การพัฒนาประเทศในสมัยรัชกาลที่ 4

วารสารศกษาศาสตร ปท 16 ฉบบท 1 เดอน มถนายน -ตลาคม 2547 หนา 29

*รองศาสตราจารยสงกดภาควชาพนฐานการศกษา คณะศกษาศาสตร มหาวทยาลยบรพา จ.ชลบร

การพฒนาประเทศในสมยรชกาลท 4 : การวางรากฐานเพอกาวจาก

สงคมจารตลกษณสสงคมนวลกษณของสยาม

The National Development in the reign of King Rama IV :

The Basic Plan for Upgrading Traditional Society to Modern

Society of Siam

รองศาสตราจารยสวชย โกศยยะวฒน*

รชสมยของพระบาทสมเดจพระ จอมเกลา

เจาอยหวรชกาลท 4 แหงกรงรตนโกสนทรทรง

ครองราชยระหวาง พ.ศ. 2394 – 2411 ตลอด 17 ป

เปนระยะเวลาทประเทศไทยหรอ สยามขณะนน

กาวสการเปลยนแปลงหลายดาน อนกลาวไดวา

เปนรากฐานของการพฒนาประเทศ ในสมยตอมา

มหลายประการในดานสงคม วฒนธรรม เศรษฐกจ

การเมอง การตางประเทศ การสาธารณสข

การพาณชย และการศกษาทเรม เปลยนแปลงใน

สมยรชกาลท 4 จากทเคยเปนแบบ จารตลกษณ

(Traditional Society) หรอลกษณะแบบเดม

ทดำเนนสบมากลายเปนแบบนวลกษณ (Modern

Society) หรอลกษณะแบบใหมตามแบบตะวนตก

ทเรมแผขยายอทธพลเขามาและเปนแบบใหม

ตามลกษณะแบบไทย ผลจากการเปลยนแปลง

ดงกลาวยงคงมผลดำเนนตอมาใหสยามไดกาวส

หนา 30 วารสารศกษาศาสตร ปท 16 ฉบบท 1 เดอน มถนายน -ตลาคม 2547

ความเปนรฐชาตททนสมยและมพฒนาการอยาง

สบเนองจนถงปจจบน ดงนนในชวงเวลา ดงกลาว

แมเปนระยะเวลาไมนาน แตสงผลตอเน อง

หลายประการทกอใหเกดการเปลยนแปลงหรอ

การพฒนาประเทศใหเปนแบบใหมอยางมนคงได

อยางสมดล

ความจำเปนในการพฒนาประเทศใหเปนสงคม

แบบใหม

เมอพจารณาถงสาเหตหรอปจจยอนเปน

สวนสำคญในการกอใหเกดการเปลยนแปลง เพอ

พฒนาปรบปรงสยามขณะนน มอยหลายประการ

อาท การปฏวตอตสาหกรรมในยโรป ทำให

ประเทศมหาอำนาจตะวนตกแสวงหาดนแดนใหม

เพอเปนแหลงวตถดบและเปนตลาดระบายสนคา

การอพยพของชาวจนเขาสสยามเปนจำนวนมาก

ตงแตตนกรงรตนโกสนทรและมากขนเรอย ๆ

ในระยะรชกาลท 3 – 4 เมอมาอยเมองไทยหลายป

ทำมาหากนจนมฐานะทมนคง ไดมการรวมเปน

กลมสำคญในการคา การเปนผประกอบการ

ในกจการใหญ เชน โรงสขาว โรงงานผลตนำตาล

โรงงานอตสาหกรรม (วอลเตอร เอฟ เวลลา

(เขยน) นจ ทองโสภต (แปล), 2514 : 51)

ทำใหสงคมเรมเปลยนแปลงไปมการแบงอาชพ

กนทำระหวางคนไทยทนยมรบราชการและ

คนจนทนยมคาขาย มการตดตอแลกเปลยน

ผลประโยชนระหวางกน สงผลตอระบบเศรษฐกจ

ทเคยเปนแบบเลยงตวเองกลายเปนแบบพาณชย

นยม และโครงสรางทางสงคมเรมเปลยนจากระบบ

ขนนางกบไพร กลายเปนมชนชนกลางเกดขนและ

กระทบตอระบบการเมอง วฒนธรรม และการ

บรหารจดการของสยามโดยตรง

ปจจยประการสำคญอกอยางหนงคอใน

ตอนตนรชกาลท 4 ภายหลงจากทสยามไดทำ

สนธสญญาบาวรงกบองกฤษในป พ.ศ. 2398

และตองทำกบชาตอนตามมาอกหลายประเทศ

ตามขอกำหนดของสนธสญญา สงผลใหประเทศ

ไทยตองเพมผลผลตดานการเกษตร เชน ขาว ไมสก

ยางพารา ฯลฯ เพอสงไปจำหนายยงตางประเทศ

ดงนนความตองการดานแรงงานในการเกษตรและ

อตสาหกรรมจงมมากขน ชาวจนจงเขามาเปน

แรงงานรบจางกนมาก ตอมากลายเปนผประกอบ-

การและดำเนนกจการเองตงแตกจการขนาดเลก

ไปจนถงขนาดใหญ นอกจากนนยงเปนผประมล

ภาษอากรและผผกขาด ภาษในระบบเจานายอากร

ดงเชน “ทเมองแปดรว มโรงหบออยไมตำกวา 20

โรง ซงเจาของเปน คนจน มคนงานตง 200 คน”

(ปาลเลกวซ, (เขยน) สนต ท. โกมลบตร

(แปล),2520 : 74 – 75) ทำใหชาวจนมบทบาท

สำคญทางเศรษฐกจของชาตอยางมาก สงผลให

สภาพเศรษฐกจและสงคมของไทยเรมเปลยน

แปลงไปจากระบบจารตแบบเดม

ประการตอมาทเปนปจจยสำคญทำให

สงคมไทยตองมการปรบเปลยนระบบจากเดมใหเปน

แบบใหม ในความหมายของแบบใหมคอ แบบ

ตะวนตก กเน องมาจากการเขามาของหมอ

สอนศาสนา นกบวช พอคาชาวตะวนตกทเขามา

เผยแผศาสนาและวทยาการสมยใหม ทำใหไทย

ตองรบวทยาการตาง ๆ มาปรบปรงประเทศให

ทนสมยในสายตาของชาวตะวนตกขณะนน

ประการหนง สวนอกประการหนงมความสำคญ

อยางยงคอ การแผขยายลทธจกรวรรดนยมของ

มหาอำนาจตะวนตกทแขงขนกนทางแสนยานภาพ


ในการแสวงหาอาณานคมโพนทะเล ซงเรมเขาส

ภมภาคเอเชยอาคเนยต งแตสมยรชกาลท 3

องกฤษรบชนะพมา จน และหวเมองมลาย

และเมอถงรชกาลท 4 จกรวรรดนยมเรมตามตด

ประชดพรมแดนไทยมากขน โดยองกฤษขยาย

มาทางดานตะวนตกและใต ฝรงเศสขยายเขามา

ทางดานตะวนออก ทำใหเกดปญหากระทบ

กนอยเนอง ๆ ตามแนวชายแดนและคนในบงคบ

(แอบบอต โลว มอฟแฟท (เขยน) นจ ทองโสภต

(แปล) , 2520 : 33) สถานการณเชนน เปนจด

อนตรายทสงผลตอความมนคงของชาต ทำให

ไทยเหนความจำเปนทตองปรบเปลยนและพฒนา

ประเทศใหเปนแบบใหมเพอความอยรอดตาม

ภาวการณในขณะนน

กลาวไดวาการคกคามของจกรวรรดนยม

เปนปจจยเรงและตวกระตนประการสำคญทกอให

เกดการเปลยนแปลงในสงคมไทย ดงคำกลาวทวา

“กำลงจากภายนอกเปนเหตเปลยนแปลงความ

เปนไปของพระราชอาณาจกร” (สมเดจพระเจา

บรมวงศเธอ กรมพระยาปวเรศวรยาลงกรณ, 2481

: 223) ซงประเทศเพอนบานทประสบอยเปน

ตวอยางอนดจากพมาและญวน หากไทยปฏเสธ

อำนาจตะวนตกและทำการตอตาน จะนำมาซง

ความสญเส ยเอกราชอธปไตยของชาต ได

ดงพระราชดำรของพระองคทวา “ทางฝายญวน

เลาพวกนกตาบอดหกหนวก ทงด อทงร น

เหมอนกบคนไทยในแผนดนกอนกไมปาน ความ

ดอรนนนเองทำใหพวกญวนกอเรองเลกเปน

เรองใหญ เปนผลใหประเทศชาตตองตกเปน

กอลอนฝรงเศสไปในทสด” (แอบบอต โลว

มอฟแฟท (เขยน) นจ ทองโสภต (แปล), 2520 :

160) จงทำใหพระองคทรงเหนวาไทยควรปรบ

เปลยนระบบจารตแบบเกาทเปนอปสรรคตอ

การพฒนาประเทศใหเหมาะสมกบกาลสมย

พรอมรบการเปล ยนแปลงท จะเกดข นจาก

มหาอำนาจตะวนตก ดงพระราชดำรสความวา

(เอ.บ. กรสโวลด (เขยน) หมอมเจาสภทรดส ดศกล

(แปล), 2511 : 2) “วธเดยวทไทยจะคงอยไดกคอ

ตองยกเลกการแยกตวอยอยางโดดเดยว ตองยอม

ทำการคากบตางประเทศและรบความคดเหน

ใหม ๆ แกไขเปลยนแปลงประเพณอนลาสมย

ของตน” จงมการปรบเปลยนวเทโศบายในการ

ตดตอกบตางประเทศใหม เพ อใหไทยได

ประโยชนตอบแทนตามสมควรและสญเสยให

นอยทสด

จากการท องคพระบาทสมเดจพระ

จอมเกลาอยหว ไดทรงศกษาเลาเรยนมาเปนอนมาก

ขณะผนวชกอนขนครองราชย นบวาเปนปจจย

สำคญอกประการหนงททำใหพระองคทรงเปนผรอบร

และศกษาหาความรอยเสมอ พระองคทรงได

ทรงหนงสอขาวทฝรงพมพในเมองจน สงคโปร

และปนงอยเปนประจำ (สมเดจกรมพระยาดำรง

ราชานภาพ, 2516 : 101) จงทรงเขาพระทยใน

สาเหตและความจำเปนทตองเปลยนแปลงสงคม

สยามในขณะนน เมอพระองคขนครองราชยและ

ไดดำเนนวเทโศบายคาขายกบชาตตะวนตก

ปรากฏวาชาตตะวนตกใหความสนใจเขามาตดตอ

คาขายกบไทยมากขน ทำใหไทยเรมเรยนรระบบ

การคาขายกบตางชาต กลวธในการจดการตดตอ

กบตางประเทศแตละประเทศ ธรรมเนยมการ

ปฏบตตาง ๆ ของทต พอคาคนกลาง หมอสอน

ศาสนา ความจำเปนดานการรภาษาองกฤษ ฯลฯ


(กองจดหมายเหตแหงชาต, จดหมายเหตรชกาลท 4

เลขท 44 จ.ศ. 1215) อนสงผลใหธรรมเนยม

ประเพณและการปฏบตตวของคนไทยมการ

เปลยนแปลงในเวลาตอมา

เมอมนโยบายเปดกวางดงกลาวทำให

รฐบาลองกฤษไดแตงตง เซอร จอหน บาวรง (Sir

John Bowing) ผสำเรจราชการฮองกง ซงอยใน

ความปกครองขององกฤษขณะนน เปนทตเดนทาง

เขามาเจรจาทำสนธสญญากบไทย เซอร จอหน

บาวรง ไดรบแตงตงจากสมเดจพระนางเจา

วคตอเรยแหงองกฤษใหมาเจรจา นบวาเปนทต

ทมาอยางเปนทางการและตำแหนงสงกวาทตทสง

ไปยงประเทศอน รชกาลท 4 ทรงโปรดเกลา ฯ

ใหจดการตอนรบเปนอยางดตามแบบทสมเดจพระ

นารายณจดตอนรบราชทตจากฝรงเศส และ

โปรดเกลา ฯ แตงตงคณะผแทนไทยในการเจรจา

แกไขสญญาเบอรนททำไวกอนหนานกบองกฤษ

เมอการเจรจาสนสดลงผแทนทงสองฝายไดลงนาม

กนในสนธสญญาบาวรง เมอวนท 18 เมษายน พ.ศ.

2398 (เฟรด ดบบลว รกส (เขยน) อมร

โสภณวเชษฐวงศ และเอกวทย ณ กลาง (แปล) ,

2519 : 8) นบเปนการวางรากฐานเปดประตส

การคาระหวางประเทศอยางเปนทางการของไทย

และสงผลใหเกดการเปลยนแปลงดานตาง ๆ

ตามมา อาท การกำหนดระเบยบการเกบภาษ

สนคาทชดเจน โดยรฐบาลเกบภาษขาเขาไดไมเกน

รอยละสาม สวนภาษขาออกเกบไดเพยงชนเดยว

ยกเลกการผกขาดทางการคากบตางประเทศ

แตเปดใหม การคาไดโดยเสร (ด.จ.อ. ฮอลล (เขยน)

คณวรณยพา สนทวงศ ณ อยธยาและคณะ (แปล),

2522 : 812) นบวาเปนรากฐานการพฒนาดานการ

คาขายกบตางประเทศอยางเปนระบบแบบใหม

ของสงคมไทย

แนวคดและวธการปรบเปลยนเพอพฒนาประเทศ

ใหเปนสงคมแบบใหม

หากพจารณาถงผลทตามมา แมมองวา

การทำสนธสญญาบาวรงดงกลาวทำใหไทยกาวส

ระบบเศรษฐกจแบบใหม และไดพฒนาชาตรฐ

ใหกาวขนสความเปนชาตทมศกยภาพในการ

ดำเนนนโยบายกบชาตมหาอำนาจไดอยางสมบรณ

แตสนธสญญาฉบบนมขอกำหนดทไทยเสยเปรยบ

อยหลายประการ อาท ไทยตองเสยสทธสภาพนอก

อาณาเขตทางการศาล เพราะในสญญาระบวาให

จดตงกงสลองกฤษประจำอยทกรงเทพ ฯ และเปน

ผ ตดสนคดของคนในอารกขาขององกฤษท

อยในประเทศไทยดงนนคนองกฤษและคนในบงคบ

องกฤษจงไมตองขนศาลไทย ทำใหไทยออนดอย

ไปในดานการใชอำนาจอธปไตยบนแผนดนในสาย

ของคนไทยเองและชาวตางชาต จนมขาวออก

ไปวาไทยเสมอนเสยอำนาจดานนราวกบอยใตการ

ปกครองขององกฤษ ซงไมตางจากประเทศ

เพอนบานขณะนน รชกาลท 4 ไดมพระกระแส

ราชาธบายเกยวกบเรองน ความวา (กองจดหมาย-

เหตแหงชาต,เอกสารรชกาลท 4 เลขท 550,ม.ป.ป

: 1)

“…ไดยนวาเจานายขนนางเปนอนมาก

พดกนคดกนวาเพราะวงหลวงวงนาในแผนดน

ประจบนน แลเสนาบดผใหญบางพวกคบคา

ชอบภอกบองกฤษ เลาเรยนพดภาษาและใช

หนงสอกบองกฤษ องกฤษจงลวนลามเขามามาก

มาย วนวาย ตาง ๆ ใหไดความรำคาญ การเรองน


เหตนทาน ทงปวงจงคดสบสาวเหตทจรงดวา

อยางไร เมอกอนนใน 50 ป เมองเกาะหมากกเปน

ของเมองไทย เมอเมองเกาะหมากเปนขององกฤษ

ไปทหลงนน เพราะใครคบองกฤษเลา เมอง

สงคโปร แตกอนเปนของแขกยาโฮมาเปนของ

องกฤษ ตงเปนทาคาขายใหญโต เมอศกราช 1181

มานน ทกรงจงเรยกวาเมองใหมจนถงทกวนนนน

เปนเพราะเจานายขางไทยคนใดไปคบกบองกฤษ

เลา…”

จากหลกฐานแสดงใหเหนถงความ

จำเปนทไทยตองยอมเปดประตทำการคากบตางชาต

กเพอความอยรอดของชาต แตขณะเดยวกนแมจะ

มความเสยเปรยบกยงไดรบประโยชนอยบาง

จากการนคอไดวางรากฐานพฒนาคนใหมความรดาน

ภาษาองกฤษและทำการคาขายอยางเปนระบบ

สากลมากขน หากแขงขนอาจเกดปญหาทยากตอ

การแกไข ดงตวอยางของมาเลเซยและสงคโปร

ดงกลาวและยงมตวอยางของพมาและจนอกดงน

(เรองเดยวกน : 2)

“…เมองเมาะลำเลง เมองทวาย เมอง

มฤทธ เมองตะนาว เมองงาย เปนของพมาหมด

เปนขององกฤษไปเมอศกราช 1187 ได 34 ป

มาแลวนน เพราะใครคบกบองกฤษเลา ทเมองจน

แตกอนเรอสำเภาไปคาขายกนานมาแลวกไมไดยน

ใครเลาวาไดเหนกำปนไฟ บดนทำไมกำปนไฟ

จงออกชอเซงแซไป เมองหองกงแตกอนกไม

มเดยวนเปนทาคาขายใหญโตขององกฤษตงแต

ศกราช 1205 มานนเพราะใครคบกบองกฤษ

เลา…”

จากพระราชดำร สแมว าการคบกบ

องกฤษอาจมผลเสยอยบางประการ แตมผลดคอ

ทำใหบานเมองไดพฒนาขนตามแบบตะวนตก

ประเทศทปฏเสธไมคบกบองกฤษ อาจถกบบบงคบ

จนในทสดตองเสยเมองเพราะมอาจตานทาน

แสนยานภาพได อกทงการเขามาของชาตตะวนตก

กมขาราชการชนผใหญ ขนนาง พอคาทำการ

คาขายกบตางชาตเปนสวนบคคลอยแลว และ

ไดรบประโยชนเฉพาะตนไป แตประโยชนมได

ตกอยกบประเทศ หากเรองระหวางบคคลเกด

เปนความขดแยง อาจลกลามเปนเรองของชาตได

ดวยพระราชวนจฉยและพระปรชาญาณอน

กวางไกลน จงทรงเหนความจำเปนทตองเปด

ประเทศตดตอกบตางชาตอยางเปนทางการและเปน

ระบบโดยตรง อนจะเอออำนวยผลประโยชนให

แกแผนดนโดยรวมไดมากกวาเปนสวนเฉพาะบคคล

ในฐานะผนำประเทศ พระองคทรง

เขาพระทยในสภาพการณตาง ๆ จากประเทศเพอน

บานและผลทเกดขนกบประเทศตาง ๆ รอบดาน

อกทงทรงตระหนกในดานแสนยานภาพของ

มหาอำนาจตะวนตกเปนอยางดวาไทยไมมทางเอาชนะ

ไดแตควรโอนออนผอนตามและเตรยมการปองกนดวย

การพฒนาประเทศชาต พฒนาสงคม เศรษฐกจ

และวฒนธรรมใหเหมาะสมมากข น ทำให

ประเทศเกดความเสยหายนอยทสด แตขณะเดยว

กนไดถอเปนโอกาสวางรากฐานพฒนาประเทศ

ใหเปนแบบใหมทเหมาะสมไปดวยพรอมกน

ดงความในพระราชดำรสวา (เรองเดยวกน : 3)

“…ตามสภาพเทาทเปนอยอยางทกวน น

ประเทศเราลอมรอบไปดวยประเทศทมกำลงอำนาจ

2 หรอ 3 ดาน แลวประเทศเลก ๆ อยางเราจะเปน

ประการใด ถาหากจะสมมตเอาวาเราไดคนพบ

เหมองทองคำภายในประเทศของเราเขา จนเรา


สามารถขดทองมาไดหลายลานชง จนเอาไปขาย

ไดเงนมาซอเรอรบสกรอยลำ แมกระทงเรากยง

ไมสามารถไปสรบปรบมอกบพวกนไดดวยเหตผล

กลใดเลา กเพราะเรายงจะตองซอเรอรบและ

อาวธยทธภณฑตาง ๆ จากตางประเทศพวกนน

เรายงไมมกำลงพอจะจดสรางสงเหลานดวยตวของ

เราเอง แมวาเราพอจะมเงนซอหาไดเขากจะเลก

ขายใหกบเรา ในเมอเขารวาเรากำลงตดเขยว

ตดเลบจนเกนฐานะ ในภายภาคหนาเหนจะม

อาวธทสำคญสำหรบเราอยางเดยวกคอ ปากของ

เราและใจของเราใหเพยบพรอมไปดวยเหตผลและ

เชาวนไหวพรบ กเหนพอจะเปนทางปองกน

ตวเราได…”

เพอเปนการปองกนลทธจกรวรรดนยมท

กำลงแผขยายเขามาอยางมากในขณะนน และการ

ขดแยงกบ มหาอำนาจตะวนตกขณะนน อาจเปน

สาเหตให ตางชาตใชเปนขออางเพอรกรานไทยได

ทางหนงทจะปองกนตวเองไดระดบหนงกคอ

การยอมรบ วฒนธรรมและวทยาการของชาว

ตะวนตก ซงถอวา เปนของใหมในขณะนน

นำมาปรบปรงพฒนา ประเทศใหทนสมยในสายตา

ของชาตตะวนตก เพราะไดเรยนรจากประเทศ

เพอนบานแลววา การดำเนนนโยบายแบบเดม

ไมสามารถนำพาประเทศ ไปสความเปนชาต

ท เทาเทยมกนไดในความคดของมหาอำนาจ

ตะวนตก แตจะอยในฐานะดอยและเสยเปรยบ

กวาแนดงพระราชดำรทวา(สมเดจกรมพระยา

ดำรงราชานภาพ, 2516 : 122)

“…ประเทศทงหลายทางตะวนออกน

ตอไปภายหนาคงจะมการเกยวของกบฝรงมากขน

ทกท ถาไมเปลยนรฏภบาลโนยายของประเทศ

สยามใหฝรงนยมวา ไทยพยายามบำรงบานเมอง

ใหเจรญตามอรยธรรม กอาจจะไมปลอดภย

มนคงได…”

จากกระแสพระราชดำร แสดงใหเหนวา

พระองคทรงเหนความสำคญและความจำเปนของการ

ปรบปรงพฒนาประเทศ โดยเฉพาะการรบ

วทยาการจากตะวนตก ทรงเหนวาความรดาน

ภาษาองกฤษจะชวยใหการสอสารตอกน การ

ทำความเขาใจวทยาการสมยใหม การศกษา

ความรสก ความคด ตลอดจนขนบธรรมเนยม

ประเพณของชาวตะว นตกได เป นอย างด

มสวนชวยใหคนไทยไดพฒนาสตปญญาและ

โลกทศนใหมขนเพอการปรบตวและกาวใหทน

กระแสการเปลยนแปลง ซงสมเดจกรมพระยา

ดำรงราชานภาพไดใหทรรศนะไววา (สมเดจ

กรมพระยาดำรงราชานภาพ, 2504 : 105)

“…ในสมยน นผ มสตปญญาท เปน

ชนชนสงเหนวาการสมาคมเกยวของกบฝรง

ต างประเทศจะตองมมากข นกว าแต ก อน

ภาษาองกฤษจะเปนภาษาสำคญของประเทศ

ทางตะวนออก มเจานายบางพระองคและราชการ

บางคนปรารถนาจะศกษาวชาการและขนบธรรมเนยม

ของฝรงจงเลาเรยนใหรภาษาองกฤษ โดยพยายาม

ศกษากบพวกมชชนนารอเมรกน…”

ดงนนในรชสมยของพระองคการเรยน

ภาษาองกฤษอยางเปนทางการจงเรมขน เพราะ

ภาษาเปนเครองมอในการวางรากฐานเพอการเรยนร

และพฒนาประเทศในดานอนตามมา เรมตงแต

พระองคขณะทรงผนวชอยทวดสมอรายหรอ

วดราชาธวาส ไดทรงศกษาภาษาละตนกบ

สงฆราชปาล เลกวซ (Bishop Pallegoix) (แอบบอต

โลว มอฟแฟท (เขยน) นจ ทองโสภต (แปล), 2520

: 19) และตอมาเมอเสดจประทบทวดบวรนเวศ


วหารไดทรงศกษาภาษาองกฤษกบหมอเจซซคาสเวล

(Reverend Jesse Caswell) ทรงศกษาสปดาหละ 4

ครง ๆ ละ 1 ชวโมง (เรองเดยวกน : 27) ดงทหมอ

คาสเวล ไดบนทกไววา (อางในขจร สขพานช ,

2518 : 120)

“…ฉนไดรบพระราชหตถเลขาเจาฟา

ใหญทรงพระราชทานหองในวดใหฉนสอนศาสนา

และแจกหนงสอ โดยมเงอนไขวาฉนตองถวาย

วชาภาษาองกฤษแดพระองคทานเปนการตอบแทน

ฉนเรมถวายภาษาองกฤษแดพระองคทานและ

มพระสงฆ 3 รป และมเจานายขนนาง ไทยอก 10

คนเรยนอยดวย สอนทกวนจนทร องคาร พฤหส

ศกร ครงละ 1 ชวโมง ตงแต 9.00 น. ถง 10.00

น….”

จากหลกฐานแสดงใหเหนวา พระองค

ทานสนพระทยในการศกษาภาษาองกฤษเปนอยาง

มากและไดทรงศกษากบเจาของภาษาโดยตรง

หมอคาสเวลถวายการสอนภาษาองกฤษได 3 ป

ตอมาปวยและถงแกกรรมลง พระองคทาน

ไดทรงศกษาภาษาองกฤษตอมาดวยพระองคเอง

แตภาษาในระยะแรกยงไมลกซงนก เพราะไมเปน

ไปตามหลกไวยากรณและไมมผรชวยแกไขให

(ด.จ.อ.ฮอลล (เขยน) คณวรณยพา สนนวงศ ณ

อยธยาและคณะ (แปล) ,2522 : 809) แตพระองค

ทานไดทรงตงพระราชหฤทยศกษาอยางจรงจงจน

แตกฉาน และนำความรดานภาษาไปใชใหเปน

ประโยชนตอประเทศชาตมาตงแตสมยรชกาลท 3

คอ การชวยตรวจสอบแกไขสญญาทไทยทำไวกบ

องกฤษเมอคร ง เซอร เจมส บรค เขามาขอ

แกไขในป พ.ศ. 2393 และไดทรงศกษาวชาการ

แขนงอน อาท โหราศาสตร ดาราศาสตร จาก

ตำราไทย มอญและองกฤษ (เจาพระยาทพากรวงศ,

2500 : 1) จนกระทง เซอรจอหน บาวรง ไดมา

เขาเฝาพระองคในป พ.ศ. 2398 ททรงขน

ครองราชยแลว พระองคทรงรบสงถามถงการ

พบดาวเนปจนและทรงอธบายถงเรองเกยวกบ

โหราศาสตรพรอมทงทรงมรบสงวาประสงคจะได

เครองวชาโหรและเครองคำนวนดดาว ตวอยาง

เครองกลและกลองสองอยางด (เซอร จอหน

บาวรง (เขยน) เพง บนนาค (แปล) , 2502 : 34)

แสดงถงความสนพระทยในวชาการดานนเปน

อยางมากและเปนการนำความรใหมดานตาง ๆ

มาพฒนาสงคมไทยตอมา นบวาเปนการกาวส

สงคมแบบใหมดวยวทยาการตามหลกวชาตงแต

บดนน

ผลจากการพฒนาประเทศใหเปนสงคมแบบใหม

กลาวไดวาปจจยตาง ๆ ขางตนมสวน

สำคญททำใหเกดการพฒนาปรบปรงเปลยนแปลง

สงคมไทย นบเปนจดเรมตนสำคญทไทยกาวสการ

เปนสงคมแบบใหมหรอนวลกษณ ตงแตระบบ

เศรษฐกจซงแตเดมเปนการเกษตรทผลตเพอ

เลยงตนเอง กลายเปนการผลตเพอการคาและมการ

ขยายตวของตลาดตางประเทศมากขนตามสนธ

สญญาบาวรง สมยนเรมมเงนเปนตวกลางในการ

แลกเปลยนซอขายสนคากน ซงจากเดมไมมใชเปน

การใชสนคาแลกเปลยนกนเอง จงมผลทำให

การซอขายสนคาทงภายในและภายนอกประเทศเปน

ระบบมากข น มการจดต งโรงกษาปณเพ อ

รบผดชอบดานนโดยตรงในป พ.ศ. 2403 ตอมา

มการจดระบบการเกบภาษอากรใหเปนแบบแผน

มากขน ในขณะนนผลตขาวสงขายไดมากจนม


รายไดเขาประเทศมากเชนกน (กองจดหมายเหต

แหงชาต,เอกสารรชกาลท 4 เลขท 79 ก. จ.ศ. 1218)

นบวาระบบเศรษฐกจและการคาขายกบตางประเทศ

ไดรบการจดวางระบบตงแตบดนน โดยเฉพาะ

ขาวเปนสนคาทมความสำคญตอเศรษฐกจขณะนน

มาก หมอบรดเลไดกลาววา (บางกอกรคอเดอร,

2409 : 223) “กรงเทพ ฯ นเปรยบเสมอนยงฉาง

อนใหญสำหรบจำหนายขาวในทวปเอเชย”

มเรอสนคารอบรรทกขาวเปนจำนวนมากคอในชวง

วนท 1 มกราคม พ.ศ. 2409 มกำปนตางประเทศ

เขามาจอดอยในกรงเทพ ฯ ถง 26 ลำ กำปนไทย

46 ลำ รวมเปน 72 ลำ (บางกอกรคอเดอร, 2409 :

202) และระยะเวลาผานมาอกเพยง 15 วน มเรอ

สนคาเพมขนอกเปน 84 ลำ เรอเหลานคอยบรรทก

ขาวแทบทกลำ (บางกอกรคอเดอร,2409 : 203)

แสดงใหเหนวาการคาขายขาวกบตางประเทศ

ขยายตวไปอยางกวางขวางมาก และรฐบาลได

เปดเสรทางการคาระหวางพอคากบประชาชน

ยกเล กการผ กขาดตามสนธ ส ญญาบาวร ง

รฐบาลไดออกประกาศอนญาตใหราษฎรซอขาย

สนคากบตางประเทศไดดงความตอนหนงวา

(กองจดหมายเหตแหงชาต, เอกสารรชกาลท 4

เลขท 122 จ.ศ. 1218) “บรรดาราษฎรผใดมขาว ปลา

นำออย นำตาล และสนคาอน ๆ เมอพอใจจะ

ขายกบคนนอกประเทศกใหขายตามชอบใจ

โดยสะดวกสบายเถด” ทำใหราษฎรมโอกาส

คาขายไดมากขน

เมอการคาขายคลองตวและพฒนาขน

ทำใหระบบเศรษฐกจกาวสแบบใหมมากขนตามมา

มโรงงานและหางรานแบบใหมเพอจำหนายและ

ผลตสนคาเพมขนในรชสมยของพระองค อาท

โรงสขาว มเครองจกรสำหรบสขาวเปนครงแรก

(บางกอกรคอเดอร, 2409 : 243) โรงงานหบฝาย

ดวยเคร องจกรทำใหราษฎรผลตฝายเพมข น

มโรงงานรบซอฝายโดยตรง (กองจดหมายเหต

แหงชาต,จดหมายเหตรชกาลท 4 เลขท 161 จ.ศ.

1227) โรงเลอยจกร ซงใชเครองจกรแทนแรงคน

ทแตเดมเปนการเลอยดวยมอ ทำใหสงไมโดยเฉพาะ

ไมสกไปขายตางประเทศไดมากขน (Bangkok

Calender, 1862 : 40) มการตงบรษทการคาของชาว

ตางประเทศซงตงหางรานคาขายอยในกรงเทพฯ

หลายบรษท เชน หางปากเกอร กดเดล (Parker

Goodale) หางเมสน (Mason) หางบอรเนยว

(Borneo) หางสมท (Schmit) หางพคเคนแพคค

(Pickenpack) หางมารควอลด (Markwald)

ซงคนไทยเรยกวา หางมากว หางออดแมน

(Odman) (Bangkok Calender, 1868 : 63)

และผดำเนนการในกจการของบรษทมทงเปนผจดการ

เปนผดำเนนการเองและเปนกงสล เชน นาย

พคเคนแพคค ผจดการของหางพคเคนแพคค

ดำเนนกจการของตนเองเพ อจำหนายสนคา

เปนตวแทนบรษทประกนภย ในขณะเดยวกน

เปนกงสลใหประเทศฮอลนดา และรกษาการณ

ใหประเทศอน เชน สวเดน นอรเวย ดวย (ขจร

สขพานช, 2505 : 73 – 88) นบวาชาวตางชาต

ไดเขามาคาขายอยางเสรและการคาขายขยายตว

ไปอยางมาก

นอกจากบรษทหางรานและโรงงานแลว

ยงมกจการโรงแรมทตงขนในรชสมยของพระองค

ไดแก ฟอลค โฮเตล (Falck’s Hotel) มนายซ ฟอลค

เปนเจาของ เปดกจการในเดอนตลาคม พ.ศ. 2406

และคารเตอร โฮเตล (Carter’s Hotel) มนายพ

คารเตอร เปนเจาของ (Bangkok Calendar, 1868 :

64) แสดงถงวถชวตสมยใหมกาวเขามาสสยาม


อกทงมการเดนทางผานไปมาของคนตางชาต

ตางถนมากขน จงมความจำเปนตองสรางโรงแรม

เพอการพกอาศยของผเดนทาง และรฐบาลไทยได

ใหการสนบสนนในการตงกจการของชาวตะวนตก

มการจดสรรทดนใหประกอบกจการดวยตาม

หลกฐานดงน (กองจดหมายเหตแหงชาต,

จดหมายเหตรชกาลท 4 เลขท 75 จ.ศ. 1219)

“…มสเตอยลฝแลน ผแทนหางมศสศย

แวล มาขอวาจะซอทตำบลแหงหนงทบางออ

ใตปากคลองบางพระโขนงแขวงเมองนครเขอนขนธ

จะตงหางคาขาย เพราะไดไปเลอกทนนแลว

ชอบใจแลว แลทนนเปนอนมาก ลางสวนก

รกรางวางเปลาอย ลางสวนกมเจาของ ในสวนท

มเจาของนน ในหลวงกไดใหจดซอดวยเงน

หลวงแลวใหพนกงานกรมพระนครบาล และ

กรมการเมองนครเข อนขนธพรอมกนปก

กำหนดทตำบลบางออไดยาวขนไป 4 เสน โดย

กวางไปตามแมนำ 2 เสน 10 วา ใหแนนอน

แลวยกทน นใหเปนของมศเตอยลฝแลนเปน

ทตงหาง เหมอนดงมศเตอยลฝแลนไดซอแต

เจาของแลว…”

นบวาธรกจการคาและการบรการ ได

เรมตนและขยายตวตงแตขณะนน สงผลให

เกดการปรบปรงเศรษฐกจเพอเพมรายไดใหแก

ประเทศ ปรบปรงระบบภาษอากร สงเสรมการ

ปรบปรงผลผลตทางการเกษตรใหดขน ลดอากร

คานาและผอนผนการเสยคาทนา จดระบบ

การเกณฑแรงงานเปนสองผลดใหไพรไดออกเวร

กลบไปทำนาไดมากขน ขดคลองเพอขยายพนท

และเพมแหลงนำเพอทำการเกษตร รวมทง

เพมเสนทางสญจรไปดวย (พระบาทสมเดจ

พระจอมเกลาเจาอย หว, 2504 : 249 - 250)

นอกจากนยงสงเสรมใหปลกพชเกษตรชนดอน ๆ

เพมเตมนอกเหนอจากขาว คอ ยาสบ ฝาย ปอ

ผกผลไม (กองจดหมายเหตแหงชาต,จดหมายเหต

รชกาลท 4 เลขท 148 จ.ศ. 1224) เพอสงเปน

ส นค าออกให ม ความหลากหลายมากข น

กลาวไดวาเปนการวางรากฐานจดระบบเศรษฐกจ

แบบใหมขนในสงคมสยาม

นอกจากดานเศรษฐกจ การคาและการ

ประกอบอาชพแลว ในดานสงคมซงเปนสวน

สำคญในการวางรากฐานเพอพฒนาประเทศให

กาวสสงคมสมยใหม รชสมยของพระองคได

ทรงดำเนนการปรบเปลยนขนบธรรมเนยมประเพณ

จารตปฏบตตลอดจนโลกทศนความเช อถอ

จากเดมใหเปนแบบใหมหลายประการ อาท

ลดการเกณฑแรงงานไพรแลวใชวธการจางแรงงาน

ทำงานตาง ๆ แทน ทำใหราษฎรมโอกาสทำงาน

ของตนเองและมอสระในการประกอบอาชพ

อ นไดกวางขวางข น สงผลเกดอาชพตาง ๆ

ตามมาในสงคม (พระบาทสมเดจพระจอมเกลา

เจาอยหว, 2504 : 211 )นำไปสการเปลยนแปลง

ฐานะของคนในสงคมและการยกเลกระบบไพร

ในสมยตอมา

ในส วนท เก ยวก บโลกท ศน และ

ภมปญญาของคนในสงคมใหเปนแบบใหม

พระองคไดเรมลดพระราชอำนาจและลดความ

เปนสมมตเทพของพระมหากษตรยตามความ

เชอถอ และยอมรบของราษฎรในสงคมจารต

ทเคยยดถอมา มใชพระราชอำนาจของพระองค

ในฐานะองคพระประมขเหมอนกษตรยสมยกอน

ทง ๆ ทยงทรงกระทำได ดวยทรงมพระราชดำรวา


จารตบางประการขดกบการพฒนาประเทศ หาก

ราษฎรยงมความเชอแบบเดมอยจะทำใหการ

พฒนาประเทศเปนไปลำบาก แตหากความเชอถอ

บางประการทมเหตผลและสอดคลองกบวถปฎบต

ทเหมาะสม จะทำใหการพฒนาเปนไปไดเรวขน

จงกำหนดแบบแผนการปฏบตใหเปนระบบระเบยบ

มากข น อาท พระมหากษตรยทรงถอนำ

พระพพฒนสตยา ซ งแตกอนผ ถอเปนแต

เชอพระวงศ ขนนางและขาราชการ แตเพอ

ใหเหนวาพระมหากษตรย คอ ผหนงทมสวน

ในการบรหารประเทศ ตองกระทำการดวยความ

ซอสตยสจรตดวย (กองจดหมายเหตแหงชาต,

เอกสารรชกาลท 4 เลขท 99/3 ร.ศ.83) พระองค

ไมทรงใชพระราชอำนาจยดครองทดนและท

อยอาศยของราษฎรมาโดยพลการเหมอนแตกอน

แตทรงโปรดเกลาฯ ใหตราพระราชบญญต

กำหนดอำนาจและขอบเขตของกษตรยในการ

ยดครองทดนของราษฎรเพอสาธารณะประโยชน

เทานน (กองจดหมายเหตแหงชาต, เอกสาร .สบ.4/

8 ม.ป.ป.) มไดรบทรพยเปนของหลวงแลวยกให

ผใดตามความพอใจอยางแตกอน ขณะเดยวกน

ไดใหความเปนธรรมแกราษฎรมากขนหากจำเปน

ตองไลทหรอขอทคน จะมการจายคาทเดมและ

จดหาทใหมใหเปนการทดแทน (กองจดหมายเหต

แหงชาต,จดหมายเหตรชกาลท 4 เลขท 27 จ.ศ.

1230) นบเปนการวางระบบการใชพนทและให

ความเสมอภาคแกราษฎรเพมขน

ดานสทธเสรภาพของราษฎร พระองค

ทรงเหนถงความเดอดรอนของราษฎรในการนำ

ผหญงมาหดละคร ซงหลายครอบครวมไดเตมใจ

และตวผหญงเองไมตองการ ดงความวา (กอง

จดหมายเหตแหงชาต,จดหมายเหตรชกาลท 4

เลขท 64 จ.ศ. 1221)

“…ราษฎรทมบตรหญงงาม ๆ ไมอยากจะ

ใหตองขงตองตดอยในพระราชวง ตองรอนรน

เสอกใสใหมผวเปนเจาของเสยกมบางพวกให

บตรหญงหยอดตาใหจกษปวยเสยบาง ทำเปน

แผลเอายากดทาใหเปอย ไมรหายกลายเปนแรง

เสยบางแกลงใหบตรทำมารยาวาเปนงอยเปลยเสย

จรตเสยบาง…”

ดวยเหตนพระองคจงทรงใหงดเวนการ

เกณฑผ หญงมาหดละคร โดยใหหดเฉพาะ

บตรหลานขาราชการทบดามารดาและญาตนำมา

ถวายตว หามไปนำบตรหลานขาราชการทบดา

มารดาและญาตพนองไมยนยอมมาหดเลนละคร

นบวาใหเสรภาพแกสตรทางหนงในขณะนน

ในขณะเดยวกนไดมการอนญาตให

ขาราชการฝายในทลลาออกจากราชการได

ซงเปนการเปลยนแปลงครงสำคญ คอ อนญาต

ใหเจาจอมลาออกจากพระราชวงได หากวาหญง

คนใดไมไดสมครใจมาถวายตว จะขอกลบไปอย

กบบดามารดา พระองคกทรงโปรดใหไปตาม

ความตองการ (กองจดหมายเหตแหงชาต,

จดหมายเหตรชกาลท 4 เลขท 105,107 จ.ศ. 1217

และเลขท 120 จ.ศ. 1226) และยงอนญาตใหเจานาย

มหาดเลกในวง หรอบตรขนนางทพอใจหญง

ในวงหรอผหญงทหดละครใหมาบอก มาสารภาพ

โดยไมตองเกรงพระอาญา หากเปนความเตมใจ

เหนวาเหมาะสมกนกทรงยกให (กองจดหมายเหต

แหงชาต,เอกสารรชกาลท 4 เลขท 1 ก/8 ม.ป.ป.)

นบวาเปนการยกสถานภาพสตรไทยใหสงขน

โดยมไดถอเปนทรพยสนยกใหใครกไดดงแตเดม


จารตปฏบตอกหลายประการไดรบ

การยกเวนดวย ไดแก อนญาตใหราษฎรเขาเฝา

เวลาเสดจพระราชดำเนนมตองหลบซอนตวอยาง

แตกอน แตใหคอยเฝารบเสดจได (พระบาทสมเดจ

พระจอมเกลาเจาอยหว, 2505 : 211) นบวาใหสทธ

เสรภาพแกราษฎรมากขนกวาเดมดวย

การเปลยนแปลงภายหลงจากการดำเนนนโยบาย

เพอพฒนาประเทศใหเปนสงคมแบบใหม

จากการท ม ชาวตะวนตกเข ามาใน

ประเทศมากมายในขณะนน สงผลใหพระองค

ทรงดำเนนนโยบายยอมรบวทยาการตะวนตกและ

ปรบปรงประเทศตามแบบใหมมากขน เชน ดาน

การศกษาในพระราชสำนก ทรงโปรดเกลา ฯ

ใหคณะผสอนศาสนาสตร 3 คน คอนางแดน

บรดเล นางเอส แมททน และนางจอหน

เทเลอรโจนส ไปสอนภาษาองกฤษในราชสำนก

เปนเวลา 3 ป ทำใหสตรชาววงมโอกาสไดศกษา

หาความรมากขนกวาเดม ผทเรยนภาษาองกฤษ

ถงขนใชงานได คอเจาจอมมารดากลน (สมเดจ

กรมพระยาดำรงราชานภาพ, 2504 : 111) ตอมา

ในป พ.ศ. 2404 โปรดเกลา ฯ ใหจางนางแอนนา

เลยวโนเวนส (Anna Leonowens) ชาวองกฤษ

มาเปนครสอนภาษาองกฤษใหพระราชโอรสและ

พระราชธดา ทรงใหตงโรงเรยนขนในพระบรม

มหาราชวงเพอใหพระราชโอรสและพระราชธดา

และพระบรมวงศานวงศทกพระองคไดศกษา

ภาษาองกฤษ และตอมาทรงโปรดใหศกษาวชาการ

แขนงตาง ๆ กวางขวางขน อาท คณตศาสตร

วทยาศาสตร ดาราศาสตร ภมศาสตร ประวตศาสตร

(สมเดจกรมพระยาดำรงราชานภาพ, 2516 : 19)

นบวาเปนการวางรากฐานการศกษาแบบใหมขน

ในสงคมไทย

ในรชสมยของพระองคมการสงขา

ราชการไปศกษาและดงานในตางประเทศหลายคน

เชน (กองจดหมายเหตแหงชาต, จดหมายเหต

รชกาลท 4 เลขท 317 จ.ศ. 1228) หวาด บนนาค

บตรพระอภยสงครามไปฝกหดวชาทหารเรอได

กลบมารบราชการเปนหลวงวเศษพจนาการ

นายเนตร บตรพระยาสมทบรานรกษ ไปเลาเรยน

ทสงคโปร เรยนรภาษาองกฤษไดด กลบมารบ

ราชการไดรบพระราชทานสญญาบตรเปนขนศร

สยามกจ ผชวยกงสลสยาม เมองสงคโปร นายพร

บนนาค ไปเรยนทองกฤษ 3 ป เมอเจาพระยา

สรวงษไวยวฒน เปนราชทตไปฝรงเศสไดเรยกมา

ใหเปนลาม แลวเลยกลบกรงเทพ ฯ พระราชทาน

สญญาบตรเปนนายราชาณตยานหาร หมแพรวเศษ

ในกรมพระอาลกษณ พนกงานเชญรบสงไป

ตางประเทศและทรงใชสอยในหนาทราชเลขานการ

ภาษาองกฤษมาตลอดรชกาล

ในดานการชาง เมอครงสงทตไปฝรงเศส

ไดใหขนชำนาญยานยนตหดเรยนแกนาฬกา

โดยมรบสงใหพระสยามธรานรกษเอาไปฝาก

ขอหดกบชางทด ๆ ถาตองการซอเครองมอเครอง

อะไหลใชเทาใด กใหทำบญชเบกเงนได สำหรบ

นกเรยนทสงไปยโรปในขณะนน แตไดกลบมา

รบราชการในสมยรชกาลท 5 ตอมา ม 3 คน คอ

เจาพระยาสรวงษวฒนศกด (โต บนนาค) พระยา

ราชานประพนธ (สดใจ บนนาค) ซงทงสองทาน

ไปเรยนทองกฤษ สวนหลวงดำรงสรนทรฤทธ

(บน)ไปเรยนทฝร งเศส (สมเดจกรมพระยา

ดำรงราชานภาพ, 2504 : 114) จะเหนไดวาใน


รชสมยของพระองคทาน ไดรเรมสงคนไปเรยน

ตางประเทศ เพอนำวชาการแบบใหมมาปรบปรง

งานดานตางๆ แมวาจะยงจำกดอย เฉพาะ

ขนนางและขาราชการชนสง แตกเปนการวาง

รากฐานใหพฒนาขนในสมยตอมา ซงการพฒนา

คนเปนกำลงสำคญยงตอการพฒนาประเทศในระยะ

ยาว

นอกจากการศกษาในรปแบบทเปน

ระบบแลว ยงมการใหการศกษาหรอเผยแพรความ

รสมยใหมใหแกราษฎรไดเขาใจตามหลกวชา

ซงมสวนสำคญในการปรบเปลยนโลกทศนของคน

ในสงคม ทเคยมความร ความเช อกนแตเดม

มาแตกตางไปจากความรใหมทเผยแพรในขณะนน

ไดแก ความร ดานวทยาศาสตร การอธบาย

ปรากฏการณทางธรรมชาต โดยใหความรวาเปน

การเกดข นตามการหมนเวยนของธรรมชาต

ม ใช การกระทำของเทวดาหร อภตผป ศาจ

ดงเชนฝนแลงหรอฝนชก เพราะขนอยกบลกษณะ

ภมประเทศและภมอากาศ มใชสงเหนอธรรมชาต


เลขท 103 จ.ศ. 1226) และอธบายเพมเตมเกยวกบ

วฏจกรของการเกดฝน การหมนของดวงจนทร

ดวงอาทตยและโลก (กองจดหมายเหตแหงชาต

จดหมายเหตรชกาลท 4 เลขท 44 ม.ป.ป.) สวนการ

เกดสรยปราคา สามารถอธบายไดดวยระบบการ

โคจรหมนเวยนของโลก ดวงอาทตยและดวงจนทร

มใชเปนเรองของไสยศาสตร ดงทเคยเชอกนมา

ดวยเหตน ทำใหพระองคทรงทำนายการเกด

สรยปราคาทตำบลหวากอ จงหวดประจวบครขนธ

ไดอยางแมนยำ (บาง กอกรคอเดอร 17 มกราคม

2409 : 211) จงทรงไดรบการเทดพระเกยรตเปน

บดาแหงวทยาศาสตรไทยจากเหตการณน

แมในระยะแรกความรใหมยงขดกบ

ความเชอเดมของราษฎรอยมากและเปนอปสรรค

ตอการพฒนาประเทศ แตดวยพระวรยะและ

ปรชาญาณ พระองคไดใชปรากฏการณธรรมชาต

กบความเชอของราษฎรใหสอดคลองกนและ

ไดผลดตอการพฒนาประเทศหลายดาน อาท

การทราษฎรหวาดกลววาเมอเกดดาวหางแลว

จะทำใหฝนแลง เกดโรคภยไขเจบ ผคนลมตาย

พระองคไดใชความกลวของราษฎรเปนเครองมอ

ในการปรบปรงและพฒนาประเทศในทางทเปน

ประโยชน ทรงแนะนำวาหากกลวฝนแลงใหหา

ภาชนะเกบนำไวใชและใหรบทำนาในชวงทยงม

ฝนชกอย เพอไดมผลผลตไวบรโภคตลอดทงป

เหลอสงขายมรายไดเพมขน มเงนใชในหนาแลง

หากกลวโรคระบาดใหนำบตรหลานและตนเอง

ไปปลกฝปองกนโรคและใหรกษาความสะอาด

ของรางกาย เครองนงหม เครองนอน ทอยอาศย

ใหสะอาดเรยบรอย อยในสภาพทด ดแลบานเรอน

และบรเวณใหปลอดโปรงอากาศถายเททวถง

(พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว, 2505 :

306) วธนนบวาชวยปรบปรงลกษณะนสยจาก

ความเชอเดมของคนไทยไดผล อกทงเปนการ

ใหความรแบบใหมทางดานวทยาศาสตรไปดวย

พรอมกน ซงเปนการวางรากฐานการศกษา

วทยาศาสตรตามหลกวชาทสำคญในสงคมไทยตอมา

ในดานความคดและความเชอทาง ศาสนา

เมอครงพระบาทสมเดจพระจอมเกลา เจาอยหว

ไดทรงตงคณะธรรมยตก ตงแตรชสมยท 3

เปนการศกษาพระธรรมอยางมเหตผล เนนความ

เชอถอและแนวความคดตามหลกการไมใหหลงเชอ

สงตาง ๆ ทนท หรอเชอตามกนมาและหาเหตผล


อธบายไมได เชน เรองผหรอเรองเหนอธรรมชาต

(พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว, 2501 : 32)

ทรงแนะนำใหตรกตรองคดกอนเชอและอธบาย

การนบถอศาสนาตามความศรทธาของตนเอง

มเหตผลทจะนบถอศาสนา ไมใชนบถอตามอยาง

บรรพบรษหรอเพราะถกชกชวน อกทงการ

ประกอบพธบชาในพระคมภรตาง ๆ นน มได

บอกวาเปนบญกศล (พระบาทสมเดจพระจอมเกลา

เจาอยหว, 2505 : 131) จงนบวาเปนแนวความคด

แบบสมยใหมทใหคดใหเชอและใหกระทำการ

ใด ๆ ดวยการใชสตปญญา มเหตผลตามหลกวชา

ทเช อถอและเปนไปไดตามหลกการ ซงเปน

ความคดใหมในขณะนน

ดานการสาธารณสขในรชสมยของ

พระองคไดเรมดำเนนการสาธารณสขแบบใหม

เพอพฒนาดานสขภาพอนามยของประชาชน

หลายประการ อาท ประกาศไมใหราษฎรทง

ซากศพของสตวตาง ๆ ลงในแมนำลำคลอง เพราะ

จะทำใหเชอโรคแพรกระจาย (พระบาทสมเดจ

พระจอมเกลาเจาอยหว, 2503 : 97) ทรงแนะนำ

ใหราษฎรนำบตรหลานไปปลกฝปองกนโรค

ใหดแลรกษาความสะอาดของรางกาย เครองนงหม

ทอยอาศยใหสะอาดเรยบรอย และแนะนำวธ

ร กษาพยาบาลตนเองเม อมอาการเจ บปวย


306) มการตงสถานทรกษาพยาบาลในขณะนน

เรยกวา โรงหมอ ซงพฒนาขนจากสมยรชกาลท 3

เปนสถานทมหมอ มยาจำหนายและมทอยสำหรบ

คนไขพก มบรการปลกฝท โรงหมอทาพระ

และทศาลาวดสทศน เทพวราราม (เรองเดยวกน :

308) ซงกลาวไดวาเปนการวางรากฐานการ

รกษาพยาบาลแบบใหมและเปนจดกำเนดของ

การตงโรงพยาบาลในสมยตอมา ทำใหประชาชน

เร มปรบตว ปรบความคดความเช อเก ยวกบ

การดแลสขภาพอนามยของตนเองและสงคมบรเวณ

โดยรอบ ทตนตองเกยวของดวยความคดแบบใหม

ทตางไปจากเดม

ดานการคมนาคม ในรชสมยของ

พระองคไดปรบปรงและขยายเสนทางคมนาคม

ทางบก ดวยการสรางถนนแบบใหมแทนทาง

เกวยนแบบเดม เปนการเพมเสนทางสญจรเพอ

การเดนทาง ตดตอคาขายไดสะดวกขน โดยเฉพาะ

ถนนสายหลกในกรงเทพฯ ไดแก ถนนเจรญกรง

ถนนบำรงเมอง ถนนเฟองนคร ถนนสลม ทำให

สองฝงถนนมรานคาตกแถวชนเดยว เกดขนเปน

แหลง คาขายของชาวจน และชาว ตะวนตกเพมขน

(สมเดจกรมพระยาดำรง ราชานภาพ, 2516 : 237)

การคาขายทางบก จงขยายตวตามมา เกดเปน

หางรานและยาน การคาขายทสำคญ ราษฎรได

เปลยนแปลงจาก ความนยมตงบานเรอนอยรมนำ

มาต งอย บรเวณสองฟากฝ งถนนกนมากข น

เก ดเป นลกษณะสงคมใหมในชมชนเมอง

ในเวลาตอมา สวนการ สรางถนนในหวเมองมการ

ขยายตวตามเมองใหญหลายแหง อาท การสราง

ถนนจากเมองสงขลาไป จนถงเขตแดนไทรบรของ

มาเลเซยขณะนน องกฤษปกครองอย หมอบรดเล

เสนอแนะใหสรางถนนระหวางกรงเทพฯ กบ

เชยงใหม ซงขณะนนอยในระบบเจาผครองนคร

เพอใหการสญจรสะดวกขน ตดตอคาขายและ

เจรญพระราชไมตรกนไดคลองตวขน (บางกอก

รคอเดอร , 2409 : 254) ในสวนของ ทางนำกมการ

ขดลอกคลองสายเดมและขดคลอง ใหมเพมเตม


มากขน เพอใหสะดวกแกการสญจร และการคาขาย

นอกจากสรางถนนและขดคลอง แลว

ยงมการสรางสะพานขามคลองเพอเชอมถนน

อกหลายสาย มสะพานทสรางดวยไม เหลก

และอฐปนตามอยางตะวนตก (สมเดจกรมพระยา

ดำรงราชานภาพ, 2504 : 417-419) การคมนาคม

ทางบกและทางนำไดรบการวางรากฐานอยาง

กวางขวาง อกทงมการใชเรอกลไฟเพอเดนทาง

ไปตางประเทศ เปนคร งแรกในสมยน ดวย

(บางกอกรคอเดอร , 2409 : 238) นบเปนความ

กาวหนาดานการใชยานพาหนะในขณะนน

อยางมาก

การพฒนาเพอปรบปรงเปลยนแปลง

ขนบธรรมเนยมวฒนธรรมและประเพณอก

บางประการในสมยน กกลาวไดวาเปนการวาง

รากฐานดานวฒนธรรมการแตงกาย ประเพณ

การปฏบตตนในโอกาสตาง ๆ ใหเหมาะสมกบ

โอกาสและกาลสมย อกทงเปนภาพลกษณทดใน

สายตาชาวตะวนตกกไดเรมตนในสมยนหลายดาน

เชน การใหขาราชการและขนนางสวมเสอเวลา

เขาเฝาพระมหากษตรย การอนญาตใหชาว

ตางประเทศเขาเฝาและเปลยนวธการเขาเฝาของ

ชาวตะวนตกจากหมอบกราบมาเปนนงเกาอและ

การอนญาตใหคนไทยไปรบจางทำงานกบชาว

ยโรปได เปนการใหเสรภาพในการประกอบอาชพ

ไดแกเปนครสอนภาษาไทยใหแกชาวตางชาต

รบจางทำงานในหางราน โรงงาน รบเหมากอสราง

หรอเปนคนรบใชภายในบานและรบงานชาวยโรป

มาทำทบานของตนได เปนตน (พระบาทสมเดจ

พระจอมเกลาเจาอยหว, 2503 : 224 และ 274)

ทำใหราษฎรประกอบอาชพไดกวางขวางขน

ตามลกษณะของสงคมแบบใหมทมลกษณะงาน

ขยายตวออกไปจากเดม

เนองจากสภาพสงคมเปลยนแปลงไป

ดงกลาววธการททำใหพระองคทานไดรบทราบขาว

จากราษฎรและไดพบเหนปญหาของราษฎร จงม

การปรบปรงเปลยนแปลงไปดวยจากแตเดมกษตรย

ใหขนนางขาราชการชนสงเปนผถวายรายงาน

ใหทรงทราบ แตเมอสงคมมความหลากหลาย

ซบซอนขน จงไดมการปรบปลยนวธใหมโดยให

ราษฎรมสวนรบผดชอบตอบานเมอง ชวยเปนห

เปนตาดแลความเรยบรอยของบานเมองดวยกนเอง

ใหมากขน ใหเจาของบานดแลการใชไฟในการ

หงตมอาหาร การใชตะเกยง การจดเทยน ปองกน

การเกดไฟไหม ใหจดบาวไพรนงยามดแลความ

เรยบรอย ปองกนปญหาโจรผราย ทะเลาะววาท

แยงชงทรพยสน โดยใหจบตวสงกรมพระนครบาล

และใหรางวลแกผนำจบสงดวย (พระบาทสมเดจ

พระจอมเกลาเจาอยหว, 2505 : 43) เปนการรวมกน

รบผดชอบตอความสงบเรยบรอยของบานเมอง

นอกจากนยงมการประกาศเปนลายลกษณอกษร

นำไปปดประกาศใหทราบโดยทวกนแทนการตฆอง

รองปาว เพราะมระบบการพมพเกดขนแลวใน

ขณะนน (กองจดหมายเหตแหงชาต, จดหมายเหต

รชกาลท 4 เลขท 116 จ.ศ. 1226) ซงนบวาเปนเรอง

ใหมในขณะนน อกทงพระองคทานยงไดเสดจ

ประพาสในพระนครและตามหวเมองตาง ๆ เพอ

ใหใกลชดอาณาประชาราษฎร รบทราบรบฟงเรอง

ราวและปญหาของราษฎรอยางแทจรงดวย

พระองคเองและเปดโอกาสใหราษฎรไดเขาเฝา

ใกลชดพระยคลบาท (สมเดจกรมพระยาวชรญาณ

วโรรส, 2500 : 37)อนเปนแนวทางหนงในการ


กระชบความสมพนธและความเขาใจอนดระหวาง

กษตรยกบราษฎร รวมทงในรชสมยของพระองค

ไดอนญาตใหราษฎรถวายฎการองทกขตอ

พระองคไดเมอมเรองเดอดรอน ทำใหผปกครอง

และผมอำนาจตองระวงตวมากขนไมกลาใชอทธพล

หรออำนาจขมเหงราษฎรเพราะเกรงพระราชอาญา


เลขท 94 จ.ศ. 1222) แสดงใหเหนวาพระองค

สนพระทยในทกขสขของราษฎรและใหความ

สำคญในการหาทางระงบดบทกขของอาณา

ประชาราษฎร วธการตาง ๆดงกลาวมานเปน

รากฐานใหผบรหารดำเนนการพฒนาประเทศ

ในสมยตอมาเพราะสามารถเขาถงราษฎรได

โดยตรง รบทราบปญหาทแทจรงของราษฎร

ในพนท ไดดวยพระองคเอง

ในอกมมหนงของการพฒนา ยอมมผล

กระทบตอการเปลยนแปลงทงในดานโครงสราง

ระบบและการดำเนนงานซงมกเปนของคกน

เพราะเมอมการปรบปรงยอมกอใหเกดการเปลยน

แปลงจากสงเดมไปสสงใหม ในรชสมยรชกาลท 4

กเชนกน ปรากฏวาเมอเปดประเทศสตลาดการ

คาเสร และรบการหลงไหลเขามาของวฒนธรรม

ตะวนตกทำใหกจการอตสาหกรรมพนบาน

พนเมองของไทย ไดแก อตสาหกรรมนำตาล

อตสาหกรรมสงทอ ไดรบผลกระทบตามมา

ขณะนนรฐสงเสรมการผลตพชผลดานการเกษตร

โดยเฉพาะขาว เพ อสงออกขายตางประเทศ

ทำใหราษฎรมงผลตขาวกนมากขนใชทดนและ

แรงงานไปกบการทำนา แทนการทำอาชพอน

นำตาลและสงทอจงขาดวตถดบปอนสโรงงานทำให

มผลผลตลดลงและตองเสยภาษแพงขน (กอง

จดหมายเหตแหงชาต, จดหมายเหตรชกาลท 4 เลขท

96 จ.ศ. 1220) โรงงานหลายแหงปดกจการไปและ

มสนคาจากตางประเทศเขามาตตลาด ราษฎร

หนไปนยมนำตาลและสงทอจากตางประเทศแทน

(กองจดหมายเหตแหงชาต, เอกสารรชกาลท 4

เลขท 2/13 ร.ศ. 88) นบวามผลกระทบตอสงคม

แบบเดมเปนอนมาก เพราะจากการเปนผผลตและ

บรโภคเองกลายเปนผบรโภคเพยงอยางเดยว

มไดเปนผผลตดวยอยางแตเดม

จากการทำสนธสญญาบาวรง และเปด

การคากบตางประเทศ ทำใหมชาวตางประเทศ

เขามาคาขาย ตงถนฐาน ประกอบอาชพและสญจร

ไปมาผานประเทศไทยมากขน สงผลใหราคา

สนคาสงขนตามมา คาครองชพของประชาชน

กสงขนดวย ดงจะเหนไดจากกระแสพระราชดำรส

ของพระองคทานตอนหนง ความวา (กอง

จดหมายเหตแหงชาต, จดหมายเหตรชกาลท 4 เลขท

100 จ.ศ. 1225)

“....ตงแตเปดขาวแปดปน เงนเมอง

อนเขามา ในกรงเทพฯ นหลายหมนชง ทองคำ

เขามาในกรงเทพฯ หลายสบหาบ เพราะฉะนน

ถงขาวมมากราคากแพงอย คอ เกวยนละ สตำลง

หาตำลงเสมอไป เหมอนกบของสงอน ๆ ราษฎร

ขายอยถก ๆ ราคากแพงขนหมดทกอยาง....”

นอกจากสนคามราคาแพงข นแลว

ลกษณะความสมพนธของคนในสงคมแบบเดม

กเรมเปลยนแปลงไปดวย จากความเปนอยแบบ

พ งพาอาศยกนของคนไทยท ช วยเหลอกน

มาตามอธยาศยแตเดมและใชสงของแลกเปลยน

กน โครงสรางทางเศรษฐกจจงเปลยนไปเปนการ

ใชเงนตราเปนส อในการซ อขายสนคา เงน


กลายเปนปจจยสำคญในการดำรงชวต ความนยม

ของใชจากตางชาตโดยเฉพาะชาวตะวนตกเรมเขามา

เชน (พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว, 2514

: 7) ของตกแตงบาน เครองประดบ เครองเรอน

ตางๆ เรมเปนทนยมของบรรดาขนนาง ขาราชการ

เจานาย เชอพระวงคชนสงตลอดจน คหบดผมงคง

ดานวฒนธรรมความเปนอย กเร มนยมแบบ

ตะวนตกมากขน เชน (กองจดหมายเหต แหงชาต,

จดหมายเหตรชกาลท 4 เลขท 27 จ.ศ. 1230)

นยมจดงานเล ยง งานวนเกด จดเล ยงเพ อน

ทมาเยยมเยยน จดงานเลยงครบรอบอายเปนชวง ๆ

นดรบประทานเลยงกนตามบานขนนาง ขาราชการ

ชนสงและคหบด เปนตน อกทงในงานเลยงนยม

เลยงอาหารและการจดรปแบบเปนอยางตะวนตก

มใชเปนแบบไทยอยางเดม (กองจดหมายเหต

แหงชาต, จดหมายเหตรชกาลท 4 เลขท 145 จ.ศ.

1227) สงเหลานแมยงจำกดในแวดวงสงคมชนสง

อยในขณะนน แตนบไดวาเรมเปนรากฐานใหม

การ เปลยนแปลงวถชวตของคนไทยในเวลาตอมา

เมอสภาพการคาขายขยายตวไปอยาง

รวดเรว ทำให ระบบเศรษฐกจและสงคมเปลยนไป

ปรากฎวา สงคมเกดปญหาตามมาไดแก มการเปด

บอน การพนน การขายฝน โจรผรายปลนชงทรพย

มากขนตามมา มการตงโรงจำนำขนเปนครงแรก

เพอใหนำทรพยสนมาขายแลกเปนเงน มการ

ปลนจ ลกขโมย ลกพาตวเดกเพอเรยกเงนคาไถ

เกดขนทงในเมองหลวงและหวเมอง เพราะม

คนตดฝน ตดการพนนมากขน (กองจดหมายเหต

แหงชาต, จดหมายเหตรชกาลท 4 เลขท 284 จ.ศ.

1228) จงกลาวไดวากอใหเกดปญหาสงคมขน

อยางมากจากการเปลยนประเทศเปนสงคมแบบใหม

ปญหาทสำคญของชาตอกประการหนง

เกดจากการทมชาวยโรปอพยพมาอยในประเทศไทย

มากขน มทงพอคา นกธรกจ หมอสอนศาสนา หมอ

พยาบาล คร ฯลฯ จงเกดมการรวมกลมทางสงคม

ขนตามการประกอบอาชพ ครนตอมากลายเปน

กลมทมอำนาจในสงคมเรยกรองตองการผลประโยชน

จากรฐบาลไทยมากขน เชน ขอสทธในการตง

ถ นฐานใกล ๆ กนเพ อรวมเปนชมชนใหญ

ขอใหรฐบาลสรางสงอำนายความสะดวกใหแก

พวกตน คอ สรางถนน สะพาน ไฟฟา ประปา

เปนตน (กองจดหมายเหตแหงชาต, จดหมายเหต

รชกาลท 4 เลขท 150 จ.ศ. 1228) รวมไปถง

ขอจางคนไทยไปทำงานภายใตการเปนคนใน

บงคบของตน กำหนดใหรฐบาลไทยใหการ

คมกนดแลความปลอดภยใหแกชาวยโรปดวย


207-208) นบวาเปนการเอาเปรยบไทยใน

หลายดาน ครนตอมาเกดกรณพพาทระหวางคน

ไทยกบชาวยโรป และคนในบงคบของชาวยโรป

อยเนอง ๆ ทำใหเกดปญหากระทบกนขนหลาย

ครง (กองจดหมายเหตแหงชาต, เอกสารรชกาลท 4

เลขท 2/14 ร.ศ. 76-80) เปนผลใหรฐบาลไทย

กบรฐบาลชาตตะวนตกตองมเรองเกยวของกระทบ

กนอยประจำ และสงผลใหเกดขอพพาทบาดหมาง

กนทางการเมอง เศรษฐกจ และสงคมอกหลาย

ประการในสมยตอมา

กลาวไดวาการพฒนาประเทศในสมย

รชกาลท 4 มปจจยทกระตนใหกอเกดการ

เปลยนแปลงหลายประการในสงคมไทย ไมวา

จะเปนปจจยภายนอก เชน การปฏบตอตสาหกรรม

ในยโรป การแสวงหาอาณานคมและแขงขนกน


ดานแสนยานภาพในการมดนแดนโพนทะเล

ภายใตการปกครองของมหาอำนาจตะวนตก

การเผยแผศาสนาคร สต ของชาวตะว นตก

การเปลยนแปลงทางการเมองในจน สงผลใหเกด

การอพยพยายถนเขามาสประเทศไทยมากขน

การทำสนธสญญาบาวรง ทำใหเปดประตสการคา

กบนานาประเทศ ลวนแตสงผลใหไทยตองมการ

ปรบเปลยนดานสงคม วฒนธรรม เศรษฐกจและ

การดำเนนชวตชองชนชาวสยามจากลกษณะ

สงคมจารตแบบเดม กาวไปสสงคมแบบใหม

หรอนวลกษณในขณะนนอยางมาก นบวาเปน

จดเรมตนของการเปลยนแปลงของไทยในทกดาน

จากแบบเดมเขาสแบบใหมทงในดานขนบธรรมเนยม

ประเพณ กฎเกณฑตาง ๆ ทางสงคมและราชสำนก

ตลอดจนความเชอ ทศนคต การศกษา การคมนาคม

การสาธารณสข การศาสนาและการพาณชย

รวมทงกอใหเกดปญหาภายในประเทศตามมา อาท

ปญหาสงคม ความสมพนธของบคคล คานยม

วฒนธรรมและสนคาจากตางประเทศ ธรรมเนยม

ปฏบตจากเดมเปลยนไปเปนแบบตะวนตก ไดเรม

กอเกดขนตงแตสมยรชกาลท 4 เปนรากฐาน

ใหไทยไดพฒนาประเทศดานตาง ๆ อยางตอเนอง

ตามมาในสมยรชกาลท 5 ดงทพระวรวงศเธอ

กรมหมนพทยลาภพฤฒยากรทรงกลาวไววา

(พระวรวงศเธอกรมหมนพทยลาภพฤฒยากร,

2511 : 163) “.. อนทจรงการเปลยนแปลงทเกดขน

ในสมยรชกาลท 5 นน เนองมาจากพระบาทสมเดจ

พระจอมเกลาเจาอยหวทรงรเรมไวกอน หรอ

อาจกลาวไดวาพระองคไดพระราชทานแนว

พระบรมราโชบายไว ..” ซงจะเหนไดวาหลาย

ประการของการเปลยนแปลงจากสงคมแบบ

เดมมาส ส งคมแบบใหมไดพฒนามาอยาง

ตอเนองในรชกาลตอมาจนถงปจจบน


เอกสารอางอง

กองจดหมายเหตแหงชาต. จดหมายเหตรชกาลท 4 เลขท 27. จ.ศ. 1230.

. จดหมายเหตรชกาลท 4 เลขท 44. ม.ป.ป.

. จดหมายเหตรชกาลท 4 เลขท 44. จ.ศ. 1215.



















. จดหมายเหตรชกาลท 4 เลขท 550. ม.ป.ป.

. เอกสารรชกาลท 4 เลขท 1 ก/8 เจานายมหาดเลกในวงพอใจเจาหญงในวง เมอสารภาพผด

กทรงอนญาต. ม.ป.ป.

. เอกสารรชกาลท 4 เลขท 2/13 จดหมายจากกงสลองกฤษ. ร.ศ. 88.

. เอกสารรชกาลท 4 เลขท 2/14. ร.ศ. 76-80.

. เอกสาร สบ. 4/8 เบดเตลด. ม.ป.ป.

. เอกสารรชกาลท 4 เลขท 79 ก. จ.ศ. 1218.


. เอกสารรชกาลท 4 เลขท 99/3 พระบรมราโชวาทรชกาลท 4 ในวนเฉลมพระชนมพรรษา

ครบ 60 ชนษา. ร.ศ. 83.

. เอกสารรชกาลท 4 เลขท 122. จ.ศ. 1218.

ขจร สขพานช. ขอมลประวตศาสตร : สมยบางกอก. กรงเทพฯ : ประสานมตร, 2518.

. “หนงสอพมพบางกอกกาเลนดาร”. ศลปากร. 4 พฤศจกายน 2505.

เจาพระยาทพากรวงศ. “จดหมายเหต เสดจทอดพระเนตรสรยปราคาทตำบลหวากอ” ใน

ประชมจดหมายเหต เรอง สรยปราคาในรชกาลท 4 และเรอง รชกาลท 4 ประชวร

สวรรคต. พระนคร : ม.ป.ท. 2500.

เซอร จอหน บาวรง (เขยน). เพง บนนาค (แปล). เซอรยอนโบวรง. พระนคร : ตรณสาร, 2502.

ด.จ.อ. ฮอลล (เขยน). คณวรณยพา สนทวงศ ณ อยธยา และคณะ (แปล). ประวตศาสตรเอเชย

ตะวนออกเฉยงใต. กรงเทพฯ : ไทยวฒนาพานช, 2522.

บางกอกรคอเดอร. “ขาวกรงเทพฯ” 1 มกราคม 2409.

. “ขาวกรงเทพฯ” 17 มกราคม 2409.

. “หนงสอหลวง” 17 มกราคม 2409.

. “กลไฟสขาว” 31 มกราคม 2409.

. “เรอกลไฟในกรงเทพฯ” 31 มกราคม 2409.

. “ทางหลวงในกรงเทพฯ” 22 ธนวาคม 2409.

ปาลเลกวซ (เขยน). สนต ท. โกมลบตร (แปล). เลาเรองกรงสยาม. กรงเทพฯ : กาวหนา, 2520.

พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว. ชมนมพระบรมราชาธบาย ในพระบาทสมเดจ

พระจอมเกลาเจาอยหว. พระนคร : ครสภา, 2501.

. ประชมประกาศรชกาลท 4 พ.ศ. 2394 – 2400. พระนคร : ครสภา, 2503.




. พระราชหตถเลขาภาษาองกฤษในพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว.

กรงเทพฯ : ไทยวฒนาพานช, 2514.

พระวรวงศเธอกรมหมนพทยาลาภพฤฒยากร. “การเปลยนแปลงและประเพณของไทย รชสมย

พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว” ใน หนงสอทระลกถงรอบ 100 ป แหงวน

สวรรคตพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว และวนเสวยราชยพระบาทสมเดจ

พระจลจอมเกลาเจาอยหว 1 ตลาคม 2511. พระนคร : พระจนทร, 2511.

เฟรด ดบบลว รกส (เขยน). อมร โสภณวเชษฐวงศ และเอกวทย ณ ถลาง (แปล). การปรบตว

เขาสยคใหมของสยามและพมา. กรงเทพฯ : ประสานมตร, 2519.


วอลเตอร เอฟ เวลลา (เขยน). นจ ทองโสภต (แปล). แผนดนพระนงเกลา. กรงเทพฯ :สมาคม

สงคมศาสตรแหงประเทศไทย, 2514.

สมเดจกรมพระยาวชรญาณวโรรส. เทศนาพระราชประวตพระบาทสมเดจพระปรเมนทรมหามงกฎ

พระจอมเกลาเจาอยหว. พระนคร : รงเรองธรรม, 2500.

สมเดจพระเจาบรมวงศเธอกรมพระยาดำรงราชานภาพ. ความทรงจำ. กรงเทพฯ : ศลปาบรรณาคาร, 2516.

. “ตำนานการเรยนภาษาองกฤษ” ใน ประชมพระนพนธเบดเตลด. พระนคร : ครสภา, 2504.

. พระราชพงศาวดาร ฉบบหอสมดแหงชาต เลม 6. พระนคร : ครสภา, 2504.

สมเดจพระสมณเจา กรมพระยาปวเรศวรยาลงกรณ. เทศนาพระราชประวตและพงศาวดารกรงเทพฯ.

พระนคร : พระจนทร, 2481.

เอ. บ. กรสโวลด (เขยน). หมอมเจาสภทรดศ ดศกล (แปล). “พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว” ใน

หนงสอทระลกถงรอบ 100 ป แหงวนสวรรคตพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว

และวนเสวยราชยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว 1 ตลาคม 2511. พระนคร :

พระจนทร, 2511.

แอบบอต โลว มอฟแฟท (เขยน). นจ ทองโสภต (แปล). แผนดนพระจอมเกลา. กรงเทพฯ :สมาคม

สงคมศาสตรแหงประเทศไทย, 2520.

Bangkok Calender. 1862.

. 1868.

การพัฒนาประเทศในสมัยรัชกาลที่ 4

Documents