъиль «Кырым Оджагъы» газетасы 1917 сенеси июнь 20/ июль 3-тен берли афтада учь дефа Симферопольде чыкъа эди. Вели Ибраимов ве Мустафа Къуртме-мет тарафындан нешир этильди. Язы ишлери мудири Абдулхаким Ильми Ариф эди. Фааль мухбирлер кадрларыны Шейх Мехмед Веджди, Усейин Джахит Меджитов, Мустафа Къурти, Айтувгъан Батыр, Шамиль Шевкет Челебиев ве башкъалары тешкиль эттилер. «Миллет» ве «Голос Татар» киби «Къырым Оджагъы» да Къырым большевиклер тарафындан ишгъаль этильген 1918 сенеси январь 27-ге къадар чыкъарылды. Большевиклер айны нешриятта тюркче оларакъ кенди газеталары «Ал Байракъ»ны чыкъардылар. «Къырым Оджагъы»нынъ Мусульман Иджра Комитетине къаршы олгъан муха-лефети олдукъча зайыф ве даа зияде ички ве тактик бир характер ташыр эди.

69

Ниает, дёртюнджи нешир органы Гаспралы аилеси тарафындан эвель олгъаны киби, Багъчасарайда чыкъкъан «Терджиман» эди. Бахс этильген девир ичинде «Терджиман»нынъ экинджи дереджеде бир роль ойнамасы, бир тарафтан, Шефикъа Гаспралы да тасдикъ-лагъаны киби, къабилиетли Асан Сабри Айвазнынъ язы ишлеринден бошамасындан, дигер тарафтан, да Джафер Сейдаметнинъ шаатлыкъ эткени киби, миллий генчлик буюк бир аньанени ульвий-лештирген бу газетаны ве эр кес къабул эткен онынъ итибарыны къорумакъ ичюн сиясий партия куреши ве фуртуналы инкъилябий вакъиалар ичине къошмамакъ хусусунда алгъан къарарнен изаат олунабилир. Айвазнынъ кетмесинден сонъра «Терджиман» Исмаил Гаспралынынъ къызы Шефикъа ханым ве сонъра да огълу Рефат Гаспралы тарафындан идаре эдильди. Газета, большевиклер укю-метининъ ильк айында да нешир этильди ве 1918 сенеси февраль 10/23 куню – бу тарих муфти Челеби Джихан къатль этильген куньге тесадуф этмектедир – Гаспралы варислерининъ яптыкълары бир аиле топлантысында алынгъан къараргъа уйып, нешир аяты токъта-тылды. Шефикъа Гаспралы, бу вакъианы манасы гъает терен олгъан бир шекильде изаат этмектедир:

«Ольмекни ольдюрильмектен устюн эттик». Бундан сонъ «Терджиман» бир даа чыкъмады. Къапаныштан

сонъра матбаа большевиклер тарафындан апс эдильди, амма 1918 сенесининъ апрелинде большевиклернинъ чекильмелеринден сонъра о, текрар Гаспралы аилесининъ элине кечти ве 1919 сене-сине къадар миллий языларнынъ басылмасы девам олунды.

Бу девирде девирий газета ве неширлерде бир чокъ эдебий ве медений саасына аит эсерлер басылды. Амма оларны талиль этмек бу китапнынъ макъсадындан тыш чыкъар.

Къырым аятында гъает муим бир роль ойнагъан ве рус сиясий партиялары темсильджилерининъ элиндеки ульке идареси ичюн муджаделе берген Мусульман Иджра Комитети, мааллий халкъ-нынъ мааллий идаре сайлавларына фааль бир шекильде къатыл-масы ичюн гъайрет этти. Сайлав азырлыкълары эснасында Комитет сайлав кягъытлары русча ве тюркче язылмасы ичюн Ич ишлери назирлиги къарар чыкъармасына иришти. Бу саеде къырымтатар-ларнынъ имкянлары олдукъча арткъан эди. Перекоп ве Феодосия-нынъ сынъырында бутюн сайлав болюклеринде чокълукъны тешкиль эткенлеринден, тюрк халкъы бу сайлавларда мусбет нетидже эльде этти. Бу сайлав мувафакъиетлерине рагъмен, Къырымнынъ буюк шеэрлерининъ идареси иле рейлернинъ чокъусы Тавриянынъ къара Русиесиндаки учь уездден ибарет больге идареси рус партиялары-нынъ элинде къалды. Бу партияларнынъ темсильджилери эм эйялет идаресининъ граждан ве аскерий акимлерини эм де янъы тешкиль олгъан эйялет ве шеэр ватандаш комитетлери иле ишчи ве аскер шураларынынъ комитетлерини ишгъаль эттилер.

Бойледже, базы кучьлер дагъылувы къаршысында Мусульман Иджра Комитети инкъиляпнынъ ильк айларында гъает ихтиятлы бир шекильде русларнынъ ич бир ишлерине къарышмама тактика-сына иришерек, рус партияларынынъ ич бирине къатылмагъан


70

ве къырымтатар миллий медений мухтариетининъ танылмасы ве дестекленмеси умюдинен башлангъычта Бутюнрусие демократик ве социалист джебэси иле бераберликте бир тиль тапкъан эди.

Меселя, 1917 сенеси майыснынъ башында даа Москвада Бутюн-русие Мусульманлары Конгресси топланмаздан эвель Петроград матбуатында, «Къырымтатарларнынъ Къырымда мухтариет талап эткенлери» хабери даркъалгъанджа, Мусульман Иджра Комитети ресмий бир беянат берип, бу талаплар амельге кечирильмеси ве къырымтатарларнынъ «федератив бир темельге таянгъан де-мократик джумхуриетчи бир девлет шекли» арзулагъанларыны бильдирмек кереклигини лязим таныды.

Бунъа къаршылыкъ рус халкъына миллий бирликле багълы олгъан Къырымлы руслар Русиеде олгъанларнен фикирдеш эдилер, Пе-трограддаки сиясий партиялар орьнек аларакъ тешкилятландырыл-ды, бир ве болюнмез Русие принципи бозулмамасы ве Къырымдаки рус акимиети макъсат этмеген девамлы къырымтатарларнынъ мил-лий фаалиетини зайыфлаштырмакъ ниетинде эдилер. Бу мевзуда рус демократиясы сагъджы рус партиялары киби Рус меркезиетчи-лигининъ тарафдары эдилер. Бу дурум къаршысында Мусульман Иджра Комитетининъ тамамен кенди миллий кучьлерине ве Русие-нинъ рус асыллы олмагъан миллетлернинъ ишбирлигине таяна-ракъ, бутюн рус сиясий джебэсине къаршы куреш башламакътан башкъа япаджакъ шейи къалмагъан эди. Бу себептен Мусульман Комитети иле рус сиясий партиялары арасындаки мунасебетлер та 1917 сенеси майыс айында бир ракъиплик авасына кирип, пек къыскъа бир замандан сонъ бири-бири аркъасындан дарбелер шеклинде кельген ачыкъ чатышмаларгъа чевирильген агъыр куреш башланды.

Бундан эвель тюрк халкъынынъ менфаатларыны козетмек ичюн Мусульман Иджра Комитетининъ темсильджилерини ёллагъан янъы къурулгъан джемаат тешкилятлары (эйялет ве шеэр джемаат комитетлери иле ишчи ве аскер шуралары) иле инкъиляптан эвельки Русиеде де мевджут олгъан уезд ве шеэр идарелериндеки рус ве тюрк демократчыларынынъ темсильджилери арасында тиренюв-лер башланды. Бу тиренювлер къыскъа заманда бутюн Мусульман Иджра Комитетининъ алякъаланмакъ меджбурында къалгъан шид-детли тартышувларгъа чевирильди.

Ильк тартышув даа эвельдже де бахс эткенимиз киби, Татар Оджалар Семинариийси юзюнден 1917 сенеси майыснынъ ба-шында къырымтатар оджалар тешкиляты иле рус больге акимлери арасында пейда олды.

Бундан сонъки тартышувнынъ себеби, Мусульман Иджра Коми-тетине аит Аскерий Комитетнинъ (башкъаны Албай Алиев) къырым-татарларнынъ мустакъиль миллий аскерий бирликлерини тешкиль этмек арекетини башламасы олды. Бу тешкилятланма Бутюнрусие Мусульманлары Конгрессининъ айры Мусульман бирликлери тешкиль этмек ёлундаки къарарына эсаслана эди. Мусульман Иджра Комитети бу меселени эвельки белли ёлнен аль этмек ис-теди ве бу юзьден къырымтатар миллий аскерий бирликлерининъ къурулмасы хусусында укюметтен къарар чыкъартмакъ ичюн, 1917

71

сенеси июннинъ сонъунда Петроградгъа хусусий бир эйет ёллады. Бу эйет Петроградда баш назир Принц Львовны зиярет этти, амма ондан онынъ шахсен бу истекке къаршы олгъаны, бу хусуста къарар алмакъ меселеси саасына кирмегенинден, арбий назир Керен-скийге баш урмалары даа догъру оладжагъы акъкъында джевап алдылар. Укюмет назирининъ джевабы менфий олгъанындан ве Керенский де Петроградда булунмагъанындан, эйет, бир джевап аламадан Къырымгъа къайтмагъа меджбур олды. Бу эснада рус матбуаты тарафындан дестекленген мааллий рус арбий эрба-плары да бу тешеббюске къаршы чыкъты.

Бундан да гъайры, Къырым гарнизонына багълы бутюн Мусуль-ман аскерлери ве субайлары Мусульман Иджра Комитетининъ эмринен бирликлерини терк эттилер ве сонъра Хазрети Али пияде алайы (полк) оладжакъ миллий бир батальон тешкиль этти. Тешкиль олунгъан сонъ миллий батальон мавы миллий байракъ-ларнен Симферопольде ресмий кечит япты ве Татар Оджалар Семинарийсинде ерлешти. Мусульман Иджра Комитети исе Петрограддаки Кечиджи Укюметтен хусусий бир декларациянен Къырым сынъырында булунгъан ве тамамен къырымтатарлардан ибарет эки Къырым полкынынъ мемлекетлерине къайтарылмасы-ны талап этти ве арбий назир Керенский иле Одесса мудафаа мынтакъасында миллий батальоннынъ тешкилинден хабердар этти. Мааллий арбий эрбаплар ве рус матбуаты буны буюк бир патлавнен къаршылады. Атта рус матбуаты къырымтатарларны о сыраларда миллий арбий бирликлерини тешкиль эткен Украина-лыларнен ишбирлик япкъанларында къабаатлады. Укюмет исе бу эснада Севастопольде булунгъан Керенскийнинъ шахсында бу талапны батальон деръал джебэге джельп этильмеси шартынен тасдикълады. Бу шарт къысмен ерине кетирильди.

Бир муддеттен сонъ Рус ульке акимлерининъ давранышындан малюм олгъан ве, садедже, Къырымда дегиль, бутюн Русие Му-сульманлары арасында бир патлав уяндыргъан янъы ве джиддий чатышма пейда олды. 1917 сенеси июль 23 – август 5-те ульке комиссары Богданов ёллагъан ульке комитетининъ талиматы узерине Севастополь къалеси штаб эйетининъ денъиз информа-цион тешкиляты тарафындан Симферополь ишчи ве аскерлер советинден бир уруджы кучьнинъ де къатылмасынен Мусульман Иджра Комитетининъ башы, муфтий Челебиджихан ве миллий батальоннынъ командири субай Шабаров апансыздан тевкъиф этилип, автомобиллерле Севастопольге кетирильдилер, экиси де себепсиз ерде «Татар аскерлерининъ джебэге кетмемек ичюн тахрикъ» ве «ватангъа хиянет» иле сучланды.

Бу вакъиа та о кунь Къырым сынъырларынынъ тышына ташкъан бир патлав къасыргъасыны яратты. Мааллий Мусульман Комитетле-ри вакъыт кечирмей, Симферопольге наразылыкъ телеграммалары ве сайысыз эйетлер ёлладылар. Бу мунасебетнен о ерде топлан-гъанларнынъ сайысы беш бинъни тешкиль этти. Айны заманда Пе-трограддаки укюмет адына да наразылыкъ телеграфлары чекильди. Бу телеграфларнынъ арасында 1917 сенеси Къазанда топлангъан


72

Бутюнрусие Мусульманлары II Конгресси 1917 сенеси июль 25 – август 7-де ёллагъан телеграмма метнинде бойле къайд этиле:

«Къазандаки конгресснинъ бирликтеки учь меджлиси (Русие Му-сульманлары Конгресси, Русие Мусульманлары Саваш Меджлиси Конгресси ве Русие Мусульман Улемасы Конгресси), Къырым муф-тиси ве Мусульман батальонынынъ командири Симферопольде тевкъиф этильгенлери хаберинден буюк бир тесир дуяракъ, деръал бу тевкъифатнынъ себеплерини ачыкъламасы истегинен Кечиджи Укюметке баш урар ве бу къанунсыз арекетнинъ сучлусы олгъан мааллий мемурлардан кескин шекильде эсап сорулмасыны ве мевкъуфларнынъ деръал сербест олунмаларыны талап этер. Русие Мусульманлары бу тевкъифларны инкъиляпкъа къаршы атылгъан бир адым оларакъ корьмекте ве джевап беклемектедирлер. Имза – Башкъан Беньямин Ахтемов».

Конгресс, садедже, бу тешеббюснен кифает этмеди ве укюмет де наразылыкъ бильдирмеси ичюн Петроградгъа хусусий бир эйет ёллады. Къырым Мусульманларынынъ тепкиси не къадар серт ве кучьли олгъаны «Голос Татар» газетасынынъ 1917 сенеси июль 29 – август 11 нусхасындаки «муфтининъ тевкъифи халкънынъ шере-фине къаршы бир суикъасттыр» ве «бу тевкъиф бутюн татар халкъы тарафындан ресмий акимлер резильдже бир ифтиранен янълыш ёлгъа кирген къаранлыкъ бир реакционер четесининъ къаба къувет косьтерюви оларакъ корюльмектедир» тарзындаки ифаделерден анълашылмакътадыр. Бу мунасебетнен муим бир суаль де сес-лендирильди:

«Бойле намуссызларнынъ оюнына кельген ве минималь шахсий уриет биле кефиллик этемеген бир ресмий аким ичюн мевджудиет акъкъы олабилирми?»

Газета «Татар демократиясы мантыкъсыз ресмий акимге къар-шы курешеджегини» ачыкътан-ачыкъ бильдирди. Бу наразылыкъкъа чагъырув дегиль де, Рус акимлерине къаршы мааллий бир дженк иляны эди. Бу юзьден руслар аман эртеси кунь июль 24 – август 6-да мевкъуфларны азат этмеге меджбур олдылар ве муфти Че-лебиджиханны хусусий бир вагоннен Симферопольге кетирдилер. Симферопольде халкънынъ оны къаршыламасы муаззам миллий бир нумайышкъа чевирильди, станция агъзына къадар инсанларнен толу эди, мааллий халкънен гонъюльдеш олгъанларыны илян эткен Украина батальоны аскерлери де арбий чалгъы такъымларынен о ерде эдилер. Челебиджихан омузларгъа алынды ве бутюн шеэр бойлап, чардакълары биле инсанларнен толу олгъан Къантарная джаддесине къадар ташынды. Бу ерде Улема идаресининъ то-прагъында Челебиджихан, къырымтатарларнынъ бирлик ве бера-берлигини бильдирген бир нутукъ айтты. Тасвир олунгъан вакъиалар Джафер Сейдаметнинъ ифадесине коре бир дерс эди. Амма рус демократиясы бир шей огренмек ниетинде дегиль эди.

Шу куню Симферопольде къырымтатарларнынъ бутюн теш-килятларынынъ февкъульаде делегат Меджлиси ве Мусульман

73

Иджра Комитети менсюплары топландылар, июль 24-25 / август 6-7 куньлеринде берабер музакерелерде булундыкътан сонъ, рус акимлерине ашагъыдаки къарарны такъдим эттилер:

«Таврия Мусульман Улема Идареси къырымтатарларнынъ энъ улу ве токъунылмазлыгъы олгъан диний ве миллий бир органдыр ве садедже татар меселелери назирлигине багълыдыр. Сенатнынъ ве Ички ишлер назирлигининъ хабери ве изини олмадан, Улема Идареси бинасында тинтюв япылабильмез. Муфти бахс олунгъан акимлернинъ изини олмадан не соргъуя чекилебилир не де тевкъиф этилебилир. Хатип, муэззин ве саире дин адамларынынъ тайин ве азиллерини садедже Симферопольдеки Улема Идареси япар».

Музакерелерге къатылгъанлар айрыджа Челебиджиханнынъ тевкъифинден сорумлы олгъан Богдановнынъ департамент комис-сарлыгъындан алынмасы ве къырымтатарларнынъ Департамент Иджра Комитетине къатылмаларыны талап эттилер. Телеграфнен Керенскийге бильдирильген ве «Миллет» ве «Голос Татар» газета-ларында яйынлангъан бу талап, рус матбуатында Богдановнынъ эсабына бир реакционер догъмасына себеп олды.

Июль 31 – август 13-те бу меселенинъ инджеленмеси ичюн арбий-ишчи ве койлю шуралар, умумий комитетлер, зираат ве бесленме идарелери темсильджилерининъ, уезд комиссарлары-нынъ ве шеэр башларынынъ да иштиракинен умумий тешкилятлар топракъ кенъешине чагъырылдылар. Бу кенъешке Джафер Сейда-мет, Сейдджелиль Хаттат, Ахмед Озенбашлы, Хафыз Тынчеров ве Али Баданинский Мусульман Иджра Комитетининъ темсилинен къатылдылар. Бу ерде Джафер Сейдамет къызгъын бир къонушма япаракъ, Къырым Мусульманлары Богдановнынъ вазифесинден алынмасыны исрарлыкънен талап эткенлерини бильдирди. Къо-нушмасыны шу сёзлернен битирди:

«Биз буны талап этмекнен бир даа ич бир заман мусульман-ларнынъ миллий шерефине акъарет вея теджавюз тахаммюль этмемек ве бизим миллий ве диний акъларымызгъа къарышкъан джезасыз къалмамасыны истеймиз. Енъильсек де, атта ольсек де, бу къарардан къайтмайджакъмыз».

Амма кенъеш меджлисиндеки рус чокълугъы бу талапны ерине кетирмекни ред этти ве Богдановгъа къолтутаракъ рей берди.

Эйялет кенъешининъ къарары, меркезий рус акимлерининъ Челебиджиханнынъ тевкъифи сорумлыларынынъ джезаландырыл-масы акъкъындаки менфий тутумыны даа башындан кесен-кес эткен эди. Бу меселени инджелемек узере 1917 сенеси августнынъ сонъунда Одесса арбий болюгининъ башында коргенерал Разва-довский булунгъан бир комиссия Къырымгъа кельди. Бу комиссиягъа Романия Джебэси ве Къараденъиз Флоту темсильджилер шура-сынынъ темсильджилери де къошулды. Къырым тешкилятлары да Симферополь гарнизон меджлисининъ темсильджиси Кравенконы


74

ёллагъан эдилер. Мусульман Иджра Комитети темсильджилери исе бу комиссиягъа давет этильмедилер. Къырымдаки рус аким-лери комиссиягъа Челебиджиханнынъ тевкъифи себеплерининъ сынъырында «Татарларнынъ тевкъиф эснасындаки тутумларынынъ» да инджеленмесини теклиф эттилер. Бойле меселе котерильген сонъ комиссия, сорумлылар джезаландырылмасы ичюн ич бир шей япмамасы ве эйялет кенъеши меджлисининъ къарарына уймасы табиий эди.

Ниает Челебиджиханнынъ бутюн Русиеде акс садалар догъургъан тевкъифининъ Алман матбуатында да озь ифадесини тапкъаныны тесбит этмек ерлидир. Алман матбуаты бу вазиеттен Русие Кечиджи Укюметининъ эр кеске белли олгъан милитарист сиясетине къаршы пропаганда япмакъ ичюн файдаланды. «Дер Неве Ориэнт – Ени До-гъу» адлы бир Берлин нешири 1917 сенеси сентябрь нусхасында «Че-лебиджиханнынъ дженкке къаршы тешвикъаты» ёлундаки ресмий рус беянына таянаракъ, «Таврия ве Литваньянынъ янъы муфтисининъ мусульман аскерлерининъ сынъыр душмангъа къаршы дженкке къатылмаларына къаршы олгъаныны» яза ве «Симферопольде татар болюклерининъ джебэге ёлланылмамасыны меслеат эткен аскерлер меджлисине» Челебиджихан къатылгъанына ишарет эте. «Дер Неве Ориэнт» санки бу мунасебетнен сёйлеген киби, Челе-биджиханнынъ агъзындан шуларны яза:

«Мемлекетте къаршы инкъиляп башланды. Къырымнынъ муда-фаасы ичюн кереклисинъиз. Юртунъызны, ананъызны, бабанъыз-ны къорумакъ ичюн койлеринъизге къайтынъыз».

Нешир сонъунда муфти Челебиджиханнынъ «тесирли таву-рынен» «диндашлары узеринде яраткъан муаззам тесирден» бахс эте. Бу мунасебетле Къазанда топлангъан учь Мусульман конгрессининъ бу меселе долайысынен Кечиджи Укюметке ёл-лагъан атешин наразылыкълары ургъулана. 1917 сенеси октябрь нусхасында айны нешир текрар Таврия муфтисининъ тевкъи-финден бахс эте ве тафсилятлы бир шекильде Къырым мусуль-манларынынъ шиддетли реакционлыгъы ве наразылыкъларыны тасвир эте.

Мааллий идарий органлар ве демократик рус тешкилятлары-нен олгъан бутюн курешлери боюнджа, Мусульман Иджра Коми-тети энъ телюкели душман оларакъ корьгени ичюн, реакционер рус сагъ канатына къаршы узлашмаз бир тутум бильдирильди.

Бу тутум кендисини генерал Корниловнынъ 1917 сенеси сен-тябринде Петроградда япкъан дарбе тешеббюсюне къаршы къырымтатарларнынъ косьтерген анъы реакционлыгъыны ачыкъча белли этти. О эснада Мусульман Иджра Комитети август 29 – сентябрь 11-де япкъан хусусий отурымда Кечиджи Укюметнинъ тарафыны тутты ве Корниловнынъ эмриндеки Мусульман бир-ликлер арасында Корниловгъа къаршы тахриклерде булунмакъ узьре, Корниловнынъ бирликлерине къаршы ёлланаджакъ бир эйет сайлады. Комитет тиренювлеринен «Вахший Тюменнинъ» (Дикая Дивизия) пайтахткъа догъру илерилемесине маниа олгъан

75

Петрограддаки Кавказ Мусульманларынынъ темсильджилери ве «Русие Мусульманлары Уруш Меджлиси» иле айны къараргъа кельдилер. Бу хусусий отурымда Къырымнынъ тюрк халкъына хитабен, Корниловнынъ дарбесини махкюм эткен бир малю-мат къалемге алынды. Къырымтатарларнынъ Мусульман Иджра Комитети ве Арбий Комитети адына Кечиджи Укюметке, Къырым Мусульманларынынъ Корниловнынъ арекет тарзында «инкъиляп-нынъ эльде эткенлерине къаршы бир суикъаст» корьгенлерини ве «Кечиджи Укюмет иле инкъилябий къанларынынъ сонъки там-чысына къадар мудафаагъа азыр олгъанларыны» бильдирген бир телеграф ёлланылды.

Бу куньлерде къырымтатар матбуаты, Корнилов дарбеси иле багълы оларакъ рус джемаат рейининъ сагъ кесимине къар-шы къарарлы бир уджюмге кечти ве оларны «акъылсызлыкъ» ве «шараит яратып, куреш иле эльде этильген урриетни бир къан денъизинде богъмакъ истемек ниетинде булунмакънен» сучлады. Тюрк матбуаты айны заманда рус демократиясына къаршы серт бир «текдир» ёнельтип «буржуанен, хусусий интрикаджы кадет-лернен ишбирлик яптыгъына» ишарет этип ондан «даа тедбирли бир сиясий тактик уйгъунланмасына кечмесини» талап этти.

Корнилов дарбесининъ муваффакъ оламамасы, рус сиясий уфугъындаки булутларны кечиджи оларакъ дагъытты ве (1917 сенеси сентябрь 8/21-15/28-де) Киевде Федералист Миллетлер Конгрессинде талап олунгъан Русиенинъ даа да адем-и меркез-лешмесининъ мумкюн олгъаныны теминледи.

Челебиджиханнынъ тевкъифинден бир кунь эвель 1917 сене-си июль 22 – август 5-те Къырымда Мусульман Иджра Комитети тарафындан «Миллет» газетасында ве «Голос Татар»нынъ ильк санында къырымтатарларнынъ ашагъыдаки талап программасы яйынланды:

«Татар демократиясы бутюн сиясий группаларнен муштер 1. экен, татар халкъыны рус топракъларынынъ саиби олгъан Ясама Меджлисининъ топланаджагъы эсас азырлав вази-феси деп билир.Татар халкъы Ясама Меджлисинде федератив-демократик 2. бир джумхуриетнинъ тешкили ичюн гъайрет сарф эте-джектир.Татар халкъы Къырымда яшагъан дигер халкъларнен бир-3. ликте кендиси ичюн сиясий мухтариет талап этмемекнен бирликте медений, тарихий ве этник ич бир акъкъы олмагъ-ан эр анги бир халкънынъ Къырымда сиясий гегемония къурмасына мусааде этмейджектир.Татар демократиясы Ясама Меджлисинде бутюн топракъ-4. ларнынъ чалышкъанларгъа берильмесини истейджектир.Татар халкъы, ягъмаланмыш вакъыф топракъларнынъ ва-5. къыф идаресининъ топракъ фондуна кери берильмесини ве сабыкъ режим тарафындан мусадере эдильген вакъыф сермияларыны талап этмектедир.


76

Татар халкъы, миллий шуурнынъ урь инкишафы ичюн эсас 6. шарт оларакъ миллий-медений мухтариет талап этмекте-дир.Чалышкъан татар халкъы, татарларнынъ аятындаки фена 7. нукъсанлар оларакъ бир чокъ аджынынъ менбасы олгъан мунферит татарлар (мырзалар) ичюн мевджут олгъан зюм-ре имтиязларнынъ лагъвыны талап этмектедир.Татар демократиясы девлетнинъ менфаатлары ичюн уянув 8. булмакъны кенди вазифеси, деп бильмекте ве бу себептен инкъилябий демократиянынъ идеалларына терс олмагъан Кечиджи Укюметнинъ яратыджы ишини сонъуна къадар дестеклемектедир.Татар халкъы, джебэ хызмети ве юртларынынъ душманына 9. къаршы мудафаасы ичюн татар аскерлерининъ хусусий бирликлерге айырылмасыны талап этмектедир».

Бу ифаделер олдукъча чевик олып, учюнджи мадде кениш изаат имкяныны теминлей эди. Чюнки бу маддеде больге мухтариети файдасына миллий-медений мухтариеттен вазгечиш мевджуттыр. Больге мухтариети де федератив бир Русие девлети шекли фи-кринден чыкъа ве юкъарыда бахс олунгъан Киевдеки Миллетлер Конгрессининъ асыл мевзусыны тешкиль эте эди.

Бу конгрессте иштирак эткен 11 мусульман делегаты арасын-да къырымтатарларны Джафер Сейдамет, Ахмет Озенбашлы, С.Идрисов, А.Сеттаров, О.Челебиев ве эки ханым (Айше Исхакъова ве Эмине Шабарова) темсиль этти. Бу эки ханым конгресске мил-лий къыяфетлериле кельди. Айше Исхакъова, къырымтатарларнынъ миллий акълары ве миллий куреши иле багълы бир бучукъ саатлик бир къонушма япты ве о джошкъунлыкънен къаршыланды. Амма Къырымдан эсас чыкъыш япкъан Джафер Сейдамет эди.

Къырымтатарлар конгресске къатылмакънен, конгресске къа-тылгъан миллетлернинъ больге мухтариетини таныдылар ве кенди-лери ичюн де айны танылманы ве хусусан Украинанынъ маневий къолтутувыны теминледилер. Бу мунасебетнен Мусульман Иджра Комитети иле Украина Меркезий Радасынынъ темсильджилери арасында бир сыра шахсий корюшювлер отькерильди. Буларнынъ нетиджеси оларакъ да эр эки тараф бу эки къомшу миллетнинъ къаршылыкълы оларакъ миллий ве топракъ акъларыны таныгъанла-рыны беян эттилер. Бу дурум конгресске де бильдирильди.

1917 сенеси октябрьнинъ башларына догъру Мусульман Иджра Комитети ве шахсен муфти Челебиджихан, Мусульман улеманынъ реакцион группасындан олгъан янъы ве ички бир тиренювни къыр-магъа меджбур олдылар. Бу улема имам Ибрахим Тарпининъ баш-къанлыгъында Къырымда япылгъан диний инкъиляпларгъа ве кенди ифаделерине коре «Ислямиетнинъ темель къанунларына терс ол-

77

гъан ве Къырымдаки мусульманларнынъ аятыны сарскъан» къадын-ларнен багълы инкъиляпларгъа къаршы джебэ ачтылар. Реакцион группа, ильк дефа та 1917 сенесининъ язында Мусульман Иджра Ко-митетине къаршы чыкъкъан эди. Таврия Эйялет идаресининъ ресмий органы оларакъ къырымтатарларнынъ миллий арекетине къаршы менфий бир тутум ичинде булунгъан «Южные Ведомости» (Гуней Хаберлери) рус газетасы тешкиль эте эди. Реакционер мусульман чеврелери бу газетанынъ сатырларында тесирли сучламаларнен Мусульман Иджра Комитетине къаршы чыкъа, комитетни 1917 се-неси апрель 7-де Бутюнкъырым Мусульманлары Темсильджилери Конгрессинде антидемократик давранышта булунып, «сёз акъкъы ве сайлав урриетини» бош сайгъан, деп сучладылар. Бунынънен бу конгрессте темсильджилери Сулейман бей Къырымтаевнинъ къонушмасына маниа олгъанларгъа къаст эттилер. Къавелерде ве джамилерде диний ве къадын акълары инкъиляпларына къаршы даркъатылгъан фысылты тешвикъаты бу вакъыт башлангъан эди.

1917 сенеси октябрь айынынъ башындаки чатышманынъ себеби, Тарпи ве тарафдарларынынъ «Улема Джемиети» оларакъ бирлеш-мек арзуларына муфти Челебиджиханнынъ мусааде этмемеси эди. Бунъа къаршылыкъ оларакъ Тарпи «Къырым Оджагъы» газета-сында Мусульман Иджра Комитетининъ макъсадыны бильдирген бир макъале ве Къырым мусульманларына хитабен муфтининъ инкъиляп фаалиетлерини тенкъит эткен бир малюмат бастырды ве Мусульман Улема Джемиетини 1917 сенеси сентябрь 24 – октябрь 7-де Багъчасарайдаки Ешиль Текиеде отькериледжек баш топлан-тыгъа давет этти. Джемиетнинъ бу бильдирюви Ахмед Озенбашлы (имам), Сейдджели Шеми Хаджы Бедреддин, Шейх Вехби ве дигер темсильджилери джамилерде Тарпи ве тарафдарларынынъ асыл-сыз иддаларынынъ аксини исбат эткен улеманынъ илериджи къыс-мы да Бахчасарайдаки бутюн тешкилятларнынъ кесен-кес реди иле къаршылашты. Гъайрымешур «Улема Джемиети» топлангъан куню Багъчасарайдаки генчлик тешкилятлары Мусульман Хайыр Джемиетининъ къавеханесинде къаршы топланты тертип эттилер. Бу топлантыгъа къатылгъанлар Ешиль Текиеге кетти ве о ерде топлан-гъан улеманы шиддетликнен къулланмакъ хавфындан, топлантыны деръал дагъылмагъа давет эттилер. Улема да бунъа уйды. Бу вази-етте халкъ арасында тарафдар буламагъан улема мухалефети сонъуна ирди. Бу аджджы магълюбиет мунасебетинен садедже «Южные Ведомости» рус газетасы кедерини ифаде этип, сагъджы рус чеврелерининъ Мусульман Иджра Комитетине къаршы япылгъан мухалефетке ис эткен гонъюльдешликни исбат этти.

Реакционер улеманынъ мувафакъиетсизлиги къырымтатарлар-нынъ Мусульман Иджра Комитети иле олгъан бераберлигини бир кере даа козеткен, 1917 сенесининъ октябрь башында миллий бир Ясама Меджлиси (Къурултай) топламакъ фикри темсиль этильгени


78

янъы бир инкишаф саифесине кирди. Къырымтатарларнынъ бутюн миллий меселелерининъ екюнлейиджи бир шекильде макъсат олгъан бу тюшюндже, Комитетнинъ мааллий болюклерине халкъ-ны Къурултай сайлавына азырламакъ зарурлыгъыны ишарет эткен талиматнаменинъ экинджи параграфында да корюльгени киби, та Мусульман Иджра Комитетининъ ильк фаалиет девиринде ортагъа чыкъкъан эди. Айрыджа Мусульман Иджра Комитети базы эвракъ-ларда кендисини Кечиджи Иджра Комитети оларакъ адландырды ве, бойледже, келеджекте илери танылгъан къырымтатар даимий меркезий муэссисесине ишарет этти. Сонъра 1917 сенеси августта Украина Меркезий Радасы иле япылгъан бильдирювде Мусульман Иджра Комитети кендисини «Илери Къурултай» оларакъ такъдим этти ве темсильджилерини Киевдеки Миллетлер Конгрессине бу ад алтында ёллады.

Русиенинъ девлет къурумы тюзетиледжеги Бутюнрусие Ясама Меджлиси заманынынъ якъынлашмасы бу Къурултайны топламакъ фикрининъ керчеклешмесине ярдымджы олды. Та 1917 сенесининъ сентябрь ве октябрь айларында Мусульман Иджра Комитети бу меджлиснинъ топланаджагъына кесен-кес инана эди.

Октябрь 1/14 – 2/15 куньлери Симферопольдеки Эрмени мек-тебинде къырымтатарларнынъ бутюн тешкилятлары араларындан 20-си къадын олгъан 200 темсильджиден ибарет бир конгресс топланды.

Конгресснинъ ильк куню къырымтатарларнынъ Бутюнрусие Ясама Меджлисине ёлланаджакъ делегатларнынъ сайлавына, экинджи куню де Миллий Ясама Меджлисининъ (Къурултай) то-планмасы меселесине багъышланды.

Ильк топлашув конгресс башы Челебиджиханнынъ Мусульман Иджра Комитетининъ туткъан ёлу акъкъында къыскъа бир малюмат ве анълатувларына ашагъыдаки сёзлернен екюн чеккен чыкъышы-нен ачылды:

«Ачылышы якъынлашкъан девлет ясама меджлиси депутатларыны сайламакъ заманы кельгендир. Комитет, девлет ясама меджлисини энъ муим сиясий фактор оларакъ корьмектедир. Анда ёллана-джакъ депутатларгъа Къырымнынъ малы-мулькю, шерефи, аяты ве эр шейининъ эманет этиледжеги назар-итибаргъа алынаракъ, эр кес сечимини тарафсызджа япмалыдыр. Огюмюздеки сайлавлар-нынъ намзетлерини шимди тесбит этерек, комитет вазифесини ерине кетирмектедир. Къырым халкъынынъ там ишанчына саип олмагъан комитет бу меселени кенди башына, аль этмейип Бутюн-къырым халкъынынъ темсильджилери олгъан сизлерге мураджаат этмектедир, эки киши депутат намзети оларакъ сайланаджакътыр ве сизлер гизли рей берюв иле энъ уйгъун таныгъанларынъызны ве ишанч бильдиргенлеринъизни сайлайджакъсынъыз».

Бундан гъайры, делегатларнынъ корюшювлери башланды. Бу му-закерелерде депутатларнынъ саип олмасы керекли хусусиетлери

79

эльге алынды ве оларнынъ федерализмнинъ тарафдары олмалары ве «Ясама Меджлисинде Дженгизийлернинъ мавы байрагъыны (яни Къырым миллий байрагъы) шерефнен темсиль этмелери кере-клигине» ишарет этильди. Вели Ибраим къонушмасында ичтимаий дурумны да къайд этти ве депутатларнынъ «бутюн кучьлериле иш-чилернинъ, койлюлернинъ ве бутюн факъыр халкъ табакъасынынъ менфаатларыны къолламалары кереклигини» сёйледи.

Узун девам эткен фикир пайлашувдан сонъ комитет такъдим эт-кен беш намзеттен Джафер Сейдамет – 160 ве Ахмед Озенбашлы 120 рей аларакъ сайландылар.

Бундан да гъайры, экиси де садедже больге мухтариети дегиль де, айрыджа миллий мустакъилликнен багълы программа акъкъын-да малюмат берген бирер чыкъыш яптылар.

Джафер Сейдамет, Монтескьенинъ «эр миллет ляйыкъ олгъан укюметни яратыр» ибаресини хатырлатып, буны шу сёзлернен ачыкълады:

«Эр миллетнинъ энъ буюк акъкъы кенди укюмет муэссиселерине саип олмакъ акъкъыдыр. Бу акъкъа кунюмюзге къадар къолайджа саип олунамагъаны киби, келеджекте де къолайджа иришиль-мейджектир. Кунюмизнинъ Джумхуриетчи Русиеси миллетлернинъ урриетлерини дегиль де, садедже киши урриетини темин эте. Мил-летлернинъ урриетлерини анджакъ мухтариет устюне бина этиль-ген бир халкъ джумхуриети теминлейбилир. Киевдеки Бутюнрусие Миллетлер Конгрессинде Къырым темсильджилери дигер миллет-лернен бирликте бойле бир джумхуриет яратылмасы къарарына кельдилер. Ве сиз сайлагъан депутатлар тарафындан Къырымнынъ больге мухтариети сиясий ёлдан теминленмелидир, инкъиляп, базы шараит тахтында Ясама Меджлисине де алякъасы олгъан даа бир чокъ къанлы куньлер оладжактыр. Франсыз инкъилябы эснасында Мирабеуу урриетни аякълар астына алгъанлар акъкъында Миллет Меджлисинде шуларны сёйлеген эди: Бизни бу ерден тек бизни бу ерге кетирген кучь узакълаштырабилир. Ясама Меджлиснинъ акъларына къарышылгъан аллар олса, сизинъ депутатларынъыз да бу мисальге уймакъ зорунда оладжакълардыр».

Сайлангъан экинджи намзет Ахмед Озенбашлы да озь чыкъышын-да миллий мустакъиллик принципинен багълы шуларны сёйледи:

«Татар генчлиги байрагъынынъ устюне, джемиетнинъ урриети садедже миллетнинъ мустакъиллиги шарты алтында керчекле-шебилир дие язгъан. Бу генчлик миллет, миллетчилик ве мухтариет меселесини ортагъа атты. Асыл татар темсильджилерининъ миллий мустакъиллик гъаесини омюрге кечирип, бойледже, келеджектеки онынъ мевджудиетини гарантирлегенлерини арзу этер эдим. Сай-лангъан намзетлер юртларында миллетлерининъ кучюк бирер яса-ма меджлислерини булмайып, Бутюнрусие Ясама Меджлисинден кери къайтмамалыдырлар».


80

Эртеси кунь, 1917 сенеси октябрь 2/15-те уйледен сонъ ачылгъан топлашув тамамен Миллий Ясама Меджлиснинъ (Къурултай) то-планмасына багъышланды. Бу мунасебетнен Мусульман Иджра Комитетининъ адындан муфти Челебиджихан чыкъыш япты, къы-рымтатарларнынъ миллий фаалиети инкишафынынъ девамы ичюн «больге мухтариетине къарар береджек ве бунъа уйгъун бир анаяса азырлайджакъ» Къурултайнынъ топланмасы кереклигини анълатты. Теклифи темсильджилернинъ чокъусы тарафындан дестекленди. Темсильджилернинъ арасында булунгъан шаир Абдулла Лятиф-заде Къурултайнынъ «къараман тарихымызнынъ янъыдан догъушы» олгъаныны, Асан Сабри Айваз да Къурултай «къырымтатарларнынъ акъларынынъ къайтарылувы» олгъаныны сёйледилер. Бундан да гъайры, Ахмед Озенбашлы, Къурултайнынъ «укюмет шекли ве Бу-тюнрусие Ясама Меджлиси акъкъындаки тутумыны бильдирмеси кереклиги» хусусында тамамлайыджы теклифини япты. Джафер Сейдамет Къурултай топланмасы кереклилигини бейнельмилель маиеттеки муляазаларнен изах этти ве Украинанынъ Русиеден айырылмасынынъ Къырымнынъ Украинагъа къошулув телюкесини яратабиледжегине ве бунынъ да къырымтатарларгъа бу телюке-ни битараф этмек ичюн Къырым Къурултайыны топлайып, больге мухтариетини илян этмек вазифесини кетирдигини ишарет этти. «Айрыджа Къара денъиз меселеси ве дигер меселелернен багълы оларакъ Барышыкъ Конференциясында Къырым меселеси индже-лендиги заман Къырым сакинлери, шу джумледен къырымтатарлар, эр кестен эвель бу меселеде сеслерини бильдирмек вазифесине саиплер» дие девам этти. Джафер Сейдамет айрыджа там бир миллий бирликнинъ муафаза этильмеси ве Къырымнен багълы бутюн меселелернен Къырым сакинлерининъ кендилери мешгъуль оладжагъынынъ илян этильмеси кереклигине ишарет этти. Муза-керелернинъ сонъунда Челебиджихан, конгресснинъ онъа уяракъ Къурултайнынъ топланмасы бакъылгъан тарихий къарар алгъан атешли бир чыкъыш япты.

Бу къарар 1917 сенеси октябрь 8/21-де беяннаме шеклинде яйын ланды ве бутюн Къырым халкъына бильдирильди. Къарарда шу хусуслар ер алды:

Къырым Къурултайынынъ топланмасына бирагъыздан къарар 1. алынды.Къырым Къурултайынынъ миллий Къурултай оларакъ къабу-2. лына рей чокълугъы иле къарар алынды.Къырым Мусульманлары Кечиджи Иджра Комитети тешкиль 3. эткен Къурултайнынъ Топланмасы Комиссиясына эр уездден бирер киши олмакъ узьре, 5 кишининъ даа сайланмасына къарар алынды. Бу иляве комиссия азалары Мусульман Уезд Комитетлери 4. тарафындан сайланаджакътыр.

81

Миллий Къурултай, Бутюнрусие Ясама Меджлисинден эвель 5. топланаджакъ.Къурултайнынъ топланма ери меселеси иле къач бинъ сай-6. лавнынъ бир депутат тарафындан темсиль этиледжеги месе-лесининъ чезилюви хусусий комиссиягъа авале этильди.

Конгресс сайлав куню оларакъ 1917 сенеси ноябрь 17/30-ны ве Къу-рултайнынъ ачылыш куню оларакъ 1917 сенеси ноябрь 24 – де-кабрь 7-ни тайинледи.

Къурултай меселеси ве топланмакъ къарары окътябрьнинъ со-нъунда ве ноябрьнинъ ильк куньлеринде Къырым миллий матбуа-тында энине-боюна тартышылды ве бу меянда «Бутюндюнья мусуль-манларынынъ Авропа империализмининъ къурбаны олгъанлары» фикри ортагъа атылды. Айны заманда рус демократиясындан «бутюн миллетлернинъ кенди акъларында кендилерининъ къарар алмасы хусусындаки миллий акъларыны ачыкъча ве башкъа ма-нагъа кельмейджек бир шекильде къабул этмеси» талап этильди. Бу талап, къырымтатарларнынъ сонъки айларда гизлиден келишкен янъы миллий макъсатларынынъ бир хаберджиси эди.

Къурултайнынъ ачылышы якъынлашкъанда Алман «Дер Неуэ Ори-энт» неширинде басылгъан малюматлар пек чокъ сесленювлер яратты. Нешир, 1917 сенеси ноябрь айында Багъчасарайдаки Хан Сарайынынъ къырымтатарларнынъ эллерине теслим этильгенини ве «Анаяса Меджлисинден эвель къырымтатарларнынъ бутюн месе-лелерини аль этип, бу меджлиске садедже тасдикъ ишини быракъ-аджакъ бир ярымаданынъ «Бутюн Мусульманлары Конгрессининъ топланмасы» акъкъында къарар алынгъаныны бильдирди.

Бутюнрусие Ясама Меджлисине къырымтатар темсильджиле-рининъ сайланув ве Къурултайнынъ топланув къарары къырымта-тарларнынъ 1917 сенеси миллий арекетининъ экинджи саифеси олгъан больге мухтариетининъ керчеклештирильмеси курешине екюн чекти. 1917 сенеси ноябрь айынынъ башында Русиеде ве ху-сусан Петроградда мейдангъа кельген вакъиалар Къырымда тама-мен янъы бир дурумны ортагъа чыкъарды ве къырымтатар миллий арекетининъ учюнджи ве сонъки саифесине себеп олды.


82

Êîнêурс

Óрие ÊАДÛрОВА

сары гуль гъОнджесиИкяе

Инсаннынъ джанына джан къошкъан дюльбер, се-

рин, хош баарь чевре-этрафта укюм сюрмекте. О, чечеклерни, япракъларны, ашыкъ гонъюллер-ни охшап, оларны янъы, даа да

терен ис-дуйгъуларнен толдырмакъта. Кунешнинъ шавлелерин-ден къызынып джошкъан боджеклер ерде, къушлар исе авада, дерсинъ, хоран тепмектелер.

Бугунь сабанынъ танъ маалини къаршылагъан Бекир къартбаба, пенджересинден бойле аджайип манзараны сей-ир этмекте. Лякин онынъ дикъкъатыны багъчадаки къалдырым бою, дерсинъ байрам намазына тизильгени киби, оськен гуллер джельп этмекте. Не ичюндир, бу чечеклер къартны тынчландырып, кери, генчлигине далдырмакъта. Ким бильсин, бу чечеклернен багълы насыл хатырлавлары бардыр?

Хаяллар мекянындан айынып, о беяз нагъышнен безетильген ястыгъынынъ тюбюне яваштан, ашыкъмай къолуны узатты. Бир шейлер араштыргъан киби, къолунен арекет этти. Сонъ къыдыр-гъаныны тапып, терен кокюс кечирди.

Къарт, къолунда ешиль къаплы Къураныны тутмакъта эди. Элин-декине баягъы вакъыттыр терен манада бакъып турды.

83

…Куньлернинъ биринде, Бекир аркъадашы Къурт-Велинен берабер къою дагъ ичинден аркъаларына одун урып, кенъ ёлакъ бою субетлешип кетелер:

– Ах, Къурт-Вели, бир барып олсам… Бир де бабасындан разылыкъ сорап олсам… Дюньялар меним олур эди.

– Олян, ойле бахт башынъа тюшкен де, даа кедерленесинъ. Къызнынъ гонъюли сенде, сен онъа бакъ. Къалгъаны уфакъ-тюфек…

– Эбет, биз бири-биримизге даа балалыкътан гонъюль бер-дик, иншалла, берабер омюр къурармыз да, бахтлы куньлер корермиз.

– Алла берсин де, айткъанынъ олсун. Экинъиз де манъа къар-дашым кибисинъиз, эм сизни пек урьмет этем.

Лаф-лафтан йигитлер койге келип еткенлерини дуймай къалдылар. Ёргъун алда, бир ютум сув ичюн чешме янында токъ-талдылар. Бираз серинлеген сонъ, этрафкъа козь ташладылар. Апансыздан Бекирнинъ юреги эеджаннен лып-лып урып башлады. Адым-адым янына Эдие якъынлашмакъта эди. Муляйим, назик къызгъа Дженабы Хакъ ойле гузеллик багъышлагъан ки, дерсинъ дюньянынъ бутюн дюльберликлери онынъ янында кольге астында къалмакъта эди. Ал янакълары, индже фырлантысы астында орь-ме гурь сачлары йигитнинъ эсини алмакъта эди.

Досту Къурт-Вели меселени анълап, ёлуны озю девам этти. О, аркъадашлары ичюн гонъюльден къуванды. «Бакъ сен, олар бири-бирини дели киби севелер», деди о озь-озюне. Онынъ севгиси исе, узун йыллардан берли ойле де джевапсыз, янъгъыз башына яралы къальбинде яшамакъта эди.

Эдие даа балалыкъ чагъында сокъакъта ойнагъанда, эр даим бутюн оюнларда Бекирни озюне чифт сайлап, оны бегене эди. О, оськен сонъ, Бекирнен аиле къураджагыны, бахтлы бир къо-рантагъа саип оладжагъыны хаялланды. Бекир исе, Эдиеден бир къач яш буюкче олгъанындан, онъа эманети киби бакъып, эр даим онъа аркъа олып кельди. Амма онъа олгъан ислерини ифаде этмек ичюн, сёз тапалмады. Бойледже, мевсимлер кечип, эки бала – бири-бирини севген эки генчке чевирильди. Эдие, чешме янына келип, Бекирнен селямлашып, гугюмини къурна тюбюне къойгъанда:

– Ярдым этейимми, гузелим, – деп Бекир къызгъа якъынлашты.– Сагъ ол, ярдым этерсинъ, эбет. Амма айтчы сен, бизим ме-

селемиз не оладжакъ? Бабам кунь-куньден къызыша, сертлеше. Ярын не оладжагъыны, кимсе билемез. Я бир шей олса?

– Гузелим, джаным, къаарьленме… Ялварам… Бираз бекле, азырлыкъларымны корейим. Тез вакъытта Алланынъ эмири иле, сенинъ бабанъа баш ураджам, – джевапланды йигит.

– Олур, севгилим, беклерим. Сабыр тюбю сары алтын деген-


84

лер, – деп къыз толгъан гугюмини алып, омузына къояджакъта Бекир онъа ярдым этти, къолундан тутты. Эдие исе шу дакъкъасы онынъ назарыны сув башында оськен чечеклерге джельп этти.

– А-а-на… Бакъ, Бекир, сары гуль! Мен бойле гульни биринджи кере корем. Къырмызлы гуллер арасында насыл олур да сарысы осер? Шашыладжакъ шей! Бакъ!

Аджайип гульни корип, Бекир де эеджанланды ве барып гульни къопарып:

– Бизим севгимиз де, бу гуль киби, бам-башкъа бир дуйгъудыр. Дигерлерине бенъземез. Тут, бу сары гуль бизим севгимизнинъ тимсали олсун. Мени сагъынгъанда оны къокъла, оны къучакъла. Санъа мени хатырлатсын. Бу гульни эманет киби сакъла ки, бир омюр кечкен сонъ, торунларымызгъа косьтерип, севгимизни икяе этейик, – деп оны севгилисининъ къолуна туттырды.

– Я мен оны эвге насыл алып барарым? Бабам корьсе, не айтырым? Къайда сакъларым? Энъ эйиси бу гъонджени сен сакъла, баш къошкъан сонъ эманетинъе козюм киби бакъарым, сёз берем. Олурмы?

– Олур. Сакъларым. Бу бизим, экимизнинъ сары гулюмиз олсун.– Башкъаларнынъ севгисине бенъземеген севгимиз кибими?– Эбет, – деп, Бекир гульни мукъайтлыкънен елегининъ дже-

бинден чыкъаргъан кучюк китапчыкънынъ ичине ерлештирип къойды.

Бу эки ашыкъ къальп эр шейден хаберсиз, озь ёлларынен кеттилер.

Лякин омюрде базы бирде бойле анълашылмаз адиселер юзь бере. Бугунь, бири-бирини севген, дюньянынъ энъ бахтлы инсан-лары олгъан эки генч, о дакъкъасы сонъки кере корюшкенлери-ни бильсе эди. Ах, бир бильсе эдилер!.. Бельки, о вакъыт бири-бирине сым-сыкъы сарылып, ич бир вакъыт айырылмаз эдилер. Берабер дюньянынъ башкъа буджагъына кетер эдилер, бельки? Не япмалы? Такъдирни биз язмаймыз да…

Эртеси куню кене дагъгъа кеткен эки дост, Къурт-Вели ве Бекир дагъ этегинде корюшкенде:

– Бекир, къардашым, языкъ, керчектен пек яндым. Инан, сев-гинъизни гонъюльден тасдикъ эте эдим. Бойле олмамакъ керек эди… – деди Къурт-Вели кедерли давушнен.

– Насыл олмамакъ керек эди? Не олмамакъ керек эди? Къурт-Вели, сен не айтасынъ? Севгимизге не олгъан?

– Хаберинъ ёкъмы, достум? Эдиени тюневин акъшам Тюр-киеден кельген акърабалары алып кеттилер. Бабасы сёз кескен эмиш. Анда барлыкълы бир тувгъанларынен аиле къураджакъ. Гъарибим, Эдие о къадар чырпынды, къаршы чыкъты. Амма ба-басы, къызынынъ козьяшларына бакъмадан, оны башкъасына берип йиберди.

85

Бекир неге огърагъаныны бильмеди. «Барып къызнынъ бабасы-нен къавгъа этсе, я не файда? Къыз энди кеткен, онынъ къайда олгъаныны кимсе айтмаз. Эм бу вакъыткъа къадар не ерлерде юрди? Барып къызны истесе, бабасындан разылыкъ алгъан олса, бельки бойле олмаз эди. «Сонъки пешман, башкъа душман», дейлер де.

Мына йигит де шу белягъа огърады. Гъарипнинъ ичинде ис дуйгъулар аст-усть олып, санки янардагъ киби атеш фышкъыр-макъта. Бу атешни энди кимге фышкъырсын? Бу атеш энди тек онынъ кокюсини якъып, къор этмекте. О, ич бир шей япалмай эли-къолу багълы алда, джебиндеки сары гульнинъ гъонджесини чыкъарып, оны къокълады. Кокюсине басып, кимседен утанмай, окюр-окюр агълады.

Одагъа кирген торуны Бекир къартбабасынынъ арекетлери-ни яваштан сейир этмекте. Къартбаба, къолунда ешиль къаплы Къуранынен тюшкюн алда отурмакъта. Эр алда дува этедир, деп тюшюнди 15 яшында Сервер.

Баягъы вакъыт бойле отургъан сонъ, къартбабасы Къураныны ачты ве онынъ саифелери арасындан сакълы бир шейни чыкъар-ды, бу солгъан, къуругъан сары гуль гъонджеси эди. Оны яваштан бурунынынъ янына кетирип, эп къокълады.

– Къартбаба, бу гъонджени сакълагъанынъа коре, эбет онынъ бир сыры бардыр? Ха? Сары тюс айырылыкъ темсили деген-лер…

– Айтма, эвлядым, бу гуль башкъаларына бенъземез… Бу гъон-дже къальбимде кунь-куньден даа да терен тамыр аткъан буюк севгининъ тимсалидир. Эдиенинъ тимсалидир, огълум…

языкълар Олсун!Икяе

Кунеш уфукънынъ артына къонып башлады. Денъизде далгъа-лар копюрип, кене къайта-къайта ялыгъа урулалар, оларнынъ

шувултылы нагъмесинен берабер, дерсинъ, буюк бир сырлар алеми ачылмакъта. Кунешнинъ хафиф сонъки нурлары Эсманынъ назик юзюни охшамакъта. Къыз ялы боюнда сессиз отура. Этраф чым-чырт.

«Меним омюрим не олур экен? Такъдирим бойлеми, аджеба?» деген фикирлер Эсманынъ башыны сарып алды. Вакъытнынъ фар-къына баргъан сонъ, къыз мукъайтлыкънен турып эвге ёл алды.

Эсма анасынынъ екяне къызы, сельби киби юксек бойгъа, индже бельге саип. Къою къумрал узун орьме сачлары, эля козьлери, бет сымасы битасына ошап, айнынъ он дёртю киби дюльбер. Койнинъ


86

ве чевре-этрафнынъ аман-аман бутюн йигитлери онъа севда олгъанларына бакъмадан, къыз Аким адлы гъарип йигитке гонъ-юль берди. Бу севдалыкъ омюрининъ энъ буюк сыры эди. Эки яш бири-бирине олгъан дуйгъулары акъта бильсе де, яман тиллерден сакъынып, ислерини юреклеринде гизледилер.

Ешиль сармашыкънен сарылгъан къора теллери бир янгъа яткъан, азбар къапынынъ бир чети сынгъан. Сайде апте бостанда ишнен мешгъуль. Къаранлыкъ яваш-яваш этрафны къаплап, кунь ярыгъыны четлетмекте. Эсма азбаргъа келип корюнди:

– Анам, етер, эвге киринъиз. Къаранлыкъ чёке, – деди о тыныкъ сеснен.

Сайде апте элини-бетини ювып, ёргъун-талгъын алда софра ба-шына келип отурды. Эсма акъшам емеги тедаригини бакъа. Ода сессиз-солукъсыз. Долапнынъ рафларыны яраштыргъан бакъыр джезве, гугюм, сааньлер къайнанасынынъ тюсю, Сайде апте бу эвге келин олып тюшкенде багъышлангъан. Нагъышлангъан юзьбезлер – бу эвде къырымтатарлыкъны тек олар белли эте. Тек бу шейлер къызгъа эр вакъыт текрар-текрар битасыны, балалыгъыны, о татлы, къасеветсиз деврини хатырлатмакъта.

Ана къальби эр заман эр шейни эвельден сезе. Сайде апте де къызынынъ юрегинде не олаяткъаныны анълай, амма онынъ озь дюньябакъышы, озь мерамы бар. О, къызына башкъа маддий се-виеде киев тапкъан. Фикриндже, Эсма онен бахтлы олмакъ керек, деп тюшюне. Тынчлыкъны анасынынъ сеси бозды:

– Эвлядым, мени динъле. Сен энди етишкен къыз олдынъ, эгер де бегенген йигитинъ олса, айт, къоркъма.

– Ёкъ, анам. Ёкъ. Эм мен ойле бир шей тюшюнмейим. Окъув мен ичюн эр шейден муим, – деп, больди анасынынъ сёзюни Эсма.

Сайде апте йыллар девамында ичи къасеветнен толгъан апай, эвлядынынъ бахтыны къайгъыра. Бельки янында къавий бир эр адам олгъан олса, онъа ишаныр, ярынки куньге эминлик сезер эди. Амма генчликте онъа дюльбер сёзлер айтып, гонълюни алдаткъан инсан, шимди ким бильсин къайда, башкъа къадыннынъ къулагъы-на татлы сёзлер фысылдайдыр. Сайде исе къызынен берабер кунь кечире. Бойле зорлукълардан ёргъун алда, о, къызына тек эйилик истеп, бу кересинде лаф ачмакъ къарарына кельди.

– Къызым, Аким бойлу-постлы, дюльбер, тербиели къырымтатар йигити олгъаны етерли дегиль. Онынъ не парасы бар, не бир чулу!.. – деп кестирди Сайде апте. – Сен Решаткъа бакъ, эм эви, эм машинасы, эм иши бар. Даа не керек? Бутюн омюр масалдаки перилер киби яшарсынъ. Анъладынъмы мени? Ахмакълыкъ этме де, разылыкъ бер. Мен сени бир озюм аякъкъа турсатып оламам. Бабанъ чыкъып кетти, озь кейфини сюре. Сен исе, меним боюны-ма къалдынъ. Меним сени окъутмагъа чарем ёкъ, эки айдан сонъ, мектепни битирип, акъайгъа чыкъарсынъ.

87

Эсма неге огърагъаныны бильмеди. Бирден бети, янакълары къызарды, озюни нефес аламагъан киби дуйды. Оны осьтюрген, айбетлеген, джандан севген энъ якъын инсаны – анасы, бойле лафлар этмекте. Сёзлеринде де буюк ишанч, имкянлар янъгъырай. Къыз урьмет эткен, джандан севген анасына лаф къайтармакъны тюшюнмеди, чюнки джаныны агъыртмакъ истемеди.

– Анам, аначыгъым, я меним… Меним озь аятымны озюм къур-магъа акъкъым ёкъмы? Бельки мен окъумагъа истейимдир? Меним севгеним бардыр? – деп, джаныны якъкъан козьяшлар акъызды.

– Сёгдюрме манъа севгенинъни! Севгени эмиш… Окъуйджакъ эмиш… Ёкъ, джаным! Азырлан, Решатнынъ анасы Назифе ханым бизни бугунь акъшам мусафирликке давет этти. Къырмызы анте-ринънен подворлы аякъкъапларынъны кий. Дюльбер олгъанынъ, боюнъ-постынъ корюнсин, – юксек давушнен сёйленди Сайде апте.

Эсма къазаннынъ тюбюни сёндюрип, одасына кетти. Не онынъ, не де анасынынъ ашкъа маддеси къалмады. Бу акъшам эвлеринде софра донатылмады. Экиси де мусафирликке азырлыкъ корьмек ичюн озь ханелерине кирди.

Къыз кийинип-къушанып кузьгюге бакъты, башта бегенир киби, дёнип-дёнип озюни сейир этти, кулюмсиреди, сонъундан авучла-рынен чересини къапатып, окюр-окюр агълады: «Аллахым, анама не олды? Озь къолунен мени севмедигим йигитке береджек. Бу насыл олур? Мен исе, бир заманлары бизде олгъаны киби, муаббет, намуслы къырымтатар къорантасындан бир йигитке акъайгъа бармагъа хаял эте эдим… Я шимди..? Сонъу хайыр олсун…». Эсма тюшюндже алемине далгъан алда, балалыгъыны, бабасыны, татлы балалыкъ деврини хатырлады. Чапып барып, иштен кельген бабасынынъ боюнына сарылып: «Баба, сен мени севесинъми?» – дей Эсмачыкъ. «Эбет, севем, къызым. Сен меним джаным-къанымсынъ, омюримде энъ буюк барлыкъсынъ», – дей бабасы. «Бабам, мен анамнен экинъизни пек! Пек! Пек севем!». «Мен де сизни севем, балам! – бабасы Эсманы къучакълап, янагъындан опьти: – Балам!» – деп кокюс кечирди… Демек олар-нынъ да кечмиште бахтлы, къавий къоранталары бар эди. Анасы да, бабасы да бири-бирини севген. Я сонъ не олгъан? Не ичюн къоранта дагъылгъан? Кучючик Эсма о вакъытта бу суаллернинъ джевабыны тапалмады ве ич бир вакъыт тапалмаз.

Кучюклигинде балагъа эр кес буюк дикъкъат айыра. Ана-баба баланы баштан чыкъара, деде-биталар тербие берелер. Тилимиз-ни, адетлеримизни балагъа олар та къундакътан синъдирелер. Эсма да битасынынъ янында чокъ вакъыт кечирди. Торуны къар-тийге кунь ярыгъы олгъан. Къыз, балалыкъ девринден къуванчлы вакъиаларны хатырлагъанда, бу вакъиалар, не ичюндир, чокъусы битасынен багълы. Битасыны сонъки кере корьгени Эсманынъ


88

козь алдына кельди: «…Битам, Сиз о къадар чокъ тюркю биле-синъиз, сизге оларны ким огретти я?» – меракъланды Эсмачыкъ. Мен оларны пек бегенем. «Озь вакътында бу тюркюлерни меним Зелиха битайчыгъым айтып огреткен эди, энди меним де санъа огретмек сырам кельди, – деди де: – Телеграфнынъ теллерине асылдым къалдым, аман, аман. Мен яремден мектюп алдым, байылдым къалдым», – деп йырлады. «Битам, сиз йырлагъанда эр вакъыт юкъум келе, бир де башымны сыйпасанъыз я да сачымны орьсенъиз, эллеринъиз ойле назик ки», – риджа этти Эсмачыкъ. «Къой, къызым, башынъны тизлериме, башынъны да сыйпарым, санъа «ай-ненни» де огретирим. Къысмет олып, баланъ олса, сен онъа меним «ай-ненни»леримни айтарсынъ». Эсмачыкъ яваш-чыкътан битасы отургъан сетке созулып, башчыгъыны онынъ тиз-лерине къойды. Къартий терен кокюс чекип, йырлады: «Багъчагъа къурдым салынджакъ, ай-ненни. Кельген-кеткен саллайджакъ, ай-ненни. Къолуна бердим оюнджакъ, ай-ненни»…

Генч къыз тюшюнджеге далгъан экен, дюньясыны унуткъан. О вакъытта Сайде ханым энди кийинген, дюльберлешкен. Бо-сагъада чыкъмагъа азырлана. Санки джаны агъырмагъан киби, къызыны чагъыра:

– Эсма! Эсма, азырсынъмы? Кеч къаламыз, козь корьгенде, къаранлыкъ олмаз эвель барайыкъ. Назифе ханымны беклетмек айыптыр…

Къыз анасынен берабер, къапыны килитлеп эвден чыкътылар. Даа къаранлыкъ олмаса да, сокъакъ бою фенерлер озь невбетинен бирер-бирер янып этрафны айдынлата башладылар. Узакътан копеклернинъ афырувы къулакъкъа чалынды. Ёл бою кой сакинлери расткеле, кими энди иштен къайта, кими энди кезинмеге чыкъкъан. Кой ичине тынч бир арекетлилик укюм сюре.

Сайде апте, дерсинъ ниетине еткен, къуванчы юзюнден корюне. Эр кеснен селямлашып, сораша. Эсма исе озюни эльге алып, сувукъкъанлылыкъ иле мусафирликке кете.

Эки сокъакъ юрген сонъ, буюк дюльбер корюнишли эвнинъ яны-на келип, Сайде ханым къапыдаки дёгмеге басты. Ичериден базы арекетлер сезильди:

– Акъшам шерифинъиз хайыр олсун! Хош кельдинъиз, урьметли мусафирлер! Эсечка, Сонечка, кечинъиз, кечинъиз… Сагълыкълар? Эр шей яхшымы? – меракъланды Назифе ве мусафирлерни му-сафирханеге давет этти.

– Ай, Назифе, озюнъ билесинъ де, эр вакъыт эр шей яхшы олмай, – джевапланды Сайде апте.

Белли олгъаны киби, Сайде ве Назифе эвельден лакъырды этип, балаларынынъ бахты хусусында озьара келишкенлер. Козь бояма-джылыкъ этип, Эсманы Решатнынъ буруны тюбюне де кетирдилер. Тек лаф ачып, эр шейни ачыкъ-айдын анълатмакъ керек эди.

89

– Чай? Къаве? Энъ яхшысы, мен ичмек ичюн бир шейлер ба-къайым! Къаде-къаде сюзип, лаф этермиз. Корем, Эсечка ось-кен, гульдайын ачылгъан, – ялтакъланды Назифе ханым. Оларнынъ къорантасы базы земане къоранталаргъа бенъзей: зенгин, амма, языкъ ки, миллий тербие, анъ не олгъаныны чокътан унуткъан къо-ранталар киби. Онынъ ичюн Назифе ханым ичмек теклифини адет олгъан киби сеслендирди. Чюнки бу, кунюмизде расткельген, адий бир шей эди. Шимдики Авропа инсанлары арасында муса-фирге къаде теклиф этмек, баягъы бир хош адет сайылмакъта. Бизимкилери де шу эсаптан.

– Ёкъ! О даа мектепни битирип, алий окъув юртуна кирмек истей. Чешит хаяллары бар, – джевап берди къызнынъ анасы.

– Муим бир лафым бар. Дикъкъатнен динъленъиз. Сёзнинъ къыскъасы, билесиз ки, Решатчыгъым кеченлерде эвини къурып битирди. Иши де, Танърыгъа чокъ шукюр, эшиткендирсиз! Энди тек келин къыдырмакъ керек, – дегенде, Эсмагъа гонъюль бер-генини айтты: – Онен берабер аиле къурмакъ ниетинен яшай. Керчектен де, эйи олур эди. Эгер истесе, Решат оны окъутыр, санъа да къолайлыкъ яратыр эди. Акъайынъ сизни ташлап кетти, сен озюнъ бутюн зорлукъларны коресинъ.

– Сеннен разым аркъадашым, керчектен де, яхшы олур эди, – къувангъан киби олды Сайде апте.

Назифе Эсмагъа козь ташлады. Эсма назарыны четке алды. Бу меселе не къапанды, не де ачыкъ къалды. Къадынлар мына-мына мерамларына еткенлерине къанаатлене эдилер. Къызчыкъ исе чаресизлик ичинде чырпынмакъта эди.

О корюшювден берли, мектепнинъ «Сонъки чанъы»на къадар белли бир девир кечти.

Иште, мектептеки балалыкъ чагъым да, омюрдеки эр бир ва-къиа киби, эбедий кечмишке комюльди. Сагълыкънен къал, мек-теп! Эсма мектеп къапысына сонъки кере чевирилип бакъты ве бир даа артына бакъмай эвге ёл алды. Ичи янып, гонъюль теллери сызламакъта. Юреги раат дегиль. Сыныфдашлары бири-бирини хайырлап эгленгенде, Эсманынъ фикирлери бам-башкъа бир алемде булуна. О алемде къасевет ёкъ, Решат, Назифе, анасы ёкъ. О алемнинъ тахтыны Аким яраштыра. Аким оны севе, къу-вандыра, бахтлы эте. Амма керчек аятта, о, Решат иле артыкъ таныш олып, онынъ яхшы йигит олгъанындан эмин олгъан, амма эп бир гонъюлини бир шейлер хырпаламакъта.

Решат къызнынъ ёлуны кести: – Эсма, мына энди мектепни де битирдинъ. Мен узун вакъыт

бу аньни бекледим. Сени аятымдан да зияде севем, сенсиз ич бир омюр тасавур эталмайым, – йигит джебинден къутучыкъ чыкъарып ачты ве алтын юзюкни къызнынъ пармагъына такъты, сонъ девам этти: – Меним омюр аркъадашым олманъны истейим, теклифимни ред этме.


90

Эсма тааджипли козьлеринен йигитке бакъып къалды. «Ёкъ!!!» деп къычырмакъ истеди, амма анасынынъ сёзлери къулакъларында янъ-гъырады: «Ахмакълыкъ этме де, разылыкъ бер. Мен сени бир озюм аякъкъа турсатып оламам. Бабанъ кетти, озь кейфини сюре. Сен исе, меним бойнума къалдынъ. Меним сени окъутмагъа чарем ёкъ, эки айдан сонъ, мектепни битирип, акъайгъа чыкъарсынъ».

– Мен бираз тюшюнейим… – деди Эсма ве масум сыфатнен юзюни чевирди. Четте турып, бу адисени Аким сейир этмекте эди.

Решат къызнен лаф этти ве машинасына минип кетти. Аким джесаретленип, Эсманынъ алдына кельди:

– Демек… Демек, акъайгъа чыкъасынъ? Севиндим. Бахтлы ол! – кейфсиз шекильде бу сёзлерни айтып, йигит аман айланып кетти.

Шу дакъкъасы бичаре Эсманынъ гонълюни ойле алевлер якъты ки, бу дуйгъуны тек севгисинден марум къалгъан къальп анълар. Не япмалы? Кимер вакъыт севгининъ бойле аджджы шербетинден де ютум ичмек сырасы келе.

Эвге кельгенинен къыз вакъианы анасына анълатты. Сайде апте:

– Мен санъа корьсетирим! «Мен бираз тюшюнейим» демек не демек? Ахмакъ къыз, санъа не къадар анълатмакъ керек… Къызым, балам, ялварам, мени аджысанъ, сёзюмни динъле. Къысметинъни тепме. Эр шей яхшы олур. Решат эвини де айры къургъан. Санъа даа не керек?

– Севгеним керек! Бегенгеним керек! Анълайсынъмы? Анълай-сынъмы? Ёкъмы?

– Ах, копекнинъ баласы! Санъа севгенинъ керекми? Дели! Бакъ этрафынъа, козьлеринъни ач да бакъ! Не къадар къырымтатар къызлары джеби толу акъайларгъа бара. Не олгъан? Бириси оль-генми?

– Меним онынъ малында козюм ёкъ! Мен оны севмейим! Онъа акъайгъа бармайджам!

– Мен онынъ раатлыгъыны тюшюнем, о исе севги деп туттыргъан. Ананънынъ сёзюни динълеме де бакъ… Ярын базаргъа барып, тойгъа керек олгъан шейлерни бакъаджакъмыз. Киевимизге исе разы олгъанынъны бильдирирсинъ.

Эртеси куню, келин-киев ве къудалар базарда эльбисе, мальземе-лер сайлап кезинелер. Сайде апте ве Назифе ханым бахтларындан аякълары ерге тиймей. Бутюн танышлары хаберни эшитип оларны хайырламакъта. Къомшу койден расткельген таныш апайлар:

– Мераба, аптем, насылсынъыз? Къызынъызнынъ башыны бай-лагъансыз, деп эшиттик. Догърумы? – деп меракъланалар.

– Догъру, эльбет! Мына киевим – Решат! Эм эви, эм машинасы, эм иши бар. Къыскъасы, Аллагъа чокъ шукюр, къызым яхшы эллерге тюшеджек.

– Алла берсин, бахтлы олсунлар! Эйликлерде корюшейик, Сай-де апте!

91

– Сагълыкънен барынъыз, корюшкендже!Бираз узакълашкъан сонъ, къадынлар озьара ошек къайнаталар: – Не де къадын я, къызына бойле барлыкълы киев тапкъан. – Делисинъми не? Бунынъ неси яхшы? Бу къоранта кимлигини

чокътан унуткъан! Мен бойлелерине къызымны бермем. – Э-э, джаным, не олгъан?– Эй! Сени де…Бу арада Эсма, анасы ве оладжакъ къайнанасы базар ичинде

дёрт доланалар. Эсма анасыны чекип: – Аначыгъым, бакъ насыл дюльбер орьнекли миллий антерле-

римиз, феслеримиз сатыла. Мен тоюмда миллий антер киймеге истейим.

– Эр кес киби, сен де адий беяз келин антери киерсинъ, бунынъ ич бир зарары ёкъ.

Къыз тынды. Амма ынджынды. Лякин буны ич кимсе сезмеди, чюнки эр кес алыш-вериш этмекнен мешгъуль эди.

– Решат, мен анда орьнекли явлукълар корьдим. Барып ал, уну-тылмасын, – сесленди Назифе ханым. Олар базар къапалгъандже юрдилер, кереклери чокъ эди.

Вакъыт турмай, акъып кете. Той куню де кельди. Эсманынъ ана-сынынъ маддий вазиети пек эйи олмагъанындан себеп, тойнынъ масрафларыны Решатнынъ къорантасы озь бойнуна алды. Онынъ ичюн Эсманынъ тарафындан аз къардашлары давет олунды. Онынъ бойле земане тарз къорантадан йигитке акъайгъа чыкъаджагъыны бильген сонъ, чагъырылгъан къардашларнынъ да эписи кельмеди.

Той акъшамы шенъ-шерамет кечти. Софраларында тек къуш сютю ёкъ эди, деп айталар да, мында да, иште, бойле эди. Эр кес бахтына иришти. Эр кес озь аят тарзына дёнди.

Куньлер, мевсимлер кечти. Якъын заманда келинчек экиджанлы олды. Аиле яшайышында яваш-яваш эр шей озь сырасынен юре. Сайде апте къызындан ал-хатыр сорап мусафирликке келе-кете. Куньлернинъ биринде о, къызына:

– Насылсынъ, къызым? Эр шей яхшымы? – деп сорады. Амма суали джевапсыз къалды. Баягъы бир сюкюнеттен сонъ:

– Азмы-чокъмы, даа не къадар вакъыт бар бильмейим, къысмет олса, балам дюньягъа келеджек. Адыны Мемет къойсакъ, не дер-синъ? Дедемнинъ ады ерде къалмаз, насыл фикирдесинъ? – ме-ракъланды къызы.

– Озюнъиз билесинъиз, къызым. Истеген адынъызны къоярсынъыз.Бу арада одагъа форсалы Назифе ханым келип кирди:– Селям алейкум, азизим! Къызынъны ёкълап кельдинъми? Яхшы,

яхшы! Биз исе, огълумнен берабер догъаджакъ джаннынъ адыны не къояйыкъ, деп тюшюне юремиз. Артур адына не дерсинъ?

– Дюльбер исим. Амма тилимизге келишмей де?– Я не олгъан? Баланынъ бабасы бойле истеген сонъ, ады насыл

олмалы? Къызынъ Мемет-Пеметми къояйыкъ, деп туттыргъан, – деп кестирди къайнана.


92

Сайде апте бирден хатасыны анълагъан киби олды, амма бойле инсаннынъ дюньябакъышыны денъиштирмек пек зор, чюнки олар даима озь акъсызлыкъларыны танымагъа утаналар. Шунынъ ичюн индемейип отурды.

Бала дюньягъа кельген сонъ янъы вазиетлер мейдангъа кельди. Сайде апте эвельден корьмеген, фаркъ этмеген, тюшюнмеген шейлерге козь ачты. О торуныны джанындан зияде севип, онъа тоялмай. Не къадар севсе, эп бир аз. Бир кересинде, торуныны сагъынып кельген битай:

– Ах, меним балам! Ах, меним торунчыгъым! Ах, меним тосуным! – деп, баланы севип къувана. Киеви онынъ лафларындан хошнут олмагъаныны ич те гизлемей.

Лафкъа къошулмагъан Эсма, огъланчыгъынен мешгъуль. Бой-ле субеттен сонъ къыз анасына таба бурулып: «Мына, дюньянынъ къач буджакъ олгъаныны энди анъладынъмы?» деген манада сагъ къашыны котерип назар ташлады. Балачыкъ агъламсырады. Белли ки, я юкъусы келе, я да ач олгъан. Эсма баланы къучагъына алып, одаларына кирди. Аз вакъыт кечкен сонъ, шырын, индже сеси эшитильди:

– Багъчада къурдым салынджакъ, ай-ненни.Кельген-кеткен саллайджакъ, ай-ненни.Элине вердим оюнджакъ… Анасынынъ къучагъында юкълап къалгъан бала пек раат, гъам-

сыз. Озю юкълай, дудакълары исе юкъу ичинде базы-бир анасына тебессюм багъышлай. Бирден къапы ачылгъаныны эшиткен Эсма тынды. Ханесине серт арекетли къайнанасы келип кирди:

– Торунымнынъ башына олмайджакъ шейлер тыкъма! Кимге керек сенинъ «айненинъ»! Къой классик музыка, динълесин! Эп бир къырымтатар тили чокъкъа бармай джоюлыр. Ич олмагъанда, музыкагъа алышыр… сени динълегендже… – къычырды къадын.

– Бу баланынъ бизим ана тилимизни бильмеге де акъкъы бар. Мен онъа эп бир, сиз не десенъиз денъиз, тилимизни, адетлеримизни огретеджем! – давушыны юксельтип джевап берди келини.

– Сен бутюн кунь эв ичинде доланып, озюнъе айланып бакъмай-сынъ. Мени мусафирликке давет этселер биле, сени яныма ал-магъа утанам. Бутюн урбаларынъ бизге келишмеген, дадсыз бир шейлер. Бу да етмеген не тасилинъ бар, не бир шей. Мен айткъан эдим огълума, япма, эвленме, бизге бу къыз келишмей! Решат исе Эся деп туттырды. Ах, акъылсыз огълум, ах! Меним сечтигим бир мот, форсалы бир къызгъа эвленген олса, омюри масал киби олур эди, амма динълемеди мени. О къадар айттым, динълемеди!

Бойле сёзлерден сонъ Эсманынъ сабыры битти. Бир аньде къа-ны къайнады, синъирленди, дерсинъ дюньядан зоры ёкъ. Къомшу одагъа кирип, анасына бутюн ичини тёкти:

– Сонъ, аначыгъым! Сиз буны эшитмек ичюн мени осьтюрди-нъизми? Бунынъ ичюн манъа элял сютюнъизни бердинъизми? Бу-нынъ ичюн Ватанымызны, миллетимизни, дюльбер, зенгин, асырлар

93

девамында яшап кельген тилимизни ве «къырымтатар» шанымызны аякъ асты эттинъизми? – бар сеси иле къычырды Эсма.

О шимди этрафында не олаяткъанынынъ фаркъына бармай. Башы зонъкъулдай, агъыра. Козьяш тамчылары Эсманынъ дердини бирер-бирер бошата. Къыз шимди артыкъ не анасына, не де би-рине бакъып отурмаз. О къатий къараргъа кельди. Айырыладжакъ. Айырыладжакъ, янъы омюр башламакъ ичюн айырыладжакъ. Ре-шаттан айырыладжакъ, кечмишинден айырыладжакъ, хаталарын-дан арынаджакъ. Янъы ярынки куннен берабер Эсма янъы омюр башлайджакъ. Анасы ве баласынен берабер учю бахтлы бир аят кечиреджек, о бунъа эмин. Битасы онъа къундакътан ашлагъаны киби, урф-адетлерни кутип, озь тилинде лаф этип, Меметни ось-тюреджеклер. Ве бир даа янълышмайджакълар, аят оларгъа яхшы дерс берди.

Къыз шу куню о эвге бир даа аякъ басмамакъ ниетинен, озь эв-лерине къайтты. Не ичюндир, олып кечкен адиседен сонъ къызнынъ гонъюли ферахлады. О озюни раат, тынч, сакин ис этти. Артыкъ келеджекке янъы умютлер ашлай. Сонъундан олса да, эр шей озь ерине кельгенине къувана.

Эвлерини кене бир къарар алгъа кетирген сонъ, Эсма анасы-нынъ къолуны алып:

– Багъышла мени, анам! Санъа къычырдым. Къальбинъни къыр-дым, – дей ве къучакълап опьти. Анасы къызыны ве торуныны багърына басты. Башларыны сыйпап, ичинден терен кокюс кечирди. Эсма тиз устюне чёкип, баласыны къучакълап ичин-ичин агълады:

– Ах, балам, меним бу кечмишимнинъ тамгъасы олгъанынъ ичюн, энди эр кунь санъа бакъып япкъан хатамны анълайджам, – деп баласынынъ козьлеринден опьти.

* * *Кениш ве джыйнакълы эвнинъ тёрю шаматадан сонъ тынды.

Йыллар бир-бирини къувалады. Мевсимлер денъишип, бу дюнья бири-бирине сыйыкъып агълашкъан эки анагъа тар олды.

Яш масум бала да осип, буюген сонъ, анасы Эсма киби, ба-басына зар олды.

Кениш бу дюньяны озьлерине ве дигерлерине тар эткенлерге языкълар олсун!

2010 с. апрель – 2014 с. майыс


94

Гульсум ХАЛИЛОВА

Фелектен бир куньИкяе

Мен, эр заман олгъаны киби, бу пусюр шеэрнинъ муамма-

ларындан, инсанларындан къачтым. Онынъ дживарындаки юксек бина-нынъ тёпесине чыкътым. Дамнынъ кенарында отурып аякъларымны

ашагъы саркъыттым. Сыртымда рюкзак, элимде фельсефий китап. Булар, дерсинъ меним аятымны джанландыралар. Бунарлы козь-леримнен шеэрге бакъып, фикир юрсетем. Бугунь агъламайым, бир нокътагъа бакъып тюшюнем. Танъ исе эп якъынлашмакъта. Бир-эки сааттен сонъ инсанлар уянаджакъ. Ве эр шей янъыдан башланаджакъ. Адамлар ишке чападжакълар, машиналар шеэр ёлларында вызнен анда-мында ашыкъаджакълар. Кимдир бугунь севинеджек. Кимдир агълайджакъ, янъы дуйгъуларны ис этеджек. Мени исе чокътан ич бир шей меракъландырмай. Этрафымда олгъан эр шей сен кеткенден берли къара перде артында къалды. Къайдасынъ? Къаршымда пейда олып, о инджи козьлеринъ иле манъа бакъманъ ичюн джанымны бермеге азырым. Къайда олгъа-нынъны, не япкъанынъны манъа хабер этсенъ не олур?! Мени пен-джере къаршысында беклетмесенъ. Билем, омюринъе, эльбетте, илле бири киреджек. Бахтынъны къачырма!

Билесинъми, бу аятта тек ярын эр шей башкъа оладжагъына инанам.

Сенинъ бир ерлерде нефес алгъанынъны бильмек дуйгъусы манъа яшамакъ ичюн кучь бере. Хатыралар манъа яшамагъа кучь бере. Мен буюк бир хата яптым. Юрегимни санъа багъышладым. Шимди, дерсинъ меним вуджудымда юрегим гъайып олды. Лякин мен онынъ къайда олгъаныны билем. О сенинъ иле.

Шимди меним куньлерим эр вакъыт бир тюрлю кече. Саба – ишке, акъшам – эвге… Саба тургъанда, иште чалышкъанда кене акъшам олмасыны арзулайым. Геджелери сени руямда коре би-леджек истеги акъылымдан ич бир вакъыт чыкъмай. Не языкъ ки, корип оламайым. Сенинъ козьлеринъни ве сесинъни унутаджагъымдан

95

къоркъам. Куньлерим бойле асретликнен кече. Эльбет достларым чокъ. Олар меракълы ве мерхаметли инсанлар. Эр бири манъа самимий мунасебетлер косьтере, берабер кулемиз ве шенъле-немиз. Олар мени пек шакъаджы, юзюмде даим тебессюм олгъан инсан оларакъ таныйлар. Асылында исе ичимдекини тек озюм би-лем. Олар шимди меним юзюмде тебессюм корьмесе, не олды, деп сорамайлар, тек шашалар ве мени танып оламагъанларыны айталар. Мен исе кенди кедерлеримни дуйдурмагъа, тариф этмеге утанам. Мени бойле алгъа сен къойдынъ. Сен кеткенден берли ичимде эки инсан яшамакъта. Бирисини тек мен ве Алла биле, экинджиси исе эр кес бильген шенъ ве даима бахтлы инсан. Акъшам олып эвге къайткъанымнен, достларым мени самимий къаршылап ала. Маса къаршысына кечип отурамыз, субетлеше-миз. Шимди мен чокъ динълей аз лаф этем.

Сёзлернинъ ич бир манагъа саип олмагъаныны анъладым. Сю-кюнет ичинде булунам. Базан агъыр вакъытларымда юксек бина устюне чыкъып фикирлерим иле лакъырды этем, бу мен ичюн пек къолай. Этрафымда олгъан инсанларнынъ меним юрегимдеки-лерни бильмесини истемейим.

Бугунь де эр шей эвельдеки киби олды. Эрте турдым. Ишке ашыкъам, сени кене руямда корьмедим, бельки ярын корерим... Бир пияла чай ичип эвден чыкътым. Анама да телефон ачмакъ ке-рек, о раатсызланадыр... о,мен ичюн раатсызлангъан екяне инсан. Бугунь бабамнен анам мени мусафирликке беклей. Демек, тезден ишлеримни битирип, автостанциягъа чапмакъ, увгъан шеэриме бармакъ ичюн автобускъа билет алмакъ кереким...

Ниает, ишке кельдим, не ичюндир, бугунь ишдешлеримден ич бириси еринде дегиль эди, не олды экен? Бирден арттан бир сес эшитильди:

– Эээ, сен напасынъ, бу ерлерни тек шимди сюрттим, сен ты-шардаки чамурны мында кетирдинъ!!!

– Багъышланъыз, Эльмира апте. Мындакилер къайда, сиз биле-синъизми?

– Сен насыл дюньяда яшайсынъ, тюневин айттылар да, тешкилятта къыздырув агъы бозулгъаны себебинден эр кеске раатлыкъ куню бердилер. Лякин сен чалышмакъ истесенъ, чалыш. Айды чекиль мындан!!!

– Чокъ сагъ олунъыз. Мени багъышланъыз. Бугунь чалышмайым, ниает, меним аятымда бир денъишиклик

олды. Яхшы, тезден эвимизге барып ана-бабамны севиндирерим. Акъылымда, сен меним анамны пек севе эдинъ, эр заман онынъ пек лезетли емек пиширгенини айта эдинъ. Сени бабамнен таныштыр-магъа исе мен къоркъа эдим, асылында бунъа имкян да олмады. Янъы машинанъны хатырладым. Эллеринъ дюменге о къадар яра-ша эди ки, мен оларгъа ашыкъ олгъан эдим. Сен Къырымгъа бир


96

даа кельгенде манъа машина айдамакъны огретмеге ваде эттинъ. Сен меним, мен исе сенинъ сёзлеринъни зорнен анъласакъ да, не айтмакъ истегенимизни козьлеримиз анълата эди. Буларны тю-шюнгенде юзюмде тебессюм пейда ола, озь тюшюнджелеримнен автостанциягъа насыл келип чыкъкъанымны биле дуймадым.

Билетни сатын алгъан сонъ автобускъа кирдим, бош ерге отур-магъа истейим, янъгъызлыкъны севем, сен кеткенинъден берли эр шейни янъгъыз япам, янымда чокъ вакъыттан берли олмасанъ биле, къыскъа заман ичинде сенинъ иле берабер олмагъа алыштым. Бош ерни корьгенимнен анда ашыкътым. амма элимни бир къарт тутты, кель меннен отур, деди. Къартнынъ юзю шавлели, сачлары ве сакъалы бем-беяз. Ешиль козьлери инсаннынъ юрегине раатлыкъ багъышлай. Башында шляпа ве устюнде узун къаверенки япынджа. Мен, не ичюндир, тюшюнмеден онынъ янына отурдым. Автобус вы-знен кетеркен, ёл кенарындаки бири-бири артындан чапкъан киби кечкен тереклернинъ ичинде сени корьген киби олам.

– Юзюнъдеки тебессюм темиз, ве самимий.Мен бу аэнкли сесни эшитип дикъкъатымны къарткъа джельп

эттим, о дикъкъатнен манъа бакъмакъта эди. Мен:– Багъышланъыз, сизинъ не айткъанынъызны анъламадым.– Сен пек яхшы анълайсынъ! Ичинъде кедер, сыкълетлик олгъаны-

на бакъмадан, биревлернинъ юзюне тебессюм иле бакъасынъ…Мен бу къартнынъ ким олгъаныны бильмейим, амма ойле ис

этем ки, о меним акъкъымда эр шейни биле. Шимди онъа юре-гимде олгъан эр шейни айтмакъ, сени тариф этмек истейим. О мени анълайджагъына эминим. Амма мени бир шей токътата, ёлджулыгъымнынъ битмесини истемейим.

– Не ичюн сусасынъ, айтаджакъ сёзюнъ ёкъмы, я да айтаджакъ шейинъ о къадар чокъ ки, неден башлайджагъынъны бильмей-синъми?

Мен терен нефес алып онынъ юзюне бакътым. Онынъ чересинде ойле сакинлештириджи тебессюм бар эди ки, мен бирден тын-чландым. Мен онъа:

– Билесинъизми, Аллах Тааля инсанларгъа кечильмейджек киби имтианлар ёлламай экен. Лякин базы вакъытларда бу имтианлар-дан сонъ аятнынъ манасыны джоясынъ, – дедим.

– Такъдир...– Хмм…– Не ичюн кулесинъ, такъдирге инанмайсынъмы?– Менджесине, такъдир гонъюльсиз бир тюшюнджедир.– Не ичюн гонъюльсиз?– Чюнки такъдирден къачмакъ мумкюн дегиль. Инсанлар исе

буны бегенмей.– Сени такъдирге кусьтюрген шей недир?– Онынъ агъырлыгъы.

97

– Озюнъ тюшюн де бакъ! Инсан ичюн озь омюрини къаранлыкъ-къа чевирмеси догърумы. Озюне бу аджыны чектирмеге акъкъы бармы?

– Сиз... Сиз оны къайдан билесинъиз?– Сенинъ козьлеринъден... Бир вакъытлар кузьгюде мен де бойле

козьлерни коре эдим. Мен кулюмсиредим. О исе девам этти:– Омюр бир оюндыр, биз исе саде оюнджылармыз. Бизге бе-

рильген роллерни керчеклештиремиз. Бизге берильген омюрни къараламагъа акъкъымыз ёкъ, бизге тек яшамакъ керек. Язылгъан сценарий боюнджа яшамакъ зарур.

– Бу сценарийни денъиштирмек мумкюнми?– Эр инсан озь аятынынъ режиссёрыдыр, сен де бундан истисна

дегильсинъ.– О кетти... узакъларгъа кетти... мени хатырлаймы ёкъмы биль-

мейим... Лякин мен онсыз нефес алып оламайым. О башкъа-ларына нисбетен башкъа эди, чокъ лаф этмей... амма айны за-манда пек шенъ. Онынъ имаесинде озюнъни кучьлю ис этесинъ. Мени онынъ бакъышы якъа эди. Билесинъизми, субетлеримизнинъ биринде манъа меним кулюшим ве узун сачларым ичюн беген-генини айтты.

– О кетти, сенинъ самимий тебессюминъни де озюнен алып кетти. О тебессюм юзюнъде тек оны хатырлагъанда пейда ола, ойлеми?

– Гъалиба ойле. Бир афта ичерсинде мен онъа нисбетен анъ-латылмаз дуйгъуларны ис эттим, бу севгиден даа да зияде бир ис эди. О менимле, мен исе онынънен лаф эткенимиз киби ич кимсе-нен лаф этмей эдик. О кеткенде мен пек агъладым. Айрылмагъа меджбур олдыкъ. Мен онда бирден эки муим шейни ис эттим, достлукъ ве севги...

Автобус бирден токътады, биз ёлнынъ ярысына кельдик. Амма мен бу ёлджулыкънынъ битмесини истемей эдим. Къарт пендже-реге бакъаркен манъа:

– Бакъ бу инсанларгъа. Эр кеснинъ озь макъсады, тюшюнджеле-ри ве кедерлери бар. О шимди бир ерлерде отурып сени тюшю-недир, сенинъ кулюшинъни, сенинъ сачларынъны коредир. О сени сагъына, чюнки бойле дуйгъулар къаршылыкъсыз олмай.

Мен онынъ айткъан сёзлерине кулюмсиредим, автобус еринден кочьти. Ёлджулугъымыз девам этмекте...

– Багъышланъыз, сизинъ адынъыз не?– Сен о кеткенден берли озь адынъны хатырлайсынъмы?– Хатырлайым...– Кечмиште яшамакъны быракъ, о заман бу къаранлыкътан чы-

къарсынъ. Аятынъны зинданда киби кечирмектен вазгеч, этрафынъда сени севген инсан чокъ.


98

– Бу манъа багълы дегиль, мен де бойле яшамагъа истемейим амма, онсыз онынъ чалыкъ арекетлери олмадан яшамакъ зор.

– Демек, гъурур. Биринджи адымны атмагъа санъа гъурур кедер эте. Сен онъа бармагъа къаст этмекни сечтинъ. Бу догъру дегиль. Айды, мен кеттим.

– Токътанъыз, сиз къайда кетесинъиз?– Кимсесиз сувукъ эвиме кельдим. Бир вакъытлар биринджи

адымны атмагъа гъурурума мусааде этмегеним ичюн бойле олды. Инсанларгъа базы вакъытларда фырсат бермек керек. Сен исе оны къачырсанъ пек языкъ оладжакъ.

– Токътанъыз мен не япмакъ кереким?– Фелектен бир кунь хырсызла!!!Анъламадым!!! Къарт автобустан акъырындан тюшти.Меним ёлджулыгъым девам этти. Омюр о къадар къыскъа ки,

оны тюшюнджелернен ве кедерлернен толдурмакънынъ манасы ёкъ, шимди япылмасы керек шейлерни япмасы сонъра кеч олур. Мен бирден уяндым. Автобус токътады... янымда бир яш къыз отура эди... къартнен субетимизнинъ руя олгъаныны анъладым. Тышкъа бакъмакъ истедим, терли пенджеренинъ джамында «фелектен бир кунь хырсызла» деген языларны окъугъан киби олдым.

Фелектен бир кунь хырсызламакъ... бу ибаренинъ манасы не-дир? Бу ибаре бизимле насыл багълы ола биле? Мен эминим, къартнен субетимиз руя дегиль, анълатма эди. Къарт манъа буюк сыр айтып кетти... Меним аятымны, кедерлеримни, асретлик чекке-нимни бильген бу къарт мени къаранлыкътан чыкъарып, зиндангъа сюйрекледи. Бу тюшюнджелернен эвимизге насыл келип чыкъ-къанымны анъламадым... Ана-бабам мени самимий къаршылап алды. Биз софра башында отурып субетлештик. Олар меним аятым насыл кечкенинен меракъландылар, мен исе эр шей яхшы деерек, суаллерден къачтым... Саба эрте турып къайтмакъ, ишке бармакъ керек. Шу себептен эрте ятып, саба эрте турдым, энди не вакъыт бараджагъымны бильмейим, бельки эки афтадан сонъ барарым.

Сен омюр киби исьянкярсынъ, эм гуняхсыз эм де гуняхкярсынъ. Сен меним манасы олмагъан аятымнынъ манасысынъ...

Бугунь эр кес иште. Эр кес чалыша. Мен кельгенимнен элиме янъы ишлерни туттырдылыр, кене янъы джинает. Инсанлар пек меракълы махлюкълар... Кенди ве башкъаларынынъ проблема-ларындан къуртулмакъ ичюн, адалетни тапмакъ ичюн джинаетке ёл берелер. Бизлер бу джинаетчилерни къыдырып тапып, эсас-ландырып, оларны апсханеге къапатмакъ керекмиз. Бу иш мени кунь куньден даа да къатты инсангъа чевирмекте. Акъылымда, сен эр вакъыт манъа ишим ичюн дарыла эдинъ. Бельки меним ичюн раатсызланадырсынъ, мен исе буны бегенип, сени даа да зияде ачувлата эдим... Сенинъ ишинъ менимкине бакъкъанда баягъы къолай эди. Буюк ширкетнинъ мудири олмакъ, о къадар инсанлар-

99

нен чалышмакъ зор эльбет. Мен озь ишимни пек севем ве айны заманда нефрет этем, бизге бу ишни япмакъны меджбур эткен инсанларгъа нефрет этем. Бугунь апсханеге барып джинаетни япкъан шубели инсаннынъ агъасынен лаф этмек кереким. Онынъ агъасы да апсханеде экен, бельки олар бири-биринен багълыдыр. Ве о манъа файдалы малюматлар берир...

Къара диварлар, экши къокъусы ве демир пармакълыкълар ме-ним ичюн эмиетсиз. Апсханенинъ муити меним юрегимде зерре къоркъу ве хош олмагъан дуйгъуларны яратмай. Мен мабюснынъ одасына кирдим, онынъ козьлеринде первасызлыкъ корьдим, къа-ра сакъалы, къара козьлери ве манълайында пейда олгъан бурю-шиклер онынъ юзюнде мемнюниетсизлик ярата. О манъа бакъып бирден:

– Ниает, кадем интикъамыны алдымы?– Насыл интикъам?– Мен ярым къалдыргъан ишнинъ?– Э, алды, ойле алды ки, энди апсханеде омюр бою ятаджакъ...– Мен онынъ бу иш ичюн пек зайыф олгъаныны тюшюнген эдим...

машалла. Сиз оны къыдырманъыз, о озю бир-эки куньден келип теслим оладжакътыр...

– Догъру малюматлар ичюн сагъ олунъыз! – деп мен одадан чыкъмагъа истедим. Диварда язылгъан ибарени корип токъталдым. Козьлерим къамашып къалгъан эди. Анда «Фелектен бир кунь хырсызламанынъ манасы бармы?» – деп язылгъан эди. Джинаетчи манъа бакъып:

– Не ичюн токътадынъ? Не ичюн о языгъа бакъып къалдынъ?Мен фысылдагъан алда бу суальни озь-озюме текрарлай эдим.

Къартнынъ айткъан сёзлери мында насыл кельди?– Айтсанъыз, фелектен бир кунь хырсызламакънынъ манасы

бармы?– Менимдже, бар! Адалетни ерине кетирмек ичюн фелектен

бир кунь хырсызладым, аятнынъ сценарийи боюнджа яшамакъ ис-темедим, нетиджеде бу алгъа тюштим, амма бир ань биле пешман олмадым!

– Не ичюн?– Акъикъат иле курешмек ичюн. Бельки бир шей джоймазсынъ, тек

къазанырсынъ, амма эгер де япмасанъ, бутюн омрюнъ боюнджа не ичюн япадым деп пешман оладжакъсынъ. Япкъанынъ ичюн пешман олма, япмагъанынъ ичюн пешман ол. Дегенмек керек. Мен хавфтан къоркъмадым, чюнки джояджакъ ич бир шейим ёкъ эди ве шунынъ ичюн пешман этмейим, интикъамымны алдым! Эгер де бир шей къазанмакъ истесенъ, фелектен бир кунь хырсызла!!!

Мен о одадан чыкътым ве теренден нефес алдым. Эр кес айны шейни айта, фелектен бир кунь хырсызламакъ... Сенсиз манъа къаранлыкътан чыкъмакъ ичюн фелектен бир кунь хырсызламакъ кереким, озюмни телюкеге атмакъ кереким. Бойлеликнен сенинъ


100

манъа мунасебетинъни анъламакъ, эзиетлерден вазгечмек ке-реким. Шимди санъа бармагъаным ичюн пешман олмакъ исте-мейим...

Мен тезден ишке келип, ишни битиргенимни ве джинаетчининъ бир къач куньден озю келеджегини айттым ве раатлыкъ куньлери алмагъа истегенимни бильдирдим. Эвге келип, джеми парала-рымны ве паспортымны алып аэропорткъа ёл алдым. Кимсеге бир шей айтмайып, омюримде биринджи кере озь башыма бир шей япам. Эм буны бугунь япмасам, башкъа ич бир вакъыт япып оламам. Юрегимде къоркъу ве айны заманда бир сакинлик пейда олды. Мен бир скемле устюне отурдым. Беклейим. Апансыздан бир сес эшиттим. Артыма чевирильдим ве сени корьдим. Сен инсанлар арасында турасынъ ве козьлеринънен кимнидир къыдырасынъ. Мен бирден юрегимде сыкъынты ис эттим, дарылдым, козьлеримден эки чешме козь яшы акъты. Мен еримден турдым, санъа бакъам, сен буны дуйдынъ, манъа чевирильдинъ ве биз къалабалыкъ ичерсинде къаршы-къаршыгъа кельдик. Бири-биримизге якъынлаштыкъ. Козь-леринъ меним козьлеримде, сен меним элимни туттынъ, сенинъ сыджагъынъны ис эттим. Сен менден эвель даврандынъ. Меним эписи тюшюнджелеримни козьлеримде окъуй эдинъ. Мен сени пек сагъындым. Асылында не мен сенсиз ве не де сен менсиз оламайджагъымызны экимиз де анълагъан эдик. Бизни айыргъан бинълердже километрлер бир шей дегиль эди... Сен манъа бакъ-тынъ ве озь тилинъде:

– Мен фелектен бир кунь хырсызладым ве инан манъа, бу эр шейге дева экен...

Мен санъа сарылдым ве юрегинънинъ сесини эшиттим, мен де фелектен бир кунь хырсызладым, эм бир шей джоймадым, тек къазандым, чюнки бу кунь манъа сени багъышлады.

101

языджы, шаир, драМатургрóстем Мóеäиннинъ 95 йыллыгъына äаир

1919 сенеси июль 6-да Акъмесджитте догъды. Сабий экен, 1921-1922 сенелерининъ ачлыгъыны корьди, 30-нджы сенелернинъ къыйынлыкъларыны башындан кечирди. Мектепте окъуды. Озь аятынынъ бу деврини языджы шойле хатырлай:

«Иште, шу агъыр девирде, яни отузынджы сенелернинъ орта-ларында, менде эдебияткъа авеслик догъмагъа башлады. Тиль ве эдебият дерси берген оджамыз Умер Дерменджи бу саагъа адым атмама ярдым этти. Эдебият авескярлары тёгерегини алып баргъан шаир Ибраим Бахшыш исе, бильгимни къавийлештирди. Талебелер дерс арасында бир-бирлерине фикир бильдиред-жекте, кягъыт парчаларына язып ата тургъанлар. Эдебият тёгере-гине къатнагъанлар исе, шиириет къанунларына риает этмеге тырышып:

Ýдебиé òаêúâим

рустем Муедин (сагъда) къалемдешлери Урие Эдемова ве риза Фазылнен


102

«Къалемимни унуткъаным, сенде олса бер манъа.Тенефюсте ич бир сёзсиз, къайтарырым мен санъа»,

киби сатырлар язып ата тургъанмыз.1937 сенеси «Яш ленинджилер» меджмуасында «Рустемнинъ

джинаетлиги» адлы икяем басылды. Ондан сонъ шиирлерим дюнья юзю корьмеге ве радиодан эдебий радиомонтажларым яйын-ланмагъа башладылар. Эдебиятнен бир сырада драмтёгерекке къатнап, пьесаларда иштирак эте эдим».

Рустем Муедин 1939 сенеси ордугъа чагъырылып, дженкнинь ильки йылы Москва мудафаасында иштирак эте. 1944 сенеси оны аскерликтен догъру Озьбекстангъа ёлладылар.

1957 сенеси «Ленин байрагъы» чыкъмагъа башлагъанынен, онынъ саифелеринде эсерлери ве макъалелери корюнмеге башлады. Сонъра «Йылдыз» меджмуасында да бир сыра эсер-лери басылды. 1972 сенеси онынъ «Такъдир» повести айры китап этип чыкъарылды.

Къырымгъа къайткъан сонъ, Рустем Муедин «Къырым» газетасын-да чалышты. 1993 сенеси Украина Языджылары миллий бирлигине къабул олунды.

Экинджи китабы пьесалар джыйынтыгъы олып, 1992 ве 1994 сенелери «Сёнген йылдызлар» адынен Нью-Йорк шеэриндеки «Къырым» фонды тарафындан нешир этильди. 1995 сенеси исе Акъмесджитте онынъ «Ана къайгъысы» адлы китабы чыкъты. Бу сонъ-ки эки китабына муэллифнинъ повестьлери, пьесалары, къыскъа икяелери ве шиирлери кирелер. 2004 сенеси онынъ балалар ичюн язгъан эсерлери «Асанчыкъ ве Къашкъачыкъ» адынен айры китап олып чыкъарылды. 2007 сенеси «Йылнаме» адлы шиирий дестаны басылып чыкъты. 2009 сенеси эдипнинъ 90 йыллыгъы къайд олунды ве бу мунасебетнен онынъ «Къатмер къадерлер» адлы китабы нешир этильди. Бу китапкъа да онынъ икяелери, пьесалары ве шиирлери кирсетильген.

Рустем Муедин эдебий тилимизнинъ темизлиги ичюн энъ зияде къайгъыргъанлардан бири эди. Бу акъта о пек чокъ макъалелер язды, сонъ оларны топлап «Къырымтатар эдебий тилини огренеджеклерге ярдым» адынен озь эсабына айры китап этип чыкъарды ве эр ерге даркъатты. Языджыгъа, чокътан бекленильген «Агъыр такъдирлер» романы китап олып басылгъаныны да корьмек къысмет олды.

Рустем Муедин драматургиягъа да чокъ меиль бере ве пьесала-рынынъ санада къоюлмасыны арзу эте эди. Амма онынъ ялынъыз бир эсери – «Сёнмеген йылдызлар» пьесасы саналаштырылды.

Языджыларымыздан энъ узун омюр корьген Рустем агъамыз 2012 сенеси январь 25-те бу дюньядан отти. Алланынъ рахметинде олсун.

103

русòем мÓеДИн

1919 – 2012

КЪЫРЫМ БИЗЧЮН БИР ДЖЕННЕТТИРВатан къумлы... Ватан чёллю... Ватан дагълы...Бу дюньяда чешит тюрлю ватанлар бар.Юртлар ичюн юреклерде севги сакълы, Къапласа да язда биле буз я да къар.

Эр миллетнинъ ватаны бар, топрагъы бар,Севинч ве бахт келе, эльбет, ватанында.

Балаларнынъ чокълары,«Ким олсам?» – деп ойлана. Тюшюнджеден оларнынъ,Тап башлары айлана.Олсанъ дюльгер, чиленгир, Тенекеджи яманмы?Балаларчюн, эльбет де,Келир онынъ заманы.Ташчы олсанъ къаларсынъ Инсанларгъа бол эвлер. Ашчылыкъны бильсенъ де, Этмез эбет ич кедер.Шофёр олсанъ ташырсынъ Ёлджуларны я юклер.

Саяр-север, эльбет де,Сени кучюк-буюклер.Олсанъ эгер демирджи Машиналар ясарсынъ.Эгер олсанъ бир алим,Фенлер сырын тапарсынъ.Я космонавт олсанъ сен,Эвинъ олур кок ве ер.Сендай батыр йигиткеЭр ким: «Чокъ тешеккюр!» – дерКим олмагъа истесенъ,Кетме мектептен эрек.Унер алмакъчюн исе,Яхшы окъумакъ керек.

ОКЪУМАКЪ КЕРЕК


104

Авасындан эм сувундан файда тапар,Шу ерлернинъ асыл халкъы олса анда.

Севдигимиз Къырым бизчюн бир дженнеттир,Къуруса да чокъракълары эм багълары.Халкъым къайтса ватанында иш джёнетир,Чечекленир багъчалары эм дагълары.Къырым бизчюн бир дженнеттир, азиз достлар, Топлашайыкъ ешиль ярымадамызда.Украинлер, караимлер эм де руслар...Хош ве мемнюн олсын эр кес адымыздан.

1990 с.

ВАТАНЫМДАУчып кельдим Ватаныма,Топрагъында тиз чёктим.Нефес алдым къана-къана,Седжде этип, ер опьтим.Ёл алдым мен къабристангъа,Анамны ёкълайым, деп.Мерхум анамнынъ рухунаБир дуа окъуйым, деп.Лякин шеэр кенарында,Тапалмадым мезарлыкъ.Буюк теляш эфкярында,Мени сарды бир яныкъ,Орталыкъкъа къурулгъанларЧешит тюрлю чокъ эвлер.Мезарташлар къырылгъанлар,Мен кельмезден чокъ эвель.Бербат олгъан эр бир къабир,Сюеклер де къалмагъан,Кимнинъ иши, ким о кяфир,Мевталаргъа къылынгъан?

– АНАМ! – дедим бар сесимнен,Таш-топракълар инъледи.Джоймадым ич озь эсимни,Билем, джевап кельмеди.Ерге эндим, мен тиз чёктим,Кокке тиктим козюмни.Даяналмай козьяш тёктим,Ювгъан къадар юзюмни.Вахшийликнен кунь тапкъаннынъ,Эль-аягъы «шарт» сынсын!Мезар бозып эв япкъаннынъ,Эки козю кёр олсын!Алла берсин джезасыны,Бу дюньяда онъмасын.Чексин бутюн джефасыны,Юрегини от алсын!

105

«Зораки моллалыкъ» ве «Чалышкъанлар ашасын» масалларыны язып алгъан ве неширге азырлагъан Къадыр ВЕЛИ

«Йылдыз» меджмуамызнынъ даимий окъуйыджылары кечкен 2013 сенесининъ 6-нджы санында дюнья юзю корьген «Дагъджынынъ акъыллы къызы» адлы масалы иле танышкъан эдилер. Бу халкъ агъыз яратыджылыгъына даир эсерни 1931 сенеси Багъчасарай районы-нынъ Топчы коюнде догъгъан, ал-азырда исе Севастьяновка коюнде яшагъан урьметли Юсуф агъа Мамедиевден эшитип язып алгъан муэллифни шу ихтиярнынъ огълу гульджю Решат бей Базарчыкъ къасабасында ерлешкен чаршыда сонъки къаранфилини украин парасына «эдие этеркен» бирден манъа къуванчлы козьлерини па-рылдатып: «Къадыр оджа, Къадыр оджа, бир дакъкъачыкъ токътанъыз, а бу шляпалы мадамдан гуль парасыны алайым да, сонъ сизни «Жигули»ме отуртып, бабамнынъ узурына алып барырым. Билем, билем, сиз ёкъ демессиз, чюнки къартлардан «комеч» тарихымызгъа аит «хазине» арагъанынъызны ким бильмей я, – деди о, кулер юзьлю къадыннынъ узаткъан парасыны джебине сокъаракъ…

Кунеш кене бир сарпан бою котерильгенде биз мензильге етип кельдик. Азбар къапы огюнде гульджю Решат бейнинъ бабасы Юсуф агъа «демир файтон»ны корьгенинен, эмен агъачындан япылгъан эки къанатлы азбар къапыны артынадже ачты, огълунынъ янында мени кореркен, юзюнде шырныкълы теббесюм пейда олды ве чокътан кумюш ренкини алгъан чал башыны «файтон»нынъ каби-насына – мен отургъан тарафкъа эгерек, йылмая-йылмая агъызыны ачты: «Машалла, машалла, сизни корьген бей олсун, Къадыр оджа», – деген арада «Чекилинъ, баба, чекилинъ, машина басар!» – хитап этти Решат бей.

Не исе, къаве де, чай да ичильди.– Кечкен сене меним сагълыгъым мусааде этмегени себебин-

ден, санъа берген вадемни шимди эда этейим, – деп Юсуф агъа агъызыны ачты да, ичине ерлешкен «бульбули»ни сеслендирди.

Юсуф агъа Мамедиевден язып алынгъан «Зораки моллалыкъ» масалынынъ. биринджи варианты 1940 сенеси Юсуф Болат, Керим Джаманакълы тарафындан нешир олунгъан «Татар халкъ масал-лары» китабында «Дубаранынъ дубарасы» серлевасынен чыкъкъан масалдан деерли фаркълыдыр.

Êúарòлар аãúçûндан


106

зОраки МОллалыкъМасал

Э-хей, бир заманларда Къарабий яйласынынъ этегинде ер-лешкен къомшу койнинъ джылгъа тарафында яшы кемал

чагъыны чокътан кечкен Сеитхалиль адыны ташыгъан адам бир озю алчачыкъ эвде, къорантасыз омюр кечире экен. О пек фукъаре яшагъан. Эвинде къапмагъа, яламагъа, къокъламагъа бир шейи къалмагъан.

Ачлыкъкъа даянып оламагъан Сеитхалиль эвинден чыкъа да, койни доланып, бельки бир къысмет тапарым, дей де аякъларына къувет бере. Юре, юре бир койден экинджи кой, экинджи койден учюнджи балабан къомшу койни де кечеяткъанда бир къадын эвинден чыкъып, къолунда къопкъасынен арангъа, сыгъырыны сагъмагъа кеткенини коре. Факъыр чокъ тюшюнмей, къадыннынъ эвине сокъула. О якъ, бу якъ козь кездире. Бир шейлер къыдыра. Бурнуна чиберек къокъусы кире. Ашханеде сини ичинде къой этинден пиширильген чибере-клер «ал мени аша, аша» деп къысметли мусафирни беклейлер. Сеитхалиль чибереклерни бирер-бирер къатлап ашай, пармакъ-ларына чыбыргъан къокъулы ягъ тамчыларыны да ялай. Синидеки чибереклернинъ аман-аман ярысыны ашап битиргенде, софада аякъ давушларыны эшите. Энди не япмалы. Ашханеде тургъан до-лапнынъ ичине кирип сакълана. Фурсаты кельгенде чыкъып къача-рым, дей. Дей амма, къадын эвден чыкъмай да.

Къадын софра доната. Синидеки емекни, бир бардакъ толду-рып макъсыма, къашкъавал, пенир ве даа бир талай ниметлерни къойгъан арада эв бикесининъ ойнашы келе. Софрадаки бере-кетни ашай, иче.

– Макъсыма ич, чекинме, аша, бу емеклерни сен ичюн, аселет сен ичюн азырладым, – деген арада азбарда бир шамата къопа. Къадын пенджереге бакъа. Не корьсин, къоджасы беш-алты уль-фетлеринен кемане, зурна чалдырып мейханеден келе. Сеслер эп якъынлай. Мусафирлернинъ къолларында ракъы, шарап ши-шелери. Къадын:

– Тез ол, анавы долапкъа кирип сакълан! – дей.Ойнашы аман долапкъа сокъула. Зар-зорнен кирип гизлене,

лякин, пахыл киби, долапта ябанджы бир адамны коре. Корьсе де сесини чыкъармай, агъызыны ачмай, пысып отура… Ниает, къод-жасы азыр софрагъа ульфетлерини отурта. Ракъы, шарап ичиле. Шакъа, оюн, кулькю башлана. Мусафирлерден бири къадынгъа да бир къаде шарап узата. Эв бикеси бу къадени долапта пысып джан сакълагъан ойнашына гизлиден узата. Къадени Сеитхалиль ала да «тюпсиз къуюгъа» тёке. Бираздан сонъ долапкъа даа бир къаде узатыла. Бу сефер де шарап фукъаренинъ элине тюше. О,

107

бу атешли ичимликни де юта. Мусафирлер софраны четке сюрелер. Ортада оюн артындан

оюн башлана. «Къайтарма», «Чобан оюны», «Явлукъ оюны» – эписи къарышып кете. Оюндан сонъ йырлар, чынълар янъгъырай. Долап ичиндеки Сеитхалиль де эки къаде атешли ичимликтен кейфленип: «Мени де гъамдан азат эйле»ни созып башлай. Къадыннынъ ойна-шы: «Сен не япасынъ, серсем, дуйсалар экимизнинъ де еди къат теримизни сыдырырлар, ахмакъ!» – дей. Сеитхалиль кулюмсиреп: «Джуббенъни, йылтыравукъ сафтиян чызмаларынъны чыкъарып берсенъ, сонъ дегенинъни япарым», – дей.

«Донжуан не япсын, алем масхарасы олсунмы? Ёкъ. О, тез-тез устюндеки яп-янъы джуббесини, аякъларындаки сахтиян чызмалар-ны чыкъарып Сеитхалильге бере. Бере амма, шарапнынъ тесири фукъарени гъайрыдан джоштура. О, йырнынъ экинджи бейитини созмагъа башлай. Къадыннынъ ойнашы башындаки къумрал къал-пагъыны, элиндеки косьтекли алтын саатини де чыкъарып къомшу-сына бахшыш эте. Лякин нефис чешмесининъ козю вира ачыла. Къадыннынъ ойнашы штанындан, кисесинден, беяз кольмегинден – эр шейинден айырыла. Анадан догъма чыплакъ къала. Эвдеки мусафирлер исе къонакъбайгъа «энди бизге мусааде эт, чокъ сагъ ол, ырызымызны джоймадан эв-эвимизге къайтайыкъ», деп туралар, бири-биринен къучакълашып сагълыкълашалар. Имкяндан фай-далангъан Сеитхалиль де долаптан яваштан сыптырылып чыкъа да, мусафирлерге къошулып эвден чыкъып кете. Амма узакъ кетмей, чюнки къонакъбайнынъ къадыны ойнашыны тузакътан чыкъармакъ ичюн насыл айнеджиликлер япар экен, деп меракълана.

Чокъкъа бармадан къадыннынъ къоджасы достларыны озгъарып эвине къайта. Кирип не корьсин, къадын эвнинъ ортасында ана биттим, мына биттим, деп созулып ята, ынъырдана-ынъырдана:

– Эв, тез къомшу койден бир молла тапып кель. Тапып кельме-сенъ, оледжем, – деп ялвара. – Мусафирлерден бирининъ козю тийди. Бар да ырым-мырымдан анълагъан молланы тапып кетир. Не агъзынъны ачып къалдынъ, тез, ель киби учып кет! – сомурданды эв бикеси.

– Тийген козюнъизге не айтайым! Шимди тек бу етишмей еди. Бу койде молла деген молла да ёкъ, къомшу койге чапайым, – деп сархош къоджа абын-сюрюн ёлгъа чыкъа. Бир даа бакъса, ёлнынъ кенарында устюнде янъы джуббе, башында къумрал къалпакъ, элин-де кербар тесбисини туткъан, башыны Къарабий яйласы тарафкъа тиклеп, токътамадан дудакъларыны ойнаткъан адамны коре. Ишим онъундан кельди, гъалиба, деерек къувана:

– Имам эфенди, имам эфенди, пешимден юрюнъиз. Къадыны-ма козь тийген. Эвде джан береята. Олюмден къуртарынъыз, сизни разы этерим. Ялварам, тездже юрюнъиз, – дей.

«Имам» десенъ, кенди фиятыны арттырмакъ макъсадынен:


108

– Эй, бейнадем, меним вакътым ёкъ, аджеле ишим бар, – дей сабырнен.

Бичаре къоджа не япаджагъыны бильмей «молла»нынъ аякъла-рына йыкъыла, агъламсырай-агъламсырай ялвара:

– Сизден гъайры манъа башкъа ич кимсе ярдым этип оламаз, за-мет акъкъынъызны эки къат зияде тёлерим, – деген сонъ Сеитхалиль «молла» гуя еди къат кокке котерильген киби къувана:

– Айды, ойле исе, заваллы къадынны белядан къуртарайым, – деп тесбисини чеке-чеке, сархош къонакъбайнынъ артына такъылып кете. Эвге кирген сонъ исе къонакъбайгъа: – Сиз экинджи одагъа киринъиз. Мен къадынынъызны окъуйым. Бильген дуаларымнынъ шифасы, не бермеген Яраданнынъ озю де ярдымджы олур, – деп ишке кирише. Оданынъ ортасында созулып яткъан къадыннынъ сол къулагъына эгиле ве: – Акъыз, анавы синидеки чибереклерни ким ичюн пиширдинъ? Шуф, шуф. Долапны аралыкъ этип шарапны ким-ге ичирдинъ? Шуф, шуф, – сагъ къулагъына эгилип: – Ойнашынъны «шейтан» деп къуваджам, бунъа не дейсинъ? Шуф, шуф!

– Къуваджакъ олсанъ, къоджама дуйдурмадан къув, имам эфен-ди, – фысылдай тёшекте терлеп, шыр сув олып яткъан къадын.

– Эй, шейтан огълу шейтан, долаптаки чул-чубырны тез кий. Сени алем масхаралыгъындан къуртараджам, санъа да бир шуф, кене бир шуф! – чынълай «молла» ве къадыннынъ къоджасыны чагъырып: – Эфендим, къадынынъа козь тиймеген, онъа шейтан сыфатлы бир иблис ашыкъ олгъан. Мен окъугъан дуалар къадынынъны олюмден къуртарды. О, бутюн белялардан арынды. Лянетли шейтаннынъ бой-ну урулды. Шимди мен сонъки келямымны да окъуп уфюрейим, – деп «молла» долапнынъ къанатыны аралыкъ эте де: – Эй, ороспу, «зиндан» къапысыны ач! Шуф, шуф, тез ач. Мында бир кирдинъ, бир даа кирме. Тез къач, шуф, шуф! Тез къач, шуф! – дегенде къа-дыннынъ ойнашы долаптан окъ киби атылып чыкъа да, бабам сени, къыбладан эскен аджджы ель киби, козьден гъайып ола. Къадын исе яткъан еринден сычрап тура, къоджасынынъ бойнуна сарыла. Бираздан сонъ «молла эфенди» замети ичюн эки къат мукяфат ала да, озь эвине къайта.

Ёлда о, янъгъызлыкъ тек Аллагъа ярашыр, мен де энди «эфенди» олдым. Къазангъан акъчамнынъ ярысыны эвнинъ тамирине ишлети-рим, ярысыны исе озюме ляйыкъ бир сырма козьлю, культе сачлы, кулер юзьлю гузель къадын алмагъа масраф этерим. Зораки мол-лалыкъ этип, озь къысметимни таптым ве намуссыз бир къадыннен бир эркекке акъыл къойып, масхаралыкътан къуртардым, деп япкъан ишинден мемнюн олып, озь эвине кете.

109

Чалышкъанлар ашасынМасал

Падишалар падишаларнен, байлар байларнен, везирлер везирлернен, алимлер алимлернен къонушкъан. Эски за-

манларнынъ биринде Чатырдагънынъ этегинде айтувлы бир бай яшагъан. Онынъ ай десенъ, айдан, кунь десенъ, куньден дюльбер екяне бир къызы олгъан. Къызнынъ ады да Мелек экен.

Кузьде берекетлер джыйылып ерли-ерине джем олгъан сонъ, байлар олсун, фукъарелер олсун, бол нефес алып раатланмагъа да сыра кельди дегенде, шу Мелек яшагъан сарайнынъ янына къырджыман бир атлы келип ете. Онынъ башында эльтир къалпакъ, тюзгюн боюны алтын йипекли нагъышле сюсленген елеги ярашты-ра. Мелек баны исе сарайнынъ ортасында хавуздан сув ичеяткъан эки гогерджинге бакъа-бакъа хаялгъа чомгъан. Башыны котерип о, атнынъ тельбевини туткъан мыйыкълы къара къаш, къара козьлю дюльбер йигитнинъ сукълана-сукълана онъа бакъкъаныны коре. Йи-гит бош къолуны коксине къояракъ, бираз башыны саллап къызгъа селям бере де, козьден гъайып ола…

Арадан тамам учь кунь кечкен сонъ Чатырдагънынъ айтувлы байы яшагъан сарайгъа файтоннен къудалар келе. Эбет, бу къудаларны Къаралез зенгинининъ къырджыман огълу ёллагъан. Узун лафнынъ къыскъасы, бабасы Мелек банунынъ бир къусурыны ашкяр эте:

– Къызым пек тенбель, ишлемеге севмей. Бутюн къабаат озюмде. Екяне эвлядым олгъаны ичюн оны урь, сербест осьтюрдим. Эллери-ни ич бир вакъыт сувукъ сувгъа биле урдырмайып, кемал чагъына кетирдим, амма…

– Аммасыны биз бакъармыз, бай агъа. Сиз бизни бош къайтар-манъыз, – ялваралар Къаралез коюнден кельген къудалар.

Не исе той куню де анълашыла. Эки тарафта да оладжакъ дюгюнге азырлыкъ кете. Байгъа той япмасы не, дегенлери киби, о къуванчлы кунь де етип келе. Учь кунь, учь гедже эм Чатырдагъ, эм Къаралезнинъ таш-къаялары этрафында кендилерине ювалар япып яшагъан къурт-къырмыскъалар, къушлардан гъайры, шу та-рафта истикъамет эткен яшлар, къызлар, бала-чагъа, эсли-башлы ихтиярлар юкъламай чалгъы-чагъана нагъмелерини динълеп, тойда ойнап-кулип шенъленелер.

Къаралез коюнинъ байы эль къавуштырып отургъанлардан дегиль, саба кунь ярыгъындан та акъшамгъа къадар терлеп-пишип эм чай-ырда, эм де озь сарайында ыргъатларынен берабер чалыша экен. О, тенбеллерни озьджесине тербиелей, башларына акъыл къоя къоя, япыладжакъ ишлерни яптыра, эм де чалышкъанларны разы эте, къурсакъларыны тойдура, хызмет акъларыны да озь вакътында


110

бере, онынъ ичюн хызметкярлары оны севип-сая экенлер.Тойнынъ дёртюнджи куню, къушлукъ вакъты – емек чагъы кельге-

нинен байнынъ кяясы:– Эй, джемааты муслимин, ишлегенлер аш софрасына буюр-

сын! – деп чагъыра.Келин софра башына бармагъа утана, чюнки эр кес эм са-

балыкъ, эм акъшамлыкъ емеклерини джем олып бир ерде ашай экен. Къушлукътан сонъ экинди, экинди кечкенинен акъшам ола. Келин пек ач ола. Ашамаса, оледжек алына келе.

Бешинджи куню о, биринджилер сырасында енълерини тиреп ишке кирише. Терлеп-пишип чалыша. Уйле вакътында кяя:

– Ишлегенлер аш ашамагъа буюрсын, – деп илян эткенинен, келин чекинмеден софрадан ер алгъан къоджасынынъ янына келип отура ве онен берабер аш ашай…

Арадан бир афта вакъыт кечкен сонъ къызыны ёкълап, Чатыртавлы бай келе. Кельгенинен онынъ янына къызы чапып келе ве:

– Баба, бабачыгъым, къатайып турманъыз, эльтир къалпагъынъ-ызнынъ тозуны къакъынъыз, джуббенъизни тюзетинъиз, ич олмадым, мыйыкъларынъызны токътамай бурып турынъыз, – дей сыкъ-сыкъ нефес аларакъ.

– Вай, къызым, сенинъ бу айткъанларынъ недир я? – раатсызлана бабасы.

– Бу эвде, бабачыгъым, ким чалышса, о ашай экен. Чалышмагъ-анларны софрагъа давет этмейлер. Къана, тез олунъ, эгилип, ич олмадым, анавы сахтиян чызмаларынъызны сюртюнъиз, акс алда сизге не къаве, не сув, не де аш берирлер, – дей.

Бу сёзлерни эшиткен бабасы ич-ичинден къувана «энди адам олгъансынъ, къызым» деп къчыраджакъ ола, лякин сес-солукъ чыкъ-армай, эвлядынынъ манълайындан чёп-чёп опе. Сонъ къудагъыйыны къучакълай ве яваштан:

– Сагъ ол, къуда, мен берип оламагъан тербиени сен берген-синъ, – дей.

Бу масалны 1931 сенеси Куйбышев районынъ Албат коюнде догъгъан ве ал-азырда Багъчасарай районынынъ Заветное коюнде яшагъан Асан агъа Абдулмуиновдан язып алынгъан.

111

миллиé òасиль îдæаêúларû

къарасуВбазар Миллий Мектеби

Къырымнынъ экинджи медений ве маариф меркези сай-ылгъан, халкъымызгъа Бекир Чобан-заде, Амди Герайбай,

Абдуреим Алтанълы, халкъ къараманы Алим Азамат огълу киби аджайип адамларны берген ве Ватанымызнынъ энъ гузель ко-шелеринден биринде намлы Акъ-Къаянынъ этегинде ерлешкен айтувлы къадимий Къарасувбазар шеэринде 1997 сенеси чокъ бекленильген миллий мектеп ачылды. Мектеп балалар багъча-сынынъ эски бинасында ерлешти. О окъув йылы 6 сыныфта 135 талебе ве оларгъа ана тилинде дерс берген 12 оджа чалышып башлады. 1998-1999-нджи окъув йылында Къарасувбазар район девлет мемуриетининъ эмиринен мектепке «I-III басамакълы орта мектеп» статусы берильди. 7 сыныф текмилленип, 159 талебе тасиль алып башлады. 1999 сенеси мектеп мудири вазифесине Певзие Эюповна Мамутова тайинленди. О озь зенаатына, хал-къына садыкъ олгъан, озь ишини профессиональ дереджеде бильген инсанлардан биридир.

2003-2004-нджи окъув йылы коллектив Сары-Сув маллесинде янъы къурулгъан земаневий мектеп бинасына кочьти. Бу, Къы-рымда ильк къурулгъан миллий мектеп эди.


112

2004 сенеси ноябрь айында мектепте «Этнопедагогика ве миллий мектеп» мевзусында халкъара конференция кечирильди. Ана-бабалар комитети ве оджалар коллективи 2005 сенеси лейха къорчаладылар. Бу лейха боюнджа мектепнинъ тедбирлер залы донатылды ве сыныфтан тыш чешит тедбирлер ичюн урбалар тикильди.

2009 сенесинден башлап 2012 сенесине къадар мектеп му-дири вазифесинде Ремзие Муртазаевна Сайдгалиева булунды. О девирде АЛЬРАИД тешкиляты ярдымынен, мектебимизде пек балабан иш алып барылды: ашхане ачылды, 2011 сенеси биль-гисаяр сыныф одасы къурулды ве янъы компьютерлернен дона-тылды; химия ве физика одалары ичюн корьгезмелер, реактив-лер, видеодерслер берильди; эмек одасы земаневий техника васталарынен донатылды: тикиш машиналары, оверлок, урба утюлемек ичюн тахталар, утюлер, манекен берильди. Спорт залы ве мектеп бинасынынъ ог тарафы тамир этильди. Мектепке видеопроектор ве экран эдие этильди.

2012 сенесинден мектепке Ленура Джаферовна Мужда-баева ёлбашчылыкъ япа. «2003 сенесинден бу куньге къадар мектепни 337 талебе битирди. Олардан 13 талебе – алтын ве 10 талебе кумюш медаль къазанды. 53 мезун исе оджа зенаатыны сайлап, алий окъув юртларына окъумагъа кирди. Бу – яшларнынъ ана тилимизге, оджалыкъ зенаатына мунасебетлерининъ эйи бир косьтергичидир. Бизни къувандыргъан даа бир шей – 15 йыл ичинде мезунлар арасында 5 къоранта къурулды. Бу – Марлен Мустафаев ве Тамила Чакирова, Адиль Рефатов ве Эльвина Ру-стемова, Ремзи Халилов ве Эльмаз Абдураманова, Осман Уста ве Эльвина Сеттарова, Дилявер Гафаров ве Зейнеб Муртазаева-нынъ керчектен де миллий къоранталары», – дей мудир.

Асие Зевриевна Абдувелиева – къырымтатар тили ве эдебият оджасы: «Мектебимизнинъ талебелери чешит ярыш ве олимпиа-даларда иштирак этип, тек районда дегиль де, джумхуриетте де эр вакъыт нуфузлы ерлерни къазана. 2003 сенесинден башлап мектебимизде «Мелевше» театр тёгереги чалышып башлады ве эр йыл талебелеримиз фестиваллерде фааль иштирак этип мукяфатлар къазаналар. «Яш юреклер» мектеп газетасы йыл-лар девамында айда бир кере чыкъарыла. Яш журналистлер ве оджалар чешит конкурсларда, семинарларда иштирак этелер. Мектепте полониялы мусафирлер ве район мектеп газеталары-нынъ азаларынен семинар кечирильди.

Мектеп талебелери де Полонияда айны бойле семинарда иштирак эттилер. Умют этем ки, илериде мектебимиз даа да инкишаф этер ве акъикъий ватанперверлерни осьтюрир».

Материалны азырлагъан Айше АКИЕВА

113

¹4 (19)

Áалалар и÷þн

«йылäыз÷ыкъ»ны айøе акиеВа такъäим ýте

къарасóâбазар миллий мектебине багъыøлана

Линяре ДерменДжИ

Мераба, мектебимиз!Мераба, эй, мектебимиз!Окъуйыджамыз! Севинемиз!Меракъкъа истеклер ашлап,Окъувны гъайретле башлап,Арзу ёлуна чыкъайыкъ,Бильгимизни арттырайыкъ.Яз-татильнинъ зевкъыненБир яш даа атладыкъ,Энди тирнек эм гъайретненОкъув йылын башладыкъ.


114

татлы сеслерБу мектепнинъ талебелери арасында йырджыларнынъ

сайысы гъает буюктир. Эр кес айны йырларны озюне хас дуйгъу ве ифаде иле иджра этип, динълейиджилерни айретте къалдыра. Биз де бунъа шаат олдыкъ.

Незире АЗИЗоВА,5-нджи сыныф

Мен йырламага ве ойнамагъа пек севем. Кимерде бизге Майе Диляверовна келип, бизлерни гузель ойнамагъа огрете. Амма йырлар мени даа да чокъ ме-ракъландыра, энъ севимли йырым – «Бабам». Оссем мытлакъа йыр-джы олып, бутюн дюньягъа мешур оладжам.

Эльнара сМАИЛоВА,5-нджи сыныф

Мен эки йыл девамында йыр-лайым ве энди «Татлы сес» яры-шында да иштирак этмеге вакъыт кельди, деп тюшюнем. Анда би-ринджи кере иштирак этеджем. Бундан да гъайры, мен озь йырла-

рымны да е иджра этме-ге истер эдим. Шунынъ ичюн озюм де тюркюлер язмагъа ниет этем. Тюр-кюлерим эсасен Ватан акъкъында оладжакъ.

115

«йылдыз»нынъ МуÕлисиосман АШЫроВ,7-нджи сыныф

«Йылдызчыкъ» ба-лалар меджмуасы-дыр, шунынъ ичюн бизге оларнынъ фи-кирлерини бильмек пек муим. Сары-Сувда бизим даи-мий окъуйыджыла-рымыз олгъанына шаат олдыкъ. Таныш олунъыз, Осман Ашыров:

– Мен йырлайым, миллий оюнларны ойнамагъа, базы бир икяелерни окъумагъа ве язмагъа севем. Бизим къорантамыз акъкъында, Ватан, достларым акъкъында язам. Ашыкъ Умернинъ, Шакир Селимнинъ эсерлерини айырыджа бегенем. Келеджекте чокъ тиллер огренип, икяелеримни чешит тиллерде язмагъа истейим. Сизинъ меджмуанъызны окъумагъа пек севем. Эдебий макъа-лелерни, икяелерни, «Йылдызчыкъ»ны. Илериде эсерле-римнинъ анда басылмасыны истер эдим.


116

ФырЧы усталарыИстидатлы инсан

эр джеэттен исти-датлы ола дейлер. Невбеттеки къара-манларымыз да ай-ныдыр. Амма олар-нынъ эсас меселеси дюньянынъ гузеллиги-ни ве кенди дуйгъула-рыны боя ве фырчы иле тасвир этмектен ибареттир.

Билял ДжеппАроВ, 3-нджи сыныф

Китапларны, икяелерни окъумагъа севем, озюм де базы бир шейчиклер язам. Чешит мевзуларда язам, тек бир шартым бар – къырым-татар тилинде олсун, русча ич бир вакъыт язмайым. Не ичюн? Къырымтатарым чюнки, тилим де къырымтатар. Келеджекте буюк бир эсер язаджакъ ол-сам, биринджиден, миллетим акъкъында язаджам. Амма энъ севимли ишим – ресим яп-макъ. Оссем рессам олмагъа истейим.

Мустафа МеНАКАеВ, 2-нджи сыныф

Мустафаларнынъ аилеси Сары-Сувда кенди тарихы иле беллидир. Огъланчыкъ-нынъ къарткъартбабасынынъ эвинде къырымтатар халкъы-нынъ мешур эдебият уста-сы Ыргъат Къадыр отурып чалышкъан. Къартбабанынъ озь къавеханеси бар экен, мында Мустафанынъ къарт битасы Ыргъат Къадыргъа аш, сув бере экен. Мустафанынъ озю исе рессам олмагъа истей.

– Мен эвни эр вакъыт тозютар иле темизлейим. Язда чалышсам, озюме телефон аладжам. Меним эмджем пек гузель ресимлер япа, мен де онъа ошамагъа истей-им. Окъусам рессам оладжам.

Улькер осМАНоВА,2-нджи сыныф

Мен мектепте мини мисс ярышында иштирак этип, аш пиширдим, сонъ бу ашны анам ашады. Мен анама эвде савут ювмагъа ярдым этем. Акъбардакъ чечекле-рини севем. Асылында, мен эким олмагъа истейим, кич-кене балачыкъларны тедавий-леджем. Шимди исе мына бу киби ресимлерни япам.

117

иджадий адыМларМерьем ИсЛЯМоВА, 1-нджи сыныф

Мен мына бу къартбабачыкъ-ны озюм яптым. Мен бу карпаси-наны (еловая шишка) орманда кезгенде таптым. Буюк олсам, эким олып, бу киби къартбаба-ларны тедавийлемеге истейим, чюнки бу пек къолай бир иштир.

сейдамет Ибрагимов, 1-нджи сыныф

Мен бу ишни табиаттан алын-гъан шейлерден яптым. Оджам манъа гузель баа къойгъан эди. Энди мен карпасина (еловая шишка) джыймагъа ве олардан чешит тюрлю ишлерни япмагъа башладым. Оссем алим ола -джам.


118

Юсуф МАМБеТоВ,4-нджи сыныф

Мен футбол ойнамагъа севем, бир ай девамында курешке къат-надым. Амма энди къатнамайым. Асылында шиирлер эзберлемеге ве оларны санадан айтмагъа бе-генем. Оларны Риза Юсуф киби айтмагъа тырышам: сейирджиде ифадели ве тесирли дуйгъуларны уянтмагъа арекет этем.

Февзи ве Айдер ДУГУ 7 ве 8-нджи сыныф талебелери

Бу эки джид-дий агъа-къардаш иджадият ёлуна эмин адымлары-ны атмакъта. Сары-Сувда энди белли чалгъы джылар ста-тусына наиль олды-лар. Бир ишни баш-ласа, оны аман аля дереджеде беджермеге тырышкъан яшлардан олалар. Февзи машиналар иле огърашмагъа, Айдер исе футбол ойнамагъа севе ве милис хадими олмагъа истей. Февзи кларнет, Айдер исе фортепиано чала.

уянтмагъа арекет этем.

119

аиле дегерликлериБир къач йыл девамында къырымтатар тили ве эдебият

оджасы Асие Абдувелиева ёлбашчылыгъында юкъары сы-ныф талебелери «Аиле дегерликлери» ярышында фааль иштирак этип, нуфузлы ерлерни къазаналар.

- Гузель Уста 2011 сенеси думхуриетте 2-нджи ерни къазанды.

- Мерьем Зевадинова исе 2010 ве 2012 сенелери джум-хуриетте 2-нджи ерни къазанды.

- Исмет Бариев ве Таире Аметуста да меракълы иш-лер азырладылар.

Оларнынъ ишлеринден сизинъ дикъкъатынъызгъа энъ маналы сатырларны кетирмеге истеймиз.

Зарема БАрИеВА, 6-нджы сыныф

Къырымтатар оюнларыны севем, чыкъышларда иштирак этемиз, биринджи ерлерни къазанамыз. «Татлы сес»те иштирак этмеге ниетиндем. Оссем, Асие Зевриевна киби оджа олмагъа истейим.

Эр даим огюме бир макъ-сат къоям. Бу – яхшы окъумакъ,


120

даима ана тилимде къонушмакъ, халкъымнынъ урф-адетлерини, тарихыны, ана тилимизни ве эдебиятны огренмек.

«Бойле аиле дегерликлерини мукъайтлыкънен сакъ-ламакъ керекмиз. Анама несиль-несильден берильген мараманы исе, мен севимли Исмет агъамнен бирликте бизим келеджек несилллеримизге еткизмеге борджлу-мыз. Эльбетте, мен де бу нагъыш ишининъ инджеликлери-ни, сырларыны огренмеге истейим. Къысмет олса, бунъа ошагъан нагъышлы эшьялар кене де бизим одаларымыз-ны яраштырырлар. Эвли-баркълы олгъан сонъ, эвимнинъ бир одасыны эскидже донатмагъа арзум бар. Иншалла, бу арзумны ерине кетирмеге тырышарым».

Мерьем ЗеВАДИНоВА, 10-нджы сыныф

Мен бу ярышта эки йыл иштирак эттим. Биринджи сефер марама, фырланта такъдим этип, джумхури-етте нуфузлы ерлерни къа-зандым. Шимдилик «Ляле» телеканалында чалышам. Мектепни битирген сонъ, яхшы фармацевт олмагъа истейим.

«Къырымгъа кочип кель-ген сонъ бу фырлантаны Назифе битам меним се-вимли аначыгъыма – Дилярагъа багъышлай. Тамам шу йылы (1998 с.) мен догъгъаным «Бу фырлантаны битам эр даим сандыкънынъ бир кошесинде сакълап тута эди. Кимерде оны чыкъарып аваландыра ве бизге косьтерип, фырлантанынъ тарихыны икяе эте эди», – деп хатырлай меним анам. Бизим къорантада учь бала бар – мен ве агъаларым Эдем ве Ремзи. Анам бу фырлантаны ке-леджекте манъа багъышламакъ истей. Мен де, къысмет олса, оны йыллар девамында сакълап тутмагъа ве келед-жек несилимизге еткизмеге тырышарым».

121

даима ана тилимде къонушмакъ, халкъымнынъ урф-

Гузель УсТА,7-нджи сыныф

Мен аилемнинъ та-рихынен пек меракъла-нам. Чюнки озюм де бу тарихнынъ айырылмаз бир къысмы олам. Эр вакъыт бир де-бир янъы малюматны бильмеге ты-рышам, сонъра исе оны язып къалдырам. Илериде мытлакъа керек олад-жагъында эминим.

«Эвельде Къырымда завод-фабрикалар ол-магъан. Онынъ ичюн би-зим къадынлар басманы озьлери токъугъанлар. Сонъ о басманы беязлата экенлер. Беязлаткъан сонъ тёшек, ёргъан чаршафлар, марама-лар, кольмеклер тиккенлер. Куньдюзги ишлери биткен сонъ, койнинъ къадынлары эписи бир эвге топланып, о марамаларны нагъышлай экенлер. Яш къызлар чынълап, тюркюлер йырлап, шакъалар айтып, нишанлыларына кольмеклер, нагъышлар, кендилерине исе джиезлер азырлай экенлер».


122

келинъиз, субетлешейиксеттар ЧАБАНоВ,1-нджи сыныф

Мен мектепке бильги ал-макъ ичюн келем. Оджалар мени ич де сёгмей, чюнки мен яхшы окъуйым. Балабан огълан олсам, Аметхан Султангъа ошамагъа истейим я да Ахтем Сейтаблаев киби режиссёр оладжам, фильмлер чыкъа-раджам.

Гафур ДУГУ, 1-нджи сыныф

Мен мектепте ашамагъа севем. Эр шейден чокъ оть-мекни бегенем. Эвде исе анама-бабама азбар ве эв ишлерини япмагъа ярдым этем. Бабам исе савут ювмай, чюнки о ишлей. Анам да иш-лей. Къайда? Иште.

Амина АБЛЯЛИМоВА, 1-нджи сыныф

Мен оссем, балачыкъ-ларны хасталыкълардан тедавийлей джем. Чюнки олар пек уфачыкъ ве кимерде ха-сталаналар. Дюньяда энъ белли экимлерден олмагъа истейим.

123

шаирлер балаларгъаЛиняре Абдулла ДерменДжИ

1930 сенеси февраль 3 куню Акъмесджитте белли языджы Аб-дулла Ибраим Дерменджининъ къорантасында догъды. Линяре бала багъчасына къатнады, сонъ 7 яшындан башлангъыч мектепте окъуды. Сюргюнлик вакътында о, 13 яшында къызчыкъ эди. Линяре кене мектепке къатнамагъа башлады, лякин мектеп олар яшагъан ерден пек узакъ эди. О, эр кунь бир къач километр джаяв юрип, Янъыёл шеэрине мектепке къатнады. Еди йыллыкъ мектепни аля ишаретлернен битирди.

Шимди Линяре ханым къызы Нуриенен Акъмесджитте яшай. Линяре Дерменджи чокъ ерлерде чалышты, энъ сонъки ери – Ташкент-теки Гъафур Гъулам нешрияты олды. О, мында 1973-1985 сенелери корректорлыкъ ишини япты ве иджатнен огърашты. «Ана тили» адлы биринджи шиири 1983 сенеси «Ленин байрагъы» газетасында чыкъты.

Къартбабасы ве НиярЭктилер ерге хыяр,Осип чыкъты хыярчыкъ,Япракъ ачты уфачыкъ.

Кунеш оны къыздыра,Япрачыгъы къывыра,Суваргъан сайын Нияр,Гурьленип осе хыяр.

Ешиль япракъ ичиндеАчты сары чечеклер,

Балкъуртчыкълар устюндеЧечектен бал ичелер.

Афта кечти арасы,Орькенлернинъ сырасыТазе хыяргъа толды,Берекети бол олды.

Къуванч сарды Ниярны:– Бу элял емек, – деди.Башта тазе хыярныАнасына кетирди.

Ниярчыкъ


124

кÎÏÅчикБизде копечик яшай,Къара бурун, къара козь,Айтсанъ онъа татлы сёз,Къуйручыгъыны саллай.Къырымджа лафымны динълей,Къулачыкъларны тиклей.

ÌыØыÃъыÌ

Мышыгъымнынъ ады МырзаСычанларны пек къоркъуза.Мышыгъымыз алтын тюс,Биз оны пек севемиз.

Геджелери ич юкъламай,Сабагъадже эп къаравлай,Онъа ярдым керекмез,Сычанларны тута тез.

Тута-ташлай бир къач кере,Ойнап-ойнап, пек кейфлене,Панджасын саплай сакин,Сычанны къапмай лякин.

Сычан эппей къача ондан,Мырза оны текрар тута.Сычанларгъа авлана шай,Мырза сычан тутып яшай.

ÔÅрÌÀÄÀАнам фермада къушчы, О, пек керекли ишчи,О, ишинде ибретли,Эр кес ичюн къыйметли.

Мен бу ишни бегенем,Эр кунь фермагъа келем,Анама ярдым этем,Эм къушларгъа ем сепем.

125


126

Диниé аньанелер

башташлар

Халкъымызда эвель-эзеллерден мер-хумларнынъ хатырасына мезарында башташлар къоюлгъаны белли. Бу таш-ларда рахметлининъ ады, догъгъан ери ве яшагъан девири къайд олуна. Ислям дини инсан сурети тасвирини ясакъ этерек, тасвирий санатында айрыджа ифаделилик догъурды, хусусан, къабри-станда къоюлгъан ташларда ясалгъан темсиллер айдын аэнк иле мерхумгъа

олгъан севги, кедер ве асретлик дуйгъуларыны, терен фельсефий-ликни акс эттире эдилер.

Буюк девлет инсанлары олсун, адий бир муслим олсун, къы-рымтатарларда мерхумларгъа бу башташ къоюлмасына чокъ эмиет бериле. Белли ки, эркеклер ве къадынларнынъ башташлары башкъа-башкъа ясала эди, таш-ларнынъ устьлеринде орьнеклер де гъает маналы эдилер, башташ-та насиатлар ве терен фикирли язылар оюла эди.

Буюк-Онларда яшагъан ресса-мымыз Халил Мемедляев бу эски адетимизни девам эттирмекте. Асылында, рессам озь портрет-лери ве дигер, эсасен, реалистик теракъкъиятына хас, ягълы боя

127

эсерлеринен белли. Рессам, башташларны бетондан я да мер-мерден, орьнеклерини оюп, белли «ганчкярлыкъ» усулынен ясай. Халил Мемедляевнинъ Буюк-Онлардаки сюргюнлик къурбанларына багъышлангъан абидеси де айны усулнен япылгъан эди.

Озюне хас бир нефисликнен айырылгъан къабир ташларны сымарламакъ мумкюн.

Меракълангъанлар ичюн телефон: 099-967-61-86.

Издается на крымскотатарском языке «Йылдыз» №4 (219).

Бир матбаа табагъы колеминден эксик эльязмалар муэллифлерине къайтарылмай. Буюк колемли эсерлернинъ къыскъартылгъан

журнал варианты къабул олуна.Басылувгъа 04.08. 2014 с. рухсет этильди. Форматы 70х108 1/16.

Офсет усулында басылды.Нешрият-эсап табагъы Сымарыш №

1000 нусха басылды.Джедвельге алынгъаны акъкъында шеадетнаме:

Серия КМ №1633-384ПР.

Адресимиз:95007, Акъмесджит шеэри, Вернадский проспекти

эв 155, кв. 3.Телефон – 63-27-13.yıldı[email protected]

Муневер МеджитоваЗера Акимова

КорректорВёрстка

г. Симферополь, ул. Коммунальная/ пер. Промежуточный, 24/3,

www.saltaprint.com

сАЙГЪЫЛЫ оКЪУЙЫДжЫЛАр!«Йылдыз»гъа абуне олунъыз!

озюнъизнен берабер къомшуларынъызны, таныш-билишлеринъизни,

достларынъызны да 2014 сенесине яздырмагъа унутманъыз.

«Йылдыз»нынъ абуне индекси 75298.Муэллифлернинъ дикъкъатына!

«Йылдыз» муарририети эсерлер ве макъалелерни къырымтатар тилинде, электрон шекильде къабул эте.

Журнал "Йылдыз" №4 (219) 2014 июль - август

Education