τΕΧΝΗΓράφει ο Γιώργος Σιγάλας*

τεράστιος σε μέγεθος και ποιότητα γλυπτικός διάκοσμος τηςζωφόρου του Παρθενώνα είναι έργο του Φειδία και των μαθη-τών του (443-438 π.Χ.). Περιλαμβάνει 360 πρόσωπα, θεούςκαι θνητούς καθώς και 250 ζώα, κυρίως άλογα.

Η ζωφόρος είναι μια στενή διακοσμητική ταινία ύψους 1 μ. καιμήκους 160 μ. που «φέρει ζωή», καθώς περιλαμβάνει θεούς, ήρω-ες, ανθρώπους, ζώα. Περιτρέχει όλες τις πλευρές του Παρθενώνακαι βρίσκεται ψηλά, πάνω στους εξωτερικούς τοίχους του ναού.Καθώς είναι ψηλά, οι γλύπτες έχουν φροντίσει ώστε το ανάγλυφοστο επάνω μέρος να είναι έντονο και στο κάτω λιγότερο έντονο ώστενα φαίνεται καλά από τους θεατές που βρίσκονται χαμηλά.

Το θέμα της ζωφόρου είναι η πομπή των Παναθηναίων, της σημα-ντικότερης γιορτής στην Αθήνα, προς τιμή της θεάς Αθηνάς. Στηνπομπή που ξεκινούσε από τον Κεραμεικό και κατέληγε στον Παρθε-νώνα μετέφεραν τον κεντημένο πέπλο που θα έντυνε το άγαλμα τηςΑθηνάς. Ο πέπλος με παράσταση γιγαντομαχίας μεταφερόταν ωςιστίο σε ένα πλοίο με τροχούς. Στην πομπή συμμετείχαν ιερείς, έφιπ-ποι νέοι, άρματα, νεαρά κορίτσια με υδρίες, αντιπρόσωποι των συμ-μαχικών πόλεων, άντρες με κλαδιά ελιάς καθώς και τα ζώα που προ-ορίζονταν για να θυσιαστούν στην εκατόμβη.

Η δυτική πλευρά της ζωφόρου παρουσιάζει 60 ιππείς σε 10 ομά-δες, ανά 6, που αντιπροσωπεύουν τις 10 φυλές της Αθηναϊκής Δημο-κρατίας. Οι ομάδες παρουσιάζονται με χαρακτηριστικές ενδυματο-λογικές διαφορές, π.χ. άλλοι φορούν στο κεφάλι κράνος, άλλοι πέτα-σο, άλλοι αλωπεκή ή φορούν χιτωνίσκο και μπότες, κ.τ.λ.

Η αναπαράσταση της πομπής στη ζωφόρο αρχίζει από τη νοτιο-δυτική γωνία, χωρίζεται στα δύο παρουσιάζοντας δύο ομάδες, όπουη μία κατευθύνεται στη νότια πλευρά και η άλλη προχωρεί στη δυτι-κή και βόρεια και τελειώνουν και οι δύο στην ανατολική, όπου απει-κονίζονται οι θεοί και ήρωες.

Στα ανάγλυφα τα άλογα παρουσιάζονται μικρόσωμα σε αναλογίαμε τους ιππείς, διότι αυτό εξυπηρετούσε τη σύνθεση. Η ζωφόροςέχει μικρό ύψος και σε αυτόν τον περιορισμένο χώρο αναπτύχθηκανπολυάριθμες σκηνές. Οι γλύπτες για να συμπεριλάβουν όλα τα στοι-χεία και τα θέματα που ήθελαν, αλλά και για να υπάρχει εκφραστι-κότητα, περιγραφικότητα και δύναμη παρενέβηκαν στη φυσική ανα-λογία αλόγων-αναβάτη.

1. Ο δεύτερος λίθος (II) της δυτικής πλευράς είναι ένα φειδιακόέργο και εκτίθεται σήμερα στο Βρετανικό Μουσείο. Έχει ύψος 1 μ.,είναι από λευκό πεντελικό μάρμαρο και παρουσιάζει 2 ιππείς σε καλ-πασμό. Τα δύο άλογα παρουσιάζονται την στιγμή που και τα τρίαπόδια τους είναι στον αέρα. Το πρώτο πατά μόνο με το πίσω αρι-στερό πόδι, ενώ το δεύτερο μόνο με το πίσω δεξιό. Η σύνθεση τουγλύπτη είναι πολύ μελετημένη. Απεικονίζει τα δύο άλογα στην ίδιασχεδόν κίνηση με μικρές διαφορές (όπως στη στάση του κεφαλιού,στη γωνία του σώματος, στη θέση των ποδιών κ.τ.λ.) που όμως δημι-ουργούν στο θεατή την αίσθηση ότι παρατηρεί το ίδιο άλογο πουμετακινείται από τη μία θέση στην άλλη. Το μπροστινό άλογο είναιαρσενικό, ένας επιβήτορας με κοντοκουρεμένη χαίτη. Το πίσω άλο-

√π ΙΠΠΕίΣ

* Ο Δρ Γιώργος Σιγάλας είναι Ζωγράφος και Σύμβουλος Καλλιτεχνικών Μαθημάτων στο Παιδαγωγικό Ινστιτούτο και φίλιππος.

√

Εκατόν ενενήντα δύο νέοι

Αθηναίοι ιππείς με τα άλογά

τους σε πομπή απεικονίζο-

νται ανάγλυφα στη δυτική,

νότια και βόρεια πλευρά της

ζωφόρου που περιβάλει τους

εξωτερικούς τοίχους του

ναού του Παρθενώνα. Οι έφη-

βοι αυτοί ιππείς αποτελούν

ένα τμήμα της μεγάλης

πομπής των Παναθηναίων, οι

οποίοι γέμιζαν με ιδιαίτερη

περηφάνια τους πολίτες της

Αθηναϊκής Δημοκρατίας.1

γο έχει μακριά χαίτη που ανεμίζει και το στόμα του είναι μισάνοι-χτο, δίνοντας την εντύπωση ότι ανασαίνει λαχανιασμένο λόγω τουκαλπασμού. Τα δύο μπροστινά του πόδια επικαλύπτουν ελάχιστα τοπρώτο άλογο προσδίδοντας την αίσθηση του βάθους στο ανάγλυ-φο, καθώς έτσι αντιλαμβανόμαστε ότι το πρώτο άλογο είναι πιομέσα, ενώ στην πραγματικότητα και τα δύο είναι σκαλισμένα στοίδιο επίπεδο. Ο πρώτος ιππέας είναι ο μοναδικός ιππέας από όλητη ζωφόρο που εμφανίζεται γυμνός. Τα μαλλιά του μακριά πυκνά μεβοστρύχους που ανεμίζουν είναι πιασμένα με στεφάνι. Φορά υπο-δήματα, τα οποία διακρίνονται από τις χοντρές σόλες. Γύρω από τολαιμό του τυλίγεται μια χλαμύδα στερεωμένη με πόρπη. Η χλαμύδακυματίζει με τον καλπασμό σχηματίζοντας καλλίγραμμες πτυχώσεις.Το δεξί του χέρι πίσω από τον λαιμό του αλόγου θα κρατούσε ταχαλινάρια. Το αριστερό του χέρι είναι υψωμένο κάνοντας κάποιακίνηση, η οποία δεν είναι ευδιάκριτη, γιατί έχει καταστραφεί έναμεγάλο τμήμα. Πιθανώς θα συγκρατούσε το στεφάνι στα μαλλιά τουή θα έκανε κάποιο νεύμα στον πίσω αναβάτη. Με αυτήν τη δεύτε-ρη περίπτωση συνάδει και η στάση του, καθώς έχει στρέψει το κεφά-λι του προς τα πίσω και το στήθος του είναι κατενώπιον.

Ο πίσω έφιππος νέος φοράει ένα είδος μπότας, κοντό χιτώνα καιπλαστικό θώρακα. Οι πτυχές του χιτώνα αγκαλιάζουν και διαγρά-φουν το μηρό και τη ράχη του αλόγου.

Το φόντο είναι κενό και λείο για να αναδεικνύονται με μεγαλύτε-ρη σαφήνεια οι ιππείς. Να θυμίσουμε ότι τα έργα αυτά είχαν επι-ζωγραφιστεί και παρουσιάζονταν πολύχρωμα στον θεατή.

2. Ο όγδοος λίθος (VIII) της δυτικής πλευράς (Μουσείο Ακρο-πόλεως). Ανάγλυφο μοναδικής τελειότητας και πρωτοτυπίας. Απο-δίδεται στον ίδιο τον Φειδία. Έχει ύψος 1 μ.

Στη σύνθεση κυριαρχεί ο διαγώνιος όγκος του επιβλητικού αλό-γου. Το θέμα του είναι ένα αφηνιασμένο άλογο που ανασηκώνεταιστην προσπάθειά του να ξεφύγει, ενώ ο ίππαρχος κρατά με το δεξίτου χέρι τα χαλινάρια για να το εμποδίσει. Πατά μάλιστα δυνατάγια αντίσταση και σταθερότητα το πόδι του πάνω σε έναν βράχο.Η σύνθεση είναι κλειστή, δηλαδή όλα τα μέρη του θέματος βρίσκο-νται μέσα στο νοητό πλαίσιο του λίθου. Τα διάφορα μέρη του θέμα-τος έχουν μοιραστεί με ιδιαίτερη μελέτη μέσα στο χώρο. Το άλογοέχει τοποθετηθεί λίγο μπροστά για να αποφευχθεί η στατικότητα.Το σώμα του ίππαρχου, παρόλο που το στέρνο είναι στραμμένοκατενώπιον και τα μπράτσα είναι ανοιχτά δεν μπορεί να ισορρο-πήσει με τον όγκο του τον όγκο του αλόγου. Έτσι ο γλύπτης ανα-πτύσσει στον ενδιάμεσο κενό χώρο τη χλαμύδα που ανεμίζει με τιςπλούσιες πτυχώσεις της επιτυγχάνοντας την οπτική ισορροπία μέσαστην αντίθεση της κίνησηςανθρώπου και αλόγου. Το

άλογο έχει έντονη αγριεμένη έκφραση, ορθάνοιχτο μάτι, χαίτη κου-ρεμένη. Οι φλέβες στην κοιλιά και οι μύες στο υπόλοιπο σώμα δια-γράφονται έντονα για να δίνεται στον θεατή η δύναμη και η ομορ-φιά του αγριεμένου αλόγου. Η ουρά του είναι μακριά και ανασηκω-μένη ψηλά διαγράφοντας μια έντονη καμπύλη. Το κεφάλι του ίππαρχουέχει χαθεί, αλλά έχει σωθεί ένα εκμαγείο του, ένα αντίγραφο σε γύψο,όπου διακρίνεται ένας γενειοφόρος άντρας με αρρενωπή και θελη-ματική έκφραση που φορά στο κεφάλι του μια αλωπεκή, δηλαδή έναείδος καπέλου από δέρμα αλεπούς και η ουρά ανεμίζει στο πίσωμέρος. Η διάπλαση του σώματός του είναι μυώδης, αλλά αρμονικήσύμφωνα με τα αθλητικά πρότυπα της κλασικής εποχής. Φορά μιαεξωμίδα, δηλαδή έναν χιτώνα κοντό, ο οποίος όμως στερεώνεται μόνοστον ένα ώμο αφήνοντας γυμνό τον θώρακα και τους ώμους και σφίγ-γει στη μέση με ζώνη δημιουργώντας τα φουσκώματα και τις πλού-σιες πτυχές. Φορά ακόμα μια χλαμύδα, η οποία είναι αριστούργημαφυσικότητας καθώς ανεμίζει με ορμή αποδεικνύοντας την μεγάληγνώση του γλύπτη στην πτυχολογία. Όλο το έργο είναι περίφημαισορροπημένο και λιτό χωρίς υπερβολές. Είναι ανάλαφρο με μορφέςιδιαίτερα καλλίγραμμες, χαρα-κτηριστικό της ηπιότητας καιωριμότητας της τέχνης τωνκλασικών χρόνων. Ορισμένοιυποστηρίζουν ότι εδώ παρου-σιάζεται είτε ένας από τουςαρχηγούς των ιππέων (ίππαρ-χος) είτε ο ίδιος ο Θησέας,μυθικός ήρωας των Αθηναί-ων και ο ιδρυτής των Πανα-θηναίων.

3. Ο τρίτος λίθος (III) τηςδυτικής πλευράς βρίσκεταιστο Μουσείο Ακροπόλεως καιπαρουσιάζει μια ήρεμη σκη-νή ανάμεσα στις άλλες σκη-νές της πορείας που παρου-σιάζουν συνήθως άλογα σεκαλπασμό. Το άλογο εδώ είναιτο κέντρο της σύνθεσης, ανασηκώνει το κεφάλι του στον ιππέα, οοποίος φαίνεται πως έχει υψωμένο το χέρι του για να φτιάξει τα χαλι-νάρια. Τα πίσω πόδια του αλόγου δείχνουν κάποια ανυπομονησία ήανησυχία και νευρικότητα. Δεξιά από το άλογο είναι ένας νεαρός

υπηρέτης, ενώ πίσω από το άλογο είναι ένας γενειοφόρος επό-πτης. Σκηνή που μάλλον παριστάνει τη δοκιμασία καιτον έλεγχο των ικανοτήτων αλόγου και αναβάτη.

ÙÔ˘ΠΑΡΘΕΝώΝΑÛÙË∑øº√ƒ√

μÈ‚ÏÈÔÁÚ·ÊÈΤ˜ �ËÁ¤˜Neils, J., The Parthenon Frieze, Cambridge University Press, Cambridge, 2001 http://www.elt.gr/parthenonfrieze

2

3