Ο Ιστορικός Υλισμός
DESCRIPTION
ΟΙ ΒΑΣΕΙΣ ΤΟΥ ΜΑΡΞΙΣΜΟΥ - ΛΕΝΙΝΙΣΜΟΥ iΙTRANSCRIPT
ΜΑΡΞΙΣΤΙΚΗ ΣΚΕΨΗ 6
ΚουουσΙνεν, Άρμπάτωφ, Μηελιακώφ, Βιγκόντσκι, Μακαρόφσκι, Μιλεΐκόφσκι, Σιικόφσκι, ΣεΙντΙν
ΟΙ ΒΑΣΕΙΣΤΟΥ
ΜΑΡΞΙΣΜΟΥ - ΛΕΝΙΝΙΣΜΟΥ
IIΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ ΥΛΙΣΜΟΣ
ΕΚ Δ Ο ΣΕΙΣ “ Θ ΕΜ ΕΛΙΟ,,
ΑΘΗΝΑ
Πρώτη ρωσική Εκδοση : Μόσχα 1959 Ή καρούσα έλληνική: Δεκέμβρης 1964, Άθήι
Copyright “ΘΕΜΕΛΙΟ,. 1964 Μετάφραση X. ΠετρΙδης
Πΐβίεχόμεγα
ΚΕΦ. I. Η Ο Υ Σ ΙΑ ΤΟ Υ ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΚ Ο Υ Υ Λ ΙΣΜΟΥ.
1. Ή έπαναστατική ανατροπή τών απόρ ω ν γιά τήν κοινωνία.
2. Ό τρόπος παραγωγής είναι ή υλική 6άση τής ζωής τής κοινωνίας.
3. Ή δάση καί τό έποικοδόμημα.4. Ή Ιστορία σάν ανάπτυξη καί αλλαγή
τών κοινωνικών - οικονομικών συστημάτων.
5. Ή Ιστορική νομοτέλεια καί ή συνειδητή δράση τών ανθρώπων.
61 Τό ασύστατο τής αστικής κοινωνιο- λογίας.
7. Ή σημασία τής υλιστικής αντίληψης τής Ιστορίας γ ιά τίς άλλες κοινωνικές έπιστήμες καί τήν κοινωνική πρακτική.
ΚΕΦ. I I . 01 Τ Α Ξ Ε ΙΣ , Η ΠΑΛΗ ΤΩΝ ΤΑ ΞΕΩΝ Κ Α Ι ΤΟ Κ Ρ Α ΤΟ Σ .
1. Ή ουσία τών ταξικών διαφορών καί σχέσεων ανάμεσα στίς τάξεις.
2. Τό κράτος βήν δργανο ταξικής κυριαρχίας.
3. Ή πάλη τών τάξεων είναι ή κινητήρια δύναμη τής άνάπτυξης τής έκμε- ταλλευτικής κοινωνίας.
4. 01 βασικές μορφές τοϋ ταξικού αγώ να τοΰ προλεταριάτου.
ΚΕΦ. I I I . Ο ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ Λ Α Ϊ ΚΩΝ ΜΑΖΩΝ Κ Α Ι Τ Η Σ Π ΡΟ ΣΩ Π ΙΚΟ ΤΗ Τ Α Σ ΣΤΗΝ ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ .
1. 01 λαϊκές μάζες είναι οΐ δημιουργοί τής Ιστορίας.
2. Ό ρόλος τής προσωπικότητας στην Ιστορία.
Η. Ό ρόλος τών λαϊκών μαζών στήν κοινωνική καί πολιτική ζωή τής έποχής μας.
ΚΕΦ. IV . Η ΚΟ ΙΝ Ω Ν ΙΚΗ ΠΡΟΟΔΟΣ.
1. Ό ανοδικός χαρακτήρας τής κοινωνικής ανάπτυξης.
2. 'Η κοινωνική πρόοδος στήν έκμεταλ- λευτική κοινωνία καί στό σοσιαλισμό.
Η. Ό μαρξισμός - λενινισμός καί τά Ιδανικά τής κοινωνικής προόδου.
70
75
82
97
98
106
118
126
12Γ>
134
142
Ό Ι σ τ ο ρ ι κ ό ς υ λ ι σ μ ό ς
1
Ή ο ύ σ ία το ΰ Ισ τορ ικού ύ λ ισ μ ο ϋ
1. Ή έπαναστατική όνατροπή τών άπόψεων γ ιά τήν κοινωνία.
Ά πό πολύ παλιά δ ανθρώπινο; νοΰς εψαχνε νά βρει απάντηση στά έρωτήματα: Είναι τυχαία ή διάρθρωση πού υπάρχει στήν κοινωνία ή καθορίζεται άπό κάποιες αόρατες, άλλά κυρίαρχες αίτιες; ΜπορεΙ ν’ αλλάξει αυτή ή διάρθρωση, νά επιτευχθεί ευημερία καί έλευθερία γ ιά δλους, καί δχ ι μόνο γιά μιά μεισα|τηφία; νΑν μπορεϊ, μέ ποιό τρόπο; Τέλος, πρό; ποιά κατεύθυνση κινείται ή ανθρωπότητα, πρός τήν ευημερία καί τήν πρόοδο ή πρός τή στασιμότητα καί τήν παρακμή;
Ο ί στοχαστές δλων τών έποχών καί δλων τών λαών προσπάθησαν νά δόσουν απάντηση σ’ αύτά τά έρωτήματα. Γιά πολλούς αιώνες δμως, ο! θεωρίες καί οΐ αντιλήψεις τους απορρίπτονταν αδιάκοπα, δχι μόνο άπό τήν κριτική άλλων έπι- στημόνων, άλλά καί άπό τήν κριτική τοΰ χρόνου, άπό δλη τήν πορεία ανάπτυξης τής Ιστορίας. Στόν τομέα τής μελέτης τής κοινωνίας ή πορεία πρός τή γνώση ήταν έξαιρετικά μακρόχρονη καί δύσκολη.
Αύτό εγινε γ ιατί ή κοινωνική ζωή είναι σημαντικά πιό σύνθετη άπό τήν άνάπτυξη τής φύσης. Τά φαινόμενα τής φύσης, στά πλαίσια τής άμεσης παρατήρησής μας, έπανα- λαμΟάνονται σχετικά όμαλά, κανονικά, καί αύτό διευκολύνει τήν κατανόηση τής ουσίας τους. Είναι δμως πολύ δυσκολότερο νά συλλάβουμε αυτή τήν κανονικότητα, τήν έπανάληψη,
9
στήν κοινωνική ζωή. Φυσικά, αυτό δυσκολεύει τή γνώση τής κοινωνικής ζωής, μάς έμποδίζει νά διαπιστώσουμε σ’ αυτή μιά συγκεκριμένη νομοτέλεια.
Τό ίδιο σοβαρή είναι καί μιά δλλη διαφορά. Σ τ ή φύση αντιμετωπίζουμε τήν ένέργεια απρόσωπων, αυθόρμητων δυνάμεων. Στήν Ιστορία τής κοινωνίας ένεργοΰν άνθρωποι πού είναι προικισμένοι μέ συνείδηση καί θέληση, καί έπιδιώκουν πάντα αυτούς ή έκείνους τούς σκοπούς. Μέ τήν πρώτη ματιά πού ρίχνουμε στά κοινωνικά φαινόμενα μάς φαίνεται δτι τό κύριο πρόβλημα είναι νά έξηγήσουμε τά κίνητρα πού παρακινούν τούς ύνθρώπους νά δράσουν: νά μάθουμε ποιούς σκοπούς εβαλε μπροστά του αυτός ή έκεΐνος ό άνθρωπος καί νά ξεκαθαριστεί γιατί φέρθηκε Ιτσι καί δχι αλλιώς. "Ομως αυτή ή ψυχολογική έξήγηση τής κοινωνικής ζωής, πού κυριαρχούσε στήν προμαρξιστική κοινωνιολογία καί κυριαρχεί ώς τώρα στίς αστικές κοινωνιολογικές θεωρίες, είναι έπιφα- νειακή καί ανεπαρκής.
Βέ6αια κάθε άνθρωπος ένεργεΐ καθοδηγούμενος από συγκεκριμένα κίνητρα, γ ιά νά πετύχει Ενα συγκεκριμένο σκοπό. Πρώτα - πρώτα δμως γεννιέται τό έρώτημα γιατί σ’ αύτόν ή έκεΐνον τόν άνθρωπο έμφανίστηκαν ακριβώς αυτά καί δχι αλλα κίνητρα καί σκοποί. Καί, δεύτερο, ακόμα καί μιά έπι- φανειακή γνωριμία μέ τήν Ιστορία άποδείχνει δτι οί σκοποί καί τά ένδιαφέροντα τών διαφόρων άνθρώπων καί, κατά συνέπεια, καί ή δράση τους, έρχονταν πάντα σέ σύγκρουση καί τό τελικό αποτέλεσμα αυτής τής σύγκρουσης — τό ιστορικό γεγονός — διέφερε ουσιαστικά άπό αύτό πού έπεδίωκε ό κάθε μεμονωμένος άνθρωπος.
Έ τ σ ι, πολλοί ήγέτες της Γαλλικής έπανάστασης τοΰ 1789 - 1794 πίστευαν δτι έγκαθιδρύουν τό βασίλειο τοΰ λο- γικοΰ καί τής αιώνιας δικαιοσύνης, δημιουργούν μιά κοινωνία, βασισμένη στή φυσική Ισότητα καί στά απαράγραπτα δικαιώματα τοΰ ανθρώπου. Πολύ γρήγορα ωστόσο εγινε φανερό δτι στήν πραγματικότητα τό μόνο πού έκαναν ήταν δτι προετοίμαζαν τό δρόμο γιά τήν ταξική κυριαρχία τής αστικής τάξης. Σ τή θέση τής παλιάς ανισότητας, ανάμεσα στούς φεουδάρχες καί στούς δουλοπάροικους, έγκαθιδρύθηκε μιά νέα ανισότητα, άνάμεσα στήν άστική τάξη καί στούς έργάτες.
Αυτή ή άντίθεση άνάμεσα στή συνειδητή δράση κάθε με-
10
ρονωμένου Ανθρώπου, άπό τή μιά μεριά, καί στήν αυθόρμητη κοινωνική ανάπτυξη στό σύνολό της, άπό τήν δλλη, είχε διαπιστωθεί πολύ πρίν άπό τόν Μάρξ. 01 έπιστήμονες δμως δεν μπόρεσαν νά τήν έξηγήσουν σωστά. Μελετώντας τή συγκεκριμένη πορεία της Ιστορίας, δέν υψώνονταν πάνω άπό τό στάδιο τών υποθέσεων γ ιά τούς σκοπούς καί τά κίνητρα μεμονωμένων Ιστορικών παραγόντων καί Ετσι μετατρέπανε τήν Ιστορική πορεία σέ συσσώρευση συμπτώσεων. "Οσοι πάλι έπιστήμονες προσπαθούσαν νά έξετάσουν τήν Ιστορία σάν πορεία πού υποτάσσεται στήν άναγκαιότητα, πολύ γρήγορα κατρακυλούσαν στίς θέσεις τοΰ φαταλισμού, έξέταζαν τήν ιστορία σάν άποτέλεσμα τής ένέργειας κάποιας έξωτερικής δύναμης (τοΰ Οεοΰ, τής «απόλυτης ιδέας», τοΰ «παγκόσμιου νοϋ» κτλ.), πού τάχα καθορίζει τίς πράξεις τών ανθρώπων.
Ή ίδεαλιστική άποψη γιά τήν Ιστορία, πού τρέφεται άπό τήν ίδια τή σύνθετη κοινωνική άνάπτυξη, υποστηριζόταν επίμονα άπό τίς έκμεταλλειπικές τάξεις, πού είχαν συμφέρον νά κρύβουν τίς πραγματικές αιτίες τής οίκονομικής καί κοινωνικής άνισότητας, τοΰ πλούτου καί τής κυριαρχίας όοισμέ- νων, τής άνέχειας καί τής ελλειψης δικαιωμάτων τών άλλων. Χάρη στίς προσπάθειες αύτών τών τάξεων οΐ ίδεαλιστικές απόψεις γιά τήν κοινωνία καί σήμερα άσκοΰν έπίδραση στούς ανθρώπους, είναι πλατειά διαδομένες στίς καπιταλιστικές χώρες.
Γιά νά έξηγηθεΐ άπό τί καθορίζονται ot ιδέες, οΐ γνώμες καί οι συνειδητές πράξεις τών άνθρώπων, χρειάστηκε μιά βπότομη, έπανασαιτική άνατροπή στόν ίδιο τόν τρόπο μελέτης τών κοινωνικών φαινομένων. Αύτή ή άνατροπή εγινε δυνατή μόνο υστέρα άπό τήν έγκαθίδρυση τοΰ καπιταλισμού, πού φανέρωσε τίς υλικές οικονομικές ρίζες τής πάλης τών τάξεων, καί ύστερα άπό τήν έμφάνιση στόν 'ιστορικό στί6ο της έργατικής τάξης, τής πρώτης στήν Ιστορία τάξης πού, δπως θά δούμε παρακάτω, δχι μόνο 8έ φοΓκΙται τή συνεπή έπιστημονική έρμηνεία τής Ιστορίας, άλλά καί ένδιαφέρεται άμεσα γ ιά μιά τέτοια έρμηνεία.
Μόνο σ’ αυτές τίς Ιστορικές συνθήκες εγινε δυνατός ό ίπιστημονικός δθλος τοΰ Μάρξ καί τοΰ Έ νγκελς, πού έπε- κτείνανε τό διαλεκτικό υλισμό στή μελέτη τής κοινωνίας καί τής ιστορίας της, καί δημιούργησαν τήν έπιστημονική θεω-
l t
ρ(α γ ιά τούς γενικούς νόμους τής κοινωνικής ανάπτυξης. Αυτή ή θεωρία είναι ό Ι σ τ ο ρ ι κ ό ς υ λ ι σ μ ό ς , ή υ λ ι σ τ ι κ ή έ ρ μ η ν ε ί α τ ή ς Ι σ τ ο ρ ί α ς . .
Ή άνατροπή πού εγινε άπό τόν Μάρξ καί τόν Έ νγκελς στήν κοινωνική έπιστήμη έκφράστηκε πρώ τα-πρώ τα μέ τήν απόδειξη δτι δέν υπάρχουν στήν κοινωνία κανενός είδους μυστικιστικές, υπερφυσικές δυνάμεις καί δτι οί ίδιοι οΐ δνθρω- ποι είναι οί δημιουργοί τής Ιστορίας τους. Έ τ σ ι δόθηκε συντριπτικό πλήγμα στίς κάθε λογής μυστικιστικές αντιλήψεις γ ιά τήν κοινωνία καί δείχτηκε ό δρόμος γ ιά τήν έρμηνεία τής Ιστορίας σάν φυσικής πορείας, πού δέν Ιχε ι ανάγκη άπό καμιά έξωτερική έπέμβαση.
Ά π ό τήν δλλη πλευρά, δ μαρξισμός διαπίστωσε δτι οί άνθρωποι δημιουργούν τήν Ιστορία τους δχι αυθαίρετα, άλλά μέ βάση τίς κληρονομημένες άπό τίς προηγούμενες γενιές άντικειμενικές, υλικές συνθήκες. Έ τ σ ι δόθηκε συντριπτικό πλήγμα στή βουλησιαρχία καί στόν υποκειμενισμό καί δείχτηκε 6 δρόμος γ ιά τήν έρμηνεία τής ιστορίας σά νομοτελειακής πορείας.
Εκτιμώντας τή σημασία τής μαρξιστικής θεωρίας γιά τήν κοινωνική έπιστήμη, 6 Λένιν εγραφε δτι αυτή ή υλιστική θεωρία «δημιούργησε γιά πρώτη φορά τή δυνατότητα μιας έ π ι σ τ η μ ο ν ι κ ή ς κοινωνιολογίας, γιατί, άνάγοντας τίς κοινωνικές σχέσεις στίς παραγωγικές σχέσεις καί αυτές τίς τελευταίες στό επίπεδο τών παραγωγικών δυνάμεων, εδο- σε τή μόνη σταθερή δάση γ ιά τήν άντίληψη τής ανάπτυξης τών κοινωνικών συστημάτων σάν φυσικής Ιστορικής πορείας»*.
Τήν άφετηριακή θέση τοΰ Ιστορικού ύλισμοΰ ό Μάρξ τή διατύπωσε έτσι: «Δέν είναι ή συνείδηση τών άνθρώπων πού καθορίζει τό Είναι τους, άλλά αντίθετα, τό κοινωνικό τους Είναι καθορίζει τή συνείδησή τους». Μέ αλλα λόγια, στήν κοινωνία, δπως καί στή φύση, τό Είναι, ή υλική ζωή, είναι 6
* Β. I. Λένιν, «"Απαντα», 4·η ρωο. ίχδ ., τόμ. 1, οβλ. 123. (Σημ. Σΰντ.: "Ολα τά ά.πο3πά3ματα άπό -τά Εργα τοΰ Λένιν είναι Αη6 τήν 4η ρωο. fcoi. τών Α πάντων).
12
πρώτος καθοριστικός παράγοντας σέ σχέση μέ τήν πνευματική ζωή, τή συνείδηση.
Σύμφωνα μέ τή μαρξιστική αντίληψη, κοινωνική συνείδηση είναι τό σύνολο τών πολιτικών καί νομικών θεωρών, τών θρησκευτικών, φιλοσοφικών καί ήΟικών απόψεων μιας δοσμένης κοινωνίας. Ε κτός άπ’ αύτό, στήν κοινωνική συνείδηση περιλαμβάνονται ή κοινωνική έπιστήμη, ή τέχνη καί ή κοινωνική ψυχολογία (τά κοινωνικά αισθήματα, διαθέσεις, ήθη κτλ.). Κοινωνικό Είναι, είναι ή υλική ζωή τής κοινωνίας μέ δλη τήν πολυπλοκότητα καί άντιφατικότητά της.
Τ ί συγκεκριμένα έννοοΰμε μέ τόν δρο υλική ζωή της κοινωνίας πού, δπως διαπίστωσε ό Ιστορικός υλισμός, καθορίζει δλη τή φυσιογνωμία τής κοινωνίας, τό σύστημά της, τίς αντιλήψεις καί τούς θεσμούς της;
2. Ό τρόπος παραγωγής εΐναι ή υλική βάση τής ζωής τής κοινωνίας.
Σ τήν υλική ζωή τής κοινωνίας ανήκει πριν άπ’ δλα ή έρ- γασιακή δραστηριότητα τών άνθρώπων, πού άποβλέπει στήν παραγω γή τών αναγκαίων γιά τή ζωή τους άντικειμένων καί αγαθών — τροφής, ένδυμασίας, κατοικίας κτλ. Αυτή ή δραστηριότητα είναι αιώνια φυσική αναγκαιότητα, απαραίτητη προϋπόθεση γιά τήν ίδια τήν ύπαρξη τής κοινωνίας. “Οπως λέει ό Ένγκελς, πριν ασχοληθούν μέ τήν πολιτική, τήν έπιστήμη, τήν τέχνη, τή θρησκεία κτλ., οί άνθρωποι πρέπει νά φάνε, νά πιοϋν, νά ντυθούν καί νά έξασφαλίσουν κατοικία ....
Ο ί φυσικές καί υλικές προϋποθέσεις τής παραγωγής είναι, άπό τό ενα μέρος, τό γεωγραφικό περιβάλλον καί, άπό τό αλλο, ή πυκνότητα τοΰ πληθυσμού. Μ’ δλο δμως πού αυτές οί φυσικές καί υλικές συνθήκες άσκούν ουσιαστική έπίδραση στήν πορεία τής κοινωνικής άνάπτυξης, τήν έπιταχύνουν ή τήν έπιβοαδύνουν, δέν άποτελοΰν τή βάση τής ιστορικής πορείας. Στό ίδιο φυσικό περιβάλλον μπορεΐ νά υπάρχουν διάφορα κοινωνικά συστήματα καί ή πυκνότητα τοΰ πληθυσμού δέν παίζει τόν ίδιο ρόλο στίς διάφορες Ιστορικές συνθήκες.
Σ έ διάκριση άπό τά ζώα, πού προσαρμόζονται παθητικά «τό έξωτερικό περιβάλλον, 6 άνθρωπος έπενεργεΐ σ’ αύτό έ- νεργητικά, αποκτώντας τά αναγκαία γ ιά τή ζωή υλικά αγαθά μέ τήν έργασία του, πράγμα πού προϋποθέτει τήν κατασκευή καί χρησιμοποίηση ειδικών έργαλείων. Ή κοινωνία δέν μπορεί νά διαλέγει αυθαίρετα αυτά τά έργαλεΐα. Κάθε νέα γενεά, μπαίνοντας στή ζωή, παίρνει τά έργαλεΐα παραγω γής πού κατασκευάστηκαν μέ τίς προσπάθειες τών προηγουμένων γενεών, πραγματοποιεί τήν παραγωγή μέ τή βοήθεια αύτών τών έργαλείων, καί μόνο σιγά - σιγά τά τελειοποιεί καί τά αλλάζει.
Ταυτόχρονα ή ανάπτυξη αύτών τών έργαλείων γίνεται Ακολουθώντας όρισμένη διαδοχική σειρά. *11 ανθρωπότητα, π .χ ., δέν μπορούσε νά πελάσει μεμιάς άπό τό πέτρινο τσεκούρι οτόν άτομικό ήλεκτροσταΟμό. Κάθε νέα τελειοποίηση καί έφεύρεση μπορεί νά γίνει μόνο μέ βάση τίς προηγούμενες, πρέπει νά στηρίζεται στή βαθμιαία συσσώρευση παραγω γικής πείρας, στίς έργασιακές συνήθειες καί γνώσεις τών ανθρώπων τής δοσμένης χώρας ή μιΰς άλλης, πιό πρωτοπόρας χώρας.
Τά έργαλεΐα έργασίας δμως δέ λειτουργούν μόνα τους. Τό βασικό ρόλο στήν πορεία τής παραγωγής τόν παίζουν οΐ άνθρωποι, οί έργαζόμενοι, πού δημιουργούν καί βάζουν σέ λειτουργία αύτά τά έργαλεΐα, έπειδή έχουν όρισμένες παραγωγικές συνήθειες καί έργασιακή πείρα.
Τά μέσα παραγωγής, πού δημιουργούνται άπό τήν κοινωνία, καί κυρίως τά έργαλεΐα έργασίας, πού μέ τή βοήθεια τους δημιουργούνται τά υλικά αγαθά, καθώς καί οί άνθρωποι, πού πραγματοποιούν τή διαδικασία τής παραγωγής μέ βάση όρισμένη παραγωγική πείρα, άποτελούν τίς π α ρ α γ ω γ ι κ έ ς δ υ ν ά μ ε ι ς τής κοινωνίας.
Ωστόσο ή υλική ζωή τής κοινωνίας δέν έξαντλεΐται μέ τίς παραγωγικές δυνάμεις.
Τήν παραγωγή δέν τήν πραγματοποιεί δ μεμονωμένος άνθρωπος, δπως δ Ροβινσώνας στό ακατοίκητο νησί του. 'Η παραγωγή εχει πάντα κ ο ι ν ω ν ι κ ό χαρακτήρα. Στήν πορεία τής παραγωγής τών υλικών άγαΟών οί άνθρωποι, είτε τό θέλουν, είτε δέν τό θέλουν, έτσι ή αλλιώς έρχονται σέ σχέ
14
σεις μεταξύ τους κα( ή έργασία κάθε παραγωγού γίνεται £να μέρος τής κοινωνικής έργασίας.
’Ακόμα καί στά πρώτα στάδια τής Ιστορίας οί άνθρωποι ήταν υποχρεωμένοι νά ένωθοΰν γιά νά έπιζήσσυν, γιά νά μπορέσουν μέ τά πιό πρωτόγονα έργαλεΐα νά αποκτήσουν τά μέσα τής ΰπαρξής τους στόν αγώνα μέ τά αγρια θηρία, τά στοιχεία τής φύσης κτλ. "Οσο αναπτυσσόταν ό κοινωνικός καταμερισμός τής έργασίας, αυτή ή έξάρτηση δρισμένων ανθρώπων από άλλους μεγάλωνε δλοένα.. Μέ τήν έμφάνιση τής χε ιροτεχνίας, οί αγρότες αρχισαν νά έξαρτώνται άπό τούς χειροτέχνες, καί οί χειροτέχνες αρχισαν νά έξαρτώνται ό ?νας άπό τόν αλλο καί άπό τούς αγρότες κτλ. Έ τσ ι, οί παραγωγοί συνδέονταν μεταξύ τους μέ πολύπλευρες αμοιβαίες σχέσεις.
Αυτές οί αμοιβαίες σχέσεις δέν έξαντλοΰνται μέ τή σχέση άνάμεσα στούς παραγωγούς, πού απασχολούνται στούς διάφορους κλάδους τής παραγωγής. Σ έ δρισμένη βαθμίδα ανάπτυξης τών παραγωγικών δυνάμεων, δπως Οά δούμε παρακάτω, ή ιδιοκτησία σέ δλα η στά βασικά μέσα παραγωγής άποσπάται άπό τούς άμεσους παραγωγούς καί συγκεντρώνεται στά χέρια λίγων μελών τής κοινωνίας. Τώρα οί παραγιο- γοί καί τά έργαλεΐα έργασίας δέν μπορούν νά ένωθοΰν καί ή διαδικασία τής παραγωγής δέν μπορεί ν’ άρχίσει, αν δέν έρθουν σέ όρισμένες σχέσεις άνάμεσα τους οί ιδιοκτήτες τών μέσων παραγωγής καί οί παραγωγοί. Ο ί σχέσεις πού δη- μιουργοΰνται άνάμεσα στούς ανθρώπους στήν πορεία τής παραγωγής γίνονται σχέσεις τ ά ξ ε ω ν — μεγάλων ομάδων άνΟρώπων, πού άπό αυτούς όρισμένοι κατέχουν τά μέσα παραγωγής καί Ιδιοποιούνται τά αποτελέσματα τής έργασίας τών άλλων, πού δέν έχουν καθόλου ή δέν έχουν αρκετά μέσα παραγωγής καί είναι υποχρεωμένοι νά έργάζονται γιά τούς πρώτους, Στήν καπιταλιστική κοινωνία, π.χ., ή τάξη τών καπιταλιστών δέν έργάζεται, κατέχοντας δμως τά έργοοτάσια καί τούς σιδηροδρόμους, μπορεί καί ιδιοποιείται τούς καρπούς τής έργασίας τών έργατών. Ο ί έργάτες πάλι, είτε τό θέλουν, είτε δχι, μποροΰν νά κερδίζουν τά άναγκαΐα γιά τή ζωή τους, μόνο πουλώντας τήν έργατική τους δύναμη στόν καπιταλιστή, άφοΰ οί ίδιοι δέν έχουν μέσα παραγωγής.
Τ ίς σχέσεις πού δημιουργούνται μεταξύ τών άνΟρώπων στήν πορεία τής παραγωγής τών υλικών άγαθών, δ Μάρξ καί
1&
6 Ένγκελς τίς όνόμασαν π α ρ α γ ω γ ι κ έ ς σ χ έ σ ε ι ς . Οί σχέσεις αυτές λέγονται έπίσης καί οίκονομικές σχέσεις. ̂ ·
Οί παραγωγικές σχέσεις διαμορφώνονται ανεξαρτητα άπό τή συνείδηση των ανθρώπων καί από αύτή τήν άποψη έχουν υλικό χαρακτήρα. Ό χαρακτήρας τών παραγωγικών σχέσεων καθορίζεται άπό τό έπίπεδο ανάπτυξης καί τό χαρακτήρα τών παραγωγικών δυνάμεων. 01 οίκονομικές σχέσεις πού χαρακτηρίζουν, π.χ., τό δουλοκτητικό σύστημα θά ήταν αδύνατο νά υπάρξουν στήν πρωτόγονη κοινωνία. Πρώτα - πρώτα τά έργαλεΐα έργασίας ήταν τότε τόσο άπλά στήν κατασκευή τους (ρόπαλο, πέτρινο τσεκούρι), ώστε μπορούσε νά τά κατασκευάσει όποιοσδήποτε καί ετσι ή ατομική ιδιοκτησία πάνω σ’ αύτά ήταν αδύνατη. Καί, δεύτερο, κανένας δέν μπορούσε νά έκμεταλλεύεται τούς άλλους έργαζόμενους, γιατί μέ τήν τότε παραγωγικότητα τής έργασίας, αύτά πού παρήγαν οί άνθρωποι μόλις τούς άρκοϋσαν γιά τή ζωή τους καί ετσι ήταν φυσικά άδύνατο νά συντηρηθούν παρασιτικές τάξεις.
Άπό αύτό τό παράδειγμα φαίνεται καθαρά δτι οί σχέσεις, πού δημιουργούν οί άνθρωποι στήν πορεία τής παραγωγής, καί οί παραγωγικές δυνάμεις υπάρχουν δχι απομονωμένες ή μιά άπό τήν άλλη, άλλά άποτελοΰν ένότητα. Αύτή τήν ένότητα τών παραγωγικών δυνάμεων καί τών παραγωγικών σχέσεων ό Ιστορικός υλισμός τήν έκφράζει μέ τήν έννοια τ ρ ό π ο ς π α ρ α γ ω γ ή ς .
Π ώ ς αναπ τύ σσετα ι ή παραγω γή .
Ή κοινωνική παραγωγή, άπό τούς αρχαιότατους χρόνους ως σήμερα, άποτελεΐ μιά εικόνα αναμφισβήτητης προόδου, αδιάκοπης αντικατάστασης ένός τρόπου παραγωγής μέ άλλον, άνώτερο τρόπο παραγωγής.
Πώς δμως γίνεται αύτή ή ανάπτυξη; Τ ί τήν κινεί πρός τά έμπρός;
Τά γεγονότα δείχνουν δτι τίς πηγές τής ανάπτυξης τής παραγωγής πρέπει νά τίς αναζητήσουμε δχι εξω άπό αυτήν, άλλά μέσα σ’ αυτήν. Αύτό τό τόνισε ό Μάρξ όρίζοντας τήν
16
Ιστορία σάν «αυτοαναπτυσσόμενη κοινωνική κατάσταση»* τ&ν Ανθρώπων.
Στήν πορεία τής έργασίας οί Ανθρωποι έπιδρούν στήν έξοπερική φύση καί τήν Αλλάζουν. ’Επενεργώντας 8μα>ς στή φύση, μεταβάλλονται ταυτόχρονα καί οί Ιδιοι: συσσωρεύουν παραγωγική πείρα, συνήθειες έργασίας, γνώσεις γ ιά τόν γ ύ ρω κόσμο. 'Ό λα αυτά τούς δίνουν τή δυνατότητα νά τελειοποιούν τά έργαλεΐα έργασίας καί τούς τρόπους χρήσης τους, νά έφευρίσκουν νέα έργαλεΐα καί νά εισάγουν διάφορες τβ- λειοποιήσεις στήν παραγωγή. Κάθε τέτοια τελειοποίηση ή έφεύρεση έπιφέρει νέες βελτιώσεις, που προκαλοΰν καμιά φορά πραγματική άνατροπή στήν τεχνική καί στήν παραγω γικότητα τής έργασίας.
"Οπως είδαμε δμως, ή παραγωγή προϋποθέτει ΰποχρε*>- τικά αυτές ή έκεΐνες τίς σχέσεις δχι μόνο άνάμεσα στόν Ανθρωπο καί στή φύση, άλλά καί άνάμεσα καί στούς ίδιους τούς ανθρώπους, πού παίρνουν μέρος στήν παραγωγή. Αυτές οί σχέσεις έπιδρούν μέ τή σειρά τους στήν ανάπτυξη τών παραγωγικών δυνάμεων, καθορίζουν τά κίνητρα τής δραστηριότητας τών αμέσων παραγωγών καί τών τάξεων, που διαθέτουν τά όργανα έργασίας. ’Από τό χαρακτήρα τών παραγωγικών σχέσεων έξαρτώνται οί οίκονομικοί νόμοι κάθε κοινωνίας, ο» συνθήκες ζωής καί έργασίας τών έργαζομένων καί άλλοι παράγοντες, που έπιδρούν στήν ανάπτυξη τών παραγωγικών δυνάμεων.
Ή άλληλεπίύραση τώ ν παραγω γικώ ν δυνάμεω ν χαί τώ ν π αρ αγω γικώ ν αχέαεων.
Ή ένότητα τών παραγωγικών δυνάμεων καί τών παραγωγικών σχέσεων, πού έκφράζεται μέ τόν τρόπο παραγωγής, δέν Αποκλείει καθόλου τήν ύπαρξη Αντιθέσεων Ανάμε- οά τους.
Ο ί αίτιες γ ιά τήν έμφάνιση αύτών τών Αντιθέσεων όφεί- λονται στό δτι τά δυό στοιχεία τοΰ τρόπου παραγωγής — οί οίκονομικές σχέσεις καί οί παραγωγικές δυνάμεις — ανα
* Κ. ϋάρξ χαί Φ. Ή νγχβλί, ·*Α3ΐ«ντα», τόμ. 9, 1967, οίλ. 13ft.
173
πτύσσονται διαφορετικά. Ή τεχνική, οΐ παραγωγικές συνήθειες καί ή έργασιακή πείρα των ανθρώπων γενικά καί συνολικά — είτε πρόκειται γιά δλη τήν Ιστορία ή γιά ενα μόνο τρόπο παραγωγής — τελειοποιούνται καί αναπτύσσονται λίγο-πολύ αδιάκοπα καί άποτελούν τήν πιό ρευστή, ευμετάβλητη πλευρά τοΰ τρόπου παραγωγής.
"Οσο γιά τίς παραγωγικές σχέσεις, μ’ δλο πού στή διάρκεια της ύπαρξης ένός συγκεκριμένου τρόπου παραγωγής παθαίνουν διάφορες αλλαγές, ή ούσία τους μένει αμετάβλητη. Έ τσι, π.χ., ό σημερινός κρατικό - μονοπωλιακός καπιταλισμός, δπως θά δούμε παρακάτω, διαφέρει αισθητά άπό τόν καπιταλισμό τοΰ 19ου αιώνα. 'Ωστόσο, ή βάση των καπιταλιστικών παραγωγικών σχέσεων, ή ατομική ιδιοκτησία στά έρ- γαλεΐα καί μέσα παραγωγής, μένει ή ίδια καί γι’ αύτό οΐ βασικοί νόμοι τοΰ καπιταλισμού διατηρούν τήν ϊσχύ τους. 01 ριζικές αλλαγές τών παραγωγικών σχέσεων έχουν υποχρεωτικά χαρακτήρα αλματος, διακοπής τής συνέχειας, πράγμα πού σημαίνει κ α τ ά ρ γ η σ η τών παλιών παραγωγικών σχέσεων καί αντικατάστασή τους μέ νέες, δηλ. έμφάνιση νέου τρόπου παραγωγής.
Αύτό δείχνει καθαρά, γιατί ή αντιστοιχία ανάμεσα στίς παραγωγικές σχέσεις καί στό χαρακτήρα τών παραγωγικών δυνάμεων στήν Ιστορία κάθε τρόπου παραγωγής ώς τήν έπο- χή τού σοσιαλισμού μπορεΐ νά είναι μόνο παροδική, προσωρινή. Αϋτή ή αντιστοιχία υπάρχει συνήθως μόνο στό αρχικό στάδιο ανάπτυξης ένός τρόπου παραγωγής, δταν καθιερώνονται οΐ νέες παραγωγικές σχέσεις, πού αντιστοιχούν στή δοσμένη βαθμίδα ανάπτυξης τών παραγωγικών δυνάμεων. Αργότερα δμως, ή ανάπτυξη τής τεχνικής καί ή συσσώρευση συνηθειών έογασίας, πείρας καί γνώσεων δέ σταματούν, αλλά συνήθως έπιταχύνονται. Έ τσ ι έκδηλωνεται συγκεκριμένα ή θετική έπίδραση τών παραγωγικών σχέσεων στήν ανάπτυξη τών παραγωγικών δυνάμεων. "Οταν οί παραγωγικές σχέσεις αντιστοιχούν στίς παραγωγικές δυνάμεις, αυτή ή ανάπτυξη γίνεται σχετικά όμαλά καί ανεμπόδιστα.
01 παραγωγικές σχέσεις δμως δέν μπορούν νά παρακολουθούν αδιάκοπα τίς παραγωγικές δυνάμεις στήν άνάπτυξή τους. Στήν ταξική κοινωνία αυτές οί σχέσεις, αφού έμφανι- στούν, έδραιώνονται νομικά καί πολιτικά μέ τίς μορφές ίδιο-
18
κτησίας, μέ τούς νόμους, μέ τήν ταξική πολιτική, μέ τό κράτος καί μέ άλλους θεσμούς.
"Οσο αναπτύσσονται οΐ παραγωγικές δυνάμεις, άνάμεσα σ’ αυτές καί στίς παραγωγικές σχέσεις έμφανίζεται αναπόφευκτα έλλειψη αντιστοιχίας, πού τελικά καταλήγει σέ σύγκρουση, γιατί ο'ι ξεπερασμένες παραγωγικές σχέσεις έμπο- δίζουν τήν παραπέρα ανάπτυξη τών παραγωγικών δυνάμεων.
Έ τσ ι; οΐ σχέσεις τής φεουδαρχικής κοινωνίας, πού στηρίζονται στήν ιδιοκτησία τών φεουδαρχών πάνω στή γή καί στήν προσωπική έξάρτηση τών άγροτών από τούς φεουδάρχες, στήν έποχή τους αντιστοιχούσαν στίς παραγωγικές δυνάμεις πού διέθετε ή κοινωνία καί γι* αυτό βοηθούσαν τήν ανάπτυξή τους. "Οταν δμως άρχισε ν* αναπτύσσεται μέ θυελλώδεις ρυθμούς ή βιομηχανία (ή μανιφακτούρα καί Αργότερα τό μηχανοποιημένο έργοστάσιο), ή κατάσταση δλλαξε: οΐ φεουδαρχικές σχέσεις ίγιναν τροχοπέδη καί έμπόδιζαν τήν ανάπτυξη τής βιομηχανίας, γιατί ή βιομηχανία χρειαζόταν έργαζόμενους, πού από τή μιά μεριά νά είναι προσωπικά έ- λεύΟεροι, καί από τήν αλλη νά μήν έχουν δικά τους μέσα παραγωγής, καί ετσι ή πείνα νά τούς σπρώχνει στίς φάμπρικες καί στά έργοστάσια, κάτω από τό ζυγό τού καπιταλιστή. Καθαρό παράδειγμα μή αντιστοιχίας τών παραγωγικών σχέσεων μέ τις παραγωγικές δυνάμεις μάς δίνει καί δ σημερινός καπιταλισμός, δπου ή γιγαντιαία άνοδος τής κοινωνικοποίησης τής παραγωγής περισφίγγεται μέσα στά στενά πλαίσια τής άτομικής καπιταλιστικής Ιδιοκτησίας. Αυτή ή Ελλειψη αντιστοιχίας έκφράζεται μέ τίς καταστρεπτικές κρίσεις, τούς πολέμους, τήν έπιβράδυνση τών ρυθμών τής οικονομικής Ανάπτυξης κτλ.
Ή σύγκρουση ανάμεσα στίς παραγωγικές σχέσεις καί στίς παραγωγικές δυνάμεις δδηγεΐ στήν δξυνση τών αντιθέσεων στούς διαφόρους τομείς της κοινωνικής ζωής, καί πρώτα - πρώτα ανάμεσα στίς τάξεις, πού άπό αυτές άλλων τά συμφέροντα συνδέονται μέ τίς παλιές, καί άλλων μέ τίς νέες παραγωγικές σχέσεις πού ώριμάζουν. ’Αργά ή γρήγορα, αυτή ή σύγκρουση λύνεται μέ τήν έπαναστατική κατάργηση τών παλιών παραγωγικών σχέσεων καί τήν αντικατάστασή τους μέ νέες, πού νά αντιστοιχούν στό χαρακτήρα τών αναπτυσσόμενων παραγωγικών δυνάμεων, στίς ανάγκες τής πα
19
ραπέρα Ανάπτυξής τους. Εμφανίζεται Ενας νέος τρόπος παραγωγής. ’Αρχίζει, σέ ανώτερο έπίπεδο, νέος κύκλος άνά- κτυξης, πού περνάει άπό τά ίδια στάδια καί, δταν πρόκειται γιά ταξική Ανταγωνιστική κοινωνία, καταλήγει καί πάλι στόν ϊλεθρο τού παλιού καί στή γέννηοη νέου τρόπου παραγωγής.
3. Ή βάση καί τό έποικοδόμημα.
Ή κατάσταση των παραγωγικών δυνάμεων καθορίζει, δπως είδαμε, τό χαρακτήρα των παραγωγικών σχέσεων τών ανθρώπων, δηλ. τό οικονομικό σύστημα της κοινωνίας. Αυτό τό οίκονομικό σύστημα άποτελεί μέ τή σειρά του τή δ ά σ η (τό θεμέλιο), πού πάνω σ’ αστό γεννιούνται οΐ πολύμορφες κοινωνικές σχέσεις, οί Ιδέες καί οΐ θεσμοί. 01 κοινωνικές Ιδέες (πολιτικές, νομικές, φιλοσοφικές, θρησκευτικές κτλ.), οΐ θεσμοί καί οί όργανώσεις (κράτος, έκκλησία, πολιτικά κόμματα κτλ.), πού δημιουργοΰνται πάνω στή δοσμένη δάση, άποτελούν τό έ π ο ι κ ο δ ό μ η μ α τής κοινωνίας. Έ τ σ ι ή θεωρία γ ιά τή βάση καί τό έποικοδόμημα έξηγεΐ πώς ό τρόπος παραγωγής καθορίζει σέ τελευταία ανάλυση δλες τίς πλευρές τής κοινωνικής ζωής, καί δείχνει τή σχέση πού υπάρχει άνάμεσα στίς οικονομικές κοινωνικές σχέσεις καί σέ δλες τίς Αλλες σχέσεις τής δοσμένης κοινωνίας.
Κάθε Ιστορικά δοσμένη κοινωνία ίχ ε ι τήν είδική δάση της καί τό αντίστοιχο σ’ αντήν έποικοδόμημα.
’Από τήν κυρίαρχη μορφή Ιδιοκτησίας έξαρταται ή διάρθρωση τής κοινωνίας, ή ταξική της σύνθεση, πού μέ τή σειρά της καθορίζει τό χαρακτήρα τών πολιτικών θεσμών καί τών νομικών κανόνων. Ή μοναρχία είναι άκατανόητη γ ιά τήν έποχή τού σοσιαλισμού καί τό καθολικό έκλογικό δικαίωμα ήταν άδύνατο στή δουλοκτητική κοινωνία. 01 φεουδαρχικές παραγωγικές σχέσεις προϋποθέτουν, δπως θά δούμε παρακάτω, δχι μόνο τήν περιουσιακή, άλλά μέ τή μιά ή τήν δλλη μορφή καί τήν προσωπική έξάρτηση τού άγρότη άπό τόν γαιοκτήμονα. Σ τό φεουδαρχικό δίκαιο αυτό έκφράζεται μέ τή μορφή νομικής Ανισότητας τών άγροτών καί τών φεουδαρχών.
Τό πέρασμα στίς καπιταλιστικές παραγωγικές σχέσεις είχε σάν Αποτέλεσμα καί τήν αλλαγή τών νομικών σχέσεων. Ή αντικατάσταση τοΰ άμεσου καταναγκασμού καί τής προσωπικής Εξάρτησης μέ τήν «πειθαρχημένη πείνα» βρήκε τή νομική της Εκφραση στό γεγονός δτι ό νόμος Εξισώνει τυπικά τόν έργάτη καί τόν καπιταλιστή. Ά φ οΰ δμως τό Αστικό δίκαιο στηρίζεται στό σύστημα τής ατομικής Ιδιοκτησίας, ή Ισότητα πού διακηρύσσει ουσιαστικά δέν κάνει τίποτε αλλο παρά Εδραιώνει τήν κυρίαρχη θέση τών ευπορών τάξεων. Κατά συνέπεια, οί πολιτικές καί νομικές σχέσεις είναι παρά- γω γα τών οικονομικών σχέσεων καί καθορίζονται άπό αυτές.
Τό ίδιο πρέπει νά ποΰμε καί γ ιά τίς φιλοσοφικές, θρησκευτικές, ήθικές, καλλιτεχνικές καί άλλες κοινωνικές Ιδέες καί Αντιλήψεις. Είναι γνωστό, π.χ., δτι στήν πρωτόγονη κοινωνία τούς αΙχμαλώτους, πού Επιαναν στή διάρκεια τών πο- λέματν Ανάμεσα στίς διάφορες φυλές, τούς σκότωναν καί κάποτε τούς Ετρωγαν κιόλας. ’Αργότερα αρχισαν νά τούς κάνουν σκλάβους. Γ ιατί Εγινε αυτή ή «Εξημέρωση» τών κοινωνικών ήθών; Έ γ ιν ε γιατί ή αΰξηση τής παραγωγικότητας τής έργασίας Εκανε δυνατή τήν Ιδιοποίηση τής ξένης Εργασίας, τήν Εκμετάλλευση άνθρώπου Από άνθρωπο. Πάνω σ’ αύτή τήν οίκονομική βάση γεννήθηκαν τά νέα ήθη, οί νέες Αντιλήψεις πού χαρακτηρίζουν τή δουλοκτητική Εποχή.
01 Αλλαγές τών παραγωγικών σχέσεων, πού γίνονται στό σοσιαλισμό, προκαλοϋν ριζική Ανατροπή στίς Αντιλήψεις, στήν ήθική, στά κριτήρια τής συμπεριφοράς τών μελών τής κοινωνίας. Στόν καπιταλισμό ή κερδοσκοπία θεωρείται Επάγγελμα, δπως, νά ποΰμε, τό Επάγγελμα τοΰ γιατροΰ καί τοΰ δικηγόρου, Επάγγελμα πού στήν καλύτερη περίπτωση ΰπό- κειται σέ όρισμένους κανονισμούς (γ ιά τά συμφέροντα τών μεγάλων κερδοσκόπων, καί σέ βάρος τών μικρών), Αλλά πάντα είναι νομιμοποιημένο, δπως καί οί θεσμοί πού Εξυπηρετούν αύτή τή μορφή τής Απασχόλησης (π .χ . τό χρηματιστήριο). Καί δέν μπορεί νά γίνει διαφορετικά στήν κοινωνία πού βασίζεται στήν Εκμετάλλευση τής ξένης Εργασίας καί δπο» τό χρήμα είναι ή Ανώτερη Αξία, τό μέτρο δλων τών Αρετών. Σ τό σοσιαλισμό αυτές οί πράξεις δχ ι μόνο καταδικάζονται ήθικά άπό τήν κοινωνία, Αλλά καί διώκονται Από τό νόμο.
’Από τό γεγονός δτι ή βάση καθορίζει τό Εποικοδόμημα
21
βγαίνει τό συμπέρασμα δτι κάθε αλλαγή της βάσης — τών παραγωγικών σχέσεων — προκαλεΐ καί αλλαγή τοϋ έποικσ- δομήματος, δηλ. ριζικές αλλαγές στόν τομέα τοϋ κράτους, τοϋ δικαίου, τών πολιτικών σχέσεων, τής ήθικής, τής Ιδεολογίας. Τό έποικοδόμημα μέ τή σειρά του έπιδράει στίς παραγωγικές σχέσεις καί μπορεΐ νά καθυστερήσει ή νά έπιταχύ- νει τήν αλλαγή τους. Είναι φανερό, π.χ., δτι ο! πολιτικοί θεσμοί τής σημερινής αστικής τάξης (πρώτα - πρώτα τό κράτος), τό δίκαιο καί ή Ιδεολογία της, παίζουν σοβαρό ρόλο στήν περιφρούρηση τής καπιταλιστικής ιδιοκτησίας καί καθυστερούν τήν άπό καιρό ώριμη αντικατάστασή της από τή σοσιαλιστική (κοινωνική) ιδιοκτησία.
Σ τό έποικοδόμημα κάθε ταξικής κοινωνίας κυριαρχούν οΐ ιδέες καί οί θεσμοί τής κυρίαρχης τάξης. Παράλληλα &· μως μ’ αυτές, στό έποικοδόμημα περιλαμβάνονται καί οί Ιδέες καί ot όργανώσεις τών καταπιεζομένων τάξεων, πού βοηθούν αυτές τίς τάξεις νά αγωνίζονται γιά τά συμφέροντά τους.
Έ τ σ ι τό γεγονός δτι ή άστική κοινωνία είναι χωρισμένη σέ έργάτες καί καπιταλιστές άργά ή γρήγορα αντανακλάται στή συνείδηση καί τών έργατών καί τών καπιταλιστών. Έ τ σ ι πλάι στήν ταξική Ιδεολογία καί στίς όργανώσεις τής αστικής τάξης — τό κράτος της, τά πολιτικά κόμματα, τόν τύπο κτλ. — έμφανίζονται στήν κοινωνία καί άναπτύσσονται ή Ιδεολογία καί οί όργανώσεις τής έργατικής τάξης. 01 έργάτες άργά ή γρήγορα καταλαβαίνουν δτι άποτελοΰν Ιδιαίτερη τάξη, ξυπνάει μέσα τους ή συνείδηση τής κοινότητας τών συμφερόντων τους, πού είναι ασυμβίβαστα μέ τά συμφέροντα τών καπιταλιστών. Ή συνειδητοποίηση τοΰ ταξικού συμφέροντος κάνει τούς έργάτες νά αρχίζουν νά συνενώνονται γ ιά κοινό άγώνα κατά τών καπιταλιστών. Τό πρωτοπόρο τμήμα τής έργατικής τάξης ένώνεται σέ πολιτικό κόμμα, δη- μιουργοΰνται οί συνδικαλιστικές όργανώσεις καί οΐ άλλες μαζικές όργανώσεις τών έργαζομένων. 01 σχέσεις πού συνδέουν· τούς προλετάριους στήν ταξική όργάνωση — στό πολιτικό κόμμα, στίς συνδικαλιστικές όργανώσεις — είναι σχέσεις πού, πρίν άκόμα καθιερωθούν, έχουν γίνει συνείδηση τών Ανθρώπων. 01 έργάτες μπαίνουν στό κόμμα συνειδητά, άπό Ιδεολογική πεποίθηση καί μέ τή θέλησή τους. ’Ανάμεσα στούς έρ-
22
γάτες αναπτύσσεται ή ταξική αλληλεγγύη, ή ήΟική τους, πού είναι αντίθετη μέ τήν κυρίαρχη αστική ήθική.
Έ τ σ ι πάνω στήν πραγματική βάση τών ταξικών σχέσεων υψώνεται μιά ολόκληρη πυραμίδα άπό διάφορες κοσμοθεωρίες, κοινωνικά αισθήματα, πολιτικές καί άλλες όργανώσεις καί θεσμούς — δλα δσα περιλαμβάνονται στήν έννοια έποι- κοδόμημα.
Σ έ όποιαδήποτε κοινωνία, δ συνδυασμός τών διαφόρων πλευρών της — τών παραγωγικών δυνάμεων, τής οικονομίας, τής πολιτικής, τής Ιδεολογίας κτλ. — δέν είναι τυχαίος. Ό χαρακτήρας τών παραγωγικών δυνάμεων καί τό Επίπεδο τής ανάπτυξής τους προκαθορίζουν τίς σχέσεις, πού δημιουργούν μεταξύ τους οί άνθρωποι στήν πορεία τής παραγωγής, καί αΰτές οί σχέσεις σχηματίζουν τή βάση, πού πάνω της μέ τη σειρά του Αναπτύσσεται Ενα όρισμένο πολιτικό καί Ιδεολογικό έποικοδόμημα. Γ ι’ αυτό κάθε κοινωνία άποτελεΐ Εναν όλοκλη- ρωμένο όργανισμό, τό λεγόμενο κ ο ι ν ω ν ι κ ό - ο ί κ ο - ν ο μ ι κ ό σύστημα, δηλ. όρισμένο Ιστορικό τύπο κοινωνίας, μέ τόν χαρακτηριστικό γ ι ' αυτόν τρόπο παραγωγής, μέ τή βάση καί τό έποικοδόμημα του.
Ή έννοια τού κοινωνικού - οικονομικού συστήματος εχει τεράστια σημασία γ ιά δλη τήν κοινωνική έπιστήμη. Ή έννοια αΰτή μάς έπιτρέπει νά καταλάβουμε γιατί, παρ’ δλες τίς πολύμορφες συγκεκριμένες λεπτομέρειες καί ιδιομορφίες, δλοι ot λαοί διατρέχουν βασικά Εναν κοινό δρόμο. Ή Ιστορία κάθε λαού καθορίζεται, σέ τελευταία ανάλυση, άπό τήν ανάπτυξη τών παραγωγικών δυνάμεων, πού υποτάσσεται στούς ίδιους έσωτερικούς νόμους. Ή άνάπτυξη τής κοινωνίας γίνεται μέ τή διαδοχική, νομοτελειακή αλλαγή τών κοινωνικών - οικονομικών συστημάτων. "Ενας λαός πού ζεΐ σέ συνθήκες πιό πρωτοπόρου συστήματος, δείχνει στούς άλλους λαούς τό μέλλον τους, άκριβώς δπως αυτοί τού δείχνουν τό παρελθόν του.
Ή θεωρία γ ιά τά κοινωνικά - οικονομικά συστήματα ά- φαιρεΐ τό μυστικιστικό περίβλημα άπό τήν Ιστορία τής ανθρωπότητας καί μάς τήν κάνει κατανοητή καί έφικτή στή γνώση. «Τό χάος καί ή αυθαιρεσία πού κυριαρχούσαν ώς τώρα στις άντιλήψεις γ ιά τήν Ιστορία καί τήν πολιτική, άντικα- ταστάθηκαν θαυμάσια μέ μιά δλοκληρωμένη καί αρμονική έπιστημονική θεωρία, πού μάς δείχνει πώς άπό τόν Εναν τρόπο
23
κοινωνικής ζωής αναπτύσσεται, σάν αποτέλεσμα τής προόδου τών παραγωγικών δυνάμεων, Ενας άλλος, πιό Ανώτερος. . .* (Λένιν)*.
4. Ή Ιστορία σάν άνάπτυξη καί άλλαγή τών κοινωνικών - οίκονομικών συστημάτων.
'Ο Ιστορικός υλισμός δέν έπιβάλλει στήν ιστορία ΕτοιμΛ άπό πρίν σχήματα, δέν προσαρμόζει ανάλογα μέ τά συμπεράσματα του τά γεγονότα τοΰ παρελθόντος καί τοΰ παροντος. Α ντίθετα , δ ίδιος δ Ιστορικός υλισμός είναι ή έπιστημονική γενίκευση τής Ιστορίας.
Σ τ ίς επιστημονικά αξιόπιστες γνώσεις γιά τό παρελθόν βασίζεται καί τό συμπέρασμα δτι ή Ιστορία τής ανθρωπότητας είναι μιά διαδοχική αλλαγή κοινωνικών - οίκονομικών συστημάτων. Ή Ανθρωπότητα πέρασε συνολικά άπό τέσσερα συστήματα: τό πρωτόγονο κοινοτικό, τό δουλοκτητικό, τό φεουδαρχικό καί τό καπιταλιστικό, καί τώρα ζεΐ τήν έποχή τοΰ περάσματος στό έπόμενο, τό κομμουνιστικό σύστημα, που τήν πρώτη του φάση τήν όνομάζουν σοσιαλισμό.
Παρακάτω θά προσπαθήσουμε νά χαρακτηρίσουμε μόνο τά πιό γενικά γνωρίσματα τών κοινωνικών - οίκονομικών συστημάτων καί 0’ Αποφύγουμε τίς λεπτομέρειες, τίς δευτε- ρεύουσες ιδιομορφίες καί τά είδικά γνωρίσματα, πού τόσ· πλούσια υπάρχουν στήν Ιστορία κάθε χώρας καί κάθε έποχής.
Τό πρω τόγονο κοινοτικό σύστημα.
Τό πρωτόγονο κοινοτικό σύστημα ήταν Ιστορικά ή πρώτη μορφή κοινωνίας, πού έμφανίστηκε δταν ό άνθρωπος απόκτησε, στή μακρόχρονη πορεία τής έργασίας, τίς ιδιότητες πού τόν κάνουν νά ξεχωρίζει Από δλα τά άλλα ζωντανά δντα, δταν Αποσπάστηκε Από τό ζωικό κόσμο.
* Β. I. Λένιν, «"Α--ΐχντα», τόμ. 19, ca l. 6.
24
Τή έργαλεΐα έργασίας, πού διέθετε ή ανθρωπότητα στά αρχικά στάδια τοϋ προπόγονου κοινοτικού συστήματος, ήταν έξαιρετικά πρωτόγονα: ρόπαλο, πέτρινο τσεκούρι, μαχαίρι άπό πυριτόλιθο, δόρυ μέ πέτρινη αιχμή. ’Αργότερα άνακα- λύφτηκαν τό τόξο καί τά βέλη. Μοναδική κινητήρια δύναμη, πού χρησιμοποιούσαν έκείνη τήν έποχή, ήταν ή μυϊκή δύναμη τού ανθρώπου.
Σ τό έπίπεδο ανάπτυξης τών παραγωγικών δυνάμεων αντιστοιχούσαν καί οί παραγωγικές σχέσεις ανάμεσα στούς άν- Ορώπους. Μέ τά τότε έργαλεΐα έργασίας ήταν αδύνατο νά παλεύει κανείς μόνος μέ τίς δυνάμεις τής φύσης, νά έξασφα- λίζει τά μέσα τής ύπαρξής του. Μόνο ή κοινή έργασία (τό κοινό κυνήγι, ψάρεμα κτλ.) δλων τών μελών τής πρωτόγονης κοινότητας, ή άλληλεγγύη καί ή άλληλοβοήθειά τους μπορούσε νά τούς βοηθήσει νά άποκτούν τά αναγκαία μέσα ύπαρξης. Ή κοινή έργασία είχε σάν αποτέλεσμα τήν κοινή Ιδιοκτησία στά μέσα παραγωγής, πού άποτελούσε τή βάση τών παραγωγικών σχέσεων τών ανθρώπων έκείνη τήν έποχή. "Ολα τά μέλη τής κοινότητας είχαν τήν Ιδια σχέση πρός τά μέσα παραγωγής, κανείς δέν μπορούσε νά στερήσει τά δλλα μέλη τής κοινότητας άπό τά μέσα παραγωγής, νά τά κάνει ατομική του Ιδιοκτησία.
’Αφού δέν υπήρχε ατομική Ιδιοκτησία, δέν μπορούσε νά υπάρχει καί έκμετάλλευση ανθρώπου άπό άνθρωπο. Τά πρωτόγονα έργαλεΐα έργασίας, ακόμα καί μέ τήν άπό κοινού χρησιμοποίηση, έδιναν στούς ανθρώπους τόσο μηδαμινά μέσα ύπαρξης, ώστε ό κάθε άνθρωπος μόλις καί μετά βίας μπορούσε νά τρέφει τόν έαυτό του. Περίσσευμα, πού θά μπορούσε νά άφαιρεΟεΐ άπό τόν παραγωγό γ ιά χρήση άλλων μελών τής κοινωνίας, δέν υπήρχε. Καί άφού δέν υπήρχε έκμετάλλευση τής ξένης έργασίας, δέν υπήρχε καί ή άνάγκη ένός ειδικού μηχανισμού καταναγκασμού. Τά απλά ζητήματα διεύθυνσης τών κοινών υποθέσεων είτε άποφασίζονταν συλλογικά, είτε τά ανέθεταν στά πιό σεβάσμια καΐ εμπειρα μέλη τής κοινότητας.
01 Ιδιομορφίες τού πρωτόγονου κοινοτικού συστήματος καθορίζονταν λοιπόν άπό τό χαμηλό έπίπεδο ανάπτυξης τής παραγωγής, άπό τήν άδυναμία τού άνθρώπου μπροστά στήν τρομερή φύση. Ή έξάρτηση τών άνθρώπων άπό τήν άγνωστη καί άκατανόητη έχθρική γι* αυτούς φύση καθρεφτιζόταν
στίς παιδιάστικες, απλοϊκές θρησκευτικές άντιλήψεις τους. Ό δνθρωπος ήταν υποταγμένος στήν έξουσία τής κοινότητας, τού γένους, τής φυλής, καί τηρούσε τυφλά τίς παραδόσεις, τά έθιμα. Ή συνεργασία καί ή αλληλοβοήθεια ήταν διαδομένα τότε μόνο μέσα στά μέλη τής φυλής. Ανάμεσα στίς διάφορες φυλές ξεσπούσαν πότε - πότε αιματηρές συγκρούσεις. Τό πρωτόγονο κοινοτικό σύστημα, μ’ δλο πού ήταν άπαλλαγμένο άπό τίς φρικαλεότητες καί τά απαίσια γνωρίσματα πού Εφερε άργότερα στήν κοινωνία καί στούς άνθρώ- πους ή κυριαρχία τών έκμεταλλευτικών συστημάτων, δέν ήταν καθόλου δ «χρυσός αιώνας» τής άνΟρωπότητας.
Μέ τόν καιρό, τό πρωτόγονο κοινοτικό σύστημα φτάνει στήν έποχή τής αποσύνθεσής του. 01 καθοριστικές αιτίες γιά τήν καταστροφή τής πρωτόγονης κοινωνίας βρίσκονται στήν άνάπτυξη τών παραγωγικών δυνάμεων. Ο ί άνθρωποι σιγά - σιγά μαθαίνουν τό μυστικό νά λυώνουν τά μέταλλα. Τά πέτρινα καί ξύλινα έργαλεΐα έκτοπίζονται άπό τά μετάλλινα. Διαδίδεται τό αλέτρι μέ μεταλλικό υνί, τά μετάλλινα τσεκούρια, οί μπρούτζινες καί σιδερένιες αιχμές γιά τά βέλη καί τά δόρατα κτλ. ’Αναπτύσσεται πολύ ή γεωργία. Ή έξημέρω- ση τών ζώων καί ή χρησιμοποίησή τους σάν δύναμη Ελξης γ ιά τήν καλλιέργεια τής γής αύξησε πολύ τήν παραγωγικότητα τής έργασίας. Ή άνάπτυξη τών παραγωγικών δυνάμεων— τών έργαλείων έργασίας, τών παραγωγικών συνηθειών καί τής πείρας τών έργαζομένων — όδηγεΐ σέ σοβαρές κοινωνικές μεταβολές. ’Εμφανίζεται ό κοινωνικός καταμερισμός τής έργασίας: ή κτηνοτροφία άποσπαται άπό τή γεωργία, καί άργότερα ή χειροτεχνία γίνεται ιδιαίτερη μορφή έργασιακής δραστηριότητας. ’Αρχίζει νά αναπτύσσεται ή άν- ταλλαγή τών προϊόντων τής έργασίας, άρχικά άνάμεσα στίς φυλές καί άργότερα καί μέσα στήν ίδια τήν κοινότητα. Σ ι γά - σιγά έξαφανίζεται ή άνάγκη γ ιά κοινή έργασία δλης τής κοινότητας. Ή φυλή καί τό γένος χωρίζονται σέ οίκο- γένειες πού κάθε μιά γίνεται αυτοτελής οικονομική μονάδα. Ή έργασία διαφοροποιείται, δημιουργείται ή άτομική Ιδιοκτησία, έμφανίζεται καί ή δυνατότητα έκμετάλλευσης — ή παραγωγή άναπτύχτηκε τόσο ώοτε ή ανθρώπινη έργατική δύναμη άρχισε νά παράγει περισσότερο άπό δ,τι χρειαζόταν γιά τήν άπλή διατήρηση στή ζωή τού ίδιου τοΰ έργαζόμενου.
26
Ή ανάγκη γιά τελειοποίηση τών έργαλείων έργασίας καί γιά ανάπτυξη έργασιακών συνηθειών γεννήθηκε στούς Ανθρώπους άπό τήν έπιθυμία νά κάνουν πιό έλαφριά τήν έργα- σία τους, νά δημιουργούν αποθέματα γ ιά νά αντιμετωπίζουν μιά ένδεχόμενη θεομηνία. Αλλάζοντας δμως τά έργαλεΐα έργασίας, οΐ άνθρωποι παρά τή θέλησή τους, άσύνειδα, χωρίς νά μαντεύουν τίς κοινωνικές συνέπειες αυτής τής αλλαγής, προετοίμαζαν μιά ριζική κοινωνική άνατροπή — τήν άντικα- τάσταση τοΰ πρωτόγονου κοινοτικού συστήματος μέ τό δουλοκτητικό. 01 αναπτυγμένες παραγωγικές δυνάμεις τής κοινωνίας άπαιτοΰσαν νέες παραγωγικές σχέσεις άνάμεσα στούς ανθρώπους.
Τό δουλοκτητικό ονατημα.
Βάση τών παραγωγικών σχέσεων αυτού τοΰ συστήματος ήταν ή άτομική Ιδιοκτησία τών δουλοκτητών δχι μόνο στά μέσα παραγωγής, άλλά καί στούς ίδιους τούς έργαζόμενους, τούς δούλους. Ή ιδιοκτησία τοΰ δουλοκτήτη πάνω στούς δούλους καί σέ δ,τι παρήγαγαν οί δούλοι καθορίστηκε άπό τό έπίπεδο άνάπτυξης τών παραγωγικών δυνάμεων έκείνης της έποχής. Αύτό τό έπίπεδο ήταν άρκετά υψηλό ώστε νά έμφα- νιστεΐ ή δυνατότητα έκμετάλλευσης τών έργαζομένων. Ταυτόχρονα δμως ήταν άκόμα τόσο χαμηλό, ώστε ή έκμετάλλευ- ση τών έργαζομένων, ή Ιδιοποίηση ένός μέρους άπό τό προϊόν τής παραγωγής τους μπορούσε νά γίνει μόνο μέ τήν έλάττω- ση τών αναγκών τους στό έλάχιστο, μέ τό νά άφήνονται σ’ αυτούς μόνο δσα Οά τούς έδιναν τή δυνατότητα νά μήν πεθά- νουν άπό τήν πείνα. Αύτό εγινε δυνατό μόνο μέ τή στέρηση τών έκμεταλλευομένων άπό δλα τά δικαιώματά τους, μέ τήν ύποβίδασή τους στήν κατάσταση τών «όμιλούντων έργαλείων», μέ τή χρησιμοποίηση έναντίον τους τών πιό άγριων μέτρων καταναγκασμού.
Ή άλλαγή τών παραγωγικών σχέσεων προκάλεσε άνατροπή καί στούς άλλους τομείς τής κοινωνικής ζωής.
01 σχέσεις συνεργασίας καί άλληλεγγύης, πού χαρακτήριζαν τήν πρωτόγονη κοινότητα, παραχώρησαν τή θέση τους στίς σχέσεις κυριαρχίας ένός τμήματος τής κοινωνίας πάνω στό αλλο, στίς σχέσεις έκμετάλλευσης, καταπίεσης, άνειρή-
•νευτης έχθρότητας. Ή κοινωνία χωρίστηκε σέ Ανταγωνιστικές τάξεις, στήν τάξη τών δουλοκτητών καί στήν τάξη τδν δούλων.
Ή έποχή τής δουλείας Εφερε στους έργαζόμενους τρομερά βάσανα καί δεινά. «Τά πιό κατώτερα συμφέροντα — ή χυδαία Απληστία, τό άγριο πάθος τής Απόλαυσης, ή βρωμερή βουλιμία, ή έγωιστική ληστεία τής κοινής περιουσίας — είναι οΐ Ανάδοχοι τής νέας, πολιτισμένης, ταξικής κοινωνίας. Τά πιό αίσχρά μέσα — ή κλοπή, ή βία, δ δόλος, ή προδοσ ία — υπονομεύουν τό παλιό ταξικό σύστημα τών γενών καί τό όδηγοϋν στήν πτώση»*. Έ τ σ ι χαρακτηρίζει δ Έ νγκελς τήν έποχή τοΰ περάσματος Από τό πρωτόγονο κοινοτικό σύστημα στό δουλοκτητικό.
Ή αγρια έκμετάλλευση τών δούλων προκάλεσε άπό τήν πλευρά τους σκληρή Αντίσταση. Γ ιά νά συντρίβει αυτή ή Αντίσταση επρεπε νά δημιουργηθεΐ στή θέση τών προηγούμενων δργάνων διεύθυνσης τοΰ γένους καί τών φυλών Ενας είδι- κύς μηχανισμός καταναγκασμού, τό κράτος. Τό κράτος είχε σκοπό νά περιφρουρεΐ τήν Ιδιοκτησία τών δουλοκτητών καί νά τούς έξασφαλίζει μόνιμη πηγή Απόκτησης δούλων Από τούς αιχμαλώτους πολέμου καί Από τούς χρεοφειλέτες πού δέν είχαν νά πληρώσουν τά χρέη τους καί μετατρέπονταν σέ δούλους. Μαζί μέ τό κράτος γεννήθηκε καί τό δίκαιο — σύστημα νομικών κανόνων καί διατάξεων πού έκφράζουν τή θέληση τής κυρίαρχης τάξης καί κατοχυρώνονται άπό τήν κα- ταναγκαστική δύναμη τοΰ κράτους. Εμφανίζονται νέα έθιμα καί ή ειδική ιδεολογία τής δουλοκτητικής κοινωνίας. Α νάμεσα στούς καταπιεστές διαδίδεται σιγά - σιγά ή περιφρόνηση καί ή Αποστροφή πρός τή χειρωνακτική έργασία, πού Αρχίζε ι νά θεωρείται σάν Ασχολία Ανάξια γ ιά τόν έλεύθερο &ν- θρωπο. Ριζώνει ή Ιδέα τής Ανισότητας τών Ανθρώπων.
Π αρ’ δλα αύτά τό δουλοκτητικό σύστημα ήταν σοβαρό βήμα πρός τά έμπρός στήν Ανάπτυξη τής Ανθρωπότητας. ’Αναπτύχτηκε Ακόμα περισσότερο δ κοινωνικός καταμερισμός τής έργασίας — Ανάμεσα στή γεωργία καί στή χειροτεχνία
* Κ. Mdbpi καί Φ. 'Β νγχελς, «Τ.κλογή δργων·, τομ. II, 1956, αεί.. 240.
28
τών πόλεων, καθώς καί ανάμεσα στούς διάφορους κλάδους τής χειροτεχνίας. Ό καταμερισμός δμως τής έργασίας σή- μαινε ειδίκευση, τελειοποίηση τών έργαλείων, συσσώρευση έργασιακών συνηθειών στούς ανθρώπους. Στήν άγροτική οικονομία παράλληλα μέ τήν παραγω γή σιτηρών δημιουργούν- ται νέοι κλάδοι (ή λαχανοκαλλιέργεια, ή δεντροκαλλιέργεια κτλ.). Δημιουργούνται καί νέα έργαλεΐα, δπως τό άλέτρι μέ τροχούς, ή σβάρνα καί τό δρεπάνι. Εκτός άπό τή μυϊκή δύναμη τού άνθρώπου, άρχίζει νά χρησιμοποιείται πλατειά καί ή δύναμη τών ζώων. Ή χρησιμοποίηση τής έργασίας μαζών δούλων κάνει δυνατή τήν κατασκευή φραγμάτων καί άρδευ- τικών συστημάτων, δρόμων καί θαλασσίων πλοίων, άγωγών γιά νερό καί μεγάλων κτιρίων στίς πόλεις. Καί ή άπελευθέ- ρωση, χάρη στήν έκμετάλλευση τών δούλων, ένός μέρους τών μελών τής κοινωνίας άπό τήν άμεση συμμετοχή στήν παραγω γή δημιουργεί τίς προϋποθέσεις γ ιά τήν άνάπτυξη τής Ιπιστήμης καί της τέχνης.
Κάποια έποχή δμως οΐ δυνατότητες προόδου, πού δημιούργησε ό δουλοκτητικός τρόπος παραγωγής, έξαντλούν- ται, οί παραγωγικές του σχέσεις μετατρέπονται όλοένα περισσότερο σέ τροχοπέδη γ ιά τήν παραπέρα άνάπτυξη τών παραγωγικών δυνάμεων. 01 δουλοκτήτες, Ιχοντας στή διάθεσή τους τή φτηνή έργασία τών δούλων, δέν φροντίζουν γ ιά τήν παραπέρα τελειοποίηση τών έργαλείων παραγωγής. Σ τό δούλο, πού δέν είχε ένδιαφέρον γ ιά τό άποτέλεσμα τής έργασίας του, ήταν άδύνατο νά έμπιστευτεΐ κανείς πολύπλοκα καί άκριβά έργαλεΐα. 01 άνάγκες γιά τήν άνάπτυξη τών παραγωγικών δυνάμεων άπαιτούν δλοένα πιό έπιτακτικά τήν κατάργηση τών παλιών παραγωγικών σχέσεων.
Αυτό μπορούσε νά τό κάνει μόνο ή κοινωνική έπανάστα- οη. Κινητήρια δύναμή της γίνονται οί τάξεις καί τά στρώματα, πού υποφέρουν πιό πολύ άπό τό δουλοκτητικό καθεστώς καί γ ι’ αυτό ένδιαφέρονται άμεσα γ ιά τήν κατάργησή του. Τέτοια στρώματα είναι πρώτα - πρώτα οΐ δούλοι καί τό φτωχότερο τμήμα τού έλεύθερου πληθυσμού. "Οσο ωριμάζουν ot άντιθέσεις μέσα στόν παλιό τρόπο παραγωγής, ή ταξική πάλη γίνεται όλοένα όξύτερη. Ή πάλη αυτή παίρνει τίς πιό ποικίλες μορφές, άπό τή σκόπιμη φθορά τών έργα- λίίων έργασίας <5ς τίς έξεγέρσεις, πού σ’ αυτές παίρνουν μέ-
<)ος δεκάδες χιλιάδες άνθρωποι. Τελικά μέ τά συνδυασμένα χτυπήματα τών έξεγέρσεων τών έργαζομένων τάξεων καί τών έπιδρομών τών γειτονικών βαρβαρικών φυλών, πού σ’ αυτές δέν μπορούσε νά άντισταθεΐ τό έξασθενημένο άπό τίς έσω- τερικές αντιθέσεις καί τόν άγώνα κράτος τών δουλοκτητών, τό δουλοκτητικό σύστημα καταρρέει. Σ τή θέση του ερχεται ?να νέο σύστημα, ή φεουδαρχία
Τό φεουδαρχιχό αναχημα.
Βάση τών παραγωγικών σχέσεων αυτού τοΰ συστήματος εΤναι ή ιδιοκτησία τών φεουδαρχών στά μέσα παραγωγής καί πρίν άπ’ δλα στή γή (ό ίδιος ό δρος «φεουδαρχία» προέρχεται άπό τή λατινική λέξη feodum — ετσι όνομαζόταν τό τμήμα γης πού παραχωρούσαν οΐ βασιλιάδες στούς ανθρώπους τοΰ περιβάλλοντός τους, έπιβάλλοντάς τους τήν υποχρέωση νά προσφέρουν γ ι’ αύτό δρισμένες στρατιωτικές υπηρεσίες). Ο ί αγρότες βρίσκονταν σέ κατάσταση προσωπικής έξάρτησης άπό τούς φεουδάρχες, δέν ήταν δμως άπόλυτα Ιδιοκτησία τους*. Ο ί φεουδάρχες είχαν δικαίωμα στήν έργα- σία τών άγροτών, πού ήταν υποχρεωμένοι νά πληρώνουν καί ορισμένους φόρους στούς άφέντες τους.
Σ τή φεουδαρχική κοινωνία υπήρχε καί ή Ιδιοκτησία τών άγροτών καί τών χειροτεχνών στό άτομικό τους νοικοκυριό. Ό δουλοπάροικος άγρότης είχε τό δικό του κομματάκι γής, είχε άτομικό νοικοκυριό, πού τά προϊόντα του, άφοΰ πλήρωνε τούς φόρους στό φεουδάρχη, εμεναν στή διάθεσή του.
Λυτή ή ιδιομορφία τών παραγωγικών σχέσεων άνοιγε νέες δυνατότητες γιά τήν άνάπτυξη τών παραγωγικών δυνά- μεοιν. Ό άμεσος παραγωγός άποκτάει κάποιο υλικό ένδιαφέ- ρον γ ιά τά άποτελέσματα τής έργασίας του. Γ ι’ αυτό δέ σπάζει, δέν καταστρέφει πιά τά έργαλεΐα, άλλά αντίθετα τά φυλάει προσεκτικά καί τά τελειοποιεί. Ή αγροτική οικονομία
* Σέ μερ'.χίς χώρες, π .χ. στή Ρωσία, ή «ροοωπι/κή έΐ-χρτηση ifflfj άγρστβν άπό τούς φεουδάρχες είχε πάρει έξαφεν.χά βάναυση μορφή, πού ουγγένευβ μέ τή δουλεία: δ γαιοκτήμονας μποροΟοε νά πουλάει, νά άγοράζβι τοώς άγρότυες χτΧ.
30
Αναπτύσσεται: έφαρμόζεται τό σύστημα τής τρίχρονης αμειψισποράς στή γεωργία, χρησιμοποιείται δλοένα πλατύτερα ή λίπανση τών χωραφιών.
’Ακόμα πιό σημαντικές έπιτυχίες έξασφαλίζει ή χειροτεχνία, πού παράγει γεωργικά έργαλεϊα, είδη καθημερινής χρήσης γιά τούς φεουδάρχες καί τούς έμπορους, πολύμορφ α σκεύη, καθώς καί δπλα καί στρατιωτικό έξοπλισμό. Ή Ανάπτυξη τής χειροτεχνίας καί τοΰ έμπορίου ευνόησε τήν άνοδο τών πόλεων. Μέ τόν καιρό οί πόλεις εγιναν μεγάλα οικονομικά, πολιτικά καί πολιτιστικά κέντρα, Ιγιναν τό λίκνο τοΰ νέου, καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής.
Στήν έποχή τής φεουδαρχίας εγιναν πολλές σημαντικές ανακαλύψεις, πού έπηρέασαν πάρα πολύ τήν παραπέρα Ιστορία τής Ανθρωπότητας. Ο ί άνθρωποι έμαθαν νά βγάζουν σίδερο από τό χυτοσίδερο, νά κατασκευάζουν κατάλληλα γιά μακρινά ταξίδια ίστιοφόρα, νά φτιάχνουν άπλούστατες όπτι- κές συσκευές (ματογυάλια, κυάλια), Ανακάλυψαν τήν πυξίδα, τό μπαρούτι, τό χαρτί, τήν τυπογραφία, τά μηχανικά ρολόγια. Ή μυϊκή ένέργεια τοΰ Ανθρώπου καί τών ζώων συμπληρώνεται δλο καί πιό πλατειά μέ τήν ένέργεια τοΰ Αέρα (Ανεμόμυλος, ίστιοφόρα) καί τών υδατοπτώσεων (νερόμυλος, ΰδροτροχός — δ άπλούστερος κινητήρας πού είχε διαδοθεί πλατειά στό μεσαίωνα).
Ή Αντικατάσταση τών δουλοκτητικών παραγωγικών σχέσεων μέ τίς φεουδαρχικές προξένησε μεταβολές σέ δλη τή ζωή τής κοινωνίας.
“Αλλαξε πρίν Απ’ δλα ή ταξική διάρθρωση. Κυρίαρχη τάξη Ιγιναν οί φεουδάρχες, οί Ιδιοκτήτες της γής. νΑλλη βασική τάξη τής φεουδαρχικής κοινωνίας ήταν οί δουλοπάροικοι Αγρότες. Ο ί σχέσεις Ανάμεσα σ’ αυτές τίς τάξεις έχουν Ανταγωνιστικό χαρακτήρα, στηρίζονται στήν Ανειρήνευτη Αντίθεση τών ταξικών συμφερόντων τους. Ο ί μορφές τής έκμε- τάλλευσης, μ’ δλο πού κάπως έλάφρυναν σέ σύγκριση μέ τή δουλεία, διακρίνονται γιά τή μεγάλη τους σκληρότητα. Ή έκμετάλλευση τών Αγροτών στηρίζεται, δπως καί πρώτα, στόν έξωοικονομικό καταναγκασμό. Μόνο στό Ατομικό του νοικοκυριό ό δουλοπάροικος δουλεύει Από οίκονομικά κίνητρα, γ ιά τό υλικό του συμφέρον. Μεγάλο μέρος δμως τοΰ χρόνου του τό διαθέτει γιά δουλειά στό φεουδάρχη, χωρίς νά παίρνει κα
31
μιά αμοιβή. Βασικός καταναγκασμός γιά την έργασία είναι 6 φόβος μπροστά στήν τιμωρία, τή σωματική ποινή, καθώς καί ή απειλή τής στέρησης δλης τής προσωπικής περιουσίας του, πού μπορούσε νά τήν αρπάξει δ γαιοκτήμονας.
Ή ταξική πάλη στή φεουδαρχική κοινωνία ανεβαίνει σέ πιό ίη[ηλό έπίπεδο σέ σχέση μέ τή δουλοκτητική κοινωνία. Ο ί έξεγέρσεις τών αγροτών έπεκτείνονται τώρα σέ τεράστιες περιοχές. Ή δύναμη τής Αντίστασής τους στούς φεουδάρχες φαίνεται καθαρά άπό τούς πολέμους τών χωρικών πού συγκλονίζουν τή μιά χώρα μετά τήν αλλη: Ή έξέγερση τοϋ Ούώτ Τάϋλερ στήν ’Αγγλία (14ος αιώνας) καί τών Ζακερί •τή Γαλλία (14ος- 15ος αιώνας), οί πόλεμοι τών Ουσσιτών στήν Τσεχία (15ος αιώνας), ό πόλεμος τών χωρικών στή Γερμανία (10ος αίώνας), ή έξέγερση τών Ταϊπίνγκ στήν Κίνα (19ος αίώνας), οί έξεγέρσεις τών Σίκχων στήν ’Ινδία (17 ο ς-1 8 ο ς αίώνας), οί έξεγέρσεις τοϋ Μπολότνικοφ, τοΰ Ράζιν (17ος αιώνας) καί τοϋ Πουγκατσόφ (18ος αίώνας) στή Ρωσία κτλ.
Τό πολιτικό καί ιδεολογικό έποικοδόμημα τής φεουδαρχικής κοινωνίας αντανακλά τίς ιδιομορφίες τών μορφών τής έκμετάλλευσης καί τής ταξικής πάλης. Τό φεουδαρχικό κράτος, γιά νά έκμεταλλεύεται καί νά κρατάει στό ζυγό τούς δουλοπάροικους, αναγκάζεται Αδιάκοπα νά καταφεύγει στήν ένοπλη δ\>ναμη, πού διαθέτει δχι μόνο ή κεντρική έξουσία, Αλλά καί κάθε φεουδάρχης. Στήν έπικράτειά του ό φεουδάρχης είναι παντοδύναμος κυρίαρχος, 6 ίδιος προσωπικά δικάζει καί τιμωρεί.
Τό δίκαιο κατοχυρώνει τήν κοινωνική καί οίκονομική Ανισότητα τής φεουδαρχικής κοινωνίας, οί τάξεις καί τά διάφορα στρώματά τους ξεχωρίζουν καθαρά (ή φεουδαρχική κοινωνία διαιρείται σέ κοινωνικά στρώματα, δπως είναι ή Αριστοκρατία, 6 κλήρος, ή Αγροτιά, οί Εμποροι κ. Λ.). Ο ί σχέσεις ανάμεσα στά διάφορα στρώματα καί μέσα σ’ αυτά βασίζονται στό σύστημα τής αυστηρής υποταγής, τής προσωπικής έξάρτησης. Τό Αμετακίνητο τών κοινωνικών φραγμών δυσκολεύει τό πέρασμα Από τή μιά βαθμίδα της φεουδαρχικής Ιεραρχικής κλίμακας στήν δλλη. Στήν πνευματική ζωή τής φεουδαρχικής κοινωνίας κυρίαρχη θέση κατέχει ή !κ- κλησία, ή θρησκεία.
32
Μέ τόν καιρό ή άνάπτυξη τών παραγωγικών δυνάμεων ερχεται σέ σύγκρουση μέ τίς κυρίαρχες στή φεουδαρχική κοινωνία παραγωγικές σχέσεις καί μέ τό καθοριζόμενο άπό «ϋτές πολιτικό καί Ιδεολογικό έποικοδόμημα. 01 άγρότες αγωνίζονται δλοένα πιό έπίμονα κατά τοΰ φεουδαρχικοΰ ζυγού, γ ιά τό δικαίωμα τής έλεύθερης διάθεσης τών προϊόντων τής έργασίας τους, γ ιά ν’ απαλλαγούν άπό τούς φεουδαρχικούς φόρους, γιά νά έξασφαλίσουν τά μέσα γιά βελτίωση τοΰ νοικοκυριοΰ τους κτλ. Π λάι στά μικρά χειροτεχνικά έργαστή- ρια έμφανίζονται μεγάλες έπιχειρήσεις μανιφακτούρας, πού στηρίζονται στή χειροτεχνική τεχνική, χρησιμοποιούν δμως πλατειά τόν καταμερισμό τής έργασίας, καθώς καί τήν έργασία έλεύθερων άπό προσωπική έξάρτηση έργαζομένων.
’Αναπτύσσονται μέ θυελλώδη ρυθμό οΐ πόλεις — προμαχώνας τής νεαρής άστικής τάξης. 01 Εμποροι μέ τή βοήθεια τών βασιλικών στρατευμάτων άρπάζουν νέες άγορές στίς υπερπόντιες χώρες. Ή άνάπτυξη τής ανταλλαγής δδήγησε μέ τή σειρά της στή γρήγορη άνάπτυξη τής παραγωγής. Σ ’ αυτό βοήθησαν καί οί έπιστημονικές ανακαλύψεις, ηού εγιναν στό 16ο- 17ο αΙωνα.
Στούς κόλπους τού φεουδαρχικοΰ συστήματος διαμορφώνεται βαθμιαία ό νέος, καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής. Ή παραπέρα άνάπτυξή του απαιτεί τήν κατάργηση τοΰ φεουδαρχικοΰ καθεστώτος. Ή αστική τάξη, ή τάξη πού ήταν φορέας τοΰ νέου τρόπου παραγωγής, είχε ανάγκη άπό «έλεν- θερη» άγορά έργασίας, δηλ. άπό άπαλλαγμένους τόσο άπό προσωπική έξάρτηση, δσο καί άπό κάθε ιδιοκτησία έργαξό- μενους, πού ή πείνα τούς έσπρωχνε στά έργοστάσια καί στίς φάμπρικες. Ή αστική τάξη χρειαζόταν μιά πανεθνική άγορά καί ήθελε νά καταργηθούν οΐ τελωνειακοί καί κάθε είδους άλλοι φραγμοί, πού έβαζαν οι φεουδάρχες. Ή άστική τάξη ζητούσε τήν κατάργηση τών φόρων πού πληρώνονταν γ ιά τή συντήρηση τής αυλής καί τών πολυάριθμων αύλικών, καθώς καί τήν κατάργηση τών ταξικών προνομίων. ’Αγωνιζόταν γιά νά άποκτήσει τή δυνατότητα νά κατευθύνει έλεύθερα δλους τούς τομείς τής ζωής τής κοινωνίας.
Γύρω άπό τήν άστική τάξη συσπειρώθηκαν δλες οί τάξεις καί τά στρώματα πού ήταν δυσαρεστημένα άπό τό φεουδαρχικό καθεστώς — άπό τούς δουλοπάροικους άγρότες καί
333
τό κατώτερα στρώματα τών πόλεων πού ζοϋσαν στήν άνέχεια, στήν αθλιότητα καί στήν καταπίεση, &ς τούς πρωτοπόρους έπιστήμονες καί συγγραφείς, πού, Ανεξάρτητα άπό τήν προέλευσή τους, πνίγονταν άπό τόν πνευματικό ζυγό τής φεουδαρχίας καί τής έκκλησίας.
’Αρχίζει ή έποχή τών άστικών έπαναστάσεων.
Τό κ α π ιτα λ ισ τικό αύατημα.
Βάση τών παραγωγικών σχέσεων τοϋ καπιταλισμού είναι ή ατομική ιδιοκτησία τών καπιταλιστών στά μέσα παραγωγής. Ή τάξη τών καπιταλιστών έκμεταλλεύεται τήν τάξη τών μισθωτών έργατών, πού είναι έλεύθεροι άπό προσωπική έξάρ- τηση, άλλά αναγκάζονται νά πουλούν τήν έργατική τους δύναμη, γιατί δέν έχουν μέσα παραγωγής.
Ο ί παραγωγικές σχέσεις τού καπιταλισμού ανοιξαν πλα- τειές δυνατότητες γιά τήν άνάπτυξη τών παραγωγικών δυνάμεων. ’Εμφανίζεται καί αναπτύσσεται μέ γρήγορους ρυθμούς ή μεγάλη μηχανοποιημένη παραγωγή, πού στηρίζεται στή χρησιμοποίηση ισχυρών δυνάμεων τής φύσης, σάν τόν άτμό καί άργότερα τόν ήλεκτρισμό, καί στήν πλατειά έφαρμογή τής έπιστήμης στή διαδικασία τής παραγωγής. Ό καπιταλισμός πραγματοποίησε τόν καταμερισμό τής έργασίας δχι μόνο μέσα στίς διάφορες χώρες, άλλά καί άνάμεσα στίς χώρες, δημιουργώντας ετσι μιά παγκόσμια αγορά, καί υστέρα καί ενα παγκόσμιο σύστημα οικονομίας.
Καί πάλι ή άλλαγή τού τρόπου παραγωγής προκάλεσε άλλαγές σέ δλη τήν κοινωνική ζωή.
Βασικές τάξεις τής κοινωνίας γίνονται ή τάξη τών καπιταλιστών καί ή έργατική τάξη. Ο ί σχέσεις άνάμεσά τους, δπως καί πρίν, έχουν άνταγωνιστικό χαρακτήρα, γιατί στηρίζονται στήν έκμετάλλευση, στήν καταπίεση τών άπορων άπό τούς εύπορους. Είναι σχέσεις άνειρήνευτης ταξικής πάλης. Ο ί μέθοδοι δμως τής έκμετάλλευση; καί τής καταπίεσης άλλάζουν ουσιαστικά. Κυρίαρχη μορφή καταναγκασμού γ ίνεται ό οικονομικός καταναγκασμός. Ό καπιταλιστής δέ χρειάζεται συνήθως νά υποχρεώνει τούς άλλους μέ τή βία νά δουλεύουν γ ιά χάρη του. Ό έργάτης, πού δέν Εχει μέσα παραγωγής, άναγκάζεται νά τό κάνει αυτό «έκούσια», κάτω
34
άπό τήν άπειλή τοΰ θανάτου άπό τήν πείνα. Ο ί σχέσεις έκμετάλλευσης καλύπτονται μέ τήν «έλεύθερη» μίσθωση τών έρ- γατών άπό τούς Ιδιοκτήτες, μέ τήν άγοραπωλησία τής έργατικής δύναμης.
Σ ά συνέπεια τής άλλαγής τών μεθόδων έκμετάλλευσης άλλάζουν καί οί μέθοδοι τής πολιτικής κυριαρχίας. Π ραγματοποιείται τό πέρασμα άπό τόν άπροκάλυπτο δεσποτισμό τών προηγούμενων έποχών σέ πιό ραφιναρισμένες μορφές κυριαρχίας, στήν άστική δημοκρατία. Ή άπεριόριστη έξουσία τοΰ κληρονομικού μονάρχη παραχωρεί τή θέση της στήν κοινοβουλευτική δημοκρατία (ή, τουλάχιστον, στή συνταγματική μοναρχία), είσάγεται τό έκλογικό δικαάομα, διακηρύσσονται οί πολιτικές έλευΟερίες τών πολιτών καί ή ισότητά Τους άπέναντι στό νόμο. Τό καθεστώς αυτό άνταποκρίνεται περισσότερο στίς άρχές τοΰ έλεΰθερου άνταγωνισμοΰ, στό έ- λεύθερο παιχνίδι τών οικονομικών δυνάμεων, πού πάνω σ’ αυτές στηριζόταν γ ιά μεγάλο χρονικό διάστημα δ καπιταλισμός.
'Ό λες οί διαφορές πού υπήρχαν άνάμεσα στό πολιτικό καί ιδεολογικό έποικοδόμημα τής αστικής κοινωνίας καί τής φεουδαρχίας δέν αλλαξαν ωστόσο τό βασικό γεγονός δτι τό έποικοδόμημα εξακολουθεί νά βασίζεται στίς σχέσεις τής άτομικής ιδιοκτησίας καί τής έκμετάλλευσης. Κυρίαρχο στοιχείο αύτοΰ τοΰ έποικοδομήματος είναι οί θεσμοί καί οί ιδέες τής τάξης τών καταπιεστών, τής άστικής τάξης, πού έχουν σκοπό νά περιφρουροϋν τήν ταξική τη ; κυριαρχία καί νά κρατούν σέ υποταγή τίς μάζες τών έκμεταλλευομένων.
"Οπως άποδείχτηκε σήμερα, δχι πιά μόνο άπό τή θεωρία άλλά καί άπό τήν κοινωνική πρακτική, τό καπιταλιστικό σύστημα είναι κι αυτό προσωρινό, μεταβατικό. Στούς κόλπους του ώρίμαζαν καί γίνονταν όλοένα βαθύτεροι οί άντα- γωνισμοί, καί πρώτα - πρώτα οί άντιθέσεις άνάμεσα στόν κοινωνικό χαρακτήρα τής παραγωγής καί στήν άτομική μορφή ιδιοποίησης*. Μοναδική διέξοδος άπό αυτές τίς άντιθέσεις είναι τό πέρασμα στήν κοινωνική Ιδιοκτησία στά μέσα παραγωγής, δηλ. στό σοσιαλισμό.
* Εΐδιχή άνλλυ-τη τοΟ χατιιταλιττιχοΟ, χαΟΛς καί τοΟ σο-ιχλι- στιχοΟ tfSjrs.tj παραγωγής, γίνεται στούς τάμΛος «ΙΙολιτ.χή οΐχονομία -κΛ χαπιααλιομαί* ύΜ «Σθ3ΐαΧ’.θ)ΐός ν.αΐ χο^ιυν^νισμΛς», 7ο χχί 10ο βιβλίο τί̂ ς αειρβς ·ΜΑΡ2ΙΣΤΙΚΗ ΣΚΈΨΉ·.
35
"Οβως ίμω ς χα ί στό παρελθόν, τό πέρασμα ατό νέο τρό- λ » παραγω γής Λ α ι δυνατό μόνο μέ κοινωνική Ιπανάσταση. Ή δύναμη, κού προορίζεται νά πραγματοποιήσει αυτή τήν £ηανά<πα<πν γεννήθηκε άπό τόν Ιδιο τόν καπιταλισμό χαί •Vni ή έργατική τάξη. Συσπειρώνοντας γύρω της δλους τούς Εργαζόμενους, ή Ιργατική τάξη Ανατρέπει τήν κυριαρχία τοΰ κεφαλαίου καί δημιουργεί τό νέο, σοσιαλιστικό σύστημα Snou δέν ΰηάρχει έκμβτάλλευση ανθρώπου άπό Ανθρωπο.
Τό eo o ta iio rm o σνα τημα.
Βάση τοΰ σοσιαλιστικού τρόπου παραγωγής είναι ή κοινωνική Ιδιοκτησία στά μέσα παραγωγής. Γ ι’ αυτό οί παραγωγικές σχέσεις τής σοσιαλιστικής κοινωνίας είναι σχέσεις συνεργασίας καί Αλληλοβοήθειας τών έλεύθερων άπό έκμε- τάλλευση έργαζομένων. 01 σχέσεις αυτές άντιστοιχοΰν στό χαρακτήρα τών παραγωγικών δυνάμεων: 6 κοινωνικός χαρακτήρας τής παραγωγής κατοχυρώνεται άπό τήν κοινοτική Ιδιοκτησία στά μέσα παραγωγής.
Σ έ διάκριση άπό τό πρωτόγονο κοινοτικό σύστημα, στό σοσιαλισμό ή κοινωνικοποίηση τών μέσων παραγωγής γίνεται πάνω στή βάση τών σέ τεράστιο βαθμό Αναπτυγμένων παραγωγικών δυνάμεων, τοΰ πολιτισμού, τής έξουσίας τοΰ άν- θρώπου πάνω στή φύση. Τό νέο σύστημα άνοίγει μπροστά στήν άνθρωπότητα άπεριόριστες δυνατότητες προόδου τόσο στό* τομέα άνάπτυξης τών παραγωγικών δυνάμεων, δσο καί σέ δλους τούς Αλλους τομείς τής ζωής τής κοινωνίας.
Αυτά είναι, στά πιό γενικά τους γνωρίσματα, τά βασικά στάδια άνάπτυξης τής άνθρώπινης κοινωνίας.
01 γνώσεις μας γ ιά τό παρελθόν έπαληθεύουν απόλυτα καί καθαρά τήν έπιστημονική όρθότητα τής υλιστικής άντί- ληψης γιά τήν Ιστορία, πού τήν ουσία της ό Μάρξ τή διατύπωσε μέ τόν παρακάτω τρόπο στόν πρόλογο τοΰ βιβλίου του «Κριτική της πολιτικής οίκονομίας»:
«Στήν κοινωνική παραγωγή τής ζωής τους οί Ανθρωποι έρχονται σέ συγκεκριμένες, άναγκαΐες, πού δέν έξαρτώνται από τή θέλησή τους σχέσεις — τίς παραγωγικές σχέσεις, πού Αντιστοιχούν σέ όρισμένη βαθμίδα άνάπτυξης τών υλικών τους παραγωγικών δυνάμεων. Τό σύνολο αυτών τών πα
ραγωγικών σχέσεων αποτελεί τήν οίκονομική ί*άρθ(Χ»Λ) τής κοινωνίας, τήν πραγματική βάση, που χάνο της υψώνεται τό νομικό καί πολιτικό Εποικοδόμημα, καί που σ’ αύτό Αντιστοιχούν συγκεκριμένες μορφές Koww wt% συνείδησης. Ό τρόπος παραγωγής τής υλικής ζωής καθορίζει τήν κοινωνική, πολιτική καί πνευματική πορεία τής ζωής γενικά. Δέν είναι ή συνείδηση τών Ανθρώπων πού καθορίζει τό Είναι τους, Αλλά Αντίθετα τό κοινωνικό τους Είναι καθορίζει τή συνείδησή τους. Σ έ όρισμένο στάδιο Ανάπτυξής τους, οί υλικές παραγωγικές δυνάμεις τής κοινωνίας Ερχονται σέ Αντίθεση μέ τίς ίιπάρχουσες παραγωγικές σχέσεις ή, — πράγμα πού είναι μόνο νομική Εκφραση τοΰ Ιδιου δρου — μέ τίς σχέσεις Ιδιοκτησίας, που μέσα σ' ab- τές αναπτύσσονταν &ς τώρα. 'Από μορφές Ανάπτυξης τών παραγωγικών δυνάμεων αυτές οί σχέσεις μετατρέπονται σέ τροχοπέδη τους. Τότε Ερχεται ή έποχή τής κοινωνικής έπα νά στάσης. Μέ τήν Αλλαγή τής οίκονομικής βάσης συντελεΐ- ται περισσότερο ή λιγότερο γρήγορα καί ή Ανατροπή δλου τοΰ τεράστιου Εποικοδομήματος»*.
5. Ή Ιστορική νομοτέλεια καί ή σννει&ητή βράση τών άν-
Ή ανάπτυξη τής κοινωνίας είναι \Όμοτελειακό φαινόμενο, που υποτάσσεται σέ όρισμένη Ιστορική Αναγκαιότητα καί δέν έξαρτάται Από τή θέληση καί τή συνείδηση τών Ανθρώπων, Ή γνώση καί ή έξήγηση τών νόμων πού καθορίζουν τήν ανάπτυξη τής Ιστορίας καί ό τρόπος πού ένεργοΰν αντοί οί νόμοι είναι ό σπουδαιότερος σκοπός τής κοινωνικής έπιστή- μης, ή Αναγκαία προϋπόθεση γ ιά τή χρησιμοποίηση τών Αντικειμενικών νόμων γιά τά συμφέροντα τής κοινωνίας.
Π ώ ς ένεργοΰν οί κοινω νικοί νόμοι.
Ή μαρξιστική θεωρία γιά τή νομοτέλεια τής ιστορικής
* Κ. Ηίφξ καί * . ΤΒνητχβΧς, «Εκλογή ·ργων», τόμ. I, 1956, 9 * . 300
37
πορείας είναι αντίθετη δχι μόνο μέ τίς υποκειμενικές Αντιλήψεις γιά τήν Ιστορία, πού τήν παρουσιάζουν σά συσσώρευση τυχαίων γεγονότων, άλλά καί μέ τό φαταλισμό, πού άρνεΐται τή σημασία τής συνειδητής δράσης τών ανθρώπων καί τήν Ικανότητά τους νά έπηρεάζουν τήν πορεία τής κοινοτικής άνάπτυξης.
Ή άποψη τοΰ φαταλισμού είναι όργανικά ξένη πρός τήν υλιστική αντίληψη γιά τήν Ιστορία. 01 νόμοι, πού σύμφωνα μ’ αυτούς αναπτύσσεται ή κοινωνία, δεν ένεργοΰν αυτόματα, οΰτε άπό μόνοι τους. Διαμορφώθηκαν σάν αποτέλεσμα της δράσης τών άνθρώπων καί καθορίζουν μέ τή σειρά τους τή γενική κατεύθυνση τής άνθρώπινης δραστηριότητας.
Αυτή ή άντίληψη γιά τήν Ιστορική αναγκαιότητα ξεχωρίζει ριζικά τούς μαρξιστές άπό τούς όππορτουνιστές, πού άπό τή σωστή θέση γ ιά τή νομοτελειακή νίκη τοΰ σοσιαλισμού βγάζουν, π.χ., τό έντελώς λαθεμένο συμπέρασμα δτι τάχα δέν υπάρχει κανένας λόγος νά αγωνιζόμαστε κατά τοΰ καπιταλισμού, δτι χρειάζεται μόνο νά περιμένουμε τόν καιρό πού οί ίδιοι οί «νόμοι τής ιστορίας» θά δδηγήσουν στήν άντικα- τάσταση τοΰ καπιταλισμοΰ άπό τό σοσιαλισμό.
Στήν πραγματικότητα δμως μόνο οί ιστορικοί νόμοι, χω ρίς τούς άνθρώπους, δέ δημιουργούν ίστορία. 01 νόμοι αυτοί καθορίζουν τήν πορεία τής Ιστορίας μόνο μέσα άπό τή δράση, τήν πάλη, τίς σκόπιμες προσπάθειες έκατομμυρίων ανθρώπων.
Ο ί άστοί έπικριτές τοΰ μαρξισμού Ισχυρίζςνται δτι δ μαρξισμός άντιφάσκει μέ τόν έαυτό του, γιατί δήθεν άπό τή μιά μεριά οί μαρξιστές μιλάνε γ ιά άναπόφευκτη άντικατά- σταση τοΰ καπιταλισμοΰ άπό τό σοσιαλισμό, καί άπό τήν δλ- λη δημιουργούν §να πολιτικό κόμμα άγώνα γιά τό σοσιαλισμό. Σ έ κανένα, δηλώνουν, δέ θά περάσει ή ιδέα νά φτιάξει £να κόμμα γιά νά πραγματοποιήσει τήν Εκλειψη τοΰ ήλιου, αφού είναι γνωστό δτι θά γίνει άπό μόνη της.
Αυτός ό συλλογισμός είναι καρπός τής άνοησίας τών αστών «κριτικών», είναι άπόδειξη τής άνικανότητας ή τής ά- προθυμίας τους νά καταλάβουν τή θεωρία τοΰ μαρξισμού καί τήν πορεία τής Ιστορίας. ’Αντίθετα άπό τήν Εκλειψη τού ήλιου, πού γίνεται χωρίς καμιά συμμετοχή τών άνθρώπων, τό πέρασμα άπό τόν καπιταλισμό στό σοσιαλισμό είναι άλλα-
38
γή τοΰ κοινωνικού καθεστώτος πού γίνεται σάν αποτέλεσμα τής δράσης τών ανθρώπων καί δέν μπορά νά πραγματοποιηθεί άπό μόνη της. Ή ένεργητική δράση τών ανθρώπων περιλαμβάνεται κι αύτή σάν αναγκαίο συστατικό στοιχείο στή νομοτελειακή κίνηση τής κοινωνίας πρός τό σοσιαλισμό. "Οταν λέμε δτι οί αντικειμενικοί νόμοι ανοίγουν τό δρόμο πρός τό σοσιαλισμό, εχουμε ύπόψη δχι δτι οί αναγκαίες αλλαγές συμβαίνουν στήν κοινωνία άπό μόνες τους, άλλά δτι αργά ή γρήγορα βρίσκονται οί κοινωνικές δυνάμεις πού ένδιαφέρον- ται γ ιά τήν έφαρμογή τών δοσμένων νόμων, καί τήν έξασφα- λίζουν μέ τήν πάλη τους.
*0 μαρξισμός - λενινισμός, έξετάζοντας Εναν κοινωνικό νόμο διαλεκτικά, βλέπει δτι αυτός ό νόμος ένεργεΐ μέ τή μορφή κυρίαρχης τάσης στήν άνάπτυξη τών δοσμένων κοινωνικών σχέσεων. Αυτό σημαίνει δτι ό νόμος καθορίζει τή γενική κατεύθυνση τής κίνησης, μέ τήν άναγκαιότητα πού απορρέει άπό τίς διάφορες άντικειμενικές συνθήκες. Ή κοινωνική άνάπτυξη δμως είναι άντιφατική, σ’ αυτήν έπενεργοΰν άλληλοσυγκρουόμενες δυνάμεις, καί ή συγκεκριμένη πορεία τών γεγονότων έξαρταται άπό τόν πραγματικό συσχετισμό τών ταξικών δυνάμεων, άπό τήν πολιτική τών άγωνιζομένων τάξεων καί άπό πολλούς άλλους ειδικούς δρους. "Οταν οΐ μαρξιστές υποστηρίζουν δτι ό καπιταλισμός Οά άντικαταστα- θεΐ άναπόφευκτα άπό τό σοσιαλισμό, έχουν ύπόψη τους τά παρακάτω: Ο ί άντικειμενικοί νόμοι τής καπιταλιστικής κοινωνίας όδηγοΰν άναπόφευκτα στήν δξυνση τών οίκονομικών καί πολιτικών της άντιθέσεων. Αυτό προκαλεΐ δλο καί πιό Εντονο άγώνα τής έργατικής τάξης καί δλων τών έργαζομένων κατά τοΰ καπιταλιστικού συστήματος, άγώνα πού όλο- κληρώνεται μέ τήν πτώση τοΰ καπιταλισμού καί τό θρίαμβο τοΰ σοσιαλισμού. Ό άγώνας τής έργατικής τάξης έκφράζει τήν Ιστορική άναγκαιότητα, γιά τήν έπιτυχία του δμως σέ κάθε δοσμένη στιγμή συντελούν πολλές προϋποθέσεις — τό έπίπεδο τής συνειδητοποίησης καί τής όργάνωσης τής έργατικής τάξης, ό βαθμός τής έπιρροής τών μαρξιστικών κομμάτων, ή πολιτική τών σοσιαλιστικών κομμάτων, ή πολιτική τοΰ άστικοΰ κράτους καί πολλά αλλα. Ή ένέργεια όρισμένων άπό αυτούς τούς παράγοντες μπορεί νά φέρει πιό κοντά, καί ή ένέργεια άλλων μπορεί νά έπιβραδύνει τήν τελική έπιτυχία
39
τοΰ άγίόνα τής έργατικής τάξης. 'Ωστόσο, σε τελευταία ανάλυση, 6 θρίαμβος τής έργατικής τάξης καί ή νίκη τοΰ σοσιαλισμού είναι αναπόφευκτα. Γ ι’ ανττό οί κομμουνιστές καί οί σύμμαχοί τους, ένισχύοντας τήν άνάπτυξη τοΰ Απελευθερωτικού άγώνα τής έργατικής τάξης καί δλων τών έργαζο- μένων, βοηθώντας τήν άνοδο τής συνείδησης καί τής όργά- νωσής τους, έπιταχύνουν τή νομοτελειακή πορεία τή ; Ιστορίας, έλαττώνουν «τίς Αδίνες τού τοκετού» τής νέας κοι- νίονίας.
“Ετσι, άναγν(ορίζοντας τήν αναγκαιότητα, τή νομοτέλεια τής Ιστορικής πορείας, ή μαρξιστική θεωρία υπογραμμίζει ταντόχρονα τόν αποφασιστικό ρόλο τής δραστήριας πάλης τών άνθρώπων, τών πρωτοπόρων τάξεων. « Ό μαρξισμός— εγραφε ό Λένιν — ξεχωρίζει άπό δλες τίς δλλες σοσιαλιστικές θεωρίες, γ ιατί συνδυάζει θαυμάσια τήν πλήρη δπι- στημονική ακρίβεια στήν άνάλυση τής αντικειμενικής κατάστασης τών πραγμάτων καί τής αντικειμενικής πορείας τής έξέλιξης μέ τήν πιό αποφασιστική Αναγνώριση τής σημασίας τής επαναστατικής δράσης, τής έπα να στατικής δημιουργίας, τής έπαναστατικής πρωτοβουλίας τών μαζών, καθώς έπίσης, βέβαια, καί τών ξεχωριστών προσωπικοτήτων, Αμάδων, όργανώσεων, κομμάτων, πού μπορούν νά βρίσκουν καί νά πραγματοποιούν τή σχέση μ’ αυτές ή έκεΐνες τίς τάξεις»*.
Ό ρόλος τώ ν ίόεών αχήν ά νά π τυξ η τής κοινω νία:.
Ά π ό τό γεγονός δτι ή Ιστορική νομοτέλεια έκδηλώνεται μέ τήν ένεργό δράση τών Ανθρώπων Απορρέει ή Αναγνώριση τού τεράστιου ρόλου τών κοινωνικών Ιδεών.
01 αστοί επικριτές τοΰ μαρξισμού Ισχυρίζονται δτι τάχα b Ιστορικός υλισμός μειώνει ή Ακόμα Αρνεΐται έντελώς δποίΛ- δήποτε ρόλο τών ιδεών στήν Ιστορία. Αύτό Αποδείχνεται, κατά τή γνώμη τους, Από τό γεγονός δτι οί μαρξιστές θεωρούν τήν πνευματική ζωή τής κοινωνίας σάν αντανάκλαση τοΰ υλικού της Είναι. Τό νά {αποδείχνουμε δμως τήν πηγή τής πρβ- ίλενσης τών κοινωνικών Ιδεών δέ σημαίνει καθόλου δτι Αρ-
* Β. I. Ai'n'i, ."Ajc*vw, Ά ι . la, otX. 31 - 20.
40
νούμαστε ή μειώνουμε τή σημασία τους. Ό μαρξισμός στήν πραγματικότητα δέν Αρνειται καθόλου τή σημασία τών Ιδεών, τι7η> κοινωνικών Ιδανικών, τών Ανθρώπινων παθών καί τάσεων, γενικά των έσωτερικών παρορμήσεων τοϋ ανθρώπου. ΓΚ κομμουνιστές θά Ερχονταν σέ Αντίφαση με τόν ίδιο τόν εαυτό τους, <5ν Από τή μιά μεριά προσπαθούσαν νά καλλιεργήσουν' στούς έργαζόμενους τήν έπιστημονική κομμουνιστική ιδεολογία, τό αίσθημα τής ταξικής Αλληλεγγύης, τό διεθνισμό κτλ., καί Από τήν δλλη Αρνοΰνταν τή σημασία tor* υποκειμενικού παράγοντα, Ληλ. τής συνειδητής δράσης τών Ανθρώπων στήν Ιστορία.
Ό μαρξισμός υποστηρίζει μόνο δτι οί Ιδέες καί τά αίσθή- ματα τών Ανθρώπων δέν είναι οί τελικές αΙτίες τών Ιστορικών γεγονότων, δτι καί οί Ιδέες καί τά αισθήματα Εχουν τίς πίζες του; στίς συνθήκες τής υλικής ζωής τών Ανθρώπων. 'Ωστόσο ό μαρξισμός τονίζει πάνω σ’ αυτό δτι οί συνθήκες τής ύλικής ζωής μπορούν νά προκαλεσουν αυτές ή έκεϊνες τίς πράξεις τών ανθρώπων, μόνο περνώντας μέσα Από τή συνείδησή τους, δπου Αντανακλώνται μέ τή μορφή συγκεκριμένων Αντιλήψεων, Ιδανικών σκοπών κτλ.
Ή Ιστορία της κοινωνικής σκέψης όλων τών λαών αποδείχνει δτι ή έμφάναση αυτών ή έκείνων τών Ιδεών συνδέεται στενά μέ τίς ανάγκες Ανάπτυξης τής υλικής ζωής τής κοινωνίας. 01 νέες Ιδέες, πού ζητούν Αλλαγή τών κοινωνικών συστημάτων, έμφανίζονται καί διαδίδονται δταν ή Ανάπτυξη τής υλικής ζωής τής κοινωνίας βάζει μπροστά στούς Ανθρώπους νέα προβλήματα. Αυτά τά προβλήματα, μ’ αύτή ή έκείνη τή μορφή, συνειδητοποιούνται Από τούς Ανθρώπους καί Εκφράζονται μέ τίς Αντίστοιχες Ιδέες. Κατά συνέπεια, ή γέννηση καί ή διάδοση τών έπαναστατικών Ιδεών, πού ζητούν Αλλαγή τοΰ κοινωνικού συστήματος, δέν είναι κάτι τυχαίο. Είναι νομοτελειακή Αντανάκλαση τών Αλλαγών, πού Ιγιναν στήν υλική ζωή τής κοινωνίας. Ό Έ νγκελς Εγραφε, π.χ., δτι ό έπι- Λτημσνικός σοσιαλισμός δέν είναι τίποτε Λλλο παρά ή Αντανάκλαση στή νόηση τών Ανθρώπων τής σύγκρουσης Ανάμεσα στίς νέες παραγωγικές δυνάμεις καί στίς καπιταλιστικές παραγωγικές σχέσεις. Αντανάκλαση στό νοΰ τής έργατικής τάξης. πού {ιποφέρει 5μεσα Από αύτή τή σύγκρουση.
05 Ιδέες, Αφού έμφανιστσΰν πάνω στή βάση ιώ ν ώριμων
41
υλικών αναγκών τής κοινωνίας, έπηρεάζουν μέ τή σειρά τους τήν πορεία τής κοινωνικής άνάπτυξης. Μέ ποιό τρόπο γίνεται αυτό;
Βέβαια, οΐ Ιδέες δέν μπορούν δμεσα αυτές καθαυτές νά έπηρεάσουν τήν υλική ζωή τής κοινωνίας: γεννιούνται καί ζούν στό νού τών άνΟρώπων, γ ι’ αύτό ή έπίδρασή τους στήν πορεία τής κοινωνικής άνάπτυξης μπορεί νά γίνει μόνο δταν ένσαρκωθούν σέ όρισμένες πράξεις, ένέργειες, σέ όρισμένη συμπεριφορά τοΰ άνθρώπου. ’Αφού οί ιδέες άνταποκρίνονται στίς ώριμες άνάγκες τής κοινωνικής ζωής, άργά ή γρήγορα μπαίνουν στή σ υ ν ε ί δ η σ η τ ώ ν π λ α τ ε ι ώ ν μ α ζ ώ ν , γίνονται δικές τους Ιδέες καί συσπειρώνουν τίς μάζες σέ μιά ισχυρή στρατιά, πού έμπνέεται άπό Ενα σκοπό καί μιά θέληση. Ή αυθόρμητη δυσαρέσκεια καί τό αυθόρμητο κίνημα τών μαζών μετατρέπεται σέ συνειδητή καί όργα- νωμένη πάλη. Ο ί ιδέες παύουν πιά νά είναι μόνο ιδέες, έν- σαρκώνονται σέ πράξεις: συνενώνουν καί όργανώνουν τούς άνΟρώπους καί προκαλούν συγκεκριμένες π ρ α κ τ ι κ έ ς έ ν έ ρ γ ε ι ε ς . Γ ι’ αύτό ό Μάρξ Ιλεγε δτι οί Ιδέες, δταν κατακτηθούν άπό τίς μάζες, γίνονται υλική δύναμη.
Βέβαια, ή κοινωνική συνείδηση κάθε δοσμένης κοινωνίας είναι σύνθετο καί άντιφατικό φαινόμενο. Τό κοινωνικό Είναι δέν είναι όμοιογενές, περικλείνει μέσα του δχι μόνο πρωτοπόρα, έπαναστατικά φαινόμενα καί τάσεις, άλλά καί άντιδρα- στικά. Αύτό άντανακλάται καί στήν κοινωνική συνείδηση. 'Τπάρχουν καί σ’ αύτή, άπό τή μιά μεριά, οί παλιές άντιδρα- στικές Ιδέες, πού έκφράζουν τά συμφέροντα τών ξεπερασμένων τάξεων καί άντανακλοΰν κοινωνικές συνθήκες πού έξάν- τλησαν πιά τίς δυνατότητές τους. Τέτοια, π.χ., είναι ή σύγχρονη άστική ιδεολογία, πού προσπαθεί νά διαιωνίσει τό ξεπερασμένο καπιταλιστικό σύστημα. Ά π ό τήν αλλη μεριά, έμ- φανίζεται καί άποκτάει δλοένα μεγαλύτερη έπίδρασή ή Ιδεολογία τών πρωτοπόρων, έπαναστατικών τάξεων, πού αντανακλά τίς νέες άνάγκες τής κοινωνικής ζωής, καί καλεΐ τούς άνΟρώπους νά βαδίσουν πρός τά έμπρός, στό δρόμο τής προόδου.
’Ακόμα κι δταν ή ιθύνουσα τάξη γίνεται άντιδραστική, ή Ιδεολογία της έξακολουθεϊ γ ιά μεγάλο χρονικό διάστημα νά είναι κυρίαρχη: πρώ τα-πρώ τα γιατί στηρίζεται στή δΰ-
42
ναμη τής συνήθειας καί στήν ύπάρχσυσα παράδοση καί, δεύτερο, γ ιατί τήν προπαγανδίζουν δραστήρια δλος ό μηχανισμός τής έξουσίας (πρίν άπ’ δλα τό κράτος) καί οΐ πολυάριθμοι θεσμοί τής κυρίαρχης τάξης (έκκλησία, τύπος κτλ.), έμποδίζοντας ταυτόχρονα τή διάδοση τών πρωτοπόρων Ιδεών. 'Ωστόσο ή προοδευτική ιδεολογία εχει τό αποφασιστικό πλεονέκτημα δτι αντανακλά τίς άνάγκες τής κοινωνικής άνάπτυξης. Μπορεί νά άπαγορεύσει κανείς τίς έπαναστατικές Ιδέες, άλλά δέν μπορεί νά τίς έκμηδενίσει. Ά ρ γ ά ή γρήγορα αυτές οί ιδέες κατακτούν τίς μάζες, τίς παρακινούν σέ άπο- φασιστικό άγώνα καί τότε φτάνει τό τέλος τοΰ παλιού συστήματος. Έ τ σ ι οί κοινωνικές ιδέες παίρνουν μέρος στή νομοτελειακή πορεία τής Ιστορικής άνάπτυξης.
Ό σπουδαίος αύτός ρόλος, πού παίζουν οί ιδέες στήν ίστο- ρία, τούς δίνει τεράστια άξια στόν άγώνα γιά τόν έπαναστα- τικό μετασχηματισμό τής κοινωνίας. Πολύ σωστά ό Λένιν πρότεινε νά άρχίσει ή δημιουργία μαρξιστικού κινήματος στή Ρωσία μέ τήν έκδοση τής έφημερίδας «νΙσκρα*, δηλ. μέ τή διάδοση τών έπαναστατικών ιδεών τοΰ μαρξισμού άνάμεσα στούς έργάτες, καί ύστερα νά έδραιωθεΐ ή ιδεολογική ένότητα μέ τήν υλική όργάνωση, μέ τό πολιτικό κόμμα. "Ωσπου οί προοδευτικές ιδέες νά κατακτήσουν τή συνείδηση τών πρωτοπόρων τάξεων, είναι αδύνατο νά έκπληρωθοΰν τά καθήκοντα πού μπαίνουν μπροστά στήν κοινωνία άπό τήν άνάπτυξη τής υλικής της ζωής. 'Ό σο άνώτερο είναι τό έπίπεδο τής έπα- ναστατικής συνείδησης τών άνθρώπων, τόσο πιό πλατειά είναι διαδομένες οί έπαναστατικές Ιδέες στίς μάζες καί τόσο πιό γρήγορα καί πιό εύκολα έκπληρώνονται τά καθήκοντα πού μπαίνουν μπροστά στήν κοινωνία.
Τό αν&όβμητο χ α ΐ ιό αννειδηχό οτήν χοινω νιχη άνά- η τυξ η .
Ή άνάπτυξη δλων τών πρίν άπό τό σοσιαλισμό κοινωνικών συστημάτων γινόταν ετσι ώστε οί άντικειμενικοί νόμοι ένεργούσαν αυθόρμητα, σάν τυφλή άναγκαιότητα, πού δνοι- γε τό δρόμο της άνάμεσα στίς τυχαίες σποραδικές πράξεις τών ατόμων. Ο ί άντικειμενικοί νόμοι κυριαρχούσαν πάνω
43
«τούς ανθρώπους πού τούς Αντιλαμβάνονταν σάν ξένη καί αχατανόητη δύναμη, δπσυ Επρεπε νά υποτάσσονται.
Αύτό, βέβαια, δέν Εξηγείται μόνο άπό τό γεγονός δτι οί Ανθρωποι δέν ήξεραν τούς κοινωνικούς νόμους. Ή κύρια αΐ- τία γιά τό αύθόρμητο τής κοινοονικής άνάπτυξης είναι δ η ό βασικός τομέας τής κοινωνικής ζωής — ή υλική παραγωγή — βρισκόταν Εξω άπό τόν Ελεγχο τής κοινωνίας. Ή ατομική Ιδιοκτησία στά Εργαλεία καί στά μέσα παραγωγής δέν έπιτρέπει νά κατευθύνεται συνειδητά ή άνάπτυξη τής κοινωνίας στό σύνολό της. Κάθε άνθρωπος Ενεργεί δπως νομίζει στή δική του Επιχείρηση, στό άτομικό του Εργαστήριο, στό κομματάκι τής γής του, καί γενικά ή άνάπτυξη τής κοινωνίας γίνεται αυθόρμητα, Εξω άπό τό συνειδητό Ελεγχο π%ν ανθρώπων. Ή κοινωνία, Επειδή είναι χωρισμένη σέ Εχθρικές τάξεις, δέν Εχει κοινή θέληση, πού νά δδηγεΐ τήν Ανάπτυξή της στήν κατεύθυνση πού υπαγορεύουν οί άντικειμενικές νομοτέλειες.
Ή κυριαρχία τών τυφλών κοινωνικών δυνάμεων Εχει εισχωρήσει βαθειά στήν ψυχολογία τών άνθρώπων. ’Αρκεί νά θυμηθούμε τίς μυστικιστικές Α^ιλήψεις, δπως τήν πίστη στή μοίρα, στό πεπρωμένο, πού ρυθμίζουν δήθεν τή ζωή καί τό θάνατο τών ανθρώπων καί των λαών, καθώς, βέβαια, καί τή θρησκεία.
Καί στήν Εκμεταλλευτική δμως κοινωνία ή συνειδητή δράση τών άνθρώπων άρχίζει μέ τόν καιρό νά παίζει μεγάλο ρόλο. Αύτό γίνεται, πρώ τα-πρώ τα , στίς περιόδους τών κοινωνικών Επαναστάσεων, πού προϋποθέτουν τή συν*ιδητοποίηβη άπό τήν Επαναστατική τάξη, ή τουλάχιστον άπό τήν πρωτοπορία της, τών βασικών Ιστορικών της καθηκόντων, Εστω καί στήν πιό γενική τους μορφή. Μ’ δλο πού οί Ιδεολόγοι τής επαναστατικής γαλλικής άστικής τάξης τοΰ 18ου αΙώνα δέν ήξεραν τήν ούσία τών οίκονομικών νόμων, πού Επιβάλλανε τήν αντικατάσταση τής φεουδαρχίας άπό τόν καπιταλισμό, διατύπωσαν λίγο - πολύ σωστά τά πρακτικά αΙτήματα, κοΰ άπόρρεαν Απ’ αύτούς τούς νόμους (τήν κατάργηση τής προσωπικής Εξάρτησης τών άγροτών, τοΰ κανονισμού τών συντεχνιών, τών προνομίων τών Αριστοκρατών κτλ.), γ ιατί ή Αστική τάξη ένδιαφερόταν ζωτικά γ ι ' αύτά τά μέτρα. 'Ωστόσο Ακόμα καί αΰτά τά σωστά συνθήματα περιπλέκονταν μέ
44
αυταπάτες, καί οί γάλλοι διαφωτιστές θά αίσθάνθηκαν πραγματικά μεγάλη Εκπληξη καί Απογοήτευση βλέποντας δτι Αντί γιά τό «βασίλειο τοΰ λογικού», πού είλικρινά υποστήριζαν, θριάμβευσε τό Ακαρδο χρήμα.
Τό προλεταριάτο είναι ή πρώτη στήν Ιστορία τάξη πού απελευθερώνεται άπό κάθε αίτταπάτη. Τό προλεταριάτο βέ χρειάζεται αυταπάτες, γ ιατί ή Αντικειμενική πορεία τής Ιστορίας δέν Αντιφάσκει στά συμφέροντα καί στούς σκοπούς του, άλλά, Αντίθετα, όδηγεί στήν πραγματοποίησή τους, γ ιατί οί ίδιοι οί σκοποί τής έργατικής τάξης είναι Αποτέλεσμα τής συνειδητοποίησης τών Αναγκών τής κοινωνικής Ανάπτυξης. Δέ χρειάζεται ούτε νά έξαπατήσει τούς Αλλους, γιατί δέν έξασφαλίζει κανένα ειδικό προνόμιο σέ βάρος τών Αλλων έρ- γαζομένων. Ή έργατική τάξη δέν μπορεΐ νά Απελευθερωθεί χωρίς νά Απελευθερώσει καί δλη τήν υπόλοιπη Ανθρωπότητα, χωρίς νά καταργήσει τήν έκμετάλλευση Ανθρώπου Από άνθρωπο γενικά.
Ή συνειδητή χρησιμοποίηση τών ιστορικών νομοτελείων Από τήν έργατική τάξη Αρχίζει μέσα Από τούς κόλπους τής καπιταλιστικής κοινωνίας, δταν ή έργατική τάξη Αποκτάει έπιστημονική θεωρία, δημιουργεί πολιτικό κόμμα, ένώνει γύ ρω της δλα τά έργαζόμενα στρώματα τοϋ λαοΰ καί στρέφει τόν Αγώνα πρός τήν κατεύθυνση πού υπαγορεύουν οί Αντικειμενικές νομοτέλειες τού Ιδιου τοΰ καπιταλισμού, πρός τήν κατεύθυνση τοϋ περάσματος στό σοσιαλισμό. Ή κοινωνική έπανάσταση τοΰ προλεταριάτου είναι ή πρώτη στήν Ιστορία έπανάστάση, δπου ή έπαναστατική πρωτοπορία τών έργαζο- μένων μαζών, τό μαρξιστικό - λενινιστικό κόμμα, ξέρει καθαρά τό Αντικειμενικό νόημα τής Ιστορικής του δράσης καί καθοδηγεί συνειδητά τόν Αγώνα τών πλατειών μαζών γιά τήν έπαναστατική Αλλαγή τού καθεστώτος πού υπάρχει.
Ή γνώ ση τώ ν νόμω ν τής κοινω νικής ά νά π ινξη ς .
Ή έποχή δμως τής πραγματικής γνώσης τών αντικειμενικών νομοτελείων Ερχεται μόνο μετά τή νίκη τού σοσιαλισμού, δταν, χάρη στήν κοινωνική Ιδιοκτησία στά μέσα παραγωγής, οί άνθρωποι υποτάσσουν κάτω Από τόν Ελεγχό τους τήν παραγωγή στήν κλίμακα δλης τής κοινωνίας. Τότε οί Λν-
46
Ορωποι μπορούν νά καθιερώσουν έπιστημονικά βασισμένες αναλογίες άνάμεσα στούς κλάδους τής λαϊκής οικονομίας, άνάμεσα στήν κατανάλωση καί στή συσσώρευση, άνάμεσα στήν παραγωγή έμπορευμάτων πλατείας κατανάλωσης καί στά εισοδήματα τοΰ πληθυσμού κτλ. Ή συγκέντρωση στά χέρια τής σοσιαλιστικής κοινωνίας τών βασικών μέσων παραγωγής τής έπιτρέπει νά έφαρμόζει μιά σχεδιασμένη οικονομία, πράγμα πού τής έξασφαλίζει γρήγορους ρυθμούς άνάπτυξης. Παράλληλα, υποτάσσοντας στόν ελεγχο τοΰ συλλογικού τους λογικού τή βάση τών βάσεων τής κοινωνικής ζωής— τήν υλική παραγωγή, τίς οικονομικές σχέσεις — οί άνθρωποι έξασφαλίζουν τή δυνατότητα νά ρυθμίζουν συνειδητά καί δλες τίς άλλες μεταξύ τους σχέσεις.
Ή συνειδητή χρησιμοποίηση άπό τούς άνΟρώπους τών κοινωνικών νόμων δέν καταργεί τόν άντικειμενικό χαρακτήρα αύτών τών νόμων, άλλά έπιτρέπει στήν κοινωνία νά προσανατολίζεται έλεύΟερα στήν κατάσταση καί, έχοντας ΰπόψη τίς Αντικειμενικές συνθήκες, νά φτάνει σχεδιασμένα στόν άπό πρίν καθορισμένο σκοπό, πού τόν έπεξεργάζεται μέ βάση τή γνώση αύτών τών νόμων. Βασικά οί νόμοι τής κοινωνίας χρησιμοποιούνται δπως καί οί νόμοι τής φύσης. Ό άνθρωπος δέν μπορεί νά καταργήσει τό νόμο τής παγκόσμιας Ελξης, ή γνώση δμως τών νόμων τής άεροδυναμικής τοΰ έπιτρέπει νά κατασκευάζει άεροπλάνα, πού πετοΰν στόν άέρα, κατανικώντας τήν Ελξη τής γής. ’Ακριβώς τό ίδιο καί ή κοινωνία δέν μπο- ρεί νά καθορίζει αυθαίρετα τίς άναλογίες μεταξύ τών κλάδων τής λαϊκής οικονομίας, ή γνώση δμως τών αντικειμενικών αιτημάτων πού σ’ αύτά πρέπει ν’ άνταποκρίνονται αύτές οί άναλογίες τής έπιτρέπει νά σχεδιάζει συνειδητά τήν παραπέρα άνάπτυξη μέ βάση τίς άνάγκες της, χωρίς νά φοβάται κρίσεις καί δυσαναλογίες. “Ετσι ή άναγκαιότητα πού χαρακτηρίζει τά κοινωνικά φαινόμενα γίνεται γνωστή άναγκαιότητα καί, κατά συνέπεια, μετατρέπεται σέ έλευθερία, πού μ’ αύτή ή κοινωνία κατευθύνει τήν άνάπτυξή της.
Ο ί συνέπειες τής συνειδητής άφομοίωσης τών νόμων είναι Εξαιρετικά σπουδαίες.
Πρώτο, οί άνθρωποι παύουν νά είναι σκλάβοι τών νόμων, γιατί μέ τήν κατάκτηση τής έπιστημονικής θεωρίας μπορούν νά προβλέπουν καί νά προετοιμάζουν άπό πρίν αύτή ή έκείνη
46
τήν ένέργεια τών νόμων, νά τήν κατευθύνουν στό άναγκαΐο γ ι’ αυτούς κανάλι κτλ. Μέ λίγα λόγια, οί δνθρωποι γίνονται κύριοι τών σχέσεών τους καί τών νόμων πού τίς ρυθμίζουν. Αυτό στό σοσιαλισμό έκφράζεται βασικά μέ τή δράση τοΰ μαρξιστικού κόμματος καί τοΰ σοσιαλιστικού κράτους στήν καθοδήγηση τής οίκονομικής ζωής. 'Ό σο βαθύτερα γίνονται γνωστές οί αντικειμενικές νομοτέλειες τής σοσιαλιστικής ot- κονομίας, τόσο πιό σίγουρα ένεργοϋν τό κόμμα καί τό κράτος, καθορίζοντας τήν πορεία τής οίκονομικής άνάπτυξης τής χώρας, καί δσο ανώτερο είναι τό έπίπεδο τής καθοδήγησης τής ?»αϊκής οικονομίας, τόσο περισσότερο μικραίνουν οΐ δυσα- ναλογίες καί τά τυχαία στήν πορεία τής κοινωνικής παραγωγής καί τόσο πιό σωστά είναι τά σχέδια τής λαϊκής οικονομίας.
Δεύτερο, ή γνώση τών αντικειμενικών νομοτελειών μάς έπιτρέπει νά βλέπουμε καθαρά τόν τελικό σκοπό τής κίνησης, δπως διαγράφεται άπό δλη τήν πορεία τής κοινωνικής άνάπτυξης. Είναι φανερό δτι γνωρίζοντας τό σκοπό, μπορούμε νά φτάσουμε σ’ αύτόν μέ τόν πιό ίσιο δρόμο, έξοικονομών- τας δυνάμεις καί μέσα. Είναι άδύνατο νά υπερπηδήσουμε αύτό ή έκεΐνο τό στάδιο, μποροΰμε δμως νά έπιταχύνουμε τήν πορεία τους, άποφεύγοντας τίς άχρηστες θυσίες, τή σπατάλη περιττών προσπαθειών καί υλικών άξιών.
Τρίτο, ή σύμπτωση τής άντικειμενικής γραμμής άνάπτυξης τής κοινωνίας μέ τά συμφέροντα, τίς τάσεις καί τίς έπι- θυμίες τής πλειοψηφίας τών μελών τής κοινωνίας είναι κίνητρο γιά δημιουργική άνοδο, γ ιά ιδιαίτερη δραστηριότητα καί έπιμονή στήν προσπάθεια γιά τήν έπίιευξη τοΰ έπιδιωκόμε- νου σκοποΰ, πράγμα πού έπιταχύνει σέ τεράστιο βαθμό τήν άνάπτυξη τής κοινωνίας.
6. Τό άσύστατο τής άστικής κοινωνιολογίας.
Ένώ ό Ιστορικός υλισμός άποκαλύπτει τούς άντικειμενι- κούς νόμους τής κοινωνικής άνάπτυξης καί δείχνει τό δρόμο τής γνώσης καί τής χρησιμοποίησής τους γ ιά τά συμφέροντα τής κοινωνίας, ή άστική κοινωνιολογία είτε προσπαθεί μέ
47
χάθε τρόπο νά αποδείξει δτι καμιά Ιστορική νομοτέλεια δεν υπάρχει, είτε προσπαθεί νά δ ια σ τρ έ^ ι τό περιεχόμενο τών κοινωνικών νόμων.
Ό τοόμος μ η ρ ο ο ιά οτονς νόμον; τής ίατορίας.
'Η θέση αυτή τών άστών κοινωνιολόγων δέν είναι τνχαία. Στήν έποχή πού ή άστική τάξη ήταν προοδευτική, οί Ιδεο- λόγοι της θεωρούσαν τήν κοινωνία οάν μέρος τής φύσης χαί προσπαθούσαν νά άνακαλύψουν τούς «φυσικούς νόμους» τής άνάπτυξής της. Μ* 5L· πού αυτές οί απόπειρες δέν ξεπέρα- h v τά πλαίσια τής ίδεαλιστικής αντίληψης γιά τήν Ιστορία, είχαν προοδευτική σημασία γιά τήν ανάπτυξη τής κοινωνικής έπιστήμης. Εντελώς διαφορετικά μπαίνει τό ζήτημα στήν έποχή μας πού ό καπιταλισμός πλησιάζει πρός τό τέλος του.
Πώς νά έξηγήσουν τά τεράστια χοσμοϊστορικά γεγονότα τής έποχής μας, δπως τή νίκη τής Μεγάλης ’Οκτωβριανής σοσιαλιστικής έπανάστασης, τή δημιουργία τοΰ παγκόσμιου •οσιαλιστικοΰ συστήματος, τήν κατάρρευση τοΰ άποικιακοΰ συστήματος τοΰ ιμπεριαλισμού κτλ.;
νΑν άναγνωρίσουν τή νομοτέλειά τους, σημαίνει δτι παραδέχονται τόν άναπόφευκτο όλεθρο τοΰ καπιταλισμού καί τό θρίαμβο τής υπόθεσης τοΰ σοσιαλισμού, δηλ. απομακρύνονται άπό τήν άστική ιδεολογία. Αυτό δμως σημαίνει δτι παύουν νά είναι άστοί έπιστήμονες. Ή άρνηση δμως τής ν- πα ρ ίηξ άντικειμενικής νομοτέλειας στά γεγονότα τής έποχής μας αναπόφευκτα όδηγεΐ στήν άρνηση καί τής ιδέας τής ιστορικής νομοτέλειας γενικά, στήν άρνηση τής έπιστημονι- κής έρευνας τών κοινωνικών σχέσεων. Αίτιό ακριβώς χαρακτηρίζει τή σύγχρονη άστική κοινωνιολογία. Ό τρόμος μπροστά στούς νόμους τής ιστορίας, πού καταδικάζουν τόν καπιταλισμό σέ άφανισμό, κάνει τούς άστούς κοινωνιολόγους νά παλεύουν λυσσασμένα κατά τοΰ μαρξισμού - λενινισμού, νά διαστρέφουν τήν πραγματική κατάσταση τών πραγμάτων.
Π εο ιγρα φ ή ά ν τί γιά ίβμηνβία .
Ή σημερινή άστική κοινωνιολογία, κυρίως στίς ΗΙ1Α,
46
ξεχωρίζει γιά τόν Εντονα περιγραφικό καί Εμπειρικό χαρακτήρα της. Ο ί άστοί κοινωνιολόγοι περιγράφουν τίς πολλίς Εξαιρετικά ποικίλες μορφές καί φαινόμενα τής κοινωνικής ζωής, άκόμα καί τά πιό ασήμαντα. Αύτή τήν περιγραφή τή 6λέπουν σάν τή βασική Εγγύηση κατά τοϋ υποκειμενισμού καί τής θεωρητικολογίας, πού χαρακτήριζαν τίς κοινωνιολογικές θεωρίες τοϋ παρελθόντος. Δέν προτείνουμε κανένα θετοΑ πρόγραμμα, λένε, άλλά έκθέτουμε μόνο τά στοιχεία πού αποκτήσαμε καί αυτό είναι δ,τι περισσότερο μπορεί νά δόσει ή «αντικειμενική έπιατήμη».
Έ τ σ ι, υποστηρίζουν στά λόγια τήν Επιστημονική, αντικειμενική μελέτη τών κοινωνικών σχέσεων. 'Ό λη δμως ή «έπι- στημονικότητά» τους ανάγεται σέ άπλή περιγραφή τών μεμονωμένων γεγονότων καί δέ φτάνει σέ όποιαδήποτε πλατεία γενίκευση. Αυτό συχνά βασίζεται στά Εντελώς ίβσχημα προσχήματα δτι ή κοινωνική ζωή είναι πολύπλοκη, δτι υπάρχει κίνδυνος σχηματικότητας κτλ. Δέν υπάρχουν στόν κόσμο δυό ίδιοι άνθρωποι, δέν υπάρχουν δυό δμοια γεγονότα, κατά συνέπεια δέν μπορεί νά υπάρχουν καί γενικοί νόμοι τής Ιστορικής άνάπτυξης, λένε αυτοί οί κοινωνιολόγοι.
Αυτός δμως ό συλλογισμός είναι έντελώς αστήρικτος. Βέβαια κάθε Ιστορικό γεγονός είναι μοναδικό, ανεπανάληπτο. Δέν μπορεί νά υπάρξει οΰτε δεύτερος Ναπολέων, ο$τε δεύτερη αυτοκτονία τοϋ Χίτ?.ερ. Ωστόσο, τό άνεπανάληπτο όποιου- δήποτε δοσμένου γεγονότος ή φαινομένου, δέν άποκλείει νά υπάρχουν σέ αυτό τό ατομικό φαινόμενο καί όρισμένα γενικά, Επαναλαμβανόμενα γνωρίσματα, πού ή γενίκευσή τους μάς έπιτρέπει νά ανακαλύπτουμε όρισμένη νομοτέλεια. ’Όσο διαφορετικά κι <5ν είναι τά συγκεκριμένα περιστατικά ιΛύ προκάλεσαν τόν πρώτο καί τό δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, ή Επιστημονική ανάλυση αποκαλύπτει δτι καί οί δυό προκλή- θηκαν, σέ τελευταία άνάλυση, άπό τίς ίδιες αίτιες — άπό τήν οξυνση τών αντιθέσεων άνάμεσα στίς Ιμπεριαλιστικές δυνάμεις έξαιτίας τής άνισόμερης οικονομικής καί πολιτικής τους άνάπτυξης. Ή μελέτη αύτών τών γενικών, Επαναλαμβανομένων γνωρισμάτων τής κοινωνικής άνάπτυξης δχ ι μόνο δέν οδηγεί στή σχηματικότητα καί στό δογματισμό, δπως Ισ^υ- ρίζονται οί άστοί κοινωνιολόγοι, άλλά, άντίθετα, είναι άπα- ραίτητη προϋπόθεση γ ιά τήν Ερευνα τών κοινωνικών φαινο
49
μένων, έπειδή μάς δίνει την έπιστημονική δάση γιά νά τά συγκρίνουμε.
Ή άστική κοινωνιολογία δμως φοβάται αυτές τίς γενικεύσεις, γιατί δείχνουν αναπόφευκτα δτι τό καπιταλιστικό καθεστώς είναι καταδικασμένο. ’Αντίθετα, ή ερευνά τών ξεχωριστών ατομικών περιπτώσεων, ή τών στατιστικών τάσεων, άποσπασμένη άπό τούς γενικούς νόμους τής Ιστορικής άνάπτυξης, δχι μόνο αποσπάει τήν προσοχή τών άνΟρώπων άπό τά σπουδαιότερα κοινωνικά προβλήματα, άλλά συχνά τά συσκοτίζει έντελώς. “Αλλωστε οΐ ερευνες τών περισσοτέρων ά- στών κοινωνιολόγων έξυπηρετοΰν τίς άνάγκες τής ιθύνουσας τάξης τής καπιταλιστικής κοινωνίας. Πίσω άπό τούς μέσους άριθμούς γιά τήν κατανομή τοΰ έθνικοϋ εισοδήματος οΐ άοτοί κοινωνιολόγοι κρύβουν την έξοργιστική ταξική άνισύτητα, καί πίσω άπό τήν έτικέττα «κράτος τής λαϊκής ευημερίας» κρύβουν τήν κυριαρχία τοΰ μονοπωλιακού κεφαλαίου. Θεωρούν τήν καπιταλιστική κοινωνία αιώνια καί άναλλοίωτη, ίσχυριζόμενοι δτι σκοπός της είναι νά βοηθάει τά δτομα νά «προσαρμόζονται» στίς απαιτήσεις της. Συνήθως άπό αυτού τοΰ είδους τίς ερευνες άντλοΰν «πρακτικό δφελος» οί καπιταλιστές, γιατί τούς βοηθούν νά όργανώνουν καλύτερα τήν προπαγάνδα, τή ρεκλάμα τους κτλ. Τοΰ κάκου δμως προσπαθεί κανείς νά βρει σ’ αυτούς μιά έπιστημονική άπάντηση στά φλέγοντα προβλήματα τής έποχής μας.
Σ έ Αναζήτηση μ ια ς γενικευτικής θ ε ω ρ ία ς .
01 άτομικές έμπειρικές Ερευνες άποτελοΰν τή βασική παραγωγή τής σημερινής άστικής κοινωνιολογίας. 01 ίδιοι δμως οΐ άστοί κοινωνιολόγοι παραδέχονται όλοένα συχνότερα δτι γιά νά έπιτύχουν στόν άγώνα κατά τοΰ μαρξισμοΰ τούς χρειάζεται κάποια γενικευτική θεωρία. Κάθε μήνα σχεδόν διακηρύσσεται θριαμβευτικά στή Δύση δτι βρέθηκε αύτή ή θεωρία. Γρήγορα δμως αποκαλύπτεται δτι δλες αυτές οί έν- τυπωσιακές ανακαλύψεις δέν Εχουν ζωή περισσότερο άπό μιας ήμέρας.
Μερικοί άστοί κοινωνιολόγοι προσπαθούν νά ύπσκατα- στήσουν τούς Ιστορικούς νόμους μέ τά στοιχεία τής βιολογίας (σοσιαλδαρβινισμός, μαλθουσιανισμός, ρατσισμός). Έ -
50
πεώή δ δνθρωπος, λένε, είναι τμήμα τής φύσης, ή άνάπτυξη τής ανθρώπινης κοινωνίας υποτάσσεται, κατά συνέπεια, στους Ιδιους τούς νόμους δπως καί ή άνάπτυξη τών άλλων βιολογικών εϊδών. Στή φύση υπάρχει ή φυσική έπιλογή, ή έπι- βίωση τοΰ ίσχυροτέρου στή διάρκεια τοϋ αγώνα γιά τήν ύπαρξη. Τό Ιδιο λοιπόν συμβαίνει καί στήν κοινωνία. Έ τσ ι βγαίνει τό συμπέρασμα δτι ή πάλη τών τάξεων είναι μόνο μιά άπό τίς έκδηλώσεις τοϋ προαιώνιου αγώνα γιά τήν ύπαρξη καί δτι τό σύστημα τής καπιταλιστικής έκμετάλλευσης, 6 άποικιακός ζυγός κτλ., είναι φαινόμενα πού όφείλονται στήν ίδια τή βιολογική ουσία τοΰ ανθρώπου. Ό Ισχυρός νικάει πάντα τόν αδύνατο, καί δέν μπορεί νά γίνει άλλιώς. “Ετσι οί νόμοι τής καπιταλιστικής ζούγκλας άποκτοΰν μιά έπίφαση έπιστημονικής Οεμελίωσης καί άνακηρύσσονται απαραβίαστοι καί αιώνιοι.
Τίποτε δμως δέν μπορεί νά είναι πιό τρεύτικο άπό αυτές τίς θεωρίες, πού πάνω τους στηρίζονται οί πιό απαίσιες ρατσιστικές καί άλλες προλήψεις. «Τίποτε δέν είναι πιό εύκολο,— Εγραφε δ Λένιν, — άπό τό νά κολλάει κανείς μιά «ένεργητική» ή «βιολογικοκοινωνιολογική» έτικέττα σέ φαινόμενα, σάν τίς κρίσεις, τίς έπαναστάσεις, τήν πάλη τών τάξεων κτλ. καί δέν υπάρχει καμιά πιό στείρα, πιό σχολαστική, πιό νεκρή ασχολία άπό αύτή»*. Οί νόμοι άνάπτυξης τής άν·< θρώπινης κοινωνίας είναι είδικοί νόμοι, πού διαφέρουν ποιοτικά άπό τούς νόμους τής φύσης. ’Αντίθετα άπό τά ζώα, πού π ρ ο σ α ρ μ ό ζ ο ν τ α ι παθητικά στίς φυσικές συνθήκες, ό άνθρωπος π α ρ ά γ ε ι δ Ιδιος τά άναγκαΐα γι’ ■αυτόν υλικά αγαθά. Γ ι’ αυτό δλες οί απόπειρες, νά έξηγηθοΰν μέ τούς νόμους τής βιολογίας τά δεινά πού προξενεί στούς έργαζόμενους δ καπιταλισμός, δέν άντέχουν σέ καμιά κριτική. Παρά τούς Ισχυρισμούς μερικών άστών κοινωνιολόγων, δπαδών τοΰ άντιδραστικοΰ Μάλθους, γιά τόν «υπερπληθυσμό» τής γής, ή ανθρωπότητα Εχει δλες τίς δυνατότητες γιά -νά Ικανοποιεί τίς αυξανόμενες υλικές της ανάγκες. Τό σύστημα έκμετάλλευσης άνθρώπου άπό άνθρωπο καί ή ταξική πάλη πού γεννάει, δέν είναι έκδήλωση τοΰ βιολογικού «άγώνα
* D. I. Λένιν, «’ Απαντα», τέμ. Μ, α*λ. 814.
51
γιά τήν ύπαρξη», άλλά συνέπεια ένός συγκεκριμένου, προσωρινού άπό Ιστορική άποψη κοινωνικού καί οικονομικού συστήματος. Ό πω ς άπόδειξε ή πείρα τής οίκοδόμησης τοΰ σοσιαλισμού στήν Ε Σ Σ Δ καί στίς χώρες τής λαϊκής δημοκρατίας, τό σοσιαλιστικό σύστημα έκμηδενίζει καί τήν ταξική άνισότητα καί τόν άνταγωνισμό, πού ή άστική κοινών ιολογία διακηρύσσει σάν αιώνιο κινητήρα τής προόδου, καθώς καί τήν άνεργία, πού οί άστοί κοινωνιολόγοι τή θεωρούν σάν άπό- δειξη τοΰ υπερπληθυσμού τής γής. ’Ακριβώς ή άφύπνιση τών άποικιακών καί έξαρτημένων λαών τής ’Ανατολής καί ή γρήγορη κοινωνική - οικονομική καί πολιτιστική πρόοδός τους είναι Ενα γεγονός πού δέν άφήνει λίθον έπί λίθου άπό τίς άπαίσιες «θεωρίες» γιά τήν «κατωτερότητα» τών «έγχρωμων» λαών, γιά τό «βιολογικό δικαίωμα» τής λευκής φυλής νά κυριαρχεί στόν κόσμο.
Νοιώθοντας πόσο άβάσιμες είναι οί βιολογικές άναλογίες, οΐ περισσότεροι σημερινοί άστοί κοινωνιολόγοι βλέπουν τήν ψυχολογία σάν κλειδί γιά τήν κατανόηση τής κοινωνικής ζωής. Ή σημερινή δμως άστική κοινωνιολογία άντιμετωπίζει τόν ψυχικό κόσμο τοΰ άνθρώπου μέ τό πνεύμα τού ίρρασιο- ναλισμοΰ, παριστάνοντας τόν άνθρωπο δχι σά συνειδητό δν, άλλά σάν δν πού δρα βασικά κάτω άπό τήν έπίδρασή άσύνει- δων παρορμήσεων καί βιολογικών ένστίκτων. Σύμφωνα μέ τήν άποψη τοΰ αυστριακού ψυχίατρου καί κοινωνιολόγου Φρόϋντ, πού έπηρέασε πολύ τήν άστική κοινωνιολογία, δλες οί πράξεις τών άνΟρώπων έξαρτώνται άπό τή ζωική άρχή, καί πρώτα - πρώτα άπό τό σεξουαλικό Ενστικτο, ένώ ή άνθρώπινη συνείδηση άποτελεΐ μόνο τό έποικοδόμημα πάνω άπό τά άσύνειδα ένστικτα καί τίς ροπές. ’Από αύτό οί άστοί κοινωνιολόγοι βγάζουν τό συμπέρασμα δτι δέν είναι δυνατό νά άσκεΐται συνειδητή έπίδρασή πάνω στίς κοινωνικές σχέσεις, νά άποτρέπσνται οΐ πόλεμοι κτλ. Τά έπαναστατικά κινήματα άνακηρύσσονται σάν έκδηλώσεις «μαζικής υστερίας».
Ή άστική κοινωνιολογία δχι μόνο συκοφαντεί τίς μάζες, που άγωνίζονται συνειδητά γιά τή δημοκρατία καί τό σοσιαλισμό, άλλά προσπαθεί νά δυσφημήσει καί τόν ίδιο τό σκοπό αίττοΰ τοΰ άγώνα, άποδείχνοντας δτι είναι άναλλοίωτη ή ζωική φύση τοΰ άνθρώπου. "Οπως είδαμε δμως κιόλας, δ ατομικός ψυχικός κόσμος τών άνθρώπων δέν καθορίζει τίς κοινω
02
νικές τους σχέσεις, άλλά, άντίθετα, έξαρτάται άπό τίς Ιστορικές συνθήκες. Στήν πραγματικότητα τά «άγρια αίσβήμα* τα», δπως είναι ή απληστία, τό «ένστικτο τής Ιδιοκτησίας* κτλ., που γι’ αΰτά γράφουν οί άστοί κοινωνιολόγοι, καίλιερ- γήθηκαν άπό όρισμένο κοινωνικό περιβάλλον. Ή άνάπλαση τής ανθρώπινης συνείδησης στήν πορεία τής σοσιαλιστικής έπανάστάσης στήν Ε Σ Σ Λ καί στίς χώρες τής λαϊκής δημοκρατίας, ή άνάπτυξη νέων πνευματικών γνωρισμάτων (π.χ. τής συλλογικότητας σέ άντίθεση μέ τόν άστικό άτομικισμό) άνατρέπουν πειστικά τόν ισχυρισμό τών κοινωνιολόγων πβύ υποστηρίζουν δτι ή άνΟρώπινη φύση είναι αναλλοίωτη.
“Οπως τόνισε ό Λένιν, «ή άπομάκρυνση τών * ά- μ ω ν άπό τήν έπιστήμη σημαίνει ουσιαστικά μόνο λ α- θ ρ α ί α ε ί σ α γ ω γ ή τ ώ ν ν ό μ ω ν τ ή ς θ ρ η σ κ ε ί α ς » . * Ό έμπειρισμός, που βασιλεύει στήν άστική κοινωνία, συμπληρώνεται μέ τήν άναβίωση τής καθαρά μυστικιστικής, θρησκευτικής φιλοσοφίας τής Ιστορίας. 'Ο γνωστός αγγλος Ιστορικός Α. Τόϋμπη στό δωδεκάτομο Εργο του «Μελέτη τής Ιστορίας» γράφει καθαρά γιά τή «μυστηριαν.ή δύναμη τής θείας πρόνοιας», πού κατευθύνει δήθεν τήν πορεία τής Ιστορίας. Οί νεοθωμιστές φιλόσοφοι συζητοΰ* σοβαρά γιά τήν «προκαθορισμένη άπό τό θεό» Ιστορική πορεία καί γιά τό «υπερβατικό νόημά» της. Πάρα πολλοί καθολικοί κοινωνιολόγοι καί δημοσιολόγοι συζητούν μέ πάθος τό ζήτημα γιά «τό τέλος τής Ιστορίας», προσπαθούν μάλιστα νά προ- βλέψουν καί πότε άκριδώς θά γίνει. "Ολα αΰτά Εχουν καθαρά άντικομμουνιστική κατεύθυνση.
"Οπως καί ή συνδεόμενη στενά μαζί της ίδεαλιστική φιλοσοφία, έτσι καί ή άστική κοινωνιολογία δέν αντέχει στότ Ιστορικό ελεγχο καί δέν μπορεΐ νά δόσει έπιστημονική άπάν- τηση στά προβλήματα πού βάζει ή ζωή. Ή Ιδεολογική θεμε- λίωση τής κυριαρχίας τών μονοπωλίων καί τής έπιθετικότη- τάς τους, ή άντιλαϊκή πολιτική, ή δικαίωση τής Εκμετάλλευσης, οί προσπάθειες γιά νά δυσφημιστεί ή κοινωνική Ιδιοκτησία καί ή συλλογικότητα, αυτές είναι οΐ βασικές Ιδέες δ- λης τής σημερινής άστικής κοινωνιολογίας.
* Β. 1. ΑΜιί, «Άια,ντ*», τίμ. 90, αβλ. Ι Α
68
7. Ή σημασία της ύλιστικής Αντίληψης τής Ιστορίας γιά τ ίς δλλες κοινωνικές έττιστήμες καί τήν κοινωνική -νρ» κτική.
Ό Ιστοβιχός υΧιομός κ α ί οί κοινω νικές έπ ιστή μ ες.
Άπό ίσα είπαμε, είναι φανερό πόσο τεράστια σημασία Εχει 6 Ιστορικός υλισμός γιά τίς είδικές κοινωνικές έπιστή- μες καί γιά τήν πρακτική δράση τών έπαναστατικών κομμάτων τής έργατικής τάξης. 01 κοινωνικές έπιστήμες — Ιστορία, πολιτική οίκονομία, νομικές έπιστήμες, ήθική, αισθητική καί άλλες — μελετούν τίς έπί μέρους πλευρές τής κοινω- νικής ζωής ή τή συγκεκριμένη ιστορία διαφόρων χωρών καί λαών. Ή πολιτική οίκονομία μελετάει τους νόμους άνάπτυξης τής κοινωνικής παραγωγής καί τής κατανομής τών υλικών άγαΟών, οΐ νομικές έπιστήμες τό πολιτικό έποικοδόμημα τής κοινωνίας — τό κράτος καί τό δίκαιο — ή ήθική τήν κοινα>- νική ηθική κτλ. Ό ι σ τ ο ρ ι κ ό ς υ λ ι σ μ ό ς ε ί ν α ι ή έ π ι σ τ ή μ η γ ι ά τ ο ύ ς γ ε ν ι κ ο ύ ς ν ό μ ο υ ς ά ν ά π τ υ ξ η ς τ ή ς κ ο ι ν ω ν ί α ς . Στά συμπεράσματα καί στίς θέσεις τοΰ Ιστορικού υλισμού — γιά τήν έξάρτηση τής κοινωνικής συνείδησης άπό τό κοινωνικό Είναι, γιά τίς άλλαγές τοΰ κοινωνικού συστήματος ανάλογα μέ τίς άλλαγές τών παραγωγικών δυνάμεων, γιά τίς αμοιβαίες σχέσεις τής βάσης καί τοΰ έποικοδομήματος κτλ. — Εχουν διατυπωθεί οΐ νόμοι τής κοινωνικής ζωής συνολικά. Καμιά άπό τίς συγκεκριμένες κοινωνικές έπιστήμες δέν άσχο- λείται μέ τόσο πλατείες γενικεύσεις δπως δ Ιστορικός υλισμός. Γ ι’ αύτό ό Ιστορικός υλισμός είναι ή βάση γιά δλες τίς κοινωνικές έπιστήμες. Ό Ιστορικός υλισμός δέν έπιδιώκει νά αντικαταστήσει τίς δλλες κοινωνικές έπιστήμες, άλλά χρησιμεύει σ’ αυτές σάν μ έ θ ο δ ο ς γνώσης καί μέ τή σειρά του στηρίζεται σ’ αύτές γιά τίς γενικεύσεις του. Ή γνώση τών γενικών νόμων, πού άποκαλύπτει ό Ιστορικός υλισμός, μάς δίνει τή δυνατότητα νά καταλάβουμε τήν άνάπτυξη τών διαφόρων πλευρών τής κοινωνικής ζωής, τή συγκεκριμένη Ιστορία αυτής ή έκείνης τής χώρας. Καμιά άπό τίς κοινωνικές έπιστήμες δέ θά μπορέσει νά καταλάβει σωστά τόν τομέα τής
64
κοινωνικής ζωής πού μελετάει, δν ή Ιδιο δέν ξεκαθαρίσει τή σχέση της μέ τίς δλλες πλευρές τής κοινωνικής ζωής, δν δέν ξεκαθαρίσει τή θέση της μέσα σέ δλα τά φαινόμενα τής κοίτ νωνικής άνάπτυξης.
Ή υλιστική δμως άντίληψη γιά τήν Ιστορία δέν είναι κανένα καθολικό κλειδί πού άρκεΐ μόνο νά τό βάλουμε σέ δποια- δήποτε Ιστορική κατάσταση, σέ όποιοδήποτε Ιστορικό φαινόμενο, καί τότε θά μάς δοθεί άμέσως ή έξήγησή του. Ό έρεν- νητής, πού κατέχει τήν υλιστική αντίληψη γιά τήν Ιστορία, Εχει στά χέρια του μιά πραγματική πυξίδα, πού τόν βοηθάει νά καταλάβει σωστά τά Ιστορικά γεγονότα. Ωστόσο τά ίδια τά γεγονότα, καί οί συνθήκες πού τά γέννησαν, πρέπει νά έξετάζονται σέ δλες τίς συγκεκριμένες τους λεπτομέρειες. Αυτό προϋποθέτει κάθε φορά βαθειά ερευνά τών στοιχείων, τών Ιστορικών γεγονότων. Μόνο Ετσι μπορούμε νά βρίσκουμε τήν έσωτερική σχέση τών γεγονότων καί νά έξηγοΰμε καθένα απ’ αυτά, ώστε δχι μόνο νά καταλαβαίνουμε τό παρελθόν καί τό παρόν, άλλά καί νά προβλέπουμε έπιστημονικά τό μέλλον.
Γ ι ά την ίπ ιοτη μ ονιχή πρόβλεψη.
Οί άστοί φιλόσοφοι καί κοινωνιολόγοι, πού άρνοΰνται τήν άντικειμενική νομοτέλεια τής κοινωνικής άνάπτυξης, πιστεύουν δτι είναι άδύνατη ή έπιστημονική πρόβλεψη τοΰ μέλλοντος, ίσχυριζόμενοι δτι τό μέλλον έξαρτάται άπό τίς προθέσεις καί τίς έπιθυμίες τών άνθρώπων, πού κανείς δέν μπο- ρεϊ νά τίς προβλέψει άπό πριν.
'Ωστόσο, δπως είπαμε, τά σχέδια καί οί έπιθυμίες τών άνθρώπινων μαζών καθορίζονται άπό τίς άντικειμενικές συνθήκες τής ζωής τους. Γι* αυτό ή γνώση τών νομοτελειακών τάσεων άνάπτυξης τής σύγχρονης κοινωνίας μάς έπιτρέπε» νά προβλέπουμε καί τή μελλοντική πορεία τών γεγονότων. Γιατί τό μέλλον δέν πέφτει άπό τόν ουρανό, άλλά μόνο πραγματοποιεί τίς δυνατότητες πού βρίσκονται στό παρόν.
Βέβαια, ή γνώση τών νόμων άνάπτυξης τής κοινωνίας μας δίνει τή δυνατότητα νά προβλέπουμε μόνο τή γενική κατεύθυνση τής Ιστορικής άνάπτυξης, δχι δμως καί τίς λεπτο- μέρειές της, τίς συγκεκριμένες μορφές της. Ή συγκεκριμένη μορφή καί ή χρονική διάρκεια πολλών κοινωνικών φαινομέ-
65
νυ»ν καθορίζονται άπό την Επίδραση πολλών τυχαίων περιστατικών, πού δέν μπορεΐ νά τά προβλέψει ούτε ό πιό μεγαλοφυή; άνθρωπο;. Ή πρόβλεψη δμως τής γενικής γραίιμή; τής άνάπτυξη; Εχει τεράστια πρακτική σημασία.
Ό Μάρξ καί ό Ένγκελς, Εδώ καί πάνω άπό Εναν αΙώνα, στήν περίοδο άκόμα τή ; ανοδική; άνάπτυξη; τοΰ καπιταλισμού, προεΐπαν τήν άναπόφευκτη πτώση καί τόν όλεθρό τον, σάν άποτέλεσμα τών Εσωτερικών άντιθέσεων που Ενυπάρχουν σ' αυτόν. Αΰτή ή πρόβλεψη πραγματοποιείται απαράβατη στίς μέρες μας.
Πολύ πρίν άπό τόν πρώτο παγκόσμιο πόλεμο ό ’Ένγκελς προείπε τή δυνατότητα τής Εκρηξη; καί τών συνεπειών του. Έγραψε δτι «σάν άποτέλεσμα τού μελλοντικού παγκόσμιου πολέμου στήν Ευρώπη Οά άνατραποΰν πολλοί μονάρχες καί τά στέμματα Οά κατρακυλήσουν κατά δεκάδες, δτι θά γίνει πλήρη; άποδιοργάνωση τοΰ μηχανισμού τοΰ Εμπορίου καί τή ; βιομηχανία; κτλ.». . . 'Ένα άποτέλεσμα — Εγραφε τότε ό Ένγκελς — είναι απόλυτα αναμφισβήτητο: ή γενική Εξάντληση καί ή δημιουργία τών προϋποθέσεων γιά τήν τελική νίκη τή; έργατικής τάξη;»*. Καί πραγματικά, σάν άποτέλεσμα τοΰ πρώτου παγκόσμιου πολέμου, ή αλυσίδα τοΰ Ιμπεριαλισμού Εσπασε στόν πιό άδΰνατο κρίκο της, στή Ρωσία, διτου ή έξουσία πέρασε στήν Εργατική τάξη.
Πάνω άπό μισό αίώνα πρίν, ό Λένιν πρόβλεψε δτι έξαι- τίας τή ; μετατόπισης τοΰ κέντρου τοΰ παγκόσμιου Επαναστατικού συστήματο; προ; τήν ’Ανατολή, τό ρωσικό προλεταριάτο θά γίνει ή πρωτοπορία τή; σοσιαλιστική; Επανάσταση;. Στήν περίοδο τοΰ πρώτου παγκόσμιου πολέμου ό Λένιν πρόβλεψε τή δυνατότητα νίκη; τού σοσιαλισμού αρχικά σέ μιά ή σέ μερικέ; χώρε;. Ή Ιστορία ΕπαλήΟευσε λαμπρά καί τίς δυό αυτές προβλέψεις.
01 μαρξιστές προεΐπαν Επανειλημμένα, πολλά χρόνια πρίν, διάφορα γεγονότα, δπως τή νίκη τοΰ Εθνικο- απελευθερωτικοΰ κινήματος στίς αποικιακές καί Εξαρτημένες χώρες, τή νίκη τή ; Επανάστασης στήν Κίνα, τήν κατάρρευση
^ * Κ. Μάρς χαί Φ. 'Βνγχίλς, ·*Αλβ\γμ», τόμ. 21, 1β61, σ*λ.
56
τοΰ φασιστικού καθεστώτος στή Γερμανία, τή νίκη τών δημοκρατικών χωρών, μέ έπικεφαλής τήν Ε Σ Σ Δ , στό δεύτβρ· παγκόσμιο πόλεμο καί πολλά δλλα. "Ολες αντές οί προβλέψεις έπαληθεύτηκαν, γιατί στηρίζονταν στήν άντικειμενική, αδστηρά έπιστημονική άνάλυση τής πραγματικότητας κάτ» από τό φώς τών κυριαρχικών της, νομοτελειακών τάσεων. ’Αντίθετα, άπειρες προφητείες τών άστών πολιτικών καί κοι- νωνιολόγων, γιά τόν άναπόφευκτο δλεθρο τοΰ σοσιαλισμού, γιά νέα άνθηση τοΰ καπιταλισμού κτλ., κατέρρευσαν Αξιοθρήνητα, γιατί παραγνώριζαν τούς νόμους τής πραγματικής Ιστορίας καί έπαιρναν τούς ευσεβείς πόθους γιά πραγματικότητα. Αύτή θά είναι καί ή μοίρα τών πολυάριθμων σημερινών υστερικών, πού ισχυρίζονται δτι θά ερθει «κρίση τού κομμουνισμού* καί προβλέπουν τόν «δλεθρο τοΰ ανθρώπινου πολιτισμού».
Ό ίστορικός δ ΐιο μ ό ς κ α ί ι; π ρ ακτ ική τον ίργ ατικοΰκινήματος.
Σάν έπιστήμη γιά τούς γενικούς νόμους άνάπτυξης τής κοινωνίας καί σά μέθοδος γνώσης τών κοινωνικών φαινομένων, ή υλιστική αντίληψη γιά τήν Ιστορία άποτελεΐ τή θεωρητική βάση δλου τοΰ έπιστημονικοΰ κομμουνισμού, τής στρατηγικής καί τής τακτικής τών κομμουνιστικών κομμάτων.
Ό μαρξισμός - λενινισμός, αποδείχνοντας τή νομοτέλεια, τήν αναπόφευκτη αντικατάσταση τού καπιταλιστικού κινήματος άπό τό σοσιαλιστικό, έμβάλλει στους έργαζόμενους τή* πεποίθηση γιά τήν τελική νίκη τής μεγάλης τους υπόθεσης. Διδάσκει τό στέλεχος τού έργατικού κινήματος νά σκέπτεται πλατειά, νά συνδυάζει τά καθημερινά τρέχοντα συμφέροντα μέ τούς τελικούς σκοπούς της έργατικής τάξης, νά έξετάζει τά κοινωνικά γεγονότα στίς έσωτερικές τους σχέσεις, νά βλέπει πίσω άπό τά διάφορα γεγονότα τήν πλατειά Ιστορική προοπτική. Ό δνθρωπος πού είναι έξοπλισμένος μέ τή γνώση τών νόμων τής κοινωνικής άνάπτυξης γίνεται συνειδητός μέτοχος τοΰ μεγάλου Ιστορικού άγώνα γιά τόν κομμουνισμό.
Ταυτόχρονα ή ύλιστική διαλεκτική μέθοδος δδηγεΐ τους ανθρώπους νά κάνουν συγκεκριμένη άνάλυση κάθε δοσμένης
57
κατάστασης, τών Ιδιομορφιών τής κατάστασης σέ κάθε χώρα καί σέ δλο τόν κόσμο. Κάθε έπαναστατικό κόμμα τής έργατικής τάξης είναι υποχρεωμένο νά δρα σέ Ιδιόμορφη κατάσταση, σέ είδικές έθνικές συνθήκες. Ή έπιτυχία τής δράσης του έξαρτάται σέ σημαντικό 6αθμό άπό τό πόσο σωστά καί ίπιστημονικά μπορεί νά έκτιμάει τίς Αντικειμενικές συνθήκες τοΰ αγώνα του, νά έπεξεργάζεται τούς σκοπούς καί τά μέσα του ανάλογα μέ τη συγκεκριμένη πορεία τών Ιστορικών γεγονότων.
Κατέχω αύτή τή μέθοδο δέ σημαίνει μαθαίνω τίς αρχές καί τίς θέσεις τοΰ Ιστορικού υλισμού. Δέ χρειάζεται κόπος, Λ.χ., γιά νά θυμάται κανείς δτι ή σύγκρουση τών παραγα*- γικών δυνάμεων καί τών παραγωγικών σχέσεων είναι ή 6άση τής κοινωνικής έπανάστασης. Δέ θά είχε καί μεγάλη αξία τό κόμμα τής έργατικής τάξης πού θά περιοριζόταν μόνο στή διαπίστωση αυτής τής γενικής αλήθειας καί δέ θά μελετούσε μέ ποιες συγκεκριμένες μορφές έκφράζεται αυτή ή σύγκρουση στή δοσμένη χώρα, ποιός είναι ό συσχετισμός τών ταξικών δυνάμεων σ' αύτή κτλ. Κατέχω τήν υλιστική άντίληψη γιά τήν Ιστορία σημαίνει δτι άφομοιώνω τήν ουσία τής υλιστικής καί τής διαλεκτικής μεθόδου ανάλυσης τών κοινωνικών φαινομένων, μαθαίνω νά τήν έφαρμόζω στή μελέτη τών συγκεκριμένων συνθηκών άγώνα τής έργατικής τάξης σέ κάθε δοσμένη στιγμή, μαθαίνω νά γενικεύω τήν πλουσιότατη πρακτική πείρα τοΰ έπαναστατικοΰ κινήματος.
Νά γιατί ή υλιστική άντίληψη γιά τήν Ιστορία καταλαμβάνει τόσο σημαντική θέση στήν κοσμοθεωρία τών έπανα- στατικών κομμάτων τής έργατικής τάξης, στήν κοσμοθεωρία κάθε συνειδητού μαχητή γιά τό σοσιαλισμό, κάθε άνθρώπου πού θέλει νά καταλάβει τούς νόμους τής κοινωνικής ανάπτυξης καί γνωρίζοντας τους νά υπηρετεί τήν πρόοδο καί ιό καλό δλης τής έργαζόμενης άνθρωπότητας.
2
01 τ ά ξ ε ις , ή πάλη τω ν τάξβΜν χ«( τό κράτος
Ή κοινωνική ζωή διακρίνεται γιά τή μεγάλη της πολύπλοκο τητα καί πολυμορφία. Στήν κοινωνία, στή διάρκεια τής Ιστορίας της, συγκρούονταν διάφορες, συχνά αντίθετες τάσεις πάρα πολλών ανθρώπων, γινόταν άγώνας Ανάμεσά τους, έμφανίζονταν καί λύνονταν οί πιό πολύμορφες αντιθέσεις. *0 άγώνας μέσα στήν κοινωνία συμπληρωνόταν μέ τίς συγκρούσεις άνάμεσα στούς λαούς καί στίς κοινωνίες, μέ τήν πάλη τους. Στήν Ιστορία έναλλάσσονταν άδιάκοπα περίοδοι έπα- νάστασης καί άντίδρασης, γρήγορης προόδου καί στασιμότητας, ειρήνης καί πολέμου. Ό μαρξισμός Ιδοσε γιά πρώτη φορά τό μίτο τής ’Αριάδνης, πού έπιτρέπει νά Ανακαλύπτεται ή νομοτέλεια μέσα σ’ αυτό τό φαινομενικό λαβύρινθο καί τό χάος, δηλαδή εδοσε τή θ ε ω ρ ί α τ ή ς π ά λ η ς τ ώ ν τ ά ξ ε ω ν .
Μόνο μέ βάση αυτή τή θεωρία μπορούμε νά έξηγοΰμε τίς κρυφές κινητήριες αιτίες δλων τών σημαντικών γεγονότων καί μεταβολών πού συντελοΰνται στήν έκ μεταλλευτική κοινωνία. Γιά τήν έργατική τάξη αύτή ή θεωρία χρησιμεύει σάν έπιστημονική βάση τής τακτικής τοϋ Απελευθερωτικού της άγώνα.
1. Ή ούσία τών ταξικών διαφορών καί σχέσεων άνάμεσα στίς τάξεις.
01 Αντιθέσεις καί οΐ συγκρούσεις άνάμεσα στούς άνθρώ-
:jQ
«>υς διαφορετικής κοινωνική; θέση; δδήγησαν τού; πρωτοπόρους έπιστήμονες, πρίν άκόμα άπό τόν Μάρξ, στή σκέψη δτι ύπάρχουν διάφορες κοινωνικές τάξεις καί διεξάγεται πάλη μεταξύ τους. 01 αντιλήψεις τους δμως γιά τίς τάξεις ήταν έξαιρετικά άσαφείς καί αόριστες. Άπό τά πολλά γνωρίσματα πού διακρίνουν τούς άνθρώπους τών διαφόρων τάξεων, οΐ έπιστήμονες αυτοί δέν μπόρεσαν νά ξεχωρίσουν τό βασικό καί τό αποφασιστικό. Έ τσ ι οι αρχές πού πρότειναν γιά τή διαίρεση τή ; κοινωνίας σέ τάξεις δέν περιλάμβαναν τήν ον- <τία τοΰ προβλήματος, συχνά ήταν αυθαίρετες καί τυχαίες. Αυτό χαρακτηρίζει σέ άκόμα μεγαλύτερο βαθμό τή σύγχρονη άστική κοινωνιολογία.
01 αστοί κοινωνιολόγοι παραδέχονται δτι ή κοινωνία δέν είναι δμογενής, δτι άποτελεΐται άπό πολλά διαφορετικά στρώ- ματα καί κοινωνικές δμάδες. Ποιά δμ(ος είναι ή βάση αΰτοΰ τοΰ διαφορισμοΰ; Σ ’ αυτό τό έρώτημα άπαντοΰν διαφορετικά. Μερικοί κοινωνιολόγοι βάζουν σέ πρώτο πλάνο τό πνευματικό στοιχείο, τήν κοινότητα τής ψυχολογίας, τών θρησκευτικών πεποιθήσεων κτλ. Είδαμε κιόλας δμως δτι ή κοινωνική συνείδηση τών άνθρώπων έξαρτάται άπό τό κοινωνικό τους Είναι. νΑλλοι κοινωνιολόγοι σάν βασική άρχή τής ταξικής διαίρεση; θεωρούν τήν υλική ευημερία: τό μέγεθος τών είσοδημάτων, τίς συνθήκες κατοικίας κτλ. Τό μέγεθος δμως τών είσοδημάτων έξαρτάται άπό τό ποιά θέση κατέχει ή δοσμένη τάξη στήν κοινωνική παραγωγή, αν είναι κάτοχος τών μέσων παραγωγής ή καταπιεζόμενη, Εκμεταλλευόμενη τάξη. Άπό αυτό έξαρτώνται καί δ ρόλος τη ; στήν πολιτική ζωή, καί τό μορφαπικό της έπίπεδο, καί ή ζωή της.
Άφοΰ ή βασική καί άποφασιστική πλευρά τή ; κοινωνικής ζωής είναι ή υλική παραγωγή, τή βάση τής διαίρεσης τής κοινωνίας σέ τάξεις πρέπει νά τήν αναζητήσουμε στό *οιά θέση κατέχουν αυτές ή έκεΐνες οΐ όμάδες τών άνθρώπων στό σύστημα τής κοινωνικής παραγωγής, στίς σχέσεις τους μέ τά μέσα παραγωγής.
Τόν πληρέστερο δρισμό τών τάξεων τόν Ιδοσε 4 Λένιν στήν έργασία του «Ή μεγάλη πρωτοπορία»: «Τάξεις όνομάζονται μεγάλες δμάδες άνθρώπων, πού διακρίνονται άπό τή θέση τους στό Ιστορικά συγκεκριμένο σύστημα κοινωνικής παραγωγής, άπό τή σχέση τους (πού σέ μεγάλο βαθμό
θΟ
κατοχυρώνεται καί καθιερώνεται άπό τούς νόμους) πρός τά μέσα παραγωγής, άπό τό ρόλο τους στήν κοινωνική δργά- νωση τής έργασίας καί, κατά συνέπεια, άπό τόν τρόπο είσπραξης καί τό μέγεθος τοΰ μεριδίου τοΰ κοινωνικοΰ πλούτου πού διαθέτουν. 01 τάξεις είναι όμάδες άνΟρώπων, πού ή μιά μπορεί νά Ιδιοποιείται τήν έργασία τής άλλης, χάρη στή διαφορά τής θέσης τους στό συγκεκριμένο σύστημα κοινωνικής οικονομίας»*.
Ούτε λοιπόν ή «θέληση τοΰ Οεοΰ», οΰτε οί άτομικές ιδιότητες, δπως προσπαθούσαν πάντα νά άποδείξουν οι Ιδεολό- γοι τών έκμεταλλευτικών τάξεων, άλλά τό γεγονός δτι οί Ανθρωποι άνήκουν σ’ αύτή ή έκείνη τήν τάξη έξηγεΐ τήν κυρίαρχη, προνομιούχα θέση όρισμένων καί τήν καταπίεση, τήν άνέχεια καί τήν ελλειψη δικαιωμάτων τών άλλων.
Αύτό βέβαια δέ σημαίνει δτι, έκτός άπό τίς ταξικές, δλες οί άλλες διαφορές καί σχέσεις στήν κοινωνία δέν είναι ουσιαστικές. Στήν πορεία τής Ιστορικής άνάπτυξης τής Ανθρωπότητας διαμορφώθηκαν πολύ σταθερές μορφές κοινωνικής κοινότητας, πού δέ συμπίπτουν μέ τήν ταξική διαίρεση. Τέτοια είναι, κυρίως, ή έΟνική κοινότητα, τό έθνος.
Ή τάξη χα ΐ τό ΐϋνος.
01 έθνικές σχέσεις διακρίνονται γιά τή μεγάλη τους σταθερότητα. Πάνω σ’ αύτή τή βάση οί άστοί κοινωνιολόγοι προσπαθούν συχνά νά παρουσιάσουν τίς έθνικές σχέσεις σά «φυσικές» σχέσεις, περισσότερο ουσιαστικές άπό τίς ταξικές σχέσεις. 'Ωστόσο αύτή ή άντίληψη είναι βαθειά λαθεμένη.
Πρώτα - πρώτα οί έθνικές σχέσεις, δπως καί οί ταξικές, δέν είναι κάτι αΙώνιο. Είναι προϊόν μακρόχρονης ιστορικής άνάπτυξης. Οί μορφές κοινότητας τών άνθρώπων βρίσκονται σέ στενή σχέση μέ τό χαρακτήρα τοΰ κοινωνικού συστήματος καί άλλάζουν μαζί μ’ αύτό. Στό πρωτόγονο κοινοτικό σύστημα βασική μορφή κοινότητας τών άνθρώπων ήταν τό γ έ ν ο ς καί ή φ υ λ ή . Κύριο γνώρισμα, πού ξεχώριζε τά μέλη τοΰ γένους άπό τούς υπόλοιπους άνθρώπους, ήτατ ή
* Β. 1. Λένιν, «"Απαντα», τόμ. 29, « λ . 388.
χοινή τους καταγωγή, ή συγγένεια αίματος. Μέ τήν Αποσύνθεση τοΰ πρωτόγονου κοινοτικού συστήματος ή σταθερότητα τών γενών καί τών φυλών κλονιζόταν σιγά - σιγά, καί ή σημασία τών δεσμών τοΰ αίματος έξασθενοΰσε. Σάν αποτέλεσμα ανάμιξης μερικών φυλετικών ένώσεων δημιουργήθηκαν οί έ θ ν ό τ η τ ε ς. 01 δνθρωποι πού ανήκουν σέ μιά έθνότητα δέ συνδέονται πιά ό ενας μέ τόν άλλον μέ δεσμούς συγγένειας, τά κοινά γνωρίσματα πού τούς χαρακτηρίζουν (κοινότητα γλώσσας, έδάφους, πολιτισμού) Ιχουν κοινωνική, Ιστορική προέλευση. Ωστόσο ή ένότητα τής έθνότητας είναι Ακόμα έξαιρετικά Ασταθής. Στίς συνθήκες τοΰ δουλοκτητικού καί τοΰ φεουδαρχικού συστήματος δέν μπορούσε νά υπάρχει ένότητα οίκονομικής ζωής, πού είναι απαραίτητη προϋπόθεση γιά μιά σταθερή έδαφική ένότητα καί γιά σταθερή κοινότητα πολιτισμού. Μόνο στήν έποχή τής έγκαθίδρυσης τοΰ καπιταλισμού, πού έκμηδενίζει τό φεουδαρχικό κατακερματισμό καί δδηγεΐ στό σχηματισμό μιας ένιαίας έθνικής Αγοράς, δημιουργούνται οί Αναγκαίες προϋποθέσεις γιά τή μετατροπή τών έθνοτήτων σέ εθνη.
Τήν έθνική κοινότητα τών Ανθρώπων δέν πρέπει νά τήν ταυτίζουμε μέ τήν έννοια τής φ υ λ ή ς , δπως κάνουν πολλοί Αστοί κοινωνιολόγοι. Διαίρεση σέ φυλές είναι ή διαίρεση τών Ανθρώπων σύμφωνα μέ τά κληρονομικά γνωρίσματα τής δομής τοΰ σώματός τους. Άπό μιά σειρά γνωρίσματα (χρώμα δέρματος, σχήμα κρανίου, μαλλιά κτλ.), ή έπιστήμη διακρίνει τρεις βασικές φυλές: τήν εύρωπαιοειδή (ή λευκή), τή νεγροειδή (ή μαύρη) καί τή μογγολοειδή (ή κίτρινη). Σ έ διάκριση Από τήν έθνική κοινότητα, τά φυλετικά γνωρίσματα Ιχουν βιολογικό χαρακτήρα καί σχηματίστηκαν υστέρα Από μακρόχρονη προσαρμογή τοΰ Ανθρώπινου όργανι- <τμοΰ στίς συγκεκριμένες φυσικές συνθήκες. Στήν ίδια φυλή Ανήκουν διάφορα εθνη. ’Από τήν αλλη μεριά, μέσα στό ίδιο έθνος, υπάρχουν πολλές φορές άνθρωποι μέ διάφορα φυλετικά γνωρίσματα (π.χ. νέγροι, λευκοί καί Ινδιάνοι σέ μερικές χώρες τής Λατινικής ’Αμερικής). Δέν υπάρχει έσωτερική σχέση οΰτε άνάμεσα στή φυλή καί στή γλώσσα. Ή άγγλική γλώσσα, π.χ., στίς ΗΠΑ είναι μητρική καί γιά τούς λευκούς καί γιά τούς νέγρους. Γ ι’ αυτό εννοιες δπως «τευτονική ή Αγγλοσαξονική φυλή* είναι άπλούστατα παράλογες. Ό Ισχυ-
ρισμής τών ρατσιστών δη δήθεν δρισμένες φυλές ή Εθνη είναι άνώτερα άπό δλλα καί δτι δήθεν οί «έγχρωμοι» λαοί είναι κατώτεροι σέ Ικανότητες άπό τή «λευκή* φυλή, άπορρίπτε- ται τόσο άπό τά στοιχεία της έπιστήμης, δσο καί άπό τήν πείρα τής παγκόσμιας ιστορίας, πού αποδείχνει δτι δλοι οΐ λαοί τής υδρογείου είναι Ικανοί γιά τή δημιουργία πολιη- στικών άξιων καί δτι ή έκταση τής συμβολής τους στόν παγκόσμιο πολιτισμό καθορίζεται δχι άπό τό χρώμα τοΰ δέρματος ή τή μορφή τοΰ κρανίου, άλλά άπό τίς Ιδιομορφίες τής Ιστορικής τους άνάπτυξης.
Ποιά λοιπόν είναι τά γνωρίσματα τοΰ έθνους; Στή μαρξιστική φιλολογία μέ τόν δρο έθνος έννοοΰμε συνήθως μιά Ιστορικά διαμορφωμένη σταθερή κοινότητα άνθρώπων1, πού δημιουργεΐται μέ δάση τήν κοινότητα τής γλώσσας, τοΰ έδά- φους, τής οικονομικής ζωής καί τής ψυχοσύνθεσης, καί έκ- δηλώνεται μέ τήν κοινότητα τοΰ πολιτισμού.
Ή έθνική κοινότητα δέν μπορεΐ νά καταργήσει τίς ταξικές διαφορές μέσα στό έθνος. ’Αντίθετα, αυτές οί διαφορές διαποτίζουν δλη του τή ζωή καί τό χωρίζουν σέ έχθρικά μέρη. Έ τσ ι ή έθνική κοινότητα δέν άποκλείει καθόλου τόν ταξικό άνταγωνισμό, καί χωρίς νά τό έχουμε ύπόψη αΰτό δέν μπορούμε νά καταλάβουμε σωστά καί τό ίδιο τό έθνικό κίνημα.
Άπό τήν δλλη μεριά, ή ταξική άλληλεγγνη ξεπερνάει τά πλαίσια τοΰ ξεχωριστού έθνους. Οί άμερικανοί, οί γερμανοί καί οί γάλλοι καπιταλιστές μιλάνε διαφορετικές γλώσσες. “Ολους δμως αυτούς τούς συνδέει τό γεγονός δτι άνήκουν στήν ίδια τάξη, καί αυτό τούς συσπειρώνει κατά τού σοσιαλισμού, κατά τοΰ έργατικοΰ κινήματος καί τοΰ έθνικοαπελευθερωτικού άγώνα τών άποικιακών λαών. Ακριβώς τό ϊδιο καί οί έργάτες άνήκουν σέ διαφορετικές έθνότητες καί φυλές, δμως πρίν άπ’ δλα είναι προλετάριοι, καί αύτό καθορίζει τήν κοινότητα τών διεθνιστικών συμφερόντων, τών σκοπών καί της Ιδεολογίας τους, πράγμα πού κάνει τίς άλλες διαφορές νά υποχωρούν στό πίσω πλάνο. 01 συνειδητοί έργάτες, νοιώθοντας δτι οί έχθρικές διχόνοιες καί ή άπομόνωση παραβλάπτουν τά διεθνιστικά συμφέροντα τής έργατικής τάξης, διεξάγουν άγώνα έναντίον δποιασδήποτε μορφής έθνικής ή φν- λετικής διάκρισης.
β*
Ή δ ια ίρεση τής κο ινω νίας σέ τάξεις ε ίν α ι ιστορικό προσω ρινό φαινόμενο.
Οί ίδεολόγοι τών εϋπορων τάξεων, δικαιολογώντας την κοινωνική ανισότητα, προσπαθούσαν πάντα νά τήν παρουσιάζουν σάν αιώνιο, αναπόσπαστο γνώρισμα κάθε Ανθρώπινης κοινωνίας. Αύτό δέν είναι σωστό. Ή διαίρεση τής κοινωνίας σέ εκμεταλλευτές καί σέ έκμεταλλευόμενους δέν υπήρχε στό πρωτόγονο κοινοτικό σύστημα καί έξαφανίζεται όρι- οτικά στίς συνθήκες τοΰ σοσιαλισμού.
Ή έμφάνιση τών τάξεων συνδέεται αμεσα μέ τήν ατομική Ιδιοκτησία στά μέσα παραγωγής, πού κάνουν δυνατή τήν έκμετάλλευση ανθρώπου άπό άνθρωπο, τήν ιδιοποίηση άπό μιά όμάδα άνθρώπων τής έργασίας τών άλλων.
Γιά όρισμένο στάδιο άνάπτυξης ή διαίρεση τής κοινωνίας σέ τάξεις ήταν αναπόφευκτη καί ιστορικά αναγκαία. "Όσο ή Ανθρώπινη έργασία ήταν άκόμα τόσο λίγο παραγωγική, ώστε άφηνε μόνο άσήμαντο περίσσευμα πάνω Από τά αναγκαία μέσα γιά τή ζωή, τονίζει ό Ένγκελς, ώς τότε ή άνάπτυξη τών παραγωγικών δυνάμεων, ή διεύρυνση τών σχέσεων, ή άνάπτυξη τοΰ κράτους καί τοΰ δικαίου, ή δημιουργία τής τέχνης καί τών έπιστημών ήταν δυνατό νά γίνουν μόνο χάρη στόν έντεινόμενο καταμερισμό τής έργασίας, πού βίχε σά βάση τό μεγάλο καταμερισμό τής έργασίας άνάμεσα στίς μάζες, πού Ασχολούνταν μέ τήν Απλή χειρωνακτική έργασία, καί στούς λίγους προνομιούχους, πού καθοδηγούσαν τούς έργαζόμενους, άσχολοΰνταν μέ τό έμπόριο, τίς κρατικές υποθέσεις καί άργότερα μέ τήν έπιστήμη καί τήν τέχνη*. Γι* αύτό ή τάξη πού ήταν έπικεφαλής τής κοινωνίας δέν Αφηνε βέβαια καμιά ευκαιρία γιά νά έπιβάλλει στίς έργαζόμενες μάζες δλο καί πιό μεγάλη έργασία πρός δφελός της.
“Οταν δμως ή άνάπτυξη τών παραγωγικών δυνάμεων I- βαλε στήν κοινωνία σάν άμεσο καθήκον τήν Αντικατάσταση τής Ατομικής Ιδιοκτησίας μέ τήν κοινωνική, καί τήν κατάργηση τών σχέσεων έκμετάλλευσης, έξαφανίζεται καί τό ϊδα-
* Φ. Ένγκ*λς, «'Anm - ΚτΑρννγχ», 1/957, ο*λ. 170.
64
φος γιά τήν ύπαρξη τών τάξεων. Ή διατήρηση τών τάξεων 8χι μόνο γίνεται περιττή, άλλά καί μετατρέπεται σέ έμπόδιο γιά τήν παραπέρα άνάπτυξη τής κοινωνίας.
Στή σοσιαλιστική κοινωνία δέν υπάρχουν πιά έκμεταλ- λευτικές τάξεις, οί σχέσεις άνάμεσα στίς τάξεις τών έργα- τών καί τών άγροτών είναι σχέσεις δύο φιλικών τάξεων, πού άποκλείουν τήν έκμετάλλευση, τήν κυριαρχία τής μιας τάξης πάνω στήν άλλη. ’Αρχίζει ή έποχή τής έξάλειψης καί τών άλλων διαφορών άνάμεσα στίς τάξεις. Τέ?Λς, μέ τό πέρασμα στόν κομμουνισμό, οί τάξεις έξαφανίζονται.
Έ τσι, ή διαίρεση τής κοινωνίας σέ άνταγωνιστικές τάξεις, ή έχΟρότητα άνάμεσά τους, είναι αναπόσπαστο γνώρισμα μόνο τής έποχής πού κυριαρχεί ή ατομική ιδιοκτησία.
Ή ταξική δ ιάβ ΰ ρω ση τής κοινω νίας.
’Ανάλογα μέ τή θέση τους στήν κοινωνία οί τάξεις διαιρούνται σέ βασικές καί μή βασικές. Β α σ ι κ έ ς όνομά- ζονται οί τάξεις πού χωρίς αυτές είναι άδύνατο νά υπάρχει ό κυρίαρχος στήν κοινωνία τρόπος παραγωγής καί πού δη- μιουργοΰνται άκριβώ; άπό αύτό τόν τρόπο παραγωγής. Στή δουλοκτητική κοινωνία αύτές οί τάξεις είναι οί δουλοκτήτες καί οί δούλοι, στή φεουδαρχική οί φεουδάρχες καί οί δουλοπάροικοι, στήν άστική οί καπιταλιστές καί οί έργάτες. Πρόκειται, λοιπόν, γιά τάξεις πού άπ’ αύτές ή μιά είναι ιδιοκτήτης τών βασικών μέσων παραγωγής καί βρίσκεται στήν έξου- σία καί ή αλλη άποτελεϊ τό βασικό τμήμα τών έκμεταλλευο- μένων. Οί σχέσεις άνάμεσα σ’ αύτές τίς τάξεις είναι πάντα άνταγωνιστικές, γιατί στηρίζονται σέ άντίθετα συμφέροντα. Ό καπιταλιστής, π.χ., 2χει συμφέρον νά υποχρεώνει τόν έρ- γάτη νά παράγει δσο τό δυνατό περισσότερο καί νά τόν πληρώνει δσο τό δυνατό λιγότερο. Ό έργάτης, φυσικά, εχει έντελώς άντίθετο συμφέρον. Ή άσυμφωνία τών οικονομικών συμφερόντων τών ανταγωνιστικών τάξεων γεννάει άνειρήνευ- το άγώνα άνάμεσά τους. «Ό έλεύθερος καί ό δούλος, ό πατρίκιος καί ό πληβείος, δ φεουδάρχης καί δ δουλοπάροικος, ό μάστορας καί ό παραγιός, μέ λίγα λόγια, δ καταπιεστής καί δ καταπιεζόμενος, βρίσκονται σέ αιώνιο άνταγωνισμό δ ?νας μέ τόν δλλο, διεξάγουν άδιάκοπη, πότε καλυμμένη καί
656
πότε φανερή σκληρή πάλη, πού πάντα λήγει μέ τόν έπανα- σταχικό μετασχηματισμό δλου τοΰ κοινωνικοΰ οίκοδομήματος ή μέ τόν κοινό δλεΟρο τών μαχομένων τάξεων»*.
Εκτός δμως άπ’ αυτές τίς βασικές τάξεις, στήν έκμε- ταλλευτική κοινωνία υπάρχουν καί άλλες, μ ή β α σ ι κ έ ς τ ά ξ ε ι ς . Στή δουλοκτητική, π.χ., κοινωνία υπήρχαν οί έλεύΟεροι άγρότες καί οί χειροτέχνες, στήν καπιταλιστική κοινωνία, έκτός άπό τήν άστική καί τήν έργατική τά- - ξη, υπάρχει καί ή άγροτιά, σέ πολλές χώρες καί οί γαιοκτήμονες κτλ. Ή ύπαρξη αύτών τών μή βασικών τάξεων με τά Ιδιαιτέρά τους συμφέροντα, παράλληλα μέ τήν ύπαρξη καί διαφόρων κοινωνικών στρωμάτων (π.χ. τής διανόησης), κάνει έξαιρετικά πολύπλοκη τήν εικόνα τών ταξικών άμοιβαίων σχέσεων.
Οί τάξεις τής άατική ς κοινω νίας.
Οί βασικές τάξεις τής άστικής κοινωνίας είναι ο I κ α- π ι τ α λ ι σ τ έ ς (άστική τάξη) κ α ί ο ΐ μ ι σ θ ω τ ο ί έ ρ γ ά τ ε ς (προλεταριάτο).
Ή άστική τάξη είναι ή τάξη τών Ιδιοκτητών τών βασικών μέσων παραγωγής, πού ζεϊ μέ τήν έκμετάλλευση τής μισθωτής έργασίας τών έργατών. Αυτή είναι ή κυρίαρχη τάξη τής καπιταλιστικής κοινωνίας.
Ή άστική τάξη στήν έποχή της Επαιξε προοδευτικό ρόλο στήν άνάπτυξη τής κοινωνίας γιατί ήταν έπικεφαλής τοΰ άγώνα κατά τών ξεπερασμένων φεουδαρχικών σχέσεων. Στό κυνηγητό τοΰ κέρδους καί μέ τόν άκράτητο άνταγωνισμό, ή άστική τάξη δημιούργησε πολύ Ισχυρές παραγωγικές δυνάμεις. 'Όσο δμως άναπτύσσονταν οί άντιθέσεις τοΰ καπιταλισμού, ή άστική τάξη άπό προοδευτική τάξη μετατράπηκε σέ αντιδραστική, καί ή κυριαρχία της ίγινε ή βασική τροχοπέδη γιά τήν άνάπτυξη τής κοινωνίας.
Δημιουργός τοΰ κολοσσιαίου πλούτου, πού Ιδιοποιείται ή άστική τάξη, είναι ή έργατική τάξη — ή βασική παραγωγική δύναμη τής καπιταλιστικής κοινωνίας. Αυτή ή τάξη δμως
• Κ. Άάφί καί Φ. Έ νγχβλς, «Ά παντα., τ φ - 4, 1£>δό, <χΧ. 434.
66
δέν ?χει Ιδιοκτησία στά μέσο παραγωγής καί είναι Υποχρεωμένη νά πουλάει στόν καπιταλιστή τήν έργατική της δύναμη.
"Οσο Αναπτύσσεται ό καπιταλισμός, αυξάνει καί δ πλούτος τών μεγαλύτερων καπιταλιστών, ταυτόχρονο δμως αυξάνει καί ή καταπίεση καί ή αγανάκτηση τής έργατικής τάξης, «πού διδάσκεται, ένώνεται καί όργανώνεται άπό τό μηχανισμό τής ίδιας τής πορείας τής καπιταλιστικής παραγωγής» (Μ άρξ)*.
Έ τσ ι, μέ τήν άνάπτυξη τοϋ καπιταλισμού, άναπτύσσεται καί δ νεκροθάφτης του, ή έργατική τάξη, πού είναι δ φορέας τοϋ νέου, Ανώτερου, σοσιαλιστικού τρόπου παραγωγής.
Σ έ καμιά δμως καπιταλιστική χώρα τό σύνολο τής κοινωνίας δέν άνάγεται μόνο σ’ αυτές τίς δυό τάξεις. Καπιταλισμός σέ τέτοια «καθαρή μορφή» πουθενά δέν υπήρχε καί δέν υπάρχει. Τό κεφά?ναιο εισχωρεί σέ δλους τούς κλάδους τής λαϊκής οικονομίας καί τούς Αναπλάθει, ποτέ δμως δέν έκ- μηδενίζει έντελώς τήν παλιά οικονομική διάρθρωση.
Γι* αυτό σέ πολλές Αστικές χώρες διατηρείται ή μεγάλη γαιοκτησία τών τσιφλικάδων. Οί τσιφλικάδες Αναδιοργανώνουν τήν οίκονομία στά κτήματά τους μέ καπιταλιστικό τρόπο, στήν κατάλληλη ευκαιρία αποκτούν βιομηχανικές έπιχει- ρήσεις, γίνονται μέλη μετοχικών έταιριών, μετατρέπονται σέ καπιταλιστές. Πολλοί εκπρόσωποι τής τάξης τών τσιφλικάδων μπαίνουν στόν κρατικό μηχανισμό, καθώς καί στό στρατό καί τό στόλο καί καταλαμβάνουν ηγετικές θέσεις. Τά συμφέροντα, οί αντιλήψεις καί οί πολιτικές τους τάσεις κάνουν τούς μεγάλους τσιφλικάδες νά προσχωρούν συνήθως στό πιό Αντιδραστικό τμήμα τής Αστικής τάξης, καί άποτελούν κυρίως ενα Από τά προπύργια τοΰ φασισμού (σάν παράδειγμα μπορούν νά χρησιμεύσουν οί πρώσσοι τσιφλικάδες - γιοΰγκερς στή Γερμανία).
Άπό τή φεουδαρχική κοινωνία στήν καπιταλιστική περνάει καί ή Α γ ρ ο τ ι ά . “Αν έξαιρέσουμε τό πιό πλούσιο στρώμα της (τήν άστική τάξη τού χωριοΰ, τούς κουλάκους), ή Αγροτιά είναι τάξη έκμεταλλευόμενη. Ή έκμετάλ-
• Κ. Η4?Ε. «KwpfUcuo», ι φ . λ, 1S66, « λ . 766.
67
λευση τών άγροτών παίρνει διάφορες μορφές: ένοίκιο πού πληρώνεται στόν τσιφλικά, ληστρικά δάνεια καί πιστώσεις πού τούς δίνουν οΐ καπιταλιστές, άμεση έκμετάλλευαη τής έργασίας τών φτωχών άγροτών, πού είναι υποχρεωμένοι νά δουλεύουν στά χωράφια τών τσιφλικάδων καί τών κουλάκων κτλ. 01 μάζες τών άγροτών είναι υποχρεωμένες νά πληρώνουν φόρους στούς μεγάλους καπιταλιστές, άκόμα καί μέ τή μορφή υψηλών τιμών στά βιομηχανικά έμπορεύματα πού ά- γοράζουν.
Οί άγρότες πού δουλεύουν σέ δική τους γή, μαζί μέ τούς έπαγγελματίες, τούς μικρέμπορους καί τούς βιοτέχνες, άπο- τελοϋν τό άρκετά πολυάριθμο στρώμα τής μ ι κ ρ ο α σ τ ι κ ή ς τ ά ξ η ς . Σ ’ αυτήν άνήκουν άτομα πού έχουν στήν ιδιοκτησία τους μικρά μέσα παραγωγής, άντίθετα δμίος άπό τήν άστική τάξη δέ ζοΰν μέ τήν έκμετάλλευση τής ξένης έργασίας. Οί μικροαστοί καταλαμβάνουν στήν καπιταλιστική κοινωνία μιά ένδιάμεση θέση. Σάν άτομικοί ιδιοκτήτες συγγενεύουν μέ τήν άστική τάξη, σάν έκπρόσωποι δμως τών στρωμάτων πού ζοΰν άπό τή δική τους έργασία καί ύφίσταν- ται τήν έκμετάλλευση τής άστικής τάξης συγγενεύουν μέ τούς έργάτες. Αύτή ή ένδιάμεση θέση τών μικροαστών τούς κάνει νά παίρνουν άσταθή, ταλαντευόμενη θέση στήν ταξική πάλη.
"Οσο άναπτύσσεται ή βιομηχανία, ή τεχνική καί ό πολιτισμός, στήν καπιταλιστική κοινωνία δημιουργεΐται τό πλατύ στρώμα τής δ ι α ν ό η σ η ς , δηλ. τών άνθρώπων τής πνευματικής έργασίας (μηχανικοί, τεχνικοί, δάσκαλοι, γιατροί, υπάλληλοι, έπιστήμονες, συγγραφείς κτλ.). Ή διανόηση δέν είναι αυτοτελής τάξη, άλλά ιδιαίτερο κοινωνικό στρώμα, πού ζεΐ πουλιόντας τήν πνευματική του έργασία. Ή διανόηση σχηματίζεται άπό διάφορα στρώματα τής κοινωνίας, κυρίως δμως άπό τίς εύπορες τάξεις καί μόνο &ς Ενα βαθμό άπό τούς έργαζόμενους. Άπό τήν άποψη τής υλικής της θέσης καί τοΰ τρόπου τής ζωής της ή διανόηση δέν είναι ομοιογενής. Τά ανώτερα στρώματά της — άνώτεροι υπάλληλοι, διακεκριμένοι δικηγόροι κ.α. — πρόσκεινται πρός τούς καπιταλιστές καί τά κατώτερα πρός τίς έργαζόμενες μάζες. Τό πρωτοπόρο τμήμα τής διανόησης, δσο άναπτύσσεται ή ταξική πάλη στήν καπιταλιστική κοινωνία, περνάει στίς θέσεις
68
τοΰ μαρξισμού - λενινισμού καί παίρνει μέρος στόν έπα ναστατικό αγώνα τής έργατικής τάξης.
Στήν αστική κοινωνία υπάρχει καί αλλο Ενα στρώμα, τά έκπεσμένα άπό κάθε τάξη στοιχεία — οί λοΰμπεν προλετάριοι— τά «κατακάθια» τής καπιταλιστικής κοινωνίας: κακοποιοί, λωποδύτες, ζητιάνοι, πόρνες, κτλ. Αυτό τό στρώμα συμπληρώνεται αδιάκοπα άπό ατομα διαφόρων τάξεων, πού τά ρίχνουν στά «κατακάθια» οΐ συνθήκες τοΰ καπιταλισμού. 01 αναρχικοί ισχυρίζονταν δτι τό λοΰμπεν προλεταριάτο είναι τό πιό έπαναστατικό στοιχείο τής καπιταλιστικής κοινωνίας. Ή Ιστορία δμως τού τελευταίου αιώνα άπόδειξε τήν πλήρη δρθότητα τών απόψεων τοΰ Μάρξ καί τοΰ Ένγκελς πού χαρακτήριζαν τό λοΰμπεν προλεταριάτο σάν στρώμα, πού, έξαι- τίας τής θέσης του στή ζωή, είναι διατεθειμένο νά πουλιέται καί νά γίνεται δργανο γιά αντιδραστικές ραδιουργίες*. Στή χιτλερική Γερμανία οΐ έγκληματίες μπήκαν μαζικά στίς φασιστικές όργανώσεις, στά τάγματα έφόδου καί στά “Ες - Έ ς . Στίς ΗΓΙΑ οί συμμορίες τών γκάγκστερς χρησιμοποιούνται πλατειά γιά τήν καταπίεση τών έργατών, τών νέγρων καί τών προοδευτικών παραγόντων.
Γιά νά χαρακτηρίσουμε τίς τάξεις καί τά στρώματα τής καπιταλιστικής κοινωνίας πρέπει νά εχουμε ΰπόψη καί τίς διαφορές πού υπάρχουν μεταξύ τους. Είναι Ιδιαίτερα ουσιαστικές οί διαφορές άνάμεσα στή μονοπωλιακή καί στή μή μονοπωλιακή άστική τάξη (καί στίς άποικίες άνάμεσα στήν έθνική άστική τάξη καί στά στρώματα τής άστικής τάξης πού είναι συνεργάτες τών άποικιοκρατών). Αύτές οί διαφορές πού βάθυναν αρκετά στίς μέρες μας, παίζουν, δπως θά δούμε, μεγάλο ρόλο στήν πολιτική ζωή τής σύγχρονης άστικής κοινωνίας.
Έ τσι, ή άστική κοινωνία παρουσιάζει μιά έξαιρετικά πολύπλοκη καί πολύμορφη εικόνα ταξικών διαφορών καί σχέσεων. Ή σαφής κατανόησή τους είναι απαραίτητη προϋπόθεση γιά τή σο)στή πολιτική καί τακτική τής έργατικής τάξης καί τού κόμματός της. Λέν είναι δμως λιγότερο σημαντικό νά βλέπουμε πίσω απ’ δλες αύτές τίς πολυμορφίες τή
* Κ. Μόρς ra i Φ. Ένγχ^Χς, «'Arawt®·, κίμ. 4, 1Θ55, α&λ. 434.
69
βασική ταξική Αντίθεση τής Αστικής κοινωνίας — τήν Ανταγωνιστική Αντίθεση Ανάμεσα στήν Εργατική τάξη καί στήν Αστική. Άπό τήν όπτική γωνία αυτής τής Αντίθεσης πρέπει νά Εξετάζουμε δλα τά κοινωνικά φαινόμενα. Όποιεσδήποτε μεταβολές κι δν ΰποστεΐ ό καπιταλισμός, δσο κι δν γίνει πιό πολύπλοκη ή ταξική του διάρθρωση καί οί Αμοιβαίες σχέσεις Ανάμεσα στίς τάξεις, θά έξακολουθεΐ νά είναι κοινωνία έκμετάλλευσης. Καί σέ μιά τέτοια κοινωνία, οΐ βασικές σχέσεις άνάμεσα στίς τάξεις είναι σχέσεις ανειρήνευτης πάλης Ανάμεσα στούς έκμεταλλευτές καί στούς Εκμεταλλευόμενους.
2. Τό κράτος σάν δργανο ταξικής κυριαρχίας.
Ή μαρξιστική - λενινιστική θεωρία γιά τίς τάξεις καί τήν πάλη τών τάξεων μάς δίνει τό κλειδί γιά τήν κατανόηση τοΰ κράτους, πού είναι Ενα άπό τά πιό σύνθετα φαινόμενα τής ζωής τής Ανθρώπινης κοινωνίας, Εξηγεί Επιστημονικά τήν ουσία του, τήν προέλευση καί τήν Ανάπτυξή του, τήν αντικατάσταση όρισμένων κρατών Από αλλα, τόν Αναπόφευκτο μαρασμό τοΰ κράτους.
Ή π ρ οέΐεν οη κ α ί ο ν ο ία τον κρ άτους.
Ή Ιστορία Αποδείχνει δτι ή γένεση τοΰ κράτους συνδέεται μέ τήν έμφάνιση τών τάξεων. Στά πρώτα στάδια Ανάπτυξης τής ανθρωπότητας, στό κοινοτικό Αταξικό σύστημα τών γενών, δέν υπήρχε κράτος. 01 λειτουργίες διεύθυνσης τών κοινωνικών υποθέσεων Εκπληρώνονταν άπ’ τήν ίδια τήν κοινωνία.
Μετά τήν Εμφάνιση δμως τής άτομικής Ιδιοκτησίας καί μαζί της καί τής οίκονομικής άνισότητας, ή κοινωνία χωρίστηκε σέ Εχθρικές τάξεις, καί ό τρόπος διεύθυνσης τών κοινωνικών υποθέσεων δλλαξε ριζικά. Αύτά τά ζητήματα δέν μπορούσαν πιά νά λύνονται μέ βάση τήν δμόφωνη θέληση δλης τής κοινωνίας ή τής πλειοψηφίας της. 01 Εκμεταλλευτικές τάξεις κατέλαβαν τήν κυρίαρχη θέση. Οί τάξεις αυτές, μ’ δλο πού άποτελοΰσαν Ασήμαντη μειοψηφία τής κοινωνίας,
70
μπόρεσαν νά διατηρήσουν τό καθεστώς πού τούς συνέφερε μόνο καί μόνο γιατί, έκτός άπό τίς οίκονομικές τους δυνάμεις, στηρίζονταν καί στήν άμεση καταπίεση. Γ ι’ αυτό τό οκοπό χρειαζόταν ειδικός μηχανισμός: ένοπλα τμήματα άνθρώπων (στρατός, άστυνομία), δικαστήρια, φυλακές κτλ. ’Επικεφαλής αΰτοΰ τοΰ μηχανισμού καταπίεσης μπήκαν άνθρωποι πού δέν έκφράζανε τά συμφέροντα δλης τής κοινωνίας, άλλά μόνο τής έκμεταλλευτικής μειοψηφίας. Έ τσ ι δη- μιουργήθηκε τό κράτος πού είναι μηχανισμός γιά τή διατήρηση τής κυριαρχίας μιας τάξης πάνω στίς άλλες.
Μέ τή βοήθεια αύτοΰ τοΰ μηχανισμού ή οικονομικά κυρίαρχη τάξη έδραιώνει τό κοινωνικό σύστημα πού τή συμφέρει καί κρατάει μέ τή 6ία μέσα στά πλαίσια τοΰ δοσμένου τρόπου παραγωγής τούς ταξικούς της άντιπάλους. Γ ι’ αυτό στήν έκμεταλλευτική κοινωνία τό κράτος άπό τήν ουσία του είναι πάντα δικτατορία τής τάξης ή τών τάξεων τών έκμε- ταλλευτών. Σ έ σχέση μέ δλη τήν κοινωνία γενικά, τό ταξικό κράτος είναι δργανο διεύθυνσης καί διοίκησης άπό μέρους τής κυρίαρχης τάξης, σέ σχέση δμως μέ τούς άντιπάλους αυτής τής τάξης (στήν έκμεταλλευτική κοινωνία σέ σχέση μέ τήν πλΐΐοψηφία τοΰ πληθυσμού) είναι δργανο καταπίεσης καί βίας.
Τό κράτος λοιπόν είναι άποτέλεσμα άνειρήνευτων ταξικών άντιθέσεων. «Εμφανίζεται δπου, δταν καί στό βαθμό πού οί ταξικές άντιθέσεις δ έ ν μ π ο ρ ο ΰ ν νά συμφιλιωθούν»*. Πολιτική έξουσία τής οικονομικά κυρίαρχης τάξης, αυτή είναι ή ούσία τοΰ κράτους, δ χαρακτήρας τών σχέσεων του μέ τήν κοινωνία. Έκτός άπό αΰτά δμως τό κράτος ίχει καί αλλα γνωρίσματα.
Γιά κράτος μπορούμε νά μιλάμε μόνο δταν ή πολιτική έξουσία αύτης ή έκείνης τής τάξης έκτείνεται σέ όρισμένο ϊ δ α φ ο ς καί στόν π λ η θ υ σ μ ό πού ζεϊ έκεΐ, τους πολίτες ή τούς υπηκόους.
Ή έκταση τοΰ έδάφους, καθώς καί ό αριθμός καί ή σύνθεση τοΰ πληθυσμού, μποροΰν, βέβαια, νά έπηρεάσουν τή δύναμη τοΰ κράτους καί σέ πολλές περιπτώσεις καί τή μορφή
* Β. I. Λί*ι·ν, «Άπαντα», τόμ. 26, οβλ. 368 - 360.
71
τής διάρθρωσής του. Ή ουσία δμως τοΰ κράτους δέν καθορίζεται άπό αΰτά τά γνωρίσματα, άλλά άπό τόν ταξικό του χαρακτήρα.
01 τύποι κα ί ο ί μορφές τον χράτονς.
Τά κράτη, τόσο τά προηγούμενα δσο καί τά σημερινά, παρουσιάζουν μιά ποικιλόμορφη εικόνα: τά άρχαΐα δεσποτι- κά κράτη στήν ’Ασσυρία, στή Βαβυλιονία, στήν Αίγυπτο, οί άρχαΐες έλληνικές δημοκρατίες, ή Ρωμαϊκή αύτοκρατορία, οί ηγεμονίες τής Ρωσίας τοΰ Κίεβου, οί μοναρχίες τοΰ με- σαίωνα, οί σύγχρονες κοινοβουλευτικές δημοκρατίες καί, τέλος, ή σοσιαλιστική δημοκρατία. "Ολα αυτά είναι διάφοροι τύποι καί μορφές κράτους.
Ό τύπος τοΰ κράτους καθορίζεται άπό τό ποιά τάξη έξυπηρετεΐ, δηλ. σέ τελευταία ανάλυση άπό τήν οικονομική δάση της δοσμένης κοινωνίας. Γι’ αύτό ό τύπος τοΰ κράτους άντιστοιχεί στό κοινωνικό - οικονομικό σύστημα. Στήν ιστορία είναι γνωστοί τρεις βασικοί τύποι έκμεταλλευτικοΰ κράτους: τό δ ο υ λ ο κ τ η τ ι κ ό , τό φ ε ο υ δ α ρ χ ι κ ό καί τό α σ τ ι κ ό . Καί οί τρεις αυτοί τύποι κράτους χαρακτηρίζονται άπό τήν κυριαρχία τών έκμεταλλευτών, δηλ. ένός μικρού μέρους τής κοινωνίας, πάνω στούς Εκμεταλλευόμενους, πού άποτελοΰν τή συντριπτική πλειοψηφία της. Νέο, έντελώς διαφορετικό κράτος είναι τό σ ο σ ι α λ ι σ τ ι κ ό , δπου βρίσκονται στήν έξουσία οί Ιργαζόμενοι, μέ Επικεφαλής τήν έργατική τάξη. Ή ανώτερη μορφή σοσιαλιστικοί κράτους είναι τό π α λ λ α ϊ κ ό σ ο σ ι α λ ι σ τ ι κ ό κ ρ ά τ ο ς , πού δημιουργεΐται στίς συνθήκες τής πλήρους νίκης τοΰ σοσιαλισμού καί, γιά πριότη φορά στήν Ιστορία τών κρατών, χάνει τόν ταξικό του χαρακτήρα (Οά μιλήσουμε πιό είδικά γι’ αυτό στό μέρος «Σοσιαλισμός καί κομμουνισμός»).
Ένώ ό τύπος τοΰ κράτους έκφράζει τήν ταξική του ουσία, ή μορφή τοΰ κράτους δείχνει πρώτα - πρώτα πώς είναι διαρθρωμένα τά δργανα έξουσίας καί διοίκησης, ποιό είναι τό πολίτευμα. Έ τσι, άπό τή μορφή διάρθρωσης τών άνώτερων όργάνων τής έξουσίας διακρίνεται ή μ ο ν α ρ χ ί α , δπου έπικεφαλής τοΰ κράτους βρίσκεται ίνα δτομο πού δέν έκλέ- γεται άπό τόν πληθυσμό (βασιλιάς, αΰτοκράτορας), άπό τή
72
δ η μ ο κ ρ α τ ί α , δπου ή έξουσία είναι αίρετή. Παράλληλα υπάρχουν καί κράτη πού συνδυάζουν τά γνωρίσματα αυτών τών δυό μορφών, π.χ., ή συνταγματική μοναρχία, δ- που ή έξουσία τοΰ βασιλιά ή τοΰ αΰτοκράτορα περιορίζεται άπό τό νόμο, άπό τό Σύνταγμα, καί τά αιρετά δργανα έξου- σίας παίζουν μεγάλο ρόλο.
Τό πολίτευμα μπορεί νά είναι διαφορετικό καί σέ κράτη τοΰ ίδιου τύπου. "Ετσι, τό άστικό κράτος παρουσιάζεται δχι μόνο μέ τή μορφή κοινοβουλευτικής δημοκρατίας, άλλά καί μέ τή μορφή τρομοκρατικού φασιστικού καθεστώτος. Ή έμφάνιση αυτών ή έκείνο)ν τών μορφών κράτους, ή άνάπτυξη καί ή άνθησή τους, ή παρακμή καί ή άντικατάστασή τους άπό άλλες μορφές γίνεται μέ τρόπο νομοτελειακό.
Ή ποικιλία τών μορφών τών κρατών τοΰ ίδιου τύπου έξαρτάται πρώτα - πρώτα άπό τίς άλλαγές πού γίνονται στό οικονομικό σύστημα, στό συσχετισμό τών ταξικών δυνάμεων καί τών διαφόρων όμάδων μέσα στίς κυρίαρχες τάξεις.
Στήν περίοδο τοΰ φεουδαρχικοΰ κατακερματισμού, δταν κάθε φέουδο είχε ουσιαστικά αυτοτελή οίκονομία καί οΐ οικονομικές σχέσεις άνάμεσά τους ήταν πολύ άδύνατες, άντιστοι- χοΰσε τό αποκεντρωτικό κράτος, μέ άδύνατη κεντρική έξουσία καί μεγάλη πολιτική άνεξαρτησία τών ξεχωριστών φεουδαρχών. Στήν περίοδο τής άποσύνΟεσης τής φεουδαρχίας, τής άνάπτυξης τών έμπορευματικών - χρηματικών καί οίκο- νομικών σχέσεων άνάμεσα στίς διάφορες περιοχές καί άνάμεσα στά κράτη, καθιος καί τής έδραίωσης τοΰ οικονομικού ρόλου τής αστικής τάξης, δημιουργεΐται τό συγκεντρωτικό κράτος, ή λεγάμενη άπόλυτη μοναρχία.
Στή μορφή δμως τοΰ κράτους έπιδρούν καί άλλοι παράγοντες: οί έθνικές παραδόσεις, ή συνέχεια στήν άνάπτυξη τών πολιτικών θεσμών, τό έπίπεδο τής πολιτικής συνείδησης τού λαού, οί άμοιβαϊες σχέσεις μέ τά ξένα κράτη (Ιδιαίτερα δ βαθμός τοΰ κινδύνου έξωτερικής έπίθεσης) κτλ.
Ή μαρξιστική - λενινιστική έπιστήμη άποδίδει μεγάλη σημασία στή μορφή τοΰ κράτους. Στή διάρκεια τής κυριαρχίας, π.χ., τής άστικής τάξης, ή περισσότερο δημοκρατική μορφή τοΰ κράτους άνοίγει σημαντικά πιό ευνοϊκές δυνατότητες γιά τήν κοινωνική πρόοδο, γιά τήν άνάπτυξη τοΰ πολιτισμού καί τής έπιστήμης, γιά τόν άγώνα τών έργαζομέ-
75
νων μαζών κατά της καταπίεσης καί τής έκμετάλλευσης.Καμιά δμως, ακόμα καί ή πιό δημοκρατική μορφή, δέν
μπορεί νά άλλάξει τήν ουσία τοϋ έκμεταλλευτικοΰ κράτους, σάν όργάνου κυριαρχίας μιας τάξης πάνω στίς ϋλλες. Τό δουλοκτητικό κράτος είχε στήν Αίγυπτο τή μορφή τοΰ άνα- τολικοΰ δεσποτισμοΰ μέ έπικεφαλής εναν άπόλυτο μονάρχη, τόν Φαραώ, στήν ’Αθήνα τή μορφή τής δημοκρατίας, στή Ρώ μη τή μορφή τής αριστοκρατικής δημοκρατίας καί ύστερα τής αυτοκρατορίας κτλ. ΙΊαρά τή μεγάλη διαφορά τών μορφών, ή ουσία δλων αυτών τών χρατών ήταν ή ταξική κυριαρχία τών δουλοκτητών πάνω στούς δούλους.
Τό άοτ ιχ ό χβάχος.
Καί τό αστικό κράτος μπορεί νά έμφανιστεΐ μέ διάφορες μορφές: τήν κοινοβουλευτική δημοκρατία, τή συνταγματική μοναρχία, τήν ανοιχτή δικτατορία φασιστικού τύπου. Σέ όποιαδήποτε δμως μορφή μένει πάντα δργανο της αστικής τάξης, δηλαδή πριν άπ’ δλα δργανο καταπίεσης τών έργα- ζομένων μαζών.
Σέ σύγκριση μέ τά προηγούμενα, τό άστικοδημοκρατικό κράτος ήταν £να μεγάλο βήμα πρός τά έμπρός. Ή άστική έπανάσταση κατάργησε τό μισητό στό λαό καθεστώς τής άπό- λυτης μοναρχίας. Έγκαθίδρυσε τό άντιπροσωπευτικό σύστημα έξουσίας, τά δρκωτά δικαστήρια καί άλλους δημοκρατικούς θεσμούς. Κάτω άπό τήν πίεση τών έπαναστατημένων μαζών, τά άστικά συντάγματα καθιέρωσαν πολλές άρχές τής δημοκρατίας.
'Όπως δμως τό οικονομικό σύστημα τοΰ καπιταλισμού δέν κατάργησε τήν έκμετάλλευση τών έργαζομένων μαζών, άλλά μόνο άλλαξε τή μορφή της, έτσι καί ή άστική δημοκρατία δέν άλλαξε τήν άντιλαϊκή ονσία τής πολιτικής έξουσίας τών έκμεταλλευτών. 01 δημοκρατικοί θεσμοί, πού είσή- γαγε ή άστική τάξη, έχουν τυπικό χαρακτήρα, δέν έξασφα- λίζουν στούς έργαζόμενους τήν πραγματική δυνατότητα νά άσκοΰν τά δικαιώματα πού διακηρύσσονται. Καί δέν μπορούσε νά γίνει διαφορετικά, γιατί τό οικονομικό σύστημα τοΰ καπιταλισμού είναι άσυμβίβαστο μέ τήν πραγματική Ισότητα καί έλευθερία. ’Ακόμα καί τό πιό δημοκρατικό άστικό κρά
74
τος διατηρεί καί κατοχυρώνει τό καπιταλιστικό καθεστώς καί την ατομική Ιδιοκτησία, καί καταπιέζει τούς έργαζόμενους πού άγωνίζονται έναντίον αυτού τοΰ καθεστώτος.
Αύτό χαρακτηρίζει Ιδιαίτερα τήν έποχή μας, πού ή Ιμπεριαλιστική άστική τάξη άπαρνεΐται τούς κατακτημένους άπό τό λαό δημοκρατικούς θεσμούς καί μορφές καί έπιτίθεται έναντίον τών δικαιωμάτων καί τής έλευθερίας τοΰ άτόμου. Τό φασιστικό κράτος — ή δικτατορία τοΰ πιό άντιδραστικοΰ καί έπιθετικοΰ τμήματος τής μονοπωλιακής άστικής τάξης, πού υπήρχε στήν ’Ιταλία (1 9 2 2 - 1943), στή Γερμανία (1 9 3 3 - 1945) καί τώρα υπάρχει στήν 'Ισπανία, στήν Πορτογαλία καί σέ μερικά αλλα κράτη — άποτελεϊ καθαρή έπιδεδαίωση αύτσΰ τοΰ γεγονότος. Τάσεις γιά ένταση τής δικτατορίας τών μονοπωλίων υπάρχουν τώρα στίς Η1ΊΑ, τή Γαλλία καί τήν 'Ομοσπονδιακή Γερμανία.
Ή προσπάθεια τής άστικής τάξης νά έγκαταλείψει τή δημοκρατία συναντά δλο καί πιό όργανωμένη καί Ισχυρή άν- τίσταση άπό τήν πλευρά τών δημοκρατικών καί σοσιαλιστικών δυνάμεων, μέ έπικεφαλής τήν έργατική τάξη καί τά μαρξιστικά της κόμματα.
Αΰτές είναι μερικές δασικές θέσεις τοΰ Ιστορικοΰ υλισμού γιά τό κράτος. Μ’ αΰτές τίς θέσεις δέν έξαντλείται βέβαια ή μαρξιστική - λενινιστική θεωρία γιά τό κράτος. Πολλά νέα καί ιδιόμορφα στοιχεία φέρνει σ’ αυτή τή θεωρία ή πείρα τής έποχής μας, ιδιαίτερα ή πείρα τών έργαζομένων, πού δημιούργησαν £να νέο τύπο κράτους, τό σοσιαλιστικό. Γ ι’ αύτό Οά μιλήσουμε στό μέρος «Σοσιαλισμός καί κομμουνισμός».
3. Ή πάλη τών τάξεων είναι ή κινητήρια δύναμη τής ά?ά- ‘•ττυξης της έκμεταλλευτικής κοινωνίας.
01 άντιδραστικοί ίδεολόγοι, τρομοκρατημένοι άπό τόν άγώνα τών έργαζομένων, προσπαθούν νά παρουσιάσουν τήν πάλη τών τάξεων σάν έμπόδιο στήν πρόοδο, σάν έπικίνδυνη παρέκκλιση άπό τήν όμαλή πορεία τής κοινωνικής άνάπτυξης. Τίποτε δέν άπέχει περισσότερο άπό τήν άλήθεια δσο αΰτός ό Ισχυρισμός. Στήν πραγματικότητα ή πάλη τών τά
ξεων δχι μόνο δέν έμποδίζει τήν πρόοδο, άλλά, αντίθετη, είναι ή κινητήρια δύναμη τής άνάπτυξης τής κοινωνίας.
Ή νομ οτέλεια τής πάλης τών τάξεω ν.
Ή πάλη τών τάξεων ένυπάρχει σέ δλη τήν Ιστορία τής Εκμεταλλευτικής κοινωνίας. Ή δημιουργική, προοδευτική της σημασία έκδηλώνεται άκόμα καί στίς συνθήκες τής «είρηνι- κής», έξελικτικής άνάπτυξης κάθε κοινωνικού συστήματος.
Ή άστική τάξη άρέσκεται νά καταγράφει στό ένεργητι- κό της τήν τεράστια τεχνική πρόοδο πού εγινε στήν έποχή τοΰ καπιταλισμού. Αύτή καθαυτή δμως ή άνάπτυξη τής τεχνικής είναι τό λιγότερο πού ένδιαφέρει τόν καπιταλιστή. Ό καπιταλιστής θά προτιμούσε νά πολλαπλασιάζει τά κέρδη του μέ «απλούς» καί «φτηνούς» τρόπους, δπως είναι ή μείωση τών ήμερομισθίων καί ή αύξηση τής έργάσιμης ημέρας. 'Υ ποχρεώνεται δμως νά άναζητεΐ άλλες πηγές αύξησης τού κέρδους, Ιδιαίτερα τήν είσαγωγή νέων μηχανών, τήν τελειοποίηση τής τεχνολογικής διαδικασίας καί τή χρησιμοποίηση νέων έφευρέσεων, δχι μόνο άπό τόν ανταγωνισμό, άλλά σέ μεγάλο βαθμό καί άπό τήν έπίμονη πάλη τής έργατικής τάξης γιά τά συμφέροντά της.
Τεράστιος είναι ό προοδευτικός ρόλος πού παίζει στήν πολιτική ζωή ή πάλη τών καταπιεζομένων τάξεων. Είναι γνωστό, π.χ., δτι ή γαλλική άστική τάξη, στήν έποχή τών άστι- κών έπαναστάσεων, δέν είχε σά σκοπό τήν έγκαθίδρυση τής δημοκρατίας, άλλά τή διατήρηση τής μοναρχίας, σάν μορφής διακυβέρνησης πού διευκολύνει τήν καταπίεση τών μαζών. Σιγά-σιγά δμως, κάτω άπό τήν έπίδρασή τής δλοένα πλατύτερα άναπτυσσόμενης πάλης τοΰ προλεταριάτου καί δλων τών έργαζομένων, ή γαλλική άστική τάξη, γράφει δ Λένιν, « δ λ η μ ε τ α τ ρ ά π η κ ε σέ δημοκρατική, άναδιαπαιδαγωγήθηκε, αναμορφώθηκε, άναγεννήθηκε»* καί υποχρεώθηκε νά δημιουργήσει Ενα πολιτικό καθεστώς περισσότερο άποδεκτό γιά τούς έργαζόμενους.
νΑν δέν ίιπήρχε ή σκληρή πάλη τών έργαζομένων τάξεων,
* Β. I. Αέν-.ν, «'A w na», τίμ. 17, οβλ. 368.
76
ή πολιτική ζωή τών σύγχρονων καπιταλιστικών χωρών θά ήταν έντελώς διαφορετική. Είναι γνωστό δτι ή άστική τάξη στήν έποχή τοϋ ιμπεριαλισμού προσπαθεί μέ δλες τίς δυνάμεις της νά κουτσουρέψει καί νά καταργήσει τίς δημοκρατικές έλευθερίες, νά περιορίσει τήν έξουσία τών αντιπροσωπευτικών όργάνων, ιδιαίτερα τών κοινοβουλίων, νά πνίξει δ,τι δημοκρατικό καί προοδευτικό υπάρχει στόν πολιτισμό τών καπιταλιστικών χωρών. Μόνο ή έπίμονη ταξική πάλη τών έρ- γαζομένων μαζών, μέ έπικεφαλής τό προλεταριάτο, έμποδίζει αύτές τίς αντιλαϊκές προσπάθειες. Στίς σημερινές συνθήκες, αύτή ή πάλη μπορεί νά φέρει σημαντικά αποτελέσματα, νά υπερασπίσει τήν ειρήνη, τή δημοκρατία καί τήν έθνική κυριαρχία, νά φράξει τό δρόμο στίς δυνάμεις τοΰ φασισμού* τής άντίδρασης καί τοΰ πολέμου.
"Οσο πιό έπίμονη είναι ή πάλη τών καταπιεζομένων τάξεων κατά τών έκμεταλλευτών, δσο πιό έπιτυχής είναι ή αντίστασή τους στούς καπιταλιστές, τόσο πιό γρήγορη είναι συνήθως ή πρόοδος σέ δλους τούς τομείς τής κοινωνικής ζωής.
Ή κοινωνική επανάσταση .
Ό ρόλος τής πάλης τών τάξεων σάν κινητήριας δύναμης τής άνάπτυξης τής εκμεταλλευτικής κοινωνίας έκδηλώνεται ιδιαίτερα καθαρά στήν έποχή τής άντικατάστασης ένός κοι- νωνικοΰ - οικονομικού συστήματος άπό άλλο, δηλ. στήν έποχή τών κοινωνικών έπαναστάσεων.
Ή σύγκρουση άνάμεσα στίς παραγωγικές δυνάμεις καί στίς παραγωγικές σχέσεις, πού άποτελεί τήν οικονομική βάση τής κοινωνικής έπανάστασης, ωριμάζει άργά καί βαθμιαία, στήν πορεία τής έξέλιξης τοΰ παλιού τρόπου παραγωγής. Γιά τή λύση δμως αυτής τής σύγκρουσης άπαιτεΐται ριζική άνα- τροπή τών κυρίαρχων παραγωγικών σχέσεων, πράγμα πού ποτέ δέν μπορεί νά γίνει μέ βαθμιαίες άλλαγές. Μ’ αύτές τίς σχέσεις, άκόμα κι δταν πάψουν νά άνταποκρίνονται στό έπίπεδο τών παραγωγικών δυνάμεων, συνδέονται άδιάρρηκτα τά συμφέροντα τών κυρίαρχων τάξεων. Οί τάξεις αύτές μπορούν νά ζοΰν παρασιτικά, νά διατηρούν τήν έξουσία καί τήν προνομιακή τους θέση μόνο δσο μένει απαραβίαστη ή κυ-
ρίαρχη στή δοσμένη κοινωνία μορφή Ιδιοκτησίας. Γι* αύτό καμιά έκμεταλλευτική τάξη δέν παραιτήΟηκε καί δέ θά παραιτηθεί ποτέ έκούσια άπό τήν ιδιοκτησία της.
Ή ξεπερασμένη λοιπόν κυρίαρχη τάξη δέν είναι μιά άπλή όμάδα άνθρώπων, πού έχουν διαφορετικά άπό δλη τήν •κοινωνία συμφέροντα, άλλά είναι όργανωμένη δύναμη, πού βρίσκεται στήν έξουσία άπό πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα. Στά χέρια τής Ιθύνουσας τάξης βρίσκεται τό κράτος, Ενας ισχυρός μηχανισμός καταπίεσης, καί τά συμφέροντά της τά -υποστηρίζει τό πολιτικό καί Ιδεολογικό έποικοδόμημα. Ή κυρίαρχη θέση τών παλιών παραγωγικών σχέσεων κατοχυρώνεται άπό δλο τό μηχανισμό τής οικονομικής, πολιτικής καί πνευματικής κυριαρχίας τής τάξης πού βρίσκεται στήν έξου- ■σία. Νά γιατί ή άντικατάσταση αυτών τών σχέσεων μέ νέες «παιτεΐ δχι έξέλιξη, άλλά έπανάσταση, πού γκρεμίζει δλα τά έμπόδια στό δρόμο τής άνάπτυξης τών νέων οικονομικών σχέσεων, καί πρώτα - πρώτα τήν πολιτική κυριαρχία τών ξεπερασμένων τάξεων. Γιά νά πραγματοποιηθεί μιά τέτοια κ ο ι ν ω ν ι κ ή έ π α ν ά σ τ α σ η χρειάζεται άποφασιστική πάλη τών καταπιεζομένων τάξεων. Τό βασικό ζήτημα τής Επανάστασης είναι τό πρόβλημα γιά τήν πολιτική έξουσία, γιά τό πέρασμά της στά χέρια τής τάξης πού έκπροσωπεΐ τίς νέες παραγωγικές σχέσεις. Ή νέα πολιτική έξουσία είναι ή δύναμη πού εΙσάγει τίς ώριμες άλλαγές στίς οικονομικές καί κοινωνικές σχέσεις τής κοινωνίας.
Ωστόσο κάθε πολιτική άνατροπή δέν είναι έπανάσταση. Μιά άνατροπή πού άποβλέπει στήν έπαναφορά τοΰ ξεπερασμένου καθεστώτος καί τών παλιών κοινωνικών σχέσεων είναι, άντίθετα, άντεπανάσταση. Δέ φέρνει πρόοδο, άλλά στα- <ημότητα, πισωδρόμηση, πολλαπλασιάζει ασκοπα τίς θυσίες καί τά βάσανα έκατομμυρίων άνθρώπων.
Μ’ δλο πού τό πέρασμα άπό Ενα σύστημα σέ δλλο, άνώ- τερο, καθορίζεται σέ τελευταία άνάλυση άπό τήν άνάπτυξη τών παραγωγικών δυνάμεων, σ’ αυτή τή θέση δέν μπορούμε νά δόσουμε τήν έξήγηση δτι ή κοινωνική έπανάσταση σέ δλες τίς Ιστορικές συνθήκες άρχίζει άπό τίς χώρες πού έχουν άνώ- τερο έπίπεδο τεχνικής καί παραγωγικότητας τής έργασίας. Στό άνώτερο, τό ιμπεριαλιστικό στάδιο τού καπιταλισμού, δταν τό καπιταλιστικό σύστημα στό σύνολό του Εχει ωριμάσει
78
γιά τό πέρασμα στό σοσιαλισμό, ή σοσιαλιστική έπανάστάση μπορεί νά γίνει αρχικά καί σέ λιγότερο αναπτυγμένες χώρες, άρκεϊ μόνο νά έχουν φτάσει έκεΐ σέ άρκετή όξύτητα οί κοινωνικές καί πολιτικές αντιθέσεις. Αύτό τό συμπέρασμα τοϋ Λένιν, πού θά μας άπασχολήσει στά έπόμενα μέρη τοϋ βιβλίου, έπαληθεύτηκε, δπως είναι γνωστό, άπό τήν Ιστορική πρακτική.
* 0 χαρακτή ρας κ α ί ο ί κινητήριες δυν άμ εις τώ ν κοινω νικών Ιπ α ν αοτάο εω ν .
Στήν Ιστορία είναι γνωστές διάφορες κοινωνικές έπανα- στάσεις, πού ξεχωρίζουν άπό τό χαρακτήρα καί τίς κινητήριες δυνάμεις τους.
Λέγοντας χαρακτήρα μιας έπανάστασης, έννοοΰμε τό άν- τικειμενικό της περιεχόμενο, δηλ. τήν ούσία τών κοινωνικών άντιθέσεων πού λύνει καί τό καθεστώς πού έγκαθιδρύει. Έ τσι, ή έπανάσταση τοΰ 1789 στή Γαλλία είχε άστικό χαρακτήρα, γιατί σκοπός της ήταν ή κατάργηση τών φεουδαρχικών σχέσεων καί ή έγκαθ ίδρυση τοΰ καπιταλιστικού συστήματος. Ή ’Οκτωβριανή έπανάσταση τοϋ 1917 στή Ρωσία είχε σκοπό νά καταργήσει τίς καπιταλιστικές σχέσεις καί νά έγκαθιδρύσει τίς σοσιαλιστικές. Αυτό σημαίνει δτι ήταν σοσιαλιστική στό χαρακτήρα της.
Κινητήριες δυνάμεις τής έπανάστασης είναι οΐ τάξεις «ου τήν πραγματοποιούν. 01 κινητήριες αύτές δυνάμεις έξαρ- τώνται δχι μόνο άπό τό χαρακτήρα της έπανάστασης, άλλά καί άπό τίς συγκεκριμένες Ιστορικές συνθήκες, δπου πραγματοποιείται. Νά γιατί έπαναστάσεις τοΰ ίδιου τύπου καί μέ τόν ίδιο χαρακτήρα έχουν συχνά διαφορετικές κινητήριες δυνάμεις. Έ τσ ι, κινητήρια δύναμη τών αστικών έπαναστάσεων τοΰ 17ου-18ου αΙώνα στίς δυτικοευρωπαϊκές χώρες ήταν, έκτός άπό τήν άστική τάξη, ή άγροτιά, ή φτωχολογιά τών πόλεων καί τά μικροαστικά στρώματα. 'Ηγέτης, ήγεμόνας αυτών τών έπαναστάσεων ήταν ή άστική τάξη. Στή Ρωσία δμως, στήν έπανάσταση τοΰ 1905 - 1907 καί στήν άστικοδη- μοκρατική (τοΰ Φεβρουάριου) έπανάσταση τοΰ 1917, ή άστική τάξη, πού μετατράπηκε σέ άντιδραστική δύναμη έπει- δή φοβόταν τήν πάλη τοΰ έπανα στατικού προλεταριάτου, δχι
79
μόνο δέν ήταν ηγεμόνας, άλλά οΰτε καί κινητήρια δύναμη. Ή άστικοδημοκρατική έπανάσταση πραγματοποιήΟηκε στή Ρωσία άπό τήν έργατική τάξη καί τήν αγροτιά.
Ό ίημ ιονργ ιχός βόλος τής κοινωνικής ίπ αν άαχαοη ς.
01 κυρίαρχες τάξεις πανικοβάλλονται άπό τήν έπανάσταση καί προσπαθούν νά τήν παρουσιάσουν σάν αίμοβόρο τέρας, σάν τυφλή καταστρεπτική δύναμη πού σπέρνει μόνο θάνατο, έρείπια καί βάσανα.
'Ωστόσο τά θύματα, τό αίμα καί τά άνΟρώπινα βάσανα είναι αφθονα σέ δλη τήν Ιστορία τών κοινωνιών, πού στηρίζονταν στήν έκμετάλλευση καί στήν καταπίεση τών έργαζομένων μαζών. Τό ίδιο Ισχύει καί γιά τίς περιόδους τής έξελι- κτικής άνάπτυξης αύτών τών κοινωνιών. Στήν ιστορία πολλών χωρών είναι γραμμένες μέ αίμα, π.χ., οί σελίδες τής δημιουργίας τού συγκεντρωτικού κράτους στή θέση τών κατακερματισμένων μικρών φεουδαρχικών ηγεμονιών. Τό ίδιο καί ό καπιταλισμός στήν έξελικτική του άνάπτυξη προξένησε στήν άνΟρωπότητα ασύγκριτα περισσότερα βάσανα καί θύματα άπό όποιαδήποτε κοινωνική έπανάσταση. ’Αρκεί νά θυμηθούμε τούς παγκόσμιους πολέμους, τή φρίκη τής φασιστικής τρομοκρατίας, τίς θηριωδίες τών ιμπεριαλιστικών δυνάμεων στίς αποικιακές χώρες. Ή κοινωνική έπανάσταση, δταν μπει στήν ημερήσια διάταξη άπό τήν ιστορική άνάπτυξη, βοηθάει νά σταματήσουν τά θύματα καί τά βάσανα. 'II άνα- βολή δμως μιας ώριμης έπανάστασης, αντίθετα, αυξάνει πολλές φορές τό φόρο τού αίματος πού επιβάλλει στήν άνθρω- πότητα ή ταξική, ανταγωνιστική κοινωνία.
Αύτό δέ σημαίνει βέβαια δτι ή κοινωνική έπανάσταση γίνεται χωρίς Ουσίες. Ή έπανάσταση αύτή είναι τό άποκορύ- φωμα, τό άνώτερο σημείο τής πάλης τών τάξεων. Ή νικηφόρα έπανάσταση είναι άδύνατη χωρίς νά συντρίβει ή αντίσταση τών ξεπερασμένων τάξεων, πού δέ διστάζουν συνήθως νά χρησιμοποιούν τή βία. Οί έξεγέρσεις δμως, οί αίματηρές μάχες στά δδοφράγματα, δέν έξαντλοΰν καθόλου δλο τό περιεχόμενο τής κοινωνικής έπανάστασης. Αυτές οί μορφές άγώνα χαρακτηρίζουν μόνο όρισμένα στάδιά της (πολιτική έπανάσταση, συντριβή τής άντεπανάστασης κτλ.).
80
'Ωστόσο καί στίς περιπτώσεις πού έξαιτίας τών συγκεκριμένων Ιστορικών συνθηκών ό ένοπλος αγώνας επαιξε μεγάλο ρόλο στήν κοινωνική έπανάσταση, ό αγώνας αυτός δέν ήταν αυτοσκοπός. Τό δασικό σέ κάθε κοινωνική έπανάσταση είναι ή δημιουργία συνθηκών γιά τή γρήγορη προώθηση τής κοινωνίας στό δρόμο τής προόδου. "Οπως άκριδώς τό νυστέρι τοΰ χειρούργου, ετσι καί ή έπανάσταση άποκόπτει δ,τι έμ- ποδίζει τήν παραπέρα άνάπτυξη τοΰ κοινωνικού όργανισμοΰ, δ,τι προκαλεΐ τήν αποτελμάτωση καί δλα τά κοινωνικά δεινά.
Ή έπανάσταση δμως δέν άποκόπτει μόνο κάθε τι ξεπερασμένο καί σάπιο, πού έμποδίζει τήν κίνηση πρός τά έμπρός. Δημιουργεί νέα, πρωτοπόρα κοινωνικά καθεστώτα καί σχέσεις στή θέση αυτών πού καταργεί. Ί Ι έκπλήρωση αυτών τών δημιουργικών καθηκόντων χαρακτηρίζει ιδιαίτερα τή σοσιαλιστική έπανάσταση, δπως θά δούμε παρακάτο).
Άπό τήν αλλη μεριά, ή άνατροπή πού πραγματοποιεί ή κοινωνική έπανάσταση δέ σημαίνει καθόλου πλήρη άρνηση δλης τής παλιάς κοινωνίας, έγκατάλειιμη τών έπιτευγμάτων της. νΑν συνέδαινε αύτό, ή άνάπτυξη τής κοινωνίας γενικά θά ήταν αδύνατη, γιατί υστέρα άπό κάθε κοινωνική έπανάσταση Οά επρεπε νά άρχίσει νά χτίζεται ή κοινωνία από τό τίποτα, καί ή ανθρωπότητα Οά εκανε δή;ια σημειωτόν, χωρίς νά ξεπερνάει τό πρωτόγονο στάδιο. Στήν πραγματικότητα ή κοινωνική έπανάσταση δέν άρνεΐται κάθε τι πού υπήρχε στήν προηγούμενη κοινωνία, άλλά μόνο δ,τι γέρασε, ο,τι έμ- ποδίζει τήν κοινωνική πρόοδο. 'Όλα τά υπόλοιπα διατηρούνται, περιφρουροΰνται, άναπτύσσονται άκόμα περισσότερο. Λυτό ισχύει έντελώς γιά τίς παραγίογικές δυνάμεις καί σέ πολύ μεγάλο βαθμό καί γιά τόν πνευματικό πολιτισμό: τήν ίπιστήμη, τή λογοτεχνία, τήν τέχνη, στό βαθμό πού δέ συνδέονται ι/μεσα μέ τήν υπεράσπιση τών παλιών καθεσπότων, μέ τήν ιδεολογία τών ξεπερασμένων τάξεων.
Οί επαναστάσεις είναι περίοδοι δπου ή πάλη τών τάξεων φτάνει στή μεγαλύτερή της οξύτητα. Σ ’ αΰτές τίς περιόδους έκδηλώνεται μέ Ιδιαίτερη ένταση ή συνείδηση, ή θέληση, ό ένθουσιασμός τών λαϊκών μαζών. Ποτέ, εγραφε δ Λένιν, ή μάζα τοΰ λαοΰ δέν μπορεί νά γίνει τόσο δραστήριος δημιουργός ένός νέου κοινωνικού καθεστώτος, δπως στήν περίοδο της έπανάστασης. “Ετσι συντελεΤται τεράστια έπιτάχυνση τής
81β
κοινωνικής ανάπτυξης, πιό γρήγορη καί αποφασιστική κίνηση της κοινωνίας στό δρόμο τής προόδου. Νά γιατί ό Μάρξ όνόμαζε τίς έπαναστάσεις «ατμομηχανές τής ιστορίας».
Έ τσι, καί στίς έξελικτικές καί στίς έπαναστατικίς περιόδους άνάπτυξης τής ταξικής άνταγωνιστικής κοινωνίας, ή πάλη τών τάξεων είναι ή βασική κινητήρια δύναμη τής Ιστορικής πορείας.
Άπό αυτό βγαίνει τό συμπέρασμα δτι έκεΐνοι πού άπο- σιωποϋν τίς ταξικές άντιθέσεις, πού προτείνουν νά σταματήσει ή πάλη τών έργαζομένων τάξεων, πού προσπαθούν νά τήν αμβλύνουν καί νά τήν εξασθενήσουν, πού κηρύσσουν τήν ειρήνη τών τάξεων, είναι, μέ όποιαδήποτε ωραία λόγια καί αν καλύπτονται, εχθροί τής προόδου καί ΰποστηρικτές τής στασιμότητας καί τής αντίδρασης. Αύτή ή θέση είναι απαράδεκτη γιά τούς έργάτες, γιά δλους τούς προοδευτικούς άνθρώ- πους, πού θεωρούν καθήκον τους τήν άνάπτυξη τής πάλης τών καταπιεζομένων τάξεων κατά τών έκμεταλλευτών. Ή πάλη αύτή, τόσο μέ τά άμεσα, δσο καί μέ τά άπώτερα καθήκοντα πού βάζει μπροστά στήν κοινωνία, άνταποκρίνεται στά συμφέροντα τής πλειοψηφίας τής ανθρωπότητας καί συμβάλλει στήν πρόοδό της.
4. Οί βασικές μορφές τοΰ ταξικού άγωνα τοΰ προλεταριάτου.
Ό ταξικός άγώνας τοΰ προλεταριάτου διεξάγεται μέ διάφορες μορφές: οικονομική, πολιτική καί Ιδεολογική.
Ό οΐχονομικύς άγώ νας.
Οικονομικό δνομάζουν τόν άγώνα γιά τή βελτίωση τών συνθηκών ζωής καί έργασίας τών έργατών: γιά τήν αύξηση τών ημερομισθίων, τήν έλάττωση τής έργάσιμης ημέρας κτλ. Ή πιό διαδομένη μέθοδος οίκονομικοΰ άγώνα είναι ή προβολή άπό τούς έργάτες τών αιτημάτων τους καί, αν δέν Ικανοποιηθούν, ή κήρυξη άπεργίας. Γιά νά υπερασπίσει τά οίκο- νομικά της συμφέροντα, ή έργατική τάξη δημιουργεί συν-
Σκαλιστικές όργανώσεις, ταμεία αλληλοβοήθειας καί άλλες όργανώσεις.
Ή ανάγκη υπεράσπισης τών δμεσων οίκονομικών συμφερόντων του είναι κατανοητή σέ κάθε εργάτη, καί στόν πιό καθυστερημένο. Γ ι’ αύτό τό έργατικό κίνημα άρχίζει μέ τόν οικονομικό άγώνα. Αύτό δμως δέ σημαίνει δτι δ οίκονομικός αγώνας είναι ξεπερασμένο στάδιο τής ταξικής πάλης τοΰ προλεταριάτου. Ή υπεράσπιση τών οικονομικών διεκδικήσεων παίζει μεγάλο ρόλο καί στίς σημερινές συνθήκες, ακόμα καί στίς χώρες πού υπάρχει Ισχυρό καί όργανωμένο έρ- γατικό κίνημα.
Πρώτο, ό οίκονομικός αγώνας δίνει δρισμένες δυνατότητες βελτίωσης τής θέσης τής έργατικής τάξης καί μέσα στίς συνθήκες τοΰ καπιταλισμού. Λυτό άποδείχνεται άπό τήν πείρα πολλών χωρών, δπου οί εργάτες άπόσπασαν άπό τήν άστική τάξη σοβαρές παραχωρήσεις. Οί κομμουνιστές είναι οί πιό συνεπείς άγωνιστές γιά τά συμφέροντα τής έργατικής τάξης καί δλων τών έργαζομένων, γι’ αυτό δίνουν μεγάλη προσοχή στήν όργάνωση τοΰ οικονομικού άγώνα τοΰ προλεταριάτου.
Δεύτερο, 6 άγώνας γιά τίς οικονομικές διεκδικήσεις, σάν πιό προσιτός καί κατανοητός στίς μάζες, προσελκύει στό κίνημα τά πιό πλατιά στρώματα τών εργατών, χρησιμεύει γι’ αυτούς σάν άπαραίτητο σχολείο άντικαπιταλιστικοΰ άγ(όνα, σά σχολείο διαμόρφωσης τής ταξικής συνείδησης. ’Από αυτόν λοιπόν έξαρταται σέ μεγάλο βαθμό ή έπιτυχία τών άνώ- τερων μορφών τοΰ έργατικού κινήματος.
Ό οικονομικός δμως άγώνας παρουσιάζει καί κάποια στενότητα: έπειδή δέν θίγει τίς βάσεις τού καπιταλιστικού συστήματος, δέν μπορεί νά έξασφαλίσει τήν Ικανοποίηση τοΰ ζωτικού οικονομικού συμφέροντος τών έργατών — τήν απελευθέρωσή τους άπό τήν έκμετά?.λευση. Εκτός άπό αύτό οί έπιτυχίες τού οικονομικού άγώνα, δν δέν κατοχυρωθούν καί μέ πολιτικές κατακτήσεις, δέν μπορούν νά είναι σταθερές. 'Η άστική τάξη χρησιμοποιεί δλα τά δυνατά μέσα, γιά νά ανακαλέσει τίς παραχωρήσεις της καί νά περάσει σέ έπίθεση κατά τών οίκονομικών συμφερόντων τής έργατικής τάξης.
Νά γιατί ό μαρξισμός - λενινισμός πιστεύει δτι, δπου 6 ήγώνας τών έργατών άνάγεται μόνο σέ άγώνα γιά τά αμεσα
83
οικονομικά συμφέροντα, τό έργατικό κίνημα δέν μπορεί νά άποσπάσει σημαντικές νίκες.
Ή πραγματική ταξική πάλη τοΰ προλεταριάτου αρχίζει μόνο δταν βγαίνει άπό τά στενά πλαίσια τής υπεράσπισης τών άμεσων συμφερόντων τών έργατών καί μετατρέπεται σι πολιτική πάλη. Γι’ αύτό είναι ανάγκη, πρίν απ’ δλα, οί πρωτοπόροι έκπρόσωποι τής έργατικής τάξης δλης τής χώρας νά αρχίσουν άγώνα «έναντίον δ λ η ς τ ή ς τ ά ξ η ς τών καπιταλιστών καί έναντίον τής κυβέρνησης πού υποστηρίζει αύτή τήν τάξη» (Λένιν)*.
Ό Ιδεολογικός άγ ώ νας.
Τήν πάλη τής έργατικής τάξης, δπως καί όποιασδήποτί άλλης τάξης, τήν κινεί τό συμφέρον. Αύτό τό συμφέρον είναι γέννημα τών οίκονομικών σχέσεων τής καπιταλιστικής κοινωνίας, πού καταδικάζουν τήν έργατική τάξη στήν έκμετάλλευ- ση, στήν καταπίεση, σέ κακές συνθήκες ζωής. Τό ταξικό συμφέρον τών έργατών δέν είναι κάτι πού έπινοήΟηκε άπό κάποιον θεωρητικό ή άπό κάποιο κόμμα, άλλά υπάρχει άντικει- μενικά.
Αύτό δμως δέ σημαίνει δτι ή έργατική τάξη συνειδητοποιεί μεμιάς, αυτόματα, τά συμφέροντά της. Βέβαια, οί συνθήκες ζωής τοΰ προλεταριάτου γεννούν όρισμένες διαθέσεις σέ κάθε έργάτη. Ό έργάτης κάθε μέρα συναντάει τήν άδι- κία, τήν οικονομική καί κοινωνική άνισότητα. Αύτό γεννάει άνάμεσα στούς έργάτες τό αίσθημα τής δυσαρέσκειας, τής αυθόρμητης διαμαρτυρίας καί άγανάκτησης. Αυτά δμως τά αισθήματα δέν άποτελοΰν άκόμα συνειδητοποίηση τοΰ ταξικού συμφέροντος. Ή ταξική συνείδηση, κατά τόν όρισμό τοΰ Λένιν, «είναι ή κατανόηση άπό τούς έργάτες τοΰ γεγονότος δτι μοναδικό μέσο γιά νά βελτιώσουν τή θέση τους καί νά πετύχουν τήν απελευθέρωσή τους είναι ό άγώνας κατά τής τάξης τών καπιταλιστών καί τών έργοστασιαρχών.. . Σέ συνέχεια, συνείδηση τών έργατών σημαίνει κατανόηση τον γεγονότος δτι τά συμφέροντα δλίον τών έργατών μιάς δοσμέ
* Β. 1. Λ4ν;ν, «Άπαντα», ζύμ. 4, 196.
84
νης χώρας είναι τά ίδια, αλληλέγγυα, δη δλοι άποτελοϋν μιά τάξη, ξεχωριστή άπό δλες τίς δλλες τάξεις τής κοινωνίας. Τέλος, ταξική συνείδηση τών έργατών σημαίνει κατανόηση άπό τούς έργάτες τοΰ γεγονότος δτι γιά τήν έπίτευξη τών σκοπών τους είναι άπαραίτητο νά έξασφαλίσουν έπιρροή στίς κρατικές υποθέσεις.. .»*.
Αύτή ή συνείδηση δέ δημιουργεϊται στό κεφάλι κάθε έρ- γάτη άπό μόνη της.
Πρώτα-πρώτα δέν είναι τόσο άπλό γιά τόν έργάτη νά συνειδητοποιήσει δτι είναι έκπρόσωπος μιας ιδιαίτερης τάξης. Ό χτίστης καί ό μηχανοδηγός, ό ειδικευμένος τορναδόρος καί ό μεταλλουργός, δ ανθρακωρύχος καί ό σκαφτιάς, καθένας άπό αυτούς διαφέρει άπό τόν αλλο στίς συνθήκες καί στό χαρακτήρα τής έργασίας, καθώς καί στό βιοτικό έπίπεδο. Δέν είναι τυχαίο τό γεγονός δτι τό έργατικό κίνημα πολλών χωρών πέρασε άπό τό στάδιο τών συντεχνιακών όρ- γανώσεων, δπου βασική άρχή όργάνωσης ήταν ή στενή ειδικότητα, τό έπάγγελμα. Στόν ίδιο σιδηρόδρομο, π.χ., ο! δδη- γοί, οί θερμαστές καί οί έφαρμοστές όργανώνονταν σέ χωριστά, πού δέ συνδέονταν μεταξύ τους, συνδικάτα. Έ τσ ι συχνά οί σκοποί αυτών τών συνδικάτων ήταν ή έξασφάλιση παραχωρήσεων γιά τούς «δικούς τους» έργάτες σέ βάρος τών άλλων.
Τό ζήτημα δμως δέν περιορίζεται μόνο έδώ. Τή θέση του σάν καταπιεζόμενου στήν καπιταλιστική κοινωνία ό κάθε έρ- γάτης δέν τήν άντιλαμβάνεται πάντα σωστά. Μπορεί, π.χ., νά νομίζει δτι αύτή του ή θέση είναι άποτέλεσμα προσωπικών του άποτυχιών. Τότε ή δυσαρέσκεια γιά τήν κατάστασή του μπορεί νά εκφραστεί μέ προσπάθειες «νά κάνει τήν τύχη του» χρησιμοποιώντας όποιαδήποτε μέσα, άκόμα καί σέ βάρος τών συντρόφων του. Αυτό μόνο σέ εξαιρετικές περιπτώσεις μπορεί νά φέρει έπιτυχία, ή τύχη δμως έκατομμυρίων Ανθρώπων δέν άλλάζει.
Ή αυθόρμητη διαμαρτυρία τών έργατών μπορεί καί νά χάσει τό στόχο της, δηλαδή νά μή στραφεί κατά τών πραγματικών αντιπάλων. Στήν έποχή, π.χ., τής βιομηχανικής έπα-
• Β. I. Atviv, «Άηαντα», τόμ. 2, « λ . 96.
85
νάστασης τοΰ 18ου - 19ου αΙώνα, ανάμεσα στούς έργάτες είχε διαδοθεί τό κίνημα τών «κατάστρυφέων τών μηχανών» (luddites). Οί έργάτες Εβλεπαν δτι ή εισαγωγή μηχανών στήν παραγωγή χειροτερεύει τή θέση τους, δέν μπορούσαν δμως νά καταλάβουν δτι ή ρίζα τοΰ κακού δέν είναι οί μηχανές, άλλά τό δτι αυτές οί μηχανές άνήκουν στούς καπιταλιστές, πού τίς χρησιμοποιούν γιά τήν ένταση τής έκμετάλλευσης καί τήν έξαθλίωση τών έργαζομένων.
Ή δυσκολία νά συνειδητοποιήσουν οί έργάτες τά ταξικά τους συμφέροντα μεγαλώνει άπό τή διαβρωτική έπίδρασή τής αστικής ιδεολογίας, τής προπαγάνδας πού κάνει ή άστική τάξη μέ ειδικό σκοπό νά άποπροσανατολίζει τούς έργα- ζόμενους. Ή διαμόρφωση τής ταξικής συνείδησης τών έργατών μπορεί νά έμποδιστεί, Ιδιαίτερα, άπό τή διάδοση άνάμε- σά τους τών Ιδεών γιά τήν αιωνιότητα καί τό άμετάβλητο τών έκμεταλλευτικών συστημάτων, γιά τή δυνατότητα νά βελτιωθεί ή θέση τών έργατών μέ συμφωνία καί συμβιβασμό μέ τήν άστική τάξη, τών Ιδεών τής έΟνικής έχθρότητας, πού άπο- βλέπει στή διάσπαση τών γραμμών τών έργαζομένων κτλ.
Έ τσι, ή δημιουργία τής ταξικής συνείδησης τοΰ προλεταριάτου είναι σύνθετη διαδικασία. ’Ανάλογα μέ τίς συγκεκριμένες συνθήκες τών διαφόρων χωρών μπορεί νά γίνει γρηγορότερα ή αργότερα, ευκολότερα ή δυσκολότερα. Σ έ μερικές χώρες ή δημιουργία ταξικής συνείδησης άργεΐ πολύ. Έ κεΐ τό προλεταριάτο σέ σημαντικό βαθμό άκόμα καί σήμερα έξακολουθεΐ νά είναι, κατά τήν έκφραση τού Μάρξ, «τάξη καθεαυτή» καί δχι «τάξη γιά τόν έαυτό της», πού εχει συνειδητοποιήσει δτι άποτελεΐ Ιδιαίτερη τάξη καί εχει καταλάβει ποιό είναι τό ζωτικό της συμφέρον.
Τό καλύτερο σχολείο γιά τήν ταξική συνειδητοποίηση τών έργατών είναι ή καθημερινή πάλη, καθώς καί ή πάλη γιά τά αμεσα συμφέροντά τους. 'Ωστόσο δέν είναι άρκετό μόνο αύτό. Γιά νά άνεβεί ή έργατική τάξη σέ ανώτερο έπίπεδο ταξικής συνείδησης, χρειάζεται άκόμα καί μιά Ιδιαίτερη μορφή άγώνα, δ Ιδεολογικός άγώνας.
Ό Ιδεολογικός άγώνας τοΰ προλεταριάτου περιλαμβάνει πρίν άπ’ δλα, τήν έπεξεργασία μιας κοσμοθεωρίας, μιας έπι- στημονικής θεωρίας, πού φωτίζει τό δρόμο τής έργατικής τάξης γιά τήν άπελευθέρωσή της. Ό άγώνας τής έργατικής
τάξης γιά τά δμεσα συμφέροντά της, καί Ιδιαίτερα δ συνδικαλιστικός άγώνας, δέ γεννάει άκόμα σοσιαλιστικές άντιλή- ψεις. Ή δημιουργία τής θεωρίας τοΰ σοσιαλισμού μπορούσε νά γίνει μόνο μέ δάση τίς πιό πρωτοπόρες φιλοσοφικές, οικονομικές καί πολιτικές θεωρίες. Αύτό τό καθήκον Εκπληρώθηκε άπό τούς μεγάλους έπιστήμονες Μάρξ καί Ένγκελς, πού συνδέσανε δλη τή ζωή καί τό κργο τους μέ τόν απελευθερωτικό άγώνα τής έργατικής τάξης. Ό Μάρξ καί ό Ένγκελς δημιούργησαν μιά θεωρία δπου άποκαλύπτεται μέ Επιστημονική άξιοπιστία τό ζωτικό συμφέρον τής έργατικής τάξης (ή άνάγκη άπελευθέρωσής της άπό τήν Εκμετάλλευση) καί δείχνονται οί δρόμοι γιά τήν Επίτευξη αύτού τού σκοπού (ή Επαναστατική Εκμηδένιση τού καπιταλισμού καί ή οικοδόμηση τοΰ σοσιαλισμού), καθώς καί οΐ βάσεις τής τακτικής τοΰ Εργατικού κινήματος.
Ή δημιουργημένη δμως άπό τόν Μάρξ καί τόν “Ενγκελς Επιστημονική κοσμοθεωρία τής Εργατικής τάξης δέν είναι καμιά συλλογή Ιτοιμων απαντήσεων γιά τά ζητήματα πού μπορούν νά μπούν μπροστά στούς Εργαζόμενους στά Επόμενα στάδια τής Ιστορίας, στίς νέες συνθήκες, στή νέα κατάσταση. Γιά νά είναι πάντα αύτή ή κοσμοθεοιρία άποτελεσματικό δπλο άγώνα τής Εργατικής τάξης γιά τήν οικοδόμηση τής σοσιαλιστικής κοινωνίας, πρέπει αδιάκοπα νά τή συγκεκριμενοποιούμε, νά τήν άναπτύσσουμε καί νά τήν πλουτίζουμε μέ τά νέα στοιχεία τής Επιστήμης καί μέ τή νέα πείρα τής ταξικής πάλης Εκατομμυρίων μαζών. Αυτή ή δημιουργική θεωρητική έργασία ήταν, είναι καί θά είναι σοβαρό καθήκον τών μαρξιστικών - λενινιστικών κομμάτων τής Εργατικής τάξης.
Ή Επιστημονική κοσμοθεωρία τής Εργατικής τάξης, γιά νά παίξει τό ρόλο της στόν άπελευθερωτικό άγώνα, πρέπει νά άφομοιωθεΐ άπό τίς μάζες τών έργατών. Έ τσ ι απορρέει ή άνάγκη νά είσαχθεΐ ή Επιστημονική κοσμοθεωρία στό Εργατικό κίνημα Ε ξ ω άπό τόν οϊκονομικό άγώνα καί τόν τομέα τών σχέσεων άνάμεσα στούς Εργάτες καί στούς Εργοδότες. Αύτό τό καθήκον τό Εκπληρώνει τό μαρξιστικό - λενι- νιστικό κόμμα. Σύμφωνα μέ τόν όρισμό τοΰ Λένιν, τό ίδιο τό κόμμα άποτελεϊ Ενωση τών Ιδεών τοΰ σοσιαλισμού μέ τό μαζικό Εργατικό κίνημα.
87
'Ένα άπό τά πιό σημαντικά καθήκοντα τοΰ ιδεολογικού άγώνα είναι ακόμα νά διατηρεί σέ δλες τίς περιστάσεις τήν καθαρότητα τής σοσιαλιστικής κοσμοθεωρίας τής έργατικής τάξης, νά μήν επιτρέπει στους έχΟρούς της νά τή διαστρεβλώνουν καί ετσι νά άφαιροΰν αύτό τό αποτελεσματικό δπλο άπό τά χέρια τοΰ προλεταριάτου. Είναι γνωστό δτι μόνο δταν δ μαρξισμός - λενινισμός μετατράπηκε σέ ισχυρή ιδεολογική δύναμη, οΐ έχΟροί τής έργατικής τάξης αρχισαν νά άγωνί- ζονται έναντίον του δχι μόνο κατά μέτωπο, άλλά καί άπό τά νώτα, στηριζόμενοι στούς πράκτορές τους μέσα στό έργατικό κίνημα. Μέ τό πρόσχημα τής «τελειοποίησης» τοΰ μαρξισμού, οί έχΟροί του προσπαθούν αδιάκοπα νά διαστρεβλώνουν αυτή τή θεωρία, νά τήν κάνουν άκίνδυνη γιά τήν άστική τάξη, άνώφελη γιά τούς έργάτες. Λυτό τό νόημα εχει ή «θεωρητική» δράση τών δππορτουνιατών δλων τών ειδών, τών ρεφορμιστών καί τών ρεβιζιονιστών. Ό άγώνας έναντίον τους είναι άδιάκοπο καθήκον δλων τών συνειδητών έργατών, καί πριν οπό δλα τών μαρξιστικών - λενινισηκών κομμάτων.
Ό τομέας δμως τής ιδεολογικής πάλης τοΰ προλεταριάτου δέν εξαντλείται μέ τά καθήκοντα τής διαμόρφωσης ταξικής συνείδησης στούς έργάτες, μέ τήν προπαγάνδα τών ιδεών τοΰ μαρξισμού - λενινισμού άνάμεσά τους. Ή έργατική τάξη δέν διεξάγει τόν απελευθερωτικό της άγώνα μόνη, άλλά σέ συμμαχία μέ δλους τούς έργαζόμενους, καί είναι ή πρωτοπορία τους. Ή άπελευΟέρωση τών μή προλεταριακών μαιών — τής αγροτιάς, τών μικροαστών, τής διανόησης — άπό τήν έπίδραπη τών άστικών Ιδεών, ή προσέλκυσή τους στίς Ιδέες τού σοσιαλισμού είναι, γι’ αύτό τό λόγο, άκόμα ?να σοβαρό καθήκον τοΰ ιδεολογικού άγώνα τών έργατών.
Ό πολιτικός άγ<»νας.
'Η ανώτερη μορφή ταξικής πάλης τών έργατών είναι ό πολιτικός άγώνας.
Τήν άνάγκη τής διεξαγωγής πολιτικού άγώνα τό προλεταριάτο τήν αντιμετωπίζει κιόλας στήν πορεία τής υπεράσπισης τών οικονομικών του διεκδικήσεων. Οί καπιταλιστές έχουν μέ τό μέρος τους τό άστικό κράτος, πού τούς βοηθάει νά διασπούν καί νά καταπνίγουν τίς απεργίες, νά βάζουν έμ-
πόδι η στή δράση τών συνδικάτων καί τών δλλων έργατικών οργανώσεων κτλ. Ή ίδια ή ζωή δδηγεί, ετσι, τήν έργατική τάξη σέ άγιό να δχι μόνο κατά τοΰ καπιταλιστή «της», άλλά καί κατά τοΰ άστικού κράτους, που υπερασπίζει τά συμφέροντα δλης τής τάξης τών καπιταλιστών γενικά.
Άπό τήν αλλη μεριά., ή άνάπτυξη τοΰ πολιτικού άγώνα είναι δυνατή μόνο δταν ή έργατική τάξη ή τό πρωτοπόρο της τμήμα άποκτάει ταξική συνείδηση καί συνειδητοποιεί σωστά τά συμφέροντά του.
Ό πολιτικός αγώνας τής έργατικής τάξης περιλαμβάνει ολο τόν τομέα τής κοινωνική; ζωής, που συνδέεται μέ τίς σχέσεις της μέ τίς άλλες τάξεις καί στρώματα τής αστικής κοινωνίας, μέ τό άστικό κράτος καί μέ τή δράση του. «ΤΙ συνείδηση τής έργατικής τάξης — εγραφε ό Λένιν — δέν μπορεί νά είναι άληΟινη πολιτική συνείδηση, δν οί έργάτες δέ μάθουν νά άπαντούν σέ δ λ ε ς καί σέ δ π ο ι ε σ δ ή π ο - τ ε. περιπτώσεις αυθαιρεσίας καί καταπίεσης, δίας καί παρανομίας, δ π ο ι ε ς τ ά ξ ε ι ς καίδν θίγουν αυτές οί π εριπτώσεις...»*. Αύτό προϋποθέτει στενή σχέση άνάμεσα στήν υπεράσπιση τών συμφερόντων τής έργατικής τάξης καί στόν άγώνα γιά τά δημοκρατικά δικαιώματα καί έλευθερίες μέ τήν πλατειά του έννοια, κατά τής άντιλαϊκής έξωτερικής πολιτικής τής αστικής τάξης, καί σέ. πολλές χώρες γιά τήν έθνική άνεξαρτησία κτλ.
'Όλες αυτές οί κατευθύνσεις τής πολιτικής δράσης τής έργατικής τάξης αυτές καθαυτές είναι εξαιρετικά σημαντικές, Ιδιαίτερα στίς σημερινές συνθήκες. Δέ θά ήταν δμως σωστό νά άνάγουμε μόνο σ’ αυτές δλα τά καθήκοντα τοΰ πολιτικού άγώνα. «Δέν είναι αρκετό νά λέμε, — εγραφε ό Λένιν, — δτι ή ταξική πάλη γίνεται πραγματική, συνεπής, άνα- πτυγμένη μόνο δταν άγκαλιάζει τόν τομέα τής πολιτικής. . . Ό μαρξισμός πιστεύει δτι ή ταξική πάλη είναι έντελώς άνα- πτυγμένη, «πανεθνική», μ ό ν ο δταν, δχι μόνο άγκαλιά- ζει τήν πολιτική, άλλά στήν πολιτική θίγει τό πιό ουσιαστικό: τή διάρθρωση τής κρατικής έξουσίας».** Σ* αυτό συνίστα-
ται ή διαφορά τοΰ μαρξιστή άπό τό συνηθισμένο φιλελεύθερο, πού είναι πρόθυμος νά παραδεχτεί τήν ταξική πάλη καί στόν τομέα τής πολιτικής, μέ τόν δρο δμως δτι Οά αποκλειστεί ό άγώνας τών έργατών γιά τήν άνατροπή τοΰ καπιταλισμού καί τήν κατάκτηση τής κρατικής έξουσίας.
Άπό δσ« είπαμε, φαίνεται καθαρά γιατί ή μαρξιστική - λενινιστική θεωρία, ένώ πιστεύει δτι 6ασική αίτια κάθε άγώνα τών τάξεων είναι τά υλικά, οικονομικά τους συμφέροντα, υπογραμμίζει ταυτόχρονα τήν προτεραιότητα τής πολιτικής σέ σχέση μέ τήν οικονομία, θεωρεί σάν ανώτερη μορφή τήν πολιτική μορφή άγώνα τής έργατικής τάξης καί βλέπει κάθε ταξικό άγώνα σάν πολιτικό. Ό οικονομικός καί Ιδεολογικός άγώνας δέν είναι αυτοσκοπός. Καί ό ενας καί ό άλλος, μέ δλε; τους τίς εννοιες, υποτάσσονται στούς άνώτερους, πολιτικούς σκοπούς καί καθήκοντα τών έργατών, τοΰ πολιτικοΰ τους άγώνα, πού μόνο αυτός μπορεΐ νά έξασφαλίσει τό ζωτικό οικονομικό συμφέρον τής έργατικής τάξης — τήν άπελευθέρωσή της άπό τήν έκμετάλλευση.
Ό πολιτικός άγώνας διεξάγεται άπό τήν έργατική τάξη, άνάλογα μέ τίς άπαιτήσεις τής κατάστασης, μέ τίς πιό διαφορετικές μεθόδους, περιλαμβάνοντας τίς διαδηλώσεις, τίς πολιτικές άπεργίες (δηλ. τίς άπεργίες γιά τήν υποστήριξη αυτών ή έκείνων τών πολιτικών διεκδικήσεων), τόν άγώνα στίς έκλογές καί στά κοινοβούλια, τήν ένοπλη έξέγερση κτλ. Οί σκοποί καί οί μέθοδοι τοΰ πολιτικοΰ άγώνα άπαιτοΰν άλλες, πιό άνώτερες μορφές όργάνιοσης τής έργατικής τάξης, καί πρίν άπ’ δλα τή δημιουργία ένός πολιτικοΰ κόμματος τοΰ προλεταριάτου. "Οπως άπόδειξε ή πείρα, ή δημιουργία ένός τέτοιου κόμματος είναι νομοτελειακό φαινόμενο στήν ιστορία τοΰ έργατικοΰ κινήματος. Ό πολιτικός άγώνας άπαιτεΐ άκόμα δχι μόνο πανεθνική, άλλά καί διεθνή συνένωση τών προσπαθειών τής έργατικής τάξης καί δλων τών έργαζομένων.
Ή π ρ ολεταριακή Ιπ αν άαταση .
Τό άνώτερο στάδιο τής ταξικής πάλης τοΰ προλεταριάτου είναι ή έπανάσταση.
Οι έχθροί τοΰ κομμουνισμού παρουσιάζουν τήν προλεταριακή έπανάσταση σάν άνατροπή, πού πραγματοποιείται άπό
90
μιά μικρή όμάδα κομμουνιστών «συνωμοτών». Αύτό είναι κακόβουλο ψέμα. Ό μαρξισμός - λενινισμός δέν παραδέχεται τήν τακτική τών «αύλικών έπαναστάσεων», τών πραξικοπημάτων, τής αρπαγής τής έξουσίας από μιά ένοπλη μειοψηφία. Αυτό απορρέει λογικά άπό τή μαρξιστική αντίληψη γιά τά κοινωνικά φαινόμενα. Οί αιτίες τής έπανάστασης βρίσκονται, σέ τελευταία άνάλυση, στίς υλικές συνθήκες τής ζωής τής κοινωνίας, στή σύγκρουση άνάμεσα στίς παραγωγικές δυνάμεις καί στίς παραγωγικές σχέσεις. Αύτή ή σύγκρουση έκφράζεται μέ τή σύγκρουση μεγάλων μαζών άνΟρώπων, τάξεων, πού ξεσηκώνονται σέ άγώνα κάτω άπό τήν έπί- δραση άντικειμενικών αιτίων, πού δέν έξαρτώνται άπό τή θέληση τών ξεχωριστών άτόμων, όμάδων, άκόμα καί κομμάτων. Τό κομμουνιστικό κόμμα όργανώνει τή δράση τών μαζών, καθοδηγεί τίς μάζες, δέν προσπαθεί υμως νά κάνει τήν έπα- νάσταση «άντί γι* αυτές», μέ τίς δικές του δυνάμεις.
Ή σοσιαλιστική έπανάσταση τής έργατικής τάξης δια- κρίνεται άπό δλες τίς προηγούμενες κοινωνικές έπαναστάσεις άπό μιά σειρά σημαντικές ιδιομορφίες. Ή βασική άπό αυτές είναι δτι δλες οί προηγούμενες έπαναστάσεις όδήγησαν μόνο στήν Αντικατάσταση μιας μορφής έκμετάλλευσης άπό μιά δλλη, ένώ ή σοσιαλιστική έπανάσταση βάζει τέλος σέ κάθε έκμετάλλευση καί οδηγεί τελικά στήν έξαφάνιση τών τάξεων. Ή σοσιαλιστική έπανάσταση, ό πιό βαθύς άπό τούς γνωστούς στήν Ιστορία μετασχηματισμός, είναι πλήρης αναδιάρθρωση τών κοινωνικών σχέσεων άπό κάτω ώς τήν κορυφή. Ή σοσιαλιστική έπανάσταση βάζει τέλος στή μακραίωνη Ιστορία τής έκμεταλλευτικής ταξικής κοινωνίας, άπελευθε- ρώνει τήν κοινωνία άπό κάθε είδους ζυγό, είναι ή άρχή τής έποχής τής πραγματικής άδελφοσύνης καί ισότητας τών ανθρώπων, ή έγκαθίδρυση τής αιώνιας ειρήνης πάνω στή γή, ή πλήρης κοινωνική έξυγίανση τής άνθρωπότητας. Αυτό είναι τό τεράστιο πανανθρώπινο περιεχόμενο τής προλεταριακής έπανάστασης. Ή έπανάσταση αυτή είναι τό πιό σημαντικό όρόσημο στήν άνάπτυξη τής άνθρωπότητας.
’Από τό χαρακτήρα τής σοσιαλιστικής έπανάστασης, καθορίζεται ό νέος ρόλος τών λαϊκών μαζών στήν έπαναστατική άνατροπή. 01 μάζες τών έργαζομένων Επαιρναν δραστήρια μέρος καί στίς προηγούμενες έπαναστάσεις, πού στρέφονταν
91
κατά τών δουλοκτητών καί τών φεουδαρχών. Σ ’ αύτές δμως ίπαιζαν μόνο τό ρόλο δύναμης κρούσης, πού άνοιγε τό δρόμο γιά τήν έξουσία μιας νέας έκμεταλλευτικής τάξης. Γ ι’ άύτό αποτέλεσμα τής έπαναστατικής ανατροπής ήταν μόνο ή αντικατάσταση μιας μορφής έκμετάλλευσης άπό μιά α?>λη.
Έντελώς διαφορετική είναι ή έπανάσταση τής έργατικής τάξης. Σ ’ αυτήν οί έργάτες, πού άποτελοΰν σημαντικό (σέ πολλές χώρες τό πιό σημαντικό) τμήμα τών έργαζομένων μαζών, παίζουν δχι μόνο τό ρόλο δύναμης κρούσης, άλλά καί τό ρόλο τοΰ ήγεμόνπ, τοΰ έμπνευστή καί ηγέτη τής έπανάστασης. Γι’ αύτό ή νίκη τής έργατικής τάξης δδηγεί στήν πλήρη κατάργηση τής έκμετάλλευσης ανθρώπου άπό άνθρωπο, στήν απελευθέρωση δλων τών έργαζομένων άπό κάθε ζυγό.
Ή προλεταριακή έπανάσταση λοιπόν είναι έπανάσταση τών ίδιων τών έργαζομένων μαζών, πού τήν κάνουν γιά τόν έαυτό τους. Δέν είναι παράξενο λοιπόν τό γεγονός δτι οί Εργαζόμενοι στήν πορεία τής σοσιαλιστικής έπανάστασης έκδη- λώνουν τεράστια δημιουργική δύναμη, άναδείχνουν άνάμεσά τους έξαίρετους ηγέτες καί έπαναστάτες, δημιουργούν νέες μορφές έξουσίας, άγνωστες <5>ς τώρα στήν ιστορία.
Ή σοσιαλιστική έπανάσταση σέ όποιαδήποτε καπιταλιστική χώρα καταλαμβάνει άρκετά μεγάλο χρονικό διάστημα. Πρίν άπ’ δλα προϋποθέτει τήν πολιτική έπανάσταση, δηλ. τήν κατάκτηση τής κρατικής έξουσίας άπό τήν έργατική τάξη. Μόνο μέ τήν έγκαθίδρυση τής έξουσίας τής έργατικής τάξης, μπορεί νά γίνει τό πέρασμα άπό τόν καπιταλισμό στό σοσιαλισμό.
'Ιστορικός προορισμός τής σοσιαλιστικής έπανάστασης είναι ή κατάργηση τής καπιταλιστικής ατομικής Ιδιοκτησίας στά μέσα παραγωγής καί τών καπιταλιστικών παραγωγικών σχέσεων άνάμεσα στούς άνθρώπους, ή άντικατάστασή τους μέ τήν κοινωνική, σοσιαλιστική Ιδιοκτησία στά μέσα παραγωγής, μέ τίς σοσιαλιστικές παραγωγικές σχέσεις. "Οσο δμως ή έξουσία άνήκει στήν άστική τάξη, ή άντικατάστασή αύτή είναι άδύνατο νά γίνει. Τό άστικό κράτος άποτελεΐ τό κυριότερο έμπόδιο στό δρόμο γιά τό μετασχηματισμό τοΰ καπιταλιστικού καθεστώτος. Τό αστικό κράτος υπηρετεί μέ πίστη καί συνέπεια τούς έκμεταλλευτές καί προστατεύει τήν
92
ιδιοκτησία τους. Γιά νά άποσπαστεί άπό τίς Ιθύνουσες τάξεις ή ιδιοκτησία τους καί νά παραδοΟεΐ σέ δλη τήν κοινωνία, πρέπει νά άφαιρεΟεϊ ή κρατική έξουσία άπό τούς καπιταλιστές καί νά δοθεί στήν έργαζόμενο λαό. Τό κράτος τής άστικής τάξης πρέπει νά άντικατασταθεΐ μέ τό κράτος τών έργαζομένων.
Ή δημιουργία ένός τέτοιου κράτους είναι απαραίτητη καί γιατί μόνο μέ τή βοήθεια τής κρατικής έξουσίας ή έργατική τάξη μπορεΐ νά εκπληρώσει τά τεράστια δημιουργικά καθήκοντα πού μπαίνουν μπροστά της άπό τή σοσιαλιστική έπανάσταση.
Μπροστά στίς προηγούμενες έπαναστάσεις έμπαιναν κυρίως καταλυτικά καθήκοντα. Αύτό φαίνεται καθαρά άπό τό παράδειγμα τών άστικών έπαναστάσεων. Σκοπός αύτών τών έπαναστάσεων ήταν βασικά νά καταλύσουν τίς φεουδαρχικές σχέσεις, νά εκμηδενίσουν ετσι τούς φραγμούς πού εβαζε ή παλιά κοινωνία στήν άνάπτυξη τής παραγωγής καί νά άνοί- ξουν τό δρόμο γιά τήν παραπέρα άνάπτυξη τοΰ καπιταλισμού. "Ετσι ή άστική έπανάσταση έκπλήρωσε βασικά τό καθήκον της. 01 ίδιες δμως ο! καπιταλιστικές οικονομικές σχέσεις είχαν εμφανιστεί καί άναπτύσσονταν γιά μεγάλο χρονικό διάστημα μέσα στά πλαίσια τοΰ φεουδαρχικού συστήματος. Αύτό ήταν δυνατό έπειδή ή άστική καί ή φεουδαρχική ιδιοκτησία άποτελούν δυό είδη τής ά τ ο μ ι κ ή ς ιδιοκτησίας. Μ’ δλο πού άνάμεσά τους υπήρχαν άντιΟέσεις, καί οί δυό ωστόσο μπορούσαν νά ζούν μαζί γιά Ινα διάστημα.
'I I σοσιαλιστική έπανάσταση έκπληρώνει κι αύτή τό καθήκον τής κατάργησης τών ξεπερασμένων σχέσεων — τών καπιταλιστικών, συχνά καί τών φεουδαρχικών, πού διατηρούνται μέ τή μορφή λίγο - πολύ έντονων έπιβιώσεων. Σ ’ αύ- τήν δμως, στά καθήκοντα τής καταστροφής, προστίθενται καί δημιουργικά κοινωνικά - οικονομικά καθήκοντα τεράστιας κλίμακας καί πολύ σύνθετα, πού άποτελούν τό βασικό περιεχόμενό της.
Οί σοσιαλιστικές σχέσεις δέν μποροΰν νά γεννηθούν μέσα στά πλαίσια τού καπιταλισμού. Εμφανίζονται μ ε τ ά τήν κατάληψη τής έξουσίας άπό τήν έργατική τάξη, δταν τό κράτος τών έργαζομένων έθνικοποιεί τήν Ιδιοκτησία τών καπιταλιστών στά μέσα παραγωγής, στά έργοστάσια, στά όρυ-
»β
χεία, στίς μεταφορές, στίς τράπεζες κτλ. καί τή μετατρέπει σέ κοινωνική, σοσιαλιστική Ιδιοκτησία. Είναι φανερό δτι αύτό ίέν μπορούσε νά γίνει πρίν περάσει ή έξουσία στά χέρια· τής έργατικής τάξης.
Ή έΟνικοποίηση δμως τής καπιταλιστικής Ιδιοκτησίας rtvai μόνο ή αρχή τών έπαναστατικών μεταβολών πού πραγματοποιεί ή έργατική τάξη. Γιά νά γίνει τό πέρασμα στό σοσιαλισμό, πρέπει νά έπεκταθοϋν οΐ σοσιαλιστικές οικονομικές σχέσεις σέ δλη τήν οίκονομία, νά όργανωΟεί μέ νέο τρόπο ή οικονομική ζωή τοΰ λαού, νά δημιουργηΟεί μιά αποτελεσματικά σχεδιασμένη οίκονομία, νά άναδιαρΟοωΟούν μέ βάση τίς σοσιαλιστικές αρχές οί κοινωνικές καί πολιτικές σχέσεις, νά λυθούν σύνθετα προβλήματα στόν τομέα τοΰ πολιτισμού καί τής αγωγής. "Ολα αύτά είναι τεράστια δημιουργική έργασία καί γιά τήν πραγματοποίησή της τό σοσιαλιστικό κράτος παίζει έξαιρετικά σημαντικό ρόλο. Τό σοσιαλιστικό κράτος είναι τό βασικό έργαλείο στά χέρια τών έργαζομένων, γιά τήν οικοδόμηση τοΰ σοσιαλισμού καί υστέρα τοΰ κομμουνισμού. IV αύτό δταν Ισχυρίζεται κανείς, δπως κάνουν οί όππορτουνιστές, δτι ό σοσιαλισμός μπορεί νά οίκοδο- μηΟεί αφήνοντας τήν πολιτική έξουσία στά χέρια τής αστικής τάξης, έξαπατάει τούς άνΟρώπους καί σπέρνει άνάμεσά τους βλαβερές αυταπάτες.
Ή πολιτική έπανάσταση τής έργατικής τάξης μπορεί νά γίνει μέ διάφορες μορφές. Μπορεί νά πραγματοποιηθεί μέ Ινοπλη εξέγερση, δπως εγινε στή Ρωσία τόν ’Οκτώβριο τοΰ 1917. Σ έ ιδιαίτερα ευνοϊκέ; συνθήκες τό πέρασμα τής έξουσίας στό λαό μπορεί νά γίνει καί ειρηνικά, χωρίς ένοπλη εξέγερση καί έμφύλιο πόλεμο. Μέ όποιαδήποτε δμως μορφή καί αν γίνει, ή πολιτική έπανάσταση τοΰ προλεταριάτου είναι πάντα τό ανώτερο στάδιο άνάπτυξης τή; ταξικής πάλης. Μέ τήν έπανάσταση έγκαΟιδρύεται ή δικτατορία τού προλεταριάτου, δηλ. ή έξουσία τών έργαζομένων, πού καθοδηγείται άπό τήν έργατική τάξη.
Ή έργατική τάξη, μετά τήν κατάκτηση τής έξουσίας, αντιμετωπίζει τό πρόβλημα, τί νά κάνει τό μηχανισμό τοΰ παλιού κράτους, τήν άστυνομία, τά δικαστήρια, τά διοικητικά δργανα κτλ. Στίς προηγούμενες έπαναστάσεις, ή νέα τάξη, δταν έρχόταν στήν έξουσία, προσάρμοζε στίς άνάγκες της
94
τόν παλιό κρατικό μηχανισμό καί κυβερνούσε μέ τή βοήθεια του. Αντό ήταν δυνατό, έπειδή οΐ έπαναστάσεις οδηγούσαν στήν αντικατάσταση τής κυριαρχίας μιας έκμεταλλευτικής τάξης μέ τήν κυριαρχία μιας άλλης, έπίσης έκμεταλλευτικής τάξης.
Ή έργατική τάξη δέν μπορεί νά άκολουθήσει αύτό τό δρόμο. Ή αστυνομία, ή χωροφυλακή, ό στρατός, τά δικαστήρια καί τά αλλα κρατικά δργανα, πού γιά αιώνες υπηρετούσαν τίς έκμεταλλευτικές τάξεις, δέν μπορούν νά περάσουν στήν υπηρεσία αυτών πού προηγούμενα καταπίεζαν. Ό κρατικός μηχανισμός δέν είναι μιά συνηθισμένη μηχανή, πού δέν εχει σημασία ποιος τή διευθύνει: δ αστικός μηχανισμός, άπό τόν ίδιο p χαρακτήρα του, δέν μπορεί νά υπηρετήσει τήν έργατική τάξη. Ή σύνθεση τού άστικού κρατικού μηχανισμού καί ή διάρθρωσή του είναι προσαρμοσμένα ετσι ώστε νά έκ- πληρώνουν τή βασική λειτουργία αυτού τοΰ κράτους — νά κρατούν τούς έργαζόμενους υποταγμένους στήν άστική τάξη. Νά γιατί ό Μάρξ ελεγε δτι δλες οί προηγούμενες έπαναστάσεις τελειοποιούσαν μόνο τήν παλιά κρατική μηχανή, ένώ καθήκον τής έργατικής έπανάστασης είναι νά τήν καταστρέψει καί νά τήν αντικαταστήσει μέ τό δικό της, προλεταριακό κράτος.
Ή δημιουργία ένός νέου κρατικού μηχανισμού εχει σημασία καί γιατί αύτό βοηθάει στό νά τραβηχτούν οί πλατειές λαϊκές μάζες μέ τό μέρος της έργατικής τάξης. Ό πληθυσμός έρχεται πάντα σέ έπαφή μέ τά δργανα τής έξουσίας. Ό ταν λοιπόν οί έργαζόμενοι βλέπουν δτι στόν κρατικό μηχανισμό δουλεύουν άνθρωποι, πού προέρχονται άπό τό λαό, δταν βλέπουν δτι τά δργανα τοΰ κράτους προσπαθοΰν νά Ικανοποιήσουν τίς ζωτικές άνάγκες τών έργαζομένων καί δχι τών πλουσίων, αύτό έξηγεΐ στίς μάζες, καλύτερα άπό κάθε προπαγάνδα, δτι ή νέα έξουσία είναι έξουσία τού ίδιου τού λαού.
Ό τρόπος πού θά γίνει ή κατάλυση τοΰ παλιού κρατικού μηχανισμού έξαρταται άπό πολλές περιστάσεις, ιδιαίτερα άπό τό αν ή έπανάσταση εγινε βίαια ή ειρηνικά. Σ έ δλες δμως τίς συνθήκες ή κατάλυση τοΰ παλιού μηχανισμού τής κρατικής έξουσίας καί ή δημιουργία ένός νέου είναι ενα άπό τά πρωταρχικά καθήκοντα τής προλεταριακής έπανάστασης.
Ή βασική καί άποφασιστική δύναμη τής σοσιαλιστικής
95
έπανάστασης μπορεί νά είναι μόνο ή έργατική τάξη. Ωστόσο ή έργατική τάξη δέν τήν Πραγματοποιεί μόνη της. Τά συμφέροντα τη; έργατικής τάξης συμπίπτουν μέ τά ζωτικά συμφέροντα δλων τών έργαζομένων, δηλ. τής τεράστιας πλειοψηφίας τοΰ πληΟυσμοΰ. Έ τσ ι δημιουργεΐται ή δυνατότητα γιά συμμαχία τής έργατικής τάξης, σάν ηγεμόνα τής έπανάστασης, μέ τίς πιό πλατείες μάζες τών έργαζομένων.
Οί μάζες τών συμμάχων τής έργατικής τάξης συνήθως δέν υποστηρίζουν τό σύνθημα τής σοσιαλιστικής έπανάστασης καί τής έγκαΟίδρυσης τής δικτατορίας τοΰ προλεταριάτου άμέσως, άλλά σιγά - σιγά. Ή ιστορική πείρα αποδείχνει δτι ή προλεταριακή έπανάσταση μπορεί νά προέλΟει άπό τήν αστικό - δημοκρατική έπανάσταση, άπό τό έΟνικοαπελευθε- ρωτικό κίνημα τών καταπιεζομένων λαών, άπό τόν άντιφασι- στικό, άντιιμπεριαλιστικό, άντιμονοπωλιακό άγώνα.
Ή προλεταριακή έπανάσταση βάζει τεράστια καθήκοντα στά κόμματα τής έργατικής τάξης. Ή άποφασιστική καί ικανή καθοδήγηση τής πάλης τών μαζών άπό τά μαρξιστικά κόμματα είναι ή δασική προϋπόθεση γιά τή νίκη τής προλεταριακής έπανάστασης.
Τ Ι έποχή τής σοσιαλιστικής έπανάστασης άποτελεΐ όλό- κληρο στάδιο στήν άνάπτυξη τής άνΟρωπότητας. ’Αργά ή γρήγορα οί σοσιαλιστικές επαναστάσεις Οά άγκαλιάσουν δλους τούς λαούς καί δλες τίς χώρες. Στίς διάφορες χώρες, οί προλεταριακές έπαναστάσεις παίρνουν ιδιόρρυθμες μορφές ανάλογα μέ τίς συγκεκριμένες ιστορικές συνθήκες, τίς έΟνι- κές Ιδιομορφίες καί παραδόσεις. Ωστόσο, οί σοσιαλιστικές έπαναστάσεις σέ δλες τίς χώρες υποτάσσονται στίς γενικές νομοτέλειες, πού άνακάλυψε ή μαρξιστική - λενινιστική θεωρία.
91
3
Ό ρόλος τών λαϊκών μαζών χα( τής προσωπικότητας στήν Ιστορία
Τό ζήτημα γιά τό ρόλο τών λαϊκών μαζών καί τής προσωπικότητας στήν Ιστορία διαστρέφεται μέ Ιδιαίτερο ζήλο du*6 τούς Ιδεολόγους τών έκμεταλλευτικών τάξεων. 01 Ιδεολόγοι αυτοί, θέλοντας νά δικαιολογήσουν τό «δικαίωμα» μιας μηδαμινής μειοψηφίας νά καταπιέζει τήν πλειοψηφία, προσπαθούν πάντα νά μειώσουν τό ρόλο τών λαϊκών μαζών στή ζωή καί στήν άνάπτυξη τής κοινωνίας. Ό λαός, οί άπλοι άνθρωποι, οΐ μάζες τών έργαζομένων παριστάνονται σάν αυουλο πλήθος πού άπό τήν ίδια τή φύση του είναι προορισμένο νά υποτάσσεται αναντίρρητα στήν ξένη θέληση, νά ανέχεται πειθήνια τήν άθλιότητα καί τήν ταπείνωση.
Γιά τούς όπαδονς αύτών τών άπόψεων οί λαϊκές μάζες εΤναι μόνο παθητικό άντικείμενο τής Ιστορικής πορείας καί, στήν καλύτερη περίπτωση, είναι οΐ άβουλοι έκτελεστές τής θέλησης τών «μεγάλων άνδρών»: τών βασιλέων, τών στρατηγών, τών νομοθετών κτλ. Αυτές οί ύποκειμενιστικές θεωρίες δχι μόνο δικαιολογούν τό καθεστώς υπου μιά χούφτα έκμεταλλευτών καταπιέζει τήν πλειοψηφία τού πληθυσμοί, άλλά καί θεμελιώνουν μιά έσωτερική πολιτική, πού άποβλέ- πει στήν κατάργηση τής δημοκρατίας καί στήν έγκαθίδρυση φασιστικών καθεστώτων. Αύτά άκριβώς τά καθεστώτα, Ισχυρίζονται οί άντιδραστικοί ιδεολόγοι, μπορούν νά έξασφαλί- σουν στούς μεγάλους δνδρες τή δυνατότητα νά «δημιουργούν» τήν Ιστορία άνεμπόδιστα, χωρίς νά φοβούνται τήν Ανάμιξη τού δβουλου πλήθους, πραγματοποιώντας τή θέλησή τους. Έ τσ ι δικαιολογούσαν τήν ελλειψη δικαιωμάτων τών μαζών
97
καί τήν παντοδυναμία τοϋ «φύρερ» (άρχηγοΰ) οΐ χιτλερικοί καί οί άλλοι φασίστες.
Εκτός άπό τήν ύποκειμενιστική άντίληψη γιά τό ρόλο τής προσωπικότητας στήν Ιστορία, άνάμεσα στούς άστούς Ιδεολόγους Εχει διαδοθεί καί ή φαταλιστική άντίληψη, πού σύμφωνα μ’ αύτήν οί άνθρωποι δέν μποροϋν νά άσκήσουν καμιά έπίδραση στήν πορεία τών γεγονότων. Τήν άποψη αύτή τήν υποστηρίζουν μέ έξαιρετική έπιμονή οί κληρικοί, πού διαβε- βαιώνουν δτι ή ζωή καί ή άνάπτυξη τής κοινωνίας είναι άπο- τέλεσμα προκαθορισμού, άπό τό θεό, τής τυφλής μοίρας, τοΰ πεπρωμένου. «Ό άνθρωπος υποθέτει καί ό θεός διαθέτει», αυτή είναι ή ούσία τών συλλογισμών τους.
Ί Ι φαταλιστική θεωρία, τό ίδιο δπως καί ή ύποκειμενι- στική, μειώνει τό ρόλο τών λαϊκών μαζών στήν άνάπτυξη τής κοινωνίας. Καί ή μιά καί ή αλλη ξεκινοΰν άπό τή λαθεμένη άποψη δτι τάχα ή κοινωνική άνάπτυξη συντελεΐται άνεξάρ- τητα άπό τή δράση καί τόν άγώνα τών έκατομμυρίων μαζών τών έργαζομένων. Καθεμιά άπό τίς θεωρίες αυτές έξυπηρε- τεΐ μέ τόν τρόπο της τούς ιδεολογικούς σκοπούς τών έκμε- ταλλευτικών τάξεων, πού ένδιαφέρονται νά κρατοϋν σέ υποταγή τούς έργαζόμενους.
Ή μαρξιστική θεωρία άπόδειξε δλη τήν ψευτιά τόσο τών φαταλιστικών δσο καί τών ΰποκειμενιστικών άντιλήψεων γιά τήν Ιστορία. Ό μαρξισμός - λενινισμός, αποκαλύπτοντας τίς νομοτέλειες τής Ιστορικής πορείας, διαπίστωσε δτι οί λαϊκές μάζες είναι ό βασικός έκφραστής τής Ιστορικής άναγ- καιότητας — ή δύναμη πού παίζει κ α θ ο ρ ι σ τ ι κ ό ρ ό λ ο στήν κοινωνική άνάπτυξη.
1. 01 λαϊκές μάζες εΤναι οί δημιουργοί της Ιστορίας.
Λαϊκές μάζες είναι πρίν άπ’ δλα οί τάξεις καί τά κοινωνικά στρώματα, πού βάζουν σέ κίνηση τήν κοινωνική παραγωγή καί ζοϋν μέ τήν έργασία τους, δηλ. οί μάζες τών έργαζομένων. Οί μάζες αύτές άποτελοΰν στό σύνολό τους τό βασικό τμήμα τής κοινωνίας, τή συντριπτική της πλειοψηφία. ’Από ■οιές συγκεκριμένες τάξεις καί στρώματα άποτελοϋνται οί
λαϊκές μάζες, αυτό έξαρτάται άπό τήν έποχή καί άπό τό χαρακτήρα τοΰ κοινωνικοΰ συστήματος. Κατά συνέπεια ή χρησιμοποίηση τοΰ δρου «λαϊκές μάζες» σέ καμιά περίπτωση δέ μάς απαλλάσσει άπό τήν άνάγκη νά έξετάζουμε άπό ταξική άποψη καί νά διαπιστώνουμε τό συγκεκριμένο ταξικό περιεχόμενο τοΰ κινήματος δπου συμμετέχουν.
Ή παραγω γιχ ΐ] δραστηρ ιότη τα τώ ν λ α ϊκ ώ ν μ αζώ ν ε ίν α ι άπυφ αοιστιχ ύς ίίρυς γ ιά τή ζωή χ α ί την άνά - π τν ξη τής κοινω νίας.
Πρωταρχική σημασία στή ζωή τής κοινωνίας Εχει ή παραγωγική δραστηριότητα τών μαζών. 01 μάζες δημιουργούν τά έργαλεϊα έργαοίας, τά τελειοποιούν, συσσωρεύουν έργα- σιακές συνήθειες καί τίς μεταδίνουν άπό γενιά σέ γενιά, παράγουν δλα τά υλικά άγαΟά, πού χωρίς αύτά ή̂ κοινών ία δέ θά μποροΰσε νά ζήσει ούτε μιά μέρα.
Μέ τήν αλλαγή τών κοινωνικών καί οικονομικών σχηματισμών αλλαξε καί ή ταξική ούσία τών παραγωγών, ή παραγωγική τους δμως δραστηριότητα ήταν πάντα, είναι καί Οά είναι φυσική άναγκαιότητα, ό πρώτος δρος γιά τήν ύπαρξη τής κοινωνίας. « . . . Όποιεσδήποτε αλλαγές καί αν γίνουν στά ανώτερα, μή παραγωγικά στρώματα τής κοινωνίας, — υπογραμμίζει ό Ένγκελς, — ή κοινωνία δέν μπορεί νά υπάρξει χωρίς τάξη παραγωγών. Κατά συνέπεια, αύτή ή τάξη είναι απαραίτητη σέ όποιεσδήποτε συνθήκες, μ’ δλο πού Οά Ερθει μιά έποχή, πού δέ Οά είναι πιά τάξη, γιατί Οά περιλαμβάνει δ?.η τήν κοινωνία»*.
Ή καθημερινή έργασιακή δραστηριότητα έκατομμυρίω* Δπλών ανθρώπων, πού άναπτύσσουν τήν παραγωγή, δχι μόνο έξασφαλίζει στήν κοινωνία δλα τά αναγκαία γιά τήν ύπαρξή της, άλλά καί δημιουργεί τήν υλική βάση γιά τή διαδοχική αντικατάσταση τών κοινωνικών καί οικονομικών συστημάτων, δηλ. γιά τήν άνοδική άνάπτυξη, τήν πρόοδο τής άνθρωπό' τητ«ς.
• Κ. Hctpi xxi Φ. Ένγχβλς, «'Aaiarw*, ιάμ. 19, 1961, οβλ.906.
99
Καί μόνο ή παραγωγική δραστηριότητα τών λαϊκών μαζών θά ήταν Αρκετή γιά νά Αποδείξει δτι οί μάζες αυτές είναι οί πραγματικοί δημιουργοί τής Ιστορίας. Ό ρόλος του| δμως στήν κοινωνική άνάπτυξη δέν έξαντλεΐται μ’ αύτό.
Οί Χαϊχές μ άζες χ α ί ή πολ ιιιχή .
Οί μάζες παίζουν μεγάλο ρόλο καί στην πολιτική ζωή. Χωρίς τήν πολιτική τους δραστηριότητα είναι Αδύνατη ή ίδια ή Ανάπτυξη τής κοινωνίας, καί πρίν Απ’ δλα οί κοινωνικές έπαναστάσεις. Όποιαδήποτε τάξη κι αν ερχεται στήν έξουσία υστέρα από έπανάσταση, ή βασική κινητήρια δύναμη είναι πάντα οί λαϊκές μάζες.
Στίς περιόδους τών έπαναστάσεων, ό δημιουργικός ρόλος τών λαϊκών μαζών έκδηλώνεται μέ Ιδιαίτερη δύναμη. «01 έπαναστάσεις είναι γιορτή τών καταπιεζομένων καί τών έ*· μεταλλευομένων, — Εγραφε δ Λένιν. — Ποτέ άλλοτε ή μάζα τοΰ λαοΰ δέν είναι Ικανή νά γίνει τόσο δραστήριος δημιουργός νέων κοινωνικών καθεστώτων, δπως στήν περίοδο τής έπανάστασης. Στίς έποχές αυτές δ λαός είναι ικανός νά κάνει θαύματα..
Τό ίδιο μεγάλος είναι δ ρόλος τών λαϊκών μαζών καί στόν έθνικοαπελευθερωτικό Αγώνα, στήν υπεράσπιση τής χώρας τους άπό τούς ξένους έπιδρομεΐς, στούς δίκαιους πολέμους.
Οί έκμεταλλευτικές τάξεις ισχυρίζονταν πάντα δτι είναι οί μοναδικοί υπερασπιστές τών έθνικών συμφερόντων. "Οπως δμως Αποδείχνουν τά γεγονότα, στίς ώρες τών μεγάλων έθνι- κών δοκιμασιών, ή τύχη κρίνεται δχι Από μιά χούφτα έκμε- ταλλευτών, άλλά Από τό λαό, Από τίς μάζες, πού μέ τό δπλο στά χέρια υπερασπίζουν τήν πατρίδα καί Αγωνίζονται μέ αυταπάρνηση γιά τήν Ανεξαρτησία της.
Ό δλο Αφοσίωση καί αυταπάρνηση άγώνας τών πλατειών μαζών τοΰ ρωσικοΰ λαοΰ Επαιξε αποφασιστικό ρόλο γιά τήν Απελευθέρωση τής Ρωσίας Από τό ζυγό τών Τατάρων καί γιά τήν έκκαθάριση τής χώρας Από τίς όρδές τοΰ Ναπο- λέοντα στά 1812. Στόν ήρωισμό τών έργαζομένων όφείλουν
* Β. I. Δίνιν, «'Απαντα:, ζύμ. 9, ο*λ. 93.
100
τήν έθνική τους Ανεξαρτησία καί πολλές άλλες χώρες — ή Ιταλία, πού γιά μεγάλο χρονικό διάστημα βρισκόταν κάτω άπό τό ζυγό τής ξένης κυριαρχίας, ή Βουλγαρία, ή Σερβία, ή Ελλάδα καί άλλες Βαλκανικές χώρες πού στέναζαν κάτω άπό τήν τουρκική κυριαρχία κτλ.
Στήν έποχή μας άκριβώς τά έκατομμύρια τών έργαζομένων μαζών Ισωσαν τήν Ευρώπη άπό τή φασιστική υποδούλωση, έξασφαλίζοντας τή νίκη κατά τοΰ φασισμού. Σημαντικό ρόλο σ’ αύτή τήν Ιστορική νίκη έπαιξαν οί λαοί τής Σοβιετικής Ένωσης, πού σήκωσαν στούς ώμους τους τό βασικό βάρος τοΰ αντιφασιστικού πολέμου.
Χάρη στήν αυταπάρνηση τών λαϊκών μαζών τών άποικια- κών καί έξαρτημένων χωρών, πολλές άπό αύτές απελευθερώθηκαν κιόλας άπό τόν Αποικιακό ζυγό, ένώ άλλες βρίσκονται στό δρόμο πρός τήν έλευΟερία καί τήν έθνική Ανεξαρτησία.
Σ τίς «ειρηνικές» περιόδους τής ιστορίας ό ρόλος τών λαϊκών μαζών στήν πολιτική ζωή τής έκμεταλλευτικής κοινωνίας δέν είναι τόσο φανερός. 01 κυρίαρχες τάξεις, χρησιμοποιώντας δλα τά μέσα σωματικού καί πνευματικοΰ καταναγκασμού— τήν άστυνομία καί τό στρατό, τή δικαιοσύνη καί τή Θρησκεία, τό διοικητικό μηχανισμό καί τό σχολείο — προσπαθούν νά μειώσουν στό έλάχιστο τό ρόλο τών λαϊκών μαζών στήν πολιτική, νά καταπνίξουν τήν πολιτική τους δράση ή νά τήν κατευθύνουν σέ άκίνδυνο γι’ αύτές τίς τάξεις κανάλι. Αύτό είναι άναπόσπαστο γνώρισμα τοΰ έκμεταλλευ- τικοΰ κοινωνικοΰ συστήματος. Μόνο μέ τήν καταπίεση τών έργαζομένων, μέ τήν Ιδιοποίηση τών καρπών τής έργασίας τους, μπορούν νά υποταχτούν οί μάζες πολιτικά, νά έξασφα- λιστεΐ ή κυριαρχία τών παρασιτικών τάξεων στήν πολιτική ζωή. Γ ι’ αύτό οί έργαζύμενες μάζες μποροΰν νά καθορίζουν τήν πολιτική μόνο δταν άνατρέπουν τήν έξουσία τών έκμε- ταλλευτών.
Αύτό δμως δέ σημαίνει δτι οί λαϊκές μάζες δέν παίζουν κανένα ρόλο στήν πολιτική ζωή στίς συνθήκες τής κυριαρχίας τών καπιταλιστών ή άλλων έκμετσλλευτών. Ή πολιτική είναι τομέας πεισματικής πάλης τών τάξεων, καί πρίν άπ’ βλα πάλης άνάμεσα στούς έκμεταλλευτές καί στούς έκμεταλ- λευόμενους. Τά τελικά άποτελέσματα αυτής τής πάλης έξαρ- τώνιαι δχι μόνο άπό τή θέληση τών κυρίαρχων τάξεων, άλ-
101
λά καί άπό τήν έπιμονή καί τήν άποφασιστικότητα, πού μ* αΰτές οί έργαζόμενοι υπερασπίζουν τά συμφέροντα τους, άπό τόν πραγματικό συσχετισμό τών δυνάμεων σ’ αύτό τόν άγώνα.
01 λαϊκές μάζες, άκόμα καί στίς συνθήκες τοΰ καπιταλίτ σμοΰ, μποροΰν νά έπηρεάζουν ουσιαστικά τήν πολιτική τής κυρίαρχης τάξης, έμποδίζοντας τήν πραγματοποίηση τών άν- τιλαϊκών σκοπών τών αντιδραστικών δυνάμεων, υποχρεώνοντας τούς Ιθύνοντες κύκλους νά ύποχωροΰν σέ πολλά σοβαρά ζητήματα τής έσωτερικής καί τής έξωτερικής πολιτικής. Αυτός ό καθημερινός πολιτικός άγώνας τών έργαζομένων, δπως άναφέραμε στό προηγούμενο κεφάλαιο, παίζει μεγάλο ρόλο στήν άνάπτυξη τής κοινωνίας.
Ό ρόλος τώ ν λ α ϊκ ώ ν μ αζώ ν ατήν ά ν άπ τυ ξη ιο ΰ no- λ ιτισμ ον.
01 άντιδραστικοί Ιδεολόγοι πού άρνοΰνται τήν Ικανότητα τών έργαζομένων, τών απλών άνθρώπων, γιά δημιουργική δράση, διαστρέφουν μέ ιδιαίτερη μανία τό ρόλο τών λαϊκών μαζών στήν άνάπτυξη τοΰ πολιτισμού. Ό πνευματικός πολιτισμός, ισχυρίζονται, είναι άποτέλεσμα τής έργασίας τών «έκλεκτών» καί μόνο σέ μιά χούφτα μεγαλοφυών άνθρώπων όφείλει ή άνΟρωπότητα τήν άνάπτυξη τής έπιστήμης, τής λογοτεχνίας καί τής τέχνης.
Μέ τήν πρώτη ματιά αυτοί οί Ισχυρισμοί μπορεί νά φαίνονται σωστοί. Πραγματικά, σέ δλους σχεδόν τούς τομείς τής πνευματικής δημιουργίας μπορούμε νά άπαριθμήσουμε μερικές δεκάδες όνόματα, δπως τοΰ Νεύτωνα, τοΰ Λομονόσοφ καί τοΰ ’Αϊνστάιν στή φυσική, τοΰ Μεντελέγιεφ καί τού Μπάτλερ στή χημεία, τοΰ Δαρβίνου καί τοΰ Μιτσούριν στή βιολογία, τοΰ Σαίξπηρ καί τοΰ Τολστόϊ στή λογοτεχνία, τοΰ Μπετόβεν καί τοΰ Τσαϊκόφσκι στή μουσική, πού χωρίς αύτά Οά ήταν δύσκολο άκόμα καί νά φανταστούμε τό σημερινό πολιτισμό.
Οί μαρξιστές άποδίδουν τήν τιμή πού πρέπει στούς μεγαλοφυείς παράγοντες τοΰ πολιτισμού. Βλέπουν δμως καθαρά δτι στήν άνάπτυξή του είναι άνεκτίμητη καί ή εισφορά τών λαϊκών μαζών, τών έργαζομένων. Οί μάζες έβαλαν τίς βάσεις δλου τοΰ πνευματικού πολιτισμοΰ τής άνθρωπότητας, αΰτές δημιούργησαν τίς συνθήκες γιά τήν πρόοδό του.
102
Είναι γνωστό, π.χ., δτι ή λογοτεχνία καί ή τέχνη αναπτύχτηκαν γιά μεγάλο χρονικό διάστημα άποκλειστικά σά λαϊκή δημιουργία. Τά λαϊκά έπικά ποιήματα, οί μπιλίνες, τά Παραμύθια, οΐ θρύλοι, οΐ παροιμίες, τά τραγούδια, χρησί- μευσαν σά βάση πού πάνω της άναπτύχτηκε ή λογοτεχνί· άπό τούς έπαγγελματίες συγγραφείς καί ποιητές. Τό ίδιο καί ή λαϊκή εικαστική καί έφαρμοσμένη τέχνη καί ή λαϊκή άρχι- τεκτονική έβαλαν τή βάση γιά τήν παραπέρα δημιουργία τών καλλιτεχνών καί τών άρχιτεκτόνων. Ή λαϊκή δημιουργία ά- ποτελεϊ καί σήμερα αυτοτελή καλλιτεχνική άξία, καθώς καί άνεξάντλητο θησαυροφυλάκιο μορφών καί παραστατικών μέσων, πηγή έμπνευσης γιά τούς συγγραφείς καί τούς καλλιτέχνες. ’Ακριβώς στή λαϊκή δημιουργία γεννιέται καί διαμορφώνεται ή έθνική μορφή τής τέχνης καί τής λογοτεχνίας κάθε χώρας.
Ή δημιουργία τοΰ λαοΰ εβαλε καί τίς βάσεις τής Επιστήμης. Μάς προκαλοΰν κατάπληξη τά έπιτεύγματα τών προικισμένων Επιστημόνων πού άνακαλύπτουν νέες πηγές ένέργειας καί θαυματουργά Εμβόλια, πού Εφευρίσκουν έξαίρετες μηχανές καί νέα υλικά, πού άλλάζουν τή ζωή μας. Δέν είναι δμω$ λιγότερο καταπληκτικό άπό αυτά τά έπιτεύγματα τό δημιουργικό κατόρθωμα τών λαϊκών μαζών, πού μέ τήν καθημερινή έργασία τους άπόσπασαν λίγο - λίγο τά πρώτα μυστικά τής φύσης, άπόκτησαν τή φωτιά, άνακάλυψαν τούς τρόπους γιά νά καλλιεργούν τά δημητριακά καί γιά νά λυώνουν τά μέταλλα, άνακάλυψαν καί τελειοποίησαν τά πρώτα έργα- λεΐα έργασίας, συσσώρευσαν τίς πρώτες γνώσεις γιά τά πράγματα καί τά φαινόμενα πού περιβάλλουν τόν άνθρωπο.
“Ετσι στά πρώτα στάδια άνάπτυξης τοΰ πολιτισμού οΐ Ερ- γαζόμενες μάζες ήταν οί άμεσοι δημιουργοί τών πολιτιστικών άξιών.
Ή κατάσταση δέν μπορούσε παρά νά άλλάξει μετά τήν άπόσπαση τής πνευματικής έργασίας άπό τή χειρωνακτική ύστερα άπό τό γεγονός δτι ή δραστηριότητα στόν τομέα τής λογοτεχνίας, τής τέχνης καί τής έπιστήμης, δπως καί ή κρατική δράση, μονοπωλήθηκε άπό τίς έκμεταλλευτικές κυρίαρχες τάξεις καί άπό τά στρώματα τής κοινωνίας πού υπηρετούσαν τά συμφέροντά τους. Μέ Ενα δλόκληρο σύστημα μέτρων, οίκονομικών καί πολιτικών, δλες οΐ βασικές μορφές τής
108
«νευματική; έργασίας, καθώς καί της έργασίας στόν τομέα τοΰ πολιτισμού, εγιναν προνόμιο τών πλουσίων. Ή άποξέναπ <τη τών λαϊκών μαζών άπό τόν πολιτισμό, ή διατήρησή .τους στό σκοτάδι, εγινε στά χέρια τών έκμεταλλευτών μιά άπό τίς έγγυήσεις τής ταξικής τους κυριαρχίας.
Φυσικά, αυτές οί συνθήκες περιόρισαν τή δραστήρια συμμετοχή τών έργαζομένων μαζών στήν άνάπτυξη τής Επιστήμης, τής τέχνης καί τής λογοτεχνίας.
Οί ιδεολόγοι τής σύγχρονης αστικής τάξης Εκμεταλλεύονται πολύ αύτό τό γεγονός. 'Υποστηρίζουν δτι οί σύνθετες μορφές τή ; πνευματικής έργασίας, πού συνδέονται μέ τήν καθοδήγηση τή; πολιτική; καί τής οίκονομίας καί μέ τή δημιουργία στόν τομέα τοΰ πολιτισμοΰ, είναι τάχα προσιτές μότο στούς «Εκλεκτούς», στή λεγάμενη «elite», δηλ. στούς Εκπροσώπου; τών κυρΰχρχων τάξεων τής έκμεταλλευτικής κοινωνίας. Καί οί λαϊκές μάζες, οί έργαζόμενοι, παρουσιάζονται άπό αυτούς τούς «θεωρητικού;» σά διανοητικά «κατώτεροι», Ικανοί μόνο γιά τή «χονδροειδή» χειρωνακτική έργασία.
Στήν πραγματικότητα ή ίδιοφυΐα καί τό ταλέντο δέν είναι ταξικό προνόμιο. Τά ταξικά προνόμια στήν Εκμεταλλευτική κοινωνία δίνουν μόνο τή δυνατότητα γιά νά Εκδηλωθεί ή ίδιοφυΐα καί τό ταλέντο στόν τομέα τής πολιτικής, τής Επιστήμης, τής τέχνης καί τής λογοτεχνίας. Αυτή ή δυνατότητα στήν ταξική κοινωνία παρέχεται συνήθως σ’ δσους προέρχονται άπό τίς εύπορες τάξεις.
Καί πρέπει νά μάς καταπλήσσει ή δύναμη τοΰ νοΰ, τοΰ ταλέντου καί τής θέλησης πολλών χιλιάδων έργαζομένων, πού άκόμα καί στίς συνθήκες τής έκμεταλλευτικής κοινωνίας μπόρεσαν νά άναδειχτοΰν καί νά συμβάλουν ουσιαστικά στούς κιό διαφορετικούς τομείς τοΰ πνευματικού πολιτισμού, ή άκόμα νά γίνουν πολιτικοί. Ή Ιστορία μάς δίνει πολλά τέτοια παραδείγματα. Τά άγροτόπαιδα Νεύτων καί Λομονόσοφ εγι- ναν οί μεγαλύτεροι Επιστήμονες τής Εποχή; τους. Ό απλός ξυλοκόπος ’Αβραάμ Λίνκολν επαιξε σημαντικό ρόλο στήν περίοδο τοΰ Εμφυλίου πολέμου στίς ΗΙΙΑ καί Εκλέχτηκε πρόεδρος. Ό Μαξίμ Γκόρκυ, πού προερχόταν άπό τή φτωχολογιά τής πόλης, εγινε μεγάλος συγγραφέας. Μπορούμε νά αναφέρουμε άκόμα πολλά τέτοια όνόματα. Πλάι δμως στόν καθένα άπό αυτούς υπήρχαν Εκατοντάδες καί χιλιάδες τα
104
λέντα άπό τό λαό, πού χάθηκαν, γιατί δέν μπόρεσαν νά άνα- δειχτοΰν. Ή Ιστορία της Εκμεταλλευτικής κοινωνίας είναι πραγματικό νεκροταφείο λαϊκών τβλέντων.
Έ να άπό τά μεγαλύτερα πλεονεκτήματα τοΰ σοσιαλισμού είναι δτι βάζει τέλος σ’ αυτή τήν παράλογη σπατάλη τοΰ πι< μεγάλου πλούτου τής κοινωνίας, τών άνΌρώπινων ταλέντων. Ό σοσιαλισμός, καταργώντας δλα τά ταξικά πολιτικά καί ot- κονομικά προνόμια, δημιουργεί τίς κατάλληλες συνθήκες γιά τήν όλόπλευρη άνάπτυξη καί τήν όρθολογική χρησιμοποίηση τών ικανοτήτων τών άνΟρυ')πων, πράγμα πού οδηγεί σέ τερά- <ττια έπιτάχυνση τής προόδου σέ δλους τούς τομείς τής κοινωνικής ζωής.
Ή ση μ ασία τής μ αρξιστικ ή ς ΰ ίση ς γ ιά τόν άπ οφ ασ ι- ατικό ρόλο τώ ν λ α ϊκ ώ ν μ αζώ ν στήν Ιστορία.
Ή &ποτ[η γιά τόν αποφασιστικό ρόλο τών λαϊκών μαζών στήν κοινωνική άνάπτυξη κατέχει σπουδαία θέση στή θεωρία τοΰ μαρξισμού - λενινισμού. Λίνει στήν κοινωνική έπιατή- μη τό κλειδί γιά τήν έρμηνεία τής Ιστορικής πορείας καί έξα- φανίζει τίς βασικές άδυναμίες δλων τών προμαρξιστικών Ιστορικών θεωριών, πού δέν έξέταζαν τή δράση τών λαϊκών μαζών. Έ τσ ι στρέφει τήν Ερευνα τής κοινωνίας στή μελέτη τής δραστηριότητας τών λαϊκών μαζών καί τών συνθηκών τής ζωής τους. Χωρίς αυτή τή μελέτη είναι άδύνατο νά κα- τανοηΟεί ή πορεία τής Ιστορίας.
Γιά τά μαρξιστικά - λενινιστικά κόμματα, γιά κάθε μέλος αύτών τών κομμάτων, ή σωστή κατανόηση τοΰ ρόλου τών λαϊκών μαζών στήν Ιστορία χρησιμεύει σάν καθοδήγηση στήν πρακτική δράση, γιατί βοηθάει νά ξεχωρίζουμε τήν πιό βασική άπό δλες τίς κατευθύνσεις τής δουλειάς — τήν Οργανωτική, ιδεολογική καί διαπαιδαγωγική δουλειά άνάμεσα στούς έργάτες καί δλους τούς έργαζόμενους— νά συγκεντρώνουμε σ’ αύτήν προσοχή καί δυνάμεις. Ή ιστορία γνωρίζει πολλά κόμματα, καθώς καί κόμματα πού Ιδρύθηκαν γιά τήν υπεράσπιση τών συμφερόντων τών έργαζομένων, πού έξαφανίστη- καν άπό τόν πολιτικό στίβο άκριβώς γιατί δέν κατάλαβαν τή σημασία αυτής τής δουλειάς, δέν μπόρεσαν νά συσπειρώσου» γύρω τους τίς λαϊκές μάζες. Έ τσ ι, μιά άπό τίς βασικές αϊ-
105
τίες τής χρεωκοπίας τοΰ κόμματος «Ναρόντναγια βόλια» (Λαϊκή θέληση) στή Ρωσία ήταν τό γεγονός δτι οΐ ήγέτες του υποτιμούσαν τίς μάζες, στήριζαν δλες τίς έλπίδες τους στή δράση «τών κριτικά σκεπτομένων προσωπικοτήτων» καί τόν άγώνα του; κατά τών καταπιεστών τόν είχαν περιορίσει σέ ατομική τρομοκρατία.
Ή θέση τής μαρξιστικής - λενινιστικής θεωρίας δτι δ λαός είναι δημιουργός τής Ιστορίας εχει μεγάλη σημασία καί γιά τίς ίδιες τίς έργαζόμενες μάζες. Αύτή ή θέση, διαλύον- τας εναν άπό τούς πιό προσφιλείς σέ δλους τούς έκμεταλλευ- τές μύθο, τό μύθο δτι τάχα ή ανθρώπινη κοινωνία όφείλει τά πάντα σέ μιά χούφτα έκλεκτών, δτι χωρίς αυτούς δέν μπο- ρεΐ νά ζήσει καί νά αναπτυχτεί, αφυπνίζει τή συνείδηση τών έργαζομένων μαζών, τίς έμψυχώνει στόν απελευθερωτικό άγώνα τους, τούς καλλιεργεί τήν πίστη γιά τό νικηφόρο τέρμα του, τούς κάνει νά πιστεύουν δτι είναι πραγματοποιήσιμα τά Ιδανικά μιας κοινωνίας, δπου κυρίαρχοι μέ πλήρη δικαιώματα θά είναι οί ίδιες οί μάζες.
Ή μαρξιστική θεωρία γιά τόν άποφασιστικό ρόλο των λαϊκών μαζών στήν ιστορία γεννάει ταυτόχρονα στους έργα- ζόμενους τό αίσθημα τής βαθειάς ευθύνης γιά τό μέλλον τής κοινωνίας. Τούς δείχνει δτι δέν πρέπει νά έλπίζουν σέ «σωτή- ρες», δτι μοναδικός ήρωας, πού μπορεί νά άπελευθερώσει τούς λαούς άπό τό ζυγό καί νά άναπλάσει τήν κοινωνία, σύμφωνα μέ τούς πόθους τής πλειοψηφίας τής άνθρωπότητας, είναι οί Ιδιοι οί έργαζόμενοι.
2. *0 ρόλος τής προσωπικότητας στήν Ιστορία.
Ή δράση τών ηγετών είν α ι άναγ χαΐο στοιχείο τής Ιστορικής π ορ εία ς .
Ή μαρξιστική θεωρία, αποδείχνοντας τόν άποφασιστικό ρόλο τών λαϊκών μαζών στήν Ιστορία τής κοινωνίας, αποδίδει ταυτόχρονα μεγάλη σημασία στή δραστηριότητα τών έξαιρετικών άνθρώπων, τών καθοδηγητών, τών ήγετών, καί άποδείχνει δτι δλοι αυτοί έκπληρώνουν Ενα άναγκαΐο γιά τήν
106
κοινωνία λειτούργημα. Αύτό Ισχύει δχι μόνο γιά τούς έπι- οτήμονες, τούς συγγραφείς καί τούς καλλιτέχνες, πού στίς οημερινές συνθήκες χωρίς τήν έργασία τους είναι αδύνατη #| άνάπτυξη τής έπιστήμης καί τοΰ πολιτισμοΰ, άλλά στόν Ιδιο βαθμό καί γιά τούς κοινωνικούς καί πολιτικούς παράγοντες— τούς ηγέτες τών μαζών, τών προοδευτικών τάξεων καί τών πολιτικών κομμάτων.
Κάθε κοινωνική τάξη μπορεί νά κυριαρχεί στήν κοινωνία μόνο μέ τή βοήθεια μιας συγκεκριμένης όργάνωσης. *0- ποιαδήποτε δμως ταξική όργάνωση, γιά νά δράσει, πρέπει νά εχει καθοδήγηση καί, κατά συνέπεια, καθοδηγητές. Αυτό Ισχύει καί γιά τά κόμματα, καί γιά τίς άλλες κοινωνικές όρ- γανώσεις, καί γιά τό κράτος. 01 καθοδηγητές έπεξεργάζον- ται καί διαμορφώνουν τήν πολιτική τής τάξης, τοΰ κράτους, τοΰ κόμματος, όργανώνουν τήν έφαρμογή της στή ζωή, κατευθύνουν τή δράση χιλιάδων καί έκατομμυρίων άνθρώπων.
’Ιδιαίτερα απαραίτητοι είναι οί καθοδηγητές στίς άνερ- χόμενες τάξεις, πού διεξάγουν έπαναστατικό άγώνα γιά τήν έξουσία. Ή βασική δύναμη, πού μπορεί νά άντιπαραθέσει ή χαταπιεζόμενη τάξη στήν κρατική όργάνωση τής κυρίαρχης τάξης, είναι ή δύναμη τής έπαναστατικής όργάνωσης. Ή έπαναστατική δμως όργάνωση είναι αδύνατο νά υπάρχει χωρίς εμπείρους, Ικανούς καί δραστήριους καθοδηγητές. «Καμιά τάξη στήν 'ιστορία δέν κατέκτησε τήν κυριαρχία, χωρίς νά άναδείξει τούς πολιτικούς της ηγέτες, τούς πρωτοπόρους έκπροσώπους της, Ικανούς νά όργανώνουν καί νά καθοδηγούν τό κίνημα»*, — εγραφε δ Λένιν.
Ή δράση τών ηγετών λοιπόν είναι άντικειμενική άναγκαιότητα. Τό γεγονός αύτό γεννάει τήν αυταπάτη, δτι τάχα οΐ καθοδηγητές, οί δποιοιδήποτε έξαιρετικοί παράγοντες, είναι οί δημιουργοί τής Ιστορίας. Ή δράση τών ήγετών άνα- πτύσσεται στήν έπιφάνεια τών γεγονότων, φαίνεται, τονίζεται, χτυπάει εύκολα στά μάτια. 01 άστοί Ιδεολόγοι περιορίζονται σ’ αύτή τήν έπιφάνεια τών φαινομένων καί προσπαθούν νά Αποδείξουν δτι τάχα οί διάφοροι έξαιρετικοί δνθρω-
• Β. I. Λίνιν, «’Απαντα», τίμ. 4, οβλ. 846.
107
λοι «δημιουργούν» δλα τά γεγονότα, δτι τάχα, κ.χ., αίτια τών έπαναστάσεων καί τών πολέμων, πού Εγιναν στήν Ευρώπη στό τέλος τού 18ου καί στίς αρχές τοϋ 19ου αΙώνα, ήταν ή δράση τών ήγετών τής γαλλικής άστικής έπανάστασης καί τοΰ Ναπολέοντα καί δτι αϊτία τής ταξικής πάλης τών έργατών είναι ή «παρότρυνση» τών κομμουνιστών καθοδηγητών.
Στήν πραγματικότητα ή πορεία τής Ιστορίας καθορίζεται από τήν πάλη τών μεγάλων κοινωνικών όμάδων, τών τάξεων, τών μαζών. Καί ό ρόλος τών μεγάλων ανθρώπων στήν Ιστορία μπορεί νά κατανοηθεΐ μόνο αν έξετάζουμε τή δράση τους σέ σχέση μέ τήν πάλη τών τάξεων, μέ τή δράση καί τήν πάλη τών μεγάλων κοινωνικών δμάδων.
Π οιά είν α ι ή δύναμη τώ ν Ιξα ιρ ετ ικ ώ ν π αραγόντω ν τής Ιστορίας ;
01 έξαιρετικοί κοινοτικοί παράγοντες δέν είναι δημιουργοί τών γεγονότων καί τών κινημάτων, άλλά ηγέτες τών μαζών, τών κοινωνικών τάξεων. Ή υποστήριξή τους άπό τήν πλευρά τών μεγάλων κοινωνικών δμάδων άποτελεϊ τήν πηγή τής δύναμής τους. "Οσο καί αν είναι προικισμένοι καί Ικανοί αύτοί οΐ παράγοντες, χωρίς τέτοια υποστήριξη, θά ήταν άνί- σχυροι, άνίκανοι νά άσκήσουν όποιαδήποτε ουσιαστική έπί- δραση στήν πορεία τών γεγονότων. «"Οταν, λοιπόν, πρόκειται γιά τήν ερευνά τών κινητήριων δυνάμεων, — Εγραφε δ Ένγκελς, — πού άποτελοΰν τά κίνητρα τών διαφόρων ήγετών στήν Ιστορία — συνειδητά, είτε, πράγμα πού συμβαίνει πολύ συχνά, άσυνείδητα — δταν πρόκειται γιά τήν έρευνα τών δυνάμεων πού άποτελοΰν σέ τελευταία άνάλυση τίς πραγματικές κινητήριες δυνάμεις τής ιστορίας, τότε πρέπει νά Εχουμβ ύπόψη δχι τόσο τά κίνητρα τών ξεχωριστών άτόμων, άκόμα καί τών πιό έξαιρετικών, δσο τά κίνητρα πού βάζουν σέ κίνηση μεγάλες μάζες άνθρώπων, όλόκληρους λαούς καί, σέ κάθε δοσμένο λαό, δλόκληρες τάξεις».* Τά κίνητρα δμως τών μαζών, τών τάξεων, δέ δημιουργοΰνται τυχαία. Σ ’ αυτά έκφρά- ζεται ή Ιστορική άναγκαιότητα, ή νομοτέλεια.
• Κ. ίΐάρξ m l Φ. ·Έγγν*λς, «'Εκλογή Ιργων», τόμ. II , Μόσχα, 1956, σβλ. 973.
108
Τό βασικό λάθος τών ΰποκειμενιστών είναι δτι δέν μποροΰν ονιε άκόμα καί νά τοποθετήσου σωστά τό ζήτημα τοΰ συσχετισμού άνάμεσα στό νομοτελειακό χαρακτήρα τής κοινωνικής άνάπτυξης καί στή δράση τών έξαιρετικών άνθρώπων, γιατί πιστεύουν δτι οί νόμοι τής κοινωνίας καί αυτή ή δράση είναι δυνάμεις πού άποκλείουν ή μιά τήν αλλη. Σά μεγάλους ήγέτες θεωρούν έκείνους πού έχουν τήν ικανότητα νά «έπιβάλλονται» παντού καί πάντα, νά πραγματοποιούν τή Θέλησή τους. Έ τσ ι οί μεγάλοι ανδρες τής Ιστορίας φέρνονται δπως ό ήρωας τού Στσεντρίν, πού διακήρυχνε: «είτε Λ νόμος, είτε έγώ».
Βέβαια, άνάμεσα στούς ήγέτες τών διαφόρων κοινωνικών κινημάτων υπήρξαν καί υπάρχουν άνθρωποι πού βαδίζουν κατά τών άντικειμενικών νόμων τής ιστορίας. Τέτοιοι ήγέτες χαρακτηρίζουν τίς άντιδραστικές τάξεις. Συμφέρον αυτών τών τάξεων είναι νά υπερασπίζουν τίς ξεπερασμένες κοινωνικές μορφές πού μ’ αΰτές συνδέεται ή ύπαρξη καί ή ευημερία τους. IV αύτό δέν είναι τυχαία ή σφραγίδα τοΰ τυχοδιωκτισμού πού έχουν οί πράξεις τών ήγετών αυτών τών τάξεων. Σάν καθαρό παράδειγμα τέτοιου τυχοδιωκτισμού μπορεί νά χρησιμεύσει ή δράση τοΰ Χίτλερ ή τών σύγχρονων Ιμπεριαλιστών πολιτικών, πού όνειρεύονται τήν έκμηδένιση τοΰ κομμουνισμού. Αύτή δμως ή δράση πάντα στό τέλος καταλήγει σέ αποτυχία. Ή Ιστορία τών κρατών καί τών λαών χιλιάδες φορές εχει αποδείξει δτι κανένας, άκόμα καί δ άνθρωπος μέ τήν πιό Ισχυρή θέληση, εστω καί άν κατέχει άπεριόριστη έξουσία, δέν μπορεί νά καταργήσει αυθαίρετα τούς νόμους τής ιστορίας ή νά τή στρέψει πρός τά πίσω.
Ή δράση δλων τών άνθρώπων, καθώς καί τών μεγάλων, πραγματοποιείται μέσα σέ συγκεκριμένες κοινωνικές συνθήκες. Αύτές οί κοινωνικές συνθήκες καθορίζουν τήν άντικει- μενική νομοτέλεια τής άνάπτυξης, τά προβλήματα πού μπαίνουν μπροστά στήν κοινωνία. Οί έξαιρετικοί παράγοντες, πον άναδείχνονται άπό τίς πρωτοπόρες τάξεις, είναι μεγάλοι γιατί συνειδητοποιούν καλύτερα καί πρίν άπό τούς άλλους ποιά είναι αύτά τά προβλήματα, τί χρειάζεται ή κοινωνία στήν προοδευτική της κίνηση καί άπό τί εχει άνάγκη ή τάξη που Αγωνίζεται γιά τήν πρόοδο. Έ τσ ι δείχνουν τό σκοπό τοΰ άγώνα, τό δρόμο γιά τήν έπίτευξη αυτού τοΰ σκοποΰ καί άγω-
IX»
νίζονται μέ τεράστια Ενεργητικότητα γι’ αυτόν, παρασύρσν- τας μαζί τσυς καί τούς άλλους έκπροσώπους τής τάξης τους, Λργανώνοντάς τους καί καθοδηγώντας τους.
Πολλοί άνθρωποι, πού Εμειναν γνωστοί στήν Ιστορία, Ε- Λαιξαν κάποιο ρόλο σ’ αυτήν. Κάθε αλλο παρά μπορούμε νά τούς όνομάσουμε δλους αυτούς μεγάλους ανδρες. Μεγάλοι δν- δρες στήν Ιστορία είναι μόνο οί έξαιρετικοί παράγοντες, πού μέ τά Εργα τους Επηρεάζουν τήν άνάπτυξη τής κοινωνίας, έξυπηρετούν τήν κοινωνική πρόοδο. Ή δράση αύτών τών άνΟρώπων μπορεί νά Επιταχύνει τήν πορεία τής Ιστορίας, νά φέρει κοντά τή νίκη τού καινούριου, νά διευκολύνει τίς πρωτοπόρες τάξεις καί τήν κοινωνία στήν πορεία του; πρός αύτή τή νίκη, νά έλαφρώσει τίς ώδινες του τοκετού κατά τή γέννηση τού καινούριου στήν κοινωνική ζωή.
Ή κοινωνική άνάγκη κ α ί ο ί μεγάλοι άνδρες.
Μέ τήν ιστορική νομοτέλεια συνδέεται άδιάρρηκτα καί ή Ιδια ή άνάδειξη τών έξαιρετικών παραγόντων.
Προικισμένοι καί μέ ταλέντο άνθρωποι υπάρχουν πάντα <πήν κοινωνία. Μόνο δμως ή έμφάνιση τής κοινωνικής ανάγκης γιά άνθρώπου; πού νά Εχουν αυτές ή έκεΐνες τίς Ικανότητες, τά προσόντα τού νοΰ καί τοΰ χαρακτήρα, δδηγεί στήν ανάδειξη τέτοιων άνΟρώπων, δημιουργεί τίς άπαραίτητες προϋποθέσεις γιά τήν άνάδειξή τους. Αυτό φαίνεται Ιδιαίτερα καθαρά τήν έποχή τών έπαναστάσεων, δταν στήν καθοδήγηση τών κοινωνικών υποθέσεων άνεβαίνουν έκατοντάδες καί χιλιάδες άνθρωποι, πού πρίν άπό λίγο καιρό ζοΰσαν άκόμα στήν άφάνεια, γιατί στίς συνθήκες τοΰ παλιού καθεστώτος δέν έβρισκαν τή δυνατότητα γιά νά έκδηλώσουν τίς Ικανότητες καί τό ταλέντο τους. ’Ακριβώς μέ τόν ίδιο τρόπο καί οτίς περιόδους τών πολέμων ή κοινωνική άνάγκη δημιουργεί τίς προϋποθέσεις γιά τήν ανάδειξη τών άνΟρώπων πού έχουν προσόντα γιά νά γίνουν στρατηλάτες.
Ποιός ακριβώς Οά είναι ό άνθρωπος πού Οά άναδειχτεΐ οτίς δοσμένες κοινωνικές συνθήκες είναι βέβαια ζήτημα τύχης, δμως τό ίδιο τό γεγονός τή ; άνάδειξη; παραγόντων, πού μέ τά προσόντα τους ν’ άνταποκρίνονται στίς άνάγκες τής έποχής, Εχει νομοτελειακό χαρακτήρα.
Ϊ10
Ό Ένγκελς Εγραφε: «Τό γεγονός δτι άκριβώς αΰτός 4 μεγάλος άνθρωπος έμφανίζεται στή δοσμένη χώρα καί σέ όρισμένο χρόνο είναι, βέβαια, καθαρά τυχαίο. "Αν δμως έξα- φανίσουμε αυτόν τόν άνθρωπο, δημιουργεϊται ή άνάγκη άντι- κατάστασής του, καί τέτοιος αντικαταστάτης βρίσκεται, περισσότερο ή λιγότερο κατάλληλος, ώστόσο μέ τήν πάροδο τοΰ χρόνου βρίσκεται. Τό γεγονός δτι δ Ναπολέων, ακριβώς αυτός δ κορσικανός, εγινε δ στρατιωτικό; δικτάτορας πού είχε άνάγκη ή έξαντλημένη άπό τόν πόλεμο γαλλική δημοκρατία, ήταν τυχαίο. “Αν δμως δέν υπήρχε ό Ναπολέων, τό ρόλο του Οά τόν έκπλήρωνε κάποιος άλλος. Αύτό άποδείχνεται άπό τό γεγονός δτι πάντα δταν χρειάζεται Ενας τέτοιος άνθρωπος, βρίσκεται: δ Καίσαρ, δ Αΰγουστος, δ Κρόμβελ κτλ.».*
Ή έμφάνιση ένός συγκεκριμένου έξαιρετικοΰ παράγοντα είναι τυχαίο γεγονός, αυτό δμως δέ σημαίνει καθόλου δτι μπορεί δποιοσδήποτε νά καταλάβει τή θέση αΰτοΰ τοΰ άνθρώ- που καί νά έκπληρώσει τόν Ιστορικό του ρόλο. Γιά τήν έκ- πλήρωση αΰτοΰ τοΰ ρόλου χρειάζονται τά κατάλληλα προσόντα, οί Ικανότητες. Γι’ αύτό, συνήθως, στό ρόλο τών ηγετών άναδείχνονται άνθρωποι πού Εχουν λίγο - πολύ αΰτά τά προσόντα.
*0 χαρακτήρας αυτών τών προσόντων είναι απειρα πολύμορφος ανάλογα μέ τόν τομέα τής δραστηριότητας τών έξαι-> ρετικών ανθρώπων, μέ τίς συνθήκες τής έποχής, μέ τήν ταξική ουσία τών κοινωνικών κινημάτων πού άναδείχνουν τούς ήγέτες κτλ.
Κάθε τάξη άναδείχνει ήγέτες ανάλογα μέ τήν κοινωνική οΰσία της, μέ τή θέση της στήν κοινωνία καί τά καθήκοντα ηού πρέπει νά έκπληρώσει. Γιά τούς ήγέτες τη ; έργατικής τάξης, π.χ., είναι άπαραίτητα ειδικά προσόντα: έπαναστατι- κή άποφασιστικότητα καί θάρρος, πού καθορίζονται άπό τόν ίδιο τό χαρακτήρα τής αποστολής τοΰ προλεταριάτου, θεωρητική δύναμη, πού καθορίζεται άπό τό γεγονός δτι ή πάλη τής έργατικής τάξης στηρίζεται σέ μιά έπιστημονική θεωρία, στενός δεσμός μέ τό κόμμα καί μέ τίς μάζες, Ικανότητες καί
• Κ. Μάρξ %*.'. Φ. Ένγχβλς, «Έχλβγή inwrcAfiW», Κραπιχές πο- Ιι·Λ*ές ίχΜοβις, 1Θ53, οελ. 470-471 .
111
πείρα γιά όργανωτική δουλειά μέσα στίς μάζες, πίστη στή δημιουργική δύναμη τών έργαζομένατν, Ικανότητα δχι μόνο νά διδάσκουν τίς μάζες, άλλά καί νά διδάσκονται άπό α4- τές κτλ.
Ή προσω π ολ ατρ ία είν α ι άν τ ίΰ ετη ατό μ α ρ ξ ισ μ ό -λ ε νινισμό.
Ό μαρξισμός - λενινισμός ξεκινάει άπό τό γεγονός δτι τόν άποφασιστικό ρόλο στήν ιστορία τόν παίζει ή δράση καί ή πάλη τών τάξεων, τών λαϊκών μαζών. Μόνο σέ σχέση μέ τήν πάλη τών τάξεων καί μέ τή δράση τών λαϊκών μαζών, σέ σχέση μέ τίς κοινωνικές άνάγκες πού γεννάει αύτή ή πάλη, μπορεί νά κατανοηΟεί ό πραγματικός ρόλος τών καθοδηγητών.
Αύτή ή άντίληψη γιά τήν Ιστορία είναι Ασυμβίβαστη μέ τήν προσωπολατρία— μέ τήν υποταγή σέ έξαιρετικούς ηγέτες, μέ τήν απόδοση υπερφυσικών υπηρεσιών καί προσόντων σ’ αύτούς. Ή προσωπολατρία είναι Ιδεολογία άντίΟετη στό μαρξισμό καί εχει τίς ρίζες της στήν κοσμοθεωρία τής φεουδαρχίας καί τοϋ άστικοΰ άτομικισμοΰ. Ταυτόχρονα ή προσωπολατρία δημιουργεί τίς συνθήκες γιά κακή πρακτική, άντίΟετη στίς άνάγκες καί στά συμφέροντα τοΰ σοσιαλιστικού κινήματος.
Τά υπέρμετρα έγκώμια πρός τόν ήγέτη, ή υπερβολική έξαρση τών υπηρεσιών του άσκοϋν, είτε τό θέλουμε είτε δχι, βλαβερή έπίδραση στίς μάζες καί έμποδίζουν τή σωστή διαπαιδαγώγησή τους. Ή προσωπολατρία γεννάει στίς μάζες τί$ λαθεμένες απόψεις ότι τάχα τά καθήκοντα πού μπαίνουν μπροστά στούς εργαζόμενους μπορεί νά τά έκπληρώσει κάποιος άλλος, δτι τάχα οί Ικανότητες καί οί υπηρεσίες το» ήγέτη δίνουν στά έκατομμύρια τών καθοδηγουμένων τή δν- νατότητα νά στηρίζονται τυφλά στό μεγάλ· δνδρ*, νά ακολουθούν παθητικά τίς υποδείξεις καί τίς έντολές τοΰ «αρχηγού», πού τάχα τά ξέρει δλα καί δλα τά προβλέπει, Απαλλάσσοντας Ετσι τά άπλά μέλη τού σοσιαλιστικού κινήματος ά^ό τήν υποχρέωση νά σκέπτονται, νά άναπτύσσσυν πρωτοβουλία, νά δημιουργοΰν, νά επηρεάζουν ένεργά τήν πορεία τών γεγονότων. Αύτές οί άπόψεις άδννατίζουν τή συναίσθηση τής
112
ευθύνης κάθε έργαζόμενου γιά τό μέλλον καί τήν έπιτυχία τοΰ σοσιαλιστικού κινήματος, τοΰ εξασΟενούν τό Ανεκτίμητο αίσθημα δτι είναι κύριος της τύχης του, αίσθημα πού τόσο καθαρά καί πειστικά έκφράζεται στούς στίχους τού κομματικού ύμνου τής «Διεθνούς».
θεοί, άρχόντοι, βασιλιάδες μέ πλάνα λόγια μάς γελούν, τής γής οί δοΰλοι κ’ οί ραγιάδες μοναχοί τους θά σωθούν.
Καί δχι μόνο αύτό. Ά ν μεταφερθεϊ άπό τόν τομέα τήζ ιδεολογίας στήν πρακτική, ή προσωπολατρία περιορίζει καί υπονομεύει άναπόφευκτα τό βαθύτατο δημοκρατισμό, ποΰ ένυπάρχει όργανικά στό σοσιαλιστικό κίνημα. Ή προσωπολατρία περιορίζει τούς κανόνες ζωής πού διαμορφώθηκα* στόν πρακτικό άγώνα καί βοηθούν τίς μάζες νά μετέχουν ένεργά στό κίνημα καί τούς ηγέτες νά διδάσκονται άπό τίς μάζες, γενικεύοντας τήν πείρα τή ; δράσης καί τής πάλης τους. Άντί γι’ αύτούς, έμφανίζονται άλλοι κανόνες, πού δίνουν στούς ήγέτες άπεριόριστα δικαιώματα, καί μεταφέρουν τό κέντρο τοΰ βάρους τής καθοδήγησης στίς άποφάσεις, στίς έντολές, στίς ντιρεκτίβες ένός προσώπου. Αύτή ή πρακτική υπονομεύει δχι μόνο τήν έπιΟυμία, άλλά καί τήν Ιδια τή δυνατότητα έκατομμυρίων μαζών έργαζομένων νά άναπτύξουν πρωτοβουλία καί δλη τους τή δημιουργική δραστηριότητα.
“Ετσι ή προσωπολατρία έμποδίζει τήν προσέλκυση τών πλατειών μαζών στόν άγώνα κατά τοΰ καπιταλισμού καί στήν οικοδόμηση τή ; νέα;, σοσιαλιστική; κοινωνίας. "Ενα άπό τό μεγαλύτερα πλεονεκτήματα τοΰ σοσιαλιστικού κινήματος είναι δτι Εχει τήν Ικανότητα νά παρακινεί σέ ένεργό Ιστορική δημιουργία πολλά έκατομμύρια έργαζομένων. Στόν άγώνα γιά τήν κατάργηση τοΰ καπιταλισμού καί τήν οίκοδόμηση τοΰ σοσιαλισμού Εχει μεγάλη σημασία νά έκμεταλλευόμαση αύτό τό πλεονέκτημα στόν υπέρτατο βαθμό. ’Ακόμα καί & πιό μεγαλοφυής νούς δέν μπορεί νά άντικαταστήσει τό συλλογικό νοΰ τών μαζών καί τοΰ κόμματος, άκόμα καί ή πιό πλούσια καί δλόπλευρη προσωπική πείρα δέν μπορεί νά αντικαταστήσει τή συλλογική πείρα έκατομμυρίαιν ανθρώπων, ά-
1138
κόμα καί τό πιό μεγάλο προσωπικό κατόρθωμα δέν Αντικαθιστά τά κατορθώματα τών μαζών τών έργαζομένων, πού μπαίνουν στόν Αγώνα κατά τοΰ καπιταλισμού καί οικοδομούν τό σοσιαλισμό.
Βγαίνει λοιπόν τό συμπέρασμα δτι ή προσωπολατρία προξενεί άμεση ζημιά στό σοσιαλιστικό κίνημα, γιατί περιορίζει τίς δυνατότητες του νά χρησιμοποιεί τά μεγαλύτερα Ιστορικά του πλεονεκτήματα.
Στίς συνθήκες τής προσωπολατρίας δημιουργεΐται καί ή δυνατότητα νά είσαχΟούν στό σοσιαλιστικό κίνημα φαινόμενα Ασυμβίβαστα πρός τήν ουσία του, τυχαία, περιττά, Ακόμα καί βλαβερά, πού συνδέονται μέ αύτά ή έκεΐνα τά αρνητικά γνωρίσματα τού χαρακτήρα τών ξεχωριστών ηγετών.
Ό πω ς είπαμε, ενας άνθρωπος μπαίνει έπικεφαλής μιας τάξης ή ένός κινήματος, χάρη σέ όρισμένα απαραίτητα προ- οόντα. Αύτά τά προσόντα τοΰ δίνουν τή δυνατότητα νά Αντανακλά βασικά στή δράση του τίς άνάγκες αύτής τής τάξης ή τού κινήματος. Πλάι δμως σ’ αύτά τά απαραίτητα προσόντα δ άνθρωπος, πού άναδείχνεται ήγέτης, μπορεί νά εχει καί προσωπικά γνωρίσματα πού, άκόμα καί δταν είναι δευτε- ρεύοντα, μπορούν σέ δρισμένες συνθήκες νά έπηρεάσουν Αρνητικά τήν κοινωνική του δράση.
Ό Στάλιν, π.χ., άναδείχτηκε ήγέτης χάρη σέ μιά σειρά, Απαραίτητα γιά τό σοσιαλιστικό κίνημα προσόντα, δπως είναι ή αφοσίωση στήν υπόθεση τής έργατικής τάξης, οί όργανω- τικές Ικανότητες, ή αδιαλλαξία στόν άγώνα κατά τών έχθρών. Ό Στάλιν πρόσφερε υπηρεσίες καί στόν τομέα τής θεωρίας, κυρίως δμως σάν έκλαϊκευτής τοΰ μαρξισμού - λενινισμού. Ό λα αύτά εδοσαν στόν Στάλιν τή δυνατότητα νά καταλάβει μεγάλη θέση στό κόμμα καί στό κράτος, καθώς καί στό ίιεθνές έργατικό κίνημα.
Στό χαρακτήρα δμως τού Στάλιν υπήρχαν καί αλλα γνωρίσματα , πού γι* αύτά ό Λένιν είχε κιόλας έπιστήσει τήν προσοχή τοΰ κόμματος. «'Όταν δ σύντροφος Στάλιν εγινε γενικός γραμματέας, συγκέντρωσε στά χέρια του άπεριόριστη έξουσία, — εγραφε ό Λένιν, — καί δέν είμαι βέβαιος πώς 6ά μπορεί πάντα νά χρησιμοποιεί αύτή τήν έξουσία μέ Αρκετή περίσκεψη...». «Ό Στάλιν είναι πολύ βάναυσος», — διαπίστωνε δ Λένιν, τονίζοντας άκόμα πώς τόν χαρακτήριζε £λ-
114
λεηρη Ανοχής, έντιμότητας καί φροντίδας γιά τούς σνντρό* φσυς, πώς ήταν Ιδιότροπος κτλ.*. Μέ τόν καιρό τά Αρνητικά γνωρίσματα τοΰ Στάλιν έντάθηκαν Ακόμα περισσότερο, Ιδιαίτερα στήν τελευταία περίοδο τής ζωής του.
Ή κατάσταση δμως, δπου Αναπτύχτηκε ή δράση τοΰ Στάλιν, ήταν έξαιρετικά περίπλοκη. Ή οικοδόμηση τοΰ οο- σιαλισμοΰ σέ μιά οικονομικά καθυστερημένη χώρα, σέ συνθήκες καπιταλιστικής περικύκλωσης, σκληρής ταξικής πάλης καί έπιθέσεων Από τήν πλευρά τών έχθρικών πρός τό κόμμα τάσεων, Απαιτοΰοε έξαιρετικό συγκεντρωτισμό. Ό Στάλιν προσπάθησε νά έφαρμόσει αυτόν τό συγκεντρωτισμό στόν υπέρτατο βαθμό. Παραβίαζε σοβαρά τίς υποθήκες τοΰ Λένιν, καταπατούσε κατάφωρα τούς λενινιστικούς κανόνες καθοδήγησης, εκανε αυθαιρεσίες καί καταχρήσεις έξουσίας. Στίς συνθήκες αυτές τά Αρνητικά Ατομικά του γνωρίσματα δρχιααν νά έπηρεάζουν σημαντικά τήν κοινωνική καί κομματική του δράση, καθώς καί τή ζωή τοΰ κόμματος καί τής χώρας. Έ τσ ι έκδηλώθηκαν μερικά φαινόμενα βαθειά ξένα πρός τό μαρξισμό - λενινισμό καί τό σοσιαλισμό σάν κοινωνικό σύστημα: απομάκρυνση άπό τίς δημοκρατικές αρχές σέ πολλά σημαντικά ζητήματα τής πολιτικής, βαρειές παραβιάσεις τής σοσιαλιστικής νομιμότητας, μαζικοί διωγμοί έναν- τίον έντιμων σοβιετικών Ανθρώπων, προώθηση σέ σοβαρές θέσεις διαφόρων έντελώς ακαταλλήλων, ξένων πρός τό κόμμα Ανθρώπων, πού Αποκτοΰσαν τήν έμπιστοσύνη μέ τήν κολακεία καί τή δουλοπρέπεια.
01 έχθροί τοΰ σοσιαλισμοΰ προσπάθησαν νά χρησιμοποιήσουν αύτά τά γεγονότα γιά νά Αποδείξουν πώς οί καταχρήσεις τής έξουσίας καί ο! άλλες διαστρεβλώσεις Απορρέουν δήθεν Από τήν ίδια τήν ουσία τοΰ σοσιαλιστικού συστήματος. Αύτό βέβαια είναι καθαρή συκοφαντία. ’Αντίθετα, δ σοσιαλισμός προϋποθέτει τήν δσο τό δυνατό μεγαλύτερη Ανάπτυξη τής συλλογικής καθοδήγησης, τόν αποτελεσματικό Ελεγχο τών καθοδηγητών Από τίς μάζες, τήν πλατειά δημοκρατία γιά τούς έργαζόμενους, τήν κριτική καί τήν αυτοκριτική. Ή παραβίαση αυτών τών κανόνων Από τόν Στάλιν έρχόταν σέ
» Β. I. Λίνιν, «*Αιππν-Λ», ^ 36, οελ. &W - 646.
115
δμεση άντίΟεση μ ί τούς νόμους τής ζωής τής σοσιαλιστικής κοινωνίας, χαί κάθε δλλο παρά ήτ·ν συνέπεια αυτών τών νόμων.
Αυτά τά Αρνητικά φαινόμενα δέν Αλλαξαν βέβαια τό σοσιαλιστικό χαρακτήρα τής σοβιετικής κοινωνίας. Καί σ’ αΰιή τήν περίοδο ή σοβιετική κοινωνία έξακολούΟησε νά Αναπτύσσεται στό σοσιαλιστικό δρόμο, στό δρόμο τής έδραίωσης τής κοινωνικής Ιδιοκτησίας στά μέσα παραγωγής, τής γρήγορης άνάπτυξης τών παραγωγικών δυνάμεων, τής άνόδου τής ευημερίας, τοΰ πολιτισμού καί τής συνειδητοποίησης τών έργαζομένων. Παρά τίς αρνητικές συνέπειες τής προσωπολατρίας τοΰ Στάλιν, οΐ λαοί τής χώρας μας έξασφάλισαν σ’ αυτή τήν περίοδο σημαντικές νίκες. Οί έπιτυχίες δμως Οά ήταν άκόμα μεγαλύτερες, #ν δέν υπήρχαν τά λάθη τοΰ Στάλιν καί ή προσωπολατρία.
Ή προσωπολατρία λοιπόν είναι ξένη πρός τό δλο πνεύμα καί τίς ανάγκες τοΰ σοσιαλιστικού κινήματος, άσυμβίβαστη μέ τό μαρξισμό - λενινισμό. Δέν είναι τυχαίο τό γεγονός δτι ό Μάρξ, ό Ένγκελς καί ό Λένιν πολεμούσαν πάντα κάθε Εκδήλωση προσωπολατρίας, δέν άνέχονταν τίς κολακείες καί τίς υμνολογίες καί πολλές φορές προειδοποίησαν τήν έργατική τάξη καί τό κόμμα της νά προσέχουν πολύ τήν ΰπερεκτί- μηση καί τά έγκώμια πρός τούς ήγέτες.
Τό Κομμουνιστικό Κόμμα τής Σοβιετικής Ένωσης, άκο- λουθώντας τό πνεύμα αυτών τών παραδόσεων τοΰ έπαναστα- τικοΰ κινήματος, ϋκανε άποφασιστικό άγώνα κατά τής προσωπολατρίας τοΰ Στάλιν. Τό κόμμα πρόβλεπε βέβαια, καί πρίν άκόμα άπό τό 20ό συνέδριο, δτι ή άπόφαση νά πει στό λαό δλη τήν άλήθεια γιά τίς καταχρήσεις έξουσίας καί ή ανοιχτή καταδίκη τής προσωπολατρίας τοΰ Στάλιν Οά προκαλοΰσαν στίς γραμμές τοΰ κόμματος καί στό λαό κάποιο αίσθημα πικρίας, Οά προξενοΰσαν όρισμένες απώλειες, Οά δημιουργούσαν προσωρινές δυσκολίες γιά τό Κ Κ Σ Ε καί τά άλλα μαρξιστικά - λενινιστικά κόμματα. Τό κόμμα δμως άποφάσισε θαρραλέα νά κάνει αύτό τό βήμα. Αύτή ή πράξη ήταν πράξη μεγάλου πολιτικοΰ θάρρους, νέα άπόδειξη τής άνώτερης πολιτικής ωριμότητας τοΰ Κ Κ Σ Ε . Τό κόμμα πίστευε δτι ή υπόθεση τοΰ κομμουνισμού, σέ τελευταία άνάλυση, κερδίζει
116
Απροσμέτρητα άπό τήν άποφασιστική Απόρριψη της κληρονομιάς τής προσωπολατρίας.
Ό άγώνας τοΰ Κ Κ Σ Ε κατά τής προσωπολατρίας περιλάμβανε, άπό τή μιά μεριά, διαπαιδαγωγική καί ιδεολογική δουλειά καί, άπό τήν αλλη, διάφορα μέτρα μέ σκοπό νά άπο- τραπεΐ κάθε δυνατότητα έμφάνισης τής προσωπολατρίας, νά αναπτυχτεί ή σοσιαλιστική δημοκρατία καί νά Αποκαταστα- θοΰν οί λενινιστικοί κανόνες τής κομματικής ζωής. Καθορίζοντας τούς νόμους τής ζωής τοΰ κόμματος, τό Πρόγραμμα τοϋ Κ Κ Σ Ε , πού ψηφίστηκε άπό τό 22ο συνέδριο, τονίζει δτι <rf| προσωπολατρία καί οί συνδεόμενες μ’ αυτήν παραβιάσεις τής συλλογικότητας τής ήγεσίας, τής έσωκομματικής δημοκρατίας καί τής σοσιαλιστικής νομιμότητας δέ συμβιβάζονται μέ τούς λενινιστικούς κανόνες τής κομματικής ζωής». Αύτές οί θέσεις έδραιώΟηκαν όργανωτικά στό νέο Καταστατικό τοϋ Κ Κ Σ Ε . Στό Καταστατικό προβλέπονται μέτρα πού στρέφονται κατά τής δυνατότητας νά συγκεντρωθεί υπέρμετρα ή έξουσία στά χέρια μερικών στελεχών καί νά ξεφύγει άπό τό συλλογικό ελεγχο (συστηματική άνανέωση δλων τών καΟοδη- γητικών οργάνων, ένίσχυση τής άρχής τών έκλογών καί τοΰ Απολογισμού κτλ.).
Ό άγώνας τοΰ Κ Κ Σ Ε κατά τής προσωπολατρίας Εχει τεράστια πρωταρχική σημασία γιά τό παγκόσμιο κομμουνιστικό κίνημα.
Ή άστική τάξη, καθώς καί οί ρεφορμιστές καί οί ρεβι- ζιονιστές δλων τών ειδών, προσπάθησαν νά έκμεταλλευτοϋν τήν κριτική τής προσωπολατρίας τοΰ Στάλιν, γιά νά συκοφαντήσουν τή Σοβιετική "Ενωση καί τό σοσιαλιστικό σύστημα, νά υπονομεύσουν τό ήΟικό κύρος τοΰ Κομμουνιστικού Κόμματος τής Σοβιετικής Ένωσης καί νά προκαλέσουν διχόνοιες καί σύγχυση στό έργατικό κίνημα. "Ολες δμως αύτές οί απόπειρες χρεωκόπησαν. Παρ’ δλες τίς προσπάθειες τών λακέδων τοΰ ιμπεριαλισμού, γενικό άποτέλεσμα τής πάλης κατά τής προσωπολατρίας είναι ή παραπέρα άνοδος τοϋ κομμουνιστικού κινήματος, ή έδραίωση τής συσπείρωσης καί τής ένότητάς του.
Τά μαρξιστικά - λενινιστικά κόμματα κατόρθωσαν νά ά- ποκρούσουν έγκαιρα καί τίς μηδενιστικές άντιλήψεις γιά τό ρόλο τών καθοδηγητών, τίς άναρχικές διαθέσεις, πού ύπο-
117
Ιαβλίζονταν έντατικά άπό τούς έχθρούς τοΰ σοσιαλισμού. Ή Αντίδραση άπό παλιά Εχει γιά σκοπό της νά συκοφαντεί, νά δυσφημίζει τούς ήγέτες τών έργαζομένων, προσπαθώντας Ετσι νά υπονομεύσει καί νά άποδιοργανώσει τό έργατικό κίνημα. Στή συντριπτική τους δμως πλειοψηφία, οΐ μάζες τών έργαζομένων καταλαβαίνουν δτι τό κύρος καί ή δημοτικότητα τών έξαίρετων ηγετών τής έργατικής τάξης δέν έχουν τίποτε κοινό μέ τήν καταδικασμένη άπό τό κόμμα προσωπολατρία. Τό κύρος καί ή δημοτικότητα δέν είναι μόνο νόμιμη συνέπεια τής δράσης τών καλύτερων ηγετών τής έργατικής τάξης. Είναι ταυτόχρονα καί σπουδαίο δπλο τοΰ έργατικοΰ κινήματος στόν άγώνα γιά τό σοσιαλισμό. Αύτό τό δείχνει δλη ή πείρα τοΰ απελευθερωτικού άγώνα τών έργατών. Χωρίς ήγέτες μέ κύρος, συνδεμένους μέ τίς μάζες καί λαοφιλείς, δέν μπορεί νά υπάρξει ουτε όργανωμενο έργατικό κίνημα, οΰτε μεγάλες νίκες στόν άγώνα γιά τό σοσιαλισμό. "Οπως εγραφε ό Λένιν, «ή έργατική τάξη, πού διεξάγει σέ δλο τόν κόσμο δύσκολο καί έπίμονο άγώνα γιά τήν πλήρη της Απελευθέρωση, χρειάζεται ήγέτες μέ κύρος».* 01 καλύτεροι ήγέτες τής έργατικής τάξης, πού συνδέονται στενά μέ τό λαό καί καθοδηγούν μέ έπιτυχία τόν άγώνα τών έργαζομένων γιά τά ζωτικά τους συμφέροντα καί Ιδανικά, παίζουν έξαιρετικό ρόλο στήν Ιστορία καί άξίζουν τήν άγάπη τοΰ λαοΰ.
3. Ό ρόλος των λαϊκών μαζών στην κοινωνική καί πολιτική ζωή τής έποχής μας.
Ή μαρξιστική θέση, δτι δ λαός είναι δημιουργός τή; Ιστορίας, Ισχύει γιά δλους τούς καιρούς καί τίς έποχές. Τή δράση δμως τών λαϊκών μαζών πρέπει νά τήν έξετάζουμε στήν άνάπτυξή της. Άπό τό ενα σύστημα στό αλλο άλλάζουν καί οί κοινωνικές συνθήκες τής έργασίας καί τοΰ άγώνα τών λαϊκών μαζών, καί ταυτόχρονα αλλάζει καί δ ρόλος τους στή
* Β. I. Aivi*, «'Ajuprta», τάμ. 11, ο·λ. 874.
118
ζωή καί στην άνάπτυξη τής κοινωνίας. Ή γενική κατεύθυνση αύτών τών αλλαγών, άπό τήν έποχή που ή κοινωνία χωρίστηκε σέ τάξεις, συνίσταται στήν αύξηση τής έπίδρασης τών έργαζομένων μαζών στήν άνάπτυξη τών διαφόρων πλευρών τής κοινωνικής ζωής, καί πρίν άπ’ δλα στήν πολιτική.
Ή ανξηση τον ρόλον χών λ α ϊκ ώ ν μ α ζ ώ ν ατήν n o il- χιχή.
Στίς συνθήκες τοΰ έκμεταλλευτικοΰ συστήματος, οί λειτουργίες διεύθυνσης τής κοινωνίας, ή λύση τών έσαπερικών καί τών έξωτερικών της υποθέσεων, μονοπωλοΰνται άπό τίς κυρίαρχες έκμεταλλευτικές τάξεις. Ή αντίσταση στούς έκ- μεταλλευτές, ή ταξική πάλη, είναι τό μοναδικό μέσο πού διαθέτουν οΐ λαϊκές μάζες γιά νά έπηρεάζουν τήν πολιτική. Σ ’ αυτές τίς συνθήκες ό ρόλος τών λαϊκών μαζών στήν πολιτική ζωή καθορίζεται άπόλυτα άπό τό έπίπεδο τής ταξικής πάλης τών έργαζομένων κατά τών καταπιεστών. Μέ τό πέρασμα άπό τό ενα σύστημα στό αλλο, αυτό τό έπίπεδο γίνεται ολοένα υψηλότερο.
Ή Ιστορία τής δουλοκτητικής κοινωνίας μδς δίνει πολλά παραδείγματα τοΰ δλο αυταπάρνηση άγώνα τών δούλων. Ή τάξη δμως τών δούλων, έπειδή ήταν μάζα πού μιλούσε διαφορετικές γλώσσες καί άποτελούνταν άπό πολλές φυλές, δύσκολα μπορούσε νά συσπειρωθεί σέ μιά μεγάλη κοινωνική δύναμη καί είχε πολύ χαμηλή ταξική συνείδηση. Συνήθως, δσοι έπαιρναν μέρος στίς έξεγέρσεις τών δούλων δέν έβαζαν γιά σκοπό τους τήν κατάργηση τοΰ θεσμοί τής δουλείας, άλλά προσπαθούσαν μόνο νά φύγουν γιά τήν πατρίδα τους καί ν* άποκτήσουν ετσι τήν έλευθερία τους.
Τό πέρασμα στή φεουδαρχία άνοιξε γιά τούς έργαζόμβ- ■νους πιό πλατειές δυνατότητες άγώνα κατά τών καταπιεστών. Οί δουλοπάροικοι άγρότες ζούσαν καί δούλευαν στήν πατρίδα τους, μιλούσαν τήν ίδια γλώσσα καί, σέ πολύ πιό μεγάλο βαθμό άπό τούς δούλους, είχαν συνείδηση τής άλληλεγγύης τους στόν άγώνα κατά τών φεουδαρχών. Σιγά-σιγά αρχι- βαν νά δημιουργούν σχέσεις μέ τή φτωχολογιά τής πόλης καί άναζητούσαν συμμαχία μ’ αυτή. Ό άγώνας τών άγροτών επαιρνε συχνά τή μορφή έξεγέρσεων, πού έκτείνονταν σέ με
119
γάλες περιοχές. 'Ωστόσο καί τά Αγροτικά κινήματα είχαν Οργανικές αδυναμίες, πού συνδέονταν μέ τόν Ιδιο τό χαρακτήρα τής άγροτιάς σάν τάξης — ήταν τοπικά περιορισμένες- έξεγέρσεις, μέ δχι καλή όργάνωση.
Ή έργατική τάξη ανέβασε τόν άγώνα κατά τών εκμεταλλευτών στό άνώτερό του έπίπεδο. Είναι ή πιό καλά Οργανωμένη άπό δλες τίς καταπιεζόμενες τάξεις στήν Ιστορία. *Η έργατική τάξη είναι ή μοναδική τάξη πού έξορμάει πάνοπλη μέ μιά έπιστημονική κοσμοθεωρία. Είναι δχι μόνο έθνική, άλλά καί διεθνής δύναμη, πού τήν ένώνουν γερά οί δεσμοί τής προλεταριακής Αλληλεγγύης. "Ολα αυτά κάνουν τόν ταξικό άγώνα τών έργατών ιδιαίτερα ισχυρό, τοΰ δίνουν τή δυνατότητα, άκόμα καί στίς μή έπαναστατικές, «ειρηνικές» περιόδους, νά παίζει τεράστιο ρόλο στήν πολιτική ζωή.
Ή άνάπτυξη τής ταξικής πάλης τών έργαζομένων φτάνει στό άνώτερό της σημείο στήν περίοδο τής σοσιαλιστικής έπανάστασης. Ή έπανάσταση αύτή είναι ή πιό σημαντική καμπή στήν Ιστορία τής άνΟρωπότητας. Άπό τότε οί λαϊκές μάζες, μέ τήν καθοδήγηση τής έργατικής τάξης καί τοΰ κόμματός της, αρχίζουν οί Ιδιες νά καθορίζουν καί νά κατευθύνουν τήν πολιτική. Άπό άντικείμενο τής έπίσημης πολιτικής γίνονται υποκείμενό της. Αύτό άπορρέει άπό τήν ουσία τής σοσιαλιστικής κοινωνίας, τό έγγυαται δλος ό τρόπος τής ζωής της.
01 λ α ϊκ ές μ άζες r iva l ή απ οφ ασ ιστική π ολ ιτ ική δύ ναμη τής Ιποχής μ ας.
Ή αύξηση τοΰ ρόλου τών λαϊκών μαζών στήν κοινωνική καί πολιτική ζωή άποτελεΐ λοιπόν νομοτέλεια τής Ιστορικής άνάπτυξης. “Οσο πιό δύσκολα καθήκοντα μπαίνουν μπροστά στήν κοινωνία, δσο πιό βαΟειές καί ριζικές κοινωνικές άλλα- γές άπαιτεί ή έκπλήρωση αυτών τών καθηκόντων, τόσο πιό κλατειές μάζες άνθρώπων γίνονται συνειδητοί Ιστορικοί παράγοντες, δημιουργοί τών κοινωνικών αλλαγών. Αύτή ή θέση, δπως τόνιζε ό Λένιν, είναι μιά άπό τίς πιό βαΟειές καί σημαντικές στή μαρξιστική θεωρία* καί έξηγεΐ. Ιδιαίτερα,
• Β. I. Λένιν, «Άπαντα», τάμ. 2, αελ. 491.
120
γιατί τήν έποχή μας, έποχή τής δριστικής κατάρρευσης της βασιλείας τών έκμεταλλευτών καί τής οικοδόμησης τοΰ κομμουνισμοί, ό ρόλος τών λαϊκών μαζών στήν κοινωνική ζωή αυξάνει έξαιρετικά γρήγορα. «Τήν Ιστορία, — Εγραψε δ Λένιν, — τή δημιουργούν τώρα μόνοι τους έκατομμύρια καί δεκάδες έκατομμύρια άνθρωποι».*
Πώς έκφράζεται συγκεκριμένα αύτό;Πρίν άπ’ δλα μέ τό γεγονός δτι οί λαϊκές μάζες, σέ χώ
ρες δπου ζεϊ τό 2να τρίτο τής ανθρωπότητας, πραγματοποίησαν ριζική Ιστορική ανατροπή, καταργώντας μιά γιά πάντα τό καθεστώς πού τίς καταδίκαζε στήν αποκτήνωση, στήν καταπίεση καί στήν ταπείνωση. Στίς σοσιαλιστικές χώρες οί έργαζόμενοι εγιναν κυρίαρχοι τής ζωής τους, εγιναν ή μοναδική δύναμη πού καθορίζει τήν τύχη τής κοινωνίας. Έ τσ ι διαλύσανε τό μύθο πού έπινόησαν οί έκμεταλλευτές, δηλαδή τόν ισχυρισμό δτι χωρίς καταπιεστές ή κοινωνία, ή οικονομία καί ό πολιτισμός της Οά καταλήξουν αναπόφευκτα στήν παρακμή καί στόν δλεθρο.
’Αφυπνίστηκαν καί προσχώρησαν στό κίνημα καί οί τεράστιες μάζες τών ανθρώπων τής έργασίας στίς αποικιακές καί έξαρτημένες χώρες. Ή έποχή, πού οί ιμπεριαλιστές κυβερνήτες δέν τίς υπολόγιζαν, τίς μεταχειρίζονταν σάν κτήνη γιά νά τούς δουλεύουν, πέρασε πιά γιά πάντα. Οί έργαζόμε- νοι αυτών τών χωρών σέ δλο τόν κόσμο διεκδικοΰν τά δι- καιωματά τους, διακηρύσσουν δτι καί αυτοί είναι άνθρωποι, δπως δλοι οί δλλοι, καί απαιτούν ανθρώπινες συνθήκες ύπαρξης. Ή κατάρρευση τοΰ αποικιακού συστήματος εβαλε τέλος στή διαίρεση τού πληΟυσμοΰ τοΰ πλανήτη μας σέ μιά χούφτα έΟνών πού έχουν δλα τά δικαιώματα, πού αποφασίζουν γιά τήν τύχη τού κόσμου, καί στή μάζα τών καταπιεζομένων καί έκμεταλλευομένων λαών, πού γιά μεγάλο χρονικό διάστημα οί Ιμπεριαλιστές τούς καταδυνάστευαν ατιμώρητα.
Μεγάλες αλλαγές Εγιναν καί στήν κατάσταση τών έργαζομένων τών καπιταλιστικών χωρών. Αυτοί δέν απελευθερώθηκαν ακόμα άπό τό ζυγό. Μπορεί δμως νά συγκριθεί δ ρό- Ιος τους στήν πολιτική ζωή δχι μόνο μέ τίς προηγούμενες
* Ιί. I. Λένιν, «Άπαντα», τ4»ι. 27, ce l. 13Λ.
121
Ιστορικές Εποχές, άλλά καί μ* αύτό πού γινόταν πρίν άπό λί* γες δεκαετίες; Σήμερα οΐ Εργαζόμενοι, άκόμα καί οτίς χώρες δπου κυριαρχούν άκόμα οΐ Εκμεταλλευτές, Ιγιναν μεγάλη δύναμη, πού δέν μπορούν νά μήν τήν υπολογίζουν καί οί Ιμπεριαλιστές κυβερνήτες. 01 έργαζόμενοι Εχουν τά πολιτικά τους κόμματα, συχνά έχουν σημαντικούς Εκπροσώπους στά αίρετά δργανα έξουσίας, διαθέτουν τόν τύπο τους καί τίς πιό διαφορετικές όργανώσεις. Σ έ τεράστιο βαθμό άναπτύχτηκε τό Ενδιαφέρον τών άπλών άνΟρώπων γιά τά κοινωνικά καί πολιτικά ζητήματα, άκόμα καί γιά κείνα πού ώς τώρα τελευταία δέν άπασχολοΰσαν κανένα έκτός άπό τούς έπαγγελματίες πολιτικούς. Τό πρωτοπόρο τμήμα τών έργαζομένων, πού δλο καί πιό καθαρά νοιώθει τά συμφέροντά του, άφομοιώνει δ- λοένα καλύτερα καί χρησιμοποιεί τίς πιό σημαντικές μορφές πάλης γι’ αύτά τά συμφέροντα.
Ή αύξηση τής έπίδρασης τών λαϊκών μαζών τών καπιταλιστικών χωρών στήν πολιτική ζωή άνοίγει μπροστά τους πλατείες προοπτικές αποτελεσματικού άγώνα γιά τά αμεσα οικονομικά καί πολιτικά τους συμφέροντα. Είναι Ιδιαίτερα σημαντικό τό γεγονός δτι τώρα πού υπάρχει Ινα Ισχυρό σοσιαλιστικό σύστημα καί έπεκτείνεται όλοένα ή ζώνη τής εΐρή- νης, μπροστά στίς λαϊκές μάζες παρουσιάζεται γιά πρώτη φορά στην Ιστορία ή δυνατότητα αποτροπής ένός νέου πολέμου, πού μέ τό σημερινό έπίπεδο τής τεχνικής άπειλεΐ τήν ύπαρξη Εκατοντάδων Εκατομμυρίων άνθρώπων.
Ή Ενταση τής πολιτικής δραστηριότητας τών Εργαζομένων ανοίγει μπροστά τους νέες δυνατότητες, καί στόν άγώνα γιά τούς τελικούς τους σκοπούς, φέρνει πιό κοντά τή δημιουργία τής νέας, σοσιαλιστικής κοινωνίας, κάνει αύτή τή δημιουργία πιό άνώδυνη καί εύκολη, καί μέσα σέ ευνοϊκές συνθήκες κάνει δυνατό τόν εΙρηνικό δρόμο πρός τό σοσιαλισμό.
Έ τσι, ή συμμετοχή στήν Ιστορική δημιουργία τών Εκατομμυρίων μαζών τών Εργαζομένων Εχει τεράστια σημασία γιά δλη τή ζωή τής σύγχρονης κοινωνίας.
Ή άντιδραστική άστική τάξη τήν αύξηση τής έπίδρασης τών λαϊκών μαζών στήν κοινωνική ζωή τή βλέπει σάν απειλή χατά τής ύπαρξης τοΰ καπιταλιστικού συστήματος, σάν άδιά- κοπο Εμπόδιο γιά τήν Εφαρμογή τής Εξυπηρετικής γι* αύτήν Εσωτερικής καί Εξωτερικής πολιτικής. Ή συμμετοχή τών
122
έκατομμυρίων μαζών τών έργαζομένων στή συνειδητή Ιστορική δημιουργία προκαλεϊ ανάμεσα στους πολιτικούς καί στούς ίδεολόγους τής αστικής τάξης βαθύτατη ανησυχία καί σύγχυση. Στόν πανικό τους λένε δτι Ερχεται ή έποχή τής «μαζικής κοινωνίας», ή ή έποχή τής «κυριαρχίας τοϋ πλήθους», δτι παραβιάζεται ή όμαλή πορεία τής Ιστορίας, δτι ή κοινωνία απειλείται άπό κάθε λογής συμφορές.
Ή άστική τάξη δμως δέν συκοφαντεί μόνο τίς μάζες, άλλά καταβάλλει καί κάθε προσπάθεια γιά νά μειώσει στό έλά- χιστο τό ρόλο τών έργαζομένων στήν πολιτική, νά τούς στερήσει τή δυνατότητα νά έπηρεάζουν τή ζωή καί τήν άνάπτν- ξη τής κοινωνίας. Αύτό άποδείχνει ή έκστρατεία τής Ιμπεριαλιστικής άστικής τάξης κατά τής δημοκρατίας, οΐ έπί- μονες άπόπειρές της νά έπιβάλλει φασιστικά καθεστώτα, ποί σκοπός τους είναι νά έκμηδενίζουν τήν έπίδραση τών μαζών στήν κοινωνική ζωή.
Παράλληλα ή άντιδραστική άστική τάξη, καταφεύγοντας στό εντεχνο ψέμα καί στή δημαγωγία, προσπαθεί νά πάρει μέ τό μέρος της τίς μάζες, νά τίς υποτάξει στήν έπιρροή της. Αύτό είναι τό τελευταίο άτού τών άντιλαϊκών δυνάμεων. Τόν κίνδυνο πού συνεπάγονται αύτές οί άπόπειρες δέν πρέπει νά τόν υποτιμούμε. Γιατί οί ιμπεριαλιστές δέ διαθέτουν μόνο δισεκατομμύρια καί Ισχυρό μηχανισμό προπαγάνδας, άλλά καί τεράστια πείρα πνευματικής υποδούλωσης τών έργαζομένων, πού τήν έχουν συσσωρεύσει στή διάρκεια τών αΙώνων τής κυριαρχίας τοΰ κεφαλαίου. Ή άντιδραστική άστική τάξη, έκμεταλλευόμενη τήν καθυστέρηση μιας μερίδας τών λαϊκών μαζών, καί Ιδιαίτερα τών μικροαστικών στοιχείων, πολλές φορές κατόρθωσε νά πάρει μέ τό μέρος της καί νά κάνει δργανα τής πολιτικής της σημαντικά στρώματα τοϋ πληθυσμού. Αύτό εγινε στή φασιστική Γερμανία καί στή φασιστική ’Ιταλία. Καί σήμερα άκόμα, κάτω άπό τήν έπίδραση τής άστικής τάξης βρίσκεται μεγάλο μέρος τών έργαζομένων τών καπιταλιστικών χωρών.
Άκόμα καί στίς χώρες δπου ή έργατική τάξη κατέλαβε τήν έξουσία, ή παγκόσμια άστική τάξη δέν άφήνει άνεκμε- τάλλευτη οΰτε τήν παραμικρότερη δυνατότητα γιά νά προ- καλέσει διάσπαση στίς γραμμές τών έργαζομένων, έκμεταλ-
m
λεύεται κάθε ρωγμή, κάθε λάθος γιά νά υποτάξει στήν Επιρροή της Εστω καί Ενα δποιοδήποτε μέρος τών μαζών.
"Οσο δμως κι αν προσπαθεί ή άστική τάξη, δσες'μηχανορραφίες κι δν χρησιμοποιεί, δέν μπορεί νά παρασύρει στό δρόμο της τίς λαϊκές μάζες. Μπορεί προσωρινά νά έξαπατή- σει κάποια μερίδα τών έργαζομένων, Επειδή δμως είναι τάξη έκμετάλλευσης καί καταπίεσης, ποτέ δέ Οά μπορέσει νά δημιουργήσει σταθερή συμμαχία μαζί τους. Νά γιατί ή αύξηση τοΰ ρόλου τών λαϊκών μαζών στήν κοινωνική καί πολιτίτ κή ζωή είναι πηγή της άδυναμίας τής αντιδραστικής άστν κής τάξης, σημάδι της έπερχόμενης κατάρρευσης τής κυριαρχίας της.
Μέ τήν έργατική τάξη συμβαίνει έντελώς τό άντίΟετο. Ή τάξη αυτή άποτελεί σημαντικό, καί σέ πολλές χώρες μεγάλο μέρος τοΰ Εργαζόμενου πληθυσμού, τών λαϊκών μαζών. Καί κάτι περισσότερο. Ή έργατική τάξη συνδέεται μέ δλους τούς Εργαζόμενους μέ βαΟειά κοινότητα ζωτικών συμφερόντων, τόσο στήν περίοδο τής πάλης κατά τής άστικής τάξης, δσο καί στήν περίοδο της οικοδόμησης της νέας, σοσιαλιστή κής κοινωνίας. Νά γιατί ή αύξηση τοΰ ρόλου τών λαϊκών μαζών στή ζωή τής κοινωνίας είναι πηγή δύναμης τής έργατικής τάξης, έδραίωση τών θέσεων τοΰ σοσιαλισμού, είναι μεγάλη του Ιστορική κατάκτηση.
Ατ’τό δμως δέν απαλλάσσει τό πιό συνειδητό τμήμα της έργατικής τάξης, τή μαρξιστική - λενινιστική πρωτοπορεία της, άπό τό καθήκον νά έδραιώνει τούς δεσμούς της μέ τίς μάζες. Ό άγώνας γιά τήν κατάκτηση τών μαζών καί σήμερα έξακολουΟεί νά είναι ή βάση τής πολιτικής τών μαρξιστή κών - λενινιστικών κομμάτων. Ή προσέλκυση νέων έκατομ- μυρίων άνθρώπων στήν κοινωνική καί πολιτική ζωή βάζει με άκόμα μεγαλύτερη όξύτητα τό καθήκον γιά τή συσπείρωσή τήν όργάνωση, καί τή διαπαιδαγώγησή τους.
Ή αύξηση τοΰ ρόλου τών λαϊκών μαζών στήν κοινωνική καί πολιτική ζωή όδηγεί σέ γιγαντιαία Επιτάχυνση τών ρυθμών τής Ιστορικής άνάπτυξης, τής κοινωνικής προόδου. Αυτοί οί ρυθμοί αυξήθηκαν τόσο πολύ στήν Εποχή μας ώστε κάθε δεκαετία, άπό τήν άποψη τοΰ περιεχομένου καί τής σημασίας τοΰ δρόμου πού διέτρεξε στή διάρκεια της ή άνθρω-
124
πότητα, μπορεί νά συγκριθεΐ μέ δλόκληρους αΙωνες τής Ιστορίας τοΰ παρελθόντος.
Ή έπιτάχννση τής άνάπτυξης, στήν έποχή μας, είναι. Επιτάχυνση τής κίνησης πρός τό σοσιαλισμό καί τόν κομμουνισμό.
Ό Λένιν Εγραφε: «Ή νίκη Οά είναι μέ τό μέρος τών Εκμεταλλευόμενων, γιατί μέ τό μέρος τους βρίσκεται ή ζωή, ή δύναμη τοΰ άριθμοϋ, ή δύναμη τής μάζας, ή δύναμη τών άνε- ξάντλητων πηγών δλης τής αυταπάρνησης, τών Ιδανικών καί τής τιμιότητας, πού έξορμοΰν πρός τά Εμπρός, γιά τήν οικοδόμηση τοΰ καινούριου, ή δύναμη δλου τοΰ γιγαντιαίου άπο- θέματος τής Ενεργητικότητας καί τών ταλέντων τοΰ λεγάμενου «άπλοΰ λαοΰ», τών έργατών καί τών άγροτών. Ή νίκη είναι μαζί τους».*
* Β. I. Λένιν, «Άπαντα*, τόμ. 26, α*λ. 364.
126
4
*Η κοινωνική πρόοδος
1. Ό όνοδικός χαρακτήρας τής κοινωνικής άνάτττνξης.
Ή άνάπτυξη της κοινωνίας ακολουθεί γενικά άνοδική γραμμή, είναι πρόοδος, άνοδική κίνηση άπό κατώτερες μορφές σέ άνώτερες. Αύτό τό συμπέρασμα ή μαρξιστική θεω- (Ια τό βγάζει άπό τήν έπιστημονική άνάλυση τής ιστορικής πορείας, βασισμένη δχι σέ υποκειμενικές Επιθυμίες καί έλ- «ίδες, άλλά σέ αύστηρά άντικειμενικά κριτήρια, πού δίνουν τή δυνατότητα νά κρίνουμε ποιός τύπος κοινωνίας, ποιά έποχή τής άνάπτυξής της είναι ή πιό προοδευτική.
Τ ά xQtxi'iQia τής προόδον.
Τά άντικειμενικά κριτήρια τής προόδου είναι διαφορετικά γιά τούς διάφορους τομείς τής ζωής. Τήν πρόοδο στόν τομέα τής υγείας καί τής υλικής ευημερίας τών άνΟρώπων μπορούμε νά τήν κρίνουμε, π.χ., άπό τή μέση διάρκεια τής ζωής. Τήν πρόοδο τοΰ πολιτισμού τή δείχνουν διάφοροι δείχτες, δπως τό ποσοστό τών έγγραμμάτων, καθώς καί τών άνθρώπων πού έχουν μέση ή άνώτερη μόρφωση, ό άριθμός τών σχολείων καί τών βιβλιοθηκών, τών Επιστημονικών Ιδρυμάτων, τών θεάτρων κτλ. ’Ανάλογα κριτήρια προόδου μπορούμε νά δρουμε καί γιά πολλούς άλλους τομείς τής κοινωνικής ζωής.
Γιά νά κρίνουμε δμως τήν άνοδική άνάπτυξη δλης τής
126
κοινωνίας καί δχι δρισμένων πλευρών της, χρειάζεται Eva διαφορετικό κριτήριο, πιό γενικό, καθολικό. Σάν τέτοιο κριτήριο, δηλ. δείκτη γιά τήν προοδευτικότητα ένός συστήματος, ή μαρξιστική - λενινιστική έπιστήμη θεωρεί τήν ά ν ά- « τ υ ξ η τ ώ ν π α ρ α γ ω γ ι κ ώ ν δ υ ν ά μ ε ω ν . Πιό προοδευτικό είναι τό κοινωνικό σύστημα πού άνοίγει νέες δυνατότητες γιά τήν άνάπτυξη τών παραγωγικών δυνάμεων, πού τίς άνεβάζει σέ υψηλότερο έπίπεδο καί τούς έξασφαλί- ζει πιό γρήγορους ρυθμούς άνάπτυξης.
Γιατί οΐ μαρξιστές άποδίδουν ακριβώς σ’ αύτό τό κριτήριο πρωταρχική σημασία;
Πρίν άπ’ δλα γιατί ή άνάπτυξη τών παραγωγικών δυνάμεων είναι ό άμεσος δείκτης τής προόδου σ’ Εναν τόσο σημαντικό τομέα, δπως ή παραγωγή τών μέσων ύπαρξης τών άνθρώπων. ’Αναπτύσσοντας τήν τεχνική, συσσωρεύοντας έρ- γασιακές συνήθειες καί γνώσεις γιά τή γύρω φύση, οϊ Ανθρωποι άπελευθερώνονται βαθμιαία άπό τήν κυριαρχία τών τυφλών δυνάμεων τής φύσης, τίς έξουσιάζουν, χρησιμοποιούν καί προσαρμόζουν δλοένα πλατύτερα τή φύση γιά τήν έξυπη- ρέτηση τών συμφερόντων τους. Έ τσ ι, ή άνάπτυξη τών παραγωγικών δυνάμεων καθορίζει τό βαθμό τής κυριαρχίας τοΰ άνθρώπου πάνω στή φύση. Τό ζήτημα δμως δέν είναι μόνο αύτό. Άπό τήν άνάπτυξη τών παραγωγικών δυνάμεων έξαρτάται, σέ τελευταία άνάλυση, ή πρόοδος καί στούς άλλους τομείς τής κοινωνικής ζωής — στόν τομέα τών κοινωνικών σχέσεων, τοϋ πολιτισμού κτλ.
Είναι γνωστό, π.χ., δτι μόνο άπό τότε πού ή άνθρώπινη ίργασία άρχισε νά δίνει, έκτός άπό τά μέσα ύπαρξης πού ■είναι άναγκαΐα γιά τή συντήρηση τοΰ Ιδιου τοΰ παραγωγού, καί πρόσθετο προϊόν, Ενα μέρος τών μελών τής κοινωνίας μπόρεσε νά απαλλαγεί άπό τή χειρωνακτική έργασία καί νά Ασχοληθεί μέ τήν έπιστήμη, τήν τέχνη, τή λογοτεχνία. Αύτό έξασφάλισε τίς πρώτες σοβαρές έπιτυχίες στόν πνευματικό «ολιτισμό.
Ή άνάπτυξη τών παραγωγικών δυνάμεων, καθορίζοντας ■σέ τελευταία άνάλυση τή διαδοχική άλλαγή τών κοινωνικών συστημάτων, όδηγεΐ σέ κοινωνικές καί πολιτικές μεταβολές πού κάνουν δυνατή τήν πρόοδο στούς διάφορους σημαντικούς τομείς τής κοινωνικής ζωής. Στήν πορεία τής Ιστορίας τής
127
ταξικής κοινωνίας καταργήθηκαν οί πιό βάναυσες μορφές προσωπικής έξάρτησης καί καταπίεσης τών έργαζομένων— ή δουλεία καί υστέρα ή δουλοπαροικία. 'Οσο άναπτύσσονταν μ παραγωγικές δυνάμεις, αναπτυσσόταν καί δ πολιτισμός τών έργαζομένων, ή συνειδητοποίηση καί ή όργάνωσή τους. Έ τσ ι, μέ τό πέρασμα άπό τό Ενα κοινωνικό σύστημα στό άλλο, έντεινόταν ή κοινωνική καί ή πολιτική δράση τών λαϊκών μαζών, ό ρόλος τους στή ζωή τής κοινωνίας.
Ή άνάπτυξη τών παραγωγικών δυνάμεων, καθορίζοντας τίς μεταβολές στό οικονομικό σύστημα, προετοιμάζει σέ τβ- λευταία άνάλυση τήν πλήρη άπελευθέρωση τής άνθρωπότη- τας άπό τό ζυγό τών κοινωνικών δυνάμεων, πού γιά χιλιάδες χρόνια ένεργοΰσαν τό ίδιο τυφλά, βίαια, καταστρεπτικά, δπως καί ο! φυσικές δυνάμεις. Αΰτές οί δυνάμεις είναι οί κοινωνικές καί οικονομικές σχέσεις τοΰ έκμεταλλευτικοΰ συστήματος, δπου οί άνθρωποι, πού παράγουν τά υλικά άγαθά, δέν μποροΰν νά τά διαθέτουν καί δλόκληρες τάξεις, πού άπο- τελοΰν τήν πλειονότητα τής κοινωνίας, υποτάσσονται σέ μιά χούφτα καταπιεστών, χάνουν τό δικαίωμα νά διαθέτουν τήν έργασία, τήν τύχη τους, άκόμα καί τή ζωή τους.
Βάση τής υποδούλωσης τών άνθρώπων άπό ξένες κοινωνικές δυνάμεις είναι ή άτομική Ιδιοκτησία στά μέσα παραγωγής, ή έκμετάλλευση άνθρώπου άπό άνθρωπο, ή διαίρεση τής κοινωνίας σέ έχθρικές τάξεις. Μόνο δταν οί παραγωγικές δυνάμεις φτάσουν σέ άρκετά υψηλό έπίπεδο άνάπτυξης, ή άνθρωπότητα μπορεί νά άπαλλαγεΐ άπό τήν έκμετάλλευση καί νά απελευθερωθεί άπό τίς κοινωνικές καί οικονομικές σχέσεις τής ταξικής άνταγωνιστικής κοινωνίας, πού τήν ί- χουν υποδουλωμένη. Αύτό γίνεται στό σοσιαλισμό. Μέ τή νίκη τοΰ σοσιαλισμού καί στή διάρκεια τής οικοδόμησης τοΰ κομμουνισμού, οί άνθρωποι έξουσιάζουν τίς δυνάμεις τής κοινωνικής άνάπτυξης, πράγμα πού τούς δίνει τή δυνατότητα νά κάνουν Ενα νέο αποφασιστικό βήμα πρός τά έμπρός στήν υποταγή τών φυσικών δυνάμεων στόν ανθρακιό, νά χρησιμοποιούν συνειδητά καί σχεδιασμένα αΰτές τίς δυνάμεις γιά τά συμφέροντα δλης τής κοινωνίας.
«Οί συνθήκες τής ζωής πού περιβάλλουν τούς ανθρώπους καί ώς σήμερα κυριαρχούσαν πάνω σ’ αυτούς, τώρα μπαίνουν κάτω άπό τήν έξουσία καί τόν Ελεγχο τών άνθρώπων,
128
πού γιά πρώτη φορά γίνονται πραγματικοί καί συνειδητοί έξουσιαστές τής φύσης, γι’ αύτό γίνονται καί κυρίαρχοι τής κοινωνικής τους ζ ω ή ς.. . 01 αντικειμενικές, οί ξένες δυνάμεις, πού κυριαρχούσαν ώς τώρα στήν ιστορία, μπαίνουν κάτω άπό τόν Ελεγχο τοΰ ίδιου τοΰ άνθρώπου. Καί μόνο άπό τή στιγμή πού οΐ δνθρωποι άρχίζουν έντελώς συνειδητά νά δη- μιουργοΰν οί ίδιοι τήν Ιστορία τους, μόνο τότε οΐ κοινωνικές αίτιες, πού μπαίνουν άπ’ αύτούς σέ κίνηση, θά φέρουν σέ σημαντικό καί σέ δλοένα αύξανόμενο βαθμό τά άποτελέσματα πού έπιθυμούν. Αύτό είναι τό άλμα τής άνθρωπότητας άπό τό βασίλειο τής άναγκαιότητας στό βασίλειο τής έλευθερίας»* (Ένγκελς).
θεωρώντας τήν άνάπτυξη τών παραγωγικών δυνάμεων αποφασιστικό κριτήριο τής προόδου, καταλήγουμε άναπόφευκτα στό συμπέρασμα δτι ή άνάπτυξη τής κοινωνίας εχει ανοδικό χαρακτήρα. ’Από τό 2να στό αλλο στάδιο αύτής τής άνάπτυξης άνέβαινε τό έπίπεδο τών παραγωγικών δυνάμεων, κάθε κοινωνικό σύστημα άνοιγε νέες δυνατότητες άνάπτυξης τής τεχνικής καί τής παραγωγικότητας τής έργασίας, καί οί άλλαγές στήν κοινωνική παραγωγή προκαλοϋσαν προοδευτικές άλλαγές σέ δλη τή ζωή τής κοινωνίας.
Άπό τό γεγονός δτι βάση τής κοινωνικής προόδου είναι ή άνάπτυξη τών παραγωγικών δυνάμεων, βγαίνει καί Ενα <Χλλο συμπέρασμα: ή άνοδική κίνηση τής κοινωνίας, ή κατεύθυνση αύτής τής κίνησης είναι Ιστορική άναγκαιότητα. Αύτό •ημαίνει δτι ουτε οί ξεχωριστοί άνθρωποι, ούτε όλόκληρες τάξεις δέν μπορούν νά σταματήσουν τήν άνοδική κίνηση τής κοινωνίας, δέν μπορούν νά άλλάξουν την κατεύθυνσή της ά- νάλογα μέ τήν έπιθυμία τους.
"Οπως είναι γνωστό, τέτοιου είδους άπόπειρες Ιγιναν πολλές φορές, άναπόφευκτα δμως κατέληξαν σέ χρεωκοπία. Πόσο άπεγνωσμένες προσπάθειες κατέβαλε δ Ιμπεριαλισμός γιά νά έπαναφέρει τό καπιταλιστικό σύστημα στή Σοβιετική χώραί Ωστόσο δλες αυτές οί άπόπειρες χρεωκόπησαν οίκ- τρά. Τήν ίδια χρεωκοπία επαΟαν οί Ιμπεριαλιστές τών ΗΠΑ, στήν προσπάθειά τους νά φράξουν τό δρόμο στή σοσιαλιστι-
* Ψ. 'Εινγκίτλς, >Άντι · Ν-ώ^νγχ·, 1967, χΧ. 267.
12U9
χή έπανάσταση στήν Κίνα καί στίς άλλες χώρες της λαϊκής δημοκρατίας, νά διατηρήσουν έκεΐ τό ξεπερασμένο αντιδραστικό καθεστώς.
Στήν έποχή μας, ή κοινωνική πρόοδος συνδέεται άδιάρ- ρηκτα μέ τό πέρασμα στό σοσιαλισμό. *0 καπιταλισμός έξάν- τλησε τίς δυνατότητές του. Οί παραγωγικές σχέσεις εγιναν τροχοπέδη γιά τήν άνάπτυξη τών παραγωγικών δυνάμεων. Ή διατήρηση αΰτών τών σχέσεων γίνεται όλοένα πιό βασανιστική καί έπικίνδυνη γιά τήν κοινωνία.
Ό μαρξισμός - λενινισμός, υποστηρίζοντας τήν Ιδέα τής άνοδικής άνάπτυξης τής κοινωνίας, έκφράζει τίς αντιλήψεις καί τά συμφέροντα τής πιό έπαναστατικής τάξης τής έποχής μας — τής έργατικής τάξης. Αύτή ή τάξη δέ φοβάται τό μέλλον, πιστεύει απόλυτα στήν πρόοδο, πού φέρνει τήν απελευθέρωση δχι μόνο σ’ αύτή, άλλά καί σέ δλη τήν ανθρωπότητα.
Ή Ιδεολογία τής Ιμ π εοιαλ ιστική ς άστικής τάξης είν α ι Ιχ ΰρός τής προόδου.
Δέ συμβαίνει τό ίδιο μέ τή σημερινή άστική τάξη, πού ?χει μετατραπεϊ σέ άντιδραστική, κατερχόμενη τάξη καί άρνεϊται τήν ιδέα τής προόδου, πού ενΟερμα τήν υποστήριζαν οΐ πρωτοπόροι έκπρόσωποί της στό τέλος τοϋ 18ου μέ άρχές τοϋ 19ου αϊώνα. Στήν έποχή μας, ή άστική τάξη προτιμάει τίς θεωρίες, πού δέν υποστηρίζουν τήν πρόοδο, άλλά τή στασιμότητα, άκόμα καί τήν πισωδρόμηση τής κοινωνίας. Αύτό είναι, κυρίως, τό μυστικό τής έπιτυχίας πού έξασφάλισε στόν αστικό κόσμο ή θεωρία γιά τήν «κυκλική» πορεία τής Ιστορίας, πού διατύπωσε 6 γερμανός άντιδραστικός φιλόσοφος Ο. Σπένγκλερ καί τήν προπαγανδίζει σήμερα ό αγγλος Ιστορικός καί κοινωνιολόγος Α. Τόϋμπη. Σύμφωνα μ’ αύτή τή θεωρία, κάθε κοινωνία περνάει στήν άνάπτυξή της άπό υποχρεωτικά στάδια: άνοιξη, καλοκαίρι, φθινόπωρο, χειμώνα ή παιδική ήλικία, έφηβεία, ωριμότητα, γηρατειά. Ή όλοκλή- ρωση αύτοΰ τοΰ κύκλου σημαίνει δλεθρο τής δοσμένης κοινωνίας, έπιστροφή της στό σημείο άφετηρίας τής άνάπτυξης. Ό νέος κύκλος δέν άποτελεΐ πρόοδο, άλλά μόνο μιά άκόμα περιφορά στόν αιώνιο κύκλο τής Ιστορίας. Ή έφαρμογή,
130
<πή σημερινή έποχή, τής άποψης τοΰ Σπένγκλερ, τοΰ Τ6θ- μπη καί τών όπαδών τους σημαίνει δτι μ’ δλο πού 6 αστικός πολιτισμός βρίσκεται σέ παρακμή (αύτό δέν μποροΰν νά τό άρνηθούν άκόμα καί ot άπολογητές τοΰ καπιταλισμού), ό δλε- θρος καί ή άντικατάστασή του μέ αλλο, δηλ. τό σοσιαλιστικό πολιτισμό, δέ Οά είναι δήθεν πρόοδος, άλλά, άντίΟετα, Οά είναι πέρασμα σέ κατώτερο στάδιο τής κοινωνικής άνάπτυξης, πού μ’ αύτό 0’ άρχίσει ένας νέος κύκλος. Πολλοί άπολογητές τής άστικής τάξης διαλέγουν αλλο τρόπο άγώνα κατά τοΰ έπιστημονικοΰ σοσιαλισμού. Άρνούμενοι τή νομοτέλεια τής Ιστορίας, άρνοΰνται καί τήν ίδια τήν έννοια τής κοινωνικής άνάπτυξη; καί προόδου, καί άντί γι* αύτές προτείνουν νά γίνεται λόγος μόνο γιά «κοινωνική αλλαγή». Αύτή ή άλλαγή, κατά τή γνώμη τους, εχει τυχαίο χαρακτήρα καί, κάτω άπό τήν έπίδραση τών πιό διαφορετικών συνθηκών, μπορεί νά άκολουΟήσει όποιαδήποτε κατεύθυνση. Αύτή ή άποψη, δηλώνει ό δυτικογερμανός κοινωνιολόγος Λ. Φόν Βίζε, μάς δίνει τή δυνατότητα «νά απέχουμε άπό όποιεσδήποτε κρίσεις γιά τό αν ή άνάπτυξη προχωρεί πρός τό καλύτερο ή πρός τό χειρότερο καί γιά τό αν υπάρχει αίτιακή σχέση άνάμεσα στό παρελθόν καί στό παρόν, καί πολύ περισσότερο στό μέλλον, καί νά περιοριζόμαστε στή διαπίστωση τής απλής μεταβολής ή άλλαγής». “Ετσι, πρός δφελος τών ταξικών τους συμφερόντων, οί σύγχρονοι άστοί κοινωνιολόγοι έγκαταλείπουν μιά σημαντική κατάκτηση τής έπιστήμης τοΰ 19ου αιώνα— τήν έννοια τής ανοδικής άνάπτυξης, πού υποτάσσεται σέ αντικειμενικούς νόμους.
Έχουν διαδοθεί πλατειά στήν άστική ’ιδεολογία καί ot άπόψεις δτι ή πρόοδος, ή άνοδική άνάπτυξη είναι δυνατή μόνο στήν έπιστήμη καί στήν τεχνική, δχι δμως καί στόν τομέα τών κοινωνικών σχέσεων, τής πολιτικής καί τής ήΟικής (ή λεγόμενη θεωρία «τής ηθικής καθυστέρησης» ή «τής ηθικής άπόσπασης»). Αύτοί οί τομείς τής κοινωνικής ζωής, σύμφωνα μέ τούς ισχυρισμούς τών άντιδραστικών θεωρητικών, καθορίζονται άπό τίς αιώνιες, άμετά6λητες ιδιότητες τής «άν- θρώπινης φύσης», πού σπρώχνουν τούς άνΟρώπους στή βία, στό ϊγκλημα, στήν έπιδρομή κτλ. Ή άνάπτυξη τής έπιστήμης καί τής τεχνικής τό μόνο πού κάνει δήθεν είναι δτι δίνει σ’ αύτή τήν καταστρεπτική τάση ενα νέο, δλοένα πιό έπι-
131
κίνδυνο δπλο. Έ τα ι τά δεινά καί τίς πληγές πού δημιουργεί τό σάπιο καπιταλιστικό σύστημα, ο! ύχοστηρικτές του ^ροσ- ■αθοϋν νά τά φορτώσουν σέ κάποια χιμαιρική «ανθρώπινη φύση».
01 όπαδοί αύτών τών απόψεων, στήν προσπάθεια τους νά άφήσουν τόν καπιταλισμό έξω άπό κάθε κριτική, δηλώνουν δτι τό βασικό κακό είναι ή άνάπτυξη τής έπιστήμης καί τής τεχνικής. Συχνά υποστηρίζουν άνοιχτά τήν έπιστροφή στό φεουδαρχικό καθεστώς, στήν άγροτική ζωή, στήν κυριαρχία της έκκλησίας σέ δλσυς τούς τομείς τής κοινωνικής ζωής, Ισχυριζόμενοι δτι μόνο ετσι μπορεί νά σωθεί ή άνθρωπότητα άπό τήν καταστροφή πού τήν άπειλεΐ.
Μερικά λογοτεχνικά Εργα, δπως τά ουτοπικά μυθιστορήματα τοΰ Ο. Χάξλεϋ, τοΰ Ε. Μ. Φόρστερ κ. α., μΰς δίνουν μιά ιδέα γιά τό πόσο μαϋρο καί ζοφερό φαντάζονται τό μέλλον τής κοινωνίας οί Ιδεολόγοι τής άστικής τάξης.
Σ ’ αύτά τά μυθιστορήματα δέν μπορεί νά βρει κανείς ουτε ίχνος άπό τήν πίστη στό μέλλον, τίς φωτεινές έλπίδες καί τή ζωογόνα αίσιοδοξία, πού διαπότιζε τά περισσότερα ουτοπικά έργα τοΰ παρελθόντος. Τό καλύτερο πού υπόσχονται στόν κόσμο οί συγγραφείς τών σύγχρονων άστικών ουτοπιών είναι μιά κοινωνία πού Εχει άποκτήσει κάποια ΰλική ευημερία μέ τίμημα τήν πλήρη έγκατάλειψη τής δημοκρατίας, τοΰ πολιτισμού καί τής άνθρώπινης άξιοπρέπειας, μιά κοινωνία άποτελούμενη άπό άνΟρώπους πού δέν Εχουν τίποτε άνθρώπινο, άπό άνΟρώπους πού Εγιναν αβουλα έξαρτήμα- τα τή; μηχανής, δοΰλοι της. Συχνά προβλέπουν γιά τήν άνθρωπότητα Ενα πιό σκοτεινό μέλλον, τήν έπιστροφή στή βαρβαρότητα. ’Από τόν πολιτισμό, προλέγουν αίιτοί οί «προφήτες», Οά μείνουν μόνο έρείπια πόλεων καί παλιοί τάφοι, άπό δπου οί πεινασμένες όρδές τών δγριων καί έκφυλισμένων άνθρώπων Οά προμηθεύονται τά ρούχα καί τά στολίδια τους.
Ζοφερή άπαισιοδοξία διαποτίζει δλη τήν Ιδεολογία τής σύγχρονης άντιδραστικής άστικής τάξης, καθώς καί τόν πολιτισμό της, γεννώντας τίς τάσεις τή; παρακμής στήν τέχνη, τόν άμοραλισμό. Αυτές οί απαισιόδοξες διαθέσεις δέν είναι τυχαίο φαινόμενο. Ή έποχή τής κυριαρχίας τοΰ καπιταλισμού βαδίζει πρός τό τέλος της, τώρα ό καπιταλισμός φράζει τό δρόμο τής κοινωνικής προόδου καί, μέ τήν τύφλωση πον
132
χαρακτηρίζει τούς Ιδεολόγους μιας έτοιμοθάνατης τάξης, ot σύγχρονοι άστοί θεωρητικοί καί συγγραφείς ταυτίζουν τήν τύχη τής τάξης τους μέ τήν τύχη τής ανθρωπότητας, παρουσιάζουν τήν παρακμή καί τόν αναπόφευκτο δλεθρο αυτής τής τάξης σάν παρακμή καί δλεθρο δλου τοϋ πολιτισμού γενικά.
01 θεωρίες δμως πού άρνοΰνται τή δυνατότητα της προόδου αντανακλούν δχι μόνο τήν παρακμή τοΰ καπιταλισμού, άλλά καί τό συγκεκριμένο πολιτικό συμφέρον τής σύγχρονης άστικής τάξης. Μέ τή βοήθεια αυτών τών θεωριών οί ΐδεο- λόγοι της προσπαθούν νά αφοπλίσουν πνευματικά τούς έργα- ζόμενους, νά τούς έμβάλλουν τήν Ιδέα δτι δ άγώνας κατά τοΰ καπιταλισμού δέν Εχει κανένα νόημα. Μπροστά μας βρίσκεται ή άναπόφευκτη πισωδρόμηση, ή παρακμή καί ό δλεθρος. Ό αγώνας γιά ενα καλύτερο, προοδευτικό σύστημα είναι παράλογος— νά τί θέλουν νά αποδείξουν στούς έργαζόμενους οί λακέδες της άστικής τάξης.
Στίς ζοφερές προφητείες τών αστών μάντεων, ή μαρξιστική - λενινιστική θεωρία άντιπαραθέτει τίς στηριγμένες στά γεγονότα έπιστημονικές θέσεις, πού αποδείχνουν δτι ή Ιστορία τής κοινωνίας άποτελεϊ μιά εικόνα προόδου, νομοτελειακής κίνησης άπό τίς κατώτερες μορφές στίς άνώτερες, δτι ή άνοδική κίνηση της κοινωνίας είναι νόμος δχι μόνο γιά τήν περασμένη, άλλά καί γιά τή σύγχρονη ίστορία τής ανθρωπότητας, δτι μπροστά μας βρίσκεται τό άναπόφευκτο καί νομοτελειακό πέρασμα σέ μιά ανώτερη, προοδευτική κοινωνική μορφή, στόν κομμουνισμό. Αύτή ή άποψη γιά τήν ίστορία είναι σημαντικό συστατικό μέρος της κοσμοθεωρίας τής έργατικής τάξης.
Ό νομοτελειακός χαρακτήρας τής άνοδικής κίνησης τής κοινωνίας δέ σημαίνει καθόλου δτι αύτή ή κίνηση γίνεται μόνη της, χωρίς τή συνειδητή δράση τών άνθρώπων. Καί ή Βια δμως ή δράση τών άνθρώπων, τών κομμάτων, τών τάξεων, πού άποβλέπει στήν αλλαγή τής κοινωνίας, στόν προοδευτικό μετασχηματισμό της, είναι κι αύτή νομοτελειακά καθορισμένη. Καί δσο πιό συνειδητή, Λργανωμένη, αποφασιστική καί σκόπιμη θά είναι αύτή ή δράση, δσο πιό πλατείες μάζες θά περιλαμβάνει, τόσο πιό σταθερή καί γρήγορη θά είναι ή πρόοδος. Αύτό άποδείχνεται άπό τό Ιδιο τό γεγονός
133
τής γιγάντιας έπιτάχυνσης τής κοινωνικής άνάπτυξης, πού χαρακτηρίζει τήν έποχή μας, έποχή πού έκατομμύρια άνθρώ- πινων μαζών άρχισαν νά δραστηριοποιούνται καί νά μετέχουν στήν Ιστορική δημιουργία. Ή δύναμη αύτών τών μαζών υπερπηδάει δλα τά έμπόδια πού όρΟώνει ή άντίδραση στό δρόμο τής προόδου.
*Όλη ή κοινωνική πρακτική έπαληΟεύει τήν όρΟότητα τής Ιστορικής αίσιοδοξίας τής μαρξιστικής κοσμοθεωρίας. Αύτή ή αισιοδοξία έκφράζει τήν πίστη τής έργατικής τάξης στό μέλλον της, τήν πεποίθησή της γιά τά πλεονεκτήματα καί τήν άκατανίκητη δύναμη τοΰ σοσιαλισμού. Ταυτόχρονα ή μαρξιστική - λενινιστική άντίληψη γιά τήν κοινωνική πρόοδο χρησιμεύει στούς έργαζόμενους σάν Ισχυρό δπλο στόν Απελευθερωτικό τους άγώνα. Τούς δίνει σαφή γνώση τών προοπτικών, τούς έμπνέει καί τούς έμψυχώνει στόν άγώνα τους γιά τήν οίκοδόμηση τή ; νέας, κομμουνιστικής κοινωνίας, είναι πηγή θάρρους καί σταθερής πίστης γιά τήν έπι- τυχία αύτοΰ τοΰ άγώνα.
2. Ή κοινωνική πρόοδος στήν έκμεταλλευτική κοινωνία καί στό σοσιαλισμό.
Ή μαρξιστική θεωρία, υποστηρίζοντας δτι ή Ιστορία τής κοινωνίας είναι κίνηση σέ άνοδική γραμμή, παίρνει ταυτόχρονα άπόλυτα ΰπόψη δτι ή Ιστορική πορεία είναι περίπλοκη καί άντιφατική. Τήν Ιστορία δέν πρέπει νά τή φανταζόμαστε σάν αρμονική, άδιάκοπη καί άνεμπόδιατη κίνηση τής κοινωνίας πρός τά έμπρός. Ό άνοδικός χαρακτήρας τής κοινωνικής άνάπτυξης εχει άποδειχτεί άπό τήν έπιστήμη. Είναι δμως αναμφισβήτητο καί τό γεγονός δτι αύτή ή άνοδική κίνηση είναι μόνο μιά γενική τάση, πού πραγματοποιείται μέ σκληρότατο άγώνα καί άνοίγει τό δρόμο της μέσα άπό προσωρινές παρεκκλίσεις καί άπομακρύνσεις.
Ή έπιστήμη εχει συσσωρεύσει πολλά στοιχεία πού άπο- δείχνουν δτι στήν Ιστορία τών διαφόρων χωρών υπήρξαν πολλές περίοδοι στασιμότητας καί πισωδρομικής κίνησης, περιπτώσεις καταστροφής όρισμένων πολιτισμών. ’Ακριβώς σ’
134
αύτές τίς Ιδιομορφίες τής κοινωνικής άνάπτυξης τών περα- •μένων Εποχών στηρίζονται οΐ άντιδραστικοί ίδεολόγοι καί προσπαθούν νά άρνηΟούν τήν Ιδια τήν ιδέα τής προόδου.
Στήν πραγματικότητα αύτά τά γεγονότα άποδείχνου» μόνο τήν άντιφατικότητα καί τήν άνισομέρεια τής κοινωνίτ κής προόδου στίς συνθήκες τοϋ Εκμεταλλευτικού συστήματος. «’Επειδή σά 6άση τοΰ πολιτισμού χρησιμεύει ή έκμετάλλευση μιας τάξης άπό αλλη, — εγραφε ό Ένγκελς γιά τίς ταξικές άνταγωνιστικές κοινωνίες, — δλη του ή άνάπτυξη συν- τελεΐται μέσα σέ μόνιμη άντιφατικότητα»*.
Μιά άπό τίς έκδηλώσεις αύτής τής άντιφατικότητας είναι τό γεγονός δτι στίς συνθήκες τής κυριαρχίας τών Εκμεταλλευτών οί χώρες, πού προχωρούσαν πρός τά έμπρός, Επιβραδύνανε καί Εμπόδιζαν τήν άνάπτυξη τών καθυστερημένων χωρών, πο?>λές φορές μάλιστα τίς έριχναν άκόμα πιό πίσω, Εχτιζαν τήν εύημερία τους πάνω στά ερείπια τών καταστραμμέ- νων πολιτισμών. Έ τσ ι ή άνοδική άνάπτυξη τής άνθρωπότη- τας γιά μεγάλο χρονικό διάστημα περιοριζόταν σέ πολύ στενό μέτωπο, καί δχι σέ δλο τό σύστημα δλων τών χωρών καί τών λαών. Ή πρόοδος σά μικρό, άλλά άκάθεκτο ρυάκι, ανοίγει τό δρόμο της άνάμεσα άπό άναρίθμητα Εμπόδια, αύξά- νοντας σιγά - σιγά τή δύναμη καί τό ρυθμό της, ώσπου με- τατρέπεται σέ ισχυρό χείμαρρο μέ πολύ νερό, πού άγκαλιά- ζει δλη τήν άνθρωπότητα.
Τό ζήτημα δμως δέν περιορίζεται μόνο σ’ αύτό. Άκόμα καί μέσα στήν ίδια κοινωνία, κάθε πρόοδος γιά όρισμένους άποτελοΰσε πισωδρόμηση γιά άλλους, κάθε άπελευθέρωση μιας τάξης ήταν νέα καταπίεση γιά μιά άλλη τάξη.
Εξαιρετικά άνισόμερη ήταν καί ή άνάπτυξη τών διαφόρων πλευρών τής κοινωνικής ζωής. Ή άντικατάστασή τής δουλοκτητικής κοινωνίας άπό τή φεουδαρχική στίς χώρες τής Δυτικής Ευρώπης, π.χ., άνοιξε τό δρόμο γιά τήν άνάπτυξη τών παραγωγικών δυνάμεων. 'Τποτάσσοντας δμως τόν πνευματικό πολιτισμό στήν άποπνικτική έπίδραση τής καθολικής Εκκλησίας, ή φεουδαρχία εριξε τήν κοινωνία, σέ όρισμένους τομείς τοΰ πολιτισμοΰ, πολύ πίσω σέ σχέση μέ τήν αρχαία
* Κ. Μάρξ *λ( Φ. Ένγκβλς, *’Εαλιογή Ιργονν·, II, Μ66, ο*λ. 308.
136
'Ελλάδα καί τή Ρώμη. Μόνο υστέρα άπό αιώνες Ανακαλύφτηκαν ξανά, καί αργότερα αναπτύχτηκαν άκόμα περισσά τερο, τά έπιτεύγματα τοΰ αρχαίου κόσμου στήν έπιστήμη, τήν τέχνη καί τή φιλοσοφία. Μπορούμε νά αναφέρουμε δεκάΡες τέτοια παραδείγματα. Δέν μπορεί δμως νά γίνει αλλιώς ή άνάπτυξη μιας κοινωνίας, δπου κυριαρχούν οί τυφλές, 3γνω- στες στούς άνΟρώπους καί ανυπότακτες στήν έπίδρασή τους κοινωνικές καί οίκονομικές δυνάμεις.
Σάν κλασικό παράδειγμα άνισόμερης καί άντιφατικής προόδου στίς συνθήκες τοΰ έκμεταλλευτικοΰ συστήματος μπο- ρεϊ νά χρησιμεύσει ή ιστορία τής καπιταλιστικής κοινωνίας.
ΟΙ Α ντιϋέαεις τής πβούδον στον χα π π α λ ια μ ύ .
Ό καπιταλισμός ήταν μεγάλο βήμα πρός τά έμπρός στό δρόμο τής προόδου. ’Αρκεί νά θυμηθούμε τή γρήγορη άνάπτυξη τών παραγωγικών δυνάμεων στόν καπιταλισμό, τή δημιουργία Ισχυρής βιομηχανίας, τήν όρμητική άνάπτυξη τής έπιστήμης καί τής τεχνικής καί, τέλος, τό άνώτερο σέ σχέση μέ δλα τά προηγούμενα συστήματα έπίπεδο άνάπτυξης τής ταξικής πάλης τών έργαζομένων. Αυτές δμως οί Ιστορικές έπιτυχίες, πού πρόσφερε στήν ανθρωπότητα 6 καπιταλισμός, πληρώθηκαν μέ άπίστευτα μεγάλο τίμημα.
Ή ίδια ή δημιουργία αύτής τής κοινωνίας συνοδεύτηκε μέ πολύ βαριά βάσανα τών λαϊκών μαζών. 'Η έμφάνιση τής καπιταλιστικής παραγωγής ήταν άδύνατη χωρίς τή δημιουργία μιας στρατιάς έργατών, πού δέν είχαν μέσα παραγωγής. Γ ι’ αύτό προοίμιο τοΰ καπιταλισμού ήταν ή απαλλοτρίωση τών λαϊκών μαζών, πού εγινε μέ άνελέητη σκληρότητα. Τά γεγονότα αύτής τής έποχής, κατά τήν έκφραση τοΰ Μάρξ, γράφτηκαν στά χρονικά τής άνθρωπότητας μέ τήν πύρινη γλώσσα τού πυρός καί τοΰ σιδήρου.
Μετά τή νίκη τών καπιταλιστικών σχέσεων, κάθε νέο βήμα στό δρόμο τής προόδου έξακολουΟοϋσε νά φέρνει σέ άλλους καλό καί σέ άλλους κακό, άνοδο σέ εναν τομέα τής ζωής τής κοινωνίας καί παρακμή στόν αλλο. «Στήν έποχή μας,— ελεγε δ Μάρξ, — καθετί έμπεριέχει τό άντίθετό του. Βλέπουμε δτι οί μηχανές πού έχουν τή θαυματουργή δύναμη νά λιγοστεύουν καί νά κάνουν πιό γόνιμη τήν άνθρώπινη έργα-
136
«ία, φέρνουν στούς ανθρώπους τήν πείνα καί τήν έξάντληση. 01 νέες 5γνωστές ώς τώρα πηγές πλούτου, χάρη σέ κάποια καράξενα ακατανόητα μάγια, μετατρέπονται σέ πηγές αθλιότητας. 01 νίκες τής τεχνικής, θά Ελεγε κανείς δτι πληρώνονται μέ τό τίμημα τής ηθικής κατάπτωσης. Φαίνεται δτι δσο ή ανθρωπότητα υποτάσσει τή φύση, ό άνθρωπος γίνεται δούλος άλλων άνθρώπων, ή δούλος τής δικής του χαμέρπειας. Άκόμα καί τό καθαρό φώ; της έπιστήμης δέν μπορεί, δπως φαίνεται, νά Ακτινοβολήσει αλλιώς παρά μόνο στό σκοτεινό φόντο τής αμάθειας. "Ολες οί Ανακαλύψεις καί δλη μας ή πρόοδος φαίνεται σά νά όδηγοΰν στήν άποστέρηση τών' υλικών δυνάμεων Από κάθε πνευματική ζωή, καί ή Ανθρώπινη ζωή, στερημένη Από τήν πνευματική της πλευρά, κατεβαίνει στό έπίπεδο τής απλής υλικής δύναμης»*.
Χαρακτηριστικό γνώρισμα τοΰ καπιταλισμού είναι δτι ή Ανάπτυξη όρισμένων χωρών γίνεται μέ τίς στερήσεις καί τήν αθλιότητα τών λαών τών Αλλων χωρών. Τή θυελλώδη Ανάπτυξη τής οικονομίας καί τοΰ πολιτισμού τοΰ λεγόμενου «πολιτισμένου κόσμου» — μιας χούφτας καπιταλιστικών δυνάμεων τής Ευρώπης καί τής Βόρειας Αμερικής — τήν πλήρωσε Ακριβά ή πλειοψηφία τού πληθυσμού τής γής, οί λαοί πού κατοικούσαν στήν Άσία, στήν ’Αφρική, στή Λατινική Α μερική καί στήν Αυστραλία. Ό Αποικισμός αύτών τών ηπείρων ?.δοσε τή δυνατότητα γιά γρήγορη άνάπτυξη τού καπιταλισμού στή Δύση. Στούς Υποδουλωμένους δμως λαούς αύτή ή Ανάπτυξη εφερε καταστροφή, Ανέχεια καί τερατώδη πολιτικό ζυγό. Στήν πορεία τοΰ Αποικισμοΰ ή «πολιτισμένη» Ευρώπη δχι μόνο έκμηδένισε πολλούς πολιτισμούς τών άλλων ήπεί- ρων (π.χ. τόν πολιτισμό τών Ίνκας, τών Μάγιας, καί τών ’Αζτέκων στήν Αμερική, πολλούς πολιτισμούς τής Αφρικής καί τών Ασιατικών χωρών), άλλά έξόντωσε καί όλόκλη- ρους λαούς. Κατά τόν Αποικισμό, π.χ., τής Τασμανίας, ό λαός της έξοντώθηκε ώς τόν τελευταίο άνθρωπο. Ό Ιθαγενής πληθυσμός τής Αυστραλίας Από 300 χιλ. περιορίστηκε σέ 47 χιλ. Κατά τήν «Αξιοποίηση» τοΰ έδάφους τής Αμερικής έξοντώθηκαν περίπου 30 έκατομ. Ινδιάνοι. Καί ή «Αξιο-
* Κ. ΜΛρζ χαί Φ. ’ Ενγκελς, «Άπαντα·, τίμ. 12, 196β, 'κΧ. 4.
137
«οίηση» τής Αφρικής όδήγησε στήν έξόντωση ή στή βίαιη μεταφορά πέρα άπό τόν ώκεανό σά δουλών 100 περίπου ίκατομ. νέγρων.
Στήν ίδια τήν Ευρώπη ή γρήγορη άνάπτυξη δρισμένων χωρών (τών δυτικοευρωπαϊκών) συνοδεύτηκε άπό τήν οικονομική υποδούλωση τών άλλων (τών άνατολικοευρωπαϊκών), πράγμα πού όδήγησε στήν καθυστέρηση της άνάπτυξης αυτών τών χωρών.
Στις συνθήκες τοΰ καπιταλισμού χαρακτηρίζεται άπό έξαιρετική άντιφατικότητα καί ή άνάπτυξη τών διαφόρων περιοχών τής ίδιας χώρας. Ή σχετικά γρήγορη άνάπτυξη τών πόλεων καί τών βιομηχανικών κέντρων τυνοδεύεται συνήθως μέ τήν καθυστέρηση καί τήν παρακμή τών άγροτικών περιοχών (π. χ. τών νότιων Πολιτειών τών ΗΙΙΑ, τής νότιας ’Ιταλίας).
Στίς αρχές τοϋ 20οΰ αιώνα, δταν 6 καπιταλισμός μπήκε στό τελευταίο, στό Ιμπεριαλιστικό του στάδιο, οί παραγωγικές του σχέσεις μετατράπηκαν σέ έμπόδιο στό δρόμο γιά τήν παραπέρα άνάπτυξη της κοινωνίας. Στόν τομέα τών κοινωνικών σχέσεων, τής πολιτικής, τής ήΟικής, τοΰ πολιτισμοΰ καί τής τέχνης, ή κυριαρχία τών μονοπωλίων εγινε πηγή πισω- δρόμησης, άντίστροφης κίνησης. Αύτό άποδείχνεται καθαρά άπό τίς πράξεις τών φασιστικών κρατών, καθώς καί άπό τίς άντιδραστικές φασιστικές τάσεις πού έκδηλώνονται στήν κοινωνική καί πολιτική ζωή τών μεγαλύτερων σύγχρονων καπιταλιστικών χωρών. Είναι άλήΟεια δτι καί στήν περίοδο τοΰ Ιμπεριαλισμού δέ σταματάει ή γρήγορη άνάπτυξη τής έπι- στήμης καί τής τεχνικής. Ή πρόοδος δμως σ’ αύτό τόν τομέα, στίς συνθήκες τοΰ καπιταλισμού, χρησιμοποιείται γιά τά απληστα συμφέροντα τής χρηματιστικής όλιγαρχίας, καί πολύ συχνά μόνο νέα δεινά φέρνει στούς έργαζόμενους. Ή οικονομία τοΰ καπιταλισμοΰ όλοένα συχνότερα κλονίζεται άπό κρίσεις καί έπικίνδυνες πτώσεις τής παραγωγής. Οί τεχνικές τελειοποιήσεις, στίς συνθήκες τής έλάττωσης τών γενικών ρυθμών άνάπτυξης της παραγωγής καί τοΰ περιορισμού τών άγορών, καταδικάζουν πολλά έκατομμύρια έργαζομένων •έ χρόνια άνεργία. Τό βάρος τής στρατιωτικοποίησης γίνεται όλοένα πιό άβάσταχτο. Τά πιό μεγάλα έπιστημονικά καί τεχνικά έπιτεύγματα τοΰ σύγχρονου πολιτισμοΰ χρησιμοποι-
138
οϋνται γιά τήν προετοιμασία τής Εξόντωσης έκατομμυρίων άνθρώπων χαί τήν καταστροφή τεράστιων υλικών αξιών.
Ή πρόοδος ατό σοσιαλισμό.
01 ανταγωνιστικές άντιθέσεις τής προόδου καθόλου δέν είναι αιώνιοι συνοδοιπόροι τής ανοδικής άνάπτυξης τής κοινωνίας. Οί Αντιθέσεις αυτές γεννιούνται μόνο άπό τίς είδι- κές συνθήκες τής έκμεταλλευτικής κοινωνίας καί έξαφανί- ζονται μαζί μ’ αυτήν. Αύτό σημαίνει δτι τήν απαλλαγή άπό αυτές τίς άντιθέσεις πρέπει νά τήν άναζητοΰμε δχι στό δρόμο τής έπιστροφής στά προηγούμενα στάδια άνάπτυξης, άλλά στό δρόμο τού άγώνα γιά τήν έπιτάχυνση τής προόδου, γιά τό σοσιαλισμό. Μόνο μετά τή νίκη τοΰ σοσιαλισμού, Ελεγε 6 Μάρξ, «ή άνΟρώπινη πρόοδος θά πάψει νά μοιάζει μέ τό φρικαλέο εΐδωλολατρικό ξόανο, πού δέν ήθελε νά πιει νέκταρ Αλλιώς παρά μόνο μέσα άπό τά κρανία τών σκοτωμένων»*.
Ποιά είναι τά βασικά γνωρίσματα τής κοινωνικής προόδου στό σοσιαλισμό;
Πρίν άπ’ δλα άπό τήν πρόοδο ώφελεϊται δχι μιά χούφτα έκλεκτών, άλλά δλοι οί έργαζόμενοι. Ή έγκαθίδρυση δλων τών προηγούμενων συστημάτων συνδεόταν όπωσδήποτε μέ τήν υποδούλωση, τά δεινά καί τίς στερήσεις δλο καί νέων στρωμάτων τοΰ πληθυσμού, όλόκληρων τάξεων, πού Αποτε- λοϋσαν τήν πλειοψηφία τής κοινωνίας. Τό δουλοκτητικό σύστημα έμφανίστηκε μόνο υστέρα άπό τήν έπιβολή τής δουλείας στό βασικό τμήμα τών έργαζομένων, τό φεουδαρχικό σύστημα έμφανίστηκε άφού μετάτρεψε τούς έλεύθερους αγρότες σέ δουλοπάροικους έξαρτημένους άπό τήν έξουσία τών φεουδαρχών καί τό καπιταλιστικό σύστημα, άφοΰ κατά- στρεψε τίς μάζες τών μικρο'ίδιοκτητών. Ό σοσιαλισμός, Αντίθετα, Απελευθερώνει τούς καταπιεζόμενους καί τούς έκμε- ταλλευόμενους. Σ ’ αύτό τό σύστημα δέν υπάρχουν προνομιούχες τάξεις. "Ολοι οί καρποί τής προόδου άνήκουν στούς έργαζόμενους. Ή άδιάκοπη αύξηση τής υλικής ευημερίας καί τού πολιτισμού τών λαϊκών μαζών, ή άνθηση τής δημο-
• Κ. ϋάφξ καί Φ. Έ τρ ίίλ ς , «Άλχυχλ», -ώμ. 9, 1967, « λ . 230.
1ϋί>
ν.ρατίας γιά τούς έργαζόμενους είναι νόμος τής σοσιαλιστι- '/♦ής ανάπτυξης.
"Ολα αυτά, βέβαια, δέ σημαίνουν δτι ή οίκοδόμηση τοΰ σοσιαλισμού γίνεται χωρίς δυσκολίες. Ό σοσιαλισμός οίκο- δομείται Αναγκαστικά μέσα σέ συνθήκες σκληρής αντίστασης τοΰ Ιμπεριαλιστικού στρατοπέδου, πού καταβάλλει κάθε προσπάθεια γιά νά στραγγαλίσει τίς σοσιαλιστικές χώρες. Έκτός άπό αύτό, οί Ιστορικές συνθήκες διαμορφώθηκαν Ετσι, Λστε πρώτες στό δρόμο τοΰ σοσιαλισμοΰ μπήκαν χώρες μέ σχετικά καθυστερημένη οίκονομία καί πολιτισμέ. Οί λαοί αυτών τών χωρών στήν πορεία τής σοσιαλιστικής οίκοδόμησης επρεπε νά κάνουν καί τό Εργο πού δέν είχε συμπληρώσει ό καπιταλισμός — νά δημιουργήσουν σύγχρονη βιομηχανία, νά ξεπεράσουν τίς έπιβιώσεις τών προκαπιταλιστικών σχέσεων στήν οίκονομία, στόν πολιτισμό καί στή συνείδηση τών ανθρώπων. “Ολα αυτά απαιτούσαν άπό τούς έργαζόμενους συμπληρωματικές προσπάθειες καί θυσίες, πού άπό αυτές θά Απαλλαγούν οί λαοί τών πιό αναπτυγμένων άπό οίκονομική άποψη χωρών, δταν Οά άρχίσουν τήν οικοδόμηση τοΰ σοσιαλισμού.
Χαρακτηριστικό γνώρισμα τής- προόδου στό σοσιαλισμό είναι άκόμα καί τό γεγονός δτι ή άνοδική άνάπτυξη δέν περιορίζεται σέ όρισμένες πλευρές τής κοινωνικής ζωής, άλλά Αγκαλιάζει δλες τίς πλευρές της. Έ τσ ι ή άδιάκοπη άνάπτυξη τής παραγωγής καί τής τεχνικής προόδου συνοδεύεται στίς σοσιαλιστικές χώρες μέ τή γρήγορη άνάπτυξη τοΰ πολιτισμού, τής δημοκρατίας κτλ.
Στό σοσιαλισμό, σέ διάκριση άπό τόν καπιταλισμό, ή ανοδική κίνηση δέ γίνεται σέ βάρος βρισμένων χωρών, περιοχών καί έΟνών, άλλά στό κοινό μέτωπο δλων τών σοσιαλιστικών έθνών καί χωρών, καθώς καί δλων τών τμημάτων, δλου τοΰ πληθυσμοΰ κάθε ξεχωριστής χώρας. Αύτό όδηγεΐ στήν ίξίσωση τοΰ Επιπέδου άνάπτυξης τών διαφόρων χωρών καί περιοχών. Οί πιό πρωτοπόρες χώρες βοηθούν τίς καθυστερημένες καί Ετσι έξαφανίζουν τήν κληρονομημένη άπό τόν καπιταλισμό άνισομέρεια στήν οίκονομική, πολιτική καί πολιτιστική άνάπτυξη τών λαών.
Στίς συνθήκες τοΰ σοσιαλισμοΰ ή κοινωνική πρόοδος σέ δλο καί μεγαλύτερο βαθμό γίνεται άποτέλεσμα τής συνειδη
1 4 0
τής καί σχεδιασμένης δράσης τών άνθρώπων. Ό σχεδιασμένος χαρακτήρας τής οικονομίας δδηγεΐ σέ σημαντική έπιτά- χυνση τών ρυθμών άνάπτυξης τών παραγωγικών δυνάμεων καί άπαλλάσσει τήν κοινωνία άπό πολλές άπώλειες. Μεγάλα άποτελέσματα μας δίνει καί ή σχεδιοποίηση τής έργασίας τών έπιστημονικών έρευνών, ή σχεδιοποίηση τής πολιτιστικής οικοδόμησης καί τής προετοιμασίας ειδικευμένων στελεχών.
’Εξαιρετικά σημαντική Ιδιομορφία καί μεγάλος παράγοντας προόδου στό σοσιαλισμό είναι ή άμεση, ένεργός καί συνειδητή συμμετοχή τών πιό πλατειών λαϊκών μαζών στήν οίκοδόμηση τής νέας κοινωνίας. Αυτό μπορεί νά γίνει μόνο σέ μιά κοινωνία πού ή ανάπτυξή της υποτάσσεται απόλυτα στά συμφέροντα τών έργαζομένων.
Τά πλεονεκτήματα τής προόδου στό σοσιαλισμό έξασφα- λίζουν πρωτοφανείς στήν Ιστορία ρυθμούς άνοδικής άνάπτυ- ξης τής κοινωνίας. Στά χρόνια τής Σοβιετικής έξουσίας, στήν προηγούμενα καθυστερημένη Ρωσία δημιουργήθηκε μιά ισχυρή οίκονομία, έξαλείφτηκε ό αναλφαβητισμός* καί άνέβηκε πολύ ΰψη?νά τό έπίπεδο τοϋ πολιτισμού, τής έπιστήμης καί τής τέχνης. Οί άφάνταστες δυνατότητες τής κοινωνικής προόδου άποτελοΰν £να άπό τά βασικά πλεονεκτήματα, τοΰ σοσιαλιστικού συστήματος ( . . . Μ ό ν ο μέ τό σοσιαλισμό, — Εγραφε ό Λένιν, — θά άρχίσει μιά γρήγορη, δμεση, πραγματικά μαζική, μέ τή συμμετοχή τής π λ ε ι ο ψ η φ ί α ς τοΰ πληθυσμού, καί αργότερα δλου τοΰ πληθυσμού, κίνηση πρός τά έμπρός σέ δλους τούς τομείς τής κοινωνικής καί άτο- μικής ζωής».**
Αύτή ή κίνηση θά συνεχιστεί μέ άκόμα γρηγορότερους ρυθμούς μετά τή νίκη τοΰ κομμουνισμού, γιατί ό κομμουνισμός δέν άποτελεί τό τέλος τής ιστορικής άνάπτυξης, άλλά τήν άρχή μιας έξαιρετικά γρήγορης καί πρακτικά άτέλειω-
* Τό 1006 ϊνα (Χικκκά πχριο&ιχό 6ηολόγιζε 8κ γιά τ1ρ ίξάλβίφΐ) τού άναλφαβητιομοΟ στούς πληθυσμούς -rtft Μέσης ’Ασίας θά χρβκί- ζονταΛ» (αϋμ/φωνα μέ ττύς ρυθμούς τί)ς τότ* 4νόπτυ£ης -.ϊχ παιδείας) - · .itiOO χρόνια. 2τ(ς ουνθ?ρ»ς -coO οοσιαλιαμβΟ αύτό τό πρόβλημα λύθτρα έχατοντά&ες φορές γρηγορότερα 1
** Β. I. Λένιν, «'Απαντα^, τάμ. 26, α*λ. 443.
141
της προόδου στό δρόμο γιά τήν κατάχτηση τών φυσικών δυνάμεων, γιά τήν άνάπτυξη τών δυνάμεων καί τών Ικανοτήτων τής ανθρώπινης προσωπικότητας, γιά τήν πλήρη Ικανοποίηση τών όλοένα αυξανόμενων υλικών καί πνευματικών άναγκών δλων τών μελών τής κοινωνίας.
3 . *0 μαρξισμός - λενινισμός καί τά Ιδανικά τής koivuvi- κής προόδου.
Σημαντικό τμήμα τής κοσμοθεωρίας τής έργατικής τάξης άποτελοΰν τά Ιδανικά τής κοινωνικής προόδου — ο! άν- τιλήψεις γιά τούς σκοπούς τοΰ άγώνα τοΰ προλεταριάτου καί γιά τήν κοινωνία πού Οά οίκοδομηΟεϊ μέ αύτό τόν άγώνα.
Τά δργανα τής άστικής τάξης στόν ιδεολογικό τομέα, στήν προσπάΟειά τους νά μειώσουν τήν έλκτική δύναμη τοΰ μαρξισμού, κουράζονται πολύ γιά νά διαστρέφουν καί νά πλαστογραφήσουν τή μαρξιστική άντίληψη γιά τήν κοινωνική πρόοδο. ’Ισχυρίζονται δτι ή κοσμοθεωρία τοΰ προλεταριάτου δέν εχει τίποτα κοινό μέ τόν ανθρωπισμό, τόν πολιτισμό, τήν έλευθερία τής προσωπικότητας καί τήν ευτυχία τού άνθρώπου. Τέτοια υψηλά ιδανικά, διαβεβαιώνουν οί έπι- «ριτές τοΰ μαρξισμού, είναι όργανικά ξένα πρός τό χυδαίο υλισμό, πού δέν προσέχει τίποτε αλλο έκτός άπό τίς «κατώτερες» υλικές άνάγκες τών άνΟρώπων.
Αυτοί οί Ισχυρισμοί είναι κακόβουλη καρικατούρα τοΰ μαρξισμοΰ, είναι άναίσχυντη έκμετάλλευση, οτηριζόμενη στίς •χυδαίες αντιλήψεις γιά τόν υλισμό. Ό Ένγκελς, χλευάζοντας αύτές τίς άντιλήψεις, εγραψε δτι δ φιλισταΐος μέ τόν δρο υλισμό «έννοεΐ τήν άπληστία, τή μέθη, τή ματαιοδοξία καί τίς σαρκικές άπολαύσεις, τή δίψα τοΰ χρήματος, τή φι- λαργυρία, τήν πλεονεξία, τό κυνηγητό τοΰ κέρδους καί τά χρηματιστηριακά κόλπα, μέ λίγα λόγια δλα τά βρωμερά έλαττώματα, πού ό ίδιος κρύβει μέσα του»*.
» Κ. ΜΔφξ m l Φ. 'BwpceJLc, «’Εκλογή BpYuw. τάρ. II , 1956. 908.
143
Ό μαρξιστικός υλισμός δέν Εχει τίποτε κοινό μέ αυτές τίς γελοίες αντιλήψεις. Αύτό αποδείχνεται μέ τόν καλύτερο τρόπο άπό τό γεγονός δτι οΐ πιό συνεπείς υλιστές, οΐ κομμουνιστές, είναι δλο αυταπάρνηση άγωνιστές γιά τήν έλευ- θερία, τήν άνεξαρτησία καί τήν εύτυχία τοΰ λαοΰ. Τέτοιους άγωνιστές δέν £χει γεννήσει ποτέ κανένα αλλο γνωστό στήν Ιστορία κίνημα.
Πραγματικά, σέ διάκριση άπό τούς ίδεολόγους τών «χορτάτων» τάξεων, πού ποτέ δέ γνώρισαν τήν άνάγκη καί τίς στερήσεις, οΐ μαρξιστές πιστεύουν δτι δέν μπορούμε νά μιλάμε γιά κανενός είδους εύτυχία τών άνθρώπων, δσο οί μάζες ζοΰν στήν ανέχεια καί δοκιμάζουν τήν πείνα καί τή στέρηση. Αύτό δμως δέ σημαίνει καθόλου δτι οΐ μαρξιστές πιστεύουν δτι μοναδικός σκοπός τής κοινωνικής προόδου είναι νά ντύσει, νά θρέψει καί νά άπαλλάξει άπό τήν άνάγκη δλα τά μέλη τής κοινωνίας. Τά μαρξιστικά ιδανικά τής κοινωνικής προόδου είναι άσύγκριτα πιό πλατιά καί πιό πλούσια. Περιλαμβάνουν δλες τίς πλευρές της κοινωνικής ζωής, δχι μόνο τήν οίκονομία, άλλά καί τήν πολιτική, τόν πολιτισμό, τήν ήΟική. Ενσάρκωσή τους είναι ή κομμουνιστική κοινωνία.
Τό σκοπό τής οικοδόμησης τοΰ κομμουνισμού — δηλ. μιας κοινωνίας δπου Οά καταργηΟεΐ μιά γιά πάντα ή άτομική Ιδιοκτησία, ή έκμετάλλευση, καθώς καί ή ύπαρξη τών τάξεων καί τοΰ κράτους — μπορεί νά τόν θέσει μόνο ή έργατική τάξη. Αύτό δμως δέ σημαίνει δτι τά γνωρίσματα τής σοσιαλιστικής καί τής κομμουνιστική; κοινωνίας, δπως ή γενική ευημερία, ή έθνική Ισοτιμία, ή ειρήνη άνάμεσα στούς λαούς, ή πολιτική έλευθερία καί ή δημοκρατία, ή άνθηση τοΰ πολιτισμού, οί σχέσεις άδελφικής συνεργασίας άνάμεσα στούς άνΟρώπους καί στούς λαούς, ή δλόπλευρη άνάπτυξη της προσωπικότητας κτλ., είναι Ιδανικά μόνο τής έργατικής τάξης. Στήν πραγματικότητα είναι ιδανικά δλων τών έργαζομένων, δλων τών προοδευτικών άνθρώπων, τής συντριπτικής πλειοψηφίας τής ανθρωπότητας.
Αύτό δέν είναι καθόλου παράξενο. Τά κοινωνικά ιδανικά — οί άντιλήψεις τών άνθρώπων γιά τούς άνώτερους σκοπούς τής δράσης τους γιά ?να εύτυχισμένο μέλλον — έχουν τίς ρίζες τους, δπως καί δλες οί Ιδέες, στίς κοινωνικές συνθήκες τής ζωής τών άνθρώπων. 01 συνθήκες δμως τής έκμε-
143
ταλλευτικής κοινωνίας καταδικάζουν σέ κάθε είδους δείνα δχι μόνο τούς έργάτες, άλλά καί δλους τούς έργαζόμενους. Έ τ σ ι τούς έργάτες καί τούς έκπροοώπους τών δλλων έργαζομένων τάξεων τούς συνδέουν αναπόφευκτα πολλές κοινές έπιδιώξεις καί πόθοι. Ή ίδια ή ζωή, ή καθημερινή πείρα, τούς δείχνει άπό ποιά κακά πρέπει νά άπαλλαγεϊ ή κοινωνία γιά νά έξασψαλίσουν οί άνθρωποι έλεύθερη καί ευτυχισμένη ζωή.
Άπό παρόμοια γνωρίσματα τών συνθηκών ζωής έξηγεΐ- ται καί ή συνέχεια πού υπάρχει άνάμεσα στά Ιδανικά τής σύγχρονης έργατικής τάξης καί στά ιδανικά τών έργαζομένων μαζών τοΰ παρελθόντος. Καί τά πρώτα καί τά δεύτερα γεννήΟηκαν στή βάση τής ταξικής πάλης μέ τούς έκμεταλλε;>- τές, τής υπεράσπισης τών συμφερόντων τών έργαζομένων. Ό μαρξισμός, τόνιζε ό Λένιν, δέν είναι καμιά αιρετική διδασκαλία πού έμφανίστηκε Ιξω άπό τό μεγάλο δρόμο τής άνάπτυξης τοΰ παγκόσμιου πολιτισμοΰ. Αυτό ισχύει δχι μόνυ γιά τή μαρξιστική φιλοσοφία καί τήν πολιτική οίκονομία, πού είναι γενίκευση καί άποτέλεσμα δλης τής άνάπτυξης τής παγκόσμιας έπιστήμης, άλλά καί γιά τίς μαρξιστικές άντιλή- ψεις γιά τόν κομμουνισμό. Σ ’ αύτά έκφράστηκε δ,τι καλύτερο καί προοδευτικό υπήρχε στά Ιδανικά τών έργαζομένων μαζών καί τών προοδευτικών τάξεων τοΰ παρελθόντος. Ό σοσιαλισμός καί ό κομμουνισμός είναι ή υλική πραγμάτωση τών πιό ευγενικών ιδανικών, πού καλλιέργησε ή άνΟρωπότητιι στήν πολύμοχθη πορεία της.
Αύτό βέβαια δέ σημαίνει δτι οί μαρξιστικές αντιλήψεις γιά τήν κοινωνική πρόοδο περιλαμβάνουν δλους τούς πόθους τών έργαζομένων τάξεων τοΰ παρελθόντος καί τοΰ παρόντος. Στίς άντιλήψεις τών μή προλεταριακών στρωμάτων τοΰ λαού γιά τό τέλειο κοινωνικό καθεστώς υπήρχαν καί υπάρχουν πολλά στοιχεία δχι σωστά, άπαράδεκτα γιά τήν έργατική τάξη, ουτοπικά, πού ό μαρξισμός - λενινισμός αναπόφευκτα πρέπει νά τά άπορρίψει ή τουλάχιστον νά τά έπεξεργαστεΐ κριτικά.
βασικό διακριτικό γνώρισμα τοΰ μαρξιστικού Ιδανικοΰ γιά τήν κοινωνική πρόοδο είναι τό γεγονός δτι στηρίζεται δχι οέ ευσεβείς πόθους, άλλά στήν έ π ι σ τ η μ ο ν ι χ ή π ρ ό β λ ε ψ η τών έπόμενων σταδίων άνάπτυξης τής κοινωνίας. Ή μαρξιστική θεωρία, βασιζόμενη στή βαθειά κα
ί 44
τανόηση τών νομοτελείων τής κοινωνικής άν<ίπτυξης, μετατρέπει τό προαιώνιο δνειρο γιά ?να καλύτερο μέλλον καί γιά μιά δίκαιη ζωή, σέ σταθερή γνώση γιά τό στάδιο άνάπτυξης τής κοινίονίας, δπου όδηγοϋν άναγκαία οί νόμοι τής Ιστορίας, ή άντικειμενική πορεία άνάπτυξης τών παραγωγικών δυνάμεων καί τών παραγωγικών σχέσεων, ή πορεία άνάπτυξης τής ταξικής πάλης στή σύγχρονη κοινωνία.
Μπορεί νά ρωτήσει κανείς: γιατί οί νόμοι τής Ιστορίας, πού ώς τώρα οδηγούσαν μόνο στήν άντικατάσταση όρισμέ- νων μορφών έκμετάλλευσης καί ζυγού άπό άλλες, τώρα άνοιξαν ξαφνικά τήν προοπτική γιά τήν πραγματοποίηση τών πιό φωτεινών έλπίδων καί πόθων τών άνΟρώπων; Μήπως πρόκειται γιά τυχαία, ευτυχή σύμπτωση;
"Οχι, δέν είναι τυχαία σύμπτωση. "Οπως διαπιστώσαμε παραπάνω, τά όνειρα τών έργαζομένων γιά ένα ευτυχισμένο μέλλον γεννήθηκαν σέ μιά συγκεκριμένη υλική βάση, γεννή- θηκαν άπό τίς συνθήκες τής ζωής τους στήν Εκμεταλλευτική κοινωνία. Άπό τήν άποψη τοΰ περιεχομένου τους, τά κοινωνικά ιδανικά τών έργαζομένων τάξεων ?τσι ή αλλιώς συνδέονταν πάντα μέ τήν απαλλαγή τών άνΟρώπων άπό τά βάσανα καί τά δεινά, δπου τούς ρίχνει τό Εκμεταλλευτικό σύστημα. Νά γιατί άπό τή στιγμή πού ή νομοτελειακή άνάπτυξη τής κοινωνίας βάζει στήν ημερήσια διάταξη τήν κατάργηση αΰτοΰ τοΰ συστήματος, ή πραγματοποίηση τών Ιδανικών τής έργατικής τάξης καί δλιον τών έργαζομένων γίνεται δυνατή καί άναγκαία, μετατρέπεται άπό ουτοπικό δνειρο σέ έπιστημονικά θεμελιωμένη πρόβλεψη.
«"Οπου καί νά πας, σέ κάθε βήμα, συναντάς προβλήματα πού ή άνΟρωπότητα είναι σέ θέση νά λύσει ά μ έ σ ω ς,— εγραφε δ Λένιν. — Ό καπιταλισμός εμποδίζει τή λύση τους. Συσσώρευσε τεράστιο πλούτο καί εκανε τούς άνΟρώπους δ ο ύ λ ο υ ς αΰτοΰ τοΰ πλούτου. *0 καπιταλισμός ίλυσε τά πιό πολύπλοκα προβλήματα τής τεχνικής καί σταμάτησε τήν εισαγωγή τών τεχνικών βελτιώσεων έξαιτίας τής φτώχειας καί τής άμάΟειας Εκατομμυρίων άνθρώπων, έξαιτίας τής στενόκαρδης τσιγγουνιάς μιας χούφτας έκατομμυ- ριούχων.
*Ό πολιτισμός, ή έλευθερία καί 6 πλοΰτος στόν καπιτα
14510
λισμό θυμίζουν παραχορτασμένο πλούσιο πού σαπίζει ζωντανός καί δέν αφήνει νά ζήσει τίποτα τό νέο.
»Παρ’ δλα δμως αύτά τό νέο αναπτύσσεται καί θά νικήσει»*.
Αύτά τά λόγια τού Λένιν έπιβεβαιώθηκαν άπό τήν ίστορία. 'I I ίστορία άπόδειξε δτι στή σοσιαλιστική κοινωνία μπόρεσαν κιόλας νά πραγματοποιηθούν πολλά άπό αύτά πού όνει- ρεύονταν οί έργαζόμενοι. Ή νίκη τοΰ σοσιαλισμοΰ εβαλε γιά πάντα τέλος στήν έκμετάλλευση ανθρώπου άπό άνθρωπο, στήν έθνική καταπίεση, στήν άνέχεια τών μαζών καί δημιούργησε άγνωστες ως τώρα στήν ίστορία δυνατότητες γιά τήν άνάπτυξη τής προσωπικότητας, γιά τήν έπέκταση τής δημοκρατίας κτλ. Τά αλλα κοινωνικά Ιδανικά τοΰ μαρξισμού, πού έκφράζουν τά προαιώνια όνειρα τοΰ λαού καί τών πρωτοπόρων στοχαστών, θά πραγματοποιηθούν στίς συνθήκες τοΰ κομμουνισμού, δταν θά γίνει ασύγκριτα πιό μεγάλη ή κυριαρχία τών άνθρώπων πάνω στίς φυσικές δυνάμεις καί στήν κοινωνική άνάπτυξη.
Αύτό είναι μιά άπό τίς πηγές τής τεράστιας έλκτικής δύναμης πού έχουν οί σοσιαλιστικοί καί κομμουνιστικοί σκοποί της έργατικής τάξης γιά τίς πιό πλατειές λαϊκές μάζες, γιά δλους τούς προοδευτικούς άνθρώπσυς, άνεξάρτητα από τήν κοινωνική τους θέση. "Ολο καί πιό πολλοί άνθρωποι άπο- δέχονται αυτούς τούς σκοπούς, καί πείθονται δτι μ’ αύτούς έκφράζεται ό μοναδικός πραγματικός δρόμος γιά τήν πραγματοποίηση τών πόθων καί τών ελπίδων δλων τών έργαζομένων.
Άκόμα καί πολλοί ξεροκέφαλοι ηγέτες της άντιδραστι- κής άστικής τάξης αρχίζουν νά καταλαβαίνουν δτι άκριβώς σ’ αύτό καί δχι στήν αποδιδόμενη απ’ αυτούς στούς κομμουνιστές «συνωμοτική δράση» πρέπει νά άναζητήσουν τήν πηγή τών τεράστιων έπιτυχιών τών δυνάμεων τής προόδου καί τοΰ σοσιαλισμού καί δτι, κατά συνέπεια, τόν κομμουνισμό μπορούν νά τόν καταπολεμήσουν μόνο μέ τήν βοήθεια «δημιουργικών ιδεών» καί «υψηλών ιδανικών».
Στήν άντιδραστική δμως άστική τάξη δέν υπάρχουν καί
* Β. I. Λέ'κν, «'Απαντα», τόμ. 19, ee l. 849.
146
δέν μπορούν νά ίιπάρξουν Ιδέες καί ιδανικά Ικανά νά προσελ- χύσουν μέ τό μέρος της τίς πλατείες μάζες τοΰ λαοΰ. Νά γιατί ή άστική τάξη καταφεύγει στήν ανοιχτή άπάτη, προσπαθεί νά χρησιμοποιήσει τά άστικο - δημοκρατικά Ιδανικά τής έπαναστατικής της νεότητας, πού τής είναι πιά ξένα καί τά εχει προδόσει, ή νά χρησιμοποιήσει Ιδανικά κλεμμένα άπό τόν απελευθερωτικό άγώνα τών έργαζομένων μαζών. Δημοκρατία, έλευΟερία, ανθρωπισμός, πολιτισμός, ειρήνη, αΰτές οΐ λέξεις δέν ταιριάζουν σήμερα στό στόμα τών άστών προπα- γανδιστών, γιατί, δπως άπόδειξε ή Ιστορία, δ Ιμπεριαλισμός είναι στήν πραγματικότητα ό χειρότερος έχΟρός τής ειρήνης καί τής Ισοτιμίας τών λαών, τής έλευΟερίας καί τής δημοκρατίας, τοΰ άνΟρωπισμοΰ καί τοΰ πολιτισμοΰ.
Τά κομμουνιστικά καί έργατικά κόμματα άγωνίζονταν πάντα έναντίον τών προσπαθειών νά έξαπατηΟοΰν οΐ άνθρωποι, έναντίον κάθε απόπειρας νά παρουσιαστούν σάν «ιδανικές» οΐ απάνθρωπες μέθοδοι τοΰ έκμεταλλευτικοΰ συστήματος. Αύτή τήν πάλη τών κομμουνιστών οί αντίπαλοι τοΰ μαρξισμού - λενινισμοΰ προσπαθούν νά τήν παρουσιάσουν σάν έπίΟεση κατά τών πόθων τής πλειοψηφίας τής ανθρωπότητας. Αυτοί δμως οί ισχυρισμοί άπό μόνοι τους φαίνονται δτι είναι ψέματα καί συκοφαντίες.
Οί κομμουνιστές, ξεσκεπάζοντας τήν ψευτιά τής άστικής δημοκρατίας, είναι οί πραγματικοί υπερασπιστές τών ιδανικών τής δημοκρατίας. Οί κομμουνιστές τάσσονται έναντίον τής ά σ τ ι κ ή ς δημοκρατίας ακριβώς γιατί είναι οπαδοί τής π ρ α γ μ α τ ι κ ή ς δημοκρατίας, τής δημοκρατίας γιά τό λαό, πού μπορεί νά κατακτηθεί μόνο μέ τήν κατάργηση τοΰ έκμεταλλευτικοΰ συστήματος. Οί κομμουνιστές, ξεσκεπάζοντας τήν ψευτιά τοΰ ά σ τ ι κ ο ΰ άνΟρωπισμοΰ, δέν παλεύουν κατά τού άνΟρωπισμοΰ γενικά, άλλά παλεύουν γιά τόν π ρ α γ μ α τ ι κ ό άνΟρωπισμό, πού Ικφρασή του είναι δ κομμουνισμός. ’Ακριβώς τό ίδιο, παλεύοντας κατά τοΰ άστικοΰ άτομικισμοΰ, γιά τή συλλογικότητα, οί κομμουνιστές δέν υποτιμούν καθόλου τίς άξιες, τήν άξιοπρέπεια καί τίς έλευΟερίες τής άνΟρώπινης προσωπικότητας, άλλά απορρίπτουν μόνο τήν άντιπαράΟεση τοΰ άτόμου πρός τό σύνολο, πρός τίς λαϊκές μάζες, απορρίπτουν τήν προσπάθεια νά δικαιωθεί τό δικαίωμα τής άστικής «προσωπικότητας» νά άνα-
147
πτύσσεται καταπιέζοντας καί καταπνίγοντας έκατοντάδες καί χιλιάδες άλλες προσωπικότητες.
Ξεσκεπάζοντας τήν απάτη τής αντιδραστικής προπαγάνδας, πού προσπαθεί νά έξωραΐσει τίς αλυσίδες τοΰ καπιταλιστικού ζυγού καί τής έκμετάλλευσης, τά κομμουνιστικά καί έργατικά κόμματα συμβάλλουν τεράστια στόν αγώνα γιά την κοινωνική πρόοδο. «Ή κριτική, — έγραφε δ Μάρξ, — πέ- ταξε άπό τίς αλυσίδες τά ψεύτικα λουλούδια πού τίς έξωράΐ- ζαν οχι γιά νά έξακολουθήσει ή ανθρωπότητα νά φοράει αυτές τίς αλυσίδες μέ μορφή πού νά τής στερεί κάθε χαρά καί ευχαρίστηση, άλλά γιά νά πετάξει τίς αλυσίδες καί νά άπλώ- βει τό χέρι στό ζωντανό λουλούδι»*.
Στήν έποχή μας Γχει ανοιχτεί μπροστά στόν κόσμο ό άληθινός δρόμος γιά τήν πραγματοποίηση τών πιό φωτεινών Ιδανικών πού όνειρεύτηκαν οί καλύτεροι έκπρόσωποι τής άνθρωπότητας. Ό δρόμος αυτός είναι ό δρόμος τοΰ μετασχηματισμού τής κοινωνίας μέ βάση τίς σοσιαλιστικές, καί υστέρα τίς κομμουνιστικές αρχές.
• Κ. Μιΐρξ xx£ Φ. 'Ιΐν γ «λ ί, «'Aroma*, τύμ. 1, 1066, oeX. 416.
148
ΜΑΡΞΙΣΤΙΚΗ ΣΚΕΨΗZtipd 1964
Λβνιν: Ό άριστεριομός, παιδική αρρώστια τοϋ κομμουνισμού.
* : Ό ιμπεριαλισμός, ανώτατο στάδιο τοΰ καπιταλισμού.
* : Τ ί νά κάνουμε;► : Γιά την ειρηνική συνύπαρξη (Συλλογή κει
μένων) .Οί βάσεις τοΰ μαρξισμού - λενινισμού:
1. 01 φιλοσοφικές βάσεις τής μαρξιστικής - λβνινι- στικής κοσμοθεωρίας.
* . Ό Ιστορικός υλισμός.8. Ή πολιτική οίκονομία τοΰ καπιταλισμοΰ.4. θεωρία καί τακτική τοΰ διεθνούς κομμουνιστι
κού κινήματος — Μέρος Α '.6. θεωρία καί τακτική τοΰ διεθνούς κομμουνιστι
κού κινήματος — Μέρος Β '.5. Σοσιαλισμός καί κομμουνισμός.
Ό «'lewpucdc δλιομός», ίβύτβρο μέρος τοΟ βιβλίου ΒΑΣΕΙΣ ΤΟΓ ΜΑΡΞΙΣΜΟΓ - ΛΕΝΙΝΙΣΜΟΙ", τδν Κουουοίνεν, ’Αρμπάτωφ, Μπβλιβ- «ώφ κ. 4 ., στοίχε ιοθβτήθηχβ καί τυπώθηκε στό τυπογραφείο «20ός αίώνας», ΚολωνοΟ 3, τό Δεκέμβρη τοΟ 1964, γιά λογαριασμό τΟν έχ- U b m ·ΘΚΗΕΑΙ0», Άκαίημίας 57, τηλ. 630.73Θ. — ’Εξώφυλλο
τ̂ Ις Σβψίς: Γ. Βακψτζί)ς.