www.Ficvsr.Civilica.IR 1-تاالر ابن سينا

زيتبري ديرش ربعي

، مهندس صفا

نمونه نيا. است بوده خود زمان در جامع

عوامل حمله مورد اکنون هم شده استفاده

. گرددي م بيتخر شيپ از شيب آن گذشته

.گرددي م ارائه بناي بهسازي راهکارها

زمـان ودر شـد احـداث زيـ تبر در كـه بـود

در بـوده زمـان آن وزراي از كه هللا فضل

اهميـت حـائز فرهنگي و تاريخي نظر از

در همـين بـراي . اسـت بـوده گذشـته در

. است گرفته صورت

مـي نظـر بـه اسـتحكام خـط و برجهـا پايه

نيتر قاطع. است كرده بنا محل آن در

تاالر ابن سينا –مقدس مشهد -30/2/88 –سازي عمران و مقاوم همايشنخستين

ي بررس باي خيتار آثار مرمت وي بهساز

، مهندس صفاکوسچی شهربانو،دلدار عدالتي،داوود حسين

جامع مارستانيب و دانشگاه کي زيتبر شهر کناره در واقعي د

استفاده آن در خشت جمله از مختلف مصالح از کهي خيتار

گذشته از ماندهي باقي ها بدنهي گاه چند از هر و گرفته قرار

راهکارها آن باربري ها شاخصه وي خيتاري بنا نياي معرف ضمن

زيتبري ديرش ربع ،يخيتار آثار مرمت، وي بهساز :کليدي

بـود ايـران در بيمارسـتان و دانشـگاه اولين و بزرگترين رشيدي

فضل رشيدالدين دست بهي لخانياي دورهي بنا نيا. داشت

. است شده تأسيس قمري هجري

از ولي است نمانده باقي رشيدي ربع از زيادي چندبقاياي هر

در زياد علمي گسترش و فرهنگ از نشان مجتمع اين همچنين

صورت آن سازي باز و مكان اين بازشناخت براي زيادي هاي تالش

:نويسد مي ايلخاني دوره در ايران اسالمي معماري

پايه نيست جاي بر شده ساخته چهاردهم قرن در آنچه از چيزي

نوزدهم قرن اوائل در عباس شاه كه باشد اي قلعه بقاياي است

نخستين

:چکيده

ديرش ربع مجموعه

تار فرد به منحصر

قراري انسان وي عيطب

ضمن مقاله نيا در

کليدي کلمات

:مقدمه -۱

رشيدي ربع مجتمع

فراوان خودرونق

هجري 675 سال

هر حاضر حال در

همچنين. است زيادي

تالش حاضر حال

:تاريخچه -٢

معماري كتاب در ويلبر

چيزي اكنون. . . «

است ممكن رسند

www.Ficvsr.Civilica.IR 2-تاالر ابن سينا

ي کاشـ سـفال قطعـات وجـود اسـت شده

آن دار خيتـار ي هيـ ابن نـات ييتز هيشـب ن

قطعـات و مصـالح از اسـتفاده بـا عبـاس

از دفـاع بـه و كـرده بنـا مستحكمي دژ

حتـي و كـرده تـرميم آن از قسـمتهايي

آن بنـاي عبـاس، شاه مرگ از بعد و انجامد

يصفو

از اريبسـ آمدم،اثر زيتبر به شباب اوان در

مـردم حـال و داشـته ي جـا هـا واريد در

و برزگـران امـروز کـه يي روسـتا ي هـا

کـه باشـد يي هـا هيـ قر ازي بعضـ مانـده ي

تاالر ابن سينا –مقدس مشهد -30/2/88 –سازي عمران و مقاوم همايشنخستين

شده بنايي ساختمانها مغول زمان در محل نيا در نکهيا بري مبن

نيهمچنـ خان غازاني مقبره به متعلق قطعات هيشب آنها ازي

عبـاس شـاه کردنـد مـي حمله ايران به ها عثماني كه يصفو عباس

رشيدي ربع محل در غازان شام و عليشاه ارگ چون ديگري

. پرداختند

لذا،كند بازسازي را رشيدي ربع گيرد مي تصميم صفوي

انجامد نمي خوشي سرانجام به نيز آن ولي افزايد مي آن به ديگري

. شود

صفوي دوره دري ديرش ربعي ها برج ١شکل

در کهيزمان « :ديگوي م خود خيتار در قاجار شاهي فتحعل پسرزاده

در تراشي ها سنگ و بوده مقرنس شتريب آني ها واريد و ها

خانـه ديشـا . انـد بـرده بکـار خود عمارات در و کنده را بنا

ي باق شودي م دهيد هيديرش خرابه جلو در و دارند سکونت

». است بوده کرده بناي ديرش ربع خارج

نخستين

ي مبن نشانه

ي اريبس که است

». است زمان

عباس شاه زمان در

ديگري بناهاي سنگي

پرداختند مي شهر

عباس شاه ها بعد

ديگري تاسيسات

مي رها تمام نيمه

پسرزاده رزايم نادر

ها طاق و بجا ربع

بنا آن آجر سنگ

سکونت آنها در چوپانان

خارج در ديرش خواجه

www.Ficvsr.Civilica.IR 3-تاالر ابن سينا

پسـر شاه ميران دست به آن انهدام و تخريب

ميـران كـه بناهـايي جملـه از. اسـت كرده

. شود مي يكسان خاك با هم آن كه

وقـف يا جاريه خيرات را صالحه اعمال

نهـاده بنا كمتر وسعتي در خيري اماكن

كليـه و شـد كشـيده آتـش به آن تاسيسات

تـاراج بـه و افتـاد داشـتند قـرار نيالدرشـيد

فضـل رشيدالدين دروقفنامه كامل و خوبي

گـرد ديگـر قسـمتهاي كليـه كـه بوده آموزشي

(رشـيدي ربـض ) يجـانب عظيم تاسيسات

تاالر ابن سينا –مقدس مشهد -30/2/88 –سازي عمران و مقاوم همايشنخستين

تخريب آمده رشيدي ربع تاسيسات برسر كه بالهايي مشهورترين

كرده مي حكومت متصرفات غربي نواحي بهي مدت که است

كه بود رشيدي ربع عظيم تاسيسات نمود تخريب بناها از بسياري

:بنا تاسيس

اعمال بهتري وي كه بود اين نيالد ديرش دست به يرشيد ربع

اماكن رشيدي ربع ازاحداث وپيش عمر طول تمام در علت همين

تاسيسات م تما و رفت غارت به رشيدي ربع هللا فضل رشيدالدين

رشـيد مخالفان تبليغات تاثير تحت كه عوام، توده دست به

:معماري هاي

خوبي به رشيدي، ربع شهرك حقيقت در و آموزشي و علمي

آموزشي مجهز تأسيسات شامل كلي بطور مجتمع اين. است

. بودند آورده وجود

:رشيدي ربع مختلف هاي

:شده تشكيل زير قسمت سه از رشيدي ربع

تاسيسات مسكوني مجتمع (رشيدي شهرستان )مجتمع اصلي قسمت

. )نشين اعياني

نخستين

مشهورترين از

است گورگاني تيمور

بسياري با همراه شاه

تاسيس از هدف-۳

تأسيس از هدف

همين به است دانسته

رشيدالدين قتل بعداز. بود

آن وسايل و ابزار

. رفت

هاي تركيب-٤

علمي بزرگ مجتمع

است شده معرفي هللا

وجود به آن محور

هاي بخش -١-٤

ربع بزرگ مجتمع

قسمت ( رشيدي ربع

اعياني مسكوني بخش

www.Ficvsr.Civilica.IR 4-تاالر ابن سينا

شهر هاي

و تفسـير و علـوم درسـهاي تـدريس و نمـاز

قسمت اين در اند بوده رشيدي ربع ارشد

و دارالحفـاظ كتابخانه، و وحوضخانه حمام

. بود قسمت اين در خلوتخانه و شاهنشاهي

قبيـل از رفـاهي امكانـات تمـام صـوفيها،

تاالر ابن سينا –مقدس مشهد -30/2/88 –سازي عمران و مقاوم همايشنخستين

هاي ديوار و رشيدي ربع کلي نماي ٢شکل

:رشيدي

:شامل كه بوده مجموعه بخش ترين اصلي و ترين ساسي

نمـاز اقامه جهت وزمستاني مسجدتابستاني دو شامل كه روضه

ارشد مقام سه ناظر و مشرف )دانشگاه رئيس (كارمتولي دفتر

حمام شامل رفاهي تاسيسات و اساتيد و مدرسان سكونت ويژه

شاهنشاهي سراي و موادغذايي جهت گوناگون انبارهاي مانند

صـوفيها، شـيخ، سكونت مواضع كه بود رشيدي درربع ديگري قسمت

. بوده قسمت اين در غذا صرف

نخستين

رشيدي ربع -٢-٤

ساسيا رشيدي ربع

روضه مجموعه-١

همچنين. حديث

ويژه اطاقهاي. بود

مانند جانبي مكانهاي

قسمت خانقاه 2 -

صرف ومحل مطبخ

www.Ficvsr.Civilica.IR 5-تاالر ابن سينا

ربـع سـاكنان پـذيرايي بـراي محلي صورت

قسمت اين در البته كه ،مسافران وپذيراي

. كردند مي پذيرايي آمدند مي تبريز به

پرداختنـد مـي پزشكي دانشجويان آموزش

ي جراحـ نـه يزم در نفر وپنجداد يم طب

در عـالوه بـه و داشتند عهده به را رشيدي

ربـع در خـارج مراجعـان عمـوم رشـيدي،

. رايگان غذاي وعده

جمله از اقتصادي و رفاهي مكانهاي هاو

حمام، آسياب، باغ، زيادي تعداد خانه،

رفاه جهت و رشيدي ربع آموزش مراكز،

که ليدل نيا به ها باغ. داشت وجود آن

. بودند برخورداري اديز تياهم از شهر

نيالـد ديرشـ جهـت نيهمـ بـه . اسـت،

. است دهيورز فراوان

تاالر ابن سينا –مقدس مشهد -30/2/88 –سازي عمران و مقاوم همايشنخستين

صورت به بوده طبقه دو ساختمان دو شامل )مهمانسرا(دارالضيافه

وپذيراي علوم طالب بخصوص و …) و وكارمندان معلمان و مدرسان

به سياحت سيرو براي كه صوفياني و دراويش و مسافران از

آموزش به قسمت اين در كه پزشكي علوم دانشكده و بيمارستان

طب علم تعليم را دانشجو ده بيماران مداواي بر عالوه پزشك

رشيدي ربع مسافران كاركنان، مداواي عمومي پزشكان. بود پزشک

رشـيدي، ربـع مسـافران و كاركنان بر عالوه هفته، هر پنجشنبه و

. كردند مي مداوا و ويزيت هم را تبريز شهر بيماران

وعده يك با مسكين و صدنفرفقير از روزانه پذيرايي جهت

:رشيدي شهرستان

هاو كوچه خيابانهاو ، مختلف هاي محله از كه بود مسكوني

خانه، هزار سي صنعتگري كارگاه پانصد و هزار و كاروانسرا

مراكز، با ارتباط در دارالضرب، و كاغذسازي،رنگرزي شعربافي،

. بود يافته تشكيل رشيدي شهرستان

آن رامونيپ و درون دري اديزي باغها که بودي باغشهري

شهر اتيح بودند،در شهر آب و سوخت ويي غذا مواد ازي قسمت

داشتهي اتيح ضرورت ها باغ وجود ران،يا کهني ها شهر

فراوان ديتاک باغها حفظ وي آبادان به خود بيمکات در و وقفنامه

نخستين

دارالضيافه 3-

مدرسان ( رشيدي

از روز سه مدت به

بيمارستان:دارالشفاء -۴

پزشك هر كه طوري به

پزشک خدمت در

و دوشنبه روزهاي

بيماران و رشيدي

جهت دارالمساكين -٥

شهرستان -٣-٤

مسكوني بزرگ مجتمع

كاروانسرا چهار و بيست

شعربافي، كارخانه

شهرستان ساكنين

ي ديرش شهرستان

ي قسمت کننده نيتام

شهر دري کل طور به

وقفنامه در اهللا فضل

www.Ficvsr.Civilica.IR 6-تاالر ابن سينا

محل هاي قرار گي ري ورودي ربع رشي دي

تاالر ابن سينا –مقدس مشهد -30/2/88 –سازي عمران و مقاوم همايشنخستين

اين ديسع احمد هي،فرضيديرش شهرستاني فرضي بعد سه

محل هاي قرار گي ري ورودي ربع رشي دي ۴شکل

: رشيدي

نخستين

سه طرح ٣شکل

رشيدي ربض -٤-٤

www.Ficvsr.Civilica.IR 7-تاالر ابن سينا

نيـز و خـاص غالمـان با رشيدالدين خانواده

نظـارت تحـت را رشـيدي ربـع تاسيسـات

رشيدي

شکسـته ي هـا واريـ د و خـاک تل جز داشته

همـه آن و سـت يباق سـنگ و گـچ از ماننـد

تاالر ابن سينا –مقدس مشهد -30/2/88 –سازي عمران و مقاوم همايشنخستين

خانواده آن در و است بوده كاخها احداث محل و نشين اعيان

تاسيسـات ،مخصـوص معمـاران و مهندسـان نيـز و اند بوده ساكن

رشيدي ربع کنوني در کلون۵شکل

:کنوني

داشته وجود هم شيپ سال صد تا کهي مقرنسي ها واريود

ماننـد برجيي بنا هيپا و شهير رانهيو نيا آخر در تنها. است نمانده

. است نيگزيجا وحشت وي خاموش را جالل و شکوه

نخستين

اعيان بخش

ساكن امنيتي مسئوالن

. داشتند

کنوني شماي -٥

ود ها طاق از اکنون

نماندهي باقي زيچ

شکوه و صدا و غلغله

www.Ficvsr.Civilica.IR 8-تاالر ابن سينا

رشيدي

تاالر ابن سينا –مقدس مشهد -30/2/88 –سازي عمران و مقاوم همايشنخستين

بنا محيطي حفاظت عدم ۶شکل

رشيدي ربع ورودي برج هاي پايه ۷شکل

:بنا مغولي هاي اقليم

نخستين

اقليم و نقوش -۵

www.Ficvsr.Civilica.IR 9-تاالر ابن سينا

اسـب نعـل نقـوش . ديکني م مشاهده مانده

.باشد

مغولي مجموعه بجاي مانده بر ديواره ها

تاالر ابن سينا –مقدس مشهد -30/2/88 –سازي عمران و مقاوم همايشنخستين

ماندهي برجا بنا ني ا در کهي مغولي ترک نقوشي ا نمونه ر

باشدي م گانهي بي راني ا نقوش وي معمار با که هم کنار در

مغولي مجموعه بجاي مانده بر ديواره ها –نقوش ترکي ۸شکل

نخستين

ري ز در

در مدور صورت به

www.Ficvsr.Civilica.IR 10-تاالر ابن سينا

نقش سپر و کاله مغولي بر روي ديوارهاي ورودي مجمعه که البته هم اکنون خراب شده

مجموعه که به کرات بر روي سنگ ها حک شده

متون نوشته شده به خط ي اساي چنگيزي بر روي سنگ سر در ورودي

تاالر ابن سينا –مقدس مشهد -30/2/88 –سازي عمران و مقاوم همايشنخستين

نقش سپر و کاله مغولي بر روي ديوارهاي ورودي مجمعه که البته هم اکنون خراب شده ۹شکل

مجموعه که به کرات بر روي سنگ ها حک شده نقوش آسياي ميانه بر روي دي وار سمت شمالي

متون نوشته شده به خط ي اساي چنگيزي بر روي سنگ سر در ورودي ۱۱شکل

نخستين

شکل

نقوش آسياي ميانه بر روي دي وار سمت شمالي ۱۰شکل

شکل

www.Ficvsr.Civilica.IR 11-تاالر ابن سينا

شـاهديم امـروزه تاريخي آثار براي الزمه

طـرح جـز آنهـا از اکنـون و گرفتـه قـرار

ايـن بهسازي راهکار و رشيدي ربع به وارده

تـر سـريع هرچـه محيطـي هـاي حفاظ

جهت جديد هاي ساختار تشکيل که است

. نمود توجه آن به بايد پيش از بيش که

١٣٨٧,ز

تاالر ابن سينا –مقدس مشهد -30/2/88 –سازي عمران و مقاوم همايشنخستين

:نتايج

الزمه هاي مراقبت عدم و تاريخي هاي ساختار متعدد هاي تخريب

قـرار تعديل و تخريب معرض در دائما گذشته ارزشمند هاي

وارده هاي خرابي بررسي از حاصل نتايج لذا. نمانده باقي چيزي

ايجاد و باشد مناسب سازي ساختار بايد که است آن نشانگر

. نمود آن حريم به تعديل از جلوگيري همچنين و آن

است واضح پر شده داده توضيحات و گرفته صورت هاي بررسي

که ناپذير اجتناب است امري تاريخي ارزشمند هاي بنا نگهداري

زيتبر دانشگاهي معمار ارشد کارشناس ,خامنه محجوبه,زيتبر

تبريز. 1379 ترمه انتشارات. تبريز رشيدي ربع. غالمعلي

١٣٨٧ شاردن،چاپ ي

١٣٨٦ ،برداشت خطي نسخه اهللا، فضل الدين رشيد

١٣٨٧ ايلخاني، ي دوره در ايران اسالمي

نخستين

نتايج ـ۶

تخريب به توجه با

هاي بنا و ها ارگ که

چيزي خرابي هاي

نشانگر ارزشمند بناي

آن بازسازي به اقدام

:پيشنهادات ـ۷

بررسي به توجه با

نگهداري و بهسازي

:منابع ـ۸

تبري ديرش ربع-١

غالمعلي. حاجيلو -٢

ي نامه سياحت-٣

رشيد ي نامه وقف-٤

معماري. ويلبر-٥