e. Turqia

biznes-proeqtebis marTvis

teqnologiuri procesis

avtomatizacia

`teqnikuri universiteti”@

saqarTvelos teqnikuri universiteti

ეკატერინე თურქია

ბიზნეს-პროექტების მართვის

ტექნოლოგიური პროცესის

ავტომატიზაცია

damtkicebulia stu-s

saredaqcio-sagamomcemlo sabWos

mier. 21.01.2010, oqmi #1

Tbilisi

2010

უაკ 681.3

გადმოცემულია ბიზნეს-პროექტების მართვის სისტემის ტექნო-ლოგიური პროცესის მოდელირებისა და ავტომატიზაციის თეორიული საკითხები თანამედროვე საინფორმაციო ტექნოლოგიების ბაზაზე. განხილულია ბიზნეს-პროექტების მართვის სისტემის პრაქტიკული რეალიზაცია პროექტების მართვისთვის შემუშავებული სპეციალური საპროექტო სტანდარტის PMBOK (Project Management Body of Knowlege) მიხედვით.

დეტალურადაა განხილული საინფორმაციო სისტემების მოდელირების, ინფორმაციული და პროგრამული უზრუნველყოფის საშუალებები თანამედროვე საინფორმაციო ტექნოლოგიებისა და პროგრამული პაკეტების (BI, CASE, MDA, RAD UML1/2, BPMN, WFMS C#, ASP.NET, XML და MSSQL Server) საფუძველზე და შემოთავაზებულია ბიზნეს-პროექტების მართვის ინტეგრირებული სისტემის რეალიზებული საინტერფეისო ფორმები.

მონოგრაფია განკუთვნილია პრაქტიკული და გამოყენებითი ინფორმატიკის დარგის სპეციალისტებისთვის. იგი საინტერესო იქნება აგრეთვე დოქტორანტების, მაგისტრანტების, ბაკალავრიატის სტუდენ-ტებისათვის, რომლებიც მოღვაწეობენ ორგანიზაციული სისტემების ბიზნეს-პროცესების მოდელირებისა და პროგრამული დეველოპმენტის სფეროში. რეცენზენტები: საქ. მეცნ. აკად. წ-კორ.,

პროფ., ტ.მ.დ. ა. ფრანგიშვილი პროფ., ტ.მ.დ. გ. სურგულაძე

პროფ. გ. სურგულაძის რედაქციით

© sagamomcemlo saxli ,,teqnikuri universiteti’’, 2010

ISBN 978-9941-14-784-5 http://www.gtu.ge/publishinghouse/

yvela ufleba daculia. am wignis arc erTi nawili (iqneba es teqsti, foto,

ilustracia Tu sxva) aranairi formiT da saSualebiT (iqneba es eleqtronuli Tu

meqanikuri), ar SeiZleba gamoyenebul iqnas gamomcemlis werilobiTi nebarTvis

gareSe.

saavtoro uflebebis darRveva isjeba kanoniT.

3

Georgian Technical UniversityGeorgian Technical UniversityGeorgian Technical UniversityGeorgian Technical University

Ekaterine TurkiaEkaterine TurkiaEkaterine TurkiaEkaterine Turkia

AUTOMATION OF BUSINESSAUTOMATION OF BUSINESSAUTOMATION OF BUSINESSAUTOMATION OF BUSINESS----PROJECT MANAGEMENT PROJECT MANAGEMENT PROJECT MANAGEMENT PROJECT MANAGEMENT

TECHNOLOGICAL PROCESSTECHNOLOGICAL PROCESSTECHNOLOGICAL PROCESSTECHNOLOGICAL PROCESS

Supported By Georgian National Supported By Georgian National Supported By Georgian National Supported By Georgian National

Science FoundationScience FoundationScience FoundationScience Foundation

© Publishing house ”Technical University”, 2010

ISBN ISBN ISBN ISBN 978978978978----9941994199419941----14141414----784784784784----5555

http:// http:// http:// http:// www.gtu.ge/publishinghouse/www.gtu.ge/publishinghouse/www.gtu.ge/publishinghouse/www.gtu.ge/publishinghouse/

4

ABSTRACTABSTRACTABSTRACTABSTRACT

Under the competitive business environment, the successful

operation of a company is preconditioned by the permanent expansion,

restructuring and modernization of the innovative standards and services

as well as the general execution of the new business ideas and the brand

new requirements of the organizations. Such arrangement is usually

implemented within the specific department(s), deemed to be the

temporary activity and executed in the form of the business project.

Business project stipulates the sophisticated management of practical

arrangements, methods, industrial business trends (managerial, financial,

legal, marketing, etc) and requires research and procedural analysis of

the entire life cycle of the execution process, from the very beginning to

the very end.

In addition, project management consists of initialization,

planning, execution, monitoring, control and introduction phases with

so called “triple constraint” - project scope, time and cost/budget. The

project is considered to be effective whether these three factors are

balanced vis-à-vis each other, meaning that the project product, service

or outcome has been achieved within the pre-determined scope, time

and budget. The relation among these three factors is too close: changing

one factor shall affect the remaining two or at least one factor.

Practically, the core kernel for optimal management of such

sophisticated system, the effective application of the organizational

resources and flexible functioning of the technological processes is the

automated-serviced management of the distributed processes of the

WorkFlow and DocFlow as well as automation of the project

management integrated systems based on the web-format, which is

achieved by the application of the modern informational technologies.

In terms of the effective practical application of the business

projects automated systems, one can distinguish the strongest companies

such as IBM, Motorola, Boeing, Intel, Siemens, etc. The world market

does count and actively applies the program packages of the project

automated management such as MS Project, Project Management Body

of Knowledge (PMBoK), EASE PMS, ImProject and others. However, it

5

is worthy to note that the companies functioning within the small and

medium business sector in Georgia do face the numbers of problems in

terms of the application of the program products available in the world

market. The problems are mainly attributable to the financial aspect,

individual tailoring and reconstruction of the system. In addition, the

issue of the national language of the program product should be

necessarily taken into account. Mainly the program products are English,

hence the application of such systems require the availability of the

supplementary unit and relevant trainings.

The aim of this Monograph is the establishment of the business

projects management integrated automated system, with the automated-

serviced management of the WorkFlow, DocFlow and application of the

modern information technologies. As a result, the optimal application of

the technological processes and human resources, effective operation of

any functional ring, duly and precise strategic decision making, dynamic

processing of the statistical data, management of the problem incidents,

automated decision making, transformation of the various

communication means on the message mode, management of the

organizational resources essential for the projects and the permanent

update will be smoothly secured.

The business restructuring processes that occurred in the end of

90is ultimately recognized the significance of the informational

technologies in business management and development, thus bearing the

ideology of the business process automation. The business restructuring

process has actually initiated the establishment of the platform of the

informational technologies in the business sector. The aim of such

platform is to achieve the intellectual and automated business, thus

considering the adaptation of the business environment to the

informational technologies. Actually the core sense of this ideology

covers the phases of projection, modeling and constructing the

automated system, based on web-interfaced forms, web-serviced, with

the object-oriented, process-oriented and service-oriented attitudes.

The brand modern conception of the business structure projection

and automation is the integration of various informational technologies

into one unified standard. In this terms, for constructing the business

6

project management informational system it will be interesting to apply

the advanced informational technologies, methods and program tools

such as: business process modeling notation, business process

implementation language, technological and document rotation process

management system, business resource intellectual management

technology, modern informational and software systems (C#, ASP.NET,

ADO.NET, XML, MsSQL Server).

Business processes modeling notation (BMNP) secures the

opportunity to construct both the separate models of the system as well

as business integrated picture, i.e. generated meta-model, simultaneously

enabling the understandable format to be shown to general business

stakeholders. BPMN incorporates the best conception of the system

modeling (for example: UML Activity Diagram, UML EDOC Business

Processes, ARIS, IDEF, ebXML BPSS, Activity-Decision Flow (ADF)

Diagram, RosettaNet, LOVeM, and Event-Process Chains (EPCs) and

others), different notations, tools and methods under one standard form.

Practically, this is considered to be the connection kernel of the business

stakeholders between the processing and execution of the business

processes. The main kernel of the BPMN standard is business process

itself towards which the process details and behavior will be determined

in future (for example, roles, resources, etc). One of the main purposes of

BPMN is to build-in the business processes into the workflow

management system, i.e. system technological process according to the

standard graphic notation. Within the BPMN, the visual aspect of the

modeling graphic elements and diagram compatibility is considered to be

the priority. The fundament of such compatibility is the Business Process

Modeling Language (BPML) and Business Process Execution Language

(BPEL), which is based on Extensible Markup Language (XML) thus

constituting the formal language for graphical reflection of the business

processes and description of their interrelation protocols, enabling

synchronization of the business model and informational model.

On the basis of the business process execution language, the

organizational process is documented, visualized, the communication

and compatibility is supported under the context of web-serviced and

service oriented attitudes. The major semantic cluster of business process

7

modeling and execution languages is operation and message ensuring

interrelation of the various functional modules of the applications, i.e.

services.

Another significant issue for the effective management of the

business project is optimal processing of the organizational information,

data statistic analysis and monitoring. This view covers the system

analysis of the business processes starting from the moment of problem

consideration to decision making and executing. While the execution of

the business project under such trend, the starting phase of the life cycle

should be necessarily processed, which covers the project efficiency

analysis (marketing, financial, etc), estimation and determination of the

tangible and time significance of project execution, establishment of

norms, etc.

In this point of view, one of the advanced informational

technologies is Business Intelligence (BI). In technological terms, BI

standards consists from so called ETL (extract, transform, load)

instrument thus being spread into three general phases: first phase

collects data using the Data Warehousing system; the second phase

secures multidimensional data analysis - Data-Mining, OLAP; and the

third phase provides Knowledge Discovery in Data. Mainly, it offers

automation tools for warehousing, mining of data and decision making;

is considered to be the complex of informational and internet

technologies securing the collection of the outcomes of text information

and data analysis, application of the introduced and already available

expert systems for any form of business process, application of the

available knowledge to make the business decision.

The business project management integrated system will secure

more precise determination of the company’s goals, optimal work

planning, consideration of the project risks, efficient application of the

available organizational resources, controlling the work plan execution,

analyses of the actual data, their collection and application while the

execution of the similar projects in future.

The final user of the project can be the production companies,

banks and organizations of any capacity being involved in commercial

activities.

8

წინასიტყვაობაწინასიტყვაობაწინასიტყვაობაწინასიტყვაობა

საქართველოს ჩართვა უმაღლესი განათლების ერთიან

ევროპულ სივრცეში განსაკუთრებულ ამოცანებს უსახავს ჩვენი

უნივერსიტეტების სამეცნიერო-პედაგოგიურ კადრებს. უმაღლესი

ტექნიკური განათლების ფართო სპექტრი, თანამედროვე

აკადემიური დისციპლინების ათვისებისა და მათი ცხოვრებაში

გამოყენების მეთოდოლოგიის სრულყოფის თვალსაზრისით,

მნიშვნელოვან ყურადღებას უთმობს საზოგადოების ინტერ-

დისციპლინარული შემეცნების ჩამოყალიბებას, განსაკუთრებით

უახლესი კომპიუტერული მეცნიერებებისა და ინფორმაციული

ტექნოლოგიების ბაზაზე. ყოველივე ეს მტკიცე ფუნდამენტს ქმნის

ჩვენი სტუდენტების საერთაშორისო მობილურობისა და

საერთოდ, განათლების სისტემის რეფორმის პროცესების

დასაჩქარებლად.

ყოველივე ზემოთქმულიდან გამომდინარე, წინამდებარე

ნაშრომის თემატიკა და მასში ასახული სამეცნიერო-პრაქტიკული

ღირებულების მქონე საკითხები უდავოდ აქტუალურია, რამეთუ

იგი ეხება ორგანიზაციულ სისტემებში ბიზნეს-პროექტების

მართვის სისტემის პრობლემების კვლევას, მათ ანალიზს და

პროექტირებას, ეფექტურ რეალიზაციას ბიზნეს-პროცესების

მართვის ინტელექტუალური სისტემების უახლესი საინფორმაციო

ტექნოლოგიების ბაზაზე.

წიგნის ავტორის, ახალგაზრდა მეცნიერის მიერ

შემოთავაზებული პრობლემები და ამოცანები წლების

განმავლობაში მუშავდებოდა საქართველოს ტექნიკურ

უნივერსიტეტში, გერმანიის ნიურნბერგ-ერლანგენისა და

ბაიროითის უნივერსიტეტებში. მისი საბოლოო შედეგების

პრაქტიკულ რეალიზაციას და თეორიულ განზოგადებას უდავოდ

შეუწყო ხელი 2009 წელს ახალგაზრდა მეცნიერებისთვის

საქართველოს პრეზიდენტის გრანტის მოპოვებამ საინფორმაციო

ტექნოლოგიების სფეროში.

წიგნის ორიგინალობა მდგომარეობს იმაში, რომ აქ

წარმოდგენილია მართვის საინფორმაციო სისტემების

დაპროექტებისა და დეველოპმენტის თანამედროვე ამერიკულ-

9

ევროპული სტანდარტების ტექნოლოგიები და მათი გამოყენების

კონცეფცია ბიზნეს-პროექტების მართვის პროცესების

ავტომატიზაციის ამოცანების გადასაწყვეტად. ამასთანავე, დღეს

მეტად მნიშვნელოვანია როგორც ბიზნეს-პროცესების

რესტრუქტურიზაციის, მათი შესაბამისი ბიზნეს-პროექტების

მართვის მექანიზმების სრულყოფა ავტომატიზაციის საფუძველზე,

ასევე შესაბამისი ინტელექტუალური რესურსების მომზადებისა

და მათი კოორდინაციის საკითხების გადაწყვეტა. წინამდებარე

ნაშრომი ამ თვალსაზრისითაც ღირსშესანიშნავია.

ნაშრომის ოთხ თავში თანამიმდევრულადაა გადმოცემული

ბიზნეს-პროექტების მართვის სისტემის ძირითადი პრობლემები,

მათი გადაწყვეტის აქტუალური ამოცანები BI ტექნოლოგიებით.

განიხილება სისტემების ობიექტ-ორიენტირებული დაპროექტების

თანამედროვე UML მეთოდოლოგია, BPMN-ბიზნეს პროცესების

აღწერის ენა, მათი რეალიზაციის CASE-ტექნოლოგიები Rational

Rose და Enterprise Architect ინსტრუმენტების მაგალითზე. წიგნში

ვრცლადაა წარმოდგენილი ორგანიზაციულ სისტემებში

ინტელექტუალური რესურსების მართვის პროცესების

ავტომატიზაცია .NET პლატფორმაზე C#-ის, SQL Server, ADO.NET

და ASP .NET პაკეტებით.

წინამდებარე მონოგრაფია ”ბიზნეს-პროექტების მართვის

ტექნოლოგიური პროცესის ავტომატიზაცია” დიდ სარგებლობას

მოუტანს როგორც ინფორმატიკის დარგის სპეციალისტებს

ორგანიზაციული სისტემების დაპროექტების სფეროში, ასევე

დოქტორანტებს, მაგისტრანტებსა და სტუდენტებს, რამეთუ

პირველად ქართულ სამეცნიერო ლიტერატურაში

შემოთავაზებულია მართვის საინფორმაციო სისტემების

მოდელირების, დაპროექტებისა და პროგრამული რეალიზაციის

თანამედროვე ხედვა.

გგგგ. . . . სურგულაძესურგულაძესურგულაძესურგულაძე

ტექნიკის მეცნიერებათა დოქტორი, პროფესორი.

USAID-ის ექსპერტი ბიზნეს-ანალიტიკოსი.

სტუ-ს ”მართვის ავტომატიზებული სისტემების”

მიმართულების ხელმძღვანელი

10

აღნიშნული პროექტი განხორციელდა აღნიშნული პროექტი განხორციელდა აღნიშნული პროექტი განხორციელდა აღნიშნული პროექტი განხორციელდა საქართველოსსაქართველოსსაქართველოსსაქართველოს

ეროვნული სამეცნიეეროვნული სამეცნიეეროვნული სამეცნიეეროვნული სამეცნიერო ფონდის ფინანსური რო ფონდის ფინანსური რო ფონდის ფინანსური რო ფონდის ფინანსური

ხელშეწყობითხელშეწყობითხელშეწყობითხელშეწყობით

(გრანტი № GNSF/PRES08/3-322)

წინამდებარე ნაშრომში გამოთქმული ნებისმიერი აზრი ეკუთვნის წინამდებარე ნაშრომში გამოთქმული ნებისმიერი აზრი ეკუთვნის წინამდებარე ნაშრომში გამოთქმული ნებისმიერი აზრი ეკუთვნის წინამდებარე ნაშრომში გამოთქმული ნებისმიერი აზრი ეკუთვნის ავტორს და შესაძლოა არ ასახავდეს ეროვნული სამეცნიერო ავტორს და შესაძლოა არ ასახავდეს ეროვნული სამეცნიერო ავტორს და შესაძლოა არ ასახავდეს ეროვნული სამეცნიერო ავტორს და შესაძლოა არ ასახავდეს ეროვნული სამეცნიერო ფონდის შეხედულებებს ფონდის შეხედულებებს ფონდის შეხედულებებს ფონდის შეხედულებებს ახალგაზრდა მეცნიერთათვის პრეზიდენტის სამეცნიერო

საგრანტო პროექტი (2008):

”ბიზნესბიზნესბიზნესბიზნეს----პროექტების მართვის ტექნოლოგიური პროცესის პროექტების მართვის ტექნოლოგიური პროცესის პროექტების მართვის ტექნოლოგიური პროცესის პროექტების მართვის ტექნოლოგიური პროცესის

ავავავავტომატიზაციატომატიზაციატომატიზაციატომატიზაცია”

THE DESIGNATED PROJECT HAS BEEN FULFILLED BY FINANCIAL THE DESIGNATED PROJECT HAS BEEN FULFILLED BY FINANCIAL THE DESIGNATED PROJECT HAS BEEN FULFILLED BY FINANCIAL THE DESIGNATED PROJECT HAS BEEN FULFILLED BY FINANCIAL

SUPPORT OF GEORGIAN NATIONAL SCIENCE FOUNDATION SUPPORT OF GEORGIAN NATIONAL SCIENCE FOUNDATION SUPPORT OF GEORGIAN NATIONAL SCIENCE FOUNDATION SUPPORT OF GEORGIAN NATIONAL SCIENCE FOUNDATION

((((Grant № GNSF/PRES08/3-322))))

Any idea in this work is possessed by the author and may not Any idea in this work is possessed by the author and may not Any idea in this work is possessed by the author and may not Any idea in this work is possessed by the author and may not represent the opiniorepresent the opiniorepresent the opiniorepresent the opinion of Georgian National n of Georgian National n of Georgian National n of Georgian National Science Foundation Science Foundation Science Foundation Science Foundation itselfitselfitselfitself

Presidential Grant for Young Scientists (2008):

“Automation Of Business“Automation Of Business“Automation Of Business“Automation Of Business----Project Management Technological Project Management Technological Project Management Technological Project Management Technological

Process”Process”Process”Process”

11

სარჩევისარჩევისარჩევისარჩევი

შესავალიშესავალიშესავალიშესავალი ................................................................................................... 13

IIII თავითავითავითავი.... ბიზნეს-პროექტების მართვის სისტემები და მათი

ტექნოლოგიური პროცესები ...................................................... 17

1.1. ბიზნესის რესტრუქტრიზაციის პროცესი და პრობლემები .. 17 1.2. ბიზნეს-პროექტების მართვა ...................................................... 23 1.3. პროექტების მართვის ინფორმაციული სისტემა .................... 27 1.4. ბიზნეს-პროცესების მართვის თანამედროვე კონცეფციები . 29 1.4.1. ბიზნესის ანალიტიკური მართვის ტექნოლოგია BUSINESS

INTELLIGENCE ............................................................................. 29 1.4.2. მონაცემთა მრავალგანზომილებიანი მოდელების ანალიზი

და მონიტორინგი - OLAP ტექნოლოგია ................................... 32

II II II II თავითავითავითავი. . . . ბიზნეს-პროექტების მართვის საინფორმაციო სისტემების

დაპროექტება ................................................................................ 35

2.1. სისტემების დაპროექტება UML ენის გამოყენებით ................ 38 2.2. სისტემების ავტომატიზებული დაპროექტებისა და

დამუშავების ტექნოლოგია- CASE ............................................ 41 2.3. CASE- ტექნოლოგიის ინსტრუმენტული საშუალება

RATIONAL ROSE .......................................................................... 42 2.4. პროცეს-ორიენტირებული დაპროექტება ................................ 75 2.5. ბიზნეს-პროცესის მოდელირება სამუშაო (ბიზნეს) ნაკადების

მართვის სისტემის ბაზაზე ......................................................... 82 2.5.1. სამუშაო ნაკადების მართვის სისტემა WORKFLOW ................. 82 2.5.2. სამუშაო (ბიზნეს) ნაკადების მართვის

სისტემის ასპექტები ..................................................................... 88 2.5.3. კომერციული კომპიუტერული სისტემები სამუშაო

ნაკადების მართვის სისტემების ბაზაზე .................................. 97 2.6. UML/2 ენის ინსტრუმენტი SPARX SYSTEMS ENTERPRISE

ARCHITECT.... ................................................................................. 101 2.7. ბიზნეს-პროექტების მართვის სისტემის დინამიკური

მოდელის კვლევა პეტრის ქსელის ბაზაზე ............................ 135 2.8. ბიზნეს-პროცესების მოდელების ინტეგრაცია ..................... 148

12

2.9. ბიზნეს-პროექტების მართვის სისტემის მოდელი ............... 159 2.9.1. ბიზნეს-პროეტქების მართვის ტექნოლოგიური პროცესის

მოდელირება UML და BPMN სტანდარტით .......................... 159 2.9.2. საპროექტო გუნდის შერჩევა სამდონიანი ფილტრაციით... 182

III III III III თავითავითავითავი. . . . პროგრამული სისტემების დამუშავება ............................. 191

3.1. VISUAL STUDIO .NET პლატფორმა და VISUAL C#

WINDOWSAPPLICATION გარემო .................................................. 192 3.2. ბიზნეს-ოპერაციების წარმოება ქსელური ეკონომიკის

მოდელებით ................................................................................ 242 3.3. კორპორაციული საინფორმაციო სისტემები ......................... 245 3.4. სერვის-ორიენტირებული არქიტექტურა .............................. 248 3.5. ვებ-სერვისი ................................................................................. 249 3.5. ვებ-დანართების რეალიზაცია ................................................. 253

IVIVIVIV თავითავითავითავი. . . . ბიზნეს-პროექტების მართვის ინტეგრირებული

ავტომატიზებული სისტემა ..................................................... 271

4.1. სისტემის ინფორმაციული უზრუნველყოფა ........................ 271

4.2. სისტემის პროგრამული უზრუნველყოფა ............................. 285 ლიტერატურალიტერატურალიტერატურალიტერატურა ........................................................................................ 308

13

შესავალიშესავალიშესავალიშესავალი

ბიზნეს-კონკურენტულ გარემოში ნებისმიერი კომპანიის

წარმატებული ფუნქციონირება მოითხოვს ინოვაციური

სტანდარტებისა და სერვისების მუდმივ გაფართოებას,

რესტრუქტურიზაციას, მოდერნიზაციას და ზოგადად, ახალი

ბიზნეს-იდეებისა და ორგანიზაციის ახალი მოთხოვნების

რეალიზაციას.

ამგვარი ღონისძიებების გატარება ძირითადად,

მიმდინარეობს კონკრეტული დეპარტამენტის ან

დეპარტამენტების ფარგლებში, ატარებს დროებითი საქმიანობის

ხასიათს და როგორც წესი, ხორციელდება ბიზნეს-პროექტების

სახით. ბიზნეს-პროექტი ითვალისწინებს პრაქტიკული

ღონისძიებების, მეთოდების, საწარმოო საქმიანი ნაკადების

(მმართველობითი, ორგანიზაციული, ფინანსური, იურიდიული,

მარკეტინგული და სხვ.) საკადრო და ტექნიკური რესურსის

(ინტელექტუალური რესურსების) კომპლექსურ მართვას და

მოითხოვს სარეალიზაციო პროცესის სრული სასიცოცხლო

ციკლის კვლევასა და პროცედურულ ანალიზს საწყისიდან

საბოლოო ეტაპამდე [1].

ბიზნეს-პროექტების მართვის ავტომატიზებული

სისტემების პრაქტიკული გამოყენების ეფექტურობის

თვალსაზრისით შესაძლებელია გამოვყოთ ისეთი მძლავრი

კომპანიები როგორიცაა IBM, Motorola, Boeing, Intel, Siemens და ა.შ.

მსოფლიო ბაზარზე ასევე ცნობილია და აქტიურ გამოყენებაშია

პროექტების ავტომატიზებული მართვის პროგრამული პაკეტები

MS Project, Project Management Body of Knowledge (PMBoK), EASE

PMS, ImProject და ა.შ. [1, 20]. განსაკუთრებით შეიძლება გამოიყოს

გერმანული ფირმის “ProDatO Integration Technology”-ს მიერ

წარმოებული პროექტების მართვის ინტეგრირებული

ავტომატიზებული სისტემები, რომელთანაც ავტორს ჰქონდა

უშუალო შეხება ერთ-ერთი პროექტის “ForFlow” სისტემის

განხორციელებისას [24].

საქართველოს მცირე თუ საშუალო ბიზნესის ფარგლებში

მომუშავე ფირმებისთვის მსოფლიო ბაზარზე არსებული

14

პროგრამული პროდუქტების გამოსაყენებლად არსებობს ორი

ძირითადი პრობლემა, რაც დაკავშირებულია როგორც ფინანსურ

მხარესთან, ისე სისტემის ინდივიდუალური მორგებასა და

რეკონსტრუქციასთან. გასათვალისწინებელია ასევე პროგრამული

პროდუქტის ეროვნული (ენობრივი) მხარეც. ძირითადად,

პროგრამული პროდუქტები ინგლისურენოვანია და ამდენად ამ

სისტემების გამოყენება საჭიროებს დამატებითი დამხმარე

განყოფილებების არსებობასა და ტრეინინგების ჩატარებას.

წინამდებარე ნაშრომის მიზანია ბიზნეს-პროექტების

მართვის ინტეგრირებული ავტომატიზებული სისტემის

დამუშავება, საქმის წარმოებისა და დოკუმენტბრუნვის

პროცესების ავტომატიზებულ-სერვისული მართვით,

თანამედროვე საინფორმაციო ტექნოლოგიების გამოყენებით.

შედეგად, უზრუნველყოფილ იქნება კომპანიების

ტექნოლოგიური პროცესებისა და შრომითი რესურსების

ოპტიმალური გამოყენება, ნებისმიერი ფუნქციონალური რგოლის

ეფექტიანი მუშაობა, სტრატეგიული გადაწყვეტილებების

დროული და ზუსტი მიღება, სტატისტიკური მონაცემების

დინამიკური დამუშავება, საპრობლემო ინციდენტების მართვა,

ავტომატიზებული გადაწყვეტილების მიღება, სხვადასხვა

საკონტაქტო საშუალებების გამოყენების ტრანსფორმაცია

შეტყობინებების რეჟიმზე, პროექტისთვის საჭირო

ორგანიზაციული რესურსების მართვა და მუდმივი სრულყოფა.

ბიზნეს-სტრუქტურების დაპროექტებისა და

ავტომატიზაციის თანამედროვე კონცეფციაა სხვადასხვა

საინფორმაციო ტექნოლოგიების ინტეგრაცია ერთ საერთო

სტანდარტში. ამ კუთხით ბიზნეს-პროექტების მართვის

საინფორმაციო სისტემის ასაგებად საინტერესო იქნება

გამოყენებულ იქნას შემდეგი სახის თანამედროვე საინფორმაციო

ტექნოლოგიები, მეთოდები და პროგრამული ინსტრუმენტები:

ბიზნეს-პროცესების მოდელირების ნოტაცია, ბიზნეს-პროცესების

რეალიზაციის ენა, ტექნოლოგიური და დოკუმენტბრუნვის

პროცესების მართვის სისტემა, ბიზნეს-რესურსების

ინტელექტუალური მართვის ტექნოლოგია, ინფორმაციული და

15

პროგრამული უზრუნველყოფის თანამედროვე საინფორმაციო

სისტემები (C#, ASP.NET, ADO.NET, XML, MsSQL Server).

ბიზნეს-პროექტების მართვის ტექნოლოგიური პროცესების

ავტომატიზაციით შეიქმნება ბიზნეს-პროექტების მართვის

ინტეგრირებული სისტემა, რომელიც საშუალებას მოგვცემს უფრო

ზუსტად განისაზღვროს კომპანიის მიზნები და ოპტიმალურად

დაიგეგმოს მოქმედების სქემა, გაითვალისწინოს საპროექტო

რისკები, ოპტიმალურად გამოიყენოს არსებული ორგანიზაციული

რესურსები, გააკონტროლოს შედგენილი გეგმის შესრულება,

გააანალიზოს ფაქტობრივი მონაცემები, დააგროვოს და შემდეგში

გამოიყენოს მსგავსი პროექტების მართვისას.

ავტომატიზებული სისტემის საბოლოო მომხმარებელი

შესაძლებელია იყოს ნებისმიერი დონის საწარმოო ფირმა, ბანკები

და ის ორგანიზაციები, რომლებიც დაკავებულია კომერციული

საქმიანობით. წარმოდგენილი სისტემა მასშტაბურია და

განხილული ტექნოლოგიებით მისი რეალიზაცია პროგრამული

პროდუქტის კონკრეტულ ორგანიზაციაზე მორგების

შესაძლებლობას იძლევა.

მონოგრაფიის პირველ თავში განხილულია ბიზნეს-

პროექტების მართვის სისტემის შექმნის მიზანი, გაანალიზებულია

ბიზნეს-პროექტების მართვის სისტემის აქტუალობა,

ჩამოყალიბებულია ბიზნეს-პროექტების მართვის სისტემის

ძირითადი პრობლემები და შემოთავაზებულია ამ პრობლემების

გადაჭრის გზები თანამედროვე საინფორმაციო ტექნოლოგიების

გამოყენებით.

მეორე თავი ეძღვნება საინფორმაციო სისტემების

დაპროექტებისა და მოდელირების საკითხებს. ამ თვალსაზრისით,

განხილულია საინფორმაციო სისტემების დაპროექტებისა და

მოდელირების თანამედროვე ტექნოლოგიები - სისტემების

ავტომატიზებული დაპროექტებისა და დამუშავების ტექნოლოგია

(CASE – Computer Aided System Engineering), მოდელზე

ორიენტირებული არქიტექტურა (MDA-Model Driven Architecture),

დანართების სწრაფი დამუშავების ტექნოლოგია (RAD-Rapid

Application Development), რომლებსაც საფუძვლად უდევს

უნიფიცირებული მოდელირების ენის – UML1, UML2 (Unified

16

Modeling Language) ვერსიები, ბიზნეს-პროცესების მოდელირების

სპეციალური სტანდარტი (BPMN - Business Process Modeling

Notation) და სამუშაო ნაკადების მართვის სისტემა (WFMS-

WorkFlow Management Sysytem). ამ ტექნოლოგიებზე დაყრდნობით

დამუშავებულია ბიზნეს-პროექტების მართვის სისტემის

ტექნოლოგიური პროცესის მოდელი.

მესამე თავში განიხილება საინფორმაციო სისტემების

პროგრამული უზრუნველყოფის საშუალებები. აღწერილია

Windows Application გარემოში ვიზუალური კომპონენტების

გამოყენების მეთოდები VisualC# პროგრამული ენის საფუძველზე.

გადმოცემულია ვებ-დანართებისა რეალიზაციისა და ვებ-

სერვისების გამოყენების საკითხები ASP.NET, HTML და XML

ტექნოლოგიეიბის ბაზაზე, ქსელური ეკონომიკის მოდელებისა და

სერვის-ორიენტირებული არქიტექტურის მიხედვით.

მეოთხე თავი ეხება საინფორმაციო სისტემების

ინფორმაციული და პროგრამული უზრუნველყოფის ერთობლივ

გამოყენებას (MSSQL_Server, VisualStudio.Net-C#) და შემოთავა-

ზებულია ბიზნეს-პროექტების მართვის ინტეგრირებული

სისტემის პრაქტიკული რეალიზაცია პროექტების მართვისთვის

შემუშავებული სპეციალური საპროექტო სტანდარტის PMBOK

(Project Management Body of Knowlege) მიხედვით.

წიგნს თან ახლავს CD - ბიზნეს-პროექტების

ინტეგრირებული ავტომატიზებული სისტემის სადემოსტრაციო

ვერსიით.

ავტორი ფიქრობს, რომ შემოთავაზებული ნაშრომი

საინტერესო იქნება დაინტერესებული მკითხველისთვის. იგი

ყურადღებით მიიღებს და გაითვალისწინებს მათ საქმიან

შენიშვნებს და რჩევებს.

შენიშვნებისშენიშვნებისშენიშვნებისშენიშვნების ანანანან სურვილებისსურვილებისსურვილებისსურვილების მოწოდებისმოწოდებისმოწოდებისმოწოდების მიზნითმიზნითმიზნითმიზნით ავტორსავტორსავტორსავტორს შეგიძლიათშეგიძლიათშეგიძლიათშეგიძლიათ დაუკავშირდეთდაუკავშირდეთდაუკავშირდეთდაუკავშირდეთ ელექტრონულელექტრონულელექტრონულელექტრონულ მისამართებზემისამართებზემისამართებზემისამართებზე::::

ekunatu@mail.ru ekaterineT7@gmail.com

17

IIII თავითავითავითავი

ბბბბიზნესიზნესიზნესიზნეს----პროექტების მართვის სისტემები და პროექტების მართვის სისტემები და პროექტების მართვის სისტემები და პროექტების მართვის სისტემები და მათი მათი მათი მათი ტექნოლოგიური პროცესებიტექნოლოგიური პროცესებიტექნოლოგიური პროცესებიტექნოლოგიური პროცესები

1.1.1.1.1.1.1.1. ბიზნესისბიზნესისბიზნესისბიზნესის რესტრუქტრიზაციისრესტრუქტრიზაციისრესტრუქტრიზაციისრესტრუქტრიზაციის პროცესიპროცესიპროცესიპროცესი და და და და პრობლემებიპრობლემებიპრობლემებიპრობლემები

ამერიკელი მეცნიერების მ. ჰამერისა და ჯ. ჩემპის მიერ 1993

წელს ჩამოყალიბდა და შემუშავდა ბიზნესის რესტრუქტრიზაციის

პროცესი, რომელსაც მათ ბიზნესის "რეინჟინერინგის" (business

reengineering) ტერმინი უწოდეს [21]. ბიზნესის

რესტრუქტრიზაციის პროცესის მიხედვით, საბოლოოდ

განისაზღვრა საინფორმაციო ტექნოლოგიების აუცილებლობა

ბიზნესის მართვასა და განვითარებაში, რაც ნებისმიერი ბიზნეს-

პროცესის ავტომატიზაციის იდეოლოგიას ატარებს.

ბიზნეს-რესტრუქტურიზაციის პროცესმა პრაქტიკულად

სათავე დაუდო, კონკრეტულად ბიზნესის დარგისთვის,

საინფორმაციო ტექნოლოგიების პლატფორმის შექმნას.

ბიზნესის რესტრუქტურიზაციაში განიხილება ბიზნესის

სტრუქტურული ცვლილება მართვაში ხელშემწყობი სამი

ძირითადი სისტემით: მენეჯმენტი, პროცეს-ორიენტირებული

დაპროექტება და სრული ინფორმაციული უზრუნველყოფა [7].

მენეჯმენტის ანუ ბიზნესის ორგანიზაციული მართვის

თვალსაზრისით ბიზნესის რესტრქტურიზაციის მოდელი

განიხილავს სუბიექტზე (საკადრო) და ობიექტზე (ბიზნეს-

პროცესები) ორიენტირებული სისტემების კომლექსს.

სუბიექტზე ორიენტირებული სისტემა წამოადგენს

მენეჯმენტურ მოდელს და განიხილავს საკადრო სისტემის

რეორგანიზაციას - ორგანიზაციული მთლიანობის სამუშაო

გუნდებად დაყოფის პრინციპით.

გუნდები (TEAM) ანუ მობილური ჯგუფები განიხილება ორ

დონეზე: მაღალი დონის სამუშაო გუნდი - ჰეტეროგენული

(საქმიანი მმართველობითი-CaseTeam) ანუ ადმინისტრაციული და

ქვედა დონის გუნდი ჰომოგენური (საქმიანი სამუშაო - Caseworker)

ანუ პროცესუალური. გუნდები დანაწილებულია ფუნქციურად,

არის მუდმივ ინფორმაციულ კავშირში ერთმანეთთან, მუშაობს

18

პარალელურად და ემსახურება ერთი მთლიანი მიზნის

შესრულებას (სურ. 1.1).

ბიზნესის რესტრუქტურიზაციის პროცესის მიხედვით,

გუნდებს შორის ინფორმაციული ურთიერთქმედების მოდელი

უზრუნველყოფილია ე.წ. ჯგუფური უზრუნველყოფის სისტემით

(Groupware Systems) და მართვის პროცესის კოორდინაციის

უზრუნველყოფის სისტემით (Workflow-Management-Systems-

სამუშაო ნაკადების მართვის სისტემა) [22].

თითოეული გუნდი ასრულებს მთლიანი სისტემის ან

პროექტის დეკომპოზიციურ ნაწილს-ცალკეულ ფუნქციურ ეტაპს,

რომელიც შემოსაზღვრული საქმიანი ქმედებაა. ამ საქმიანი

ქმედებების გაერთიანება კი ქმნის დასრულებულ სისტემას

დროითი და ეფექტურობის კოეფიციენტის მაქსიმალური

მოგებით.

სურსურსურსურ. 1.. 1.. 1.. 1.1111. . . . სუბიექტზესუბიექტზესუბიექტზესუბიექტზე ორიენტირებულიორიენტირებულიორიენტირებულიორიენტირებული სისტემასისტემასისტემასისტემა

19

საქმიანი ქმედება მიეკუთვნება ობიექტზე ორიენტირებულ

სისტემას და წარმოადგენს ბიზნეს-პროცესების შემადგენელ

ბირთვს. მისი მოდელის რეალიზაცია წარმოებს პროცეს-

ორიენტირებული მიდგომით, სადაც ხდება საქმიანი ქმედებებისა

და ქმედებათა შორის კავშირების აღწერა, მოწესრიგება, მართვა და

კონტროლი, რაც დოკუმენტბრუნვისა (Docflow) და საქმიანი

ნაკადების მართვის სისტემის (Workflow Management System)

გამოყენებით ხორციელდება (სურ. 1.2, 1.3).

სურსურსურსურ. 1.2. . . . ბიზნესბიზნესბიზნესბიზნეს----პროცესიპროცესიპროცესიპროცესი, , , , როგორც როგორც როგორც როგორც ობიექტობიექტობიექტობიექტ----ორიენტირებულიორიენტირებულიორიენტირებულიორიენტირებული სისტემსისტემსისტემსისტემაააა

20

სურსურსურსურ. 1.. 1.. 1.. 1.3333.... ბიზნესბიზნესბიზნესბიზნესის ის ის ის რესტრუქტურიზაციისრესტრუქტურიზაციისრესტრუქტურიზაციისრესტრუქტურიზაციის მოდელიმოდელიმოდელიმოდელი

21

ბიზნესის ორგანიზაციული მართვისთვის შემუშავებულმა

ამგვარმა მიდგომამ, ფაქტობრივად საფუძველი დაუდო

დღესდღეობით არსებულ და მეტად პოპულარულ - ბიზნეს-

პროექტების მართვის პროცესების გამოყენებას, რაც წარმატებით

მიმდინარეობს უმეტეს კორპორაციულ თუ მსხვილ

ორგანიზაციებში.

ბიზნეს-პროექტების მართვა არის კომპლექსური სისტემა,

რომელიც მოითხოვს ორგანიზაციული რესურსების ეფექტურად

გამოყენებას და პროექტის ტექნოლოგიური პროცესის მოქნილ

ფუნქციონირებას. ამდენად, სისტემის ბირთვს წარმოადგენს

საქმეთა წარმოებისა და დოკუმენტბრუნვის განაწილებული

პროცესების ავტომატიზებულ-სერვისული მართვა და პროექტების

მართვის ინტეგრირებული ავტომატიზებული სისტემის შექმნა,

რაც თანამედროვე საინფორმაციო ტექნოლოგიების გამოყენებით

მიიღწევა.

ამ თვალსაზრისით, ნაშრომის მიზანს წარმოადგენს ბიზნეს-

პროექტების მართვის ინტეგრირებული ავტომატიზებული

სისტემის დამუშავება, საქმეთა წარმოებისა და დოკუმენტბრუნვის

პროცესების ავტომატიზებულ-სერვისული მართვით,

თანამედროვე საინფორმაციო ტექნოლოგიების გამოყენებით (სურ.

1.4). შედეგად, უზრუნველყოფილ იქნება კომპანიების

ტექნოლოგიური პროცესებისა და შრომითი რესურსების

ოპტიმალური გამოყენება, ნებისმიერი ფუნქციონალური რგოლის

ეფექტური მუშაობა, სტრატეგიული გადაწყვეტილებების

დროული და ზუსტი მიღება, სტატისტიკური მონაცემების

დინამიკური დამუშავება, საპრობლემო ინციდენტების მართვა,

ავტომატიზებული გადაწყვეტილების მიღება, სხვადასხვა

საკონტაქტო საშუალებების გამოყენების ტრანსფორმაცია

შეტყობინებების რეჟიმზე, პროექტისთვის საჭირო

ორგანიზაციული რესურსების მართვა და მუდმივი სრულყოფა.

რეალიზებული სისტემით შესაძლებელი იქნება საპროექტო

რისკების გაანალიზება, არსებული ორგანიზაციული რესურსების

ოპტიმალურად გამოყენება, საპროექტო გეგმის შესრულების

კონტროლი, ფაქტობრივი მონაცემების გაანალიზება და შემდგომი

გამოყენება მსგავსი პროექტების მართვისას.

22

სურსურსურსურ. 1.. 1.. 1.. 1.4444. . . . ბიზნესბიზნესბიზნესბიზნეს----პროექტებისპროექტებისპროექტებისპროექტების მართვისმართვისმართვისმართვის ინტეგრირებულიინტეგრირებულიინტეგრირებულიინტეგრირებული

ავტომატიზებულიავტომატიზებულიავტომატიზებულიავტომატიზებული სისტემისსისტემისსისტემისსისტემის რეალიზაციის მოდელირეალიზაციის მოდელირეალიზაციის მოდელირეალიზაციის მოდელი

23

1.2. 1.2. 1.2. 1.2. ბიზნესბიზნესბიზნესბიზნეს----პროექტებისპროექტებისპროექტებისპროექტების მართვამართვამართვამართვა

გლობალური კონკურენციისა და დინამიკური ბიზნეს

გარემოს პირობებში ყოველი კომპანიისთვის აუცილებელია

სწრაფი და სწორი რეაგირება გარემო პირობების ცვლილებაზე. ამ

ცვლილებების გატარება და დანერგვა კი მოითხოვს

სტრატეგიული და მიზნობრივი ქმედებების მოდელის შექმნას,

რის საფუძველზეც ყალიბდება განსახორციელებელი მიზნის

ექსპერიმენტული შედეგი, შინაარსი, პროცედურული გეგმა და

ზოგადად, ოპტიმალურად ორგანიზებული ბიზნეს-პროცესები.

ბიზნეს-პროექტი, შინაარსობრივად სწორედ ამგვარი

მოდელია, რომელიც კლასიკურად განიმარტება, როგორც

დროებითი საქმიანობა, რომლის შედეგია უნიკალური პროდუქტი,

სერვისი ან ბიზნეს-პროცედურა/პროცესი (მაგალითად,

ორგანიზაციული სტილის, სტრუქტურის და ადამიანური

რესურსების ეფექტური ცვლილებები, ახალი საინფორმაციო

სისტემის განვითარება ან დამუშავება, შენობის რეკონსტრუქცია,

ახალი ბიზნეს პროცედურის ან პროცესის დანერგვა და სხვ.).

ბიზნეს-პროექტი ფაქტობრივად, ორგანიზებას უკეთებს

მოქმედებას, რომელიც შეუძლებელია შესრულდეს ორგანიზაციის

საოპერაციო მუშაობის ფარგლებში. როგორც წესი პროექტების

შესრულების მოთხოვნა წამოჭრილია ერთი ან რამდენიმე

სტრატეგიული მოსაზრების კუთხით, ესენია:

• საბაზრო მოთხოვნა;

• ორგანიზაციული საჭიროება;

• მომხმარებლის მოთხოვნა;

• ტექნოლოგიური ავანსი;

• საკანონმდებლო მოთხოვნები და სხვ.

ბიზნეს-პროექტების მართვაში იგულისხმება

განსაზღვრული ბიუჯეტისა და ვადების ფარგლებში

განსახორციელებელი მიზნის ინიციალიზაციის, დაგეგმვის,

შესრულების, მონიტორინგის, კონტროლისა და დასრულების

ეტაპების რეალიზაცია. პროექტის მართვა - ეს არის ცოდნის,

სხვადასხვა უნარების, ინსტრუმენტული საშუალებებისა და

24

მეთოდების ერთობლიობა, რომელიც ხელს უწყობს პროექტის

მიზნის განხორციელებას [1, 2].

ზოგადად, პროექტის მართვა მოიცავს:

• მოთხოვნების იდენტიფიცირებას;

• მიზნის მისაღწევად საჭირო ობიექტების დადგენას;

• კონკურენტი მოთხოვნების (ხარისხი, საზღვრები, დრო,

ღირებულება) დაბალანსებას;

• სპეციფიკაციების, გეგმების, და მეთოდების ადაპტაციას

სხვადასხვა შუამავლებს შორის.

პროექტისპროექტისპროექტისპროექტის წესდებაწესდებაწესდებაწესდება. . . . გამომდინარე იქიდან, რომ ბიზნეს-

პროექტების წარმოება, დღესდღეობით უკვე ყველა მსხვილი

ორგანიზაციის სამუშაო პროცესის აუცილებელი ნაწილია,

მიმდინარეობს პროექტების მართვის მუდმივი სრულყოფა. ამ

თვალსაზრისით, პროექტების მართვისთვის შემუშავებულია

სპეციალური საპროექტო სტანდარტი, PMBOK (Project Management

Body of Knowledge) წესდება [16], რომელშიც თავმოყრილია

პროექტების მართვის პრაქტიკაში არსებული სხვადასხვა

სპეციალისტების გამოცდილება და შესაბამისი მითითებები

პროექტების ეფექტური მართვისთვის. აღნიშნული სტანდარტი

შექმნილია აშშ-ს პროექტების მართვის ინსტიტუტის მიერ (PMI -

Project Management Institute, 1969) და წარმოადგენს უნივერსალურ

წესდებას ნებისმიერი დარგის, ნებისმიერი პროექტის

მართვისთვის. PMBOK დოკუმენტი მოიცავს ყველა იმ პროცესის

შესრულების წესდებას, რომელიც საჭიროა განხორცილდეს

პროექტის სრული სასიცოცხლო ციკლის (ინიციალიზაცია,

დაგეგმვა, შესრულება, კონტროლი და დასრულება)

მიმდინარეობის ფარგლებში.

PMBOK სტანდარტის მიხედვით ბიზნეს-პროექტების

მართვის პროცესები შესაძლოა ურთიერთდამოკიდებული იყოს და

დანაწილდეს შემდეგი სახით:

� ინტეგრაციის მართვა (Project Integration Management)

� ადამიანური რესურსების მართვა (Project Human Resource

Management)

� ხარჯების მართვა (Project Cost Management)

� შინაარსის მართვა (Project Scope Management)

25

� ვადების მართვა (Project Time Management)

� ხარისხის მართვა (Project Quality Management)

� კომუნიკაციების მართვა (Project Communication

Management)

� რისკების მართვა (Project Risk Management)

� კონტრაქტებისა და შეკვეთების მართვა (Project

Procurement And Contracts Management)

პროექტისპროექტისპროექტისპროექტის გეგმაგეგმაგეგმაგეგმა. . . . პროექტის გეგმა შეიცავს პროექტის

სხვადასხვა ნაწილების შესრულების განრიგების ერთობლიობას:

შინაარსის მართვის გეგმა, შესრულების განრიგის მართვა,

ღირებულების მართვის გეგმა, ხარისხის მართვის გეგმა,

გაუმჯობესების გეგმა, პერსონალის მართვა, კომუნიკაციების

მართვა, რისკების მართვა, შესყიდვების მართვა. პროექტის

მახასიათებლები იყოფა ძირითადად და დროებითად.

ძირითადი მახასიათებელია დრო, პროდუქტი, სერვისი ან

შედეგი, პროგრესული დამუშავება და თანმიმდევრული

სრულყოფა.

დროის ფაქტორი პროექტში განიხილება მრავალ ასპექტში.

მდგომარეობა ბაზარზე ყოველთვის დროებითია – ამიტომ ხშირად

რიგ პროექტს საბოლოო პროდუქტისა თუ სერვისის მისაღებად

გააჩნია მეტად შეზღუდული ვადები. ხშირად პროექტის მუშა

ჯგუფი, წარმოადგენს რა დასრულებულ პროექტს, იშვიათად რჩება

იგივე შემადგენლობაში და უფრო ხშირად იფანტება,

გადანაწილდება სხვადასხვა საქმის შესასრულებლად.

პროექტის შედეგად იქმნება უნიკალური პროდუქტი,

სერვისი ან შედეგი. პროექტს შეუძლია შექმნას:

• პროდუქტი ან ხელოვნული ობიექტი, რომელიც

თვლადია, შესაძლოა იყოს საბოლოო ნივთი ან შემადგენელი

ნაწილი;

• სერვისის შესაქმნელი საშუალებანი, როგორიცაა

ბიზნესის ფუნქციონირებისათვის მხარდამჭერი პროდუქტი;

• შედეგი, როგორიცაა გამომავალი/საბოლოო რეზულტატი

ან დოკუმენტი. მაგალითად, კვლევითი პროექტი ანვითარებს

ცოდნას კონკრეტული მიმართულების შესახებ, არის თუ არა იგი

საზოგადოებისათვის მომგებიანი.

26

პროგრესული დამუშავება და თანმიმდევრული სრულყოფა:

ესაა ის მახასიათებელი რომელიც თან ერთვის დროებითობისა და

უნიკალურობის მახასიათებლებს.

თანმიმდევრული სრულყოფა ნიშნავს საფეხურებრივ

განვითარებას. მაგალითად, პროექტის საწყის ეტაპზე

შესაძლებლობები არ იქნება მკაფიოდ ჩამოყალიბებული, მაგრამ

პროექტის სასიცოცხლო ციკლის დასრულებამდე, ეტაპობრივად

მოხდება შესაძლებლობების დეტალური აღწერა და სრულყოფილი

წარმოდგენა პროექტის ობიექტებსა და შედეგებზე [3].

დროითი მახასიათებელი: ყოველ პროექტს გააჩნია წინასწარ

განსაზღვრული ვადები – დასაწყისი და დასასრული თარიღი.

პროექტი მთავრდება მაშინ, როდესაც მიზანი მიღწეულია, ან

როდესაც აღმოჩნდება, რომ პროექტის მიზნები ერთმანეთს ვერ

ეთავსება, ან პროექტის შესრულების საჭიროება აღარ არსებობს და

პროექტი უქმდება. დროითი არ ნიშნავს ხანმოკლე პერიოდს,

არსებობს მრავალწლიანი პროექტებიც.

პროექტი და საოპერაციო სამუშაო: როგორც წესი სამუშაო

შეიძლება დაიყოს საპროექტო სამუშაოდ და საოპერაციო

სამუშაოდ. არის შემთხვევები, როდესაც ორივე სამუშაო კატეგორია

ერთმანეთს ემთხვევა ან ერთდროულად მიმდინარეობს. ისინი

ინაწილებს მრავალ მახასიათებელს:

• ადამიანების მიერ შესრულებული;

• შეზღუდული შემოსაზღვრული რესურსებით;

• დაგეგმილი, შესრულებული და გაკონტროლებული.

საპროექტოსაპროექტოსაპროექტოსაპროექტო ჯგუფიჯგუფიჯგუფიჯგუფი.... ბიზნეს-პროექტის შესრულება

დაკავშირებულია ორგანიზაციის სტრუქტურული რგოლის ყველა

დონესთან, ასევე შეიძლება მოიცავდეს, როგორც კომპანიაში

გაერთიანებულ ორგანიზაციებს/საწარმოებს, ისე პარტნიორ

კომპანიებს. ბიზნეს-პროექტის შესრულებაზე პასუხისმგებელია

პროექტ-მენეჯერი.

პროექტის მართვის ჯგუფი კისრულობს პროფესიულ

პასუხისმგებლობას პროქტში მონაწილე ადამიანებზე,

ორგანიზაციებზე და შუამავლებზე.

პროექტის წარმატებული წარმართვისა და

დასრულებისათვის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ასპექტია სამუშაო

27

ჯგუფის/გუნდის შედგენა. მცირე ზომის ორგანიზაციებსა და

საწარმოებში ეს დიდ პრობლემას არ წარმოადგენს, თუმცა

კორპორაციებისთვის, რომლებიც შედგება მრავალი

ქვეორგანიზაციის, კომპანიის, შვილობილი კომპანიისა და ა.შ.,

გააჩნია განსხვავებული გეოგრაფიული მდებარეობა, ფლობს

ათასობით კადრს, პროექტისათვის საუკეთესო ჯგუფის

ჩამოყალიბება შედარებით რთულ პროცესს წარმოადგენს.

პროექტის ჯგუფი შედგება ადამიანებისაგან, რომელთაც

პროექტში გააჩნიათ განსაზღვრული როლი და პასუხისმგებელნი

არიან პროექტის წარმატებულ დასრულებაზე. ჯგუფის წევრების

ტიპი და რაოდენობა შესაძლოა შეიცვალოს პროექტის

მიმდინარეობისას.

პროექტის ჯგუფში მუშაობისათვის საჭიროა ადმიანური

რესურსების დაგეგმვა, რაც გულისხმობს როლების,

მოვალეობების, კავშირების რეპორტინგისა და მთლიანად სამუშაო

ჯგუფის განსაზღვრას. ეს პერსონები შესაძლოა იყვნენ როგორც

შიგა კომპანიის წარმომადგენლები, ასევე სხვა გარეშე პირები.

1.1.1.1.3333. . . . პროექტებისპროექტებისპროექტებისპროექტების მართვისმართვისმართვისმართვის ინფინფინფინფორმაციულიორმაციულიორმაციულიორმაციული სისტემასისტემასისტემასისტემა

კომპანიაში ფორმალიზებული მეთოდების გამოყენება

პროექტების მართვისას, საშუალებას აძლევს მენეჯერს უფრო

ზუსტად განსაზღვროს კორპორაციის მიზნები და ოპტიმალურად

დაგეგმოს მოქმედების სქემა, გაითვალისწინოს საპროექტო

რისკები, ოპტიმალურად გამოიყენოს არსებული რესურსები,

გააკონტროლოს შედგენილი გეგმის შესრულება, გააანალიზოს

ფაქტობრივი მონაცემები, დააგროვოს და შემდეგში გამოიყენოს

მსგავსი პროექტების მართვისას [5,7].

პროექტების მართვის ინფრომაციული სისტემა

წარმოადგენს მეთოდების, ტექნიკური, პროგრამული და

ინფორმაციული საშუალებების ორგანიზაციულ-ტექნოლოგიურ

კომპლექსს, რომელიც მიმართულია პროექტების დაგეგმარებისა

და მართვის პროცესების ეფექტურობის ამაღლებაზე. მას

საფუძვლად უდევს სპეციალიზებული პროგრამული

უზრუნველყოფების კომლექსი. იგი შეიცავს მეთოდოლოგიურ,

28

ნორმატიულ დოკუმენტებს და პროგრამულ-აპარატულ

კონსტრუქციებს.

პროექტების მართვის ძირითადი მახასიათებელია ე.წ.

„სამმაგი შეზღუდვა“ (triple constraint) – პროექტის საზღვრები,

ვადები (დრო) და ღირებულება/ბიუჯეტი. პროექტი ეფექტურია

თუ ეს სამი ფაქტორი ბალანსშია ერთმანეთთან, ანუ პროქტის

მიმართ მოთხოვნილი პროდუქტი, სერვისი ან შედეგი

შესრულებულია მოცემულ საზღვრებში და ვადაში, წინასწარ

განსაზღვრული ბიუჯეტის მიხედვით. ამ სამ ფაქტორს შორის

დამოკიდებულება იმდენად მჭიდროა, რომ თუ ერთ-ერთი

მათგანი მაინც შეიცვლება, მაშინ იგი გავლენას ახდენს დარჩენილ

ორივე ან ერთ ფაქტორზე მაინც [3].

პროექტების მართვის ავტომატიზებული სისტემის

გამოყენების მთავარ უპირატესობებს წარმოადგენს:

• პროექტების მართვის პროცედურის რეგლამენტირების

საშუალება;

• პროექტის დროის, რესურსების და ღირებულების

პარამეტრების ოპტიმალური შერჩევის ფორმალიზებული

მეთოდების გამოყენება.

• გრაფიკის მიხედვით სამუშაოს, რესურსებისა და

ღირებულებების შესახებ ინფორმაციის ცენტრალიზებული

შენახვა;

• სწრაფი ანალიზის საშუალება სხვადასხვა სახის

ცვლილებების დროს;

• მაკონტროლებელი სტრუქტურის შემუშავება;

• პროექტების რისკების მართვა და აღრიცხვა;

• ანგარიშების, დოკუმენტებისა და გრაფიკული

დიაგრამების ავტომატიზებულად გენერაციის საშუალება;

• პროექტების არქივისა და დაგროვილი ცოდნის

გამოყენების მხარდამჭერი სისტემები.

თუმცა იშვიათად შევხვდებით ადამიანური რესურსების

მართვის ავტომატიზებული სისტემის ანალოგებს, რომლებიც

ხელს უწყობს პროექტისათვის კადრების შერჩევას.

29

1.4. 1.4. 1.4. 1.4. ბიზნესბიზნესბიზნესბიზნეს----პროცესების მართვის თანამედროვე პროცესების მართვის თანამედროვე პროცესების მართვის თანამედროვე პროცესების მართვის თანამედროვე კონცეფციები კონცეფციები კონცეფციები კონცეფციები

ბიზნეს-პროექტების ეფექტური მართვისთვის ერთ-ერთი

მნიშვნელოვანი საკითხია ორგანიზაციული ინფორმაციის

ოპტიმალური დამუშავება, მონაცემთა სტატისტიკური ანალიზი

და მონიტორინგი. ეს ეხება ბიზნეს-პროცესების სისტემურ

ანალიზს, მათი ცალკეული პრობლემების განხილვიდან -

გადაწყვეტილებათა მიღებამდე და რეალიზაციამდე. ამ

მიმართულებით ბიზნეს-პროექტების შესრულებისას საჭიროა

განხორციელდეს სასიცოცხლო ციკლის საწყისი ეტაპის

დამუშავება, რაც მოიცავს პროექტის განხორციელების

ეფექტურობის კვლევას (მარკეტინგული, ფინანსური და ა.შ.),

პროექტის შესრულების როგორც მატერიალური, ასევე დროითი

მნიშვნელობის შეფასებასა და განსაზღვრას, ნორმების დადგენას,

მონიტორინგს და ა.შ.

ამ თვალსაზრისით, დღეს ერთ-ერთ თანამედროვე და

აქტუალურ საინფორმაციო ტექნოლოგიად ითვლება ბიზნეს-

პროცესების მართვის ინტელექტუალური სისტემა ანუ ბიზნესის

ანალიტიკური მართვის (BI - Business Intelligence) ტექნოლოგია.

1.4.1. 1.4.1. 1.4.1. 1.4.1. ბიზნესის ანალიტიკური მართვის ბიზნესის ანალიტიკური მართვის ბიზნესის ანალიტიკური მართვის ბიზნესის ანალიტიკური მართვის ტექნოლოგია ტექნოლოგია ტექნოლოგია ტექნოლოგია ----

BUSINESS INTELLIGENCEBUSINESS INTELLIGENCEBUSINESS INTELLIGENCEBUSINESS INTELLIGENCE

BI სტანდარტი ტექნოლოგიურად შედგება ე.წ. ETL

ინსტრუმენტისგან (Extract, Transform, Load), რაც ნაწილდება სამ

ძირითად ფაზად: პირველი ფაზა აწარმოებს მონაცემთა

შეგროვებას. ამ ეტაპზე გამოიყენება მონაცემთა საცავების სისტემა

– Data Warehousing; მეორე ფაზა უზრუნველყოფს

მრავალგანზომილებიან მონაცემთა ანალიზს - Data-Mining, OLAP;

ხოლო მესამე ფაზა ახდენს ცოდნის ბაზების მართვას - Knowledge

Discovery in Data [41, 52].

BI სტანდარტი გვთავაზობს ინფორმაციის შეგროვების,

ანალიზისა და გადაწყვეტილების მიღების ავტომატიზაციის

მექანიზმებს და წარმოადგენს ინფორმაციული და ინტერნეტული

ტექნოლოგიების კომპლექსს. იგი, უზრუნველყოფს ტექსტური

30

ინფორმაციისა და მონაცემთა ანალიზის შედეგების შეგროვებას,

დანერგილი და უკვე არსებული ექსპერტული სისტემების

კომპლექსის გამოყენებას ბიზნეს-პროცესის ნებისმიერ ფორმაზე,

არსებული ცოდნის დამუშავებას ბიზნეს გადაწყვეტილების

მისაღებად.

ამგვარად, Business Intelligence განსაზღვრავს:

• ბიზნეს მონაცემების ინფორმაციად და შემდეგ ცოდნად

გარდაქმნის პროცესს, გაუმჯობესებულ და არაფორმალურ

გადაწყვეტილებათა მიღების მხარდასაჭერად;

• მონაცემთა შეგროვების საინფორმაციო ტექნოლოგიების

(საშუალებები და მეთოდები), ინფორმაციის კონსოლიდაციის და

ბიზნეს-მომხმარებელთა ცოდნასთან წვდომის უზრუნველყოფას.

ბიზნესის ანალიტიკური მართვის ტენოლოგია პირველადი

მნიშვნელობით არის ინფორმაციის ანალიზის პროცესი, რომელიც

იყენებს საინფორმაციო ტექნოლოგიებისა და მეთოდების

ერთობლიობას, ბიზნესისათვის მნიშვნელოვანი ინფორმაციისა და

გადაწყვეტილებათა ოპტიმალური მიღების ინსტრუმენტების

დამუშავებისათვის [26].

BI უკავშირდება მონაცემების ცოდნად, ხოლო ცოდნის

ბიზნეს მოქმედებებში გადაქცევის პროცესს. განსაზღვრების სხვა

ნაწილის მიხედვით Business Intelligence განიხილება არა როგორც

პროცესი, არამედ როგორც არსებული მრავალფაქტორული

მონაცემების შენახვის, ანალიზის, მოდელირების, ცოდნად

გარდაქმნისა და მიწოდების პროცესების უზრუნველყოფის

ანალიტიკური ინსტრუმენტი - ბიზნეს გადაწყვეტილებათა

მისაღებად [45].

ზოგადად, BI განკუთვნილია ბიზნესის შესახებ ცოდნის

მოსაპოვებლად და ამ ცოდნის დასამუშავებლად სხვადასხვა

აპარატულ-პროგრამული ტექნოლოგიების გამოყენებით. ასეთი

ტექნოლოგიები აძლევს ორგანიზაციებს საშუალებას გარდაქმნას

მონაცემები ინფორმაციად და შემდეგ ცოდნად. ეს განსაზღვრება

მკვეთრ ზღვარს ავლებს “მონაცემებს”, “ინფორმაციასა” და

“ცოდნას” შორის. მონაცემები გაიგება როგორც რეალობა,

რომელსაც კომპიუტერი ინახავს და ამუშავებს – თუმცა ეს

მხოლოდ მშრალი მონაცემებია. ინფორმაცია არის ის, რაც ადამიანს

31

შეუძლია გაიგოს რეალობის შესახებ (შეტყობინებაა). ცოდნა –

გამოიყენება ოპტიმალურ გადაწყვეტილებათა მისაღებად

ბიზნესში. ცოდნის მისაღებად ინფორმაციის ორგანიზაციის

პროცესში ხშირად გამოიყენება მონაცემთა საცავები, ხოლო ამ

ცოდნის წარმოსადგენად მომხმარებლებისათვის – ბიზნეს

ინტელექტის ინსტრუმენტი.

პრაქტიკული თვალსაზრისით, BI ცოდნის მართვის

ტექნოლოგიაა (Knowledge Management), რომელიც

უზრუნველყოფს არასტრუქტურირებული ან სუსტად

სტუქტურირებული ინფორმაციის ანალიზს. Knowledge

Management უზრუნველყოფს კატეგორიზაციას, დაკვირვებას და

ტექსტების სემანტიკურ დამუშავებას, ინფორმაციის

გაფართოებულ ძებნასა და სხვ. BI დაკავშირებულია ფაქტობრივ

(მონაცემთა ბაზები, ODBC ან OLE DB მონაცემთა წყაროები) და

სტრუქტურირებულ (მაგ: XML) ინფორმაციასთან. გადაკვეთა, რა

თქმა უნდა შესაძლებელია ინფორმაციის დამუშავებისა და

ანალიზისას Text Mining-ის საშუალებით, აგრეთვე მონაცემთა

ბაზებში ინფორმაციის გაფართოებული ძიებისას [27, 35, 41].

მონაცემთა საცავებისმონაცემთა საცავებისმონაცემთა საცავებისმონაცემთა საცავების (Data Warehousing) კონცეფცია,

მეთოდები და საშუალებები განსაზღვრავს მიდგომებს და

უზრუნველყოფს ინტეგრაციას, გაწმენდას, ინფორმაციის

რეტროსპექტულ განახლებას, რაც გამიზნულია ბიზნეს-

ინფორმაციის ანალიზისათვის და პასუხობს შეკითხვას “როგორ

მოვამზადოთ ინფორმაცია ანალიზისათვის?”. ბიზნეს-ინტელექტის

ტექნოლოგია განსაზღვრავს მეთოდებს, წვდომისა და

ინფორმაციის ოპერატიული ანალიზის საშუალებებს მოცემული

გარემოს საზღვრებში. ძირითადი გადაკვეთები ხდება არამარტო

ინფორმაციის დონეზე, არამედ მეტამონაცემების დონეზედაც.

მონაცემთა საცავების შემთხვევაში უზრუნველყოფილია მეტა

მონაცემების ცენტრალიზებული მართვა.

Business IntelligenceBusiness IntelligenceBusiness IntelligenceBusiness Intelligence----ს პროდუქტების კლასიფიკაციას პროდუქტების კლასიფიკაციას პროდუქტების კლასიფიკაციას პროდუქტების კლასიფიკაცია.... BI

პროდუქტები შეიცავს: BI-ინსტრუმენტებსა და BI-დანართებს. BI-

ინსტრუმენტები იქმნება მოთხოვნათა და ანგარიშთა

გენერეტორების საშუალებით. ცნობილია, BI-ინსტრუმენტები -

მონაცემთა ოპერატიულ-ანალიტიკური დამუშავების

32

ინსტრუმენტი (Online analytical processing, OLAP); კორპორატიული

BI-კომპლექტი (Enterprise BI suites, EBIS); BI-პლატფორმები. BI-

ინსტრუმენტები იყოფა BI-კორპორაციულ და BI-პლატფორმებად.

მოთხოვნებისა და ანგარიშების გენერაციის საშუალებები ხშირ

შემთხვევებში იცვლება კორპორაციული BI-კომპლექტებით.

მრავალგანზომილებიანი OLAP-მექანიზმები ან სერვერები,

აგრეთვე რელაციური OLAP-მექანიზმები წარმოადგენს BI

ინსტრუმენტებს და BI პლატფორმის ინფრასტრუქტურას. BI

ინსტრუმენტების უმრავლესობა გამოიყენება საბოლოო

მომხმარებლების მიერ მონაცემთა წვდომისათვის, ანალიზისა და

ანგარიშების გენერაციისათვის, რომელიც ყველაზე ხშირად

განთავსებადია მონაცემთა საცავებში, მონაცემთა ვიტრინებში ან

მონაცემთა ოპერატიულ საწყობებში. დანართების შემქმნელები BI

პლატფორმას იყენებენ BI დანართების შესაქმნელად და

დასანერგად [22].

მოთხოვნებისა და ანგარიშების გენერატორები წარმოადგენს

ტიპიურ “სამაგიდო” ინსტრუმენტებს, რომლებიც მომხმარებლებს

აძლევს მონაცემთა ბაზებთან კავშირის საშუალებას. ასრულებს

ანალიზს და აფორმირებს ანგარიშებს. მოთხოვნა შეიძლება იყოს

როგორც არაგეგმიური, ისე რეგლამენტირებული. არსებობს

რეგლამენტირებული მოთხოვნებისა და ანგარიშების გენერაციის

სისტემები.

1.4.1.4.1.4.1.4.2222. . . . მონაცემთა მრავალგანზომილებიანი მოდელების მონაცემთა მრავალგანზომილებიანი მოდელების მონაცემთა მრავალგანზომილებიანი მოდელების მონაცემთა მრავალგანზომილებიანი მოდელების ანალიზი და მონიტორინგი ანალიზი და მონიტორინგი ანალიზი და მონიტორინგი ანალიზი და მონიტორინგი ---- OLAP OLAP OLAP OLAP ტექნტექნტექნტექნოლოგიაოლოგიაოლოგიაოლოგია

OLAP ტექნოლოგია წარმოადგენს სწრაფმოქმედ და მოქნილ

საშუალებას ბიზნეს- ინფორმაციის მონიტორინგისა და

ანალიზისათვის. იგი, არ არის ცალკე აღებული პროგრამული

პროდუქტი, პროგრამირების ენა ან რომელიმე კონკრეტული

ტექნოლოგია.

OLAP----ს გააჩნია საკუთარი კონცეფცია, პრინციპები და

მოთხოვნები, რომელიც ეყრდნობა პროგრამულ პროდუქტს და

ანალიტიკოსებს უადვილებს მონაცემებთან ურთიერთობას.

33

OLAP ტექნოლოგიაში მართვისა და ოპერაციების სფეროში

მონაცემთა ბაზები რთულადაა გამოყენებული, განსაკუთრებით

ტრანზაქციულ პროცესებში (მაგალითად, წარმოების პროცესის

კონტროლი, საბროკერო საქმიანობა). ამ სფეროში რელაციურ

მონაცემთა ანალიზისათვის, მონაცემთა ბაზები იგება ისე, რომ

შესაძლებელი იყოს ჭარბი რაოდენობის მცირე ტრანზაქციების

მაღალი ეფექტურობით შესრულება.

OLAP ტექნოლოგია იყენებს მონაცემთა მთლიანობის ხედვას,

რათა უზრუნველყოს სტრატეგიული ინფორმაციის სწრაფი და

თანმიმდევრული მიღწევადობა შემდგომი გაანალიზებისათვის.

იგი, მონაცემთა მრავალდონიანი მანიპულაციითა და ანალიზით

საშუალებას აძლევს მენეჯერებსა და ადმინისტრატორებს მიიღონ

სწორი და დროული გადაწყვეტილება. OLAP გარდაქმნის

დამუშავებულ მონაცემებს მომხმარებლის ხედვის შესაბამისად,

რითაც განსაზღვრავს საწარმოს რეალურ შესაძლებლობებს, იძლევა

სამომავლო პროგნოზის საშუალებას და ეხმარება მომხმარებელს

სტრატეგიული გადაწყვეტილების მიღებაში [19].

OLAP-ის აპლიკაციები ავსებს ორგანიზაციული ფუნქციების

მრავალმხრივობას. მაგალითად, ფინანსური დეპარტამენტი

იყენებს OLAP-ს აპლიკაციებისთვის, როგორიცაა ბიუჯეტის

გამოყოფა, ფინანსური შესრულების ანალიზი. გაყიდვების

ანალიზი და პროგნოზირება არის გაყიდვების დეპარტამენტში

დაფუძნებული OLAP-ის ორი აპლიკაცია. სხვა აპლიკაციებს შორის

მარკეტინგის დეპარტამენტი მას იყენებს კვლევების ანალიზის,

გაყიდვების პროგნოზირების, დაწინაურების ანალიზის,

კლიენტის, ანალიზის და მარკეტ/კლიენტის სეგმენტაციისთვის.

OLAP-ის აპლიკაციების ტიპური წარმოება შეიცავს პროდუქციის

დაგეგმვას და ნაკლოვანებების ანალიზს. აგრეთვე OLAP-ის

აპლიკაცია დაფუძნებულია ფართოდ განსხვავებულ

ფუნქციონალურ სფეროზე, ყოველი მათგანი მოითხოვს შემდეგ

საკვანძო ნაწილებს:

• მონაცემთა მრავალმხრივი ხედვა;

• გამოთვლით-ინტენსიური შესაძლებლობები;

• დროითი ინფორმაცია.

34

მრავალმხრივი ხედვა ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ასპექტია

ბიზნეს-მოდელისთვის. იგი, შესაძლებელია ლიმიტირებულ იქნეს

სამგანზომილებიანი სახით. მაგალითად, მენეჯერებისთვის

ფინანსური მონაცემების აღქმა წარმოებს სცენარების,

ორგანიზაციისა და დროის საშუალებით; გაყიდვების მონაცემები

აღიქმება - პროდუქციის, გეოგრაფიული ადგილისა და დროის

საშუალებით. მრავალმხრივი ხედვა არის ანალიტიკური

დამუშავების საფუძველი, ადვილად მიღწევადი ინფორმაციის

მეშვეობით. OLAP ტექნოლოგია სწორედ ამგვარი ხედვის

საშუალებას იძლევა და ცალკეული მომხმარებლების

კომპლექსური მოთხოვნები მუშავდება ისე, რომ მომხმარებელს არ

უწევს კომპლექსური ცხრილების განლაგების, ცხრილებს შორის

კავშირების დაწვრილებითი დამუშავებისა და ჯამური ცხრილების

აგება [19, 22].

OLAP-ის სისტემა ხასიათდება შემდეგი თვისებებით:

სისწრაფე.... ასეთი სისტემა საჭიროებს შედეგების მომარაგებას საკმაოდ სწრაფად, ჩვეულებრივ რამდენიმე წამში.

ანალიზი.... OLAP-ის სისტემა ჩვეულებრივ ამარაგებს მდიდარ

ანალიზურ ფუნქციებს, სათანადო მოცემული აპლიკაციისადმი,

მინიმალური პროგრამირებით.

განაწილება.... OLAP-ის სისტემა არის ჩვეულებრივ

გამანაწილებელი რესურსი, რაც ნიშნავს, რომ OLAP- სისტემა

უზრუნველყოფს სათანადო დაცვას მონაცემთა ბაზის თითოეულ

ცხრილზე.

მრავალმხრივობა.... ეს არის OLAP-სისტემის უპირველესი

ღირებულება. OLAP-ის პროექტი წარმოაჩენს მონაცემებს

მრავალგვარ ჭრილში. ეს ნიშნავს, რომ OLAP-სისტემის

შესაძლებლობაშია სწრაფი დაკავშირება სხვადასხვა

განზომილების ორიენტაციებს შორის.

ინფორმაციის აგება და გამოთვლა. OLAP-სისტემა აგებს და ითვლის ინფორმაციას. მონაცემები OLAP-სისტემისთვის ხშირად

მოდის ერთი ან მეტი ოპერატიული სისტემიდან. ანალიზური

მოდელი მიმართავს ამ მონაცემებს და შედეგს აგებს ამავე

სისტემაში ან აგენერირებს მოთხოვნის პერიოდში [34].

35

II II II II თავითავითავითავი

ბიზნესბიზნესბიზნესბიზნეს----პროექტების მართვის პროექტების მართვის პროექტების მართვის პროექტების მართვის საინფორმაციოსაინფორმაციოსაინფორმაციოსაინფორმაციო სისტემებისსისტემებისსისტემებისსისტემების დაპროექტებდაპროექტებდაპროექტებდაპროექტებაააა

თანამედროვე ორგანიზაციული სისტემების უმეტესობა

დღითიდღე ფართოვდება ინფრასტრუქტურული და

ინფორმაციული თვალსაზრისით, შესაბამისად რთულდება

ორგანიზაციული სისტემების მართვა. საჭირო ხდება მართვის

ფუნქციების ზუსტი გადანაწილება შემსრულებლებზე, საქმის

წარმოების ჯაჭვის უწყვეტი შესრულება და კონტროლი,

შემსრულებლების დროული და მუდმივი ინფორმაციული

ურთიერთგაცვლა და ა.შ [1].

საინფორმაციო სისტემების დაპროექტებაში არსებობს

რთული სისტემის და დიდი სისტემის ცნებები. ხშირად,

პრაქტიკაში თუ ლიტერატურაში ეს ცნებები იკვეთება. ზოგადად,

როგორც რთული, ისე დიდი სისტემა შედგება

ურთიერთდამოკიდებული ელემენტების (ქვესისტემების)

სიმრავლისგან, სადაც თითოეული ელემენტი შესაძლებელია

ფუნქციონირებდეს დამოუკიდებლად და ასევე შედგებოდეს

ქვესისტემების სიმრავლისგან. რთულია სისტემა, რომლის

მოდელში არ არის საკმარისი ინფორმაცია ამ სისტემის ეფექტური

მართვისთვის, ხოლო, დიდია სისტემა, რომლის ეფექტური

მართვისთვის არასაკმარისია მატერიალური რესურსები [4].

ძირითადად, სისტემის სირთულის და მასშტაბურობის

მახასიათებელი შესაძლოა იყოს სისტემაზე მოქმედი სხვადასხვა

ფაქტორი. მაგალითად, სისტემამ ან ქვესისტემამ შეიძლება

შეიძინოს ახალი თვისებები ევოლუციური განვითარების

თვალსაზრისით, ქვესისტემის დამუშავება იყოს რთული

არსებული მეთოდების ან საინფორმაციო ტექნოლოგიების ბაზაზე,

სისტემების შემადგენელი ელემენტების დამუშავება მოითხოვდეს

სხვადასხვა მეთოდების და ინსტრუმენტული საშუალებების

გამოყენებას და სხვა.

ნებისმიერი რთული და დიდი სისტემების დაპროექტებისას,

პრაქტიკულად, ხდება სისტემის დეკომპოზიცია, ანუ დაშლა

ქვესისტემებად, რის შემდეგაც თითოეული ქვესისტემა მუშავდება

შემდგომ ცალკეულად.

36

არსებობს სისტემების დეკომპოზიციის ორი ხერხი:

სტრუქტურული (ანუ ფუნქციონალური) და ობიექტური (ანუ

კომპონენტური). პროგრამული სისტემების ფუნქციონალური

დეკომპოზიციისას მისი სტრუქტურის აღწერა წარმოებს ბლოკ-

სქემების სახით, რომელთა კვანძი წარმოადგენს “დასამუშავებელ

ცენტრებს”, ხოლო კავშირები კვანძებს შორის, აღწერს მონაცემთა

მოძრაობას.

ობიექტური ანუ კომპოტენტური დეკომპოზიციისას სისტემა

იყოფა (ერთმანეთთან ურთიერთმოქმედ აქტიურ არსებად-Entities),

ობიექტები ცვლიან შეტყობინებებს კლიენტ-სერვერ გარემოს

ფარგლებში. შეტყობინება, რომელიც შეუძლია მიიღოს ობიექტმა

განისაზღვრება მის ინტერფეისში [4, 9].

როგორც წესი, საინფორმაციო სისტემების ობიექტ-

ორიენტირებულ დაპროექტებასა და მოდელირებაში განიხილება

საკვლევი ობიექტის საქმეთა წარმოების პროცესების (ბიზნეს-

პროცესების), ამ პროცესებში მონაწილე როლებისა და რესურსების

დამოკიდებულება, ინფორმაციული და ლოგიკური ანალიზი და

ა.შ.

საგნობრივი სფეროს დაპროექტებისას წარმოებს სისტემის

სასიცოცხლო ციკლის მოდელის დეტალური აღწერა. სასიცოცხლო

ციკლის მოდელი შეიცავს სისტემის სტრუქტურას, შემადგენელ

პროცესებს, დავალებებსა და ქმედებებს, პროცესის დინამიკას,

ფუნქციურ ოპერაციათა დეკომპოზიციას, ინფორმაციული

პროცესის ანალიზს და ა.შ.

მოდელი ძირითადი პრობლემის ანუ საგნობრივი სფეროს

აბსტრაქციაა. სფერო (Domain) არის ის ფაქტობრივი არე, საიდანაც

მოდის პრობლემა. მოდელი შედგება ობიექტებისგან, რომლებიც

ურთიერთქმედებს შეტყობინებებით. ობიექტს გააჩნია ორი

ძირითადი თვისება: ატრიბუტები (მონაცემები) და ქცევა

(ოპერაციები), ხოლო ერთგვაროვან ობიექტთა ერთობლიობას

უწოდებენ კლასს. სხვაგვარად, რომ ვთქვათ კლასი შეიცავს

ობიექტის ატრიბუტებს და ობიექტის ქცევას ამ ატრიბუტებზე

(მეთოდები, ფუნქციები).

მოდელირების ერთ-ერთი პრინციპია გამოვიყენოთ

რამდენიმე მოდელი. ამასთან მოდელები შესაძლებელია აიგოს

37

ერთმანეთისგან დამოუკიდებლად, თუმცა აუცილებელია ისინი

იყოს ურთიერთდაკავშირებული. ძირითადად, საპრობლემო

სფეროს დაპროექტებისას სისტემის ცალკეული და

ურთიერთდაკავშირებული მოდელები, შესაძლებელია

განვაზოგადოდ შემდეგი სახით:

1. ორგანიზაციის (საწარმოს) ბიზნეს-პროცესები;

2. ბიზნეს-პროცესების შემსრულებელი პირები და მათი

ფუნქციები, რომლებიც ექვემდებარება ავტომატიზაციას;

3. ბიზნეს-არსები და მათი მდგომარეობები;

4. ბიზნეს-წესები.

საინფორმაციო სისტემების მართვის პროცესების

ავტომატიზაცია, ძირითადად, ეხება ორგანიზაციის საქმეთა

წარმოებისა და დოკუმენტბრუნვის ერთობლივი გამოყენების

პროგრამული უზრუნველყოფის სისტემას. იგი, უზრუნველყოფს

კონკრეტული ორგანიზაციისთვის ინფორმაციული ბაზის

შევსებასა და ამ ინფორმაციის მართვას მოხერხებული

ინტერფეისით ორგანიზაციის (ზოგადად, მომხმარებლის)

მოთხოვნების შესაბამისად.

ამგვარად, ნებისმიერი სისტემის ავტომატიზაციის საწყისი

ეტაპია ორგანიზაციული სტრუქტურის, საქმეთა წარმოების

პროცესებისა და ფუნქციების (ბიზნეს-პროცესების),

დოკუმენტების მოძრაობისა და ორგანიზაციულ მოთხოვნებზე

ინფორმაციის შეგროვება და ანალიზი. მომხმარებლის

მოთხოვნების განსაზღვრა და მისი ასახვა პროგრამულ

უზრუნველყოფაში არის კომპლექსური პროცესი, რომელშიც

მონაწილეობს ბიზნეს-ანალიტიკოსები (ექსპერტები), რომლებიც

აყალიბებენ საავტომატიზაციო სისტემის ძირითად მოთხოვნებს

და ტექნიკური დამმუშავებლები (დამპროექტებლები,

პროგრამისტები), რომლებიც ამუშავებენ და ახორციელებენ ამ

მოთხოვნების შესრულებას საინფორმაციო ტექნოლოგიის

თვალსაზრისით. მათი ერთობლივი მუშაობისთვის აუცილებელია

შეთანხმებული ტერმინოლოგია, რთული სისტემების

დეკომპოზიციური მოდელების აგების შესაძლებობა, მოდელების

აგებისთვის ინსტრუმენტული საშუალებების გამოყენების

სიმარტივე და მოქნილობა.

38

2.1. 2.1. 2.1. 2.1. სისტემების დაპროექტება სისტემების დაპროექტება სისტემების დაპროექტება სისტემების დაპროექტება UML UML UML UML ენის გამოყენებითენის გამოყენებითენის გამოყენებითენის გამოყენებით

თანამედროვე საინფორმაციო ტექნოლოგიები გვთავაზობს

მართვის ავტომატიზებული სისტემების კონცეპტუალურ აგებას

ვიზუალური მოდელირების პრინციპებით, რომელთა

შესაძლებლობაშია ინსტრუმენტული საშუალებების გამოყენებით

საპრობლემო არის ვიზუალური მოდელირება და ამ მოდელის

ანალიზი სისტემის დამუშავების ყველა ეტაპზე.

ასეთი სისტემების ჯგუფს მიეკუთვნება სისტემების

ავტომატიზებული დაპროექტებისა და დამუშავების ტექნოლოგია

(CASE – Computer Aided System Engineering), მოდელზე

ორიენტირებული არქიტექტურა (MDA-Model Driven Architecture)

და დანართების სწრაფი დამუშავების ტექნოლოგია (RAD- Rapid

Application Development), რომლებსაც საფუძვლად უდევს

უნიფიცირებული მოდელირების ენა – UML (Unified Modeling

Language).

სისტემების დაპროექტებისთვის UML ენა პრაქტიკულად

დღესდღეობით უნივერსალურ ტექნოლოგიას წარმოადგენს. UML

ენა სტანდარტული ნოტაციაა პროგრამული სისტემების ობიექტ-

ორიენტირებული და ვიზუალური მოდელირებისთვის. იგი,

შემუშავებულია Object Managing Group (OMG) კონსორციუმის

მიერ, თუმცა, ძირითად ავტორებად და იდეოლოგებად

ითვლებიან: გრედი ბუჩი (Grady Booch), ჯიმ რამბო (Jim Rumbaugh)

და აივერ ჯაკობსონი (Ivar Jacobson) [24, 26]. UML ტექნოლოგიის საშუალებით შესაძლებელია მართვის

ობიექტის სტრუქტურის სრული სასიცოცხლო ციკლის

ეტაპობრივი აღწერა, მოდელების გრაფიკული წარმოდგენიდან -

პროგრამულ კოდამდე (მოთხოვნების განსაზღვრა, პროცესების

მოდელირება და შესაბამისი პროგრამული ჩონჩხის მიღება) [9].

გარდა ობიექტ-ორიენტირებული და ვიზუალური

მოდელირების პრინციპებისა, ამ ტექნოლოგიის მნიშვნელოვან

მიმართულებად იქცა გრაფიკული მოდელების პროგრამულ

კოდად გენერაციისა და ე.წ. უკუ-დაპროექტების (რევერსიული)

პროცესების რეალიზაცია (ModelDriven Generation-MDG).

39

პროგრამული ინჟინერიაში საინფორმაციო სისტემების

დაპროექტებისა და მოდელირების თვალსაზრისით, UML ენა

უნივერსალურ ტექნოლოგიად ითვლება და განკუთვნილია,

როგორც პროგრამული სისტემების დამპროექტებლებისთვის, ისე

ბიზნეს-ანალიტიკოსებისთვის. ამ ტექნოლოგიის აქტიურმა

გამოყენებამ აუცილებელი გახადა UML ენის განვითარება და

ვიზუალური მოდელების ახალი ვერსიების შექმნა.

დღესდღეობით, გამოყენებაშია UML1.0, UML1.5, UML2.0 ვერსიები.

UML ენის სტანდარტის მიხედვით, დიაგრამები

კლასიფიცირებულია სტრუქტურული და ქცევითი მოდელების

დიაგრამებად (სურ. 2.1).

სტრუქტურული მოდელის დიაგრამა (Structural Diagrams)

განსაზღვრავს სისტემის მოდელის სტატიკურ არქიტექტურას. იგი,

გამოიყენება სისტემის კლასების, ობიექტების, ინტერფეისების,

ფიზიკური კომპონენტებისა და სისტემის ელემენტების

ურთიერთ-დამოკიდებულების აღწერისათვის.

სტრუქტურული მოსტრუქტურული მოსტრუქტურული მოსტრუქტურული მოდელისდელისდელისდელის დიაგრამებისდიაგრამებისდიაგრამებისდიაგრამების ძირითად

შემადგენლობაშია: კლასების - Class, კომპონენტების - Component,

ობიექტების - Object, განთავსების/ტოპოლოგიის-Deployment,

კომპოზიციური სტრუქტურების - Composite structure (UML2.0),

პაკეტების -Package დიაგრამები.

ქცევითი მოდელის დიაგრამები (behavior diagrams) ასახავს

სისტემის მოქმედებას რეალურ გარემოში და დინამიკური

ნაკადების მართვას, რაც შესაძლებელს ხდის აწარმოონ დაკვირვება

ოპერაციებისა და მოვლენების შესრულების ეფექტებსა და

შედეგებზე.

ქცევიქცევიქცევიქცევითითითითი მოდელიმოდელიმოდელიმოდელის დიაგრამებიას დიაგრამებიას დიაგრამებიას დიაგრამებია:::: პრეცედენტების/

შემთხვევების გამოყენების ---- UseCase,,,, აქტიურობის - Activity,

მდგომარეობის/ავტომატების - State Machine დიაგრამები.

40

სურ

სურ

სურ

სურ. 2.

. 2.

. 2.

. 2. 11 11. UML

. UML

. UML

. UML ენის დიგრამების სტ

რუქტ

ურა

ენის დიგრამების სტ

რუქტ

ურა

ენის დიგრამების სტ

რუქტ

ურა

ენის დიგრამების სტ

რუქტ

ურა

41

ქცევითი მოდელი ასევე ნაწილდება ურთიერთქმედების ურთიერთქმედების ურთიერთქმედების ურთიერთქმედების მოდელის მოდელის მოდელის მოდელის

კატეგორიად, რომელიც შეიცავს - კომუნიკაციის/კოოპერაციის -

Communication, ურთიერთქმედებათა მიმოხილვის - Interaction

overview (UML2.0), მიმდევრობითობის - Sequence,

სინქრონიზაციის - Timing (UML2.0) დიაგრამებს.

2.2.2.2.2222. . . . სისტემების ავტომატიზებული დაპროექტებისა დასისტემების ავტომატიზებული დაპროექტებისა დასისტემების ავტომატიზებული დაპროექტებისა დასისტემების ავტომატიზებული დაპროექტებისა და დამუშავების ტექნოლოგიადამუშავების ტექნოლოგიადამუშავების ტექნოლოგიადამუშავების ტექნოლოგია---- CASECASECASECASE

CASE ტექნოლოგია ე.წ. CASE - ინსტრუმენტული

საშუალებების (CASE-Tools) კომპლექსია, რომელშიც

ინტეგრირებულია უნიფიცირებული მოდელირების ენის (UML -

Unified Modeling Language) დიაგრამების აგებისა და ანალიზის

გრაფიკული საშუალებები, პროგრამული და მონაცემთა ბაზების

მართვის სისტემები, კოდის გენერაციის, ტესტირების,

დოკუმენტაციის და პროექტების მართვის საშუალებები. ამგვარად,

CASE ტექნოლოგია მოიცავს შემდეგ ძირითად კომპონენტებს:

– ანალიზისა და დაპროექტების გრაფიკულ საშუალებებს,

რომლითაც იქმნება და რედაქტირდება იერარქიულად

დაკავშირებული დიაგრამები;

– მონაცემთა ბაზების დაპროექტების საშუალებას,

რომელიც უზრუნველყოფს მონაცემთა მოდელირებას და

მონაცემთა ბაზების სქემების გენერაციას;

– გუნდური მუშაობისას სხვადასხვა საქმიანი აგენტების

მიერ მიღებული ინფორმაციების სინქრონიზაციასა და მეტა-

მონაცემების კონტროლს;

– კლიენტ-სერვერული კონფიგურაციის მართვას;

– დოკუმენტაციის, ტესტირებისა და პროექტის მართვის

საშუალებებს;

– ღია არქიტექტურას, რაც ინფორმაციისა და ფუნქციების

ექსპორტ-იმპორტის ორგანიზების საშუალებას იძლევა [4, 16].

ფაქტობრივად, CASE ტექნოლოგია ფართო კონცეფციაა,

რომელიც მოიცავს მოდელზე ორიენტირებულ სხვადასხვა

მიდგომებს პროგრამული უზრუნველყოფის დასამუშავებლად. იგი

მხარს უჭერს მოდელებიდან პროგრამულ კოდში გადასვლის

42

ავტომატიზაციას და ე.წ. რევერსიულ ქმედებას - პროგრამული

კოდიდან გრაფიკული დიაგრამების მიღებას.

სისტემების ავტომატიზებული დაპროექტებისა და

დამუშავების (CASE), მოდელზე ორიენტირებული

არქიტექტურისა (MDA) და დანართების სწრაფი დამუშავების

(RAD) ტექნოლოგიების ბაზაზე დღესდღეობით შექმნილია და

ვითარდება მრავალი ინსტრუმენტული საშუალება. მაგალითად,

აღსანიშნავია MS Visio, Paradigm+, Altova Umodel, Rational Rose,

Enterprise Architect, ასევე ჩაშენებულია Java, Visual Studio

პაკეტებში.

ერთ-ერთი საინტერესო ინსტრუმენტული საშუალებაა

Rational Rose. იგი, იძლევა მოდელების თანმიმდევრულად აგების

საშუალებას და საკმაოდ მოქნილი ინსტრუმენტული საშუალებაა

CASE ტექნოლოგიის გამოყენებისთვის - მოდელიდან (კლასთა

მოდელის) პროგრამული კოდის გენერაციისა და რევერსიულ

დაპროექტების (პროგრამული კოდიდან კლასთა მოდელის შექმნა)

თვალსაზრისით. პროგრამულ სისტემებთან კავშირისთვის

გამოყენებაშია დაპროგრამების ენების ფართო სპექტრი (Java, Visual

Basic, C++, XML და ა.შ.), ასევე მონაცემთა მოდელებისა და

მონაცემთა ბაზების მართვის სისტემის რევერსიული

დაპროექტების აგების საშუალებები (MS SQL Server, Oracle და ა.შ.)

[4, 15].

2.2.2.2.3333. . . . CASECASECASECASE---- ტექნოლოგიის ინსტრუმენტული საშუალებატექნოლოგიის ინსტრუმენტული საშუალებატექნოლოგიის ინსტრუმენტული საშუალებატექნოლოგიის ინსტრუმენტული საშუალება RATIONAL ROSERATIONAL ROSERATIONAL ROSERATIONAL ROSE

Rational Rose ინსტრუმენტის მოდელების დაპროექტების

გარემოში შესასვლელად გამოიყენება ბრძანება Start-Programs-

Rational Rose Enteprise Edition (სურ. 2.2), რომლის შედეგად იხსნება

დიალოგური ფანჯარა ახალი მოდელის შესაქმნელად (სურ. 2.3).

იმ შემთხვევაში, თუ სისტემის დაპროექტება არ წარმოებს

კონკრეტული პროგრამული სისტემის მიხედვით გამოიყენება

ღილაკი “Cancel”, წინააღმდეგ შემთხვევაში საჭიროა არჩეულ იქნას

43

შესაბამისი პროგრამული სისტემის სტანდარტული პლატფორმა

(framework).

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.2222.... Rational Rose Rational Rose Rational Rose Rational Rose ინსტრურმენტის გაშვებაინსტრურმენტის გაშვებაინსტრურმენტის გაშვებაინსტრურმენტის გაშვება

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.3333.... დიალოგური ფანჯარა ახალი დიალოგური ფანჯარა ახალი დიალოგური ფანჯარა ახალი დიალოგური ფანჯარა ახალი

მოდელის შესაქმნელადმოდელის შესაქმნელადმოდელის შესაქმნელადმოდელის შესაქმნელად

44

Rational Rose ინსტრუმენტში საავტომატიზაციო სისტემის

დაპროექტება კლასიფიცირებულია სამ ძირითად ფაზად:

1. მოთხოვნილებათა განსაზღვრისა და ანალიზის ფაზა.

ტექნიკურად, გამოყენებაშია Use Case View – შემთხვევების

გამოყენების ბლოკი. ამ ეტაპზე ფაქტობრივად შესაძლებლობაშია

UML ენის ექვსივე დიაგრამის (Use Case, Activity, Statechart,

Sequence, Collaboration, Class Diagrams) აგება თითოეული

პრეცედენტისთვის. ფაქტობრივად, Use Case View აღწერს როგორ

გამოიყურება პროექტი გამოყენების თვალსაზრისით, ვის და სად

შეაქვს მონაცემები, მონაცემების შეტანის შემდეგ რას აკეთებს

პროგრამა და ვის გადასცემს შედეგს [2]. სისტემის Use case view

ნაწილი საშუალებას იძლევა შეიქმნას სისტემის სტრუქტურა,

ძირითადი რესურსებისა და როლების ურთიერთდამოკიდებული

ოპერაციების თვალსაზრისით. აქვე შესაძლებლობაშია აიგოს ამ

ოპერაციების დეტალური, გაფართოებული ქვემოდელები.

2. დაპროექტების ფაზა. ტექნიკურად, ხორციელდება

Logical View - ბლოკით, რომელიც ძირითად მოიცავს კლასთა

დიაგრამებისა და კლასთაშორისი ასოციაციების აგებას, აღწერს

პროგრამის ლოგიკას - კლასების, ობიექტების, კლასის თვისებების,

მეთოდების და კლასთაშორისი ურთიერთდამოკიდებულების

მიხედვით.

3. რეალიზაციისა და ტესტირების ფაზა. ამ ნაწილში

შედის კომპონენტური და განთავსების დიაგრამების ფორმირება

(Component View, Deployment View).

Component View აღწერს, რომელ ლოგიკურ კომპონენტებად

ნაწილდება პროექტი, და რა არის მოთავსებული თითოეულ

კომპონენტში. აქ ხდება მოდულების დაპროექტება და

დამოკიდებულება მათ შორის, გადასვლები მთავარი პროგრამიდან

ქვეპროგრამებში და ა.შ.

Deployment View აღწერს ფიზიკური კომპონენტების

გამოყენებას სისტემაში. ინფრასტრუქტურა – მოწყობილობები,

პროცესორები, სერვერი, ქსელი, კომუნიკაციური საშუალებები და

ა.შ [26].

45

ამგვარად, Rational Rose სისტემაში დაჯგუფებულია

დიაგრამები 4 ძირითად ბლოკად: Use Case View, Logical View,

Component View და Deployment view, რომელიც მოთავსებულია

ბრაუზერში (სურ. 2.4.). Rational Rose სისტემის ინტერფეისი

შეიცავს შემდეგ ძირითად ელემენტებს: ბრაუზერი - Browser (1),

ინსტრუმენტების პანელი -Toolbars (2), დიაგრამების ფანჯარა -

Diagram Window (3), ჟურნალი - Log (4).

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.4444. . . . Rational Rose Rational Rose Rational Rose Rational Rose სისტემის ძირითადი ფანჯარასისტემის ძირითადი ფანჯარასისტემის ძირითადი ფანჯარასისტემის ძირითადი ფანჯარა

46

ბრაუზერში მოთავსებული თითოეული ბლოკი აგებულია

იერარქიული ხის პრინციპით. დიაგრამების ფანჯრის ანუ სამუშაო

გარემოს გამოტანა ხდება ფუნქციით – Main (მაუსის მარცხენა

ღილაკის ორჯერ დაწკაპუნებით). თითოეულ დიაგრამას აქვს

ინსტრუმენტული საშუალებების (ინსტრუმენტების პანელი)

პიქტოგრამების (კომპონენტების) ჯგუფი. თითოეულ პიქტოგრამას

გააჩნია თვისებების ფანჯარა. მიმართვა მასზე ხდება კომპონენტის

სამუშაო გარემოზე გადმოტანით და მარჯვენა ღილაკი მენიუდან

ბრძანებაზე – ”Open spceification” დაწკაპუნებით (რიგ შემთხვევაში,

გამოძახება ასევე შესაძლებელია პიქტოგრამაზე მაუსის მარცხენა

ღილაკის ორჯერ დაწკაპუნებითაც).

განვიხილოთ თითოეული ბლოკი:

1.1.1.1. შემთხვევების გამოყენების ბლოკი ---- UseUseUseUse Case ViewCase ViewCase ViewCase View....

Use Case View ბლოკი სისტემის დაპროექტების საწყისი

ეტაპია. მისი გამოყენება ძირითადად განკუთვნილია

ანალიტიკოსების, მენეჯერებისა და პროგრამული სისტემის

დამკვეთისთვის. მასში აღიწერება სისტემის ქცევის სცენარი,

რომელსაც ასრულებს მომქმედი პირი. Use Case View ბლოკში

უმთავრესია პრეცედენტების დიაგრამა - Use Case Diagram.

Use Case DiagramUse Case DiagramUse Case DiagramUse Case Diagram. . . . Use Case დიაგრამის საშუალებით იქმნება

იმ ოპერაციათა სია, რომელიც უნდა შეასრულოს სისტემამ. ხშირად

მას პრეცედენტების (ფუქნციების) დიაგრამას უწოდებენ, ვინაიდან

ამ დიაგრამის მიხედვით განისაზღვრება სისტემაზე მოთხოვნები

და იქმნება სისტემის მიერ შესასრულებელ ფუნქციათა სიმრავლე.

სურათზე 2.5. ნაჩვენებია Use Case დიაგრამის

ინსტრუმენტების პანელი.

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.5555. . . . ინსტრუმენტებისინსტრუმენტებისინსტრუმენტებისინსტრუმენტების პანელიპანელიპანელიპანელი ---- UseUseUseUse CaseCaseCaseCase DiagramDiagramDiagramDiagram

47

Use Case დიაგრამაში აქცენტი კეთდება სამ ძირითად

პიქტოგრამაზე, ესენია: ე.წ. კაცუნა, ოვალი და

დამოკიდებულებები.

კაცუნა ზოგადად წარმოადგენს კლასს, თუმცა მისი

გამოსახულება ანუ სტერეოტიპი მრავალგვარია (მაგალითად,

აქტორი, ინტერფეისი, ცხრილი და ა.შ.). ამ კომპონენტის

თვისებების ფანჯარა მოიცავს ატრიბუტების, ოპერაციებისა და

სხვა დეტალურ აღწერებს.

2.6 სურათზე პიქტოგრამა-კაცუნას მაგალითზე ნაჩვენებია

თვისებების ფორმირების ნიმუში. პრეცედენტი გამოისახება

ოვალის ფორმით. იგი წარმოადგენს იმ მოვლენათა ერთობლიობას,

რომელიც სრულდება მაშინ, როდესაც აქტორი იყენებს სისტემას

პროცესის შესასრულებლად. როგორც წესი, მოვლენის გამოყენება

არ არის ინდივიდუალური ბიჯი ან ქმედება. იგი, შედარებით

დიდი პროცესია და იშლება ქვედიაგრამებად. პრეცედენტები

ტექნიკურად, შემდგომი ავტომატიზებული სისტემისთვის,

შესაძლებელია წარმოვიდგინოთ, როგორც სისტემის დიალოგური

ფორმები (პროგრამულ სისტემებში ეს ფორმები ასევე კლასებს

წარმოადგენს).

თითოეული დიალოგური ფორმის ფუნქციონირება, ლოგიკა

და შემადგენელი კომპონენტები, რა თქმა უნდა, სხვადასხვაგვარია.

ამდენად, თითოეული პრეცედენტის აღწერა და ფუნქციონირების

ლოგიკის განსაზღვრა წარმოებს ყველა შემადგენელი დიაგრამით.

პრეცედენტის თვისებების ფანჯარა შედგება ოთხი

ძირითადი დანაყოფისგან: General, Diagrams, Relations, Files.

ოფციაში Diagrams (მარჯვენა ღილაკი – open Specification- Diagrams-

მარჯვენა ღილაკი) შესაძლებელია პრეცედენტის ყველა

ჩამოთვლილი დიაგრამის შექმნა, რის საფუძველზეც სრულად

აღიწერება კონკრეტული პრეცედენტი (სურ. 2.7). სურათზე 2.8

ნაჩვენებია Use Case დიაგრამის ნიმუში ”შეკვეთების მართვის”

პროცესისათვის.

ობიექტ-ორიენტირებული დაპროექტების თვალსაზრისით,

თითოეულ პრეცედენტში ინკაფსულირებულია შესაბამისი

დიაგრამები.

48

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.6666.... პიქტოგრამაპიქტოგრამაპიქტოგრამაპიქტოგრამა----კაცუნასკაცუნასკაცუნასკაცუნას თვისებებისთვისებებისთვისებებისთვისებების

ფორმირებისფორმირებისფორმირებისფორმირების ნიმუშინიმუშინიმუშინიმუში

49

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.7777.... პრეცედენტის პრეცედენტის პრეცედენტის პრეცედენტის თვისებების ფორმირების ნიმუშითვისებების ფორმირების ნიმუშითვისებების ფორმირების ნიმუშითვისებების ფორმირების ნიმუში

50

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.8888. . . . UseUseUseUse CaseCaseCaseCase დიაგრამდიაგრამდიაგრამდიაგრამის ნიმუშიის ნიმუშიის ნიმუშიის ნიმუში....

51

აქტიურობისა და მდგომარეობათა დიაგრამა აქტიურობისა და მდგომარეობათა დიაგრამა აქტიურობისა და მდგომარეობათა დიაგრამა აქტიურობისა და მდგომარეობათა დიაგრამა –––– Activity, Activity, Activity, Activity,

Statechart DiagramStatechart DiagramStatechart DiagramStatechart Diagram. . . . აქტიურობის დიაგრამა, პრაქტიკულად,

კონკრეტული ამოცანის ალგორითმია, რომელიც აღწერს

ოპერაციების შესრულების მიმდევრობას და ამასთან ერთად

უჩვენებს, რომელი კლასი ასრულებს კონკრეტულ ოპერაციას.

ოპერაციები გამოისახება კომპონენტებით-მოქმედება და

მდგომარეობა, რომელიც შესაძლებელია ასევე იშლებოდეს

ოპერაციების ანუ აქტიურობის ქვედიაგრამად. ქვედიაგრამის

აგების ფანჯრის გახსნა ხორციელდება მოქმედებაზე ან

მდგომარეობაზე მარჯვენა ღილაკის დაჭერით - Sub Diagrams-New

Activity Diagram.

სურათზე 2.9 ა), ბ) მოცემულია აქტიურობისა და

მდგომარეობათა დიაგრამის ინსტრუმენტული საშუალებების

ფანჯარა თავისი აღწერილობით.

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.9999. . . . აქტიურობისა და მდგომარეობათააქტიურობისა და მდგომარეობათააქტიურობისა და მდგომარეობათააქტიურობისა და მდგომარეობათა

დიაგრამის ინსტრუმენტული პანელიდიაგრამის ინსტრუმენტული პანელიდიაგრამის ინსტრუმენტული პანელიდიაგრამის ინსტრუმენტული პანელი

52

მდგომარეობათა დიაგრამა უჩვენებს სისტემის ან

კონკრეტული პროცესის სიტუაციების მსვლელობისა და ქცევის

ფუნქციონირებას - რა სიტუაციებში შესაძლებელია აღმოჩნდეს

სისტემა ან პროცესი. ანუ რომელიმე ქმედების ან ოპერაციის

გაშვებისას რა მდგომარეობაში შესაძლებელია აღმოჩნდეს სისტემა.

მაგალითად, განვიხილოთ სიტუაცია ბანკომატში პლასტიკური

ბარათის ჩადება და პინ-კოდის შეტანა. სისტემა ამოწმებს

პლასტიკურ ბარათს და მითითებული პინ-კოდის სისწორეს. ამ

შემთხვევაში სისტემა ლოდინის სიტუაციაშია და შესაძლებელია

გადავიდეს ორ სხვადასხვა მდგომარეობაში:

1. იმ შემთხვევაში თუ მითითებული პინ-კოდი არასწორია

სისტემაში შესვლა არ განხორციელდება;

2. იმ შემთხვევაში თუ მითითებული პინ-კოდი სწორია

განხორციელდება სისტემაში შესვლა.

პროგრამულ სისტემაში ოპერაციის შესასრულებლად

დამახასიათებელია მოვლენისა და არგუმენტების ტიპების

მითითება. მოვლენა აღწერს როგორ მოხდეს ოპერაციის

გამოძახება, მაგალითად მაუსის დაჭერისას, ინფორმაციის

შეტანისას და ა. შ., ხოლო არგუმენტი მეთოდის პარამეტრებია.

მოქმედებისა და მდგომარეობის თვისებების ფანჯარაში

Open Specification-Actions - მარჯვენა ღილაკით -Insert,

შესაძლებელია ოპერაციის მოვლენის ჩასმა (სურ. 2.10), ხოლო

ჩასმულ მოვლენაზე მაუსის 2-ჯერ დაჭერით ხდება მისი

დეტალური აღწერა და თვისებების ფორმირება მოვლენის ტიპისა

და არგუმენტის მიხედვით ანუ მიეთითება როდის და როგორ

შესრულდეს კონკრეტული ოპერაცია (სურ. 2.11).

სურათზე 2.12 ნაჩვენებია მოქმედების/მდგომარეობის

კომპონენტის ფორმირების შედეგი, ხოლო სურათებზე 2.13 და 2.14

შემოთავაზებულია აქტიურობისა და მდგომარეობების

დიაგრამების ნიმუშები პრეცედენტისთვის ”შეკვეთის გაფორმება”

53

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.10101010.... მოქმედებისა და მდგომარეობის მოქმედებისა და მდგომარეობის მოქმედებისა და მდგომარეობის მოქმედებისა და მდგომარეობის

თვისებების ფანჯარა თვისებების ფანჯარა თვისებების ფანჯარა თვისებების ფანჯარა

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.11111111.... მოვლენის დეტალური აღწერის დიალოგური ფანჯრებიმოვლენის დეტალური აღწერის დიალოგური ფანჯრებიმოვლენის დეტალური აღწერის დიალოგური ფანჯრებიმოვლენის დეტალური აღწერის დიალოგური ფანჯრები

54

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.12121212.... მოქმედებისმოქმედებისმოქმედებისმოქმედების////მდგომარეობის კომპონენტისმდგომარეობის კომპონენტისმდგომარეობის კომპონენტისმდგომარეობის კომპონენტის

ფორმირების შედეგიფორმირების შედეგიფორმირების შედეგიფორმირების შედეგი

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.13131313.... აქტიურობის დიაგრამის ნიმუში აქტიურობის დიაგრამის ნიმუში აქტიურობის დიაგრამის ნიმუში აქტიურობის დიაგრამის ნიმუში პრეცედენტისთვის პრეცედენტისთვის პრეცედენტისთვის პრეცედენტისთვის ---- შეკვეთის შეკვეთის შეკვეთის შეკვეთის

გაფორმებაგაფორმებაგაფორმებაგაფორმება

55

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.14141414. . . . მდგომარეობის დიაგრამის ნიმუში პრეცედენტისთვის მდგომარეობის დიაგრამის ნიმუში პრეცედენტისთვის მდგომარეობის დიაგრამის ნიმუში პრეცედენტისთვის მდგომარეობის დიაგრამის ნიმუში პრეცედენტისთვის ----

შეკვეთის გაფორმებაშეკვეთის გაფორმებაშეკვეთის გაფორმებაშეკვეთის გაფორმება

მიმდევრობითობის დიაგრამა მიმდევრობითობის დიაგრამა მიმდევრობითობის დიაგრამა მიმდევრობითობის დიაგრამა ---- Sequence DiagramSequence DiagramSequence DiagramSequence Diagram აღწერს

გარკვეული პროცესის შესრულებისას ამ პროცესში მომქმედი

ობიექტების ინფორმაციულ ურთიერთობას. მისი მთავარი

ელემენტებია: ობიექტი, სასიცოცხლო ციკლის ხაზით ანუ

მოქმედების პერიოდით, შეტყობინება და ინფორმაციის

ანულირება. სურათზე 2.15 ნაჩვენებია მიმდევრობითობის

დიაგრამის ინსტრუმენტების პანელი.

ობიექტი გრაფიკულად გამოისახება ობიექტის ბაზური

კლასის სტერეოტიპის შესაბამისად. ობიექტის სასიცოცხლო

ციკლის ხაზი ანუ მოქმედების პერიოდი – გამოსახავს ობიექტის

არსებობას დროის გარკვეულ პერიოდში. იგი, უჩვენებს დროის იმ

მონაკვეთს, რომლის განმავლობაშიც ობიექტი ასრულებს

მოქმედებას. ობიექტის თვისებების ფანჯარაში ხდება ობიექტის

სახელისა და ბაზური კლასის მითითება (სურ. 2.16).

56

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.15151515.... მიმდევრობითობის დიაგრამისმიმდევრობითობის დიაგრამისმიმდევრობითობის დიაგრამისმიმდევრობითობის დიაგრამის

ინსტრუმენტების პანელიინსტრუმენტების პანელიინსტრუმენტების პანელიინსტრუმენტების პანელი

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.16161616.... ობიექტის თვისებების ფანჯარაობიექტის თვისებების ფანჯარაობიექტის თვისებების ფანჯარაობიექტის თვისებების ფანჯარა

შეტყობინება წარმოადგენს კავშირს ობიექტებს შორის,

უჩვნებს ინფორმაციის გადაცემას ერთი ობიექტიდან მეორეზე და

მთავრდება მოქმედებით. დასაშვებია შეტყობინება სრულდებოდეს

ერთი ობიექტის ფარგლებშიც (რეკურსია).

არსებობს შეტყობინების რამდენიმე სახესხვაობა, რაც

გრაფიკულად, ასევე სხვადასხვა სახეს იღებს (სურ. 2.17).

– ჩვეულებრივი - Simple, რომელიც გამოიყენება

შეტყობინების გადასაცემად;

– სინქრონული შეტყობინებისთვის- Synchronous;

57

– პროცედურის გამოძახებისთვის ან ოპერაციის

შესრულებისთვის – Procedure call;

– შეტყობინების გადაცემის შეფერხებისთვის - balking;

– შეტყობინების მიღების ლოდინისთვის დროის

უკმარისობის გამოსახვისთვის – Timeout;

– ასინქრონული - Asynchronous შეტყობინებისთვის. იგი,

გამოიყენება კერძო შემთხვევებისთვის. მაგალითად, ოპერაციის

შეწყვეტა ექსკლუზიური სიტუაციის დროს. ამ დროს

გამომძახებელ ობიექტს გადაეცემა შეტყობინება შემდგომი

პროცესის შესასრულებლად;

– რეკურსიული შეტყობინებისთვის - Return. ობიექტს

გადაეცემა შეტყობინება შემდგომი პროცესის შესასრულებლად;

2.18 სურათზე ნაჩვენებია მიდმევრობითობის დიაგრამის

მაგალითი.

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.17171717. . . . შეტყობინების ტიპის მითითების შეტყობინების ტიპის მითითების შეტყობინების ტიპის მითითების შეტყობინების ტიპის მითითების

თვისებების ფანჯარათვისებების ფანჯარათვისებების ფანჯარათვისებების ფანჯარა

58

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.18181818. . . . მიმდევრობითობის დიაგრამა პრეცედენტისთვის მიმდევრობითობის დიაგრამა პრეცედენტისთვის მიმდევრობითობის დიაგრამა პრეცედენტისთვის მიმდევრობითობის დიაგრამა პრეცედენტისთვის ---- შეკვეთის შეკვეთის შეკვეთის შეკვეთის

გაფორმებაგაფორმებაგაფორმებაგაფორმება

59

კოოპერაციისკოოპერაციისკოოპერაციისკოოპერაციის////თანამოქმედებისთანამოქმედებისთანამოქმედებისთანამოქმედების დიაგრამდიაგრამდიაგრამდიაგრამაააა---- Collaboration Collaboration Collaboration Collaboration

DiagramDiagramDiagramDiagram. . . . კოოპერაციის დიაგრამის აგება ხდება მიმდევრობითობის

დიაგრამის საფუძველზე და აღწერს ობიექტებს შორის

დამოკიდებულებათა მიმართულებას.

კოოპერაციის დიაგრამა ავტომატურად მიიღება

მიმდევრობითობის დიაგრამიდან F5 ღილაკზე დაჭერით.

2.19 სურათზე ნაჩვენებია კოოპერაციის დიაგრამის

ინსტრუმენტების პანელი, ხოლო 2.20 სურათზე წარმოდგენილია

კოოპერაციის დიაგრამის ნიმუში.

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.19191919.... კოოპერაციის დიაგრამის ინსტრუმენტების პანელიკოოპერაციის დიაგრამის ინსტრუმენტების პანელიკოოპერაციის დიაგრამის ინსტრუმენტების პანელიკოოპერაციის დიაგრამის ინსტრუმენტების პანელი

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.20202020. . . . კოოპერაციის დიაგრამის ნიმუში პრეცედენტისთვის კოოპერაციის დიაგრამის ნიმუში პრეცედენტისთვის კოოპერაციის დიაგრამის ნიმუში პრეცედენტისთვის კოოპერაციის დიაგრამის ნიმუში პრეცედენტისთვის ----

შეკვეთის გაფორმებაშეკვეთის გაფორმებაშეკვეთის გაფორმებაშეკვეთის გაფორმება

60

2.2.2.2. დაპროექტების ბლოკი დაპროექტების ბლოკი დაპროექტების ბლოკი დაპროექტების ბლოკი ---- LogicalLogicalLogicalLogical View View View View

კლასების დიაგრამა კლასების დიაგრამა კლასების დიაგრამა კლასების დიაგრამა ---- Class DiagramClass DiagramClass DiagramClass Diagram. . . . კლასების დიაგრამა,

პრაქტიკულად ობიექტ-ორიენტირებული დაპროექტების

ბირთვია. 2.21 სურათზე ნაჩვენებია კლასების დიაგრამის

ინსტრუმენტების პანელი აღწერილობით.

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.21212121.... კლასთა დიაგრამის ინსტრუმენტების პანელიკლასთა დიაგრამის ინსტრუმენტების პანელიკლასთა დიაგრამის ინსტრუმენტების პანელიკლასთა დიაგრამის ინსტრუმენტების პანელი

კლასი აღწერს სისტემის შემადგენელ ელემენტებს,

რომელსაც აქვს სხვადასხვა თვისებები/მახასიათებლები

(მაგალითად, თუ განვიხილავთ სახლს, როგორც სისტემას, მისი

შემადგენელი ელემენტები იქნება – კედლები, კარები, ფანჯარა.

თითოეულს გააჩნია მახასიათებელი, დავუშვათ სიგრძე, სიგანე,

იღება, იკეტება და ა.შ.). მახასიათებლების აღწერა ხდება კლასის

თვისებების ფანჯარაში (მარჯვენა ღილაკი – open Specification).

კლასის თვისებების ფანჯარა ნაჩვენებია სურათზე 2.22.

ატრიბუტების ფორმირება წარმოებს თვისებების ფანჯრის

ბლოკში “Attributes”, ხოლო მეთოდების აღწერა ხდება ბლოკში

“Operations”. ატრიბუტებისა და მეთოდების ჩასმა ხდება შესაბამის

ბლოკში ფუნქციით “Insert” (მარჯვენა ღილაკის კონტექსტური

მენიუ). ჩასმულ ატრიბუტზე ან მეთოდზე ფუნქციის “Specification”

გამოყენება დაწვრილებით აღწერს კონკრეტულ

ატრიბუტს/მეთოდს (სურ. 2.23).

ნებისმიერი კლასის ფუნქციონირება შეუძლებელია სხვა

კლასებთან დამოკიდებულების გარეშე. ობიექტ-ორიენტირებულ

დაპროექტებაში ცნობილია კლასების კოოპერაცია

(თანამშრმლობა), რომლის აღწერაც ხდება კლასების დიაგრამაში.

61

სასურველია, რომ კლასების თითოეული დიაგრამა აღწერდეს

მხოლოდ ერთ კოოპერაციას.

მაგალითის სახით, სურათზე 2.24 შემოთავაზებულია

კლასების დიაგრამა პრეცედენტისთვის - შეკვეთის გაფორმება.

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.22222222. . . . კლასისკლასისკლასისკლასის თვისებებისთვისებებისთვისებებისთვისებების ფორმირებისფორმირებისფორმირებისფორმირების

დიალოგურიდიალოგურიდიალოგურიდიალოგური ფანჯარაფანჯარაფანჯარაფანჯარა

62

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.23232323.... ატრიბუტებისა და ოპერაციების ატრიბუტებისა და ოპერაციების ატრიბუტებისა და ოპერაციების ატრიბუტებისა და ოპერაციების აღწერისაღწერისაღწერისაღწერის

თვისებების ფანჯარათვისებების ფანჯარათვისებების ფანჯარათვისებების ფანჯარა

63

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.24242424. . . . კლასთაკლასთაკლასთაკლასთა დიაგრამდიაგრამდიაგრამდიაგრამის ფრაგმენტი ის ფრაგმენტი ის ფრაგმენტი ის ფრაგმენტი პრეცედენტისთვისპრეცედენტისთვისპრეცედენტისთვისპრეცედენტისთვის ---- შეკვეთისშეკვეთისშეკვეთისშეკვეთის

გაფორმებაგაფორმებაგაფორმებაგაფორმება

კლასების დიაგრამაში, თითოეული კლასისთვის

დამატებით, შესაძლებელია კლასის ფუნქციონირების ლოგიკის

ანუ ოპერაციების შესრულების თანამიმდევრობის აღწერა

აქტიურობისა და მოქმედებების დიაგრამებით (მარჯვენა ღილაკი

– Sub Diagrams).

კლასების დიაგრამის აგებისას ხშირად გამოიყენება პაკეტი

(სტრუქტურულად ფორმირებისთვის), რომელსაც სხვადასვა სახის

სტერეოტიპის მიღება შეუძლია (დირექტორია, ქვედირექტორია,

ქვესისტემა და ა.შ.). მაგალითად, სისტემაში შესაძლებელია

არსებობდეს დიალოგური კლასები, რომელიც დავუშვათ

მოთავსდება პაკეტში – “Dialogs”, დამხმარე კომპონენტური

კლასები, რომელიც დავუშვათ მოთავსდება პაკეტში – “Service” და

ა.შ. პაკეტის თვისებების ფანჯარა ნაჩვენებია სურათზე 2.25, ხოლო

სურათზე 2.26 ასახულია სარეალიზაციო სისტემაში ზოგადი

პაკეტების გამოყენების დიაგრამის ფრაგმენტი.

64

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.25252525. . . . პაკეტის თვისებების ფანჯარაპაკეტის თვისებების ფანჯარაპაკეტის თვისებების ფანჯარაპაკეტის თვისებების ფანჯარა

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.26262626. . . . სარეალიზაციო სისტემის პაკეტების ფრაგმენტისარეალიზაციო სისტემის პაკეტების ფრაგმენტისარეალიზაციო სისტემის პაკეტების ფრაგმენტისარეალიზაციო სისტემის პაკეტების ფრაგმენტი

65

3.3.3.3. რეალიზაციისარეალიზაციისარეალიზაციისარეალიზაციისა დადადადა ტესტირებისტესტირებისტესტირებისტესტირების ბლოკიბლოკიბლოკიბლოკი ---- Component View, Component View, Component View, Component View,

DeploymentDeploymentDeploymentDeployment ViewViewViewView....

კომპონენტებისკომპონენტებისკომპონენტებისკომპონენტების დიაგრამადიაგრამადიაგრამადიაგრამა –––– ComponentComponentComponentComponent DiagramDiagramDiagramDiagram. . . .

კომპონენტების დიაგრამით ხდება სისტემის მოდელის აღწერა

ფიზიკურ დონეზე. კომპონენტად შესაძლებელია ჩაითვალოს

სისტემის ნებისმიერი მსხვილი მოდულის ობიექტი, მაგალითად,

ცხრილი, მონაცემთა ბაზა, ქვესისტემა, ფაილი, დამხმარე სხვა

პროგრამული სისტემა ან დანართი. მასში ძირითადად

მოთავსებულია ინფორმაცია პროგრამული კოდისა და

დინამიკური (DLL) ბიბლიოთეკის შესახებ.

კომპონენტური დიაგრამის ძირითადი მიზანია გამოსახოს

სისტემის შემადგენელი ლოგიკური ელემენტების მთლიანობა და

კოდირების მართვის, კომპილაციის და დანართების განთავსების

აღწერა. ამ ბლოკს უმეტესად იყენებს პროგრამისტები და

ტექნიკური დამმუშავებლები. კომპონენტური დიაგრამის

პრაქტიკულად, ერთადერთი ელემენტია კომპონენტი, თუმცა

ინსტრუმენტების პანელზე (სურ. 2.27) მოთავსებულია კომპონენტი

ძირითადი სტერეოტიპებით, მაგ., გამშვები პროგრამა,

ქვეპროგრამა და ა.შ.

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.27272727.... კომპონენტური დიაგრამის ინსტრუმენტების პანელიკომპონენტური დიაგრამის ინსტრუმენტების პანელიკომპონენტური დიაგრამის ინსტრუმენტების პანელიკომპონენტური დიაგრამის ინსტრუმენტების პანელი

კომპონენტის აღნიშნული ძირითადი სტერეოტიპების

არჩევა ასევე შესაძლებელია კომპონენტის თვისებების ფანჯარაში,

სადაც შესაძლებლობაშია დამატებითი სტერეოტიპის არჩევა და

პროგრამული ენის მითითებაც (სურ. 2.28). სურათზე 2.29

წარმოდგენილია კომპონენტური დიაგრამის ფრაგმენტი.

66

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.28282828.... კომპონენკომპონენკომპონენკომპონენტტტტის თვისებების ფანჯარაის თვისებების ფანჯარაის თვისებების ფანჯარაის თვისებების ფანჯარა

სურსურსურსურ. 2. . 2. . 2. . 2. 29292929. . . . კომპონენტური დიაგრამის ფრაგმენტიკომპონენტური დიაგრამის ფრაგმენტიკომპონენტური დიაგრამის ფრაგმენტიკომპონენტური დიაგრამის ფრაგმენტი

67

განაწილებისგანაწილებისგანაწილებისგანაწილების////განთავსების დიაგრამა განთავსების დიაგრამა განთავსების დიაგრამა განთავსების დიაგრამა - Deployment Diagram.

დიაგრამის აგება ხორციელდება დაპროექტების დასკვნით ეტაპზე

და გამოსახავს პროგრამული სისტემის ფიზიკურ წარმოდგენას.

მასში აღიწერება, რომელ პლატფორმაზე იგება სისტემა, როგორია

სისტემის განაწილება ქსელური თვალსაზრისით (მაგ.,

პერსონალური, ლოკალური, კორპორაციული, გლობალური),

როგორ არის განაწილებული სამუშაო ადგილები შესაბამისი

ფუნქციების მიხედვით და ა.შ. გამოყენებაშია ორი ძირითადი

ელემენტი პროცესორი/კვანძი და მოწყობილობა.

სურათზე 2.30 ნაჩვენებია განაწილების/განთავსების

დიაგრამის ინსტრუმენტების პანელი.

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.30303030.... განაწილებისგანაწილებისგანაწილებისგანაწილების////განთავსების განთავსების განთავსების განთავსების დიაგრამისდიაგრამისდიაგრამისდიაგრამის

ინსტრუმენტების პანელიინსტრუმენტების პანელიინსტრუმენტების პანელიინსტრუმენტების პანელი

განაწილების/განთავსების დიაგრამის ფრაგმენტი

წარმოდგენილია სურათზე 2.31, სადაც ასახულია სისტემაში

მონაწილე როლების განაწილება სამუშაო ადგილების მიხედვით

და შესაბამისი ფუნქციების მითითებით.

68

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.31313131. . . . სისტემის განთავსების დიაგრამის ფრაგმენტისისტემის განთავსების დიაგრამის ფრაგმენტისისტემის განთავსების დიაგრამის ფრაგმენტისისტემის განთავსების დიაგრამის ფრაგმენტი

69

პროგრამულ სისტემებთან მუშაობაპროგრამულ სისტემებთან მუშაობაპროგრამულ სისტემებთან მუშაობაპროგრამულ სისტემებთან მუშაობა ---- კლასთა დიაგრამიდან კლასთა დიაგრამიდან კლასთა დიაგრამიდან კლასთა დიაგრამიდან

პროგრამული კოდის მიღებაპროგრამული კოდის მიღებაპროგრამული კოდის მიღებაპროგრამული კოდის მიღება.... UML ენის ერთ-ერთი მთავარი

ღირებულებაა პროგრამული უზრუნველყოფის რეალიზაცია.

Rational Rose ინსტრუმენტი კლასების დიაგრამიდან პროგრამული

კოდის მიღებისა და პროგრამული კოდიდან კლასების დიაგრამის

გენერაციის შესაძლებლობას იძლევა.

პროგრამული კოდის გენერაცია ძირითადად წარმოებს

ნაწილებიდან - Logical package და Component package.

შესაძლებელია როგორც ცალკეული კლასის ან კომპონენტის

შესაბამისი კოდის გენერაცია, ისე მთლიანად ლოგიკური ან

კომპონენტური პაკეტებიდან პროგრამული კოდის გენერაცია.

აღსანიშნავია, რომ პროგრამული კოდის ავტომატური გენერაციის

ქვეშ იგულისხმება მხოლოდ დიაგრამაში განსაზღვრული

მოდელის შესაბამისი კლასის სტრუქტურის შექმნა, მონაცემთა

ტიპებისა და მეთოდების მიხედვით, და არა პროცედურები და

ფუნქციები, რაც მეთოდის ფუნქციონირებას და შინაარს აღწერს. ეს

უკვე პროგრამისტის პრეროგატივაა.

ფაქტობრივად, Rational Rose სისტემით დამუშავებული

მოდელის (კლასებისა და კომპონენტების დიაგრამა) გენერაციით

იქმნება შესაბამისი დიაგრამის ე.წ. კარკასული პროგრამული

კოდი, მითითებული პროგრამული ენის სტილში.

პროგრამული კოდის გენერაციისთვის მენიუში Tools

წარმოდგენილია პროგრამული სისტემების საკმაოდ ფართო

სპექტრი, აქვე შედის მონაცემთა ბაზის გენერაციის საშუალებებიც

ფუნქციით (Data Modeler).

Rational Rose სისტემა მოქნილად მუშაობს Java პროგრამულ

სისტემასთან. ამდენად, განვიხილავთ პირდაპირი და

რევერსიული დაპროექტების პრინციპებს Java პროგრამული ენის

მიმართებაში.

Java გარემოში კოდის გენერაციისთვის, ვახდენთ

დასაგენერირებელი კლასის მონიშვნას, მენიუში Tools ვირჩევთ

ფუნქციას Java/J2EE – Generate Code (სურ. 2.32), რის შედეგადაც

ეკრანზე ჩნდება გენერირებული კლასის მისამართის (CLASSPATH)

განსაზღვრა ანუ სად მოთავსდეს დაგენერირებული კლასი (სურ.

2.33).

70

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.32323232.... Java Java Java Java პროგრამული სისტემის პროგრამული სისტემის პროგრამული სისტემის პროგრამული სისტემის გარემოში გარემოში გარემოში გარემოში

კოდის გენერაციაკოდის გენერაციაკოდის გენერაციაკოდის გენერაცია

71

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.33333333. . . . დადადადაგენერირებული კლასის მისამართის გენერირებული კლასის მისამართის გენერირებული კლასის მისამართის გენერირებული კლასის მისამართის ((((CLASSPATHCLASSPATHCLASSPATHCLASSPATH))))

განსაზღვრის დიალოგური ფანჯარაგანსაზღვრის დიალოგური ფანჯარაგანსაზღვრის დიალოგური ფანჯარაგანსაზღვრის დიალოგური ფანჯარა

72

არსებობს მეორე გზაც, კოდის სწრაფი გენერაციისთვის:

კლასთა დიაგრმაზე, მარჯვენა ღილაკის მენიუდან Java/J2EE-

Generate Code.

შესაძლებელია ასევე Java კოდის გამოტანა Rational Rose

სისტემის სამუშაო ფანჯარაზეც - კლასთა დიაგრმაზე, მარჯვენა

ღილაკის მენიუდან Java/J2EE-Edit Code ფუნქციით (სურ. 2.34).

აღწერილი ფუნქციების შესრულებით მიიღება Java კლასის ფაილი,

რომელსაც 2.35 სურათზე წარმოდგენილი სახე აქვს.

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.34343434.... Java Java Java Java კოდის გამოტანა კოდის გამოტანა კოდის გამოტანა კოდის გამოტანა Rational RoseRational RoseRational RoseRational Rose სისტემის სისტემის სისტემის სისტემის

სამუშაო ფანჯარაზესამუშაო ფანჯარაზესამუშაო ფანჯარაზესამუშაო ფანჯარაზე

73

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.35353535. . . . კოდის გენერაციის ფრაგმენტი კლასისთვის კოდის გენერაციის ფრაგმენტი კლასისთვის კოდის გენერაციის ფრაგმენტი კლასისთვის კოდის გენერაციის ფრაგმენტი კლასისთვის ---- პროდუქციის პროდუქციის პროდუქციის პროდუქციის

პარამეტრების დამუშავებაპარამეტრების დამუშავებაპარამეტრების დამუშავებაპარამეტრების დამუშავება

74

პროგრამული კოდიდან კლასთა დიაგრამის გენერაციაპროგრამული კოდიდან კლასთა დიაგრამის გენერაციაპროგრამული კოდიდან კლასთა დიაგრამის გენერაციაპროგრამული კოდიდან კლასთა დიაგრამის გენერაცია. . . .

ნებისმიერი ავტომატიზებული საწარმოო პროცესი, წარმოების

განვითარებისა და შესაბამის ცვლილებასთან ერთად საჭიროებს ამ

ცვლილებების ასახვას უკვე დანერგილ ავტომატიზებულ

სისტემაში.

პროგრამული კოდიდან კლასთა დიაგრამის გენერაცია

გამოიყენება ორ ძირითად შემთხვევაში, რეალიზებული

პროგრამული სისტემის სრულყოფისთვის და პროგრამული

სისტემის დოკუმენტაციის შესაქმნელად, რაც უკუ-დაპროექტების

(Reverse Engineering) ფუნქციით ხორციელდება. უკუ-

დაპროექტების ოპერაცია სრულდება Tools მენიუს შესაბამისი

პროგრამული სისტემიდან. მაგალითად, Java პროგრამისთვის -

Tools მენიუში ვირჩევთ ფუნქციას Java/J2EE – Reverse Engineer...

(სურ. 2.36).

სურსურსურსურ.... 2.2.2.2.36363636. . . . JavaJavaJavaJava პროგრამისთვის უკუპროგრამისთვის უკუპროგრამისთვის უკუპროგრამისთვის უკუ----დაპროექტებისდაპროექტებისდაპროექტებისდაპროექტების

დიალოგური ფანჯარადიალოგური ფანჯარადიალოგური ფანჯარადიალოგური ფანჯარა

75

2.2.2.2.4444.... პროცესპროცესპროცესპროცეს----ორიენტირებულიორიენტირებულიორიენტირებულიორიენტირებული დაპროექტებადაპროექტებადაპროექტებადაპროექტება

საინფორმაციო ტექნოლოგიების განვითარებამ, რაც ამჟამად

ინტერნეტ-ტექნოლოგიების მხარდაჭერისკენაა მიმართული,

საჭირო გახადა არსებული ობიექტ-ორიენტირებული მიდგომის

სრულყოფა პროცესზე ორიენტირებული მიდგომით.

პროცეს-ორიენტირებული მიდგომის საფუძველზე,

ფაქტობრივად იცვლება ობიექტ-ორიენტირებული დაპროექტების

ძირითადი პრინციპები. მაგალითად, ობიექტ-ორიენტირებული

მიდგომის მთავარი ფოკუსი _ მონაცემი და საინფორმაციო

მოდელი, პროცეს-ორიენტირებულ მიდგომაში იცვლება

პროცესითა და საპროცესო მოდელით.

პროცესზე ორიენტირებული დაპროექტების მიმართულება

წარმოშვა ვებ-ინტერფეისზე ბაზირებული სისტემების

რეალიზაციის აუცილებლობამ, რაც განაწილებული ეკონომიკური

სისტემების აგების ახალმა ხედვამ განაპირობა. ეს ეხება

კორპორაციული სისტემების გლობალურ გაფართოებას,

განაწილების გეოგრაფიული მასშტაბების ზრდას, დისტანციურ

მართვას და ა.შ.

ბიზნესბიზნესბიზნესბიზნეს----პროცესების მოდელირება პროცესების მოდელირება პროცესების მოდელირება პროცესების მოდელირება BPMNBPMNBPMNBPMN.... ბიზნეს-პროცესების

მოდელირების თვალსაზრისით დღესდღეობით UML ენა მოქნილ

ტექნოლოგიად ითვლება. თუმცა, პროცეს-ორიენტირებული და

სერვის-ორიენტირებული მიდგომის თვალსაზრისით UML ენის

შემქმნელების მიერ (OMG - ObjectManagementGroup) განვითარდა

და დამუშავდა ვიზუალიზაციის სპეციალური დამატებითი

ელემენტები, რომელიც ბიზნეს-პროცესების მართვის ნოტაციითა

(BPMN- Business Process Modeling Notation) ცნობილი [24].

ბიზნეს-პროცესების მართვის ნოტაციის მთავარი არსი არის

ობიექტ-ორიენტირებული მიდგომის ტრანსფორმაცია პროცეს-

ორიენტირებულ მიდგომაზე, რაც ბიზნეს-მოდელისა და

საინფორმაციო მოდელის სინქრონიზაციის საშუალებას იძლევა.

ბიზნეს-პროცესების მართვის ნოტაცია წარმოადგენს ე.წ.

სტანდარტიზაციის ხიდს ბიზნეს - პროცესების დაპროექტებისა და

იმპლემენტაციას შორის. ფაქტობრივად, BPMN სტანდარტი

76

პირველ დონეზე ნაწილდება დაპროექტების ძირითადი

ასპექტების მიხედვით - ორგანიზაციული სტრუქტურა,

ფუნქციონალური დეკომპოზიცია და მონაცემთა მოდელი,

რომელთა მთავარი ელემენტებია:

1. ობიექტთა ნაკადი. ობიექტთა ნაკადის ფორმირებისას

შესაძლებელია ბიზნეს-პროცესის აღწერა ორ დონეზე. პირველი

დონე ეს არის მეტა-მოდელი, ანუ სრული, ზოგადი ბიზნეს-

პროცესი, ხოლო მეორე დონეში აღიწერება პროცესის ცალკეული

ეტაპები ანუ ქვეპროცესები (სურ. 2.37-2.38).

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.37373737. . . . BPMN BPMN BPMN BPMN ნოტაციის ობიექტთა ნაკადის ნოტაციის ობიექტთა ნაკადის ნოტაციის ობიექტთა ნაკადის ნოტაციის ობიექტთა ნაკადის ელემენტებიელემენტებიელემენტებიელემენტები

77

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.38383838. . . . BPMN BPMN BPMN BPMN ნოტაციის ელემენტებინოტაციის ელემენტებინოტაციის ელემენტებინოტაციის ელემენტები

2. დამაკავშირებელი ობიექტები და ლოგიკური ელემენტები.

აქ განიხილება ე.წ. მიმდევრობითობის დიაგრამა, რომელიც

განშტოვდება ოპერაციათა ნაკადის, შეტყობინებათა ნაკადის და

ასოციაციების სახეობებად (სურ. 2.39)

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.39393939. . . . BPMN BPMN BPMN BPMN ნოტაციის ლოგიკური ელემენტებინოტაციის ლოგიკური ელემენტებინოტაციის ლოგიკური ელემენტებინოტაციის ლოგიკური ელემენტები

78

3. როლები, მცოცავი ბილიკებით. იგი, გამოიყენება

პროცესებისა და სისტემების დეკომპოზიციისთვის და

წარმოადგენს ორგანიზაციული მთლიანობის მოდელს. მისი

შემადგენელი ელემენტებია - სივრცე და ბილიკი. როგორც წესი,

მცოცავი ბილიკები გამოიყენება ქმედებების დაჯგუფებისთვის

ფუნქციებისა და როლების მიხედვით. სივრცეში ხდება

ქმედებების ცალკეული მოდულური პროცესების (activities) ჩასმა

სხვადასხვა ბიზნეს-არსებისა ან როლების აღწერისთვის, ხოლო

ბილიკები წარმოადგენს მოდულური პროცესების ვირტუალურ

გამყოფს ე.წ. საზღვარს ცალკეულ ქმედებათა დიაგრამებს შორის

(სურ. 2.40).

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.40404040.... BPMN BPMN BPMN BPMN ნოტაციის როლური ელემენტებინოტაციის როლური ელემენტებინოტაციის როლური ელემენტებინოტაციის როლური ელემენტები

79

4. ხელოვნური ობიექტები - მონაცემთა ობიექტები, ჯგუფები

და ანოტაცია.

ბიზნეს-პროცესების მოდელირების ნოტაცია (BPMN-

Business Process Modeling Notation) საშუალებას იძლევა აიგოს

როგორც სისტემის საქმიანი პროცესების ცალკეული მოდელები,

ისე პროექტების მართვის დოკუმენტბრუნვისა და საქმეთა

წარმოების პროცესების ინტეგრალური სურათი ანუ

განზოგადებული მეტა-მოდელი [25].

ბიზნეს-პროცესების მოდელირებისა და შესრულების ენები

საშუალებას იძლევა გრაფიკულად აიგოს გამჭოლი ბიზნეს-

პროცესები. არსებობს სამი ძირითადი ტიპი გამჭოლი მოდელის

ქვემოდელების ფარგლებში:

1. კერძო (შიგა) ბიზნეს-პროცესი, რომელიც აღწერს

ტექნოლოგიურ პროცესს ანუ საქმიან ნაკადს. კერძო ბიზნეს-

პროცესის მოდელის ფრაგმენტი წარმოდგენილია 2.41 სურათზე.

2. აბსტრაქტული (ღია) ბიზნეს-პროცესი. იგი, აღწერს

დამოკიდებულებას ორ ან მეტ კერძო პროცესს შორის ან პროცესსა

და რესურსს შორის. აბსტრაქტულად ითვლება მხოლოდ ის

პროცესები, რომელთა ქმედება აუცილებლად უკავშირდება კერძო

ბიზნეს-პროცესს. ამდენად, აბსტრაქტული პროცესი ასახავს იმ

შეტყობინებათა გადაცემის თანამიმდევრობას, რომლებიც

ურთიერთქმედებს კონკრეტულ ბიზნეს-პროცესთან (სურ. 2.42).

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.41414141. . . . კერძო ბიზნესკერძო ბიზნესკერძო ბიზნესკერძო ბიზნეს----პროცესის მოდელის ფრაგმენტიპროცესის მოდელის ფრაგმენტიპროცესის მოდელის ფრაგმენტიპროცესის მოდელის ფრაგმენტი

80

3. ერთობლივი (გლობალური) ბიზნეს-პროცესი, რომელიც

ასახავს ურთიერთქმედებას ორ ან მეტ ბიზნეს-ობიექტს შორის და

აერთიანებს აბსტრაქტულ ბიზნეს-პროცესებს. იგი წარმოადგენს

ფაქტობრივად მეტა-მოდელს, რომელიც ქმნის კონკრეტული

ბიზნეს-სტრუქტურის ერთიან სურათს (სურ. 2.43).

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.42424242. . . . აბსტრაქტული ბიზნესაბსტრაქტული ბიზნესაბსტრაქტული ბიზნესაბსტრაქტული ბიზნეს----პროცესისპროცესისპროცესისპროცესის

მოდელის ფრაგმენტიმოდელის ფრაგმენტიმოდელის ფრაგმენტიმოდელის ფრაგმენტი

81

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.43434343. . . . ერთობლივი ბიზნესერთობლივი ბიზნესერთობლივი ბიზნესერთობლივი ბიზნეს----პროცესის მოდელის პროცესის მოდელის პროცესის მოდელის პროცესის მოდელის ფრაგმენტიფრაგმენტიფრაგმენტიფრაგმენტი

ბიზნეს-პროცესების მოდელირებისა და შესრულების ენებში

მოდელირების ძირითად სემანტიკურ ერთეულად განიხილება

ოპერაციები და შეტყობინებები, რის შედეგადაც წარმოებს

დანართების სხვადასხვა ფუნქციონალური მოდულების ანუ

სერვისების ურთიერთკავშირი. ბიზნეს-პროცესების რეალიზაციის

ენის საფუძველზე წარმოებს ორგანიზაციული პროცესების

დოკუმენტაცია, ვიზუალიზაცია, მათი კომუნიკაციის მხარდაჭერა

და თავსებადობა ვებ-სერვისული და სერვის-ორიენტირებული

მიდგომის ფარგლებში.

82

ბიზნეს-პროცესების მოდელირების ნოტაციაში

პრიორიტეტულია მოდელირების გრაფიკული ელემენტების

ვიზუალური მხარე და დიაგრამების თავსებადობა. ამ

თავსებადობის საფუძველი არის ბიზნეს-პროცესების

მოდელირების ენა (BPML - Business Process Modeling Language) და

ბიზნეს-პროცესების შესრულების ენა (BPEL - Business Process

Execution Language), რომელიც ბაზირებულია XML (Extensible

Markup Language) ენაზე და წარმოადგენს ბიზნეს-პროცესების

გრაფიკულად ასახვისა და მათი ურთიერთქმედების

პროტოკოლების ფორმალური აღწერის ენას, რაც ბიზნეს-

მოდელისა და საინფორმაციო მოდელის სინქრონიზაციის

საშუალებას იძლევა [28].

ბიზნეს-პროცესების მოდელირების ნოტაციის

ინსტრუმენტულ საშუალებად დღესდღეობით არსებული და

განვითარებადი სისტემებია: Business Process Visual Architect, Active

Modeler Avantage, ILOG JViews BPMN Modeler და ა.შ.

2.2.2.2.5555. . . . ბიზნესბიზნესბიზნესბიზნეს----პროცესისპროცესისპროცესისპროცესის მოდელირებამოდელირებამოდელირებამოდელირება სამუშაოსამუშაოსამუშაოსამუშაო ((((ბიზნესბიზნესბიზნესბიზნეს) ) ) ) ნაკადებისნაკადებისნაკადებისნაკადების მართვისმართვისმართვისმართვის სისტემისსისტემისსისტემისსისტემის ბაზაზებაზაზებაზაზებაზაზე

ბოლო წლებში კომპიუტერულ მეცნიერებებში შემოდის

ბიზნეს-პროცესების მოდელირებისა და ავტომატიზაციის ახალი

მეთოდოლოგია “Workflow Management System” (WFMS- სამუშაო

(ბიზნეს) ნაკადების მართვის სისტემა), რომელიც 80- იანი წლების

რელაციური მონაცემთა ბაზების მართვის სისტემისა და 90-იანი

წლების ობიექტ-ორიენტირებული დაპროგრამების

მეთოდოლოგიის მემკვიდრეა, მრავალმხრივ გაფართოებული

საშუალებებით [16].

2.5.1. 2.5.1. 2.5.1. 2.5.1. სამუშაოსამუშაოსამუშაოსამუშაო ნაკადებისნაკადებისნაკადებისნაკადების მართვისმართვისმართვისმართვის სისტემსისტემსისტემსისტემაააა WorkWorkWorkWorkFFFFlowlowlowlow

სამუშაო ნაკადების მართვის სისტემა (სნმს) მიზნობრივად

ეკონომიკური პროცესების მართვასა და მოდელირებას ემსახურება

და ბაზირებულია პროცეს-ორიენტირებულ სისტემებზე. სნმს

პირდაპირ ემსახურება ბიზნეს-პროცესების რესტრუქტურიზაციას.

სამუშაო ნაკადების მართვის სისტემა სათავეს იღებს 90-იანი

83

წლების ბოლოდან, რის შემდეგაც ეს თეორია შესაძლებელია

შეგვხვდეს ნებისმიერ გამოყენებით სფეროში, მაგ.:

ორგანიზაციების საქმეთა წარმოების ავტომატიზაციაში,

მონაცემთა ბაზების მართვის სისტემაში, ინტერნეტში, დოკუმენტ-

მენეჯმენტში, Software სისტემის მართვაში, საწარმოო და საბანკო

სისტემების მოდელირებაში, მარკეტინგულ საქმიანობებში და ა.შ.

[5, 31].

სამუშაო ნაკადების მართვის სისტემის ქვეშ იგულისხმება

რესურსების, დავალებების, წესების, დოკუმენტაციისა და

მონაცემების ერთობლივი და უწყვეტი განხილვა, სადაც

ინფორმაციები ატარებს ფუნდამენტურ დატვირთვას წარსულ,

მიმდინარე და მომავალ დავალებებზე, მთლიანი სისტემის

ფუნქციონირებისათვის. ფაქტობრივად, სამუშაო ნაკადი არის

საინფორმაციო სისტემის წარმოდგენის ერთერთი ახალი მოდელი

[29, 30, 31].

რაც შეეხება ავტომატიზაციის საკითხებს, სნმს ხელს უწყობს

არსებული სირთულეების აღმოფხვრას, რომელიც ხდება სამუშაო

პროცესის შესრულებისას მუდმივ კოორდინაციასა და

სინქრონიზაციაზე კომპიუტერული სისტემისა და რეალური

სამყაროს ურთიერთქმედების დროს.

სამუშაო ნაკადების მართვის სისტემის ფუნქციონირების

მიზანია გამოყენებითი სისტემის შესაძლო ავტომატიზებული და

მართვადი შესრულება. სურათზე 2.44 წარმოდგენილია სამუშაო

ნაკადების მართვის სისტემის შემადგენელი კომპონენტების:

მონაცემთა ბაზების, პროგრამების, ფუნქციებისა და

მომხმარებელთა ინტერფეისის საერთო სქემა.

სნმს განიხილება, როგორც ასპექტ-ორიენტირებული

სისტემა და შედგება ორი კომპონენტისგან (ფაზისგან):

მოდელირება და სასიცოცხლო ციკლი. მოდელი ასახავს სამუშაო

ნაკადის სპეციფიკაციას, ხოლო სასიცოცხლო ციკლი ემსახურება

ბიზნეს-პროცესის შესრულებას. შესაბამისად, ასპექტებიც იყოფა

ორ კლასად: საქმიანი, რომელიც აღწერს ბიზნეს-პროცესს ანუ მის

შინაარსს და ტექნიკური, რომელიც განისაზღვრება პროგრამული

ტექნოლოგიით [7, 23].

84

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.44444444. . . . WFMSWFMSWFMSWFMS შემადგენელიშემადგენელიშემადგენელიშემადგენელი პროგრამებისპროგრამებისპროგრამებისპროგრამების, , , , ფუნქციებისაფუნქციებისაფუნქციებისაფუნქციებისა დადადადა

ინტერფეისისინტერფეისისინტერფეისისინტერფეისის საერთოსაერთოსაერთოსაერთო სქემასქემასქემასქემა....

85

მენეჯმენტი, როგორც ცნობილია მოიცავს დაგეგმვის,

ორგანიზაციის, კონტროლის, ძიებისა და შესრულების ქმედებებს.

სისტემას, რომელიც უზრუნველყოფს ამ ქმედებების ერთობლივ

შესრულებას, მართვას და მოდელირებას, სამუშაო პროცესის

მოვლენებთან ერთად, სამუშაო ნაკადების მართვის სისტემას

(სნმს) უწოდებენ.

გამოყენებითი პროცესიგამოყენებითი პროცესიგამოყენებითი პროცესიგამოყენებითი პროცესი არის ნებისმიერი პროცესი თუ

მოვლენა, რომელიც ხდება საწარმოში საჭირო დავალებების

შესასრულებლად, რაც მიმდინარეობს ფუნქციური, იერარქიული

და ორგანიზაციული წესებით.

სამუშაო ნაკადი არის აქტიურობების ნაწილობრივ ან

მთლიანად ავტომატიზებულ (ალგორითმიზებულ) მიმდევრობათა

მთლიანობა. სამუშაო ნაკადის სქემა აღწერს საკვლევი ობიექტის

პროცესის დინამიკას, მას აქვს განსაზღვრული დასაწყისი,

ორგანიზებული მსვლელობა და განსაზღვრული დაბოლოება. სნმს

მართავს სამუშაო ნაკადს.

აქტიურობა არის აგენტების ქმედებები მოცემული ბიზნეს-

დავალების შესასრულებლად, რომლებიც პროცესის

მოდელირებისას განიხილება. აქტიურობები შეესაბამება

შესასრულებელ პროცესთა მთლიანობას. აქტიურობა, თავის მხრივ,

შეიცავს შესასრულებელ აქციებს, რაც აქტიურობის

ფუნქციონირების ბირთვია. აქტიურობების აგება ხასიათდება

შემდეგი ხუთი ელემენტით: წინაპირობა, შემავალი მონაცემები,

აქციები, გამომავალი მონაცემები, საბოლოო პირობა.

აქცია არის საქმიანი ღონისძიების შემადგენელი ნაწილების

ლოგიკური სათაური, რომელიც აქტიურობებით წარმოაჩენს

აქციის შესრულების წინა და შემდგომ მზადყოფნას.

აქტიურობების ფუნქციონირება არის შეტყობინებათა

ურთიერთგაცვლა სამუშაო ნაკადებს შორის, რომლის დროსაც

ყურადღება ექცევა პროცესის სინქრონიზაციისა და ტრანზაქციების

განვითარების კონცეფციებს (სურ.2.45).

აქტიურობების სისტემა შედგება დავალებათა აქტიური და

საიმედო გადამუშავებისგან აქტიურობების ქსელში. აქტიური

დამუშავება ნიშნავს დავალებათა რიგის შესრულების მოლოდინის

დროს, გააქტიურებული დავალებისთვის შესაბამისი სპეციფიკური

86

პირობებისა და აქტიურობების გამოძახებით, ხოლო საიმედოობა

განსაზღვრავს და აღმოაჩენს შეცდომებს და მართავს მათ.

აღნიშნული პირობების შესასრულებლად დადგენილია ორი

ძირითადი საბაზისო მექანიზმი : ტრიგერული და ტრანზაქციული

დამუშავებები.

აგენტი არის მანქანური კომპონენტი (მაგალითად სერვერი)

ან რეალური პერსონა (მაგალითად საქმის მწარმოებელი),

რომლებიც მონაწილეობენ აქტიურობების შესრულების დროს.

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.45454545. . . . აქტიურობისაქტიურობისაქტიურობისაქტიურობის სქემასქემასქემასქემა

87

რესურსი არის საწარმოო საშუალება (მაგალითად ფაქსი,

პრინტერი), რომელიც აქტიურობის შესრულების დროს

გამოიყენება.

ფაზებიფაზებიფაზებიფაზები.... საწარმოთა ზრდისა და გაფართოების დროს ხდება

განსხვავებული სფეროებისა და კლიენტურის აღმოჩენა, რაც

ძალიან ხშირად მოითხოვს სივრცეში და მრავალმომხმარებლიან

რეჟიმში გადანაწილებული დავალებების შესრულებას. სნმს არის

საინფორმაციო სისტემის წარმოდგენის მეთოდი და აქედან

გამომდინარე ეს სისტემა დაფუძნებულია ქმედებათა მოდელის

განვითარების სტადიების სისტემ-ორიენტირებულ ფაზებზე.

ფაზური მოდელის სრულყოფისათვის აუცილებელი ხდება

დაიხვეწოს საწარმოთა დაგეგმვის, ბიზნეს-სფეროების ანალიზისა

და რეკონსტრუქციის ფაზები. ამდენად, ყურადღებას იქცევს

პროცეს-ორიენტირებული სისტემების მეთოდოლოგია, რომელიც

საინფორმაციო სისტემებისა და სამუშაო ნაკადების ერთობლივ

ფუნქციონირებას განიხილავს [5, 10, 37].

სნმს-ში ფაზური მოდელი შეიცავს გამოყენებაზე

ორიენტირებულ და სისტემაზე ორიენტირებულ ფაზებს.

გამოყენებაზე ორიენტირებული ფაზა შეიცავს ბიზნეს- პროცესის

დაგეგმვას (მიზანი, დაგეგმვა და სფეროები), ანალიზს

(დესკრიპციული მოდელი) და რეკონსტრუქციას

(კონსტრუქციული მოდელი), ხოლო სისტემაზე ორიენტირებული

ფაზა შეიცავს სისტემის პროექტს (წარმოდგენის მოდელი),

საინფორმაციო სისტემა (ინფორმაციული მოდელი), სისტემის

სპეციფიკაციას, მოდულურ პროგრამირებას (მოდელები,

აპლიკაციები) და შესრულებას.

სამუშაო ნაკადების მართვის სისტემის მოდელი შეიცავს

საკვლევი ობიექტის სამუშაო ბიჯების მიმდევრობათა რიგს

სამუშაო პროცესის განვითარების მიხედვით, სადაც სამუშაო

ბიჯები ნაწილდება ფაზური პრინციპით. თუმცა არსებობს

მოდელების მეთოდების სახესხვაობა, სნმს-ის დაპროექტების

პრინციპი არის ფაქტობრივად განსაზღვრული. სნმს აქვს

იერარქიული სტრუქტურა და დაყოფილია დონეებად [48, 49].

88

2.5.2. 2.5.2. 2.5.2. 2.5.2. სამუშაოსამუშაოსამუშაოსამუშაო ((((ბიზნესბიზნესბიზნესბიზნეს) ) ) ) ნაკადებისნაკადებისნაკადებისნაკადების მართვისმართვისმართვისმართვის სისტემისსისტემისსისტემისსისტემის ასპექტებიასპექტებიასპექტებიასპექტები

სნმს-ის მოდელი განიხილება როგორც

ასპექტორიენტირებული სისტემა. ასპექტები იყოფა ორ კლასად:

ტექნიკური და საქმიანი [16].

2.46. სურაზზე წარმოდგენილია სამუშაო ნაკადების მართვის

სისტემის ასპექტები, შემადგენელი ფუნქციებით.

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.46464646. . . . სამუშაოსამუშაოსამუშაოსამუშაო ნაკადებისნაკადებისნაკადებისნაკადების მართვისმართვისმართვისმართვის სისტემისსისტემისსისტემისსისტემის ასპექტებიასპექტებიასპექტებიასპექტები

89

ტექნიკური ასპექტი განისაზღვრება ისტორიული (სადაც

ხდება პროტოკოლის აღწერა) და ტრანზაქციული ასპექტებით,

ხოლო საქმიანი შეიცავს შემდეგი სახის ასპექტებს:

ფუნქციონალური; ოპერაციული; ქცევათა დამოკიდებულების;

ინფორმაციული; ორგანიზაციული; შერეული.

ასპექტები ამ ჩამონათვალით არ ამოიწურება და

ფაქტობრივად დგას პრობლემა ახალი ასპექტების ძიებისა, რაც

ერთერთი მნიშვნელოვანი საკითხია სნმს თეორიის

განვითარებაში. სისტემის შესრულებამ უნდა უპასუხოს

სრულყოფილად შემდეგ კითხვებს – ვინ, როდის, რა და როგორ.

სნმს უნდა შეძლოს: სისტემის ერთობლივი განხილვადობა,

კომპლექსური რედუქციის საშუალება, გამჭვირვალობა,

მოქნილობა, ტესტური ფაზების ორგანიზება, პროცესის

მსვლელობისას აღმოჩენილი შეფერხებების ავტომატური

ჩანაცვლება, მრავალმომხმარებლიანი ჯგუფების კომუნიკაცია და

მიღწევადობა [9,16].

ფუნქციონალური ასპექტი. ფუნქციონალურ ასპექტში

განიხილება პროცესის აღწერა, ანუ რა უნდა შესრულდეს. აქ ხდება

ბიზნეს-პროცესების ლოგიკური აღწერა, რაც შესაძლოა აიგოს

რამდენიმე ვარიანტით: რეალური სისტემის მოვლენებით ან

ცალკეული დავალებებით, Hardware კომპონენტებით, აგენტებით

და ა.შ. სამუშაო ნაკადის პროცესს აქვს იერარქიული სტრუქტურა.

სამუშაო ნაკადს, რომელიც სხვა სამუშაო ნაკადებისგან შედგება

უწოდებენ მაღალი დონის (Toplevel) სამუშაო ნაკადს. სამუშაო

ნაკადებს, რომელიც მაღალი დონის სამუშაო ნაკადში შედის

ეწოდება ქვე-სამუშაო ნაკადი (SubWorkflow), თავის მხრივ

ქვესამუშაო ნაკადი შესაძლოა ისევ ქვესამუშაო ნაკადში

გადანაწილდეს. სამუშაო ნაკადს, რომელიც აღარ განშტოვდება და

იძახებს გამოყენებით პროგრამებს ე.წ. აპლიკაციებს -

ელემენტარულ სამუშაო ნაკადს უწოდებენ.

სნმს-ში არსებობს ნაკადთა სახესხვაობა: როლური,

ჯგუფური, ორგანიზაციული, ფუნქციონალური, საფინანსო,

საწარმოო და ა.შ.

ოპერაციული ასპექტი. ოპერაციული ასპექტი განიხილავს

აპლიკაციებს, რომლებიც განსაზღვრავს ელემენტარული სამუშაო

90

ნაკადის შესრულებას. განასხვავებენ მართვის მონაცემებს,

რომელიც იმართება სნმს-ით და პროდუქციულ მონაცემებს,

რომლებიც აპლიკაციებიდან იმართება. არსებობს აპლიკაციების

სხვადასხვა სახეობა. პირველი მნიშვნელოვანი კლასია

პროგრამული წარმოდგენა, რომლის შესრულების დროსაც

საჭიროა მთლიანი პროგრამის დამუშავება, რომელიც

წარმოიდგინება ადაპტირებული და მემკვიდრეობითი

პროგრამებით. მეორე კლასია თავისუფალი აპლიკაციები. აქ შედის

მაგალითად, კალკულაციის ანგარიში, შესაძლებელია ისეთი

პროგრამების გამოძახება, როგორიცაა: Excel, Word და ა.შ.

აპლიკაციები ემსახურება წარმოდგენის ვარიანტების დეტალების

აბსტრაქციას, ამით გვთავაზობს სნმს პროცესების, როგორც ერთი

შინაარსობრივი მთლიანობის განხილვას, ხოლო აპლიკაციები

წარმოადგენს ზღვარს მართვის სფეროებსა და სნმს-ის შორის.

ფაქტობრივად აპლიკაციები და ასევე მართვის სფეროები

შესაძლებელია ავაგოთ ერთმანეთისგან დამოუკიდებლად.

განსაზღვრება: მართვის სფერო არის განუყოფელი

იზოლირებული პროცესი, რომელიც წარმოადგენს ოპერატიულ

ელემენტს. მართვის სფეროებით ხდება სისტემაში დინამიკურად

შედგენილი ცვალებადი დამოკიდებულებების მართვა

ერთობლივი რესურსების გამოყენებით. მართვის სფეროების

თეორიაში ხდება პროცესის დამოკიდებულებების ძიება

ერთობლივი მონაცემების საფუძველზე. მართვის სფერო

შესაძლებელია წარმოდგენილ იქნას როგორც აბსტრაქტული

მონაცემთა ტიპი. განასხვავებენ ასევე მათ შორის

დამოკიდებულებებს, რომელიც დინამიკური და სტატიკური

დამოკიდებულებებით ნაწილდება.

დინამიკური დამოკიდებულება წარმოიქმნება ერთობლივი

მონაცემების გამოყენებისას, ხოლო სტატიკური გამოსახავს

სისტემის იერარქიულ სტრუქტურას.

ფაქტობრივად მართვის სფერო წარმოადგენს კომპლექსური

სისტემის ზოგად გეგმას, პროცესის მსვლელობებისა და

დამოკიდებულებების სისტემატიზაციისთვის და მათი

წარმოდგენის სტრუქტურირებისთვის.

91

ქცევათა დამოკიდებულებების ასპექტი. ამ თავში

განვიხილავთ, როდის სრულდება სამუშაო ნაკადი, აპლიკაციები

და მართვის სფეროები. ამ ასპექტს ნაკადის მართვის ასპექტსაც

უწოდებენ.

სნმს განიხილავს ნაკადის მართვის პრესკრიპციულ და

დესკრიპციულ მეთოდოლოგიას. პრესკრიპციული მოდელი ეს

არის ზოგადად, რომ ვთქვათ პროცედურული მოდელი, ხოლო

დესკრიპციული მოიცვავს მიზან-ორიენტირებული

მეთოდოლოგიის საკითხებს.

პროგრამული ენებიდან ცნობილია ფუნდამენტური

კონსტრუქციის სამი სახე, რომელიც ასევე განსაზღვრავს ნაკადის

მართვას: სეკვენციული ანუ სერიული, პირობითი ანუ

ალტერნატიული და პარალელური კავშირები. სამუშაო ნაკადებს

შორის ეს კონსტრუქციები სუბ-ნაკადებს შორის ხორციელდება.

თუმცა სამუშაო ნაკადები იყენებს არა მხოლოდ ამ

დამოკიდებულებებს. გამოყენებაშია, ასევე ციკლური კავშირები და

მაკროსები.

ციკლური კავშირის დროს, ყოველი ინსტანცია უნდა იყოს

სეკვენციურად გენერირებული და დამუშავებული, ამასთან

შესრულების საერთო ხანგრძლივობა შესაბამისად უნდა

იცვლებოდეს.

ნაკადების მართვის კონსტრუქციისათვის

დამახასიათებელია განმეორებადობა. ქვე-ნაკადი უნდა მუშაობდეს

მანამდე, სანამ არ დამთავრდება ყველა მინიჭებული

განსაზღვრული პირობა. ამასთან, შესაძლოა ცალკეული

ქვენაკადების შესრულება ერთმანეთისგან დამოუკიდებლად იქნეს

ინიციალიზებული. ეს არის ”დესკრიპციული” მეთოდოლოგიის

თვისება.

პირველი დესკრიპციული ნაკადების მართვის

კონსტრუქციაა ლიმიტილიმიტილიმიტილიმიტი.... მაგალითად, თუ ქვესამუშაო ნაკადი

(ქვეს.ნ.) A ლიმიტირდება (შემოისაზღვრება) B ქვესამუშაო

ნაკადით, მაშინ B-ს შესრულების დასაწყისისთანავე მთავრდება

A–ს ფუქციონირება. ფაქტობრივად, ამ დროს ერთი სამუშაო

ნაკადის შესრულება მეორე სამუშაო ნაკადის შესრულებით

შემოისაზღვრება.

92

ლოგიკური გამოსახულებით:

< (A, B);

ამრიგად, შესაძლებელია ჩამოვაყალიბოთ შემდეგი

სახის პირობები:

� A შეიძლება შესრულდეს, სანამ კვლავ არ დაიწყება B.

� B შეიძლება შესრულდეს, სანამ A კვლავ არ აიღებს სტარტს.

� B შეიძლება შესრულდეს, როგორც კი დასრულდება A.

შემდეგი კონსტრუქციაა დროითი პირობადროითი პირობადროითი პირობადროითი პირობა ---- შენელებაშენელებაშენელებაშენელება....

მაგალითად, B ქვეს.ნ.-ის დაწყება შესაძლებელია მხოლოდ მაშინ,

როცა A ქვეს.ნ. არ სრულდება ან მისი შესრულება უკვე

დამთავრებულია.

ლოგიკური გამოსახულებით:

> (A, B);

ფაქტობრივად, ლიმიტირების დროს ქვეს.ნ. B შესაძლოა

პრინციპულად შესრულდეს, სანამ ის A ქვეს.ნ. -ით არ

გადაიკვეთება, ხოლო შენელების დროს საჭიროა B ქვეს.ნ.-ის

ლოდინი A ქვეს.ნ.-ის მზადყოფნამდე.

დავუშვათ, ქვესამუშაო ნაკადი (ქვეს.ნ.) წარმოადგენს ფრენის

ჩარტერულ რეისს, რომელიც შედგება ქვეს.ნ. B საბორტო

სამსახურისა და ქვეს.ნ. ჩ თვითმფრინავის სტარტისგან. თუ B

მზადყოფნაშია შესაძლოა შესრულდეს C, აქ B ლიმიტია და უნდა

იყოს დეკლარირებული. თუმცა შესაძლოა ცუდი ამინდის გამო

რეისი არ შედგეს. აქ უკვე B შესრულებადია, მაგრამ ვინაიდან

ფრენა გადადებულია C არ სრულდება.

ბოლო კონსტრუქცია - არსებობის პირობაარსებობის პირობაარსებობის პირობაარსებობის პირობა: თუ A ქვესამუშაო

ნაკადის შესრულება დამოკიდებულია B ქვეს.ნ.-ის შესრულებაზე,

მაშინ A სრულდება მხოლოდ მაშინ, როცა B უკვე შესრულებულია

[9, 16, 49].

აღწერილი მეთოდოლოგია მნიშვნელოვანია სამუშაო

ნაკადების მართვის სისტემის ფუნქციონირებისთვის, თუმცა

არსებობს მოსაზრება და აუცილებლობაც, რომ სნმს-ში მეტწილად

გამოყენებულ იქნას ე.წ. ”მაკროსის” კომპონენტები. ისინი

აღწერილუნდა იყოს როგორც სინტაკსურად, ასევე სემანტიკურად.

ინფორმაციული ასპექტიინფორმაციული ასპექტიინფორმაციული ასპექტიინფორმაციული ასპექტი.... ინფორმაციული ასპექტი

განიხილავს მონაცემებსა და მონაცემთა ნაკადს, რომელიც

93

წარმოიდგინება სუპერ და სუბ-სამუშაო ნაკადებს შორის. სამუშაო

ნაკადების მართვის სისტემებში განასხვავებენ მონაცემთა მართვის

ორ სფეროს: მართვის მონაცემები და პროდუქციული მონაცემები.

პროდუქციულ მონაცემებს იყენებს მართვის სფეროები

აპლიკაციებიდან და არ კონტროლდება სნმს- დან. ხოლო, მართვის

მონაცემები გამოიყენება სნმს–ში და რა თქმა უნდა იმართება ამ

სისტემიდან.

ორგანიზაციული ასპექტი. ორგანიზაციული ასპექტი

უზრუნველყოფს ბიზნეს-ობიექტის ორგანიზაციულ აწყობას. სნმს-

ის თეორია არ იძლევა რაიმე განსაზღვრულ მეთოდოლოგიას

ორგანიზაციის მოდელის ასაწყობად, თუმცა შემოაქვს აგენტური

და არააგენტური დაჯგუფების საშუალება. არააგენტური ჯგუფი

მოიცავს ყველა „ვირტუალურ’’ ელემენტს, მაგალითად

განყოფილებები, როლები და სამუშაო ჯგუფები, ხოლო აგენტის

ჯგუფში შედის ორგანიზაციის ყველა „მატერიალური’’ ელემენტი,

მაგალითად თანამშრომლები, მანქანები ან სერვერპროცესი,

სამუშაო ნაკადის შემსრულებლები, აპლიკაციები და ა.შ. აგენტების

მიერ, სამუშაო ნაკადის ან აპლიკაციის ყოველი შესრულებული

დავალება უნდა იქნეს აღწერილი ე.წ. სამუშაო სიაში. ინფორმაციის

გადაცემა შესრულებული დავალებების შესახებ სამუშაო სიაში

შესაძლებელია E-მაილ-ით. ფაქტობრივად სნმს უზრუნველყოფს

მაინფორმირებელი აგენტების სინქრონიზაციას, ე.წ.

ორგანიზაციის მოწესრიგების სტრატეგიით, რომელიც მოიცავს

შეტყობინებისა და სინქრონიზაციის წესებს. ორგანიზაციულ

ობიექტებს შორის არსებობს ლოგიკური კავშირები როგორიცაა

„არის თანამშრომელი“, „იღებს როლს“, „მართავს“. როგორც

ორგანიზაციული ობიექტები, ასევე მათ შორის კავშირები

აღიწერება მახასიათებელ თვისებებში [6, 16].

ტრანზაქცია ტრანზაქცია ტრანზაქცია ტრანზაქცია არის პროგრამის ერთჯერადი შესრულება. იგი

შეიძლება იყოს მომხმარებლის მოთხოვნა, ფორმირებული

დაპროგრამების უნივერსალური ენების ან მაღალი დონის

პროგრამული ენების საშუალებით. ტრანზაქციას წაკითხვისა და

ჩაწერის ოპერაციებთან ერთად ახასიათებს პროცედურის

შესრულების, დამთავრებისა და შეწყვეტის აქციები. თუ

პროცედურა ნორმალურად დასრულდა, მაშინ დამთავრების აქცია

94

ათავისუფლებს ბლოკირებულ მონაცემთა ფრაგმენტს და შედეგებს

გადასცემს შემდგომი დამუშავებისათვის. თუ პროცედურა შეწყდა,

მაშინ მისი ყველა ცვლილება ბათილდება და აღდგება საწყისი

მდგომარეობა [8, 11].

არსებობს ტრანზაქციის ოთხი (ACID) წესი:

1. A (Atomaicity) - ტრანზაქცია სრულდება მთლიანად, ან

საერთოდ არ სრულდება;

3. C (Consistency) - ტრანზაქციას გადაჰყავს მთლიანურ

მდგომარეობაში მყოფი მონაცემთა ბაზა ახალ მთლიანურ

მდგომარეობაში;

4. I (Isolation) - ტრანზაქცია მუშავდება იზოლირებულად

სხვა ტრანზაქციებისგან (მათი შერევა დაუშვებელია);

5. D (Durability) - კორექტულად დასრულებული

ტრანზაქციის შედეგად შეინარჩუნება მდგრადობა, რომელზეც ვერ

მოქმედებს სისტემური ან ტექნიკური ცდომილებები [20].

მაგალითისათვის განვიხილოთ პროდუქციის

თვითღირებულებისა (სურ. 2.47) და საწარმოს მოგება\ზარალის

(სურ. 2.48) გაანგარიშება სამუშაო ნაკადების მართვის სისტემის

გამოყენებით.

სურათებზე ლათინური ასო A გამოსახავს აპლიკაციას,

რომლის გამოძახებაც ხდება ელემენტარული სამუშაო ნაკადიდან.

წყვეტილი ოთხკუთხედებით წარმოდგენილია ქვე-სამუშაო

ნაკადი, ჩვეულებრივი ოთხკუთხედი ასახავს მაღალი დონის

სამუშაო ნაკადს, ხოლო ოვალებით წარმოიდგინება აქტიურობები.

სურათზე 2.47 ერთმანეთის პარალელურად ე.წ. Sub-wf- ებში

გაითვლება ნედლეულის, საწარმოო ხარჯებისა და წარმოებაზე

მომუშავე თანამშრომელთა ხელფასები, რომელთა საერთო ჯამიც

აისახება მაღალი დონის Top-wf- ში: თვითღირებულება. სურათზე

2.48 წარმოდგენილი მაღალი დონის სამუშაო ნაკადი -

მოგება\ზარალი, შედგება ქვე-სამუშაო ნაკადებისგან - საწარმოო და

არასაწარმოო ხარჯები, რომლებშიც ინფორმაცია აიღება ქვე-

სამუშაო ნაკადებიდან: საფინანსო და ეკონომიკური განყოფილება

და გადაეცემა გასათვლელად აპლიკაციებს.

95

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.47474747.... თვითღირებულებისთვითღირებულებისთვითღირებულებისთვითღირებულების გათვლაგათვლაგათვლაგათვლა სნმსსნმსსნმსსნმს----ისისისის გამოყენებითგამოყენებითგამოყენებითგამოყენებით

96

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.48484848.... მოგებამოგებამოგებამოგება////ზარალისზარალისზარალისზარალის გათვლაგათვლაგათვლაგათვლა

97

2.5.3.2.5.3.2.5.3.2.5.3. კომერციული კომპიუტერული სისტემები სამუშაო კომერციული კომპიუტერული სისტემები სამუშაო კომერციული კომპიუტერული სისტემები სამუშაო კომერციული კომპიუტერული სისტემები სამუშაო ნაკადების მართვის სისტემების ბაზაზენაკადების მართვის სისტემების ბაზაზენაკადების მართვის სისტემების ბაზაზენაკადების მართვის სისტემების ბაზაზე

არსებობს სამუშაო ნაკადების მართვის სისტემის მოდელის

მეთოდოლოგიური სახესხვაობანი, რომლებიც იყოფა

მოდელირების ობიექტ-ტიპების სამ კატეგორიად: 1.

კომუნიკაციაზე ბაზირებული; 2. აქტებზე ბაზირებული (FlowMark,

Cosa, Bonapart, ARIS); 3. არსებზე ბაზირებული (WorkParty, Role

Interaction Netz, UML); [50].

1111. . . . კომუნიკაციაზეკომუნიკაციაზეკომუნიკაციაზეკომუნიკაციაზე ბაზირებულიბაზირებულიბაზირებულიბაზირებული მეთოდი ნაწილდება

კომუნიკაციურ ფაზებად, რომელიც აწარმოებს კავშირს

მომხმარებელსა და მიმწოდებელს შორის. ძირითადი ტიპური

მახასიათებელი ფაზებია:

• მომხმარებელთა მოთხოვნების გამოკითხვა;

• შეთანხმებები და მოლაპარაკებები მომხმარებელსა და

მიმწოდებელს შორის;

• მიმწოდებლის მიერ მოთხოვნების დამუშავება და

შესრულება;

• მომხმარებელთა რეაგირება და შეთანხმება.

კომუნიკაციაზე ბაზირებული მეთოდის გამოყენებით

შექმნილია შემდეგი სახის კომერციული მოდელები: მოქმედების

სამუშაო ნაკადი (Action Workflow) და სემანტიკური

ობიექტმოდელი (SOM-Semantisches ObjektModell);

მოქმედების სამუშაო ნაკადიმოქმედების სამუშაო ნაკადიმოქმედების სამუშაო ნაკადიმოქმედების სამუშაო ნაკადი არის ბიზნეს-პროცესის

ანალიზის სისტემა, სადაც თითოეული სამუშაო ნაკადი მოქმედების სამუშაო ნაკადი არის ბიზნეს-პროცესის ანალიზის

სისტემა, სადაც თითოეული სამუშაო ნაკადი (Workflow) შეიცავს

„შემსრულებელს“ (Performer) და „klients“და „კლიენტს“ (Customer).

სისტემის ძირითადი სტრუქტურა წარმოადგენს ე.წ. „სამუშაო

ნაკადის სარტყელს“, რაც გამოისახება კომუნიკაციის სხვადასხვა

ფაზაში. ბიზნეს-პროცესის მოდელის აგების დროს ხდება „სამუშაო

ნაკადის სარტყელის“ ერთმანეთთან დაკავშირება სეკვენციული,

პარალელური ან პირობითი მიმდევრობით. სამუშაო ნაკადის

სარტყელში ხდება ლოკალური მონაცემების განხილვა, ხოლო

ბიზნეს-პროცესის მთლიან მოდელში განიხილება გლობალური

მონაცემები.

98

სემანტიკური ობიექტმოდელი გამოიყენება საწარმოო

საინფორმაციო სისტემების ანალიზისათვის და მოიცავს

დაგეგმვის, ბიზნეს-პროცესის მოდელირებისა და საწარმოს

სპეციფიკის აღწერის სფეროებს. მოდელირების ძირითადი

ობიექტ-ტიპებია: ექსტერნული და ინტერნული საწარმოო

ობიექტები, ტრანზაქციები, საქმიანობა და მოვლენები. ბიზნეს-

პროცესის მოდელის წარმოდგენა ხდება ობიექტებისა და

ტრანზაქციების დეკომპოზიციით, იგი ბაზირებულია

ობიექტორიენტირებულ მეთოდოლოგიაზე და იყოფა მოვლენათა

პროცესისა და ინტერაქტიულ მოდელებად. მოვლენათა პროცესის

მოდელში აისახება პროცესის შესრულების მიმდევრობა, ხოლო

ინტერაქტიული მოდელი აიგება საწარმოო ობიექტებს შორის

კოორდინაციისა და მწარმოებლის მიერ პროდუქციის შეთავაზების

კომპონენტებისგან.

2. აქტიურობაზე ბაზირებულიაქტიურობაზე ბაზირებულიაქტიურობაზე ბაზირებულიაქტიურობაზე ბაზირებული მეთოდის აღწერის

ძირითადი ობიექტია აქტიურობა. გამოყენებითი სისტემები

ცალკეული აქტიურობებისა და მათ შორის განსაზღვრული

კავშირების საშუალებით აიგება. ეს მეთოდოლი იყოფა სამ

კატეგორიად:

• პროცესზე ორიენტირებული (FlowMark, Cosa)FlowMark, Cosa)FlowMark, Cosa)FlowMark, Cosa);;;;

• მონაცემთა ნაკადზე ორიენტირებული (Bonapart)(Bonapart)(Bonapart)(Bonapart);;;;

• მოვლენებზე ორიენტირებული (ARIS)(ARIS)(ARIS)(ARIS)....

FlowMarkFlowMarkFlowMarkFlowMark---- ის სისტემაში სამუშაო ნაკადი აიგება

აქტიურობებისგან, რომლებიც იყოფა პროცესულ და პროგრამულ

აქტიურობად. მათი გრაფიკული გამოსახულება წარმოიდგინება

ე.წ. “ბლოკებით” და სრულდება იტერაციულად. თითოეული

ბლოკის შესრულება დამოკიდებულია მოცემულ პირობაზე და

მისი მოქმედება მეორდება, სანამ არ შესრულდება ეს პირობა [32].

აქტიურობებს შორის კავშირები ხორციელდება მართვისა და

მონაცემთა ნაკადების კონექტორებით (შემაერთებლებით).

მართვის კონექტორი აღწერს აქტიურობებს შორის მართვის

ნაკადს. სამუშაო ნაკადის შესრულებისას ლოგიკური

გამოსახულებებისა და საწყისი პირობების საშუალებით წყდება

შესაძლებელია თუ არა ამა თუ იმ აქტიურობის ამოქმედება და

შესრულება. მონაცემთა ნაკადის კონექტორი აღწერს მონაცემთა

99

ნაკადს ორ აქტიურობას შორის. მონაცემთა ნაკადის სპეციფიკაციის

განსაზღვრა შესაძლებელია მხოლოდ მართვის კონექტორის

მიხედვით.

მოდელირების ამ ობიექტ-ტიპების გვერდით FlowMark- ის

სისტემა გვთავაზობს ბიზნეს-პროცესის აგების შემდეგ ტიპებს:

პერსონები, როლები, ორგანიზაცია და მოვლენა. ამ ტიპებს შორის

კავშირებით ხდება სისტემის იერარქიული სტრუქტურის

განსაზღვრა. FlowMark- ის სისტემა სამუშაო ნაკადის აგებისას

გრაფიკული და ტექსტური (FDL- FlowMark Definition Language)

ენების გამოყენების საშუალებას იძლევა, რითაც ხორციელდება

სამუშაო ნაკადის სქემების იმპორტ- ექსპორტი.

COSA (COmputerunterstutzte SAchbearbeitung).COSA (COmputerunterstutzte SAchbearbeitung).COSA (COmputerunterstutzte SAchbearbeitung).COSA (COmputerunterstutzte SAchbearbeitung). ამ სისტემაში ხდება ბიზნეს-პროცესის სტრუქტურული აღწერა. პროცესის ქცევა

გამოისახება პეტრის ქსელების საშუალებით, რომელიც

ორიენტირებული გრაფებით: კვანძებით, რკალებითა და

გადასასვლელებითაა წარმოდგენილი.

COSA COSA COSA COSA ანსხვავებს ნორმალურ და გამოსაძახებელ (Call)

აქტიურობებს. ნორმალური აქტიურობაა შესასრულებელი

დავალება, რომელიც მომხმარებელთა შეკვეთის დასამუშავებლად

გამოიყენება. ხოლო გამოსაძახებელი აქტიურობის რეალიზაცია

ხდება პროცესის შიგნით მომუშავე აქტორებს შორის [50].

BonapartBonapartBonapartBonapart სისტემა წარმოადგენს საწარმოთა

ორგანიზაციული მოდელირებისა და ანალიზის ინსტრუმენტს.

იგი ჰყოფს ორგანიზაციულ სტრუქტურას რამდენიმე აბსტრაქტულ

დონედ, რომელსაც ე.წ. სასცენარო ტიპს უწოდებენ. თითოეული

სასცენარო ტიპი კლასური დიაგრამით წარმოიდგინება. ისინი

სხვადასხვა რელაციური დამოკიდებულებითაა დაკავშირებული

ერთმანეთთან და ქმნის დიაგრამას რომელსაც ოგრანიგრამს

უწოდებენ.

მომხმარებლისათვის შემოთავაზებულია შემდეგი სახის

სასცენარო ტიპები: ორგანიზაცია, ხელმძღვანელები,

თანამდებობები, დავალებათა ანუ აქციათა სტრუქტურა,

ინფორმაცია, მედია ანუ ინფორმაციული ნაკადი და საქმიანობა [25,

48, 50].

100

ARIS ARIS ARIS ARIS სისტემა განისაზღვრება, როგორც "ინტეგრირებული

ინფორმაციული სისტემების არქიტექტურა", რომელიც

დამუშავებულ იქნა გერმანელი მეცნიერის A.V. Seeris მიერ.

ARIS - ის პროექტი იყოფა ორ ნაწილად: 1. საწარმოო

პროცესების ბაზაზე გამოყენებითი სისტემის აგება; 2.

მოდელირების მეთოდები, მეტამოდელები და გამოყენებითი

სფეროები.

ამ სისტემაში გამოყენებული მოდელირების მეთოდები

ეფუძნება ორგანიზაციული ნაკადების პრობლემების აღწერის

სურევრადფორმალურ (მაგ., ქსელური გრაფიკები,

ორგანიზაციული დიაგრამები და. ა. შ) შესაძლებლობებს.

გამოკვეთილია სპეციალური ნაკადების სახესხვაობანი:

ორგანიზაციული, ფუნქციური, მატერიალური, მომსახურეობის,

ინფორმაციული, მიზნის, მართვის და ა.შ.

ARIS - კონცეფცია გვთავაზობს ე.წ. ჩარჩოს (შეზღუდვებს),

რომელშიც ინტეგრირებული სისტემა ჯერ მუშავდება,

ოპტიმიზირდება და შემდეგ კომპიუტერულ სისტემაში

ტრანსფორმირდება.

საწარმოო-ეკონომიკური სფეროს პროგრამული

უზრუნველყოფა მოიცავს სააღრიცხვო-ანგარიშის, წარმოების,

გასაღების, პროექტის დაგეგმვისა და სხვა პროგრამულ პაკეტებს.

მონაცემთა ინტეგრირებული დამუშავების დროს ხდება საერთო

მონაცემების გამოყენება, სხვადასხვა მომხმარებლის მიერ [49, 50,

63].

3. მოვლენებზე ორიენტირებულ მეთოდსმოვლენებზე ორიენტირებულ მეთოდსმოვლენებზე ორიენტირებულ მეთოდსმოვლენებზე ორიენტირებულ მეთოდს შემოაქვს ახალი

სუბიექტზე ორიენტირებული მიდგომა. აქტიურობებთან ერთად

ხდება ფოკუსირება მის შემსრულებლებზე ანუ აგენტებზე.

აგენტები შესაძლოა იყვნენ როგორც ადამიანები, ასევე მანქანები

(კომპიუტერები). მოვლენებზე ორიენტირებული მეთოდის

ჯგუფში ერთიანდება ასევე ობიექტორიენტირებული მეთოდი [10,

50].

WorkPartyWorkPartyWorkPartyWorkParty- ეს სისტემა ქმნის ბიზნეს-პროცესის მონაცემების,

ფუნქციებისა და წესების ვირტუალურ ჩარჩოებს საქმიანი სფეროს

ყოველ კონკრეტულ მდგომარეობაზე. იგი წარმოიდგინება სამი

ტიპის აქტით: თემატური, რომელიც ემსახურება მსვლელობათა

101

დროის ბიბლიოთეკის წარმოდგენას მსვლელობებისა და

საქმიანობათა აღწერისათვის. ნიმუშის აქტი, რომელიც აჩვენებს

თემატურ აქტში შედგენილ პროცესს და პროცესული აქტი, სადაც

იქმნება სამუშაო ყუთები (პორტფოლიო) თითოეული

საქმიანობისთვის, რომლითაც ხდება ბიზნესის შემთხვევების

წარმოება- რეალიზაცია.

პროცესულ აქტში ხდება პროცესის ტიპის განსაზღვრა, რის

შემდეგაც პროცესის ტიპი ადგენს წესებს- რომელ ბიჯზე, რომელი

პირობით, რა მიმდევრობით და ვის მიერ უნდა შესრულდეს

მოცემული საქმიანობა. საქმიანობა ეს არის უმცირესი სამუშაო

მთლიანობა, რომელიც პროცესის ჩარჩოებში სრულდება

აგენტისგან [50].

2.6. UMLUMLUMLUML/2/2/2/2 ენისენისენისენის ინსტრუმენტიინსტრუმენტიინსტრუმენტიინსტრუმენტი Sparx Systems EnterpriseSparx Systems EnterpriseSparx Systems EnterpriseSparx Systems Enterprise ArchitectArchitectArchitectArchitect

Sparx Systems Enterprise ArchitectSparx Systems Enterprise ArchitectSparx Systems Enterprise ArchitectSparx Systems Enterprise Architect არის UML ინსტრუმენტების

ერთობლიობის მძლავრი, მრავალმხრივი და მრავალ-

პლატფორმიანი სისტემა. იგი გამოიყენება პროგრამული

უზრუნველყოფის დაპროექტებისა და აგების პროცესების

ავტომატიზაციის მიზნით და შეიცავს ანალიზის, მოდელების

გრაფიკული აგების, ტესტირებისა და მომსახურების ფაზებს. მასში

თავმოყრილია UML1/2, BPMN, Workflow და DocFlow

ტექნოლოგიების გამოყენების საშუალებები, პირდაპირი და უკუ-

დაპროექტების მექანიზმები, მონაცემთა ბაზების (SQL Server,

MySQL, Oracle 9i и 10g, PostgreSQL, MSDE, Adaptive Server, MS

Access, Firebird) და პროგრამული ენების (Java, C#, C++) - მთელი

სპექტრის გამოყენებით [47, 51].

სისტემის მომხმარებლები შესაძლოა იყვნენ ბიზნეს-

ანალიტიკოსები, პროექტ-მენეჯერები, ხარისხის მართვისა და

პროგრამული პაკეტების ტესტირების სპეციალისტები,

დამპროექტებლები და სხვა.

UML1 ენის ელემენტების გამოყენება, წარმოდგენილი იყო

Rational Rose სისტემის ბაზაზე (ქვეთავი 2.3), Enterprise ArchitectEnterprise ArchitectEnterprise ArchitectEnterprise Architect

სისტემაში UML1-ის შემადგენელი დიაგრამების აგების პრინციპი

იგივეა, ამდენად შემოვიფარგლებით მხოლოდ UML2-ის

102

სტანდარტებით და განვიხილავთ UML2 ენის ახალი ელემენტების

გამოყენებას.

Enterprise ArchitectEnterprise ArchitectEnterprise ArchitectEnterprise Architect სისტემაში ახალი პროექტის შექმნისას,

სასტარტო გვერდზე იხსნება მოდელების არჩევის ფანჯარა (სურ.

2.49), რის მიხედვითაც შემდგომში იგება შესაბამისი მოდელები.

გამოყენებაშია როგორც UML1 და UML2 ინსტრუმენტების

ერთობლიობა, ისე ბიზნეს-პროცესების მოდელირების

თანამედროვე სტანდარტები:

• Business Process Model

• Requirements Model

• Use Case Model

• Domain Model

• Data Model

• Class Model

• Component Model

• Deployment Model

• Test Model

• Maintenance Model

• Project Model

• User Interface Model

სისტემის სასტარტო გვერდი გაყოფილია სამ ძირითად

ნაწილად - 1. ინსტრუმენტების პანელი ”Toolbox”, 2. მოდელების

პანელი ”Project Browser” და 3. სამუშაო გარემო (სურ. 2.50).

თითოეულ მოდელში შესაძლებელია შეიქმნას UML1 და

UML2 ენის სტანდატული დიაგრამები - მენიუდან Project-Add

Diagram (Ctrl+Insert). ფანჯარაში “New Diagram”, ველში “Name”

იწერება ”Project Browser” პანელში მონიშნული მოდელის სახელი,

დიალოგის მარცხენა ნაწილიდან “Select Form” ხდება მოდელის

საჭირო ფორმის არჩევა, რომლის გააქტიურებით მარცხენა

ნაწილში “Diagram Types” იხსნება მოდელის შესაბამისი დიაგრამის

ტიპები (სურ. 2.51). ღილაკით ”OK” არჩეული დიაგრამა ჯდება

მითითებულ მოდელში (”Project Browser” პანელში) ხოლო,

ინსტრუმენტების პანელში ”Toolbox”, ჩნდება დიაგრამის

შესაბამისი ელემენტები (სურ. 2.52).

103

სურ

სურ

სურ

სურ. 2.

. 2.

. 2.

. 2. 4949 4949. . . . Enterprise Architect

Enterprise Architect

Enterprise Architect

Enterprise Architect სისტ

ემაში მოდელ

ების არჩევის ფანჯარა

სისტ

ემაში მოდელ

ების არჩევის ფანჯარა

სისტ

ემაში მოდელ

ების არჩევის ფანჯარა

სისტ

ემაში მოდელ

ების არჩევის ფანჯარა

104

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.50505050. . . . Enterprise ArchitectEnterprise ArchitectEnterprise ArchitectEnterprise Architect სისტემისსისტემისსისტემისსისტემის

სასტარტო გვერდისასტარტო გვერდისასტარტო გვერდისასტარტო გვერდი

105

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.51515151. . . . სტანდატული დიაგრამის დამატების ფანჯარასტანდატული დიაგრამის დამატების ფანჯარასტანდატული დიაგრამის დამატების ფანჯარასტანდატული დიაგრამის დამატების ფანჯარა

106

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.52525252. . . . არჩეული სტანდატული დიაგრამის ჩასმა მოდელშიარჩეული სტანდატული დიაგრამის ჩასმა მოდელშიარჩეული სტანდატული დიაგრამის ჩასმა მოდელშიარჩეული სტანდატული დიაგრამის ჩასმა მოდელში

UML ენის სტრუქტურული და ქცევითი მოდელების

ფარგლებში, UML2-ში დამატებულია - კომპოზიციური

სტრუქტურის Composite Structure (სტრუქტურულ მოდელში),

სინქრონიზაციის Timing, ურთიერთქმედებათა მიმოხილვის

Interaction Overview (ქცევით მოდელში) დიაგრამები.

კომპოზიციკომპოზიციკომპოზიციკომპოზიციური სტრუქტურის ური სტრუქტურის ური სტრუქტურის ური სტრუქტურის დიაგრამადიაგრამადიაგრამადიაგრამა განსაზღვრავს

კლასების, კომპონენტებისა ან ინტერფეისების ურთიერთთანამ-

შრომლობას და აღწერს მათ შიგა სტრუქტურას ანუ შემადგენელი

ელემენტების არქიტექტურას. მაგალითად, კლასის ”საკადრო

შეფასება” ნაწილია ”რეიტინგული შეფასების ფორმა”, ამ ფორმის

შევსება წარმოებს OnLine რეჟიმში და საჭიროებს შევსებული

ფორმების ამობეჭდვას. კომპოზიციური სტრუქტურების

დიაგრამის ფრაგმენტი შემოთავაზებულია სურათზე 2.53.

107

სურ

სურ

სურ

სურ. 2.

. 2.

. 2.

. 2. 5353 5353. . . . კომპოზიციური სტრუქტ

ურის

კომპოზიციური სტრუქტ

ურის

კომპოზიციური სტრუქტ

ურის

კომპოზიციური სტრუქტ

ურის დ

იაგრამის ფრაგმენტ

იდიაგრამის ფრაგმენტ

იდიაგრამის ფრაგმენტ

იდიაგრამის ფრაგმენტ

ი

108

სინქრონიზაციის დიაგრამასინქრონიზაციის დიაგრამასინქრონიზაციის დიაგრამასინქრონიზაციის დიაგრამა მიმდევრობითობის დიაგრამის

ალტერნატიული ვარიანტია. დიაგრამა განსაზღვრავს სხვადასხვა

მდგომარეობათა ცვლილებებსა და ობიექტების ქცევას დროითი

შკალის საზღვრებში. შესაძლებელია გამოყენებულ იქნას, დროის

მიხედვით მართვადი ბიზნეს-პროცესებისთვის.

სინქრონიზაციის დიაგრამა ძირითადად, შედგება

მდგომარეობისა და ცვლადების სასიცოცხლო ციკლის

ელემენტებისგან.

მდგომარეობის სასიცოცხლო ციკლი ახდენს

მდგომარეობების (ეტაპების) ურთიერთდამოკიდებულების

დინამიკის განსაზღვრას, ხოლო ცვლადების სასიცოცხლო ციკლი

უჩვენებს მოვლენათა მსვლელობას დროით მიმართებაში.

მდგომარეობისა და ცვლადების სასიცოცხლო ციკლის

ფორმირების დიალოგში ხდება მდგომარეობების (ეტაპების),

დროითი შკალისა (სურ 2.54-ა) და მოვლენათა ცვლილებების

(გადასვლების) განსაზღვრა (სურ 2.54-ბ). სინქრონიზაციის

დიაგრამის შემადგენელი ელემენტების ინსტრუმენტის პანელი

ნაჩვენებია 2.54- გ სურათზე.

მაგალითად, ყოველთვიური საკადრო შეფასების

წარმოების მდგომარეობების სასიცოცხლო ციკლის ”საკადრო

შეფასება” ლოგიკის მიხედვით, კადრების სამსახურმა 4 დღის

განმავლობაში უნდა მოამზადოს სპეციალური შეფასების ფორმა

და გადაუგზავნოს დეპარტამენტის ხელმძღვანელებს. ამ ფორმის

მიხედვით, დეპარტამენტის ხელმძღვანელები აწარმოებენ

სპეციალისტთა შეფასებას 5 დღის განმავლობაში და შედეგს

გადასცემენ შეფასებულ სპეციალისტებს. სპეციალისტებს უფლება

აქვთ 3 დღის განმავლობაში გაასაჩივრონ შედეგები. გასაჩივრების

პროცესის მოვლენებისა და დროითი დამოკიდებულების აღწერა

ხდება ცვლადების სასიცოცხლო ციკლში ”სპეციალისტი”.

საბოლოო შედეგების დამუშავებისთვის კადრების სამსახურს

ეძლევა 2 დღე და 1 დღის განმავლობაში საბოლოო შედეგებს

ღებულობს სპეციალისტი.

2.55 სურათზე ნაჩვენებია აღწერილი პროცესის

სინქრონიზაციის დიაგრამის ნიმუში.

109

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.54545454. . . . მდგომარეობისა და ცვლადების სასიცოცხლო ციკლის მდგომარეობისა და ცვლადების სასიცოცხლო ციკლის მდგომარეობისა და ცვლადების სასიცოცხლო ციკლის მდგომარეობისა და ცვლადების სასიცოცხლო ციკლის

ფორმირების დიალოგიფორმირების დიალოგიფორმირების დიალოგიფორმირების დიალოგი

110

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.55555555 სინქრონიზაციის დიაგრამის ნიმუშისინქრონიზაციის დიაგრამის ნიმუშისინქრონიზაციის დიაგრამის ნიმუშისინქრონიზაციის დიაგრამის ნიმუში

111

ურთიერთქმედებათა მიმოხილვისურთიერთქმედებათა მიმოხილვისურთიერთქმედებათა მიმოხილვისურთიერთქმედებათა მიმოხილვის დიაგრამა დიაგრამა დიაგრამა დიაგრამა აქტიურობისა

და მიმდვრობითობის დიაგრამების ე.წ. ნაერთია, ხოლო აგების

ლოგიკით აქტიურობის დიაგრამის ვარიანტია. დიაგრამაში ხდება

სხვადასხვა ურთიერთქმედებათა დიაგრამების

(მიმდევრობითობის, სინქრონიზაციის, კომუნიკაციის)

იერარქიული ორგანიზება და მართვის ნაკადის მიმართულების

ვიზუალიზაცია.

დიაგრამის პრაქტიკული აგების პრინციპია - დიაგრამის

სამუშაო გარემოზე, უკვე შექმნილი ურთიერთქმედებათა

დიაგრამების გადმოტანა და მათ შორის კავშირების ორგანიზება.

სამუშაო გარემოზე ურთიერთქმედებათა დიაგრამის

ვიზუალიზაციას გადმოტანისას ასარჩევად ჩნდება სამი რეჟიმი:

გამოჩნდეს მთლიანად გადმოტანილი დიაგრამა - Diagram Frame;

აისახოს როგორც შესვლის იდენტიფიკატორი - Interaction

Occurrence; გამოისახოს ბმულის სახით - Hyperlink.

სურათზე 2.56 ნაჩვენებია ურთიერთქმედებათა მიმოხილვის

დიაგრამის ელემენტების ინტრუმენტული პანელი და დიაგრამის

ვიზუალიზაციის რეჟიმები.

რეჟიმების ”Diagram Frame” და ”Hyperlink” ნიმუში

შემოთავაზებულია სურათზე 2.57, ხოლო რეჟიმით ”Interaction

Occurrence” აგებულია საპროექტო გუნდის სახელფასო ბიუჯეტის

განსაზღვრის პროცესის ურთიერთქმედების მიმოხილვითი

დიაგრამა, რომელიც აერთიანებს საპროექტო გუნდის

დაკომპლექტების, სპეციალისტების ძებნის, საკადრო შეფასების,

კრიტერიუმების პრიორიტეტების განსაზღვრისა და პროექტის

ბიუჯეტის შედგენის პროცესების მიმდევრობითობის,

კომუნიკაციისა და სინქრონიზაციის დიაგრამებს. ლოგიკურად,

საპროექტო გუნდის სახელფასო ბიუჯეტის განსაზღვრისთვის,

თავდაპირველად უნდა განისაზღვროს თვით საპროექტო გუნდი

და პროექტის საწყისი ბიუჯეტი. საპროექტო გუნდის

განსაზღვრისთვის აუცილებელი პროცესებია საკადრო შეფასება

და საპროექტო კრიტერიუმთა პრიორიტეტების განსაზღვრა.

აღწერილი პროცესის ურთიერთქმედების მიმოხილვითი

დიაგრამის ნიმუში რეჟიმით ”Interaction Occurrence”

წარმოდგენილია სურათზე 2.58.

112

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.56565656. . . . ურთიერთქმედებათა მიმოხილვის დიაგრამისურთიერთქმედებათა მიმოხილვის დიაგრამისურთიერთქმედებათა მიმოხილვის დიაგრამისურთიერთქმედებათა მიმოხილვის დიაგრამის

ფორმირებაფორმირებაფორმირებაფორმირება

113

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.57575757. . . . ურთიერთქმედებათა მიმოხილვის დიაგრამა ურთიერთქმედებათა მიმოხილვის დიაგრამა ურთიერთქმედებათა მიმოხილვის დიაგრამა ურთიერთქმედებათა მიმოხილვის დიაგრამა

რეჟიმებით რეჟიმებით რეჟიმებით რეჟიმებით ”Diagram Frame” ”Diagram Frame” ”Diagram Frame” ”Diagram Frame” და და და და ”Hyperlink””Hyperlink””Hyperlink””Hyperlink”

114

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.58585858. . . . ურთიერთქმედებათა ურთიერთქმედებათა ურთიერთქმედებათა ურთიერთქმედებათა მიმოხილვის დიაგრამამიმოხილვის დიაგრამამიმოხილვის დიაგრამამიმოხილვის დიაგრამა

რეჟიმით რეჟიმით რეჟიმით რეჟიმით ””””Interaction OccurrenceInteraction OccurrenceInteraction OccurrenceInteraction Occurrence””””

115

აღსანიშნავია, რომ სისტემაში Enterprise Architect (EA)

გათვალისწინებულია MDG (Model Driven Generation - გრაფიკული

მოდელების გენერაცია) ტექნოლოგია, რის ბაზაზეც სისტემა

თანამშრომლობს თანამედროვე პროგრამულ პლატფორმებთან.

MDG ტექნოლოგიაში შედის, ისეთი სტანდარტები, როგორიცაა

BPMN, BPEL, Data Flow Diagrams, Mind Mapping, SPEM და სხვა.

ამდენად, ამ სისტემის შესაძლებლობაშია, როგორც

პირდაპირი და რევერსიული დაპროექტების პროცესების

განხორციელება, ისე პროგრამულ პლატფორმებში Enterprise

Architect სისტემის ინტეგრაცია. ინტეგრაცია ხორციელდება

სპეციალური პროგრამების (მაგ., .NET პლატფორმისთვის -

VSBridge.exe, EMDGVSLink.exe, MDG Link for Visual Studio .NET და

ა.შ.) ინსტალაციით, რაც ე.წ. ხიდს წარმოადგენს პლატფორმასა და

EA სისტემას შორის.

პირდაპირი და რევერსიული დაპროექტების

სარეალიზაციოდ, EA სისტემის მენიუში Project – Source Code

Engineering – Import Source Directory დიალოგში ხდება,

პროგრამული კოდის ტიპისა და პროგრამული სისტემის

მისამართის მითითება (სურ. 2.59). გენერაციის შედეგად, ამ

მისამართის მიხედვით ხდება როგორც კოდის გენერაცია, ისე

კოდიდან დიაგრამის მიღება.

რევერსიული დაპროექტებისას, EA სისტემაში გენერირდება

შექმნილი პროგრამული სისტემის ყველა კლასი, თუმცა

შესაძლებელია ცალკეული კლასების გენერაციაც (მაგ., კლასების

დიაგრამაზე მარჯვენა ღილაკის მენიუ - import from source file(s)).

სურათზე 2.60 ნაჩვენებია Visual Studio .NET C# პაკეტში

შექმნილი პროგრამული სისტემის რამდენიმე ურთიერთ-

დაკავშირებული კლასის იმპორტის შედეგი,

ასევე აღწერილი პრინციპით ხორციელდება კლასების

დიაგრამიდან პროგრამული კოდის გენერაციაც, რომლის

შედეგებიც ასახულია 2.61 და 2.62 სურათებზე.

116

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.59595959.... სისტემის მომზადება პროგრამული კოდის გენერაციისთვისსისტემის მომზადება პროგრამული კოდის გენერაციისთვისსისტემის მომზადება პროგრამული კოდის გენერაციისთვისსისტემის მომზადება პროგრამული კოდის გენერაციისთვის

117

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.60606060 კლასების რევერსიული დაპროექტების ნიმუშიკლასების რევერსიული დაპროექტების ნიმუშიკლასების რევერსიული დაპროექტების ნიმუშიკლასების რევერსიული დაპროექტების ნიმუში

118

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.61616161. . . . კლასების დიაგრამიდან პროგრამული კოდის გენერაციაკლასების დიაგრამიდან პროგრამული კოდის გენერაციაკლასების დიაგრამიდან პროგრამული კოდის გენერაციაკლასების დიაგრამიდან პროგრამული კოდის გენერაცია

119

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.62626262.... პროგრამული კოდის გენერაციის შედეგი პროგრამული კოდის გენერაციის შედეგი პროგრამული კოდის გენერაციის შედეგი პროგრამული კოდის გენერაციის შედეგი ((((C#C#C#C#))))

120

საინფორმაციო სისტემების სრული მოდელის აგების

თვალსაზრისით სისტემა EA გაფართოებულია ბიზნეს-პროცესების

მოდელირების თანამედროვე სტანდარტებით და ინსტრუმენტში

ინტეგრირებულია ბიზნეს-პროცესების მოდელირებისა და

ანალიზის, ვერიფიკაციის, ვალიდაციის, დანერგვისა და

სამომხმარებლო ინტერფეისის დიაგრამები [50].

ბიზნესბიზნესბიზნესბიზნეს----პროცესის მოდელიპროცესის მოდელიპროცესის მოდელიპროცესის მოდელი. . . . ბიზნეს-პროცესის მოდელის

შემცველი ელემენტებია - სისტემის შინაარსობრივი ანალიზი

(Business Context), სისტემის შემადგენელი ობიექტები (Business

Objects) და სისტემის სამუშაო ნაკადები (სურ. 2.63).

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.63636363. . . . ბიზნესბიზნესბიზნესბიზნეს----პროცესის მოდელის პროცესის მოდელის პროცესის მოდელის პროცესის მოდელის აგებააგებააგებააგება

ბიზნეს-პროცესის სამუშაო ნაკადების მოდელირება იყოფა

ანალიზისა და მოქმედების (აქტიურობის) დიაგრამებად.

ბიზნეს-პროცესის ანალიზის დიაგრამის ელემენტების

ინსტრუმენტების პანელი ნაჩვენებია სურათზე 2.64 ა), ხოლო

ბიზნეს-პროცესის მოქმედების დიაგრამის ელემენტების

ინსტრუმენტების პანელი - სურათზე 2.64 ბ).

121

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.64646464. . . . ბიზნესბიზნესბიზნესბიზნეს----პროცესის ანალიზისა და მოქმედების დიაგრამპროცესის ანალიზისა და მოქმედების დიაგრამპროცესის ანალიზისა და მოქმედების დიაგრამპროცესის ანალიზისა და მოქმედების დიაგრამათაათაათაათა

ელემენტების ინსტრუმენტების პანელიელემენტების ინსტრუმენტების პანელიელემენტების ინსტრუმენტების პანელიელემენტების ინსტრუმენტების პანელი

ბიზნეს-პროცესის ანალიზის დიაგრამა გამოიყენება მაღალი

დონის სამუშაო ნაკადების (TopLevelWorkflow) ფორმირებისთვის,

მართვის სფეროების სისტემური ქცევის განსაზღვრისთვის და

ძირითადი (ზოგადი) ბიზნეს-პროცესების მახასიათებლებისა და

მოთხოვნების აღწერისთვის (სურ. 2.65).

122

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.65656565. . . . ბიზნესბიზნესბიზნესბიზნეს----პროცესის ანალიზის პროცესის ანალიზის პროცესის ანალიზის პროცესის ანალიზის დიაგრამის ნიმუშიდიაგრამის ნიმუშიდიაგრამის ნიმუშიდიაგრამის ნიმუში

მოქმედების დიაგრამა განსაზღვრავს სისტემის ქცევას, იგი

აგებულია BPMN სტანდარტის მიხედვით (იხ. ქვეთავი 2.4).

მოქმედების დიაგრამაში ხდება პროცესების ან პროცედურების

აგება, ლოგიკური ანალიზის მიხედვით (მაგ., პროცესების

პარალელური დამუშავება, სისტემის ლოგიკური მიმართულება,

პირობითი გადასვლები, კავშირი მონაცემებთან და სხვ.)

ბიზნეს-პროცესის მოქმედების დიაგრამის ნიმუში

ნაჩვენებია 2.66 სურათზე.

123

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.66666666. . . . ბიზნესბიზნესბიზნესბიზნეს----პროცესის მოქმედების დიაგრამის ნიმუშიპროცესის მოქმედების დიაგრამის ნიმუშიპროცესის მოქმედების დიაგრამის ნიმუშიპროცესის მოქმედების დიაგრამის ნიმუში

მოთხმოთხმოთხმოთხოვნათა მოდელიოვნათა მოდელიოვნათა მოდელიოვნათა მოდელი ((((Requirements Model)))) სისტემის

საბოლოო მომხმარებლის ე.წ. მოთხოვნათა სტრუქტურული

კატალოგია, რომლითაც განისაზღვრება სისტემისადმი საბოლოო

მომხმარებლის მოთხოვნები და სისტემის თავისებურებანი.

მოთხოვნათა მოდელი ნაწილდება ფუნქციონალურ (Functional

Requirements) და არა-ფუნქციონალურ (Non-Functional

Requirements) მოთხოვნებად. ფუნქციონალური მოთხოვნების

მოდელში განიხილება ქცევითი მოთხოვნები ანუ ბიზნეს-წესები

(მაგ., როგორი სტილით დამუშავდეს და გადაეცეს ინფორმაცია,

ელექტრონული ფოსტის გაგზავნის შემდეგ დასტური წერილის

მისვლაზე), სამომხმარებლო ინტერფეისი (არადეტალური - რა

კომპონენტებისგან შედგება დიალოგური ფორმა) და სისტემის

ევოლუცია (რა შესაძლო ცვლილებებია მოსალოდნელი სისტემის

განვითარების თვალსაზრისით).

124

არა-ფუნქციონალური მოდელი განსაზღვრავს სისტემის

ოპერატიული პარამეტრების მოთხოვნებს ანუ კრიტერიუმებს,

სისტემის უსაფრთხოებას, სისტემის აღდგენას ავარიული

სიტუაციებისას, რისკების მართვას, სისტემის მასშტაბებსა და

საზღვრებს, სისტემის ფუნქციონალურ თავსებადობას,

ექსპორტ/იმპორტის საშუალებებს, დამხმარე მოწყობილობების

გამოყენებას და სხვა. (მაგ., ბიზნეს-პროცესების შესრულებებს

შორის ინტერვალი, სისტემის ლოგირებისთვის კრიპტოგრაფიული

მოდელის გამოყენება - MD5 შიფრატორით, სისტემის

მომხმარებელთა უფლებები სამუშაო ადგილების მიხედვით, და

სხვ.). სურათზე 2.67 წარმოდგენილია მოთხოვნათა მოდელის

ელემენტების ინსტრუმენტების პანელი, ხოლო სურათზე 2.68

ნაჩვენებია მოთხოვნათა მოდელის აგების სამუშო ფანჯარა.

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.67676767. . . . მოთხოვნათა მოდელის ელემენტების მოთხოვნათა მოდელის ელემენტების მოთხოვნათა მოდელის ელემენტების მოთხოვნათა მოდელის ელემენტების

ინსტრუმენტების პანელიინსტრუმენტების პანელიინსტრუმენტების პანელიინსტრუმენტების პანელი

125

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.68686868. . . . მოთხოვნათა მოდელის აგების მოთხოვნათა მოდელის აგების მოთხოვნათა მოდელის აგების მოთხოვნათა მოდელის აგების

სამუშო ფანჯარასამუშო ფანჯარასამუშო ფანჯარასამუშო ფანჯარა

126

მაგალითად, განვიხილოთ ფუნქციონალური მოთხოვნის

მოდელი ბიზნეს-პროექტის სამუშაო გუნდის შესადგენად. User

Interface დიაგრამაში განსაზღვრულია სამომხმარებლო

ინტერფეისი დიალოგური ფორმებისთვის - საკადრო შეფასება და

სამუშაო გუნდის დაკომპლექტება.

სამუშაო გუნდის შედგენისთვის ფუნქციონალური

მოთხოვნაა საკადრო შეფასების შევსებული ფორმა, ამდენად

ბიზნეს-წესია: სამუშაო გუნდის შედგენის დიალოგი არ გაიხსნას,

ვიდრე ბაზაში არ იქნება ინფორმაცია, საკადრო შეფასების

შევსებული ფორმის არსებობის შესახებ (სურ. 2.69).

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.69696969.... ფუნქციონალური მოთხოვნის მოდელის ნიმუშიფუნქციონალური მოთხოვნის მოდელის ნიმუშიფუნქციონალური მოთხოვნის მოდელის ნიმუშიფუნქციონალური მოთხოვნის მოდელის ნიმუში

127

ტესტირების მოდელიტესტირების მოდელიტესტირების მოდელიტესტირების მოდელი ((((Testing ModelTesting ModelTesting ModelTesting Model)))) აღწერს

რეალიზებული სისტემისა და მოდელების სატესტო გეგმებსა და

ტესტირების შედეგებს (სურ. 2.70). მოდელის ძირითადი

ელემენტია - სატესტო გეგმა (Test Plan), სადაც ხდება სატესტო

გეგმებისა და ტესტირების შედეგების დიაგრამის აგება. სატესტო

გეგმის დიაგრამას ახლავს ელემენტი - სატესტო გეგმის შედგენის

შაბლონი (Master Test Plan) რომლის დაჭერის შედეგად იხსნება

ტექსტური დოკუმენტის ტიპის ფაილი, რაც ტესტირების

დოკუმენტირების საშუალებას იძლევა.

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.70707070. . . . ტესტირების მოდელიტესტირების მოდელიტესტირების მოდელიტესტირების მოდელი

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.71717171. . . .

სატესტო გეგმის სატესტო გეგმის სატესტო გეგმის სატესტო გეგმის

შედგენის შაბლონი შედგენის შაბლონი შედგენის შაბლონი შედგენის შაბლონი

(Master Test Plan)(Master Test Plan)(Master Test Plan)(Master Test Plan)

128

მაგალითად, საკადრო შეფასების ფორმის შევსების შემდეგ,

სისტემამ უნდა მოახდინოს ფორმის გენერაცია MS Word

სისტემაში. ტესტირების მოდელში ხდება ფორმის გენერაციის

სატესტო გეგმის დიაგრამის აგება. დიაგრამაში მიენიშნება

ობიექტები (სამომხმარებლო ინტერფეისი, კლასი, მართვის

ელემენტი), რომელთა საშუალებითაც ხდება ამ პროცესის

რეალიზაცია და კომენტარები. (მაგ., რა უნდა იყოს

გათვალისწინებული, რისი შემოწმებაა საჭირო, რა შედეგით

დასრულდა ტესტირება, შეცდომები და სხვა).

სატესტო გეგმისა და ტესტირების შედეგების დიაგრამის

ნიმუშები ნაჩვენებიია სურათებზე 2.72 და 2.73.

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.72727272. . . . სატესტო გეგმის დიაგრამასატესტო გეგმის დიაგრამასატესტო გეგმის დიაგრამასატესტო გეგმის დიაგრამა

129

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.73737373. . . . ტესტირების შედეგის დიაგრამატესტირების შედეგის დიაგრამატესტირების შედეგის დიაგრამატესტირების შედეგის დიაგრამა

დანერგვის მოდელიდანერგვის მოდელიდანერგვის მოდელიდანერგვის მოდელი ((((Maintenance ModelMaintenance ModelMaintenance ModelMaintenance Model)))) განკუთვნილია

რეალიზებული სისტემის სრულყოფისათვის და საწარმოო

დანერგვის შედეგების დაფიქსირებისთვის. მოდელში აღიწერება

სისტემის ტესტირებისა და პირველადი დანერგვის შედეგად

აღმოჩენილი პრობლემები, შეცდომები, შედეგები და

ფაქტობრივად, ყველა ის ინფორმაცია, რაც საჭიროა სისტემის

განახლება ან კორექტირებისთვის. დანერგვის მოდელის

დიაგრამები ინახება ვერსიების სახით.

პრაქტიკულად, დიაგრამა ახდენს დასრულებული

პროგრამული პროდუქტის პრობლემების ვიზუალურ

წარმოდგენას.

დანერგვის მოდელის დიაგრამა, მართვის ელემენტები,

სტრუქტურა და ლოგიკა ტესტირების მოდელის ეკვივალენტურია.

130

სამომხმარებლო ინტერფეისის მოდელი (User Interface Model).

პროგრამული სისტემების დიალოგური ინტერფეისების აგებისას,

ხშირად პრობლემატურია მართვის ელემენტების სწორი

გამოყენებისა და განლაგების საკითხები, რაც პროგრამული

პროდუქტის სამომხმარებლო ხარისხს უზრუნველყოფს. ამ

თვალსაზრისით, გასათვალისწინებელია დანართის ტიპი (Web-

Application, Windows-Application), ინფორმაციის კომფორტულად

წარმოდგენისთვის ვიზუალური კომპონენტების შერჩევა და სხვა.

ამდენად, გრაფიკული ინტერფეისის მოდელის შედგენა მაღალი

დონის დაპროექტების კლასს მიეკუთვნება.

სამომხმარებლო ინტერფეისის მოდელი ახდენს პროგრამული

სისტემის დიალოგური ფორმების კლასიფიკაციას:

სისტემის სამომხმარებლო ფორმები (Primary Forms), იგება

სისტემის ძირითადი დიალოგური ფორმებისა და მათი ლოგიკური

ურთიერთკავშირის მიხედვით;

– სისტემის ადმინიტრირების ფორმები (Administrative

Forms), განკუთვნილია სისტემის ადმინისტრატორის დიალოგური

ინტერფეისის აღსაწერად. მაგალითად, კონფიგურაციის

პარამეტრების მითითება, უსაფრთხოება და ა.შ.;

– სისტემის დახმარების ფორმები (Help System).

სამომხმარებლო ინტერფეისის დიაგრამების აგების

ძირითადი ელემენტებია ეკრანის ფორმა - Screen და გრაფიკული

ინტერფეისის მართვის ელემენტი - UI Control (სურ. 2.74).

სურსურსურსურ. 2. . 2. . 2. . 2. 74747474. . . .

სამომხმარებლო ინტერფეისის სამომხმარებლო ინტერფეისის სამომხმარებლო ინტერფეისის სამომხმარებლო ინტერფეისის

მოდელის ძირითადი მოდელის ძირითადი მოდელის ძირითადი მოდელის ძირითადი

ელემენტებიელემენტებიელემენტებიელემენტები

131

2.75 სურათზე წარმოდგენილია სამომხმარებლო

ინტერფეისის მოდელის სამუშაო გარემო. დიალოგური ფორმის

დიაგრამებზე მართვის ელემენტის გამოსახვა შესაძლებელია

ვიზუალური პროგრამირების სისტემების სტანდარტული

სტერეოტიპების მიხედვით, UI Control ელემენტის თვისებების

ფანჯრიდან (Stereotype), რომელიც ელემენტის სამუშაო გარემოზე

გადმოტანისას იხსნება (სურ. 2.76).

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.75757575. . . . სამომხმარებლო ინტერფეისის მოდელისსამომხმარებლო ინტერფეისის მოდელისსამომხმარებლო ინტერფეისის მოდელისსამომხმარებლო ინტერფეისის მოდელის

სამუშაო გარემოსამუშაო გარემოსამუშაო გარემოსამუშაო გარემო

132

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.76767676. . . . UI ControlUI ControlUI ControlUI Control ელემენტის თვისებების ფანჯარაელემენტის თვისებების ფანჯარაელემენტის თვისებების ფანჯარაელემენტის თვისებების ფანჯარა

133

2.77-2.79 სურათებზე შემოთავაზებულია სისტემის

სამომხმარებლო, ადმინისტრირებისა და დახმარების ფორმების

მაგალითები.

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.77777777. . . . სისტემის სამომხმარებლო ფორმის ნიმუშისისტემის სამომხმარებლო ფორმის ნიმუშისისტემის სამომხმარებლო ფორმის ნიმუშისისტემის სამომხმარებლო ფორმის ნიმუში

134

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.78787878. . . . სისტემის სისტემის სისტემის სისტემის ადმინისტრირების ადმინისტრირების ადმინისტრირების ადმინისტრირების ფორმის ნიმუშიფორმის ნიმუშიფორმის ნიმუშიფორმის ნიმუში

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.79797979. . . . სისტემის დახმარების ფორმის ნიმუშისისტემის დახმარების ფორმის ნიმუშისისტემის დახმარების ფორმის ნიმუშისისტემის დახმარების ფორმის ნიმუში

135

საინფორმაციო სისტემების დაპროექტება, წარმოდგენილი

მოდელების გამოყენებით, ფაქტობრივად, ეტაპობრივად აწარმოებს

რთული და დიდი სისტემების სტრუქტურულ ანალიზს,

პარალელური და განაწილებული ხასიათის პროცესების კვლევას,

რაც სრულყოფილი პროგრამული პროდუქტის (პროგრამული და

ინფორმაციული უზრუნველყოფის) შექმნის საშუალებას იძლევა.

თუმცა, წარმოდგენილ მოდელებთან ერთად დიდი ყურადღება

ექცევა სისტემის სიტუაციურ ანალიზს. სიტუაციური ანალიზით

განისაზღვრება რამდენად მიახლოებულია რეალურ

მდგომარეობასთან სხვადასხვა ტიპის ფუნქციონალური ნაკადების

მოძრაობა, კონკრეტული პროცესის მუშაობისას სისტემის

დატვირთვის შესაძლებლობის ანალიზი, აგებული ბიზნეს-

პროცესების მოდელების შეფასება და ალტერნატიული

ვარიანტებით ექსპერიმენტული კვლევა.

არსებობს რიგი მეთოდები სისტემის ამ მიმართულებით

კვლევისთვის, მათ შორის ერთ-ერთი საინტერესო მეთოდია

იმიტაციური მოდელირება და პეტრის ქსელის თეორია, რომელიც

პროცესების შეფასებისა და პროცესების რეაქციის გამოვლენის

საშუალებას იძლევა რიგი მაჩვენებლების ზემოქმედების შედეგად.

2.7. ბბბბიზნესიზნესიზნესიზნეს----პროექტების მართვის სისტემის პროექტების მართვის სისტემის პროექტების მართვის სისტემის პროექტების მართვის სისტემის დინამიკურიდინამიკურიდინამიკურიდინამიკური

მოდელისმოდელისმოდელისმოდელის კვლევაკვლევაკვლევაკვლევა პეტრისპეტრისპეტრისპეტრის ქსელისქსელისქსელისქსელის ბაზაზებაზაზებაზაზებაზაზე

პეტრის ქსელის თეორია გრაფო-ანალიზურ თეორიაზე

დაფუძნებული კონცეფციაა და გამოიყენება დისკრეტული

სისტემების პარალელური და განაწილებული ხასიათის

პროცესების კვლევისა და მოდელირებისათვის. პეტრის ქსელით,

მოდელების სისტემური ანალიზი იკვლევს ობიექტის დინამიკურ

თვისებებსა და რესურსულ შესაძლებლობებს.

პეტრის ქსელის საშუალებით შესაძლებელია პრაქტიკულად

ნებისმიერი სისტემის ყოფაქცევის მოდელირება, გამოკვლევა და

ანალიზი [12, 13].

პეტრის ქსელში ძირითად მახასიათებელს წარმოადგენს

მოვლენისა და პირობის ცნებები. მოვლენა - პეტრის ქსელში

გარკვეული მოქმედების განხორციელებაა, ხოლო პირობა -

136

სისტემის მდგომარეობაა. მოვლენების განსახორციელებლად

საჭიროა შესრულდეს მოვლენის ე.წ. წინაპირობები. მოვლენის

შესრულების შემდეგ ხორციელდება მოვლენის ე.წ. შემდგომი

პირობები. პეტრის ქსელში მოვლენები აისახება პოზიციებით,

ხოლო პირობები გადასასვლელებით, მოვლენის წინა პირობები

წარმოიდგინება შესაბამისი გადასასვლელის შემავალი

პოზიციებით და მოვლენის შემდგომი პირობები - გამომავალი

პოზიციებით.

ამგვარად, პეტრის ქსელის ძირითადი ელემენტებია

პოზიციები (რგოლები), გადასასვლელები (მართკუთხედები) და

მათი შემაერთებელი რკალები. პოზიციები შეიძლება შეიცავდეს

ერთ ან მეტ მარკერს (შავი წერტილი ან რიცხვი), რაც აუცილებელი

პირობაა პეტრის ქსელის ამუშავებისთვის. ამუშავება ნიშნავს

ქსელის რომელიმე გადასასვლელის გახსნას, რაც ნებადართულია

მხოლოდ მაშინ, როცა გადასასვლელის შემავალი ყველა პოზიცია

მინიმუმ 1 მარკერს შეიცავს. შესაძლებელია ჯერადი რკალების

არსებობა და ამ დროს შემავალ პოზიციებში მარკერების

რაოდენობა რკალების ჯერადობაზე ნაკლები არ უნდა იყოს.

სხვადასხვა პეტრის ქსელის ტიპის გამოყენების

თვალსაზრისით, შექმნილია პეტრის ქსელების ინსტრუმენტები.

პეტრის ქსელი, მისი ავტორის, გერმანელი დოქტორის კარლ ადამ

პეტრის სახელს ატარებს.

პეტრის ქსელები გამოიყენება პარალელური პროცესების

შესრულებისას საერთო გამოყენების მონაცემების

სინქრონიზაციისა და კონფლიქტური სიტუაციების მართვისთვის.

მულტიპროცესორულ და განაწილებულ სისტემებში

განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭება პროცესების ეფექტურად

ორგანიზაციის საკითხს ჩიხური სიტუაციის აღმოსაფხვრელად.

პროცესი ჩიხურია, თუ იგი ელოდება ისეთი ხდომილების

შესრულებას, რომელიც არასოდეს არ მოხდება. ჩიხური

პროცესების არსებობისათვის ოთხი აუცილებელი პირობა იქნა

განსაზღვრული: ურთიერთგამორიცხვის (პროცესებს აქვს

რესურსების მონოპოლური გამოყენების უფლება), დამატებითი

რესურსების მოლოდინის (პროცესებს აქვს უკვე გამოყოფილი

რესურსები, მაგრამ ელოდება დამატებითსაც),

137

არაგადანაწილებადობის (პროცესებს არ შეიძლება ჩამოერთვას

რესურსები მათ საბოლოო შესრულებამდე), წრიული მოლოდინის

(არსებობს პროცესების ჯაჭვი, რომელშიც ყოველი პროცესი

აბლოკირებს ერთ ან რამდენიმე რესურსს, რომლებიც ესაჭიროება

ჯაჭვში მომდევნო პროცესს) [16, 31].

არსებობს პეტრის ქსელების სხვადასხვა ნაირსახეობა,

მაგალითად:

• პირობით/ მოვლენითი;

• მიზეზ/შედეგობრივი;

• პრედიკატ/ ტრანზიტული;

• ფერადი;

• ალგებრული;

• მაღალი დონის;

• დაბალი დონის;

• გაფართოებული და ა.შ.

დაბალი დონის ანუ ელემენტარულ პეტრის ქსელში აისახება

მხოლოდ სისტემაში მიმდინარე მოვლენები და არ შეიცავს

ინფორმაციას ობიექტის რაოდენობრივი ან სხვა მახასიათებლების

შესახებ, რეალური, დიდი სისტემების მოდელირებისთვის

ელემენტარული პეტრის ქსელები მეტწილად არასაკმარისია. ამ

შემთხვევაში გამოყენებაშია სისტემური (გაფართოებული) პეტრის

ქსელი, რომელიც ქსელის განზოგადებას გულისხმობს და

მონაცემთა სტრუქტურებით მანიპულირებას უზრუნველყოფს.

ტექნიკური ტერმინებით ეს ნიშნავს იმას, რომ დინამიკური

ელემენტები (მარკერები) მათში არამარტო უბრალო წერტილებია,

არამედ მონაცემთა გარკვეული სტრუქტურებიც. ამასთან, ერთი

პრინციპით აგებული ქვექსელების სტრუქტურები ერთ

სტრუქტურაშია გაერთიანებული [31].

მაგალითად, სურათებზე 2.80 და 2.81 ნაჩვენებია

ელემენტარული პეტრის ქსელის ნიმუში, ბიზნეს-პროექტში

სამუშო გუნდის სპეციალისტების მოთხოვნისა და საკადრო

რესურსის შეფასების პროცესის მართვის ექსპერიმენტული

კვლევისთვის. 2.80 სურათზე ასახული მდგომარეობებისა და

გადასვლების ანუ პირობებისა და ოპერაციების აღმნიშვნელი

მონაცემები ნაჩვენებია ცხრილში 2.1.

138

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.80808080. . . . ელემენტარული პეტრის ქსელის ნიმუშიელემენტარული პეტრის ქსელის ნიმუშიელემენტარული პეტრის ქსელის ნიმუშიელემენტარული პეტრის ქსელის ნიმუში

139

ცხრილიცხრილიცხრილიცხრილი 2.2.2.2.1111. . . . პირობებისაპირობებისაპირობებისაპირობებისა დადადადა ოპერაციებისოპერაციებისოპერაციებისოპერაციების აღმნიშვნელიაღმნიშვნელიაღმნიშვნელიაღმნიშვნელი მონაცემებიმონაცემებიმონაცემებიმონაცემები

მდგომა

რეობები

მნიშვნელობა გადასვლები მნიშვნელობა

P1,P2, P3,

P4

პროექტ-

მენეჯერები

Td1, Td2, Td3,

Td4

პროექტ-მენეჯერებისგან

საკადრო რესურსის მოთხოვნის

მომზადება

P5 კადრების

განყოფილება

Tk საკადრო რესურსის

პარამეტრების დამუშავება

კრიტერიუმებისა და

რაოდენობის

გათვალისწინებით

P6 კადრების

განყოფილების

თანამშრომლები

T2, T3 საკადრო რესურსის

მოთხოვნაზე ინფორმაციის

გავრცელება

P7, P8, P9 სათაო ოფისის

ქვეგანყოფილებე

ბი

T7, T8, T9 სპეციალისტების მონაცემთა

ანალიზი შეზღუდვებისა და

ალტერნატივების

გათვალისწინებით

P10, P11,

P12, P13,

P14

კორპორაციის

ქვედანაყოფები

T10, T11, T12,

T13, T14

სპეციალისტების მონაცემთა

ანალიზი შეზღუდვებისა და

ალტერნატივების

გათვალისწინებით

P15 მიღებული

საერთო

გასაფილტრი

რესურსი

T15 ფილტრაცია

P16, P17 პირველადი

ფილტრაციის

შედეგი

T16, T17 მიზნობრივი კრიტერიუმებით

ფილტრაცია რეიტინგული

შედეგების მიხედვით

(იერარქიული ანალიზისა და

წყვილ-წყვილად შედარების

პროცედურით)

P18, P19,

P20

მიზნობრივი

კრიტერიუმებით

ფილტრაციის

შედეგი

T18 ფილტრაცია n-ჯერ უპირატესი

პროცედურით

P21 საბოლოო

ფილტრაციის

შედეგი

T19 რანჟირება

140

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.81818181. . . . დინამიკური კვლევის სიმულაციადინამიკური კვლევის სიმულაციადინამიკური კვლევის სიმულაციადინამიკური კვლევის სიმულაცია ელემენტარული პეტრის ელემენტარული პეტრის ელემენტარული პეტრის ელემენტარული პეტრის

ქსელის მიხედვითქსელის მიხედვითქსელის მიხედვითქსელის მიხედვით

განხილულ პროცესში, დინამიკური კვლევის სიმულაცია

შესაძლებლობას იძლევა გამოიკვეთოს შედეგის მიღების დროითი

ეფექტურობა.

სისტემური (გაფართოებული) პეტრის ქსელი რთული

სისტემების ბიზნეს-პროცესების ფორმალური აღწერისა და

დინამიკური მოდელის აგების მოქნილი საშუალებაა.

კორპორაციული სისტემების ხასიათიდან გამომდინარე, რომელიც

პირდაპირ აისახება ვებ-ტექნოლოგიური და სერვის-

ორიენტირებული სტანდარტების განვითარებაზე, აუცილებელი

გახდა პეტრის ქსელის მოდელების მოდერნიზაცია და დამუშავება

უშუალოდ BPMN ნოტაციაზე ბაზირებული ბიზნეს-ნაკადების

141

მართვის სისტემისთვის (მაგალითად, WorkFlowNet, BPEL2PN,

WPDL - Workflow Process Definition Language, PNML-

PetriNetMarkup Language, ენები). ასეთი სახის ენები ძირითადად

შეიცავს პეტრის ქსელის სტანდარტულ კონცეფციებს: კვანძები,

გადასვლები, პირობები და ა. შ. და დამატებით სრულყოფს

მოდელების გრაფიკული წარმოდგენისა და ვიზუალიზაციის

ასპექტებს [24, 28].

BPMN ნოტაციაში ბიზნეს-პროცესების დიაგრამის

სემანტიკის განსაზღვრა ეფუძნება პეტრის ქსელების თეორიას,

შემადგენელი ობიექტების ვიზუალური სახეცვლილებით.

2.82 სურათზე ნაჩვენებია BPMN ობიექტების ასახვა და

ანალოგიები პეტრის ქსელის მოდულში, ხოლო 2.83 სურათზე

წარმოდგენილია პეტრის ქსელზე ბაზირებული საპროექტო

გუნდის დაკომპლექტების BPMN მოდელი.

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.82828282. BPMN . BPMN . BPMN . BPMN სტანდარტის ობიექტების ასახვა პეტრის ქსელის სტანდარტის ობიექტების ასახვა პეტრის ქსელის სტანდარტის ობიექტების ასახვა პეტრის ქსელის სტანდარტის ობიექტების ასახვა პეტრის ქსელის

მოდულშიმოდულშიმოდულშიმოდულში

142

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.83838383. . . . პეტრის ქსელზე ბაზირებული საპროექტო გუნდის პეტრის ქსელზე ბაზირებული საპროექტო გუნდის პეტრის ქსელზე ბაზირებული საპროექტო გუნდის პეტრის ქსელზე ბაზირებული საპროექტო გუნდის

დაკომპლექტების დაკომპლექტების დაკომპლექტების დაკომპლექტების BPMNBPMNBPMNBPMN მოდელიმოდელიმოდელიმოდელი

143

მრავალპროცესორული ორგანიზაციული სისტემებისა და

რთული სტრუქტურული ობიექტების კვლევის კომპლექსური

ანალიზისთვის აღიწერება სხვადასხვა ტიპის ბიზნეს-ნაკადების

მოძრაობა. არის შემთხვევები, როდესაც სხვადასხვა ტიპის ბიზნეს-

ნაკადში საჭიროა გავრცელდეს ერთიდაიგივე რესურსი და

ნაკადებმა იმოძრაოს საერთო მარშრუტით. ასეთი მოდელის

აგებისას, კლასიკურ პეტრის ქსელში რთულია კომპლექსური

დინამიკის სრული სურათის დანახვა ანუ ერთი ნაკადის

მაჩვენებლების გარჩევა სხვა ნაკადის მაჩვენებლებისგან.

ამ მიზნით დანიელი მეცნიერ-ინჟინრების მიერ დამუშავდა

გაფართოებული პეტრის ქსელის ვარიანტი-ფერადი პეტრის

ქსელები (CPN), CPNML ენითა და CPN-ინსტრუმენტით, რომელიც

იყენებს გრაფო-ანალიზური, ობიექტ-ორიენტირებული,

ვიზუალური დაპროგრამების პრინციპებს. CPN ML ენა საშუალებას

იძლევა აღიწეროს ქსელის ფერადი კომპონენტები (მარკერები),

ცვლადები, კონსტანტები და თვით პოზიციების,

გადასასვლელებისა და რკალების ტექსტური აღწერები, რაც

ერთგვარ კომფორტს ქმნის ქსელის წასაკითხად და გასაგებად [18].

2.84 სურათზე ნაჩვენებია CPN გარემოში პეტრის ქსელის

აგებისა და იმიტაციური მოდელირების ვიზუალური

კომპონენტები. სიმულაციის მე-3 ღილაკი საშუალებას იძლევა

იტერაციულად, ხელით ავამუშავოთ ჩვენთვის საჭირო

გადასასვლელი (აირჩევა რამდენიმე ალტერნატიულიდან). მე-6

ღილაკი იძლევა საბოლოო მარკირების სურათს. 1-ელი ღილაკი –

კი აღადგენს საწყის მარკირებას, ექსპერიმენტის თავიდან

ჩასატარებლად.

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.84848484.... ფერადი პეტრის ქსელის შექმნისა და იმიტაციური ფერადი პეტრის ქსელის შექმნისა და იმიტაციური ფერადი პეტრის ქსელის შექმნისა და იმიტაციური ფერადი პეტრის ქსელის შექმნისა და იმიტაციური

მოდელირების ინსტრუმენტებიმოდელირების ინსტრუმენტებიმოდელირების ინსტრუმენტებიმოდელირების ინსტრუმენტები

144

CPN ML ენის მიხედვით, ქსელის ყოველ პოზიციას გააჩნია

მინიმუმ ორი ჭდე: სახელი, რომელიც აღმნიშვნელი წრის ან

ელიფსის შიგნით იწერება და მარტივი ან შედგენილი ტიპი

(პოზიციის გვერდით, კურსივით, საკვანძო სიტყვა type, color ან

string) მაგალითად, პოზიცია „კონტრაქტები“ INTxDATA ტიპისაა,

რომელიც წინასწარგანსაზღვრული INT და DATA ტიპების

დეკარტული ნამრავლით წარმოიქმნება. ფერადი პეტრის ქსელი

შეიცავს „ფერად“ მარკერებს, რომლებიც კონკრეტული ტიპის

შესაძლო მნიშვნელობათა სიმრავლე ან მულტისიმრავლეა.

განისაზღვრება კონსტანტები (საკვანძო სიტყვა val),

ცვლადები (var) და ფუნქციები (fun). სხვადასხვა ტიპის მონაცემთა

შორის კავშირების ასახვისთვის გამოიყენება სიმრავლეთა და

კომპლექტების თეორიის ელემენტები.

გარდა მონაცემთა ტიპისა, ყოველი პოზიციის გვერდით

შეიძლება აისახოს მოცემულ მომენტში შემავალი ფერადი

მარკერები. საინიციალიზაციო მარკირება ხაზგასმული ტექსტის

სახით გამოიტანება. მაგალითად, საწყის მდგომარეობაში პოზიცია

„კონტრაქტები“ შეიცავს INTxDATA ტიპის ფერად მარკერთა 5-ელემენტიან სიმრავლეს (საინიციალიზაციო მარკირება):

{1`(1,”{1`(1,”{1`(1,”{1`(1,”კონტრაქტიკონტრაქტიკონტრაქტიკონტრაქტი_1“), 1`(2, „ _1“), 1`(2, „ _1“), 1`(2, „ _1“), 1`(2, „ კონტრაქტიკონტრაქტიკონტრაქტიკონტრაქტი_2“),_2“),_2“),_2“),

1`(3, „1`(3, „1`(3, „1`(3, „კონტრაქტიკონტრაქტიკონტრაქტიკონტრაქტი_3“), 1`(4, „ _3“), 1`(4, „ _3“), 1`(4, „ _3“), 1`(4, „ კონტრაქტიკონტრაქტიკონტრაქტიკონტრაქტი_4“), 1`(5, „# # # # “) }._4“), 1`(5, „# # # # “) }._4“), 1`(5, „# # # # “) }._4“), 1`(5, „# # # # “) }.

ბოლო, მე-5 ელემენტი შეესაბამება დასასრულის

იდენტიფიკაციას - stop.

საყურადღებოა „1“-იანი ყოველი ელემენტის დასაწყისში (მას

კოეფიციენტი ეწოდება), რომელიც მიუთითებს, რომ პოზიციაშია

არაუმეტეს 1 ცალი მოცემული ფერის მონაცემი (ანუ არსებობს

მხოლოდ ერთი კონტრაქტი ნომრით „კონტრაქტი_1“, რომლის

ფერია - რიგითი ნომერია 1). ამ შემთხვევაში გვაქვს მონაცემთა

ელემენტების სიმრავლე.

2.85 სურათზე წარმოდგენილია CPN ინსტრუმენტის

ფუნქციების, დახმარების, ოფციებისა და აღწერის (Declarations)

ნიმუში.

მაგალითის სახით 2.86 სურათზე ნაჩვენებია საწარმოს

მარკეტინგული კვლევის პროცესის კომპლექსური ანალიზის

ფერადი პეტრის ქსელის ფრაგმენტი.

145

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.85858585.... CPNCPNCPNCPN----ინსტრუმენტის ინსტრუმენტის ინსტრუმენტის ინსტრუმენტის სამუშაოსამუშაოსამუშაოსამუშაო გარემოგარემოგარემოგარემო

146

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.86868686.... მარკეტინგულიმარკეტინგულიმარკეტინგულიმარკეტინგული პროცესისპროცესისპროცესისპროცესის ფრაგმენტიფრაგმენტიფრაგმენტიფრაგმენტი CPNCPNCPNCPN----ისისისის გარემოშიგარემოშიგარემოშიგარემოში

147

მარკეტინგული კვლევის პროცესის წარმოდგენილი ქსელის

(სურ. 2.86) დინამიკა რამდენიმე ბიჯის შემდეგ, სადაც ჩანს

მარკერების შეცვლილი მდგომარეობა, ნაჩვენებია 2.87 სურათზე.

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.87878787.... იმიტაციურიიმიტაციურიიმიტაციურიიმიტაციური მოდელირებისმოდელირებისმოდელირებისმოდელირების შუალედურიშუალედურიშუალედურიშუალედური ეტაპიეტაპიეტაპიეტაპი

148

ფერად პეტრის ქსელებში კარგადაა შერწყმული პეტრის

ქსელებისა და დაპროგრამების თეორია (იერარქიულობა,

მოდულურობა – დიდი სისტემების მოდელირებისთვის), რაც მის

დიდ პრაქტიკულ ღირებულებასაც განაპირობებს თანამედროვე

ინფორმაციულ ტექნოლოგიათა გამოყენების მრავალ სფეროში.

2.8. ბიზნესბიზნესბიზნესბიზნეს----პროცესების მოდელების პროცესების მოდელების პროცესების მოდელების პროცესების მოდელების ინტეგრაციინტეგრაციინტეგრაციინტეგრაციაააა

ბიზნეს-სტრუქტურების დაპროექტებისა და

ავტომატიზაციის თანამედროვე კონცეფციაა სხვადასხვა

საინფორმაციო ტექნოლოგიების ინტეგრაცია ერთ საერთო

სტანდარტში (BI ტექნოლოგია). ამ თვალსაზრისით, რთული და

დიდი მართვის საინფორმაციო სისტემის კვლევა, დაპროექტება და

ავტომატიზაცია წარმოებს თანამედროვე საინფორმაციო

ტექნოლოგიების მეთოდებისა და პროგრამული ინსტრუმენტების

მთელი სპექტრის გამოყენებით: ბიზნეს-პროცესების

მოდელირების ნოტაცია, ბიზნეს-პროცესების რეალიზაციისა და

შესრულების ენა, ტექნოლოგიური და დოკუმენტბრუნვის

პროცესების მართვის სისტემა, ბიზნეს-რესურსების

ინტელექტუალური მართვის ტექნოლოგია, საოფისე სისტემები,

პეტრის ქსელი, ინფორმაციული და პროგრამული

უზრუნველყოფის თანამედროვე საინფორმაციო სისტემები (Java

NetBeans, Microsoft .NET, XML, MsSQL Server 2000/2005) და სხვა

(სურ. 2.80).

დღესდღეობით, საინფორმაციო სისტემების განვითარების

თვალსაზრისით, სამეცნიერო კვლევები მიმართულია სხვადასხვა

მოდელირების სისტემების, პროგრამული კოდის, მონაცემებისა და

ინფორმაციის ინტეგრაციის, ტრანსფორმაციის, მიგრაციისა და

ურთიერთთავსებადობის ტექნოლოგიების სრულყოფისკენ.

ინტეგრაციის პრობლემები, რაც საინფორმაციო

ტექნოლოგიების წამყვან ქვეყნებშიც, დღეს აქტუალურ

პრობლემად ითვლება, ოთხი ძირითადი მიმართულებით

განიხილება:

149

1. საინფორმაციო ტექნოლოგიებისა და პროგრამულ-

ინსტრუმენტული საშუალებების ინტეგრაცია. დღევანდელი

საინფორმაციო ტექნოლოგიების სამყარო სწრაფი განვითარებისა

და ზრდის ტემპის გამო შეიძლება დახასიათდეს ტექნოლოგიების

ქაოტურობითა და სიჭარბით. ეს ეხება როგორც პროცესების

მოდელირებისა და სერვისების პროცესული კომპოზიციის

ტექნოლოგიებს, ასევე მონაცემთა მოდელებსა და სემანტიკური

მოდელების სისტემებს. საბოლოოდ, მუდმივად დგება სხვადასხვა

პარადიგმების თავსებადობისა და ინტეგრაციის პრობლემები,

რათა საპრობლემო სფეროს რთული ამოცანების გადასაჭრელად

გამოყენებულ იქნას საუკეთესო საინფორმაციო ტექნოლოგიების

კომპლექსი;

2. სხვადასხვა ტიპის მოდელების ინტეგრაცია.

კომპლექსური პროგრამული სისტემის დაპროექეტება საჭიროებს

მრავალასპექტურ კვლევას მოდელირების სხვადასხვა ტიპების

გამოყენებით. სისტემის მრავალასპექტური კვლევა

ითვალისწინებს სტრუქტურული, სისტემური, დინამიკური,

ფორმალური და სხვა მოდელების აგებას, რაც ხშირ შემთხვევაში

სხვადასხვა მოდელირების ინსტრუმენტებით ხორციელდება. ამ

თვალსაზრისით პრობლემატურია სისტემის კომპლექსური

კვლევის ზოგადი სტრუქტურის წარმოდგენა.

3. შიგა საინფორმაციო რესურსების ინტეგრაცია.

ინფორმაცია, როგორც წესი გაფანტულია მონაცემთა ბაზებში,

დოკუმენტთა საცავებში, ელექტრონულ ფოსტაში და ა.შ. ამ

შემთხვევაში პრობლემატურია ინფორმაციისა და ცოდნის

შეგროვება, ფორმალიზება და ორგანიზება ერთ საერთო

სტრუქტურაში. მონაცემთა ღრმა ანალიზი, მისი შემდგომი

ავტომატიზებული დამუშავება და მოხერხებული ფორმით

გამოყენება;

4. გარე საინფორმაციო რესურსების ინტეგრაცია. საჭირო ინფორმაციის მიღების შესაძლებლობა სხვადასხვა წყაროებიდან,

როგორც ტექნიკური საშუალებების, ისე საინფორმაციო

რესურსების კომპლექსის დამუშავებით.

ამგვარად, აქტუალურია სპეციალური მეტა-ენისა და

პლატფორმის შექმნა, რომელიც მხარს დაუჭერს ორგანიზაციული

150

დანართების ინტეგრაციის, ბიზნეს-პროცესებისა და მონაცემთა

მოდელების გრაფიკული მოდელირების, ანალიზის,

ოპტიმიზაციის, მონიტორინგისა და ავტომატიზაციის ერთ

მთლიან გარემოში განხილვას.

Software-Engineering კლასის ტექნოლოგიები (CASE, MDA,

RAD, BPMN) პროგრამული კოდის გენერაციის გარდა, XML და

BPEL ენების გამოყენებით ცალსახად უჭერს მხარს სხვადასხვა

ტიპის მოდელების თავსებადობის, ურთიერთტრანსფორმაციისა

და დიაგრამების კონვერტაციის პროცესებს.

XML ენა ასრულებს მონაცემთა კოოპერაციის ერთგვარ ხიდს

სხვადასხვა საინფორმაციო სისტემებში. იგი, საკმაოდ მოქნილი

ენაა, რომლის შესაძლებლობაშია დამუშავდეს საკუთარი ტეგები,

მონაცემთა სტრუქტურები და სქემები. XML ტექნოლოგია

დამუშავებულია სტრუქტურულ მონაცემთა მართვისთვის და

იძლევა მონაცემთა განსაზღვრის, გადაცემისა და ინტერპრეტაციის

საშუალებებს სხვადასხვა დანართებში, მოდელირების ენებში,

მაღალი დონის პროგრამული ტექნოლოგიებში, მონაცემთა ბაზის

მართვის სისტემებსა და ტექსტურ ფაილებში [36].

BPEL ენა (ბიზნეს-პროცესების რეალიზაციის ენა)

ბაზირებულია XML ენაზე და ბიზნეს-პროცესების ფორმალური

აღწერის, ტრანსფორმაციის, კოოპერაციისა და გენერაციის

საშუალებას იძლევა. BPEL ენა ძირითადად, მუშაობს BPMN

სტანდარტის მოდელებთან (Business Process Visual Architect,

ActiveModelerer Avantage, Oryx-editor, ILOG BPMN Modeler).

მოდელების ტრანსფორმაციისა და კონვერტაციის

თვალსაზრისით ერთ-ერთი მძლავრი ინსტრუმენტია ProM

რედაქტორი, რომელიც ბიზნეს-პროცესების სხვადასხვა ტიპის

მოდელებისა და დიაგრამების, ურთიერთტრანსფორმაციის,

ანალიზის, კომპოზიციის, გარდაქმნისა და ექსპორტის

საშუალებას იძლევა (სურ. 2.88).

ProM რედაქტორი ბიზნეს-ქმედებათა მონიტორინგის

ბიზნეს-ოპერაციების მართვის, ბიზნეს-პროცესების ანალიზის

ერთგვარი პლატფორმაა CASE, Workflow, BPMN სტანდარტის

დიაგრამების, სხვადასხვა ტიპის პეტრის ქსელის მოდელების, XML

დოკუმენტების ურთიერთგარდაქმნისა და ანალიზისთვის [41, 43].

151

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.88888888. ProM . ProM . ProM . ProM რედაქტორირედაქტორირედაქტორირედაქტორი

152

განვიხილოთ ILOG BPMN Modeler სისტემაში აგებული

BPMN მოდელის (სურ. 2.88) კონვერტირება პეტრის ქსელში.

ProM რედაქტორში ფუნქციით - Open ILOG BPMN File

იხსნება შესაბამის ინსტრუმენტში შექმნილი BPMN მოდელი.

რედაქტორის ექსპორტის ფუნქციაში, გათვალისწინებულია

კონვერტირებული დიაგრამების დოკუმენტაციის შექმნა ***.Dot

ფაილში და ყოველი პროცესების ლოგირება, რომელიც ქმნის

შემდეგი ტიპის MXML Log ფაილს:

პეტრის ქსელის მიღებამდე, მოდელი საჭიროებს შუალედურ

გარდაქმნას Workflow ჯგუფის ენის მოდელში (YAWL workflow),

რის საფუძველზეც კონვერტირდება სხვადასხვა სპეციფიკის

პეტრის ქსელში (სურ. 2.90).

აქვე, შესაძლებელია მოდელების, მათ შორის პეტრის ქსელის

მოდელის პარამეტრების მოდიფიკაცია და ანალიზი მენიუდან

Analyze, ატრიბუტების, კვანძებისა და გადასვლების მიხედვით

(სურ. 2.91).

პროცესის დეტალური სიმულაციური ანალიზისთვის

შესაძლებლობაშია, მოდელის ექსპორტი მაღალი დონის

(HLPetriNet) ან ფერადი პეტრის ქსელების (CPN) ინსტრუმენტში.

CPN-ინსტრუმენტში იქმნება ორი დონის სიმულაციური

მოდელი - პროცესი (სურ. 2.92) და გარემო (სურ. 2.93).

153

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.89898989. . . . BPMN BPMN BPMN BPMN მოდელი მოდელი მოდელი მოდელი ILOG BPMN Modeler ILOG BPMN Modeler ILOG BPMN Modeler ILOG BPMN Modeler სისტემაშისისტემაშისისტემაშისისტემაში

154

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.90909090. . . . დიაგრამის კონვერტირება სხვადასხვა დიაგრამის კონვერტირება სხვადასხვა დიაგრამის კონვერტირება სხვადასხვა დიაგრამის კონვერტირება სხვადასხვა

სპეციფიკის პეტრის ქსელშისპეციფიკის პეტრის ქსელშისპეციფიკის პეტრის ქსელშისპეციფიკის პეტრის ქსელში

155

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.91919191. . . . მოდელის პარამეტრების მოდიფიკაცია და ანალიზიმოდელის პარამეტრების მოდიფიკაცია და ანალიზიმოდელის პარამეტრების მოდიფიკაცია და ანალიზიმოდელის პარამეტრების მოდიფიკაცია და ანალიზი

156

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.92929292. . . . ექსპორტირებული ექსპორტირებული ექსპორტირებული ექსპორტირებული BPMN BPMN BPMN BPMN მოდელის მოდელის მოდელის მოდელის ფრაგმენტი ფრაგმენტი ფრაგმენტი ფრაგმენტი CPNCPNCPNCPN----

ინსტრუმენტში ინსტრუმენტში ინსტრუმენტში ინსტრუმენტში ((((გარემოგარემოგარემოგარემო))))

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.93939393.... ექსპორტირებულიექსპორტირებულიექსპორტირებულიექსპორტირებული BPMNBPMNBPMNBPMN მოდელისმოდელისმოდელისმოდელის ფრაგმენტიფრაგმენტიფრაგმენტიფრაგმენტი CPNCPNCPNCPN----

ინსტრუმენტშიინსტრუმენტშიინსტრუმენტშიინსტრუმენტში (პროცესიპროცესიპროცესიპროცესი)

BPMN მოდელების კონვერტაცია ხორციელდება XPDL (XML

Processing Description Language) და BPEL ენების, როგორც

სინტაკსური ანალიზატორების საფუძველზე. XPDL აღწერს

ბიზნეს-პროცესების შინაარს, ხოლო BPEL ენა ბიზნეს-პროცესების

ურთიერთქმედებას.

2.92 სურათზე წარმოდგენილია BPMN სტანდარტის

ძირითადი ლოგიკური კომპონენტების (Sequence -

მიმდევრობითობა, Flow-ნაკადი, Switch - გადამრთველი, Pick -

მინიშნება, While-ციკლის ოპერატორი) BPEL კოდირების ნიმუში.

157

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.94949494. . . . BPMN BPMN BPMN BPMN კომპონენტების კომპონენტების კომპონენტების კომპონენტების BPEL BPEL BPEL BPEL კოდიკოდიკოდიკოდი

158

ბიზნეს-პროცესების აღწერას XPDL ენით შემდეგი სახე აქვს:

XML, XPDL, BPEL ჯგუფის ენების შექმნის საფუძველზე,

თანამედროვე საინფორმაციო ტექნოლოგიებში შემოდის ბიზნეს-

პროცესების ინტეგრაციის ძირეული კონცეფციები -

ორკესტრირება (Orchestration), ქორეოგრაფია (Choreography) და

ონტოლოგია (Ontology), რაც ძირითადად, განეკუთვნება

სისტემების პროცეს-ორიენტირებული და სერვის-

ორიენტირებული მიდგომით რეალიზაციას [48, 51].

ბიზნეს-პროცესი სერვის-ორიენტირებული მიდგომის

საფუძველზე აღიწერება ვებ-სერვისის სახით.

ორკესტრირება, პროცეს-ორიენტირებული მიდგომის

თვალსაზრისით სისტემის სხვადახვა სახის ბიზნეს-პროცესების

ანუ ვებ-სერვისების კომპოზიციაა, რომელთა შესრულების

მიმდევრობას მართავს ბიზნეს-ლოგიკა (მიზნობრივი ფუნქცია).

ორკესტრირების აღწერის ენად გამოყენებაშია XPDL და BPEL

ენები.

ქორეოგრაფია, სხვადასხვა პლატფორმაზე და პროგრამულ

ენაზე აღწერილი ბიზნეს-პროცესების (ვებ-სერვისების)

აღქმადობასა და გამოყენებას უზრუნველყოფს XML და WSDL

ენების საშუალებით.

ონტოლოგია, ემსახურება ბიზნს-პროცესების მთლიანობას.

იგი, ამავდროულად, სისტემის შესახებ ცოდნის ინფორმაციული

მთლიანობაა და წარმოადგენს ერთგვარ კონცეპტუალური სქემას,

სისტემის ელემენტების აღწერის, ტერმინების, მათ შორის

დამოკიდებულებისა და ამ დამოკიდებულებათა წესების

ერთობლივი წარმოდგენით, ონტოლოგიის აღწერის ენებია RDF,

RDF/XML (Resource Description Framework), OWL (Web Ontology

Language) და სხვა.

159

2.9. ბბბბიზნესიზნესიზნესიზნეს----პროექტების მართვის სისტემპროექტების მართვის სისტემპროექტების მართვის სისტემპროექტების მართვის სისტემიიიის მოდელის მოდელის მოდელის მოდელი

2.9.1. ბიზნესბიზნესბიზნესბიზნეს----პროეტქების მართვის ტექნოლოგიური პროეტქების მართვის ტექნოლოგიური პროეტქების მართვის ტექნოლოგიური პროეტქების მართვის ტექნოლოგიური პროცესის მოდელირება პროცესის მოდელირება პროცესის მოდელირება პროცესის მოდელირება UMLUMLUMLUML დადადადა BPMNBPMNBPMNBPMN სტანდარტითსტანდარტითსტანდარტითსტანდარტით

ბიზნეს-პროექტების მართვის ავტომატიზებული სისტემის

გამოყენების მთავარ უპირატესობებს წარმოადგენს (პროექტების

მართვის სტანდარტის - PMBOK მიხედვით):

• პროექტების მართვის პროცედურის რეგლამენტირების

საშუალება;

• პროექტის დროის, რესურსების და ღირებულების

პარამეტრების მათემატიკური მეთოდების გამოყენება;

• საპროექტო მონაცემების, რესურსებისა და

ღირებულებების შესახებ ინფორმაციის ცენტრალიზებული

შენახვა;

• სწრაფი ანალიზის საშუალება სხვადასხვა სახის

ცვლილებების დროს;

• მაკონტროლებელი სტრუქტურის შემუშავება;

• საპროექტო გუნდის ავტომატიზებულად

დაკომპლექტების საშუალება;

• პროექტების არქივისა და დაგროვილი ცოდნის

გამოყენების მხარდამჭერი უზრუნველყოფები.

ამ თვალსაზრისით, ავტომატიზებული სისტემის ძირითადი

ასპექტებისა და სისტემის ინტერფეისის ზოგადი სტრუქტურის

გრაფიკული ასახვა ნაჩვენებია 2.95 და 2.96 სურათებზე.

ბიზნეს-პროექტის ფუნქციონირება ითვალისწინებს შემდეგი

მიმართულების ეტაპობრივ შესრულებას: კომერციული და

მარკეტინგული, ტექნიკური, ფინანსური, ეკონომიკური,

ინსტიტუციური ანალიზი და რისკების ანალიზის სახით. ამასთან,

ყოველი ეტაპის შეფასების შემდეგ მაჩვენებლების არასასურველი

შედეგის მიღებისას პროექტი შესაძლებელია გაუქმდეს.

პრაქტიკულად, თითოეული პროცესის კვლევისას

აუცილებელია ოპერატიულად განისაზღვროს კვლევის ობიექტები

და მაჩვენებლები, შედეგად შეიქმნას თითოეული პროცესის

კვლევის კომპოზიციური სურათი სხვადასხვა მაჩვენებლების

კომპლექსური ანალიზით.

160

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.95959595.... ბიზნესბიზნესბიზნესბიზნეს----პროექტის მართვის ძირითადი ასპექტებიპროექტის მართვის ძირითადი ასპექტებიპროექტის მართვის ძირითადი ასპექტებიპროექტის მართვის ძირითადი ასპექტები

161

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.96969696.... სისტემის ინტერფეისის ზოგადი სტრუქტურასისტემის ინტერფეისის ზოგადი სტრუქტურასისტემის ინტერფეისის ზოგადი სტრუქტურასისტემის ინტერფეისის ზოგადი სტრუქტურა

ავტომატიზებული სისტემა ნაწილდება ორ დამოუკიდებელ

ფაზად:

1. საკადრო რესურსების რეგისტრაციისა და შეფასების

ნაწილი;

2. პროექტების მართვის ტექნოლოგიური პროცესი.

პროექტების მართვის ტექნოლოგიური პროცესის

ავტომატიზაციაში გათვალისწინებულია პროექტის

რეგისტრაციის, მობილური სამუშაო გუნდის შერჩევის, საპროექტო

ეტაპების/ფაზების განსაზღვრის, პროექტის ბიუჯეტისა და

ვადების დადგენის პროცესები.

საკადრო რესურსების რეგისტრაციისა და შეფასების

პროცესის ავტომატიზაცია ძირითადად ორიენტირებულია

მობილური სამუშაო გუნდის შერჩევის პროცესზე. საკადრო

რესურსების მართვის პროცესისთვის გათვალისწინებულია

სპეციალისტის რეგისტრაციის, პერიოდული საკადრო შეფასების

ფორმების შედგენის და რეგისტრირებული სპეციალისტების

შეფასების წარმოების ფორმები.

162

დამატებით, სისტემაში რეალიზებულია სისტემის

ადმინისტრატორის ფუნქციები, რაც მომხმარებელთა

რეგისტრაციასა და მომხმარებელთა უფლებების მართვას

ითვალისწინებს.

ბიზნეს-პროექტების მართვის სისტემაში მონაწილე

ძირითად მხარეებს, რაც პრაქტიკულად, სისტემის სამუშაო

ადგილებს განსაზღვრავს, წარმოადგენს - პროექტ-მენეჯერი,

დეპარტამენტის ხელმძღვანელი, სპეციალისტი (მობილური

სამუშაო გუნდის წევრი), კადრების განყოფილება და სისტემის

ადმინისტრატორი.

სისტემის დაპროექტების ეტაპზე გამოყენებულია UML ენა

და BPMN სტანდარტი. ავტომატიზებული სისტემისადმი

ძირითადი მოთხოვნების განსაზღვრის ფაზა ხორციელდება UML

ენის პრეცედენტების დიაგრამების სახით, ხოლო სისტემის

ტექნოლოგიური და ბიზნეს-პროცესების მოდელები აგებულია

BPMN სტანდარტის მიხედვით.

2.97 სურათზე ნაჩვენებია სისტემაში მონაწილე ობიექტებისა

და მონაწილე მხარეების დამოკიდებულებათა ასახვის ფრაგმენტი

UML ენის პრეცედენტების დიაგრამის სახით, სადაც

წარმოდგენილია სამი ძირითადი სამუშაო ადგილის ერთმანეთზე

დამოკიდებულების საქმიანი სფეროები, რომლებიც ერთმანეთში

ურთიერთქმედებს კერძო საქმიანი, ფუნქციონალური და

დოკუმენტური ნაკადებით განაწილებული პროცესების პრინციპის

გამოყენებით.

პროექტების მართვის სტანდარტის შესაბამისად, ბიზნეს-

პროექტების მართვის პროცესის ძირითადი ფუნქციები ნაწილდება

შემდეგ ასპექტებად: პროექტის ინიციალიზაცია, საპროექტო

ფაზების განსაზღვრა, საპროექტო რეგლამენტის განსაზღვრა,

საპროექტო გუნდის დაკომპლექტება. ჩვენს სისტემაში,

დამატებულია საკადრო რესურსების მართვის პროცესი, რომელიც

მოიცავს საკადრო შეფასების ფორმების წარმოებას, საკადრო

რესურსის მოძრაობის კონტროლს და სისტემის ადმინისტრირების

ფუნქცია, რომელიც უზრუნველყოფს მომხმარებელთა

რეგისტრაციასა და მოხმარებელთა უფლებების მართვას.

163

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.97979797. . . . ბიზნესბიზნესბიზნესბიზნეს----პროექტების მართვის სისტემპროექტების მართვის სისტემპროექტების მართვის სისტემპროექტების მართვის სისტემის პრეცედენტების ის პრეცედენტების ის პრეცედენტების ის პრეცედენტების

დიაგრამადიაგრამადიაგრამადიაგრამა

164

პროექტის ინიციალიზაციას/რეგისტრაციას ახდენს პროექტ-

მენეჯერი ან მენეჯერთა ჯგუფის წარმომადგენელი. ზოგადად,

პროექტის შესრულების მთელ სასიცოცხლო ციკლზე

პასუხისმგებელია პროექტ-მენეჯერი. ავტომატიზებული

სისტემის შესაძლებლობაში გათვალისწინებულია უკვე

შესრულებული პროექტის მონაცემების გამოყენება, რაც

რეკომენდაციას გაუწევს ახალი პროექტის დაგეგმვის პროცესს. ამ

თვალსაზრისით, პროექტის რეგისტრაციისას, შესაძლებელია

მსგავსი პროექტის(ების) ისტორიული მონაცემებისა და

შეფასებების გამოყენება. პროექტის ინიციალიზაცის

პრეცედენტების დიაგრამა შემოთავაზებულია 2.98 სურათზე,

ხოლო პროექტ-მენეჯერის სამუშაო ადგილის ძირითადი ბიზნეს

პროცესების BPMN მოდელი ნაჩვენებია 2.99 სურათზე.

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.98989898.... პროექტის ინიციალიზაციპროექტის ინიციალიზაციპროექტის ინიციალიზაციპროექტის ინიციალიზაციის პროცესისის პროცესისის პროცესისის პროცესის

პრეცედენტების დიაგრამაპრეცედენტების დიაგრამაპრეცედენტების დიაგრამაპრეცედენტების დიაგრამა

165

სურ

სურ

სურ

სურ. 2.

. 2.

. 2.

. 2. 9999 9999. . . . პროექტ

პროექტ

პროექტ

პროექტ-- -- მენეჯ

ერის სამუ

შაო ადგილის ძირითად

ი ბიზნეს

მენეჯერის სამუ

შაო ადგილის ძირითად

ი ბიზნეს

მენეჯერის სამუ

შაო ადგილის ძირითად

ი ბიზნეს

მენეჯერის სამუ

შაო ადგილის ძირითად

ი ბიზნეს -- --პროცესების

პროცესების

პროცესების

პროცესების BPMN

BPMN

BPMN

BPMN მოდელ

იმო

დელ

იმო

დელ

იმო

დელ

ი

166

საპროექტო რეგლამენტისსაპროექტო რეგლამენტისსაპროექტო რეგლამენტისსაპროექტო რეგლამენტის განსაზღვრის პროცესში ხდება

პროექტის შესრულებისთვის ხარჯვის კატეგორიების

ჩამოყალიბება და შესაბამისად, საპროექტო ბიუჯეტის ფორმირება,

პროექტის საერთო რესურსების ბაზაზე. ამ პროცესში

მონაწილე მხარეებია პროექტ-მენეჯერი ან მენეჯერთა ჯგუფის

წარმომადგენელი, საპროექტო გუნდის წევრები (სურ. 2.100, 2.101).

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.100100100100.... საპროექტო რეგლამენტის განსაზღვრის პრეცედენტების საპროექტო რეგლამენტის განსაზღვრის პრეცედენტების საპროექტო რეგლამენტის განსაზღვრის პრეცედენტების საპროექტო რეგლამენტის განსაზღვრის პრეცედენტების

დიაგრამადიაგრამადიაგრამადიაგრამა

167

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.101101101101.... პროექტის ბიუჯეტის შედგენის ბიზნესპროექტის ბიუჯეტის შედგენის ბიზნესპროექტის ბიუჯეტის შედგენის ბიზნესპროექტის ბიუჯეტის შედგენის ბიზნეს----პროცესის პროცესის პროცესის პროცესის BPMN BPMN BPMN BPMN

მოდელიმოდელიმოდელიმოდელი

168

სასასასაპროექტპროექტპროექტპროექტოოოო ფაზებისფაზებისფაზებისფაზების განსაზღვრის პროცესში მონაწილე

მხარეებია პროექტ-მენეჯერი ან მენეჯერთა ჯგუფის

წარმომადგენელი და საპროექტო გუნდის წევრები. ამ პროცესის

შესრულება ითვალისწინებს საპროექტო წესდების შემუშავებას,

საპროექტო ფაზებისა და ამ ფაზების შესრულების (დაწყებისა და

დასრულების თარიღი) დროითი განრიგის განსაზღვრას. აქვე,

ჩართულია კონკრეტული საპროექტო ფაზის შესრულების

კონტროლი (სურ 2.102, 2.103).

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.102102102102.... პროექტის ფაზების განსაზღვრის პრეცედენტების დიაგრამაპროექტის ფაზების განსაზღვრის პრეცედენტების დიაგრამაპროექტის ფაზების განსაზღვრის პრეცედენტების დიაგრამაპროექტის ფაზების განსაზღვრის პრეცედენტების დიაგრამა

169

სურ

სურ

სურ

სურ. 2.

. 2.

. 2.

. 2. 103

103

103

103. . . . პროექტის ფაზების განსაზღვრ

ის ბიზნეს

პროექტის ფაზების განსაზღვრ

ის ბიზნეს

პროექტის ფაზების განსაზღვრ

ის ბიზნეს

პროექტის ფაზების განსაზღვრ

ის ბიზნეს -- --პროცესის

პროცესის

პროცესის

პროცესის

BPMN

BPMN

BPMN

BPMN მოდელ

იმო

დელ

იმო

დელ

იმო

დელ

ი

170

საპროექტო გუნდის შედგენა, პრაქტიკულად სისტემის

ბირთვს წარმოადგენს. სამუშაო გუნდების განსაზღვრა, კერძო,

უნიკალური პროცესია, რაც დამოკიდებულია პროექტის ხასიათსა

და უშუალოდ პროექტ-მენეჯერთა შეხედულებაზე. ამ

თვალსაზრისით პროექტ-მენეჯერის ფუნქციაში შედის ჯგუფში

სპეციალისტთა შერჩევის მოთხოვნების განსაზღვრა -

სპეციალისტის ტიპის, ინტელექტუალური დონისა და

რაოდენობის მიხედვით. ასევე, მნიშვნელოვანი ფაქტორია გუნდის

წევრთა ტიპისა და რაოდენობის შესაძლო ცვლილება პროექტის

მიმდინარეობისას. გუნდის წევრების შერჩევისთვის სისტემაში

ჩართულია სპეციალური საკადრო რეიტინგული შეფასების

ფორმები (სურ 2.104), რომლის წარმოებასაც ახორციელებს

ორგანიზაციის საკადრო განყოფილება. რეიტინგული შეფასების

მონაცემების ბაზაზე (ასევე, შესაძლებელია ე.წ. CV ფორმების

მონაცემების გამოყენება) პროექტ-მენეჯერი ან მენეჯერთა

ჯგუფის წარმომადგენელი ახდენს პროექტისთვის მიზნობრივი

კრიტერიუმების, პრიორიტეტული სტრუქტურული ერთეულების

და პოზიციების განსაზღვრას, რის საფუძველზეც ხდება

ორგანიზაციის საკადრო რესურსების ფილტრაცია და მიიღება

რანჟირებული სპეციალისტების სია საპროექტო გუნდის

დასაკომპლექტებლად. 2.105 სურათზე შემოთავაზებულია

საპროექტო გუნდის დაკომპლექტების პრეცედენტების დიაგრამა.

ამ პროცესში მონაწილე მხარეა მხოლოდ პროექტ-მენეჯერი ან

მენეჯერთა ჯგუფის წარმომადგენელი.

საპროექტო გუნდის დაკომპლექტების პროცესისთვის

დამუშავებულია სამდონიანი ფილტრაცია გადაწყვეტილებათა

მიღების პროცედურებით (წყვილ-წყვილად შედარების

პროცედურა, იერარქიული ანალიზის რანჟირების მეთოდი).

საპროექტო გუნდის დაკომპლექტების ბიზნეს-პროცესი

ნაჩვენებია 2.106 სურათზე, მისი ფუნქციონალური მოდელი კი

2.107 სურათზე, ხოლო სამდონიანი ფილტრაციის

ფუნქციონირების მოდელი ასახულია 2.108 სურათზე.

171

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.104104104104. . . . რეიტინგული შეფასების განზოგადებული ფორმარეიტინგული შეფასების განზოგადებული ფორმარეიტინგული შეფასების განზოგადებული ფორმარეიტინგული შეფასების განზოგადებული ფორმა

172

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.105105105105. . . . საპროექტო გუნდის დაკომპლექტების პრეცედენტების საპროექტო გუნდის დაკომპლექტების პრეცედენტების საპროექტო გუნდის დაკომპლექტების პრეცედენტების საპროექტო გუნდის დაკომპლექტების პრეცედენტების

დიაგრამადიაგრამადიაგრამადიაგრამა

173

სურ

სურ

სურ

სურ. 2.

. 2.

. 2.

. 2. 106

106

106

106. . . . საპროექტო გუნდ

ის დაკომპლექტების ბიზნეს

საპროექტო გუნდ

ის დაკომპლექტების ბიზნეს

საპროექტო გუნდ

ის დაკომპლექტების ბიზნეს

საპროექტო გუნდ

ის დაკომპლექტების ბიზნეს -- --პროცესის

პროცესის

პროცესის

პროცესის BPMN

BPMN

BPMN

BPMN მოდელ

იმო

დელ

იმო

დელ

იმო

დელ

ი

174

სურ

სურ

სურ

სურ

. 2

.10

7. . . . საპროექტო გუნდ

ის დაკომპლექტების ფუნქციონალური მოდელ

ისაპროექტო გუნდ

ის დაკომპლექტების ფუნქციონალური მოდელ

ისაპროექტო გუნდ

ის დაკომპლექტების ფუნქციონალური მოდელ

ისაპროექტო გუნდ

ის დაკომპლექტების ფუნქციონალური მოდელ

ი

175

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.108108108108. . . . საკადრო რესურსების შერჩევის საკადრო რესურსების შერჩევის საკადრო რესურსების შერჩევის საკადრო რესურსების შერჩევის BPMNBPMNBPMNBPMN მოდელი სამმოდელი სამმოდელი სამმოდელი სამ----დონიანი დონიანი დონიანი დონიანი

ფილტრაციითფილტრაციითფილტრაციითფილტრაციით

176

საპროექტო გუნდის დაკომპლექტების პროცესისთვის,

სისტემაში გათვალისწინებულია კადრების განყოფილების

სამუშაო ადგილი, რომელიც ახდენს საკადრო რესურსების

რეიტინგული შეფასების ფორმების წარმოებას და საკადრო

რესურსების მოძრაობის ორგანიზებას. რეიტინგულ შეფასებათა

პროცესში მონაწილეობს კადრების განყოფილების

წარმომადგენლები, რომლებიც აწარმოებენ რეიტინგული

შეფასების ფორმის სტრუქტურის განსაზღვრას და

დეპარტამენტის/განყოფილების ხელმძღვანელები, რომლებიც

ახდენენ კონკრეტული სპეციალისტის პერიოდულ შეფასებას. ამ

პროცესის პრეცედენტების დიაგრამა ნაჩვენებია 2.109 სურათზე,

ხოლო 2.110 სურათზე წარმოდგენილია რეიტინგულ შეფასებათა

პროცესის დოკუმენტბრუნვის მოდელი.

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.109109109109.... საკადრო რესურსების რეიტინგული შეფასების საკადრო რესურსების რეიტინგული შეფასების საკადრო რესურსების რეიტინგული შეფასების საკადრო რესურსების რეიტინგული შეფასების

პრეცედენტების დიაგრამაპრეცედენტების დიაგრამაპრეცედენტების დიაგრამაპრეცედენტების დიაგრამა

177

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.110110110110.... რეიტინგრეიტინგრეიტინგრეიტინგულ შეფასებათა პროცესის დოკუმენტულ შეფასებათა პროცესის დოკუმენტულ შეფასებათა პროცესის დოკუმენტულ შეფასებათა პროცესის დოკუმენტბრუნვის ბრუნვის ბრუნვის ბრუნვის

მოდელიმოდელიმოდელიმოდელი....

178

იმისათვის, რომ საპროექტო გუნდის წევრის არჩევისას

გათვალისწინებული იყოს სპეციალისტის ფიზიკური

მდგომარეობა (შვებულება, ჯამრთელობა, მივლინება და ა.შ.)

კადრების განყოფილების სამუშაო ადგილისთვის

გათვალისწინებულია აგრეთვე, საკადრო რესურსის მოძრაობის

კონტროლის ფუნქცია, რომლის პრეცედენტების დიაგრამა

ნაჩვენებია 2.111 სურათზე. საკადრო რესურსის მართვის ზოგადი

ბიზნეს-პროცესის მოდელი წარმოდგენილია 2.112 სურათზე.

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.111111111111.... საკადრო რესურსის მოძრაობის კონტროლის პრეცედენტების საკადრო რესურსის მოძრაობის კონტროლის პრეცედენტების საკადრო რესურსის მოძრაობის კონტროლის პრეცედენტების საკადრო რესურსის მოძრაობის კონტროლის პრეცედენტების

დიაგრამადიაგრამადიაგრამადიაგრამა

179

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.112112112112.... საკადრო რესურსის მართვის ზოგადი ბიზნესსაკადრო რესურსის მართვის ზოგადი ბიზნესსაკადრო რესურსის მართვის ზოგადი ბიზნესსაკადრო რესურსის მართვის ზოგადი ბიზნეს----პროცესის პროცესის პროცესის პროცესის BPMNBPMNBPMNBPMN

მოდელიმოდელიმოდელიმოდელი

180

სისტემის უსაფრთხოების, მომხმარებელთა

არასანქცირებული ჩარევებისა და კონტროლის მიზნით,

გათვალისწინებულია იდენტიფიკაციისა და აუთენტიფიკაციის

ფუნქციები, სისტემის ადმინისტრატორის სამუშაო ადგილის

თვალსაზრისით. სისტემის ადმინისტრატორის ფუნქციების

სისტემის მომხმარებელთა რეგისტრაცია, სამუშაო ადგილის

რეგისტრაცია (მაგ., მენეჯერი, საპროექტო გუნდი, კადრების

განყოფილება და სხვა) და დიალოგური ფორმების ვიზუალიზაცია

სამუშაო ადგილის მახასიათებელი ფუნქციების მიხედვით (სურ.

2.113).

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.113113113113. . . . სისტემის მომხმარებელთა მართვის პრეცედენტების დიაგრამასისტემის მომხმარებელთა მართვის პრეცედენტების დიაგრამასისტემის მომხმარებელთა მართვის პრეცედენტების დიაგრამასისტემის მომხმარებელთა მართვის პრეცედენტების დიაგრამა

181

ბიზნეს-პროექტების მართვის ინტეგრირებული

ავტომატიზებული სისტემა რეალიზებულია ....NET პლატფორმაზე,

MS Visual Studio C# პაკეტისა და MS SQL Server 2000/2005

მონაცემთა ბაზების მართვის სისტემის გამოყენებით.

პროგრამული სისტემის ძირითადი პაკეტების კომპონენტების

დიაგრამა ნაჩვენებია სურათზე 2.114.

სურსურსურსურ.... 2.2.2.2.114114114114.... პროგრამული სისტემის ძირითადი პაკეტებისპროგრამული სისტემის ძირითადი პაკეტებისპროგრამული სისტემის ძირითადი პაკეტებისპროგრამული სისტემის ძირითადი პაკეტების

კომპონენტების დიაგრამაკომპონენტების დიაგრამაკომპონენტების დიაგრამაკომპონენტების დიაგრამა

182

2.9.2.2.9.2.2.9.2.2.9.2. საპროექტო გუნდის საპროექტო გუნდის საპროექტო გუნდის საპროექტო გუნდის შერჩევშერჩევშერჩევშერჩევაააა სამსამსამსამდონიანი დონიანი დონიანი დონიანი ფილტრაციფილტრაციფილტრაციფილტრაციითითითით

ფილტრაციის პირველი დონე შეესაბამება მონაცემთა ძებნას

სპეციალისტის რაოდენობის, პოზიციისა და სტრუქტურული

ერთეულის პარამეტრების მიხედვით. იმ შემთხვევაში თუ

მიღებული ფილტრაციის შედეგი არ შეესაბამება (ჭარბია)

პროექტისთვის საჭირო კადრის რაოდენობას, გამოყენებაშია

ფილტრაციის მეორე დონე - საუკეთესო ალტერნატივების არჩევა

მიზნის ფუნქციის ანუ ვაკანტური ადგილისთვის საჭირო

კრიტერიუმების მიხედვით. პრაქტიკულად, ამ შემთხვევაში

დასამუშავებელია კრიტერიუმების პრიორიტეტულობის

მიხედვით ალტერნატიული გადაწყვეტილებების მიღების

მხარდამჭერი სისტემა ალტერნატივების ოპტიმალური

არჩევისთვის მრავალკრიტერიუმიანი პარამეტრების საფუძველზე.

ამგვარი ამოცანების გადასაწყვეტად ეფექტურია იერარქიული

ანალიზის პროცედურის გამოყენება. იერარქიული ანალიზის

პროცედურის არსი მდგომარეობს პრობლემის დეკომპოზიციაში

მარტივ შემადგენელ ელემენტებად და შემდგომ, უშუალოდ

ექსპერტის მონაწილეობით, ამ ელემენტების დამუშავებაში.

ძირითადად, იერარქიული დეკომპოზიცია იყოფა 3 დონედ (ზედა,

საშუალო და ქვედა): ზედა დონე მოიცავს ექსპერტის

მიზნობრივად პრიორიტეტულ კრიტერიუმებს, საშუალო დონეში

შედის რეიტინგული შეფასებიდან მიღებული შედეგების

კრიტერიუმები, ხოლო ქვედა დონეზე განიხილება

ალტერნატივები.

იერარქიული ანალიზის მეთოდი იძლევა მხოლოდ

ალტერნატივების რეიტინგული რანჟირების საშუალებას, თუმცა

მას არ გააჩნია რეიტინგების ინტერპრეტაციის მექანიზმები.

ამდენად, რეიტინგების ინტერპრეტაციის მექანიზმისთვის

აუცილებელი ხდება პრიორიტეტული კრიტერიუმების

განსაზღვრა და ფორმალიზაცია. ამდენად, საუკეთესო

ალტერნატივების არჩევის გადაწყვეტილების მიღების მექნიზმის

დამუშავებისთვის გამოყენებულია ალტერნატივების

183

რეიტინგული გადაწყვეტის და წყვილ-წყვილად შედარების

პროცედურები [29].

ალტერნატივების რეიტინგული გადაწყვეტის პროცედურის

მიხედვით გადაწყვეტილების მიღება ბაზირებულია

პრიორიტეტების საზომზე. თითოეულ ალტერნატივას ეფარდება

შესაბამისი პრიორიტეტი (რიცხვი), რის საფუძველზეც მიიღება

ალტერნატივების რეიტინგი. ალტერნატივების რეიტინგი

გამოითვლება შემდეგი სახით:

W

∑Α

Α=

=

n

1ii

i, (i=1, 2,...n)

სადაც W ალტერნატივების რეიტინგია, Ai-კონკრეტული

ალტერნატივის შეფასების ქულა, ხოლო ∑Α=

n

1ii ალტერნატივათა

შეფასების ქულათა ჯამი [18, 19].

ალტერნატივების რეიტინგული გადაწყვეტის მეთოდის

გამოყენება მოსახერხებელია ალტერნატივების ქულებით

შეფასების არსებობის პირობებში. რიგ შემთხვევებში

პრობლემატურია კრიტერიუმების გამოსახვა პრიორიტეტული

საზომით ანუ ციფრულად. რეიტინგულ შეფასებაში არსებობს

კრიტერიუმები (მაგალითად, “უნარ-ჩვევების” ჯგუფი), რომლებიც

შეუძლებელია შეფასებულ იქნას ციფრებით ანუ ქულებით. ამ

შემთხვევაში შესაძლებელია გამოვიყენოთ წყვილ-წყვილად

შედარების პროცედურა, რომელიც შესაძლებლობას იძლევა

შეფასების შედეგის ნებისმიერი ფორმა (მაგალითად, სიტყვიერი)

ექსპერტის სუბიექტური შეხედულებით დაყვანილ იქნას

რიცხვებზე და დადგენილ იქნას შეფასების სკალა, რის

საფუძველზეც შემდგომში ხდება კრიტერიუმების ფორმალიზაცია.

წყვილ-წყვილად შედარების პროცედურის თანახმად

კრიტერიუმების ფორმალიზაციისთვის შეფასების სკალის

მიხედვით მიღებული ალტერნატივების კრიტერიუმების

შეფარდებები ანუ სუბიექტური შეფარდებები, გამოსახული

მეათედებით, იკრიბება სტრიქონის მიხედვით და მიღებული ჯამი

იყოფა საერთო ჯამზე:

184

i

n

1i

WΑ

∑Α

= აქედან, ∑ ΧΧ=Αj

iji

/ , (i, j=1,2…n)

სადაც W პრიორიტეტების საზომია (წონა), A შეფასების

ქულაა, ხოლო X- ალტერნატივების კრიტერიუმები.

ასევე, წყვილ-წყვილად შედარების პროცედურით

შესაძლებელია გამოვთვალოთ ექსპერტის მიზნობრივი

კრიტერიუმების პრიორიტეტების საზომი, მხოლოდ ამ

შემთხვევაში შეფასების სკალა განისაზღვრება პრიორიტეტთა n-

ჯერ უპირატესი სკალის მიხედვით, ასევე ექსპერტის სუბიექტური

შეხედულების მიხედვით [1, 4].

საბოლოო შედეგის მისაღებად ხდება თითოეული

ალტერნატივის კრიტერიუმთა წონების ჯამის გადამრავლება

ექსპერტის მიზნობრივი კრიტერიუმების პრიორიტეტების

საზომზე:

∑=

=

×=

njni

KjjKji PWQ

...1...1

,,,

სადაც Q ალტერნატივის საბოლოო წონაა, KjiW ,

ალტერნატივის კრიტერიუმის პრიორიტეტულობის საზომი,

ხოლო KjjP , ექსპერტის კრიტერიუმის პრიორიტეტულობის

საზომი.

იერარქიული ანალიზის პროცედურის მიხედვით, ვახდენთ

განხილული მეთოდების კომპოზიციას, რომელსაც 1.21 სურათზე

წარმოდგენილი გრაფის სახე აქვს.

მაგალითიმაგალითიმაგალითიმაგალითი. . . . დავუშვათ 5 საკადრო ალტერნატივიდან საჭიროა

შეირჩეს 2 სპეციალისტი მიზნობრივი ფუნქციის კრიტერიუმებით-

წერის უნარი, ინგლისური ენის ცოდნა და ლიდერული უნარ-

ჩვევა.

ალტერნატივების (კადრების) რეიტინგული შეფასების

შედეგები ნაჩვენებია 2.2 ცხრილში.

185

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.115115115115. . . . იერარქიული იერარქიული იერარქიული იერარქიული ანალიზის პროცედურის ზოგადი გრაფიანალიზის პროცედურის ზოგადი გრაფიანალიზის პროცედურის ზოგადი გრაფიანალიზის პროცედურის ზოგადი გრაფი

186

ცხრილიცხრილიცხრილიცხრილი 2.2.2.2.2222.... ალტერნატივების რეიტინგული შეფასებებიალტერნატივების რეიტინგული შეფასებებიალტერნატივების რეიტინგული შეფასებებიალტერნატივების რეიტინგული შეფასებები

კრიტერიუმები

ალტერნატივა

ინგლისური

ენა

წერის

უნარი

ლიდერული

უნარი

1 2 დაბალი მკვეთრად

გამოხატული

2 3 მაღალი მკვეთრად

გამოხატული

3 2 მაღალი მკვეთრად

გამოხატული

4 3 საშუალო სუსტად

გამოხატული

5 1 საშუალო სუსტად

გამოხატული

ისეთი კრიტერიუმისათვის, როგორიცაა ინგლისური ენის

ცოდნა, თითოეული კადრი ინგლისური ენის ტესტირების

შედეგად ფასდება ქულებით ანუ ნიშნებით (მაგ., 1, 2, 3, 10, 20, 30

და ა.შ.). ამ შემთხვევაში ვიყენებთ ალტერნატივების რეიტინგული

გადაწყვეტის მეთოდს. ცხრილში 2.3 ნაჩვენებია ინგლისური ენის

კრიტერიუმის ალტერნატივების რეიტინგი.

ცხრილიცხრილიცხრილიცხრილი 2.2.2.2.3333.... მნიშვენლობათა ნორმირება ინგლისური ენის მნიშვენლობათა ნორმირება ინგლისური ენის მნიშვენლობათა ნორმირება ინგლისური ენის მნიშვენლობათა ნორმირება ინგლისური ენის

კრიტერიუმისთვისკრიტერიუმისთვისკრიტერიუმისთვისკრიტერიუმისთვის

ალტერნატივებიალტერნატივებიალტერნატივებიალტერნატივები შეფასების დონეშეფასების დონეშეფასების დონეშეფასების დონე

მნიშვენლობათა მნიშვენლობათა მნიშვენლობათა მნიშვენლობათა

ნორმირებანორმირებანორმირებანორმირება

პრიორიტეტების საზომითპრიორიტეტების საზომითპრიორიტეტების საზომითპრიორიტეტების საზომით

w1 (კადრი 1) 2 2/11= 0.18

w2 (კადრი 2) 3 3/11= 0.27

w3 (კადრი 3) 2 2/11= 0.18

w4 (კადრი 4) 3 3/11= 0.27

w5 (კადრი 5) 1 1/11= 0.09

ჯამიჯამიჯამიჯამი 11111111 1.001.001.001.00

187

რაც შეეხება კრიტერიუმს ლიდერული ლიდერული ლიდერული ლიდერული უნარუნარუნარუნარ----ჩვევაჩვევაჩვევაჩვევა და წერის წერის წერის წერის

უნარიუნარიუნარიუნარი, შეუძლებელია შეფასებულ იქნას ციფრებით ანუ ქულებით.

ამ შემთხვევაში ვიყენებთ წყვილ-წყვილად შედარების

პროცედურას. ექსპერტის სუბიექტურ შეფარდებათა სკალის

(ცხრილი 2.4) მიხედვით ცხრილში 2.5 და 2.6 შემოთავაზებულია

ალტერნატივების (ჩვენს შემთხვევაში კადრების) წყვილ-წვილად

შედარების პროცედურის ნიმუში კრიტერიუმებისთვის წერის წერის წერის წერის

უნარიუნარიუნარიუნარი და ლიდერული უნარლიდერული უნარლიდერული უნარლიდერული უნარ----ჩვევაჩვევაჩვევაჩვევა....

ცხრილიცხრილიცხრილიცხრილი 2.2.2.2.4444. . . . ექსპერტის სუბიექტურ შეფარდებათა სკალაექსპერტის სუბიექტურ შეფარდებათა სკალაექსპერტის სუბიექტურ შეფარდებათა სკალაექსპერტის სუბიექტურ შეფარდებათა სკალა

შეფასების

სკალა

კრიტერიუმი

(წერის უნარი)

კრიტერიუმი

(ლიდერული უნარ-ჩვევა)

1 მაღალი მკვეთრად გამოხატული

2 საშუალო საშუალოდ გამოხატული

3 დაბალი სუსტად გამოხატული

ცხრილიცხრილიცხრილიცხრილი 2.2.2.2.5555. . . . წყვილწყვილწყვილწყვილ----წვილად შედარების პროცედურის ნიმუშიწვილად შედარების პროცედურის ნიმუშიწვილად შედარების პროცედურის ნიმუშიწვილად შედარების პროცედურის ნიმუში

კრიტერიუმისთვის კრიტერიუმისთვის კრიტერიუმისთვის კრიტერიუმისთვის ””””ლიდერული ლიდერული ლიდერული ლიდერული უნარუნარუნარუნარ----ჩვევაჩვევაჩვევაჩვევა””””

კადრი 1 კადრი

2

კადრი

3

კადრი

4

კადრი

5 ჯამი

წონა

კადრი 1 1/1 1/1 1/1 1/3 1/3 3,66 0.11

კადრი 2 1/1 1/1 1/1 1/3 1/3 3,66 0.11

კადრი 3 1/1 1/1 1/1 1/3 1/3 3,66 0.11

კადრი 4 3/1 3/1 3/1 3/3 3/3 11.00 0.33

კადრი 5 3/1 3/1 3/1 3/3 3/3 11.00 0.33

ჯამი: 32,98 1.00

ცხრილიცხრილიცხრილიცხრილი 2.2.2.2.6666. . . . წყვილწყვილწყვილწყვილ----წვილად შედარების პროცედურის ნიმუში წვილად შედარების პროცედურის ნიმუში წვილად შედარების პროცედურის ნიმუში წვილად შედარების პროცედურის ნიმუში

კრიტერიუმისთვის კრიტერიუმისთვის კრიტერიუმისთვის კრიტერიუმისთვის ””””წერის უნარიწერის უნარიწერის უნარიწერის უნარი””””

კადრი

1

კადრი

2

კადრი

3

კადრი

4

კადრი

5

ჯამი წონა

კადრი1 1.00 3.00 3.00 1.50 1.50 10,00 0,33

კადრი2 0.33 1.00 1.00 0.50 0.50 3,33 0,11

კადრი3 0.33 1.00 1.00 0.50 0.50 3,33 0,11

კადრი4 0.67 2.00 2.00 1.00 1.00 6,67 0,22

კადრი5 0.67 2.00 2.00 1.00 1.00 6,67 0,22

ჯამი: 30.00 1.00

188

როგორც ცხრილებიდან ჩანს თითოეული

ალტერნატივისთვის ლიდერული უნარ-ჩვევის კრიტერიუმის

მიხედვით მიღებული პრიორიტეტთა საზომია (წონები):

w1 = 0,18 (კადრი 1),

w2 = 0,27 (კადრი 2),

w3 = 0,18 (კადრი 3),

w4 = 0,27 (კადრი 4),

w5 = 0,09 (კადრი 5).

ხოლო, წერის უნარის კრიტერიუმის მიხედვით მიღებული

პრიორიტეტთა საზომია (წონები):

w1 = 0,33 (კადრი 1),

w2 = 0,11 (კადრი 2),

w3 = 0,11 (კადრი 3),

w4 = 0,22 (კადრი 4),

w5 = 0,22 (კადრი 5).

ამდენად, იერარქიის მეორე დონეზე მიღებული შედეგები

ნაჩვენებია 2.7 ცხრილში.

ცხრილიცხრილიცხრილიცხრილი 2.2.2.2.7777. . . . კრიტერიუმის რეიტინგების საბოლოოკრიტერიუმის რეიტინგების საბოლოოკრიტერიუმის რეიტინგების საბოლოოკრიტერიუმის რეიტინგების საბოლოო შედეგიშედეგიშედეგიშედეგი

წერის უნარი ინგლისური ენის

ცოდნა

ლიდერული

თვისება

კადრი 1 0,33 0,18 0.11

კადრი 2 0,11 0,27 0.11

კადრი 3 0,11 0,18 0.11

კადრი 4 0,22 0,27 0.33

კადრი 5 0,22 0,09 0.33

საუკეთესო ვარიანტების საბოლოო მნიშვნელობების

რანჟირებისთვის ექსპერტის სუბიექტური შეფარდებები ანუ

პრიორიტეტულ კრიტერიუმები (n-ჯერ უპირატესი სკალა)

წარმოდგენილია 2.8 ცხრილში. 2.116 სურათზე მოცემულია

განხილული პროცედურების კომპოზიცია.

189

ცხრილიცხრილიცხრილიცხრილი 2.2.2.2.8888.... nnnn----ჯერ უპირატესი სკალაჯერ უპირატესი სკალაჯერ უპირატესი სკალაჯერ უპირატესი სკალა

წერის

უნარი

ინგლისური

ენის ცოდნა

ლიდერული

თვისება ჯამი წონა

წერის უნარი 1,00 0,33 0,50 1,83 0,19

ინგლისური

ენის ცოდნა 3,00 1,00 2,00 6,00 0,61

ლიდერული

თვისება 0,50 0,50 1,00 2,00 0,20

ჯამი 9,83 1.00

დასასრულს, რანჟირების მეთოდის გამოყენებით

მნიშვნელობათა სიდიდის მიხედვით დალაგებულ მონაცემებიდან

(ცხრილი 2.9) მიიღება საუკეთესო კადრის არჩევის

გადაწყვეტილება.

ცხრილიცხრილიცხრილიცხრილი 2.2.2.2.9999. . . . ალტერნატივათა რანჟირებაალტერნატივათა რანჟირებაალტერნატივათა რანჟირებაალტერნატივათა რანჟირება

კადრი 1 0,26

კადრი 4 0,25

კადრი 2 0,19

კადრი 5 0,16

კადრი 3 0,15

აღსანიშნავია, რომ ალტერნატიული ვარიანტების საბოლოო

ექსპერტიზის შედეგის მიღებაზე პასუხიმგებელია ადამიან-

ექსპერტი, რომელიც თავისი გამოცდილებისა თუ ინტუიციის

საფუძველზე იღებს მიღებული ექსპერტული შედეგის გამოყენების

გადაწყვეტილებას.

190

სურსურსურსურ. 2.. 2.. 2.. 2.116116116116. . . . იერარქიული ანალიზის იერარქიული ანალიზის იერარქიული ანალიზის იერარქიული ანალიზის პროცედურის კომპოზიციური გრაფიპროცედურის კომპოზიციური გრაფიპროცედურის კომპოზიციური გრაფიპროცედურის კომპოზიციური გრაფი

191

IIIIIIIIIIII თავითავითავითავი პროგრამული სისტემების დამუშავებაპროგრამული სისტემების დამუშავებაპროგრამული სისტემების დამუშავებაპროგრამული სისტემების დამუშავება

თანამედროვე საინფორმაციო ტექნოლოგიების განვითარება

შესაძლებლობას გვაძლევს ვაწარმოოთ ნებისმიერი რთული

სტრუქტურული ობიექტის ავტომატიზაცია, როგორც ლოკალური

ქსელის ფარგლებში, ისე გლობალური ქსელისთვის და WAP-

დანართისთვის.

ერთ-ერთ ასეთ მძლავრ თანამედროვე ტექნოლოგიას

წარმოადგენს Microsoft .NET კონცეფცია, Microsoft პლატფორმის

სივრცეში, რომელიც ბაზირებულია სერვის-ორიენტირებულ

მიდგომაზე, სრულყოფილს ხდის მონაცემებთან წვდომის

ტექნოლოგიას ADO.NET დრაივერის საშუალებით და მოიცავს.

.NET Framework სისტემას - ინსტრუმენტალური საშუალებით

Visual Studio .NET, კორპორაციულ .NET სერვერებს,

უნიფიცირებული სტანდარტის აგების სერვისებს და ა.შ.

.NET Framework განსაზღვრავს გარემოს, რომელიც

უზრუნველყოფს პლატფორმაზე დამოუკიდებელი პროგრამა-

დანართების (Application) შემუშავებასა და შესრულებას. იგი,

აგრეთვე, უზრუნველყოფს პროგრამების გადატანადობას.

შედეგად, Windows -პროგრამები შეგვიძლია სხვა პლატფორმებზე

ვამუშავოთ.

Visual Studio .NET ინსტრუმენტში ADO.NET დრაივერის

მონაცემთა კომპონენტები ახდენენ მოცემებთან წვდომის

ფუნქციონალური შესაძლებლობების ინკაფსულირებას სხვადასხვა

ხერხებით. მაგალითად, SQL ინსტრუქციები, შენახვადი

პროცედურები და ა. შ. ADO.NET-ს საფუძვლად უდევს ობიექტური

მოდელი, ხოლო მისი დანართი ბაზირებულია XML ენაზე, რითაც

იგი მოქნილ და უნივერსალურ ფორმას აღწევს [10, 11].

.NET Framework გარემო შედგება 2 ნაწილისგან - ე.წ.

Windows და Web - დანართების რეჟიმები. ორივე ნაწილში,

როგორც მულტიენობრივი პლატფორმა შესაძლებლობაშია

პროგრამული კოდის რეალიზაციისთვის არჩეულ იქნეს შემდეგი

პროგრამირების ენები - Visual J#, Visual C#, Visual Basic და Visual

C++ (მხოლოდ,Windows დანართებისთვის).

192

3.1.3.1.3.1.3.1. Visual Studio .NET Visual Studio .NET Visual Studio .NET Visual Studio .NET პლატფორმაპლატფორმაპლატფორმაპლატფორმა დადადადა Visual C# Visual C# Visual C# Visual C# WindowsWindowsWindowsWindowsApplicationApplicationApplicationApplication გარემოგარემოგარემოგარემო

.NET პლატფორმის Windows Application გარემოში მუშაობის

აღწერისთვის ვიხილავთ Visual Studio 2005 - Visual C#

პროგრამირების ენის პაკეტს.

პროექტის შექმნისას (სურ. 3.1), სისტემაში ავტომატურად

იქმნება საწყისი დიალოგური ფორმა - Form1.cs (სურ. 3.2) და

გამშვები საწყისი პროგრამა - Program.cs, რომელიც პროექტის

ძირითად დანართს ე.წ. აპლიკაციას წარმოადგენს. აქ ხდება

დანართის სასტარტო დიალოგური (ინტერფეისის გამშვები)

კლასის ე.წ. ძირითადი ”main” მეთოდის აღწერა (სურ. 3.3). საწყის

ეტაპზე ”main” მეთოდში, ინტერფეისის გამშვებ დიალოგად,

ავტომატურად ჯდება Form1.cs კლასი, თუმცა შესაძლებელია მისი

შეცვლა სხვა დიალოგური კლასით (ბრძანებით Application.Run()).

სურსურსურსურ. 3.. 3.. 3.. 3.1111. . . . ახალიახალიახალიახალი პროექტისპროექტისპროექტისპროექტის შექმნისშექმნისშექმნისშექმნის სასტარტოსასტარტოსასტარტოსასტარტო გვერდიგვერდიგვერდიგვერდი

193

სურსურსურსურ. 3.. 3.. 3.. 3.2222.... საწყისი დიალოგური ფორმასაწყისი დიალოგური ფორმასაწყისი დიალოგური ფორმასაწყისი დიალოგური ფორმა

სურსურსურსურ. 3.. 3.. 3.. 3.3333. . . . აპლიკაციის გამშვები საწყისი პროგრამააპლიკაციის გამშვები საწყისი პროგრამააპლიკაციის გამშვები საწყისი პროგრამააპლიკაციის გამშვები საწყისი პროგრამა

194

Visual C# ენის შემცველი ელემენტების დამატება ხდება

ფუნქციით Add New Item (სურ. 3.4), სადაც შესაძლებელია C#

კლასის, Windows ფორმების, XML ფაილის, კლასების დიაგრამის

და სხვა მრავალი კომპონენტის შექმნა.

WindowsApplication C# გარემოში დიალოგურ ფორმასთან

სამუშაოდ გამოიყენება ორი რეჟიმი - ე.წ. დიზაინის კლასი,

გაფართოებით ***. Designer.cs და კომპონენტების დამუშავების

კლასი გაფართოებით ***. cs

სურსურსურსურ. 3.. 3.. 3.. 3.4444. . . . WindowsApplication WindowsApplication WindowsApplication WindowsApplication გარემოში ახალი ელემენტების დამატების გარემოში ახალი ელემენტების დამატების გარემოში ახალი ელემენტების დამატების გარემოში ახალი ელემენტების დამატების

ფანჯარაფანჯარაფანჯარაფანჯარა

განვიხილოთ დიალოგური ფორმების დამუშავება და C#-

Windows-Applikation გარემოში ოპერაციები დიალოგური ფორმის

კომპონენტებზე.

საწყისი დიალოგის შექმნა მენიუთი და საწყისი დიალოგის შექმნა მენიუთი და საწყისი დიალოგის შექმნა მენიუთი და საწყისი დიალოგის შექმნა მენიუთი და დიალოგური დიალოგური დიალოგური დიალოგური

ფორმების გამოძახებაფორმების გამოძახებაფორმების გამოძახებაფორმების გამოძახება. . . . დიალოგური ფორმების ინსტრუმენტულ

პანელში (Toolbox-დიზაინის რეჟიმში) ფორმის კომპონენტები

დაჯგუფებულია ლოგიკურ ბლოკებად. მენიუს ფორმირების

კომპონენტებია “MenuStrip” და ”ContextMenuStrip”, რომლებიც

შედის ნაწილში ”Menus&Toolbars”. კომპონენტით “MenuStrip”,

195

შესაძლებელია Microsoft სისტემების მსგავსი (მაგ., Word, Excel)

მენიუს შექმნა (სურ. 3.5), ხოლო კომპონენტი ”ContextMenuStrip”,

ქმნის კონტექსტურ მენიუს სხვადასხვა კომპონენტების

გამოყენების დიზაინით (სურ. 3.6).

სურსურსურსურ. 3.. 3.. 3.. 3.5555.... მართვის ელემენტი მართვის ელემენტი მართვის ელემენტი მართვის ელემენტი “MenuStrip” “MenuStrip” “MenuStrip” “MenuStrip”

სურსურსურსურ. 3.. 3.. 3.. 3.6666.... მართვის ელემენტი მართვის ელემენტი მართვის ელემენტი მართვის ელემენტი ““““ContextMenuStripContextMenuStripContextMenuStripContextMenuStrip” ” ” ”

196

“MenuStrip” კომპონენტის გააქტიურებისას, შესაძლებელია

პირდაპირ ეკრანზე ჩაიწეროს მენიუს ელემენტები. ხოლო

ელემენტზე მაუსის ორჯერ დაწკაპუნებით, სისტემა გადადის

ფორმის დამუშავების კლასში და ავტომატურად ქმნის მოვლენის

”Click” მეთოდს (private void form1ToolStripMenuItem_Click(…)private void form1ToolStripMenuItem_Click(…)private void form1ToolStripMenuItem_Click(…)private void form1ToolStripMenuItem_Click(…)).

მეთოდში ჩაიწერება სხვა დიალოგური ფორმის გამოძახების

პროგრამა.

არსებობს სისტემის ე.წ. MDI (Multiple Document Interface) -

ინტეფეისის ფორმა, რომლის გამოყენებით შესაძლებელია, საწყისი

დიალოგი, მუდმივად დარჩეს ე.წ. კონტეინერის/ფონის რეჟიმში და

შეიძინოს მშობელი კლასის თვისება, ხოლო ყველა სხვა დიალოგი

კი გამოცხადდეს შვილობილ კლასად და გაიხსნას როგორც

”ჩალაგებული ფანჯრები”.

MDI ინტეფეისის შესაქმნელად, მშობელ ფორმას ენიჭება

თვისება IsMdiContainerIsMdiContainerIsMdiContainerIsMdiContainer-True, მშობელი ფორმის თვისებების

ფანჯარაში - Properties (სურ. 3.7), ხოლო მშობელი ფორმიდან

შვილობილი ფორმის გამოძახებისას ჩაიწერება ფუნქცია MdiParent MdiParent MdiParent MdiParent

=this.=this.=this.=this.

მაგალითად, მშობელ კლასში “Form_start”, შვილობილი

გამოსაძახებელი კლასის სახელია ”Form1”, “Form_start” კლასის

მეთოდში ”form1form1form1form1ToolStripMenuItem_ClickClickClickClick” ფორმის გახსნის კოდს

ექნება შემდეგი სახე:

private void form1ToolStripMenuItem_Click(object sender, EventArgs e)private void form1ToolStripMenuItem_Click(object sender, EventArgs e)private void form1ToolStripMenuItem_Click(object sender, EventArgs e)private void form1ToolStripMenuItem_Click(object sender, EventArgs e)

{{{{

FormFormFormForm1 1 1 1 ffff1111 = new Form= new Form= new Form= new Form1111();();();(); // Form1 კლასის f1ობიექტის შექმნა f1.MdiParent = this; f1.MdiParent = this; f1.MdiParent = this; f1.MdiParent = this; // Form1 კლასის შვილობილად გამოცხადება f1.Show(); f1.Show(); f1.Show(); f1.Show(); // ფორმის გახსნა

} } } }

დიალოგური ფორმების გახსნისთვის გამოყენებაშია

სამომხმარებლო ეკრანზე დიალოგის განთავსების თვისებები -

FormBorderStyle - დიალოგის ჩარჩოს სტილი, მაგალითად,

დიალოგის ზომები გაიზარდოს მომხმარებლის სურვილის

მიხედვით და StartPosition - ეკრანის რომელ ნაწილში განთავსდეს

დიალოგი, მაგალითად, მშობელი ფორმის ცენტრში (სურ. 3.8).

197

სურსურსურსურ. 3.. 3.. 3.. 3.7777....

მშობელი ფორმის მშობელი ფორმის მშობელი ფორმის მშობელი ფორმის

თვისებთვისებთვისებთვისება ა ა ა

””””IsMdiContainerIsMdiContainerIsMdiContainerIsMdiContainer””””

სურსურსურსურ. 3.. 3.. 3.. 3.8888....

სამომხმარებლოსამომხმარებლოსამომხმარებლოსამომხმარებლო ეკრანზეეკრანზეეკრანზეეკრანზე

დიალოგისდიალოგისდიალოგისდიალოგის განთავსებისგანთავსებისგანთავსებისგანთავსების

თვისებებითვისებებითვისებებითვისებები

198

მეთოდებიმეთოდებიმეთოდებიმეთოდები.... C# როგორც ყველა ობიექტ-ორიენტირებული

პროგრამირების ენა, იყენებს კლასის მეთოდებს (კოდებს).

მეთოდი არსებობს ორი სახის: 1. მეთოდი, რომელიც

პირდაპირ ასრულებს მეთოდში ჩაწერილ კოდს და აბრუნებს

ცარიელ მნიშვნელობას; 2. მეთოდი, რომელიც ასრულებს

მეთოდში ჩაწერილ კოდს და აბრუნებს მნიშვნელობას (რომელიმე

ტიპის ცვლადს).

მეთოდი შეიცავს პარამეტრებს (ნებისმიერი ტიპის ცვლადი),

რომელსაც ამუშავებს, წვდომის დონეს (Public - ღია, Private -

კერძო, Protected - დაცული), აქვს სახელი და შესაძლებელია

გააჩნდეს გამოძახების მოვლენა - Events (მაგ., მეთოდი

შესრულდეს - მაუსის ღილაკზე ორჯერ დაწკაპუნებისას ან ”Enter”

ღილაკზე დაჭერისას და სხვ.)

მეთოდი, რომელიც აბრუნებს ცარიელ მნიშვნელობას

გამოისახება ბრძანებით Void, ხოლო მეთოდი, რომელიც აბრუნებს

მნიშვნელობას/ცვლადს გამოისახება იმ ცვლადის კლასის ტიპით,

რომლის დაბრუნებაცაა საჭირო.

სურათზე 3.9 – 3.10 ასახულია მეთოდის სახეები და

მეთოდის გამოძახების ნიმუშები. წარმოდგენილია მეთოდები -

ცარიელი ”void” (სურ. 3.9), სტრიქონული ”String” და რიცხვითი

”Int” ტიპის ცვლადების დაბრუნების მეთოდის ტიპები (სურ. 3.10).

სურსურსურსურ. 3.. 3.. 3.. 3.9999.... მეთოდი მეთოდი მეთოდი მეთოდი ”void””void””void””void”

199

სურსურსურსურ. 3.. 3.. 3.. 3.10101010. . . . სტრიქონული სტრიქონული სტრიქონული სტრიქონული ”String” ”String” ”String” ”String” და რიცხვითი და რიცხვითი და რიცხვითი და რიცხვითი ”Int” ”Int” ”Int” ”Int” ტიპის ცვლადების ტიპის ცვლადების ტიპის ცვლადების ტიპის ცვლადების

დაბრუნების მეთოდებიდაბრუნების მეთოდებიდაბრუნების მეთოდებიდაბრუნების მეთოდები

200

მეთოდი შესაძლებელია იყოს ბაზური (C#-ის სისტემური

მეთოდები) და მომხმარებლის მიერ შექმნილი. ასევე,

შესაძლებელია მეთოდს არ გააჩნდეს პარამეტრები. მაგალითად,

დიალოგის დახურვისთვის C#-ის ბაზური მეთოდია ---- this.Dispose(); this.Dispose(); this.Dispose(); this.Dispose();

მეთოდი(ები), რომელიც ხშირად გამოიყენება სხვადასხვა

კლასებში/ფორმებში, რეკომენდირებულია შეიქმნას ერთხელ,

ცალკეულ კლასში და გამოძახებულ იქნეს ამ კლასის ობიექტის

საშუალებით.

მაგალითის სახით, განვიხილოთ პროდუქციისა და

ნედლეულის რეგისტრაციის დიალოგები. ორივე ფორმაში

საჭიროა საბოლოო თანხის ანგარიში და მიღება (ცვლადის

დაბრუნება), რაოდენობისა და საცალო ფასის მიხედვით. საბოლოო

თანხის გათვლა წარმოებს ერთიდაიგივე ფორმულით. ამდენად,

ვქმნით სპეციალურ კლასს ”class_gamoTvla” (Add new Item-Class) int

ტიპის მეთოდით “angarishi”. მეთოდს პარამეტრებად გადავცემთ

int ტიპის ცვალდებს (რაოდენობა და საცალო ფასი) და ფუნქციით

“return” ვაბრუნებთ int ტიპის შედეგს (სურ. 3.11).

სურსურსურსურ. 3.. 3.. 3.. 3.11111111. . . . მაგალითი მაგალითი მაგალითი მაგალითი ---- კლასი კლასი კლასი კლასი ”class_gamoTvla””class_gamoTvla””class_gamoTvla””class_gamoTvla”

201

ოპერაციები დიალოგური ფორმის ოპერაციები დიალოგური ფორმის ოპერაციები დიალოგური ფორმის ოპერაციები დიალოგური ფორმის მართვის ელემენტებზემართვის ელემენტებზემართვის ელემენტებზემართვის ელემენტებზე/ / / /

ვიზუალურ ვიზუალურ ვიზუალურ ვიზუალურ კომპონენტებზეკომპონენტებზეკომპონენტებზეკომპონენტებზე....

გრაფიკული ინტერფეისის მართვის ელემენტების სისტემური

კლასია System.Windows.Forms, , , , სადაც თავმოყრილია მართვის

ელემენტების თვისებები, მოვლენები და მეთოდები. გრაფიკული

ინტერფეისის დამუშავებისას, შესაბამისი კლასი ავტომატურად

იყენებს მართვის ელემენტების/ვიზუალური კომპონენტების კლასს

ბრძანებით usingusingusingusing System.Windows.Forms.

ყოველ კომპონენტს აქვს თვისება (Properties) და მოვლენა

(Events), რომელიც ფორმირდება კომპონენტის თვისებების

ფანჯარაში (Properties) .

თვისება, კომპონენტის ფიზიკური მახასიათებელია,

მაგალითად, კომპონენტის ფონტი, ზომა, ვიზუალიზაცია,

პროგრამულ კოდში მუშაობის სახელი (name), სამომხმარებლო

ეკრანზე გამოსახვის ტექსტი (Text), თუმცა კომპონენტის

თვისებები არაერთგვაროვანია. მაგალითად, რიგი კომპონენტის

თვისება გამორიცხავს სამომხმარებლო ეკრანზე გამოსახვის

ტექსტს (ComboBox, ListBox).

მოვლენა კომპონენტზე ფიზიკური მოქმედების მექანიზმია

და განსაზღვრავს რა დროს შესრულდეს რომელიმე მეთოდი.

მოვლენა, პრაქტიკულად, გრაფიკული ინტერფეისიდან

(დიზაინერი) კლასის მეთოდის გამოძახების ფორმაა (მაგ.,

ღილაკზე დაჭერით, სიმბოლოს შეტანისას და სხვ.).

ყოველი კომპონენტი, რომლითაც იწყობა გრაფიკული

ინტერფეისი, წარმოადგენს ამ კომპონენტის კლასის ობიექტს

(ობიექტი იქმნება ავტომატურად მაგ., TextBoxTextBoxTextBoxTextBox textbox1=new textbox1=new textbox1=new textbox1=new

TextBox();TextBox();TextBox();TextBox();), გააჩნია ბაზური მეთოდები, თვისებები და მოვლენები.

დიალოგური ფორმის ვიზუალური კომპონენტების

გამოყენების თვალსაზრისით, განვიხილოთ რამდენიმე ძირითადი

კომპონენტი: TextBox, RichTextBox, Button, CheckBox, , , , RadioButton,

ComboBox, ListBox, CheckedListBox, DateTimePicker და

DataGridView.

TextBox, RichTextBox, RichTextBox, RichTextBox, RichTextBTextBTextBTextBoxoxoxox ტიპის კომპონენტები გამოიყენება

ინფორმაციის შეტანა/გამოტანისთვის.

202

კომპონენტი Button Button Button Button ---- ღილაკი, გამოიყენება როგორც

გრაფიკული ინტერფეისის მართვის ელემენტი და ასრულებს

რომელიმე მოვლენის მიხედვით ჩაწერილ ოპერაციას.

მაგალითად, პროდუქციის რეგისტრაციის დიალოგისთვის

საჭიროა პროდუქციის საცალო ღირებულებისა და რაოდენობის

შესატანი ველები (TextBoxTextBoxTextBoxTextBox), საბოლოო თანხის გამოთვლისთვის

ღილაკი (ButtonButtonButtonButton) ”გამოთვლა” და დიალოგის დახურვისთვის

ღილაკი ”გამოსვლა”, ველი, რომელიც გამოიტანს გამოთვლის

შედეგს. დიალოგის ნიმუში ნაჩვენებია 3.12 სურათზე.

სურსურსურსურ. 3.. 3.. 3.. 3.12121212. . . . პროდუქციის რეგისტრაციის დიალოგის ნიმუშიპროდუქციის რეგისტრაციის დიალოგის ნიმუშიპროდუქციის რეგისტრაციის დიალოგის ნიმუშიპროდუქციის რეგისტრაციის დიალოგის ნიმუში

203

TextBox კომპონენტზე მონაცემების მიღება/გადაცემისთვის

გამოიყენება თვისება Text, რომელსაც ვანიჭებთ TextBox-ის

ობიექტს (textBox1.Text).

შენიშვნაშენიშვნაშენიშვნაშენიშვნა:::: თვისების, მოვლენის ან მეთოდის სია, რომლის მინიჭებაც შესაძლებელია ნებისმიერი კლასის ობიექტზე, ჩნდება ობიექტის შემდეგ წერტილის დაწერის ან ღილაკთა ”Ctrl+Space”კომბინაციის შესრულებისას.

გამომდინარე იქიდან, რომ TextBox არის ტექსტური ობიექტი

და აბრუნებს/იღებს მხოლოდ სტრიქონულ ტიპს (String), ხოლო

ჩვენ ვიყენებთ რიცხვით ოპერაციებს აუცილებელია TextBox-ში

ჩაწერილი სიმბოლო გარდავქმნათ რიცხვით (int) ტიპად,

გამოთვლის ოპერაციის შესრულებისთვის და მიღებული შედეგი

ხელახლა გარდავქმნათ სტრიქონულ ტიპად, დიალოგზე შედეგის

გამოსატანად.

ზოგადად, სიმბოლოთა ტიპების გარდაქმნა, ხშირად

გამოყენებადია პროგრამულ კოდებში.

არასტრიქონული სიმბოლოს სტრიქონულ (String) ტიპად

გარდაქმნის მეთოდია - ”არასტრიქონული სიმბოლო”.ToString();,

ხოლო სტრიქონული ტიპი, რიცხვით ტიპად გარდაიქმნება

მეთოდით - Int.Parse(”სტრიქონული სიმბოლო-რიცხვი”);

ამგვარად, რიცხვითი (Int) ტიპის ცვლადის გარდაქმნა

სტრიქონულ (String) ტიპად ჩაიწერება შემდეგი სახით:

int Number=0;int Number=0;int Number=0;int Number=0;

String text= Number.ToString(); String text= Number.ToString(); String text= Number.ToString(); String text= Number.ToString();

ხოლო, სტრიქონული (String) ტიპის ცვლადის გარდაქმნას

რიცხვით (Int) ტიპად ექნება შემდეგი სახე:

String text=““;String text=““;String text=““;String text=““;

int Number= Int.Parse (text);int Number= Int.Parse (text);int Number= Int.Parse (text);int Number= Int.Parse (text);

აღწერილი ფუნქციების გამოყენებით, ღილაკის ”გამოთვლა”

მოვლენით ”Click” (ავტომატურად იქმნება, გრაფიკული

204

ინტერფეისის ღილაკზე ”გამოთვლა” მაუსის 2-ჯერ

დაწკაპუნებით), ვწერთ შემდეგ მეთოდს:

private void button_gamotvla_Click(object sender, EventArgs e)private void button_gamotvla_Click(object sender, EventArgs e)private void button_gamotvla_Click(object sender, EventArgs e)private void button_gamotvla_Click(object sender, EventArgs e)

{{{{

int int int int shedegi = 0;= 0;= 0;= 0;

String String String String sacalo = textBox1.Text;= textBox1.Text;= textBox1.Text;= textBox1.Text; ////////საცალო ფასის ველი

String String String String raodenoba = textBox2.Text;= textBox2.Text;= textBox2.Text;= textBox2.Text; // // // // რაოდენობის ველი

shedegi = int.Parse(sacalo) * int.Parse(raodenoba);= int.Parse(sacalo) * int.Parse(raodenoba);= int.Parse(sacalo) * int.Parse(raodenoba);= int.Parse(sacalo) * int.Parse(raodenoba);// // // // გარდაქმნა

textBox3.Text = a.ToString();textBox3.Text = a.ToString();textBox3.Text = a.ToString();textBox3.Text = a.ToString();// // // // საერთო ფასის გარდაქმნით

}}}}

იმ შემთხვევაში, თუ გამოვიყენებთ სხვა კლასში დაწერილ

მეთოდს, პროდუქციის საერთო ფასის ანგარიშისთვის, რომელიც

მეთოდების ახსნისას გამოვიყენეთ, მაშინ ღილაკის ”გამოთვლა”

მეთოდი ჩაიწერება შემდეგი სახით:

private void buttonprivate void buttonprivate void buttonprivate void button____gamotvla_Click(object sender, EventArgs e)gamotvla_Click(object sender, EventArgs e)gamotvla_Click(object sender, EventArgs e)gamotvla_Click(object sender, EventArgs e)

{{{{

Class_gamotvla ANG = new Class_gamotvla();

int shedegi = ANG.angarishi(int.Parse(textBox1.Text),

int.Parse(textBox2.Text));

textBox3.Text = P.ToString();

}}}}

ვიზუალური კომპონენტები ვიზუალური კომპონენტები ვიზუალური კომპონენტები ვიზუალური კომპონენტები ComboBox, ComboBox, ComboBox, ComboBox, ListBox ListBox ListBox ListBox და და და და

CheckedListBoxCheckedListBoxCheckedListBoxCheckedListBox გამოიყენება ჩანაწერების სიის ფორმირებისთვის.

ComboBox ხასიათდება ე.წ. ჩამოშლადი სიით, ListBox-ში ყველა

ჩანაწერი გამოისახება ეკრანზე. CheckedListBox კომპონენტი არის

ListBox კომპონენტის ნაირსახეობა, თითოეული ჩანაწერის

არჩევის/მონიშვნის (ListBox და CheckBox მართვის ელემენტების

ინტეგრაცია) ფუნქციის დამატებით.

სამივე კომპონენტი აბრუნებს/იღებს ჩანაწერს ობიექტის

სახით და მონაცემების მიღება/გადაცემისთვის აუცილებელი

პირობაა კომპონენტის ელემენტების სტრიქონულ ტიპზე დაყვანა.

კომპონენტის ჩანაწერები ანუ ელემენტები პროგრამულად

გამოისახება ფუნქციით Items.

205

კომპონენტში ჩანაწერების დამატების ბრძანებებია -

1. ”კომპონენტის ობიექტი”.Items.Add(ObjectItem); - ერთი ელემენტის დამატებისთვის.

2. ”კომპონენტის ობიექტი”. .Items.AddRange(object[] items);- რამდენიმე ელემენტის დამატებისთვის.

კომპონენტების ჩანაწერების შევსების შესაძლებლობას

იძლევა ფუნქცია Items – Collection, გრაფიკული ინტერფეისის

ფანჯარაში ”Properties” (სურ. 3.13).

სურსურსურსურ. 3.. 3.. 3.. 3.13131313. . . . კომპონენტებშიკომპონენტებშიკომპონენტებშიკომპონენტებში ”ComboBox”, ”ListBox” ”ComboBox”, ”ListBox” ”ComboBox”, ”ListBox” ”ComboBox”, ”ListBox” და და და და ”CheckedListBox”CheckedListBox”CheckedListBox”CheckedListBox” ” ” ”

ჩანაწერების დამატების ოპერაციაჩანაწერების დამატების ოპერაციაჩანაწერების დამატების ოპერაციაჩანაწერების დამატების ოპერაცია

შესაძლებელია კომპონენტებს შორის ჩანაწერების

ურთიერთგადაცემა. ამ შემთხვევაში, ჩანაწერების შევსების ფუნქციები

უნდა ჩაიწეროს პროგრამულად. განვიხილოთ, რამდენიმე მაგალითი:

1. TextBox კომპონენტიდან ListBox კომპონენტში

ელემენტების დამატება ღილაკის ”დამატება” მეშვეობით:

private void button_add_Click(object sender, EventArgs e)

{

listBox_sia.Items.Add(textBox_name.Text);listBox_sia.Items.Add(textBox_name.Text);listBox_sia.Items.Add(textBox_name.Text);listBox_sia.Items.Add(textBox_name.Text);

}

206

2. ListBox კომპონენტიდან ComboBox კომპონენტში

მონიშნული ელემენტის დამატება მოვლენით

”SelectedIndexChanged” :

private void listBox_sia_SelectedIndexChanged(object sender, EventArgs e)

{

comboBox1.Items.Add(listBox_sia.SelectedItem); comboBox1.Items.Add(listBox_sia.SelectedItem); comboBox1.Items.Add(listBox_sia.SelectedItem); comboBox1.Items.Add(listBox_sia.SelectedItem);

}

3. ComboBox კომპონენტიდან მონიშნული ელემენტის

გამოტანა TextBox კომპონენტში მოვლენით ”SelectedIndexChanged”:

private void comboBox1_SelectedIndexChanged(object sender, EventArgs e)

{

textBox_name.Text = comboBox1.SelectedItem.ToString();textBox_name.Text = comboBox1.SelectedItem.ToString();textBox_name.Text = comboBox1.SelectedItem.ToString();textBox_name.Text = comboBox1.SelectedItem.ToString();

}

მეთოდით - comboBox1.SelectedItem, listBox_sia.SelectedItem

ხდება კომპონენში მონიშნული ჩანაწერის წაკითხვა.

აღწერილი კომპონენტების ჩანაწერების გასუფთავება ხდება

მეთოდით:

comboBox1.Clear(); listBox_sia.Clear(); checkedListBox1.Clear(); ხოლო, ამ კომპონენტებში ჩანაწერის წაშლის მეთოდებია:

comboBox1.Remove(ObjectValue); //ObjectValue - სიაში

წასაშლელი ელემენტის სახელი.

comboBox1.RemoveAt(int index); //int index - სიაში

წასაშლელი ელემენტის რიგითი ნომერი.

აღწერილი მაგალითების შედეგები ნაჩვენებია სურათზე 3.14

ა), ბ),გ).

შენიშვნაშენიშვნაშენიშვნაშენიშვნა:::: ComboBox, ListBox და CheckedListBox კომპონენტებში ჩანაწერების ურთიერთგადაცემა წარმოებს

ერთიდაიგივე პრინციპით, ხოლო მოვლენის ”SelectedIndexChanged” მეთოდი, ავტომატურად იქმნება გრაფიკულ ინტერფეისის შესაბამის

კომპონენტზე მაუსის მარცხენა ღილაკის 2-ჯერ დაწკაპუნებით.

207

სურსურსურსურ. 3.. 3.. 3.. 3.14141414. . . . კომპონენტებს შორის ჩანაწერების კომპონენტებს შორის ჩანაწერების კომპონენტებს შორის ჩანაწერების კომპონენტებს შორის ჩანაწერების

ურთიერთგადაცემის მაგალითიურთიერთგადაცემის მაგალითიურთიერთგადაცემის მაგალითიურთიერთგადაცემის მაგალითი

208

ვიზუალური ვიზუალური ვიზუალური ვიზუალური კომპონენტები კომპონენტები კომპონენტები კომპონენტები CheckBox CheckBox CheckBox CheckBox და და და და RadioButton RadioButton RadioButton RadioButton

გამოიყენება არჩევის/მონიშვნის ოპერაციებისთვის. CheckBox - ის

ფუნქცია შეესაბამება ”და” ლოგიკურ ოპერაციებს ანუ გრაფიკულ

ინტერფეისზე შესაძლებელია მოინიშნოს რამდენიმე CheckBox

კომპონენტი. RadioButton ხასიათდება ”ან” ლოგიკით - რამდენიმე

RadioButton-ის არსებობის შემთხვევაში მოინიშნება მხოლოდ

ერთი RadioButton-ის კომპონენტი.

მაგალითად, კომპონენტში comboBox გვსურს გამოჩნდეს

პროდუქციის ან ნედლეულის სია. შესაბამისი სიის არჩევის

მართვის შესაძლებლობას იძლევა კომპონენტი RadioButton

მოვლენით ”CheckedChanged” (მეთოდი, ავტომატურად იქმნება

გრაფიკულ ინტერფეისის შესაბამის კომპონენტზე მაუსის მარცხენა

ღილაკის 2-ჯერ დაწკაპუნებით). RadioButton - კომპონენტების

ობიექტების ”radioButton_produqcia” და ”radioButton_nedleuli”

საშუალებით ვახდენთ პროდუქციისა და ნედლეულის სიის

მართვას (სურ. 3.15). შედეგი, ნაჩვენებია სურათზე 3.16.

სურსურსურსურ. 3.. 3.. 3.. 3.15151515. . . . კომპონენტის კომპონენტის კომპონენტის კომპონენტის ”RadioButton” ”RadioButton” ”RadioButton” ”RadioButton” გამოყენებაგამოყენებაგამოყენებაგამოყენება

209

სურსურსურსურ. 3.. 3.. 3.. 3.16161616. . . . კომპონენტის კომპონენტის კომპონენტის კომპონენტის ”RadioButton” ”RadioButton” ”RadioButton” ”RadioButton” გამოყენების შედეგიგამოყენების შედეგიგამოყენების შედეგიგამოყენების შედეგი

CheckBox კომპონენტი გამოიყენება იგივე პრინციპით (სურ.

3.17). პროგრამული კოდი ღილაკისთვის ”checkBox_produqcia”

ჩაიწერება შემდეგი სახით:

private void checkBox_produqcia_CheckedChanged(object sender, EventArgs e)

{

if (checkBox_produqcia.Checked)

{

listBox_sia.Items.AddRange(new object[] {

"პური",

"ფუნთუშა",

"ნამცხვარი"});

}

else

{ listBox_sia.Items.Clear(); }

}

ხოლო, პროგრამულ კოდს ღილაკისთვის ”checkBox_nedleuli”

ექნება შემდეგი სახე:

210

private void checkBox_nedleuli_CheckedChanged(object sender, EventArgs e)

{

if (checkBox_nedleuli.Checked)

{

listBox_sia.Items.AddRange(new object[]{

"ფქვილი",

"კარაქი",

"შაქარი"});

}

else

{ listBox_sia.Items.Clear(); }

}

სურსურსურსურ. 3.. 3.. 3.. 3.17171717. . . . კომპონენტის კომპონენტის კომპონენტის კომპონენტის ””””CheckBox” CheckBox” CheckBox” CheckBox” გამოყენებაგამოყენებაგამოყენებაგამოყენება

211

თარიღის კომპონენტი თარიღის კომპონენტი თარიღის კომპონენტი თარიღის კომპონენტი DateTimePickerDateTimePickerDateTimePickerDateTimePicker კლასის გრაფიკული

ინტერფეისის მართვის ელემენტია. იგი, დიალოგზე თარიღის,

დროის (საათი, წუთი, წამი, სეკუნდი) არჩევისა და სხვადასხვა

ფორმატით გამოსახვის საშუალებას იძლევა (სურ. 3.18).

DateTimePicker კომპონენტის ფორმატის განსაზღვრა

წარმოებს, თვისებით Format (Properties ფანჯარა), სადაც

შესაძლებლობაშია თარიღის ფორმატის 4 ვარიანტის არჩევა:

1. Long - უჩვენებს თარიღს გრძელი ფორმატით (წელი,

რიცხვი, თვე და დღე);

2. Short - გამოაქვს თარიღი მოკლე ფორმატით (წელი,

რიცხვი, თვე);

3. Time - უჩვენებს დროს (საათი, წუთი, წამი);

4. Custom - უჩვენებს თარიღს კერძო ფორმატით. კერძო

ფორმატის მითითება, ხდება თვისებაში - CustomFormat.

კერძო ფორმატში შესაძლებელია თარიღის მემცველი

ელემენტების განცალკევება სხვადასხვა სიმბოლოთი: წერტილით,

დახრილი ხაზით, ჰარით და სხვა. თარიღის შემცველი ელემენტები

მიეთითება შემდეგი სტანდარტით:

� წელი - YYYY - მთლიანი წელი, YY - წლის ბოლო 2 რიცხვი

(მაგ., 2010, 10);

� თვე - MMMM - თვის დასახელება, MMM - თვის

დასახელება შემოკლებით, MM - თვის მაჩვენებელი ორი რიცხვი,

თვის მაჩვენებელი ერთი რიცხვი (მაგ., აპრილი, აპრ, 04, 4);

� დღე - ddd - დღის დასახელება, dd- დღის ორი რიცხვი, d-

დღის ერთი რიცხვი (მაგ., შაბათი, 05, 5);

� საათი - HH, hh (მაგ., 17, 05);

� წუთი - mm, m (მაგ., 05, 5);

� წამი - SS, S (მაგ., 08, 8).

CustomFormat ფორმატის მანიპულაციის შესაძლებლობები

ნაჩვენებია 3.19 სურათზე.

თარიღის კომპონენტი ავტომატურად დაკავშირებულია,

Windows ოპერაციული სისტემის სტანდარტულ, თარიღის

კომპონენტთან და შესაბამისად, მიმდინარე თარიღი

განისაზღვრება ControlPanel-Regional an Language Options - Regional

Options პარამეტრების მიხედვით (სურ. 3.20).

212

სურსურსურსურ. 3.. 3.. 3.. 3.18181818. . . . თარიღის კომპონენტი თარიღის კომპონენტი თარიღის კომპონენტი თარიღის კომპონენტი ””””DateTimePickerDateTimePickerDateTimePickerDateTimePicker””””

213

სურსურსურსურ. 3.. 3.. 3.. 3.19191919. . . . თარიღის კომპონენტის ფორმატებითარიღის კომპონენტის ფორმატებითარიღის კომპონენტის ფორმატებითარიღის კომპონენტის ფორმატები

სურსურსურსურ. 3. . 3. . 3. . 3. 20202020 Windows Windows Windows Windows ოპერაციული სისტემის სტანდარტული პარამეტრებიოპერაციული სისტემის სტანდარტული პარამეტრებიოპერაციული სისტემის სტანდარტული პარამეტრებიოპერაციული სისტემის სტანდარტული პარამეტრები

214

თარიღის კომპონენტის მსგავსი მართვის ელემენტია ასევე

კომპონენტი MonthCalendar (სურ. 3.21).

სურსურსურსურ. 3.. 3.. 3.. 3.21212121. . . . თარიღის კომპონენტი თარიღის კომპონენტი თარიღის კომპონენტი თარიღის კომპონენტი ”Month”Month”Month”MonthCCCCalendar”alendar”alendar”alendar”

თარიღის კომპონენტის გამოსახვისათვის სასურველი

კოდირების ფორმატში (უნიკოდის) და თარიღის შემცველი

ცვლადების მიღებისთვის სტრიქონულ ფორმატში (დასახელებით)

სასურველ ენაზე, გამოყენებაშია Windows ოპერაციული სისტემის

რეგიონალურ პარამეტრებთან წვდომის სისტემური კლასი

Globalization და მრავალნაკადურ რეჟიმებთან (პარალელური

პროგრამირება) მომუშავე სისტემური კლასი Threading.

არსებობს, ენების სტანდარტული დასახელებები და

იდენტიფიკატორები, რომელთანაც მუშაობს სისტემური კლასი

Globalization (ის, ენები, რომელთა ნუსხაც არსებობს Windows

ოპერაციული სისტემის რეგიონალურ პარამეტრებში). მაგალითად,

ქართული კოდირებისათვის რეგიონალური პარამეტრია - ”KA-

GE”, რუსული ენისთვის ”ru-RU”, გერმანულისთვის ”de-DE” და ა.შ

[37].

სურათზე 3.22, ნაჩვენებია თარიღის თვისა და დღის

ქართული დასახელების მიღების ნიმუში.

215

სურსურსურსურ. 3. . 3. . 3. . 3. 22222222. . . . თარიღის თვისა და დღისთარიღის თვისა და დღისთარიღის თვისა და დღისთარიღის თვისა და დღის ქართული დასახელებისქართული დასახელებისქართული დასახელებისქართული დასახელების

მიღების ნიმუშიმიღების ნიმუშიმიღების ნიმუშიმიღების ნიმუში

პროგრამული სისტემის დამუშავებისას, რიგ შემთხვევებში,

აუცილებელია თარიღებს შორის პერიოდის დათვლის ან

თარიღების შედარების ოპერაციების წარმოება. ამ თვალსაზრისით,

DateTimePicker კლასის მეთოდებში, გათვალისწინებულია

თარიღის შემცველი ელემენტების დაშლა თარიღის ცვლადების

მიხედვით და თითოეული ცვლადის მნიშვნელობის

მიღება/გადაცემა (დაბრუნება), DateTimePicker კლასის ობიექტზე

Value ოპერატორის გამოყენებით. ყველა მითითებული

ოპერატორი აბრუნებს რიცხვითი int ტიპის მნიშვნელობას.

განვიხილოთ, თარიღის ცვლადების მიღება DateTimePicker კლასის

ობიექტით datetimepicker1:

216

dateTimePicker_data1.Value.Day; dateTimePicker_data1.Value.Day; dateTimePicker_data1.Value.Day; dateTimePicker_data1.Value.Day; ---- აბრუნებს დღის რიცხვსაბრუნებს დღის რიცხვსაბრუნებს დღის რიცხვსაბრუნებს დღის რიცხვს;;;;

dateTimePicker_data1.Value.Month; dateTimePicker_data1.Value.Month; dateTimePicker_data1.Value.Month; dateTimePicker_data1.Value.Month; ---- აბრუნებს თვის რიცხვსაბრუნებს თვის რიცხვსაბრუნებს თვის რიცხვსაბრუნებს თვის რიცხვს;;;;

dateTimePicker_data1.Value.Year; dateTimePicker_data1.Value.Year; dateTimePicker_data1.Value.Year; dateTimePicker_data1.Value.Year; ---- აბრუნებს წელსაბრუნებს წელსაბრუნებს წელსაბრუნებს წელს;;;;

dateTimePickedateTimePickedateTimePickedateTimePicker_data1.Value.Hour; r_data1.Value.Hour; r_data1.Value.Hour; r_data1.Value.Hour; ---- აბრუნებს საათსაბრუნებს საათსაბრუნებს საათსაბრუნებს საათს;;;;

dateTimePicker_data1.Value.Minute; dateTimePicker_data1.Value.Minute; dateTimePicker_data1.Value.Minute; dateTimePicker_data1.Value.Minute; ---- აბრუნებს წუთებსაბრუნებს წუთებსაბრუნებს წუთებსაბრუნებს წუთებს;;;;

dateTimePicker_data1.Value.Second; dateTimePicker_data1.Value.Second; dateTimePicker_data1.Value.Second; dateTimePicker_data1.Value.Second; ---- აბრუნებს წამებსაბრუნებს წამებსაბრუნებს წამებსაბრუნებს წამებს;;;;

ორ თარიღს შორის პერიოდის დათვლის ოპერაციებიორ თარიღს შორის პერიოდის დათვლის ოპერაციებიორ თარიღს შორის პერიოდის დათვლის ოპერაციებიორ თარიღს შორის პერიოდის დათვლის ოპერაციები....

დროის ინტერვალებთან მომუშავე კლასია DateTime, რომლის

მეთოდები, შესაძლებლობას იძლევა განისაზღვროს

მაგალითად, 2 თარიღს შორის დღეების რაოდენობის

დათვლა:

DateTime startDate = (DateTime)dateTimePicker_dataStart.Value;DateTime startDate = (DateTime)dateTimePicker_dataStart.Value;DateTime startDate = (DateTime)dateTimePicker_dataStart.Value;DateTime startDate = (DateTime)dateTimePicker_dataStart.Value;

DateTime endDate = (DateTime)dateTimePicker_dataEnd.Value;DateTime endDate = (DateTime)dateTimePicker_dataEnd.Value;DateTime endDate = (DateTime)dateTimePicker_dataEnd.Value;DateTime endDate = (DateTime)dateTimePicker_dataEnd.Value;

TimeSpan different = endDate.Subtract(startDate); TimeSpan different = endDate.Subtract(startDate); TimeSpan different = endDate.Subtract(startDate); TimeSpan different = endDate.Subtract(startDate);

შენიშვნაშენიშვნაშენიშვნაშენიშვნა:::: TimeSpan-დროის მონაკვეთის კლასია, ხოლო Subtract - შედარების ოპერატორი.

2 თარიღს შორის თვეების რაოდენობის დათვლა:

შენიშვნაშენიშვნაშენიშვნაშენიშვნა: : : : Math.Abs- აბრუნებს რიცხვის აბსოლუტურ მნიშვნელობას.

2 თარიღებს შორის წლების რაოდენობის დათვლა:

217

სურსურსურსურ. 3.. 3.. 3.. 3.23232323. . . . ორ თარიღს შორის პერიოდის დათვლის ოპერაციების ორ თარიღს შორის პერიოდის დათვლის ოპერაციების ორ თარიღს შორის პერიოდის დათვლის ოპერაციების ორ თარიღს შორის პერიოდის დათვლის ოპერაციების

ერთობლივი გამოყენებაერთობლივი გამოყენებაერთობლივი გამოყენებაერთობლივი გამოყენება

სურსურსურსურ. 3.. 3.. 3.. 3.24242424. . . . ორ თარიღს შორის პერიოდის დათვლის ოპერაციების ორ თარიღს შორის პერიოდის დათვლის ოპერაციების ორ თარიღს შორის პერიოდის დათვლის ოპერაციების ორ თარიღს შორის პერიოდის დათვლის ოპერაციების

ერთობლივი გამოყენების შედეგიერთობლივი გამოყენების შედეგიერთობლივი გამოყენების შედეგიერთობლივი გამოყენების შედეგი

218

კომპონენტი კომპონენტი კომპონენტი კომპონენტი DataGridView DataGridView DataGridView DataGridView გრაფიკულ ინტერფეისზე

ცხრილის ფორმირების საშუალებას იძლევა. მრავალფეროვანია

ცხრილის სვეტების ტიპები. შეიძლება ცხრილის სვეტი გამოისახოს

როგორც ჩვეულებრივი ტექსტური ველი, ისე წარმოებული

უჯრები გრაფიკული ინტერფეისის სხვადასხვა მართვის

ელემენტით/შაბლონით (Button, ComboBox, CheckBox, Image, Link).

DataGridView ცხრილი, თვისებების ფორმირებისა და

მართვის თვალსაზრისით, შეიცავს ძირითად კლასებს - სტრიქონი

(DataGridViewRow), სვეტი (DataGridViewColumn) და უჯრედი

(DataGridViewCell).

DataGridView კომპონენტში მონაცემების გამოსახვა,

მანიპულაცია და ზოგადად, მონაცემების მართვა წარმოებს

მონაცემთა სხვადასხვა წყაროების საშუალებით - მონაცემთა ბაზის

სისტემები (SQLServer, Oracle, MySQL და სხვ.), DataTable

სისტემური კლასი (მონაცემთა ე.წ. ვირტუალური ცხრილი). ასევე,

შესაძლებელია მონაცემთა გამოსახვა ”ხელით” გრაფიკული

ინტერფეისის მართვის ელემენტების დახმარებით.

ცხრილში სვეტების ”ხელით” დამატება/კორექტირება, ხდება

DataGridView კომპონენტის თვისებების ფანჯრაში ფუნქციით

Columns-(Collection) ან თვისებების ფანჯრიდან ბმულებით - Add

Columns - დამატება, Edit Columns - კორექტირება (სურ. 3.25).

დიალოგურ ფანჯარაში ”Add Column”, ხდება სვეტის შექმნა

პარამეტრების - პროგრამულ კოდთან მომუშავე დასახელების

(Name), ტიპისა (Type) და სვეტის გრაფიკული ინტერფეისის

სახელის (Header Text) მითითება. ასევე, შესაძლებელია სვეტის

რეჟიმების - ხილული (Visible), მხოლოდ წაკითხვა (Read Only),

გამყარება (Frozen) ჩართვა/გამორთვა (სურ. 3.26).

დიალოგურ ფანჯარაში ”Edit Columns”, მოიცემა შექმნილი

სვეტების თვისებების ფანჯარა, სვეტის დამატებითი თვისებების

ფორმირებისთვის. მაგალითად, სვეტის სიგრძის მითითება,

სორტირება და სხვა.

3.27 სურათზე ნაჩვენებია DataGridView ცხრილის ნიმუში

სხვადასხვა შაბლონებით და სვეტების კორექტირების

დიალოგური ფანჯარა.

219

სურსურსურსურ. 3.. 3.. 3.. 3.25252525. . . . DataGridView DataGridView DataGridView DataGridView კომპონენტიკომპონენტიკომპონენტიკომპონენტი

220

სურსურსურსურ. 3. . 3. . 3. . 3. 26262626. . . . დიალოგური ფანჯარა დიალოგური ფანჯარა დიალოგური ფანჯარა დიალოგური ფანჯარა ”Add Column””Add Column””Add Column””Add Column”

სურსურსურსურ. 3.. 3.. 3.. 3.27272727. . . . დიალოგური ფანჯარა დიალოგური ფანჯარა დიალოგური ფანჯარა დიალოგური ფანჯარა ”Edit Columns””Edit Columns””Edit Columns””Edit Columns”

221

DataGridView DataGridView DataGridView DataGridView ცხრილცხრილცხრილცხრილშიშიშიში სტრიქონების სტრიქონების სტრიქონების სტრიქონების დამატება ხდება

ცხრილის უჯრედის მისამართის მიხედვით.

ცხრილის უჯრედის მისამართი განისაზღვრება სვეტის

რიგითი ნომრის ან დასახელებისა და სტრიქონის რიგითი ნომრის

მიხედვით, რიგითი ნომრის ათვლა იწყება ნულიდან. მაგალითად,

DataGridView კლასის ობიექტია dataGridView1, პირველი სვეტის

პირველ ნომერში ვამატებთ მონაცემს კომპონენტიდან textBox_nametextBox_nametextBox_nametextBox_name:

dataGridView1.Rows[0].Cells[0].ValuedataGridView1.Rows[0].Cells[0].ValuedataGridView1.Rows[0].Cells[0].ValuedataGridView1.Rows[0].Cells[0].Value====textBox_name.Text;textBox_name.Text;textBox_name.Text;textBox_name.Text;

მოცემული ჩანაწერი, დაამატებს textBox_name

კომპონენტიდან მიღებულ მნიშვნელობას. იმისათვის, რომ

გაგრძელდეს ცხრილში სტრიქონების დამატება, აუცილებელია

ფუნქციის dataGridView1dataGridView1dataGridView1dataGridView1.Rows.Add(); მითითება, რაც ცხრილის

სტრიქონის დამატებისთვის ანუ შემდეგი ჩანაწერის მიღებისთვის

ამზადებს. პარალელურად, მოცემული ფუნქცია აბრუნებს

დამატებული სტრიქონის რიგით ნომერს რიცხვითი ტიპით. ამ

შემთხვევაში, თუ სტრიქონის ინდექსად ჩავწერთ დამატებული

სტრიქონის რიგით ნომერს, შესაძლებელი იქნება ცხრილის

ჩანაწერების გაზრდა.

მაგალითად:

int n = dataGridView1.Rows.Add();int n = dataGridView1.Rows.Add();int n = dataGridView1.Rows.Add();int n = dataGridView1.Rows.Add();

dataGridView1.Rows[n].Cells[1].Value=textBox_name.Text;dataGridView1.Rows[n].Cells[1].Value=textBox_name.Text;dataGridView1.Rows[n].Cells[1].Value=textBox_name.Text;dataGridView1.Rows[n].Cells[1].Value=textBox_name.Text;

დამატებული სტრიქონის რიგითი ნომრის მიღება

ხელსაყრელია ცხრილში სტრიქონების შევსებისთვის

პროგრამული კოდიდან, რაც ხშირ შემთხვევაში მასივის ფუნქციის

გამოყენებით ხორციელდება.

მასივიმასივიმასივიმასივი ერთგვაროვან ელემენტთა სიმრავლეა ანუ მონაცემთა

სტრუქტურა, რომელიც შეიცავს ერთგვაროვანი ტიპის ცვლადების

გარკვეულ რაოდენობას. გამოიყენება ერთნაირი ტიპის მქონე

რამდენიმე ცვლადის (მაგ., String, int) ან ობიექტის (კლასის

ობიექტი) შესანახად. არსებობს ერთგანზომილებიანი,

ორგანზომილებიანი, მრავალგანზომილებიანი მასივები და

მასივების მასივი. მასივი ხასიათდება სიგრძით (Length) ანუ

222

მასივში ელემენტთა რაოდენობით და მასივის ყოველ ელემენტს

გააჩნია ინდექსი ანუ სიმრავლეში ელემენტის რიგითი ნომერი.

მასივების პრაქტიკული გამოყენება, ხორციელდება მასივების

ელემენტებთან მიმართვაში და მათზე ოპერაციების წარმოებაში.

მასივის სინტაკსია: Type [] Type [] Type [] Type [] სახელისახელისახელისახელი;;;;

მასივის გამოცხადება, შესაძლებელია რამდენიმე ხერხით:

Type Type Type Type [] [] [] [] სახელისახელისახელისახელი====newnewnewnew TypeTypeTypeType [[[[სიგრძესიგრძესიგრძესიგრძე];];];];

Type [] Type [] Type [] Type [] სახელისახელისახელისახელი={={={={მასივის ელემენტებიმასივის ელემენტებიმასივის ელემენტებიმასივის ელემენტები};};};};

Type [] Type [] Type [] Type [] სახელისახელისახელისახელი==== newnewnewnew TypeTypeTypeType [] [] [] [] {{{{მასივის ელემენტებიმასივის ელემენტებიმასივის ელემენტებიმასივის ელემენტები};};};};

მაგალითად, რიცხვითი ტიპის მასივია:

intintintint [] [] [] [] numbers1 = numbers1 = numbers1 = numbers1 = newnewnewnew intintintint [7];[7];[7];[7];

int [] numbers2 = { 4, 5, 6, 1, int [] numbers2 = { 4, 5, 6, 1, int [] numbers2 = { 4, 5, 6, 1, int [] numbers2 = { 4, 5, 6, 1, ----2, 2, 2, 2, ----1, 0 }; 1, 0 }; 1, 0 }; 1, 0 };

int int int int [][][][] numbers3= numbers3= numbers3= numbers3= newnewnewnew intintintint [] [] [] [] {{{{4, 5, 6, 1, 4, 5, 6, 1, 4, 5, 6, 1, 4, 5, 6, 1, ----2, 2, 2, 2, ----1, 0 1, 0 1, 0 1, 0 };};};};

სტრიქონული ტიპის მასივი:

String String String String [][][][]days1days1days1days1====newnewnewnew String [String [String [String [7777];];];];

String []String []String []String []days2= {”days2= {”days2= {”days2= {”ორშაბათიორშაბათიორშაბათიორშაბათი”,””,””,””,”სამშაბათისამშაბათისამშაბათისამშაბათი”, ””, ””, ””, ”ოთხშაბათიოთხშაბათიოთხშაბათიოთხშაბათი”, ”, ”, ”,

””””ხუთშაბათიხუთშაბათიხუთშაბათიხუთშაბათი”, ””, ””, ””, ”პარასკევიპარასკევიპარასკევიპარასკევი”, ””, ””, ””, ”შაბათიშაბათიშაბათიშაბათი”, ””, ””, ””, ”კვირაკვირაკვირაკვირა””””}; }; }; };

StringStringStringString [] [] [] [] daysdaysdaysdays3333=new=new=new=new String [] {”String [] {”String [] {”String [] {”ორშაბათიორშაბათიორშაბათიორშაბათი”,””,””,””,”სამშაბათისამშაბათისამშაბათისამშაბათი”, ”, ”, ”,

””””ოთხშაბათიოთხშაბათიოთხშაბათიოთხშაბათი”, ””, ””, ””, ”ხუთშაბათიხუთშაბათიხუთშაბათიხუთშაბათი”, ””, ””, ””, ”პარასკევიპარასკევიპარასკევიპარასკევი”, ””, ””, ””, ”შაბათიშაბათიშაბათიშაბათი”, ””, ””, ””, ”კვირაკვირაკვირაკვირა”};”};”};”};

მასივებთან მუშაობის - მასივის ყველა ტიპის გამოყენების,

მართვის, სორტირების, ძებნის, თვისებებისა და მეთოდების

უზრუნველყოფის ბაზური კლასია Array (using System.Array).

გამომდინარე იქიდან, რომ მასივი მონაცემთა დროებით შენახვას

უზრუნველყოფს და C# ენაში შესაძლებელია კლასის ობიექტების

მასივის გამოყენება, რაც ელემენტთა სიჭარბეს იწვევს, ხშირ

შემთხვევაში აუცილებელია მასივის ელემენტთა კოლექციის

უნივერსალური ინტერფეისების List(T) და ArrayList კლასების

გამოყენება. List(T) და ArrayList უნივერსალური ინტერფეისები

დინამიურად ზრდის მასივის სიგრძეს. ორივე ინტერფეისი

ეკვივალენტურია, თუმცა List(T), ArrayList-თან შედარებით

სწრაფად მუშაობს. ორივე ინტერფეისის ინდექსი იწყება ნულიდან.

List მასივის სინტაკსია:

223

List<List<List<List<კლასიკლასიკლასიკლასი> > > > ობიექტიობიექტიობიექტიობიექტი= new List<= new List<= new List<= new List<კლასიკლასიკლასიკლასი>(); >(); >(); >();

მაგალითად, ცხრილის სტრიქონების DataRow კლასის

მასივი გამოისახება შემდეგი სახით:

List<DataRow> rows = new List<DataRow>();List<DataRow> rows = new List<DataRow>();List<DataRow> rows = new List<DataRow>();List<DataRow> rows = new List<DataRow>();

სტრიქონული ტიპის String კლასისა და რიცხვითი ტიპის Int

კლასის მასივს ექნება შემდეგი სახე:

List<String> Text= new List<String>();List<String> Text= new List<String>();List<String> Text= new List<String>();List<String> Text= new List<String>();

List<Int> Number= new List<Int>();List<Int> Number= new List<Int>();List<Int> Number= new List<Int>();List<Int> Number= new List<Int>();

ListListListList კლასით მასივის მასივის სინტაკსია:

List<List<List<List<კლასიკლასიკლასიკლასი[]> []> []> []> ობიექტიობიექტიობიექტიობიექტი= new List<= new List<= new List<= new List<კლასი კლასი კლასი კლასი []>(); []>(); []>(); []>();

მაგალითად, სტრიქონული ტიპის String კლასისა და

რიცხვითი ტიპის Int კლასის მასივის მასივები ჩაიწერება:

List<String[]> Text= new List<String[]>();List<String[]> Text= new List<String[]>();List<String[]> Text= new List<String[]>();List<String[]> Text= new List<String[]>();

List<Int[]> Number= new List<Int []>();List<Int[]> Number= new List<Int []>();List<Int[]> Number= new List<Int []>();List<Int[]> Number= new List<Int []>();

მასივების ყოველ ელემენტთან მიმართვისა და მათზე

ოპერაციების რეალიზაციის საშუალებას იძლევა ციკლის ანუ

იტერაციის ოპერატორები - for და foreach.

foreach ციკლის სინტაკსია:

foreachforeachforeachforeach ((((კლასიკლასიკლასიკლასისსსს ობიექტი ობიექტი ობიექტი ობიექტი in in in in მასივის ობიექტიმასივის ობიექტიმასივის ობიექტიმასივის ობიექტი) ) ) )

{ { { {

მოქმედებამოქმედებამოქმედებამოქმედება

} } } }

მაგალითად:

int[] numbers = { 4, 5, 6, 1, 2, 3, int[] numbers = { 4, 5, 6, 1, 2, 3, int[] numbers = { 4, 5, 6, 1, 2, 3, int[] numbers = { 4, 5, 6, 1, 2, 3, ----2, 2, 2, 2, ----1, 0 }; 1, 0 }; 1, 0 }; 1, 0 }; int k=0;int k=0;int k=0;int k=0;

foreach (int i foreach (int i foreach (int i foreach (int i in numbers)in numbers)in numbers)in numbers)

{{{{

k= k +i;k= k +i;k= k +i;k= k +i;

}}}}

for ციკლის სინტაკსია:

224

for (int for (int for (int for (int ინიციალიზატორიინიციალიზატორიინიციალიზატორიინიციალიზატორი (i)=(i)=(i)=(i)=საწყისისაწყისისაწყისისაწყისი საზღვარისაზღვარისაზღვარისაზღვარი (0); (0); (0); (0); პირობაპირობაპირობაპირობა; ; ; ;

იტერატორიიტერატორიიტერატორიიტერატორი ((((++i++i++i++i)) )) )) ))

{{{{ მოქმედებამოქმედებამოქმედებამოქმედება

}}}}

მაგალითად:

int number=10; int k=0;int number=10; int k=0;int number=10; int k=0;int number=10; int k=0;

for (int i = 0; for (int i = 0; for (int i = 0; for (int i = 0; i < i < i < i < numbernumbernumbernumber;;;; ++i)++i)++i)++i)

{{{{

int k= k +i;int k= k +i;int k= k +i;int k= k +i;

}}}}

განვიხილოთ ცხრილში, მონაცემების შევსება,

კომპონენტიდან Checkedlistbox მონიშნული ელემენტების

მიხედვით.

გრაფიკულ ინტერფეისზე ვიყენებთ შემდეგი მართვის

ელემენტებს checkedListBox_list, button_AddInTable (ღილაკს),

dataGridView1.

საწყის ეტაპზე, ვახდენთ checkedListBox_list კომპონენტის

შევსებას (Properties-Items-Collection), რის შემდეგაც ღილაკის

მეთოდში button_AddInTable_Click ვამუშავებთ 2 პროცედურას:

1. checkedListBox_list-ში მონიშნული ელემენტების ამოღება

და სტრიქონულ მასივში - cheked_list დამახსოვრება;

2. სტრიქონულ მასივიდან ელემენტების ამოღება და

dataGridView1 ცხრილში ჩაწერა.

3.28 სურათზე ნაჩვენებია აღწერილი პროცედურის

პროგრამული კოდის ნიმუში, ხოლო 2.29 სურათი ასახავს

წარმოდგენილი პროგრამული კოდის შედეგს.

225

სურსურსურსურ. 3.. 3.. 3.. 3.28282828. . . . ცხრილში მონაცემების შევსების ცხრილში მონაცემების შევსების ცხრილში მონაცემების შევსების ცხრილში მონაცემების შევსების კოდის კოდის კოდის კოდის მაგალითიმაგალითიმაგალითიმაგალითი, , , ,

CheckedlistboxCheckedlistboxCheckedlistboxCheckedlistbox კომპონენტიდანკომპონენტიდანკომპონენტიდანკომპონენტიდან მონიშნულიმონიშნულიმონიშნულიმონიშნული ელემენტებისელემენტებისელემენტებისელემენტების მიხედვითმიხედვითმიხედვითმიხედვით

226

სურსურსურსურ. 3.. 3.. 3.. 3.29292929. . . . CheckedlistboxCheckedlistboxCheckedlistboxCheckedlistbox მონიშნულიმონიშნულიმონიშნულიმონიშნული ელემენტებისელემენტებისელემენტებისელემენტების

დამატებადამატებადამატებადამატება ცხრილშიცხრილშიცხრილშიცხრილში

მონაცემების მართვა, მონაცემთა ბაზის სისტემის

გამოყენებით საჭიროებს მონაცემთა წყაროს (DataSource) შექმნას

მართვის ელემენტებით - DataSet, BindingSource, TableAdapter

(მონაცემებთან მიმართვის ADO.NET ტექნოლოგია).

DatagridView კომპონენტის გრაფიკულ ინტერფეისზე

გადმოტანისას, ჩნდება მონაცემთა წყაროს არჩევის დიალოგი.

მონაცემთა წყაროს შექმნა ანუ მონაცემთა ბაზასთან დაკავშირება

წარმოებს ბმულით - Add Project Data Source (სურ. 3.30). შედეგად,

ჩნდება მონაცემთა წყაროს კონფიგურაციის დიალოგი (სურ. 3.31).

მონაცემთა ბაზისთვის ვირჩევთ პიქტოგრამას (Database), ღილაკით

”next” გადავდივართ მონაცემთა ბაზის დაკავშირების/არჩევის (თუ

227

უკვე იყო შექმნილი) დიალოგზე (სურ. 3.32), ღილაკით ”New

Connection” წარმოებს მონაცემთა ბაზის პარამეტრების (სერვერის,

მონაცემთა ბაზის სახელი და ა.შ.) ფორმირება (სურ. 3.33).

კავშირის წარმატებულად განხორციელების შედეგად,

შესაძლებლობაშია მითითებული მონაცემთა ბაზის ობიექტის

(ცხრილების, შენახვადი პროცედურების და სხვ.) არჩევა (სურ.

3.34).

სურსურსურსურ. 3.. 3.. 3.. 3.30303030. . . . მონაცემთამონაცემთამონაცემთამონაცემთა წყაროსწყაროსწყაროსწყაროს არჩევისარჩევისარჩევისარჩევის დიალოგიდიალოგიდიალოგიდიალოგი

სურსურსურსურ. 3.. 3.. 3.. 3.31313131.... მონაცემთამონაცემთამონაცემთამონაცემთა წყაროსწყაროსწყაროსწყაროს კონფიგურაციისკონფიგურაციისკონფიგურაციისკონფიგურაციის დიალოგიდიალოგიდიალოგიდიალოგი

228

სურსურსურსურ. 3.. 3.. 3.. 3.32323232. . . . მონაცემთამონაცემთამონაცემთამონაცემთა ბაზბაზბაზბაზასთანასთანასთანასთან დაკავშირებისდაკავშირებისდაკავშირებისდაკავშირების////არჩევისარჩევისარჩევისარჩევის დიალოგიდიალოგიდიალოგიდიალოგი

229

სურსურსურსურ. 3.. 3.. 3.. 3.33333333. . . . მონაცემთამონაცემთამონაცემთამონაცემთა ბაზისბაზისბაზისბაზის პარამეტრებისპარამეტრებისპარამეტრებისპარამეტრების ფორმირებისფორმირებისფორმირებისფორმირების დიალოგიდიალოგიდიალოგიდიალოგი

230

სურსურსურსურ. 3.. 3.. 3.. 3.34343434. . . . მონაცემთამონაცემთამონაცემთამონაცემთა ბაზისბაზისბაზისბაზის ობიექტისობიექტისობიექტისობიექტის არჩევისარჩევისარჩევისარჩევის დიალოგიდიალოგიდიალოგიდიალოგი

მონაცემთა წყაროს კონფიგურაციის დასრულების შემდეგ,

ავტომატურად იქმნება მითითებულ მონაცემთა ბაზასთან

ურთიერთობის მართვის ელემენტები DataSet, BindingSource,

TableAdapter, სადაც შესაძლებლობაშია მონაცემთა ბაზის ცხრილის

არჩევა და მიბმა DatagridView ცხრილთან. (სურ. 3.35).

DatagridView ცხრილთან მუშაობისთვის გამოყენებაშია

მართვის კომბინირებული ელემენტი Bindingnavigator, რომელიც

ცხრილში მონაცემების მართვის (ნავიგაციის) საშუალებას იძლევა.

Bindingnavigator-ის ფუნქციონირებისთვის, კომპონენტის

თვისებების ფანჯარაში საჭიროა მიენიშნოს, ავტომატურად

შექმნილ ცხრილთან კავშირის წყარო BindingSource.

3.36 სურათზე ნაჩვენებია არჩეული მონაცემთა წყაროს

DatagridView ცხრილთან დაკავშირების შედეგი და

Bindingnavigator-ის გამოყენების მაგალითი.

231

სურსურსურსურ. 3. . 3. . 3. . 3. 35353535. . . . მონაცემთამონაცემთამონაცემთამონაცემთა ბაზისბაზისბაზისბაზის ცხრილის მიბმა ცხრილის მიბმა ცხრილის მიბმა ცხრილის მიბმა

DatagridView DatagridView DatagridView DatagridView ცხრილთანცხრილთანცხრილთანცხრილთან

სურსურსურსურ. 3.. 3.. 3.. 3.36363636. . . . მონაცემთა ბაზის ცხრილისმონაცემთა ბაზის ცხრილისმონაცემთა ბაზის ცხრილისმონაცემთა ბაზის ცხრილის, , , , DatagridView DatagridView DatagridView DatagridView კომპონენტისა და კომპონენტისა და კომპონენტისა და კომპონენტისა და

BindingnavigatorBindingnavigatorBindingnavigatorBindingnavigator----ის გამოყენების მაგალითიის გამოყენების მაგალითიის გამოყენების მაგალითიის გამოყენების მაგალითი

232

მონაცემთა ბაზის არჩეული ცხრილის მიხედვით

შესაძლებელია ასევე ცხრილის მონაცემების გამოტანა სხვადასხვა

მართვის ელემენტებზეც. მაგალითად, ComboBox, ListBox,

CheckedListBox კომპონენტებზე. ამისათვის თითოეული

კომპონენტის თვისებების ფანჯარაში ფუნქციაზე DataSource

მიეთითება მონაცემთა კავშირის შექმნილი წყარო BindingSource,

ხოლო ფუნქციაში DisplayMember არჩეული ცხრილის ველის

სახელი (სურ. 3.37).

სურსურსურსურ. 3.. 3.. 3.. 3.37373737. . . . ცხრილის მონაცემების ცხრილის მონაცემების ცხრილის მონაცემების ცხრილის მონაცემების გამოტანა მართვის ელემენტებზე გამოტანა მართვის ელემენტებზე გამოტანა მართვის ელემენტებზე გამოტანა მართვის ელემენტებზე

Combobox Combobox Combobox Combobox და და და და ListBoxListBoxListBoxListBox

233

Visual Studio პაკეტში შესაძლებელია, მონაცემთა ბაზის

ცხრილების კონფიგურაციაც, რაც SQL ოპერატორების

ავტომატური გენერაციით ხორციელდება, შექმნილი DataSet ან

TableAdapter მართვის ელემენტის გამოყენებით.

ცხრილების კონფიგურაციის შესაცვლელად შექმნილი

კომპონენტების თვისებების ფანჯარაში (ავტომატურად თავსდება

ინსტრუმენტის გრაფიკული ინტერფეისის ქვედა ნაწილში)

ბმულით Edit (სურ. 3.38), იხსნება შესაბამისი ფანჯარა და

ცხრილზე მაუსის მარჯვენა ღილაკით მენიუში ვირჩევთ ფუნქციას

- Configure ან Add Query. კონფიგურაციის ფორმირება

ხორციელდება Wizard რეჟიმში SQL მოთხოვნების ტიპისა (Query

Type) და SQL მოთხოვნების აწყობის (Query Builder) მიხედვით

(სურ. 3.39-3.40).

სურსურსურსურ. 3.. 3.. 3.. 3.38383838.... ცხრილების კონფიგურაციის შეცვლაცხრილების კონფიგურაციის შეცვლაცხრილების კონფიგურაციის შეცვლაცხრილების კონფიგურაციის შეცვლა

234

სურსურსურსურ. 3.. 3.. 3.. 3.39393939. . . . SQL SQL SQL SQL მოთხოვნების ტიპის არჩევამოთხოვნების ტიპის არჩევამოთხოვნების ტიპის არჩევამოთხოვნების ტიპის არჩევა

სურსურსურსურ. 3.. 3.. 3.. 3.40404040. . . . SQL SQL SQL SQL მოთხოვნების აწყობამოთხოვნების აწყობამოთხოვნების აწყობამოთხოვნების აწყობა

235

ორგანიზაციული მართვის სისტემის ავტომატიზაციისთვის,

უმეტესად ერთობლივად გამოიყენება პროგრამული და

ინფორმაციული უზრუნველყოფა. ამ შემთხვევაში, მონაცემთა

ბაზების მართვის სისტემა ერთგვარ ბირთვს წარმოადგენს და

გამოიყენება როგორც სისტემის ინფორმაციული მართვის სერვერი.

მონაცემთა წყაროს კონფიგურაციის შექმნა და მიბმა

დიალოგურ ფორმებთან აღწერილი პრინციპით, შედარებით

მარტივია, თუმცა, დიდი სისტემების დამუშავებიბისას

არაპრაქტიკული.

მონაცემთა ბაზის ცხრილებთან ურთიერთობისთვის,

რეკომენდირებულია SQL შენახვადი პროცედურების გამოყენება

(დეტალური აღწერა იხ. თავი IV) და მონაცემთა წყაროსთან

კავშირის ერთჯერადი შექმნა და კონფიგურაციის ზოგადი აღწერა.

სისტემის მონაცემთა ბაზის სერვერთან დამაკავშირებელი,

ზოგადი კონფიგურაციის აღწერისთვის .NET გარემოში

გამოიყენება XML ფორმატის ფაილი ("Application Configuration

File”), რომელიც ზოგად სტრუქტურულ ოპერაციებს აღწერს.

ფაილი "Application Configuration File" იქმნება ოპერაციით

Add new Item და XML ფორმატში სერვერის, პროვაიდერის,

მონაცემთა ბაზის და ა.შ. ინფორმაციის გაწერის საშუალებას

იძლევა (სურ 3.41).

სურსურსურსურ. 3.. 3.. 3.. 3.41414141.... ფაილი ფაილი ფაილი ფაილი "Application Configuration File""Application Configuration File""Application Configuration File""Application Configuration File"

236

მიმართვა ფაილზე ხორციელდება კონფიგურაციის კლასის -

usingusingusingusing System.Configuration; და შემდეგი ჩანაწერის გამოყენებით:

მონაცემთა ბაზაში ჩაწერისა და ინფორმაციის

სამომხმარებლო ეკრანზე გამოსახვისას ხშირია მონაცემთა

გაერთიანებისა და დაყოფის (სინტაკსური ანალიზის-Parsing)

ოპერაციების გამოყენება. მაგალითად, ბაზაში გვარი და სახელი

რეკომენდირებულია ჩაიწეროს სხვადასხვა ველში, ხოლო

დიალოგზე ხშირ შემთხვევაში იწერება ერთ სტრიქონში.

მონაცემთა და სიმბოლოთა გაერთიანებას ეწოდება

კონკატენაცია და წარმოებს სიმბოლოთი ”+” (მაგ., ”ა”+”ი”=”აი”),

ხოლო დაყოფის ოპერაციების შესრულება ხდება ოპერატორით

Split, რომელიც აბრუნებს სტრიქონული ტიპის მასივს სინტაკსით:

string[] string[] string[] string[] სახელისახელისახელისახელი ==== სტრიქონისტრიქონისტრიქონისტრიქონი....SplitSplitSplitSplit(’(’(’(’სიტყვების გამყოფი სიმბოლოსიტყვების გამყოფი სიმბოლოსიტყვების გამყოფი სიმბოლოსიტყვების გამყოფი სიმბოლო’)’)’)’)....

სიტყვების გამყოფი სიმბოლო, შესაძლოა იყოს ჰარი,

დეფისი, მძიმე, წერტილი და ა.შ.

მაგალითად, textBox1 ველში იწერება - სახელი, textBox2

ველში - გვარი, ხოლო textBox3-ში საჭიროა დავწეროთ გვარი და

სახელი ჰარის გამოტოვებით:

textBox3.Text= textBox1.Text+”textBox3.Text= textBox1.Text+”textBox3.Text= textBox1.Text+”textBox3.Text= textBox1.Text+” ”+ textBox”+ textBox”+ textBox”+ textBox2222.Text;.Text;.Text;.Text;

ახლა, textBox3-ში მიღებული სტრიქონი დავშალოთ და

გადავცეთ listBox1-ს:

string[] words = textBox3.Text.Split('string[] words = textBox3.Text.Split('string[] words = textBox3.Text.Split('string[] words = textBox3.Text.Split(' ');');');');

foreach (string word in words)foreach (string word in words)foreach (string word in words)foreach (string word in words)

{{{{

listBoxlistBoxlistBoxlistBox1111.Items.Add(word);.Items.Add(word);.Items.Add(word);.Items.Add(word);

}}}}

237

იმ შემთხვევაში, თუ სტრიქონში ჩაწერილი სიტყვები

დაშორებულია ერთმანეთისგან რამდენიმე სიმბოლოთი, მაშინ

სტრიქონის სიტყვებად დაშლისთვის Split ოპერატორს გადავცემთ

ამ სტრიქონის სიტყვების გამყოფ სიმბოლოებს, მძიმის

გამოტოვებით - Split('/ ', ’-’, ’ ’);

მაგალითად, თუ გვარს (textBox1), სახელს (textBox2) და

პროფესიას (textBox4) ვაერთიანებთ შემდეგი სახით:

textBox3.Text= textBox1.Text+” ”+ textBox2.Text+”textBox3.Text= textBox1.Text+” ”+ textBox2.Text+”textBox3.Text= textBox1.Text+” ”+ textBox2.Text+”textBox3.Text= textBox1.Text+” ”+ textBox2.Text+”----”+ textBox3.Text;”+ textBox3.Text;”+ textBox3.Text;”+ textBox3.Text;

მაშინ, textBox3-ში მიღებული სტრიქონის დაშლისა და

listBox1-ზე გადაცემისთვის ჩაიწერება:

string[] words = textBox3.Text.Split(' ', 'string[] words = textBox3.Text.Split(' ', 'string[] words = textBox3.Text.Split(' ', 'string[] words = textBox3.Text.Split(' ', '----');');');');

foreach (string word in words)foreach (string word in words)foreach (string word in words)foreach (string word in words)

{{{{

listBoxlistBoxlistBoxlistBox1111.Items.Add(word);.Items.Add(word);.Items.Add(word);.Items.Add(word);

}}}}

აღწერილი მაგალითები ნაჩვენებია სურათებზე 3.42 და 3.43.

238

სურსურსურსურ. 3.. 3.. 3.. 3.42424242. . . . სიტყვების კონკატენაცია და დაშლა ერთი სიმბოლოთი სიტყვების კონკატენაცია და დაშლა ერთი სიმბოლოთი სიტყვების კონკატენაცია და დაშლა ერთი სიმბოლოთი სიტყვების კონკატენაცია და დაშლა ერთი სიმბოლოთი ----ჰარიჰარიჰარიჰარი

239

სურსურსურსურ. 3.. 3.. 3.. 3.43434343. . . . სიტყვების კონკატენაცია და დაშლა ორი სიმბოლოთი სიტყვების კონკატენაცია და დაშლა ორი სიმბოლოთი სიტყვების კონკატენაცია და დაშლა ორი სიმბოლოთი სიტყვების კონკატენაცია და დაშლა ორი სიმბოლოთი ----

ჰარიჰარიჰარიჰარი, , , , დეფისიდეფისიდეფისიდეფისი

240

კონკატენაციისა და სტრიქონის დაშლის ოპერაციები

მოქმედებს მხოლოდ სტრიქონული ტიპის ცვლადებზე. იმ

შემთხვევაში, თუ textBox ველებში ჩავწეთ რიცხვებს,

კონკატენაციის შედეგად მივიღებთ ორი რიცხვის ნაერთს და არა

ჯამს, რადგან textBox კომპონენტი და ზოგადად, გრაფიკული

ინტერფეისის მართვის ელემენტების უმეტესობა მუშაობს

სტრიქონულ და ობიექტის ტიპებთან.

ჩვენ განვიხილეთ სტრიქონების დაშლა ციკლის

ოპერატორით, რომლის გამოყენება ხელსაყრელია იმ

შემთხვევისთვის, როდესაც არ არის ფიქსირებული სტრიქონში

სიტყვათა რაოდენობა (დინამიური დაშლა) და ამავდროულად

გრაფიკულ ინტერფეისზე გამოყენებაშია ელემენტების ზრდადი

რაოდენობის მიღების მართვის ელემენტი (ListBox, ComboBox,

RichTextBox, DataGridView). სტრიქონში სიტყვათა ფიქსირებული

რაოდენობისთვის (სტატიკური დაშლა) და ერთელემენტიან

მართვის ელემენტებზე (textBox) გადაცემისთვის, შესაძლებელია

ოპერატორის Split მასივის დაშლა კონკრეტიზაციით.

მაგალითად, textBox3 ველში ჩაწერილი რიცხვები,

დავშალოთ და გადავცეთ ველებს - textBox1 (რიცხვი1), textBox2

(რიცხვი2), textBox4 (რიცხვი1). მაგალითის რეალიზაცია ნაჩვენებია

3.44 სურათზე .

სურსურსურსურ. 3.. 3.. 3.. 3.44444444. . . . Split Split Split Split მასივისმასივისმასივისმასივის დაშლადაშლადაშლადაშლა კონკრეტიზაციითკონკრეტიზაციითკონკრეტიზაციითკონკრეტიზაციით

241

შეტყობინებათაშეტყობინებათაშეტყობინებათაშეტყობინებათა ფანჯარაფანჯარაფანჯარაფანჯარა----კლასიკლასიკლასიკლასი MessageBox. MessageBox. MessageBox. MessageBox. შეტყობინებათა

გამოტანის დიალოგური ფანჯარა გამოიყენება მომხმარებლისთვის

დამხმარე ინსტრუქციებისა და ინფორმაციის მიწოდებისთვის,

კონკრეტული ოპერაციის შესრულების ფარგლებში. კლასი

MessageBox შეიცავს მეთოდს MessageBox.Show, რომელიც შედგება

სათაურის, შეტყობინების ტექსტის, სიმბოლოების და სპეციალური

ღილაკების ერთობლიობისგან. სპეციალური ღილაკები,

გაერთიანებულია ფუნქციაში - MessageBoxButtons.

MessageBox.Show მეთოდის სინტაკსია:

მაგალითად, სტრიქონის სიტყვებად დაშლის ოპერაციის

შესრულებისას (სურ. 3.44) არ მოხდა დასაშლელი სტრიქონის

ჩაწერა (textBox3 ველში). ამ შემთხვევაში მასივს გადაეცემა

ცარიელი სტრიქონი, რომელიც არ შეიცავს ელემენტთა

რაოდენობას, რაც რეალიზებული სისტემის მუშაობის შეცდომას

იწვევს. ამ შემთხვევაში, შესაძლებელია ვაკონტროლოთ

დასაშლელი სტრიქონის ველი და მომხმარებელს შეტყობინებით

მივუთითოთ ველის შევსების შესახებ (სურ. 3.45).

სურსურსურსურ. 3.. 3.. 3.. 3.45454545. . . . შეტყობინებშეტყობინებშეტყობინებშეტყობინებათა გამოტანის დიალოგური ფანჯარაათა გამოტანის დიალოგური ფანჯარაათა გამოტანის დიალოგური ფანჯარაათა გამოტანის დიალოგური ფანჯარა

242

აღწერილი მაგალითის პროგრამულ კოდს ექნება შემდეგი

სახე:

3.2.3.2.3.2.3.2. ბიზნესბიზნესბიზნესბიზნეს----ოპერაციების წარმოება ოპერაციების წარმოება ოპერაციების წარმოება ოპერაციების წარმოება ქსელური ეკონომიკის ქსელური ეკონომიკის ქსელური ეკონომიკის ქსელური ეკონომიკის

მოდელებიმოდელებიმოდელებიმოდელებითთთთ

ინფორმაციული და ტელეკომუნიკაციური ტექნოლოგიების

განვითარებამ წარმოშვა ორგანიზაციული, ეკონომიკური და

ზოგადად ბიზნეს-პროცესების მართვის ახალი და თანამედროვე

ხერხები, რაც ბიზნეს-გარემოს ინფორმაციული უზრუნველყოფისა

და ბიზნესის გლობალიზაციის ფორმებში ვლინდება.

დღევანდელი საერთაშორისო სტანდარტებით ნებისმიერი

ორგანიზაციის მუშაობა განიხილება როგორც ბიზნეს-პროცესების

ურთიერთდაკავშირებული ერთობლიობა. ბიზნეს-პროცესი არის

ორგანიზაციაში მიმდინარე პროცესების, ერთმანეთთან

დაკავშირებული საქმიანობების და შიგა თუ გარე საწარმოო

ოპერაციების დეტალური აღწერა.

243

ბიზნეს-პროცესის სრული აღწერა ნიშნავს მისი საზღვრების

დადგენას, შიგა ორგანიზაციული ფუნქციების, ეკონომიკურ -

ფინანსური მაჩვენებლების, ტექნოლოგიური შესრულების

პროცესის, რესურსების, საქმიანი ციკლების, მიმწოდებლებსა და

მომხმარებლებს შორის კავშირებისა და ოპერაციების განსაზღვრას

[16].

ინფორმაციული უზრუნველყოფა ბიზნესის არსებობის ერთ-

ერთი მნიშვნელოვანი რესურსია, რომლის ფლობა და მართვა

პრაქტიკულად ნებისმიერი ორგანიზაციის ფუნქციონირების

ბირთვია. ბიზნეს-გარემოს ინფორმაციული უზრუნველყოფა

საქმიანი ურთიერთობების წარმოების მთავარი საფუძველია, რაც

ძირითადად, ბიზნეს-პროცესებისა და დოკუმენტბრუნვის

პროცესების მართვის ასპექტებად ნაწილდება.

თანამედროვე ბიზნესი, პრაქტიკულად მთლიანად

დამოკიდებული ხდება ინფორმაციულ სივრცეზე.

დღესდღეობით, ინფორმაციული სივრცის შექმნისა და მართვის

ძირითადი წყაროა განაწილებული ინფორმაციული სისტემების

დანერგვა და აქტიური გამოყენება, რაც ბიზნესის ინტერნეტულ

სამყაროში ინტეგრაციით გამოიხატება - ელექტრონული

კომერციისა და ელექტრონული ბიზნესის სისტემების დანერგვის

თვალსაზრისით.

ამ მიმართულებით ჩამოყალიბდა ეკონომიკური

საქმიანობების წარმოებისა და მართვის ახალი ფორმა - ქსელური

(ინტერნეტული/ვირტუალური) ეკონომიკა, რომელიც

განსხვავდება ტრადიციული ეკონომიკური საქმიანობების

მართვის საბაზრო და ცენტრალიზებული ფორმებისგან. ქსელური

ეკონომიკის პირობებში ბიზნეს-ოპერაციები ხორციელდება

ელექტრონული სახით, რაც ქმნის ბიზნეს-პარტნიორებისა და

ბიზნესში მონაწილე სხვადასხვა სუბიექტების საქმიანი

ურთიერთობის ვირტუალურ გარემოს.

ბიზნეს-პრაქტიკიდან გამომდინარე კომუნიკაციის

ელექტრონული ფორმების გამოყენება საგრძნობლად ამცირებს

ორგანიზაციულ, დროით და ბიზნესის მთლიანი

ინფრასტრუქტურის (რეკლამა, შეკვეთების გაფორმება და ა.შ.)

ხარჯებს. შედეგად მიიღება ახალი ეკონომიკური მოდელი,

244

რომელიც ბაზირებულია ინფორმაციის გლობალურ ელექტრონულ

გაცვლაზე [25, 33, 34].

ქსელურ ეკონომიკას ამ დარგის ფუძემდებლები

პერსპექტიული მიმართულებით მოიხსენიებენ. ქსელური

ეკონომიკის მოდელები მოიცავს სტანდარტებს: საწარმოო

რესურსების მართვა (Enterprise Resource Planning System - ERP),

კლიენტებთან ურთიერთობის მართვა (Customer Relationship

Management - CRM), საწარმოო მარკეტინგული პროცესების

მართვა (Enterprise Marketing Management - EMM) და ა.შ.

ქსელური ეკონომიკის ძირითადი სტანდარტია საწარმოო

რესურსების მართვის სისტემა, რომელიც აგებულია მოდულური

პრინციპით და მასში მოდულების სახით თავმოყრილია წარმოების

მართვისა და კომპანიის საქმიანობის ყველა ძირითადი პროცესი

(ლოგისტიკა, დისტრიბუცია, მარაგების მართვა, საბუღალტრო

ოპერაციები და ა.შ.). საწარმოო რესურსების მართვის სისტემას

გააჩნია ერთი უნივერსალური, ინტეგრირებული პროგრამული

ინტერფეისი და ერთიანი მონაცემთა საცავი, რომელიც შეიცავს

მთლიანი კორპორაციის ბიზნეს-ინფორმაციას [23].

ქსელური ეკონომიკის მიმართულება 90-იანი წლების

ბოლოს ჩამოყალიბებული ბიზნეს-რესტრუქტურიზაციის

პროცესის განვითარების ფორმაა, რომელმაც საბოლოოდ

დაამკვიდრა საინფორმაციო ტექნოლოგიების აუცილებლობა

ბიზნესის მართვასა და განვითარებაში, რაც ნებისმიერი ბიზნეს-

პროცესის ავტომატიზაციის იდეოლოგიას ატარებს. ბიზნეს-

რესტრუქტურიზაციის პროცესმა პრაქტიკულად სათავე დაუდო,

კონკრეტულად ბიზნესის დარგისთვის საინფორმაციო

ტექნოლოგიების პლატფორმის შექმნას. ამ პლატფორმის მიზანია

გახადოს ბიზნესი ინტელექტუალური და ავტომატიზებული. იგი,

ითვალისწინებს ბიზნეს-გარემოს ადაპტაციას საინფორმაციო

ტექნოლოგიებთან, რისი შედეგეციაა ელექტრონული კომერციისა

და ელექტრონული ბიზნესის სისტემები, კორპორაციული

საინფორმაციო სისტემები და ა.შ.

ფაქტობრივად, ამ იდეოლოგიას შემდგომში ეწოდა ბიზნეს-

პროცესების მართვის საინფორმაციო ტექნოლოგია, მისი არსი

მოიცავს ავტომატიზებული სისტემის დაპროექტების,

245

მოდელირებისა და აგების ყველა ეტაპს, ბაზირებულს ვებ-

ინტერფეისულ ფორმებზე, ვებ-სერვისული, ობიექტ-

ორიენტირებული, პროცესზე ორიენტირებული და სერვის-

ორიენტირებული მიდგომებით.

ბიზნეს-პროცესების მართვის საინფორმაციო ტექნოლოგია

დაპროექტებისა და მოდელირების თვალსაზრისით იყენებს

ბიზნეს-პროცესების მოდელირების ენებს (Business Process Diagrams

- BPD, Business Process Execution Language – BPEL, Business Process Modeling Language - BPML), უნიფიცირებულ მოდელირების ენას

(Unified Modeling Language - UML), მონაცემთა ნაკადების

დიაგრამას (Data Flow Diagrams - DFD), დოკუმენტბრუნვისა

(Docflow Management System) და საქმიანი ნაკადების მართვის

სისტემებს (Workflow Management System) და ა.შ. რაც შეეხება

ავტომატიზაციის მხარეს, აქ უმეტესად გამოყენებაშია ვებ-

ტექნოლოგიაზე ბაზირებული პლატფორმები და პროგრამული

ტექნოლოგიები (Microsoft .NET Framework , Java Framework, Java

NetBeans, PHP, XML, HTML და ა.შ.).

3.3.3.3.3.3.3.3. კორპორაციული კორპორაციული კორპორაციული კორპორაციული საინფორმაციო სისტემებისაინფორმაციო სისტემებისაინფორმაციო სისტემებისაინფორმაციო სისტემები

მსხვილი ორგანიზაციული სტრუქტურების ინფორმაციული

უზრუნველყოფა, არსებული სტანდარტებით, განიხილება

კორპორაციული საინფორმაციო სისტემების ჭრილში.

კორპორაციული საინფორმაციო სისტემები მიეკუთვნება

მნიშვნელოვან მიღწევას თანამედროვე საინფორმაციო

ტექნოლოგიების განვითარებაში. კორპორაციული სისტემა

წარმოადგენს მრავალპროფილიან, ტერიტორიულად

განაწილებულ სტრუქტურას, რომელსაც გააჩნია ყველა

სასიცოცხლო მნიშვნელობის სისტემა და ფუნქციონირებს

დეცენტრალიზებული მართვის პრინციპებით.

კორპორაცია მრავალი საწარმოსა და ორგანიზაციისაგან

შედგება, რომელთაც გააჩნია დამოუკიდებლობის საკმაოდ მაღალი

ხარისხი/დონე და ამავდროულად, ორიენტირებულია

კონკრეტული მიზნების შესრულებაზე. ამ მიზნების

246

შესრულებისათვის კორპორაცია საჭიროებს ნებისმიერი სახის

ინფორმაციის დაუყოვნებლივ ფლობას და ამ ინფორმაციის

მართვის შესაძლებლობას მის შემადგენლობაში მყოფი ყველა

საწარმოსა და ორგანიზაცის საქმიანობის შესახებ. ასეთი

კოორდინაციის არსებობა შესაძლებელია მხოლოდ ეფექტური

ცენტრალიზებული კომუნიკაციების (კორპორატიული ქსელის)

არსებობის შემთხვევაში [43].

კორპორაციული ქსელისა და კოორდიანციის აგების მთავარ

ფაქტორს წარმოადგენს ერთიანი ტექნიკური პოლიტიკა. იგი:

– განსაზღვრავს ცალკეული საინფორმაციო ქვესისტემების

გაერთიანებას;

– სისტემაზე და მის არქიტექტურაზე საერთო

შეხედულების ჩამოყალიბების, მისი განსაზღვრისა და

აღწერისათვის საერთო ენის შექმნის საშუალებას იძლევა.

კორპორაციული ქსელი – ესაა ორგანიზაციის

ინფრასტრუქტურა, რომელიც უზრუნველყოფს კორპორაციული

ინფორმაციის ურთიერთმიღწევადობას ორგანიზაციის სხვადასხვა

ობიექტებსა და სუბიექტებს შორის.

იგი, აერთიანებს კორპორაციის ყველა ობიექტის

საინფორმაციო სისტემებს, პროექტირდება ერთ კოორდინატთა

სისტემაში, რომლის საფუძველს წარმოადგენს სისტემურ–

ტექნიკური ინფრასტრუქტურის არსი (სტრუქტურული ასპექტი),

სისტემური ფუნქციონალობა (სერვისები და დანართები) და

საექსპლუატაციო მახასიათებლები.

ფუნქციონალური თვალსაზრისით, კორპორაციული ქსელი

არის ეფექტური გარემო აქტუალური ინფორმაციის გადასაცემად,

რომელიც გადაწყვეტილებათა მისაღებადაა საჭირო. სისტემურ–

ტექნიკური თვალსაზრისით ქსელი წარმოადგენს ერთ მთლიან

სტრუქტურას, რომელიც რამდენიმე ურთიერთდაკავშირებული

და ურთიერთმოქმედი დონისაგან შედგება:

– ინტელექტუალური შენობა;

– კომპიუტერული ქსელი;

– ტელეკომუნიკაციები;

– კომპიუტერული პლატფორმები;

247

– შუალედური პროგრამული უზრუნველყოფები

(middleware);

– დანართები.

– ქსელის შექმნისას ერთ–ერთ მთავარ პრინციპს

წარმოადგენს ტიპური გადაწყვეტილებებისა და სტანდარტული

უნიფიცირებული კომპონენტების მაქსიმალური გამოყენება.

საერთო სისტემურ დანართებს მიეკუთვნება

ინდივიდუალური სამუშაოს ავტომატიზაციის საშუალებები,

რომლებიც გამოიყენება მომხმარებელთა სხვადასხვა

კატეგორიების მიერ და ორიენტირებულია ტიპური საოფისე

ამოცანების გადაწყვეტაზე. ესენია – ტექსტური პროცესორები,

ელექტრონული ცხრილები, გრაფიკული რედაქტორები,

კალენდრები, ჯიბის წიგნაკი და სხვ. როგორც წესი,

საერთოსისტემური დანართები წარმოადგენს ლოკალიზებულ

პროგრამულ პროდუქტს, მარტივია ასათვისებლად და

გამოსაყენებლად, რადგან ორიენტირებულია საბოლოო

მომხმარებელზე.

სპეციალიზებული დანართები მიმართულია ისეთი

ამოცანების ამოხსნაზე, რომელთა საერთო სისტემური

დანართების მეშვეობით ავტომატიზაცია რთულია ან

შეუძლებლია. როგორც წესი, სპეციალიზებულ დანართებს

კომპანიები იძენენ, უკვეთავენ ან თვითონ ამუშავებენ

სპეციუალურად საქმიანობის სფეროს მიხედვით. ხშირ

შემთხვევბში სპეციალიზებული დანართები მუშაობის პროცესში

მიმართავს საერთო სისტემურ დანართებს – ფაილურ სერვისებს,

მონაცემთა ბაზებს, ელექტრონულ ფოსტას და სხვ.

კორპორაციული ქსელი იძლევა ახალი დანართების მარტივი

ინტეგრაციისა და მათი ეფქტური ფუნციონირების საშუალებას

[48, 51].

მაღალი დონის კორპორაციული საინფორმაციო სისტემა

უნდა ფლობდეს ღია ინფრასტურქტურას და მთავარ

მახასიათებლებად უნდა გააჩნდეს - მწარმოებლურობა,

მასშტაბურობა, უსაფრთხოება და მართვადობა.

248

3.4.3.4.3.4.3.4. სერვისსერვისსერვისსერვის----ორიენტირებული არქიტექტურაორიენტირებული არქიტექტურაორიენტირებული არქიტექტურაორიენტირებული არქიტექტურა

სერვის-ორიენტირებული არქიტექტურა (Service Oriented

Architecture, SOA) ახალი ხედვაა განაწილებული საინფორმაციო

სისტემების ავტომატიზაციაში, რაც სხვადასხვა პროგრამულ

დანართებში ცალკეულად დამუშავებული ავტომატიზებული

ბიზნეს-პროცესების კომპოზიციისა და ინტეგრაციის საშუალებას

იძლევა ერთ მთლიან სისტემაში. იგი, წარმოადგენს

კომპონენტების ურთიერთქმედების მოდელს, რომელიც

აკავშირებს დანართების სხვადასხვა ფუნქციონალურ მოდულებს

(ვებ-სერვისებს) და საერთო ინტერფეისში მუშაობის საშუალებას

იძლევა [37, 38].

სერვის-ორიენტირებული მიდგომის არსია არსებული და

მომავალი სხვადასხვა ფუნქციონალური, მასშტაბური

საინფორმაციო სისტემების დანართების ურთიერთქმედება და

ორკესტრირება ერთ საინფორმაციო გარემოში, ხოლო წვდომა

სხვადასხვა საინფორმაციო სისტემების დანართებზე

ხორციელდება ვებ-სერვისების საშუალებით. სერვის-

ორიენტირებული მიდგომა, ძირითადად, საინფორმაციო

ტექნოლოგიების არქიტექტურის შექმნის სტილია, რომლის

იდეოლოგიით, ცალკეულად რეალიზებული სტანდარტული

ბიზნეს-ფუნქციები წარმოდგენილია ურთიერთდაკავშირებული

ვებ-სერვისების სახით, რომელთა ერთობლივი გამოყენება და

გამოძახება ხორციელდება კორპორაციული ან გლობალური

ქსელით.

განსაზღვრული ბიზნეს-პროცესების შესრულებისთვის

სერვისების გამოძახების თანმიმდევრობის ვიზუალური

მოდელირება ხდება ბიზნეს-პროცესების მოდელირების ენის

გამოყენებით, თანამეროვე სტანდარტით - ბიზნეს-პროცესების

მოდელირების ნოტაცია (Business Process Modeling Notation -

BPMN), ხოლო ამ თანმიმდევრობის აღწერა ხორციელდება ბიზნეს-

პროცესების შესრულების ენის (Business Process Execution Language-

BPEL) გამოყენებით. ბიზნეს-პროცესების შესრულების ენა

გამოიყენება ასევე ტექნოლოგიური პროცესების ნაკადებისა

(Workflow) და მონაცემთა ნაკადების (Data flow) ლოგიკური

249

სინთეზისა და კოორდინაციის საშუალებად. ტექნიკური

გამოყენების თვალსაზრისით იგი განსაზღვრავს თუ როგორ

მოხდეს XML (exteblite Markuap Language) შეტყობინების გაგზავნა

მოშორებულ სერვისებთან, როგორ განხორციელდეს XML

მონაცემთა სტრუქტურის მართვა და მოშორებული სერვისებიდან

XML შეტყობინებათა ასინქრონულად მიღება [6].

პროგრამული ტექნოლოგიების მწარმოებელი თანამედროვე,

წამყვანი კომპანიები აქტიურად უჭერენ მხარს სერვის-

ორიენტირებული არქიტექურის, ვებ-სერვისული ინტერფეისებისა

და BPEL ენის გამოყენებას.

3.3.3.3.5555. . . . ვებვებვებვებ----სერვისისერვისისერვისისერვისი

ინტერნეტი, მასშტაბური ინფორმაციული და

მრავალფუნქციური ნაკადების ინფრასტრუქტურა, მოიცავს

ინფორმაციული ტექნოლოგიების ფართო სპექტრს. იგი,

აერთიანებს მრავალ განსხვავებულ პლატფორმას, პროგრამულ

სისტემასა და შეიცავს სხვადასხვა ტიპის ინფორმაციას, რომელიც

სხვადასხვა მონაცემთა წყაროდან მიიღება.

ამ პროცესების უზრუნველყოფის საშუალებას იძლევა ვებ-

სერვისის კონცეფცია, რაც სარეალიზაციო სისტემის ბიზნეს-

ლოგიკის საფუძველია.

ვებ-სერვისის ინტერფეისი არის ინტერნეტული ქსელის

ფარგლებში მიღწევადი, სხვადასხვა სახის ქმედებათა ნაკრები

(ბიზნეს-პროცესები), რომელიც შედგება პროგრამული

საშუალებების კომპლექსისაგან [38].

ვებ-სერვისი განაწილებული სისტემის აგების ტექნოლოგიაა.

იგი შეიცავს პროტოკოლებისა და სტანდარტების ერთობლიობას,

რითაც უზრუნველყოფს ვებ-დანართების გამარტივებულ

რეალიზაციას. მისი მეშვეობით შეგვიძლია გამოვიყენოთ

ინტერნეტის მომსახურება და მოვახდინოთ ტრანზაქცია

სხვადასხვა სისტემას შორის ბიზნეს-დავალებების

შესასრულებლად. ეს ხდება ოპერაციული სისტემების ტიპის,

დაპროგრამების ენის, პროგრამული პლატფორმების,

პროვაიდერებისა და სხვა პირობებისაგან დამოუკიდებლად.

250

ვებ-სერვისი კომპონენტზე ორიენტირებული

დაპროგრამების სტილს მიეკუთვნება. მისი არქიტექტურა იყოფა

ორ ძირითად ნაწილად: ბაზურ და გაფართოებულ ნაწილებად.

ბაზური არქიტექტურა განსაზღვრავს ე.წ. პროგრამული

უზრუნველყოფის აგენტების _ სერვისის მომთხოვნსა (requesters)

და სერვისის მიმწოდებელს (provider) შორის შეტყობინებათა

გაცვლის ურთიერთკავშირს. ბაზური არქიტექტურის მუშაობა

ვლინდება სამი როლის შესრულებისას: სერვისის დამკვეთი,

სერვისის მომხმარებელი და სერვისის რეესტრი.

ურთიერთქმედება მოიცავს სერვისის დეკლარაციის, ძიებისა და

დაკავშირების (bind) ოპერაციებს.

ბაზური არქიტექტურა ახორციელებს:

– შეტყობინებათა გაცვლას;

– დისტანციური პროცედურის გამოძახების

უზრუნველყოფას;

– ვებ-სერვისის მომსახურების აღწერას;

– ვებ-სერვისის მომსახურების რეგისტრაციასა

(პუბლიკაცია) და ძიებას.

გაფართოებული არქიტექტურა ძირითადად

უზრუნველყოფს:

– ასინქრონულ შეტყობინებებს;

– მონაცემთა გადაცემას დანართის რეჟიმში (attachment);

– იდენტიფიკაციას, შეტყობინებათა კონფიდენციალობასა

და მსგავს ოპერაციებს.

ფიზიკურად ვებ-სერვისი წარმოადგენს სხვადასხვა

პროგრამული უზრუნველყოფის ფრაგმენტებს, რომლებსაც

უწოდებენ "აგენტებს". მათ შეუძლიათ შეტყობინებების მიღება,

გადაცემა და პრაქტიკულად, სერვისის ფუნქციონირება.

ვებ-სერვისის ტექნოლოგიის მნიშვნელოვანი მიღწევა არის

თავსებადობა. ამ თავსებადობის საფუძველი კი არის XML

ფორმატი და ე.წ. ღია სტანდარტები - UDDI (Universal Description,

Discovery and Integration), WSDL (Web Services Description

Language), SOAP (Simple Object Access Protocol), XML (exteblite

Markuap Language) [6, 8].

251

ვებ-სერვისის არქიტექტურა შესაძლებელია ასეთი

კლასიფიკაციით ჩამოვაყალიბოთ (სურ. 3.46):

UDDI ტექნოლოგია, რომელიც არის სერვისის რეესტრის

მართვის ფორმა და ვებ-სერვისის ძიებისა და პუბლიკაციის

საშუალება, WSDL ვებ-სერვისის ინტერფეისის აღწერის ენა, SOAP

შეტყობინებათა გაცვლის რეალიზაციის სტანდარტული

პროტოკოლი, რომელიც მოიცავს XML და HTML ენებს და

შეტყობინებათა სატრანსპორტო ინფრასტრუქტურა HTTP, SMTP,

FTP, IIOP.

ამ შეტყობინებათა გაცვლა განაწილებულ სისტემაში

რეალიზდება:

– ვებ-სერვისების კომუნიკაციის საშუალების პროტოკოლი

((((SOAP) ობიექტზე წვდომისა და შეტყობინებათა გაცვლის

რეალიზაციის მარტივი სტანდარტული პროტოკოლია. იგი

უზრუნველყობს სხვადასხვა სტილისა და ფორმის შეტყობინაბათა

აღქმას.

– WSDL ენა შეიცავს მონაცემთა ტიპების, ქსელური

პროტოკოლების, სერიალიზების ხერხების, ქსელური

წერტილებისა და შეტყობინებების ფორმატებს.

– UDDI უნივერსალური აღწერის, ძიებისა და ინტეგრაციის

ტექნოლოგიაა. იგი ვებ-სერვისის რეესტრის მართვის ფორმაა და

უზრუნველყოფს ვებ-სერვისის აღმოჩენასა და პუბლიკაციას. UDDI

არის პლატფორმისაგან დამოუკიდებელი, ღია ტექნიკური

არქიტექტურა, ცენტრალიზებული და ვირტუალური მონაცემთა

საცავი, რომელიც შეიცავს მსოფლიოში არსებულ ვებ-სერვისებს,

მათი პარამეტრების, ფუნქციებისა და პროვაიდერის სრული

აღწერით.

ვებ-სერვისის ტექნოლოგიაში ინფორმაციის გაცვლის

ძირითადი ერთეული არის შეტყობინება, რომლის სტრუქტურა

არის XML ფორმატის დოკუმენტი. სერვისის ფუნქციონირება

ხორციელდება სამი ძირითადი ელემენტით: მონაცემთა ტიპის

აღწერა, ოპერაციები და კავშირები [37].

252

სურსურსურსურ. 3.. 3.. 3.. 3.46464646. . . . ვებვებვებვებ----სერვისის მართვის ფრაგმენტისერვისის მართვის ფრაგმენტისერვისის მართვის ფრაგმენტისერვისის მართვის ფრაგმენტი

253

3.5. ვებვებვებვებ----დანართების რეალიზაციადანართების რეალიზაციადანართების რეალიზაციადანართების რეალიზაცია

ვებ-დანართების სარეალიზაციოდ, დღესდღეობით აქტიურ

გამოყენებაშია Java (Java NetBeans) და Microsoft .Net პლატფორმები.

Java Java Java Java NetBeansNetBeansNetBeansNetBeans სისტემასისტემასისტემასისტემა Sun Microsoft Systems კორპორაციისა

და NetBeans გაერთიანების მიერ შექმნილი Java ტექნოლოგიის

ავტომატიზებული სისტემების დამუშავების ინტეგრირებული

გარემოა (IDE), რომელიც წარმოადგენს მრავალფუნქციონალური

დანართების ერთობილიობას და უზრუნველყოფს Java Platform

Standard Edition (Java SE), Java Platform Enterprise Edition (Java EE) და

Java Platform Micro Edition (Java ME) პლატფორმების კომპლექსურ

მხარდაჭერას [23, 36].

Java NetBeans შეიცავს პროგრამული ინსტრუმენტების

ფართო სპექტრს, მათ შორის აღსანიშნავია ვიზუალური

პროგრამირების, სერვის-ორიენტირებული არქიტექტურის

დანართების (XML, BPEL), პირდაპირი და რევერსიული

დაპროექტებისთვის (BPD, BPMN, UML) მოდელური

არქიტექტურის (Model-driven architecture MDA) ინსტრუმენტული

საშუალებები.

პროგრამული ტექნოლოგიების მწარმოებელი თანამედროვე,

წამყვანი კომპანიები აქტიურად უჭერენ მხარს სერვის-

ორიენტირებული არქიტექურის, ვებ-სერვისული ინტერფეისებისა

BPMN სტანდარტისა და BPEL ენის გამოყენებას. ამ

თვალსაზრისით, Java NetBeans სისტემა ერთ-ერთი მოქნილი

ინსტრუმენტია.

ბიზნეს-პროცესების შესრულების ენა, BPMN სტანდარტის

მიხედვით აგებული მოდელების პროგრამული კოდში გენერაციის

საშუალებას იძლევა. იგი გამოიყენება, როგორც ვებ-სერვისული

ფორმით რეალიზებული სხვადახვა ბიზნეს-პროცესების

გამოძახების თანამიმდევრობის აღწერისთვის, ისე სისტემის

ტექნოლოგიური პროცესების ნაკადებისა (WorkFlow) და

მონაცემთა ნაკადების (DataFlow) ლოგიკური სინთეზისა და

კოორდინაციისთვის [36].

ტექნიკური გამოყენების თვალსაზრისით, იგი განსაზღვრავს

როგორ მოხდეს XML შეტყობინების გაგზავნა მოშორებულ

254

სერვისებთან, როგორ განხორციელდეს XML მონაცემთა

სტრუქტურის მართვა და მოშორებული სერვისებიდან XML

შეტყობინებათა ასინქრონულად მიღება (სურ 3.47).

სურსურსურსურ. 3.. 3.. 3.. 3.47474747. . . . Java NetBeansJava NetBeansJava NetBeansJava NetBeans სისტემის სისტემის სისტემის სისტემის BPELBPELBPELBPEL ვიზუალური რედაქტორივიზუალური რედაქტორივიზუალური რედაქტორივიზუალური რედაქტორი

255

Microsoft Microsoft Microsoft Microsoft ....Net Net Net Net პლატფორმაპლატფორმაპლატფორმაპლატფორმა.... ვებ-სერვისებისა და ვებ-

დანართების შექმნისა და განთავსების მოქნილი საშუალებაა

Microsoft .NET Framework - პლატფორმა, რომელიც ბაზირებულია

მაღალმწარმოებული, სხვადასვა პროგრამული ენების გამოყენების

სტანდარტზე, ასევე მისი ერთ-ერთი ღირებულებაა არსებული ვებ-

დანართებისა და ვებ-სერვისების ინტეგრაციის შესაძლებლობა

ახალ პროექტში. .NET Framework შედგება სამი ძირითადი

ნაწილისგან -საერთო ენობრივი გამოყენების გარემო (common

language runtime), კლასების უნიფიცირებული ბიბლიოთეკა და

ASP კომპონენტური ვერსია - ASP.NET [10, 11].

ASP.NET (Active Server Pages - აქტიური სერვერული

გვერდები) - .NET ტექნოლოგიის ნაწილია, რომელიც გამოიყენება

მასშტაბური კლიენტ-სერვერული ვებ-დანართების

სარეალიზაციოდ. ინტერაქტიული ვებ-საიტის ადვილად

შესაქმნელად, იგი, შეიცავს მზა მართვის ელემენტების სიმრავლეს

და შესაძლებლობას იძლევა შეიქმნას დინამიური HTML გვერდები.

ASP.NET- ის დამუშავების დროს მისაწვდომია .NET-ის

ყველა კლასი, სპეციალური კომპონენტები, შექმნილი C# ან სხვა

ენებზე, მონაცემთა ბაზები და ა.შ. ფაქტობრივად, სახეზეა ყველა ის

შესაძლებლობა, რომელსაც იყენებს C# დანართის აგებისას. C#- ის

გამოყენება ASP.NET- ში ეფექტურს ხდის დანართის შესრულებას.

ASP.NET ფაილი შეიძლება შეიცავდეს ინსტრუქციების

დამუშავებას სერვერისთვის, C#, VB.NET, Jscript.NET ან სხვა

პროგრამული ენების კოდებს, რომელთა მხარდაჭერა ხდება .NET

პლატფორმით, ნებისმიერი ფორმის შინაარსს, რომელიც

გენერირდება რესურსის სახით HTML-ით, ASP.NET - ის

ჩადგმული სერვერული მართვის ელემენტებს და ა.შ.

ვებვებვებვებ----სერვისების სერვისების სერვისების სერვისების შექმნა და გამოყენებაშექმნა და გამოყენებაშექმნა და გამოყენებაშექმნა და გამოყენება.NET.NET.NET.NET---- სისტემაშისისტემაშისისტემაშისისტემაში....

განვიხილოთ ASP.NET C# ენის გამოყენებით ვებ-ფორმის, ვებ-

სერვისის შექმნა და ვებ-ფორმაში ვებ-სერვისის ასახვა Microsoft

.NET პლატფორმის MS Visual Studio 2005 სისტემაში.

ASP.NET ვებ-აპლიკაციის შექმნა წარმოებს მისამართით File-

New-WebSite. ახალი ვებ-საიტის შექმნის ფანჯარაში ვირჩევთ

ASP.NET Web Site ფორმას, ენით Visual C# (სურ. 3.48).

256

სურსურსურსურ. 3.. 3.. 3.. 3.48484848.... ASP.NET ASP.NET ASP.NET ASP.NET ვებვებვებვებ----აპლიკაციაპლიკაციაპლიკაციაპლიკაციის შექმნაის შექმნაის შექმნაის შექმნა

257

სისტემა ავტომატურად ქმნის ვებ-ფორმის გრაფიკული

ინტერფეისის (დიზაინის) გვერდს Default.aspx, რომელიც შეიცავს

HTML სტატიკურ და ASP.NET-ის სერვერული მართვის

საშუალებებს ( სურ. 3.49).

სურსურსურსურ. 3.. 3.. 3.. 3.49494949. . . . ვებვებვებვებ----ფორმისფორმისფორმისფორმის გრაფიკული ინტერფეისის გრაფიკული ინტერფეისის გრაფიკული ინტერფეისის გრაფიკული ინტერფეისის გვერდიგვერდიგვერდიგვერდი

ახალი ვებ-ფორმის დამატება ხორციელდება მთავარი

მენიუდან ფუნქციით - WebSite - Add New Item-WebForm (სურ.

3.50).

Default.aspx ვებ-გვერდი ავტომატურად იღებს სასტარტო

ვებ-გვერდის ფუნქციას. ჩვენს მიერ შექმნილი სხვა ვებ-ფორმის

სასტარტო ვებ-გვერდად გარდაქმნისთვის მთავარ მენიუში

WebSite ვირჩევთ ფუნქციას - Set As Start Page.

ვებ-ფორმის დამუშავებისთვის გამოყენებაშია ორი რეჟიმი,

შესაბამისი კლასებით:

1. გრაფიკული ინტერფეისი Default.aspx - HTML და

ASP.NET მართვის ელემენტებით;

2. Default.aspx.cs - გრაფიკული ინტერფეისის პროგრამული

დამუშავების კოდი.

258

სურსურსურსურ. 3.. 3.. 3.. 3.50505050. . . . ახალი ვებახალი ვებახალი ვებახალი ვებ----ფორმის დამატებაფორმის დამატებაფორმის დამატებაფორმის დამატება

გრაფიკული ინტერფეისის ფანჯარა შეიცავს ვებ-გვერდის

გაფორმების ვიზუალურ კომპონენტებს, რომლებიც ნაწილდება

ინსტრუმენტულ პანელში რამდენიმე ბლოკად:

Standart - დიალოგური ფორმის სტანდარტული მართვის

ელემენტები;

Data - მონაცემებთან სამუშაოდ, მონაცემთა ბაზის

სისტემასთან დამაკავშირებელი მართვის ელემენტები და ა.შ.

Navigation, Login, WebParts - სერვერული ელემენტების

ვიზუალური კომპონენტები;

HTML - HTML ენის სტანდარტული ელემენტები.

ვებ-ფორმაში, თითოეული ვებ-გვერდის აწყობისთვის

გამოიყენება HTML, XML და C# კოდირების კომბინირებული

ვარიანტები.

შესაძლებლობაშია ასევე, შექმნილ პროექტზე მზა HTML და

XML ფაილების მიბმა ფუნქციით - Add Existing Item. ფუნქცია- Add

Existing Item პრაქტიკულად, აწარმოებს ყველა სტატიკური

259

რესურსის (ფაილის, ობიექტების) მიბმას პროექტთან (WebSite -

Add Existing Item). პროექტზე მიბმული ფაილები, ფიზიკურად

თავსდება შექმნილი პროექტის საქაღალდეში - Visual Studio

2005\WebSites\შექმნილი პროექტი. მაგალითად, განვიხილოთ სურათის გამოტანა ვებ-გვერდზე.

საწყის ეტაპზე, Add Existing Item ფუნქციით, ფიზიკურად

ვათავსებთ სურათის ფაილს პროექტში. სურათის გამოსახვის

მართვის ელემენტია - Image (ინსტრუმენტების პანელში).

თვისებების ფანჯარაში ფუნქციით ImageUrl ვუთითებთ

ფიზიკურად ჩასმული სურათის ფაილს (სურ. 3.51).

სურსურსურსურ. 3.. 3.. 3.. 3.51515151. . . . სურათის გამოტანა ვებსურათის გამოტანა ვებსურათის გამოტანა ვებსურათის გამოტანა ვებ----გვერდზეგვერდზეგვერდზეგვერდზე

260

განვიხილოთ პროდუქციის შეკვეთისა და შესყიდვის

ინტერაქტიული ვებ-გვერდი (B2B-business-to-business, B2C-

business-to-consumer მოდელი), რომლის სტრუქტურა მოიცავს:

– შეკვეთის ორგანიზებისა და მიწოდების სერვისს;

– პრეისკურანტებს/ელექტრონულ კატალოგს;

– პროდუქციის მიმწოდებლებთან თანამშრომლობას;

– მარკეტინგის სამსახურს;

– პროდუქციის შეძენისთვის საკრედიტო ბარათით თანხის

გადახდის სერვისს.

3.52 და 3.53 სურათებზე ნაჩვენებია საწყისი გვერდი,

რომელიც შეიცავს საიტის ნავიგაციას (ბმულები ვებ-გვერდებთან

კავშირისთვის) და საიტზე შეკვეთის გაფორმების ფორმას ბმულით

"შეკვეთა".

საიტის ნავიგაციის სარეალიზაციოდ, შესაძლებელია

გამოვიყენოთ როგორც HTML/Jscript კოდი, ისე სპეციალურად

შექმნილი XML ფორმატის ფაილი და პროგრამული კოდი.

სურსურსურსურ. 3.. 3.. 3.. 3.52525252. . . . ვებვებვებვებ----საიტის საწყისი გვერდის ფრაგმენტისაიტის საწყისი გვერდის ფრაგმენტისაიტის საწყისი გვერდის ფრაგმენტისაიტის საწყისი გვერდის ფრაგმენტი

261

სურსურსურსურ. 3.. 3.. 3.. 3.53535353.... შეკვეთის გაფორმების ფრაგმენტიშეკვეთის გაფორმების ფრაგმენტიშეკვეთის გაფორმების ფრაგმენტიშეკვეთის გაფორმების ფრაგმენტი

ბმულით (Hyperlink) ვებ-გვერდების გამოსაძახებლად ვებ-

ფორმის დიზაინერში გადავდივართ ბლოკში HTML, რომლის

სინტაკსი შემდეგნაირია:

ხოლო, ღილაკით (Button) ვებ-გვერდის გამოძახების

შემთხვევაში, ღილაკის მეთოდში ვწერთ შემდეგ ბრძანებას:

262

ვებ-გვერდის ელმენტების ყველა ტეგი ვებ-ფორმის HTML

ბლოკში იწყება პრეფიქსით <asp:, რაც ნიშნავს, რომ ASP .NET- ის ელემენტები განსხვადება HTML-ის ელემენტებისგან, ისინი

განთავსებულია სერვერზე, ხოლო HTML- ის ჩვეულებრივი

ელემენტები გამოიყენება მხოლოდ კლიენტური ვებ-გვერდების

აწყობისთვის.

შეკვეთის ვებ-გვერდი შეიცავს პროდუქციის შეძენისთვის

შეკვეთაზე ხელშეკრულების, ანგარიშ-ფაქტურის გაფორმებისა და

საკრედიტო ბარათით თანხის გადახდის სერვისებს.

განვიხილოთ, საკრედიტო ბარათის შემოწმების ოპერაცია,

შემდეგი ლოგიკით: თუ მიმდინარე თარიღისთვის მითითებული

საკრედიტო ბარათი ვარგისია, ეკრანზე გამოდის შეტყობინება

“მადლობთ, ჩვენი პროდუქციის შეძენისთვის”, წინააღმდეგ

შემთხვევაში გამოდის შეტყობინება “სცადეთ თავიდან”.

ამ ოპერაციის სარეალიზაციოდ, ვებ-ფორმის დიზაინერში

განვათავსოთ კომპონენტები (Calendar-CurrentData, TextBox-Card,

Label-Status, Button-PlaceOrder).

PlaceOrder ღილაკზე მაუსის ორჯერ დაწკაპუნებით

გადავდივართ პროგრამული კოდის რეჟიმში, სადაც ვწერთ შემდეგ

მეთოდს:

263

“PlaceOrder” ღილაკის მეთოდში PlaceOrder_Click

გამოყენებულია ჩვენს მიერ შექმნილი მეთოდი “Validate”,

რომელსაც შემდეგი სახე აქვს:

შედეგი ნაჩვენებია სურათებზე 3.54 და 3.55.

264

სურსურსურსურ. 3.. 3.. 3.. 3.54545454. . . . საკრედიტო ბარათის შემოწმების ოპერაციის საკრედიტო ბარათის შემოწმების ოპერაციის საკრედიტო ბარათის შემოწმების ოპერაციის საკრედიტო ბარათის შემოწმების ოპერაციის

ფრაგმენტი ფრაგმენტი ფრაგმენტი ფრაგმენტი 1111

265

სურსურსურსურ. 3.. 3.. 3.. 3.55555555. . . . საკრედიტო ბარათის შემოწმების ოპერაციისსაკრედიტო ბარათის შემოწმების ოპერაციისსაკრედიტო ბარათის შემოწმების ოპერაციისსაკრედიტო ბარათის შემოწმების ოპერაციის

ფრაგმენტი ფრაგმენტი ფრაგმენტი ფრაგმენტი 2222

ახლა, განვიხილოთ მეთოდის “Validate” გარდაქმნა ვებ-

სერვისად და შემდგომ მისი ასახვა ჩვენს ვებ-ფორმაში.

ვებ-სერვისის შექმა წარმოებს ფუნქციით WebSite - Add New

Item-WebService. შედეგად, იქმნება ვებ-სერვისის ფაილები

გაფართოებით WebService.cs და WebService.asmx, რომელიც

თავსდება VisualStudio სისტემის ფანჯარაში - Solution Explorer.

შევდივართ WebService.asmx ფაილის პროგრამულ კოდში და

ვამატებთ ფუნქციას [WebMethod], რომლის შემდეგაც ვწერთ

ზემოთ აღწერილ მეთოდს “Validate” (სურ. 3.56).

შენიშვნაშენიშვნაშენიშვნაშენიშვნა: : : : ჩვენს მიერ შექმნილ ვებ-ფორმაში მეთოდი ”Validate” წაშალეთ.

266

სურსურსურსურ. 3.. 3.. 3.. 3.56565656. . . . ვებვებვებვებ----სერვისის შექმნა მეთოდით სერვისის შექმნა მეთოდით სერვისის შექმნა მეთოდით სერვისის შექმნა მეთოდით ””””ValidateValidateValidateValidate””””

შექმნილი ვებ-სერვისის გაშვების შედეგს აქვს სურათზე 3.57

წარმოდგენილი სახე. ბმულზე “Validate” დაჭერით, გადავდივართ

ვებ-სერვისის ფუნქციონირების ტესტურ დიალოგზე (სურ. 3.58).

შენიშვნაშენიშვნაშენიშვნაშენიშვნა: : : : შესაძლებელი ასევე დამოუკიდებელი ვებ-სერვისების შექმნა ფუნქციით File-New-WebService.

267

სურსურსურსურ. 3.. 3.. 3.. 3.57575757. . . . ვებვებვებვებ----სერვისის გაშვების სერვისის გაშვების სერვისის გაშვების სერვისის გაშვების შედეგშედეგშედეგშედეგი ი ი ი

სურსურსურსურ. 3.. 3.. 3.. 3.58585858. . . . ვებვებვებვებ----სერვისის ფუნქციონირების ტესტური დიალოგისერვისის ფუნქციონირების ტესტური დიალოგისერვისის ფუნქციონირების ტესტური დიალოგისერვისის ფუნქციონირების ტესტური დიალოგი

268

განვიხილოთ, შექმნილი ვებ-სერვისის გამოყენება ვებ-

ფორმაში. პირველ რიგში აუცილებელია ვებ-სერვისის მითითება

პროექტში. ამისათვის ვხსნით დიალოგურ ფანჯარას Add Web

Reference, ფუნქციით WebSite - Add Web Reference. ველში URL

ჯდება ფანჯრის ”Browse to:” ნაწილის ბმულებში (Web services in Web services in Web services in Web services in

this solutionthis solutionthis solutionthis solution----მიმდინარე ვებ-ფორმაში, , , , Web services on the local Web services on the local Web services on the local Web services on the local

machinemachinemachinemachine----ადგილობრივ კომპიუტერში, , , , Browse UDDI Servers on the Browse UDDI Servers on the Browse UDDI Servers on the Browse UDDI Servers on the

local local local local networknetworknetworknetwork----ლოკალურ ქსელში) არჩეული ვებ-სერვისის

მისამართი (სურ. 3.59).

ჩვენს შემთხვევაში, გამოსაყენებელი ვებ-სერვისი

განთავსებულია ჩვენს ვებ-ფორმაში, ამიტომ ვაჭერთ ბმულს –

”Web services in this solutionWeb services in this solutionWeb services in this solutionWeb services in this solution””””. ფანჯარაში გამოდის სერვისების

ჩამონათვალი. ვირჩევთ შესაბამისად ჩვენი პროექტის ვებ-სერვისს

– “WebService”, ფანჯრის მარცხენა ნაწილში ჩნდება მეთოდი

”Validate” მარჯვენა ნაწილში ჩნდება მითითებული სერვისის

დასახელება - “WebService” და ველში – Web reference name,

სერვისის განთავსების ადგილი – “localhost”. ვაჭერთ ღილაკს “Add

Refernce” (სურ. 3.60).

სურსურსურსურ. 3.. 3.. 3.. 3.59595959.... დიალოგური ფანჯარა დიალოგური ფანჯარა დიალოგური ფანჯარა დიალოგური ფანჯარა Add Web ReferenceAdd Web ReferenceAdd Web ReferenceAdd Web Reference ––––

”Browse to:” ”Browse to:” ”Browse to:” ”Browse to:” ნაწილინაწილინაწილინაწილი

269

სურსურსურსურ. 3.. 3.. 3.. 3.60606060. . . . ვებვებვებვებ----სერვისის არჩევის დიალოგური სერვისის არჩევის დიალოგური სერვისის არჩევის დიალოგური სერვისის არჩევის დიალოგური ფანჯარაფანჯარაფანჯარაფანჯარა

გადავდივართ ვებ-ფორმის - PlaceOrder ღილაკის

პროგრამულ კოდში. ღილაკის ძველ მეთოდს ვცვლით

შემდეგნაირად:

270

ვებ-გვერდების რეალიზაციისას ერთ-ერთი აუცილიებელი

მოთხოვნაა უნიკოდური სტანდარტის გამოყენება, რაც

შესაძლებელს ხდის თავიდან ავიცილოთ ფონტის ცვლილებები

ვებ-გვერდებზე. ქართული უნიკოდის გამოყენების შემთხვევაში

Microsoft .NET სისტემა მოითხოვს შენახვის სპეციალურ ფორმას

ფუნქციით Save as - Save with Encoding, რომლის გამოძახებაც

ხდება Save File As დაილოგური ფანჯრის ქვედა მარჯვენა კუთხეში

“Save” ვარდნადი მენიუს ღილაკით (სურ. 3.61). შედეგად, ეკრანზე

გამოდის ფანჯარა – Advanced Save Options, რომლის ველში

“Encoding”, ვირჩევთ ფუნქციას “Unicode-codepage 1200” (სურ. 3.62).

სურსურსურსურ. 3.. 3.. 3.. 3.61616161.... დიალოგურიდიალოგურიდიალოგურიდიალოგური ფანჯარაფანჯარაფანჯარაფანჯარა SaveSaveSaveSave FileFileFileFile AsAsAsAs

სურსურსურსურ. 3.. 3.. 3.. 3.62626262.... დიალოგურიდიალოგურიდიალოგურიდიალოგური ფანჯარაფანჯარაფანჯარაფანჯარა –––– AdvancedAdvancedAdvancedAdvanced SaveSaveSaveSave OptionsOptionsOptionsOptions

271

IVIVIVIV თავითავითავითავი ბიზნესბიზნესბიზნესბიზნეს----პროექტების მართვის პროექტების მართვის პროექტების მართვის პროექტების მართვის ინტეგრირებული ინტეგრირებული ინტეგრირებული ინტეგრირებული

ავტომატიზებული სისტემაავტომატიზებული სისტემაავტომატიზებული სისტემაავტომატიზებული სისტემა

ბიზნეს-პროექტების მართვის სისტემა ნაწილდება ორ

დამოუკიდებელ ფაზად - საკადრო რესურსების რეგისტრაციისა

და შეფასების ნაწილი; პროექტების მართვის ტექნოლოგიური

პროცესი.

ბიზნეს-პროექტების მართვის ინტეგრირებული

ავტომატიზებული სისტემა მუშაობს განაწილებულ რეჟიმში MS

SQL Server 2000 სერვერზე. ამდენად პროგრამის სამუშაოდ,

აუცილებელია MS SQL Server 2000 მონაცემთა ბაზა და .NET

Framework პლატფორმა 2.0.

4444....1111. . . . სისტემის ინფორმაციული უზრუნველყოფასისტემის ინფორმაციული უზრუნველყოფასისტემის ინფორმაციული უზრუნველყოფასისტემის ინფორმაციული უზრუნველყოფა

Data Base Management System (DBMS) _ მონაცემთა ბაზების

მართვის სისტემა (მბმს) ზოგადად წარმოადგენს მონაცემთა

ბაზების აგებისა და მისი მართვის ინსტრუმენტულ საშუალებას.

კერძოდ, იგი პროგრამული პროდუქტია, რომელშიც

რეალიზებულია მონაცემთა აღწერისა (Data Definition Language -

DDL) და მანიპულირების ენები (Data Manipulation Language -

DML), კონცეპტუალური, ლოგიკური და ფიზიკური

სტრუქტურების აგებისა და მოდიფიკაციის პროცედურები,

მონაცემების დაცვისა და საიმედოობის საშუალებანი და ა.შ.

SQL Server მონაცემებთან მიმართვისათვის იყენებს ოთხ

ძირითად ინტერფეისს: OLE DB, ODBC, DB Library და Transact-SQL.

მომხმარებლებისათვის, რომლებიც მუშაობენ Windows-

სისტემასთან, ეს ინტერფეისები რეალიზებულია დინამიკურად

მიერთებადი ბიბლიოთეკის, DLL-ფაილების სახით. Web-

კლიენტებისთვის ქსელური ბიბლიოთეკის გამოძახება ხდება IPC

(Interprocess Communication) კომპონენტებით.

SQL Server სისტემა მოთხოვნების დამუშავების SQL -ენის

ნაცვლად იყენებს Transact-SQL დიალექტს. ამ ენის ინსტრუქციები

დაყოფილია სამ ქვესიმრალედ: DDL - მონაცემთა ბაზების

272

ცხრილებისა და წარმოდგენების შესაქმნელად, DML-

მოთხოვნების შესაქმნელად და მონაცემთა დასამუშავებლად, DCL

(Data Control Language) - მონაცემთა ბაზასთან მიმართვის

პროცედურების სამართავად [14, 39].

SQL Server შედგება ოთხი ძირითადი კომპონენტისგან:

– Open Data Services SQL Server - უზრუნველყოფს

ინტერფეისს ქსელურ ბიბლიოთეკებსა და თვით MSSQL Server-ის

ბირთვს შორის;

– MSSQLServer - მართავს მონაცემთა ბაზის ყველა ფაილს,

ამუშავებს მომხმარებელთა მოთხოვნებს, ანაწილებს სისტემურ

რესურსებს, ამოწმებს მომხმარებელთა სააღრიცხვო ჩანაწერებს;

– SQLServer Agent - ახორციელებს დავალებათა დაგეგმვას

და SQL Server მოვლენათა დამუშავების ავტომატიზაციას;

– MSDTC (Micrsoft Distributed Transaction Coordinator) -

როგორც განაწილებული ტრანზაქციების კოორდინატორი, იგი

მართავს მოთხოვნების შესრულებას მონაცემთა ბაზების

რამდენიმე სერვერთან.

ბიზნეს-პროექტების მართვის ინტეგრირებული

ავტომატიზებული სისტემის მონაცემთა ბაზის ცხრილების

ფაილებია - PROJECT_Data.MDF, PROJECT_Log.LDF. ამ ფაილების

ფიზიკური ჩასმა მონაცემთა ბაზაში ძირითადად წარმოებს

მისამართით C:\Program Files\Microsoft SQL Server\MSSQL\Data ან იმ

საქაღალდის მიხედვით სადაც დაინსტალირებულია Microsoft SQL

Server სისტემა.

მონაცემთა ბაზის ცხრილების მიბმა ბაზასთან

ხორციელდება MS SQL Server 2000 - Enterprise Manager პაკეტიდან

ფუნქციით Databases – მარჯვენა ღილაკი - All Tasks – Attach

Database (სურ. 4.1). შედეგად ეკრანზე ჩნდება .MDF ფაილის ჩასმის

დიალოგური ფანჯარა (სურ. 4.2). ე.წ. სამწერტილიანი ღილაკით

ხდება ფიზიკურად ჩასმული PROJECT_Data.MDF ფაილის (მაგ.,

C:\Program-Files\MicrosoftSQLServer\MSSQL\Data\PROJECT_Data.MDF)

მოძებნა და ღილაკებით ”ok” ცხრილების ლოგიკური მიბმა

მონაცემთა ბაზასთან. ამ ოპერაციების შესრულების შედეგად,

Enterprise Manager პაკეტში ჩნდება სისტემის ცხრილები (სურ. 4.3).

273

სურსურსურსურ. 4.. 4.. 4.. 4.1111.... სისტემის სამუშაო ცხრილების მიბმა მონაცემთა ბაზასთანსისტემის სამუშაო ცხრილების მიბმა მონაცემთა ბაზასთანსისტემის სამუშაო ცხრილების მიბმა მონაცემთა ბაზასთანსისტემის სამუშაო ცხრილების მიბმა მონაცემთა ბაზასთან

სურსურსურსურ. 4.. 4.. 4.. 4.2222. . . . PROJECT_Data.MDF PROJECT_Data.MDF PROJECT_Data.MDF PROJECT_Data.MDF ფაილის ჩასმის დიალოგური ფანჯარაფაილის ჩასმის დიალოგური ფანჯარაფაილის ჩასმის დიალოგური ფანჯარაფაილის ჩასმის დიალოგური ფანჯარა

274

სურსურსურსურ. 4.. 4.. 4.. 4.3333.... მონაცემთა ბაზის სისტემის ცხრილებიმონაცემთა ბაზის სისტემის ცხრილებიმონაცემთა ბაზის სისტემის ცხრილებიმონაცემთა ბაზის სისტემის ცხრილები

275

ცხრილების შეცვლა სასურველია არ მოხდეს, რადგან

ნებისმიერმა არასწორმა ცვლილებამ შესაძლოა გამოიწვიოს

პრობლემები პროგრამულ პაკეტთან მუშაობისას.

სისტემის ტრიგერული ანალიზისთვის (მონაცემთა

ჩაწერა/განახლება, ძებნა, წაშლა) თითოეული ცხრილისთვის

გამოყენებულია მონაცემთა ბაზის შენახვადი პროცედურები

ძირითადი ფუნქციებით - spgetID (ცხრილის გასაღებური ველით

ცხრილის მნიშვნელობების დაბრუნება), spInsertUpdete (ცხრილში

მონაცემთა ჩაწერა/განახლება-იმ შემთხვევაში თუ გასაღებური

ველის მნიშვნელობით მიღებული ჩანაწერი არსებობს სრულდება

განახლების პროცესი, წინააღმდეგ შემთხვევაში ფუნქციონირებს

ჩაწერის პროცესი) და spSearch (ცხრილის ნებისმიერი ველით

ცხრილის მნიშვნელობების/მასივის დაბრუნება).

სისტემის შენახვადი პროცედურების სიის ფრაგმენტი

შემოთავაზებულია 4.4 სურათზე.

რეალურად შენახვადი პროცედურები ამცირებს ქსელურ

ტრაფიკს, რადგან ახდენს SQL – მოთხოვნების ინკაფსულაციას და

ახორციელებს მონაცემთა დამუშავების ცენტრალიზებას, ამცირებს

და აიოლებს პროგრამულ კოდს. ზოგადად, პროგრამული ენის

ინფორმაციული სივრცის სამართავად ანუ ცხრილების

გამოყენებისთვის MS SQLServer სისტემაში შენახვადი

პროცედურები იქმნება სპეციალურ კატალოგში – Stored Procedures.

შექმნილი თითოეული შენახვადი პროცედურის

საფუძველზე პროგრამულ ენაში ყოველი ცხრილისთვის იქმნება

სპეციალური კლასი, სადაც ხდება ამ პროცედურების გენერირება

პროგრამულ კოდში. შემდგომში ცხრილთა ტრიგერული

ფუნქციების შესასრულებლად წარმოებს უკვე ამ კლასებიდან

შესაბამისი ოპერაციების შესრულება.

მაგალითად, spInsertUpdete შენახვადი პროცედურის ნიმუში

წარმოდგენილია 4.5 სურათზე, spSearch და spgetID პროცედურების

- შესაბამისად 4.6 და 4.7 სურათებზე.

276

სურსურსურსურ. 4.. 4.. 4.. 4.4444.... სისტემის სისტემის სისტემის სისტემის შენახვადი შენახვადი შენახვადი შენახვადი პროცედურებიპროცედურებიპროცედურებიპროცედურები

277

სურსურსურსურ. 4.. 4.. 4.. 4.5555. . . . spInsertUpdete spInsertUpdete spInsertUpdete spInsertUpdete პროცედურის ნიმუშიპროცედურის ნიმუშიპროცედურის ნიმუშიპროცედურის ნიმუში

278

სურსურსურსურ. 4.. 4.. 4.. 4.6666.... spSearch spSearch spSearch spSearch პროცედურის ნიმუშიპროცედურის ნიმუშიპროცედურის ნიმუშიპროცედურის ნიმუში

279

სურსურსურსურ. 4.. 4.. 4.. 4.7777. . . . spspspspgetIDgetIDgetIDgetID პროცედურის ნიმუშიპროცედურის ნიმუშიპროცედურის ნიმუშიპროცედურის ნიმუში

განვიხილოთ, შენახვადი პროცედურის შექმნის სინტაკსი,

მაგალითად, ცხრილისთვის T_shefasebis_kriteria.T_shefasebis_kriteria.T_shefasebis_kriteria.T_shefasebis_kriteria.

შენახვადი შენახვადი შენახვადი შენახვადი პროცედურა ცხრილის გასაღებური ველით პროცედურა ცხრილის გასაღებური ველით პროცედურა ცხრილის გასაღებური ველით პროცედურა ცხრილის გასაღებური ველით

ცხრილის მასივის დაბრუნებისთვის ცხრილის მასივის დაბრუნებისთვის ცხრილის მასივის დაბრუნებისთვის ცხრილის მასივის დაბრუნებისთვის (spgetID (spgetID (spgetID (spgetID ----

spGet_T_shefasebis_kriteria).spGet_T_shefasebis_kriteria).spGet_T_shefasebis_kriteria).spGet_T_shefasebis_kriteria).

პროცედურა გამოიყენება პრაქტიკულად ძებნის

ოპერაციების დროს. ცხრილის T_shefasebis_kriteria გასაღებური

ველია - ID.

280

CREATE PROCEDURE [spGet_T_shefasebis_kriteria]

(

@ID int

)

AS

SELECT * FROM T_shefasebis_kriteria

WHERE

[ID] = @ID

GO

შეშეშეშენახვანახვანახვანახვადი პროცედურა ცხრილში მონაცემთა დი პროცედურა ცხრილში მონაცემთა დი პროცედურა ცხრილში მონაცემთა დი პროცედურა ცხრილში მონაცემთა

ჩაწერაჩაწერაჩაწერაჩაწერა////გაგაგაგანახლნახლნახლნახლებისებისებისებისაააათვის თვის თვის თვის (spInsertUpdete (spInsertUpdete (spInsertUpdete (spInsertUpdete ----

spInsertUpdete_T_shefasebis_kriteria).spInsertUpdete_T_shefasebis_kriteria).spInsertUpdete_T_shefasebis_kriteria).spInsertUpdete_T_shefasebis_kriteria).

ამ პროცედურაში ერთდროულად განიხილება ცხრილში

მონაცემთა ჩაწერისა (INSERT INTO [ცხრილის სახელი] ) და

განახლების (UPDATE [ცხრილის სახელი]) ოპერაცია. აღიწერება

ცხრილის შემადგენელი ყველა ველი.

CREATE PROCEDURE [spInsertUpdete_T_shefasebis_kriteria]

(

@ID int,

@Form_strqtuta_id int,

@detaliz_name nvarchar(200),

@shefas_forma nvarchar(200),

@machweneli nvarchar(50),

@shenishvna nvarchar(1000),

@coment nvarchar(100),

@min_qula int,

@max_qula int,

@delete_n int,

@priority int,

@PR_ID int,

@CnAvtoriID int,

@dtCreatTime nvarchar(50),

@dtModifyTime nvarchar(50)

)

281

AS

IF @ID<=0

BEGIN

INSERT INTO [T_shefasebis_kriteria]

([Form_strqtuta_id], [detaliz_name], [shefas_forma],

[machweneli], [shenishvna], [coment], [min_qula], [max_qula],

[delete_n], [priority], [PR_ID], [CnAvtoriID], [dtCreatTime],

[dtModifyTime])

VALUES

(@Form_strqtuta_id, @detaliz_name, @shefas_forma,

@machweneli, @shenishvna, @coment, @min_qula, @max_qula,

@delete_n, @priority, @PR_ID,

@CnAvtoriID,@dtCreatTime,@dtModifyTime)

SET @ID=@@IDENTITY

SELECT @ID

END

ELSE

BEGIN

UPDATE [T_shefasebis_kriteria]

SET

[Form_strqtuta_id] = @Form_strqtuta_id,

[detaliz_name] = @detaliz_name,

[shefas_forma] = @shefas_forma,

[machweneli] = @machweneli,

[shenishvna] = @shenishvna,

[coment] = @coment,

[min_qula] = @min_qula,

[max_qula] = @max_qula,

[delete_n] = @delete_n,

[priority] = @priority,

[PR_ID] = @PR_ID,

[CnAvtoriID] = @CnAvtoriID,

[dtCreatTime]=@dtCreatTime,

[dtModifyTime] = @dtModifyTime

WHERE [ID]=@ID

282

SELECT @ID

END

GO

შენახვადი შენახვადი შენახვადი შენახვადი პროცედურა ცხრილის ნებისმიერი ველით პროცედურა ცხრილის ნებისმიერი ველით პროცედურა ცხრილის ნებისმიერი ველით პროცედურა ცხრილის ნებისმიერი ველით

ცხრილის მასივის დაბრუნებისთვის ცხრილის მასივის დაბრუნებისთვის ცხრილის მასივის დაბრუნებისთვის ცხრილის მასივის დაბრუნებისთვის (spSearch (spSearch (spSearch (spSearch ----

spSearch_T_shefasebis_kriteria).spSearch_T_shefasebis_kriteria).spSearch_T_shefasebis_kriteria).spSearch_T_shefasebis_kriteria).

პროცედურა გამოიყენება ძებნის ოპერაციისთვის. აღიწერება

ცხრილის შემადგენელი ყველა ველი.

CREATE PROCEDURE [spSearch_T_shefasebis_kriteria]

(

@ID int,

@Form_strqtuta_id int,

@detaliz_name nvarchar(200),

@shefas_forma nvarchar(200),

@machweneli nvarchar(50),

@shenishvna nvarchar(1000),

@coment nvarchar(100),

@min_qula int,

@max_qula int,

@delete_n int,

@priority int,

@PR_ID int,

@CnAvtoriID int,

@dtCreatTime nvarchar(50),

@dtModifyTime nvarchar(50)

)

AS

DECLARE @SELECT nvarchar(4000)

DECLARE @WHERECRITERIA nvarchar(4000)

SET @SELECT = N'SELECT * FROM T_shefasebis_kriteria'

SET @WHERECRITERIA = N''

IF @ID<>0

283

SET @WHERECRITERIA = @WHERECRITERIA+ N'([ID] =

N'+'''' + CONVERT(NVARCHAR, @ID)+''''+') AND '

IF @Form_strqtuta_id<>0

SET @WHERECRITERIA = @WHERECRITERIA+

N'([Form_strqtuta_id] = N'+'''' + CONVERT(NVARCHAR,

@Form_strqtuta_id)+''''+') AND '

IF @detaliz_name<> N''

SET @WHERECRITERIA = @WHERECRITERIA+

N'([detaliz_name] = N'+'''' + CONVERT(NVARCHAR,

@detaliz_name)+''''+') AND '

IF @shefas_forma<> N''

SET @WHERECRITERIA = @WHERECRITERIA+

N'([shefas_forma] = N'+'''' + CONVERT(NVARCHAR,

@shefas_forma)+''''+') AND '

IF @machweneli<> N''

SET @WHERECRITERIA = @WHERECRITERIA+

N'([machweneli] = N'+'''' + CONVERT(NVARCHAR,

@machweneli)+''''+') AND '

IF @shenishvna<> N''

SET @WHERECRITERIA = @WHERECRITERIA+

N'([shenishvna] = N'+'''' + CONVERT(NVARCHAR, @shenishvna)+''''+')

AND '

IF @coment<> N''

SET @WHERECRITERIA = @WHERECRITERIA+ N'([coment]

= N'+'''' + CONVERT(NVARCHAR, @coment)+''''+') AND '

IF @min_qula<>0

SET @WHERECRITERIA = @WHERECRITERIA+

N'([min_qula] = N'+'''' + CONVERT(NVARCHAR, @min_qula)+''''+')

AND '

IF @max_qula<>0

SET @WHERECRITERIA = @WHERECRITERIA+

N'([max_qula] = N'+'''' + CONVERT(NVARCHAR, @max_qula)+''''+')

AND '

IF @delete_n<>0

284

SET @WHERECRITERIA = @WHERECRITERIA+

N'([delete_n] = N'+'''' + CONVERT(NVARCHAR, @delete_n)+''''+') AND

'

IF @priority<>0

SET @WHERECRITERIA = @WHERECRITERIA+

N'([priority] = N'+'''' + CONVERT(NVARCHAR, @priority)+''''+') AND '

IF @PR_ID<>0

SET @WHERECRITERIA = @WHERECRITERIA+ N'([PR_ID]

= N'+'''' + CONVERT(NVARCHAR, @PR_ID)+''''+') AND '

IF @CnAvtoriID<>0

SET @WHERECRITERIA = @WHERECRITERIA+

N'([CnAvtoriID] = N'+'''' + CONVERT(NVARCHAR,

@CnAvtoriID)+''''+') AND '

IF @dtCreatTime<> N''

SET @WHERECRITERIA = @WHERECRITERIA+

N'([dtCreatTime] = N'+'''' + CONVERT(NVARCHAR,

@dtCreatTime)+''''+') AND '

IF @dtModifyTime<> N''

SET @WHERECRITERIA = @WHERECRITERIA+

N'([dtModifyTime] = N'+'''' + CONVERT(NVARCHAR,

@dtModifyTime)+''''+') AND '

IF LTRIM(RTRIM(@WHERECRITERIA))<>N''

BEGIN

SET

@WHERECRITERIA=SUBSTRING(@WHERECRITERIA,1,Len(@WHE

RECRITERIA)-3)

SET @SELECT=@SELECT + N' WHERE ' +

@WHERECRITERIA

END

EXECUTE sp_executesql @SELECT

GO

285

4444....2222. . . . სისტემის პროგრამული უზრუნველყოფასისტემის პროგრამული უზრუნველყოფასისტემის პროგრამული უზრუნველყოფასისტემის პროგრამული უზრუნველყოფა

მონაცემთა ბაზის ცხრილებისა და .NET Framework

პლატფორმა 2.0. - ის ინსტალაციის შემდეგ, შესაძლებელია უკვე

ბიზნეს-პროექტების მართვის ინტეგრირებულ სისტემასთან

მუშაობა გამშვები ფაილით - WindowsApplication_Project.exe.WindowsApplication_Project.exe.WindowsApplication_Project.exe.WindowsApplication_Project.exe.

WindowsApplication_Project.exe სისტემის გაშვებისას,

ერთჯერადად, პირველ ეტაპზე ჩნდება სისტემის კონფიგურაციის

დიალოგური ფანჯარა (სურ. 4.8), სადაც ხდება ორგანიზაციის

დასახელების, მონაცემთა ბაზის სერვერის, სისტემის

ადმინისტრატორის პაროლისა და სახელის მითითება (სისტემის

ადმინისტრატორი საწყის ეტაპზე სისტემასთან მუშაობს ამავე

პაროლითა და სახელით).

სურსურსურსურ. 4.. 4.. 4.. 4.8888.... სისტემის კონფიგურაციის დიალოგური ფანჯარასისტემის კონფიგურაციის დიალოგური ფანჯარასისტემის კონფიგურაციის დიალოგური ფანჯარასისტემის კონფიგურაციის დიალოგური ფანჯარა

სისტემის კონფიგურაციის გაწერის შემდეგ, ღილაკით

”თანხმობა”, სისტემის ადმინისტრატორისთვის იხსნება ”მთავარი

გვერდის” ფანჯარა (სურ. 4.9), მენიუს ღილაკებით - ”სისტემაში

შესვლა” , ”ორგანიზაციული სტრუქტურა” და ”მომხმარებელთა

მართვა”.

286

სურსურსურსურ. 4.. 4.. 4.. 4.9999.... სისტემის ადმინისტრატორის სისტემის ადმინისტრატორის სისტემის ადმინისტრატორის სისტემის ადმინისტრატორის ””””მთავარი გვერდისმთავარი გვერდისმთავარი გვერდისმთავარი გვერდის” ” ” ” ფანჯარაფანჯარაფანჯარაფანჯარა

დიალოგური ფანჯარა დიალოგური ფანჯარა დიალოგური ფანჯარა დიალოგური ფანჯარა ””””ორგანიზაციული სტრუქტურაორგანიზაციული სტრუქტურაორგანიზაციული სტრუქტურაორგანიზაციული სტრუქტურა””””, აქ

შესაძლებლობაშია ორგანიზაციული სტრუქტურის აღწერა (სურ.

4.10), ორგანიზაციის კორპორაციული ერთეულების (მთავარი

ოფისი, ფილიალების) დეპარტამენტების, განყოფილებების და

სტრუქტურული პოზიციების მიხედვით. ჩამოთვლილი

სტრუქტურების ფორმირება ხდება იერარქიული პრინციპით.

მაგალითად, დეპარტამენტების რეგისტრაციისას საჭიროა

კორპორაციული ერთეულის არჩევა (სურ. 2.11), განყოფილებების

რეგისტრაციისას საჭიროა კორპორაციული ერთეულისა და

დეპარტამენტის არჩევა (სურ. 2.12) და ა.შ.

სურსურსურსურ. 4.. 4.. 4.. 4.10101010. . . . დიალოგური ფანჯარა დიალოგური ფანჯარა დიალოგური ფანჯარა დიალოგური ფანჯარა ””””ორგანიზაციული სტრუქტურაორგანიზაციული სტრუქტურაორგანიზაციული სტრუქტურაორგანიზაციული სტრუქტურა””””

287

სურსურსურსურ. 4.. 4.. 4.. 4.11111111.... დიალოგური ფანჯარა დიალოგური ფანჯარა დიალოგური ფანჯარა დიალოგური ფანჯარა ””””ორგანიზაციული სტრუქტურაორგანიზაციული სტრუქტურაორგანიზაციული სტრუქტურაორგანიზაციული სტრუქტურა” ” ” ” ––––

დეპარტამენტების რეგისტრაციადეპარტამენტების რეგისტრაციადეპარტამენტების რეგისტრაციადეპარტამენტების რეგისტრაცია

სურსურსურსურ. 4.. 4.. 4.. 4.12121212.... დიალოგური ფანჯარა დიალოგური ფანჯარა დიალოგური ფანჯარა დიალოგური ფანჯარა ””””ორგანიზაციული სტრუქტურაორგანიზაციული სტრუქტურაორგანიზაციული სტრუქტურაორგანიზაციული სტრუქტურა” ” ” ” ––––

განყოფილებების რეგისტრაციაგანყოფილებების რეგისტრაციაგანყოფილებების რეგისტრაციაგანყოფილებების რეგისტრაცია

288

დიალოგური ფანჯარა დიალოგური ფანჯარა დიალოგური ფანჯარა დიალოგური ფანჯარა ””””მომხმარებელთა მართვამომხმარებელთა მართვამომხმარებელთა მართვამომხმარებელთა მართვა”. ”. ”. ”. სისტემის

ადმინისტრატორი ამ დიალოგით ახდენს მომხმარებელთა

რეგისტრაციას, სპეციალისტის ფუნქციების მიხედვით (სურ. 4.13).

საწყის ეტაპზე, კონკრეტული საკადრო რესურსის, როგორც

სისტემის მომხმარებლის რეგისტრაციისას, ღილაკით ”შემოწმება”

ხდება მითითებული პიროვნების (სახელი, გვარი) ძიება ბაზაში და

გამოდის ინფორმაცია პიროვნების რეგისტრაციის შესახებ (1.

რეგისტრირებულია სამუშაო ადგილის გარეშე; 2.

რეგისტრირებულია სამუშაო მიხედვით; პიროვნება არ არის

რეგისტრირებული). იმ შემთხვევაში, თუ პიროვნება

რეგისტრირებულია, შესაძლებელია სამუშაო ადგილის

ფუნქციონირების მიხედვით მომხმარებელთა უფლებების

ჩართვა/გამორთვა შესაბამის ცხრილში და პიროვნების

რეგისტრაცია, როგორც სისტემის მომხმარებელი (მომხმარებლის

რეგისტრაციის დანაყოფის მიხედვით). იმ შემთხვევაში, თუ

პიროვნება არ არის რეგისტრირებული, ღილაკით ”დამატება”

ეკრანზე ჩნდება სპეციალისტის რეგისტრაციის დიალოგის

ფანჯარა.

სურსურსურსურ. 4.. 4.. 4.. 4.13131313.... დიალოგური ფანჯარა დიალოგური ფანჯარა დიალოგური ფანჯარა დიალოგური ფანჯარა ””””მომხმარებელთა მართვამომხმარებელთა მართვამომხმარებელთა მართვამომხმარებელთა მართვა””””

289

სპეციალისტის რეგისტრაციის დიალოგური ფანჯარა სპეციალისტის რეგისტრაციის დიალოგური ფანჯარა სპეციალისტის რეგისტრაციის დიალოგური ფანჯარა სპეციალისტის რეგისტრაციის დიალოგური ფანჯარა

””””სპეციალისტებისპეციალისტებისპეციალისტებისპეციალისტები”. ”. ”. ”. დიალოგი მუშაობს დამატებისა და

კორექტირება/ძებნის რეჟიმში (სურ. 4.14). დიალოგის გამოძახება

ხდება როგორც სისტემის ”მთავარი გვერდის” დიალოგიდან, ისე

ადმინისტრატორის ”მომხმარებელთა მართვის” დიალოგიდან.

მენიუს ღილაკით ”დამატება” დიალოგის შემადგენელი

პარამეტრები სუფთავდება და შესაბამისად შესაძლებელია ახალი

სპეციალისტის რეგისტრაცია. მენიუს ღილაკით

”კორექტირება/ძებნა” შესაძლებლობაშია განხორციელდეს

სპეციალისტების ძებნა ორგანიზაციის სტრუქტურული

ერთეულების მიხედვით. შედეგად, ცხრილში ”სპეციალისტების

სია”, ჩნდება შესაბამისი სპეციალისტების სია. ცხრილის

ჩანაწერზე, მაუსის 2-ჯერ დაწკაპუნებით, დიალოგის

პარამეტრებში, ივსება რეგისტრირებული პიროვნების ინფორმაცია

და შესაძლებელია ამ ინფორმაციის კორექტირება.

სისტემის ლოგირების ფანჯარა სისტემის ლოგირების ფანჯარა სისტემის ლოგირების ფანჯარა სისტემის ლოგირების ფანჯარა ””””სისტემაში შესვლასისტემაში შესვლასისტემაში შესვლასისტემაში შესვლა”. ”. ”. ”.

სისტემის კონფიგურაციის აწყობის შემდეგ (ასევე, მომხმარებელთა

სამუშაო ადგილების რეგისტრაციის შემდეგ) სისტემის გაშვებისას

გამოდის დიალოგი ”სისტემაში შესვლა” (სურ. 4.15). აქ

ფუნქციონირებს ორი რეჟიმი - არსებული პროექტი ან ახალი

პროექტი. ახალი პროექტის არჩევის შემთხვევაში, სისტემის

მთავარი გვერდის მენიუში ჩნდება, მხოლოდ იმ დიალოგთა

ღილაკები, რომელიც არჩეულ იქნა შესაბამისი მომხმარებლის

რეგისტრაციის დროს. არსებული პროექტის არჩევის შემთხვევაში

(არ ეხება კადრების განყოფილების სამუშაო ადგილს), პირველ

ეტაპზე გამოდის რეგისტრირებული პროექტების სიის დიალოგი

(სურ 4.16.), რომლის არჩევის შედეგად, სისტემა იღებს შესაბამისი

პროექტის ინფორმაციას და მუშაობს ამ პროექტის ირგვლივ. სხვა

პროექტის არჩევის მიზნით, საჭიროა სისტემაში ახლიდან

ლოგირება, მთავარი გვერდის მენიუს ღილაკიდან ”სისტემაში

შესვლა”.

290

სურსურსურსურ. 4.. 4.. 4.. 4.14141414.... სპეციალისტის რეგისტრაციის დიალოგის ფანჯარა სპეციალისტის რეგისტრაციის დიალოგის ფანჯარა სპეციალისტის რეგისტრაციის დიალოგის ფანჯარა სპეციალისტის რეგისტრაციის დიალოგის ფანჯარა ----

დამატებისდამატებისდამატებისდამატებისა და ა და ა და ა და კორექტირებაკორექტირებაკორექტირებაკორექტირება////ძებნის რეჟიმებითძებნის რეჟიმებითძებნის რეჟიმებითძებნის რეჟიმებით

291

სურსურსურსურ. 4.. 4.. 4.. 4.15151515.... სისტსისტსისტსისტემაში შესვლის საწყისი ფანჯარაემაში შესვლის საწყისი ფანჯარაემაში შესვლის საწყისი ფანჯარაემაში შესვლის საწყისი ფანჯარა

სურსურსურსურ. 4.. 4.. 4.. 4.16161616. . . . არსებული არსებული არსებული არსებული პროექტების სიის დიალოგური ფანჯარაპროექტების სიის დიალოგური ფანჯარაპროექტების სიის დიალოგური ფანჯარაპროექტების სიის დიალოგური ფანჯარა

292

პროექტთან მუშაობაპროექტთან მუშაობაპროექტთან მუშაობაპროექტთან მუშაობა....

პროექტთან მუშობის დიალოგებია - პროექტის რეგისტრაცია

(4.17), საპროექტო გუნდი, საპროექტო ფაზები და პროექტის

ბიუჯეტი.

სისტემაში ჩართულია მოვლენების მართვის ფუნქცია, რაც

ბიზნეს-პროცესების შესრულების მიმდევრობითობის კონტროლში

გამოიხატება. ეს ნიშნავს, რომ პროექტის ინიციალიზაციის

(რეგისტრაციის) გაფორმებამდე საპროექტო გუნდის, საპროექტო

ფაზებისა და პროექტის ბიუჯეტის დიალოგების გამხსნელი

ღილაკები არ ფუნქციონირებს (გაფერმკთალებულია).

სურსურსურსურ. 4.. 4.. 4.. 4.17171717.... პროექტის რეგისტრაციის დიალოგური ფანჯარაპროექტის რეგისტრაციის დიალოგური ფანჯარაპროექტის რეგისტრაციის დიალოგური ფანჯარაპროექტის რეგისტრაციის დიალოგური ფანჯარა

293

დიალოგური ფანჯარა დიალოგური ფანჯარა დიალოგური ფანჯარა დიალოგური ფანჯარა ””””საპროექტო გუნდისაპროექტო გუნდისაპროექტო გუნდისაპროექტო გუნდი”. ”. ”. ”. საპროექტო

გუნდის დაკომპლექტების შერჩევის წინაპირობაა სპეციალისტების

რეგისტრაცია. დილოგური ფანჯარა შედგება სამი ნაწილისგან -

სპეციალისტების ძებნა, დამატებითი ფილტრაცია და

შეტყობინებების გაგზავნა.

სპეციალისტების ძებნისსპეციალისტების ძებნისსპეციალისტების ძებნისსპეციალისტების ძებნის ნაწილი (სურ. 4.18) ახორციელებს

სპეციალისტების ძებნას სპეციალობის, პოზიციის და

ორგანიზაციის სტრუქტურული ერთეულების მიხედვით. იმ

შემთხვევაში, თუ სპეციალისტების მოძებნილი რაოდენობა ჭარბია,

მიღებული სიის მიხედვით შესაძლებელია დამატებითი

ფილტრაციის წარმოება (ღილაკით ”დამატებითი ფილტრაცია”).

დამატებითი ფილტრაციის პროცესს საფუძვლად უდევს

გადაწყვეტილებათა მიღების სხვადასხვა პროცედურები.

სურსურსურსურ. 4.. 4.. 4.. 4.18181818.... დიალოგური ფანჯარა დიალოგური ფანჯარა დიალოგური ფანჯარა დიალოგური ფანჯარა ””””საპროექტო გუნდისაპროექტო გუნდისაპროექტო გუნდისაპროექტო გუნდი””””----

სპეციალისტების ძებნასპეციალისტების ძებნასპეციალისტების ძებნასპეციალისტების ძებნა

294

დამატებითი ფილტრაციისდამატებითი ფილტრაციისდამატებითი ფილტრაციისდამატებითი ფილტრაციის ნაწილის მუშაობის წინაპირობაა

საკადრო რეიტინგული ფორმის ფორმირება, რის საფუძველზეც

შესაძლებელია ფილტრაციის წარმოება როგორც შეფასების

რეიტინგული ფორმის სტრუქტურის (მაგ., უცხო ენა, უნარ-ჩვევები

და ა.შ.), ისე ქვესტრუქტურის (ინგლისური, გერმანული,

პრეზენტაციის უნარი და სხვ.) მიხედვით (სურ. 4.19). შესაბამისი

პუქნტის არჩევის შედეგად (გადამრთველი - სტრუქტურა,

ქვესტრუქტურა), კომპონენტიდან ”არსებული შეფასების ფორმები”

ხდება რეგისტრირებული რეიტინგული შეფასების არჩევა, რის

შედეგადაც პრიორიტეტების განსაზღვრის ცხრილში ჩნდება

შესაბამისი ფორმის შემადგენელი კრიტერიუმები. ცხრილის

სვეტში ”პრიორიტეტი”, თითოეულ კრიტერიუმს უნდა

მიენიჭოს/შეეფარდოს შესაბამისი პრიორიტეტი (რიცხვი 1,2,3 და

ა.შ.) მიმდინარე პროექტისთვის უფრო მნიშვნელოვანი

კრიტერიუმის მიხედვით მაღალი რიცხვი და ქვევით (რიცხვი 1

ნიშნავს მინიმალურ პრიორიტეტს).

პრიორიტეტების შეფარდების შედეგად ღილაკით

”რანჟირება”, ავტომატურად მიიღება ალტერნატივების რეიტინგი

რანჟირებული სახით (სპეციალისტთა სია).

შენიშვნაშენიშვნაშენიშვნაშენიშვნა: პრიორიტეტულობის კოეფიციენტების ჯამი ყოველთვის უდრის 1-ს.

სპეციალიტთა მიღებული სიიდან პროექტის მენეჯერს

შესაძლებლობა აქვს გადახედოს თითოეული სპეციალისტის

ინფორმაციას (თითოეული სპეციალისტის სტრიქონზე მაუსის

მარცხენა ღილაკის 2-ჯერ დაწკაპუნებით) და მონიშნოს მისაღები

სპეციალისტი სვეტში ”არჩევა”. ღილაკით ”თანხმობა”, არჩეული

სპეციალისტი რეგისტრირდება პროექტში მონაწილედ.

შეტყობინებების გაგზაშეტყობინებების გაგზაშეტყობინებების გაგზაშეტყობინებების გაგზავნისვნისვნისვნის ნაწილში უკვე შესაძლებელია

შერჩეული სპეციალისტებისთვის ინფორმაციის გაგზავნა

სპეციალისტის ელექტრონულ ფოსტაზე, პროექტში მონაწილეობის

შესახებ (სურ. 4.20).

295

სურსურსურსურ. 4.. 4.. 4.. 4.19191919.... დიალოგური ფანჯარა დიალოგური ფანჯარა დიალოგური ფანჯარა დიალოგური ფანჯარა ””””საპროექტო გუნდისაპროექტო გუნდისაპროექტო გუნდისაპროექტო გუნდი””””----

დამატებითი ფილტრაციადამატებითი ფილტრაციადამატებითი ფილტრაციადამატებითი ფილტრაცია

სურსურსურსურ. 4.. 4.. 4.. 4.20202020.... დიალოგური ფანჯარა დიალოგური ფანჯარა დიალოგური ფანჯარა დიალოგური ფანჯარა ””””საპროექტო გუნდისაპროექტო გუნდისაპროექტო გუნდისაპროექტო გუნდი””””----

შეტყობინებების გაგზავნაშეტყობინებების გაგზავნაშეტყობინებების გაგზავნაშეტყობინებების გაგზავნა

296

დიალოგური ფანჯარა დიალოგური ფანჯარა დიალოგური ფანჯარა დიალოგური ფანჯარა ””””პროექტის ფაზებიპროექტის ფაზებიპროექტის ფაზებიპროექტის ფაზები” ” ” ” იყოფა სამ

ნაწილად - საპროექტო გეგმა (შედგენა), გეგმის შესრულება და

შედეგი.

საპროექტო გეგმის შედგენისსაპროექტო გეგმის შედგენისსაპროექტო გეგმის შედგენისსაპროექტო გეგმის შედგენის ნაწილში ხდება საპროექტო

ეტაპების აღწერა (სურ. 4.21). ღილაკით ”წინ”, შესაძლებელია

თითოეული საპროექტო ფაზის დეტალური აღწერა ფაზის

შესრულების ვადების, მოკლე აღწერისა და მისაღები შედეგის

მიხედვით (სურ. 4.22). ღილაკით ”უკან”, შესაძლებელია

საპროექტო ფაზების დამატების, კორექტირების ან წაშლის

ფუნქციების გამოყენება.

სურსურსურსურ. 4. . 4. . 4. . 4. 21212121.... დიალოგური ფანჯარა დიალოგური ფანჯარა დიალოგური ფანჯარა დიალოგური ფანჯარა ””””პროექტის ფაზებიპროექტის ფაზებიპროექტის ფაზებიპროექტის ფაზები” ” ” ” ----საპროექტო გეგმასაპროექტო გეგმასაპროექტო გეგმასაპროექტო გეგმა

297

სურსურსურსურ. 4.. 4.. 4.. 4.22222222.... დიალოგური ფანჯარა დიალოგური ფანჯარა დიალოგური ფანჯარა დიალოგური ფანჯარა ””””პროექტის ფაზებიპროექტის ფაზებიპროექტის ფაზებიპროექტის ფაზები” ” ” ” ---- საპროექტო გეგმის საპროექტო გეგმის საპროექტო გეგმის საპროექტო გეგმის

შედგენის დეტალიზაციაშედგენის დეტალიზაციაშედგენის დეტალიზაციაშედგენის დეტალიზაცია

298

გეგმის შესრულებისგეგმის შესრულებისგეგმის შესრულებისგეგმის შესრულების ნაწილში ხდება თითოეული ფაზის

დამუშავებისას მიღებული შედეგების აღწერა, პრობლემებისა და

მითითებების მიხედვით (სურ. 4.23).

შედეგისშედეგისშედეგისშედეგის ნაწილი ახორციელებს პროექტის დასრულების

პარამეტრების აღწერას, რა შედეგით დასრულდა პროექტი,

საჭიროა თუ არა პროექტის დასრულებისთვის თარიღის

გადავადება და გადავადების მიზეზი (სურ. 4.24).

სურსურსურსურ. 4.. 4.. 4.. 4.23232323.... დიალოგური ფანჯარა დიალოგური ფანჯარა დიალოგური ფანჯარა დიალოგური ფანჯარა ””””პროექტის ფაზებიპროექტის ფაზებიპროექტის ფაზებიპროექტის ფაზები” ” ” ” ––––

გეგმის შესრულებაგეგმის შესრულებაგეგმის შესრულებაგეგმის შესრულება

299

სურსურსურსურ. 4.. 4.. 4.. 4.24242424. . . . დიალოგური ფანჯარა დიალოგური ფანჯარა დიალოგური ფანჯარა დიალოგური ფანჯარა ””””პროექტის ფაზებიპროექტის ფაზებიპროექტის ფაზებიპროექტის ფაზები” ” ” ” ---- შედეგიშედეგიშედეგიშედეგი

დიალოგური ფანჯარა დიალოგური ფანჯარა დიალოგური ფანჯარა დიალოგური ფანჯარა ””””პროექტის ბიუჯეტიპროექტის ბიუჯეტიპროექტის ბიუჯეტიპროექტის ბიუჯეტი” ” ” ” აგებულია ე.წ.

”Wizard” სტანდარტის მიხედვით, საწყის ეტაპზე ფორმირდება

ხარჯვის კატეგორია (სურ. 4.25) , ღილაკით ”შემდეგი”, დიალოგი

გადადის ხარჯვის კატეგორიის ნუსხის ფორმირებაზე, აქვე

ღილაკით ”ქვეკატეგორია”, შესაძლებლობაშია მონიშნული

ჩანაწერის ქვეკატეგორიის დამატება (სურ. 4.26).

ღილაკით ”შემდეგი”, შესაძლებელია ხარჯების ფორმირება

რეგისტრირებული ხარჯვის კატეგორიის ნუსხის შესაბამისად

(სურ. 4.27). დიალოგის მენიუ შედგება სამი ღილაკისგან

”ბიუჯეტის განსაზღვრა”, სადაც ხდება პროექტის ძირითადი

ბიუჯეტის განსაზღვრა, ”ფაქტობრივი ხარჯი” - მიეთითება

რეალურად დახარჯული თანხა და ”ნაშთი”, რაც აჩვენებს

ფაქტობრივი ხარჯის შესაბამისობას შედგენილ ბიუჯეტთან.

300

სურსურსურსურ. 4. 25. . . . დიალოგური ფანჯარა დიალოგური ფანჯარა დიალოგური ფანჯარა დიალოგური ფანჯარა

””””პროექტის ბიუჯეტიპროექტის ბიუჯეტიპროექტის ბიუჯეტიპროექტის ბიუჯეტი” ” ” ” –––– ხარჯვის ხარჯვის ხარჯვის ხარჯვის

კატეგორიის ფორმირებაკატეგორიის ფორმირებაკატეგორიის ფორმირებაკატეგორიის ფორმირება

სურსურსურსურ. 4. 26. . . . დიალოგური ფანჯარა დიალოგური ფანჯარა დიალოგური ფანჯარა დიალოგური ფანჯარა

””””პროექტის ბიუჯეტიპროექტის ბიუჯეტიპროექტის ბიუჯეტიპროექტის ბიუჯეტი” ” ” ” –––– ხარჯვის ხარჯვის ხარჯვის ხარჯვის

კატეგორიის ნუსხის ფორმირებაკატეგორიის ნუსხის ფორმირებაკატეგორიის ნუსხის ფორმირებაკატეგორიის ნუსხის ფორმირება

301

სურსურსურსურ. 4. . 4. . 4. . 4. 27272727.... დიალოგური ფანჯარა დიალოგური ფანჯარა დიალოგური ფანჯარა დიალოგური ფანჯარა ””””პროექტის ბიუჯეტიპროექტის ბიუჯეტიპროექტის ბიუჯეტიპროექტის ბიუჯეტი” ” ” ” ––––

ხარჯების ფორმირებახარჯების ფორმირებახარჯების ფორმირებახარჯების ფორმირება

302

საკადრო შეფასებასაკადრო შეფასებასაკადრო შეფასებასაკადრო შეფასება.... საკადრო შეფასება არის ჩართული

სერვისი პროექტების მართვის სისტემაში, რომელიც

შესაძლებელია მუშაობდეს დამოუკიდებლად და გამოყენებული

იქნას ნებისმიერი საკადრო რესურსის შეფასების პროცესისთვის

(მაგ., რეიტინგული შეფასება, CV - ფორმის მოდელი და სხვ.).

საკადრო შეფასების ნაწილი შედგება სამი დიალოგისგან -

შეფასების ფორმის მომზადება, შეფასების ფორმის შედგენა და

საკადრო შეფასება.

შეფასების ფორმის მომზადებისშეფასების ფორმის მომზადებისშეფასების ფორმის მომზადებისშეფასების ფორმის მომზადების დიალოგი ახდენს

შეფასებების ფორმების და პერიოდულობის განსაზღვრას (სურ.

4.28).

შეფასების ფორმის შედგენისშეფასების ფორმის შედგენისშეფასების ფორმის შედგენისშეფასების ფორმის შედგენის დიალოგი შედგება სამი

ნაწილისგან - შეფასების ფორმის სტრუქტურის, ექსპერტული

სკალისა და შეფასების ფორმის ქვესტრუქტურის შედგენა.

შეფასების ფორმის სტრუქტურის შედგენის შემდეგ ღილაკით

”თანხმობა”(სურ. 4.29), დიალოგზე აქტიურდება ექსპერტული

სკალის ფორმა.

სურსურსურსურ. 4.. 4.. 4.. 4.28282828. . . . შეფასების ფორმის მომზადების შეფასების ფორმის მომზადების შეფასების ფორმის მომზადების შეფასების ფორმის მომზადების

დიალოგური ფანჯარადიალოგური ფანჯარადიალოგური ფანჯარადიალოგური ფანჯარა

303

სურსურსურსურ. 4.. 4.. 4.. 4.29292929.... შეფასების ფორმის შედგენის დიალოგი შეფასების ფორმის შედგენის დიალოგი შეფასების ფორმის შედგენის დიალოგი შეფასების ფორმის შედგენის დიალოგი ----

სტრუქტურის შედგენასტრუქტურის შედგენასტრუქტურის შედგენასტრუქტურის შედგენა

ექსპერტული სკალისექსპერტული სკალისექსპერტული სკალისექსპერტული სკალის ფორმაში შესაძლებელია შედგენილი

სტრუქტურის ჩანაწერი განისაზღვროს რაოდენობრივი (სურ. 4.30)

ან თვისებრივი (სურ. 4.31) შეფასების მახასიათებლის მიხედვით

და შესაბამისად დაემატოს ქულა და ქულათა შეფარდება. რის

საფუძველზეც, შემდგომში მოხდება საკადრო რესურსის შეფასება.

ექსპერტული სკალის შედგენის შემდეგ, ღილაკით ”თანხმობა”,

აქტიურდება ”ქვესტრუქტურის” ნაწილი, სადაც ხდება

სტრუქტურის დეტალიზაცია (სურ. 4.32).

304

სურსურსურსურ. 4.. 4.. 4.. 4.30303030. . . . შეფასების ფორმის შედგენის დიალოგი შეფასების ფორმის შედგენის დიალოგი შეფასების ფორმის შედგენის დიალოგი შეფასების ფორმის შედგენის დიალოგი ---- ექსპერტული სკალაექსპერტული სკალაექსპერტული სკალაექსპერტული სკალა

რაოდენობრივი შეფასების რაოდენობრივი შეფასების რაოდენობრივი შეფასების რაოდენობრივი შეფასების მახასიათებლის მიხედვითმახასიათებლის მიხედვითმახასიათებლის მიხედვითმახასიათებლის მიხედვით

305

სურსურსურსურ. 4.. 4.. 4.. 4.31313131. . . . შეფასების ფორმის შედგენის დიალოგი შეფასების ფორმის შედგენის დიალოგი შეფასების ფორმის შედგენის დიალოგი შეფასების ფორმის შედგენის დიალოგი ---- ექსპერტული სკალა ექსპერტული სკალა ექსპერტული სკალა ექსპერტული სკალა

თვისებრივი შეფასების მახასიათებლის მიხედვითთვისებრივი შეფასების მახასიათებლის მიხედვითთვისებრივი შეფასების მახასიათებლის მიხედვითთვისებრივი შეფასების მახასიათებლის მიხედვით

306

სურსურსურსურ. 4.. 4.. 4.. 4.32323232.... შეფასების ფორმის შედგენის დიალოგი შეფასების ფორმის შედგენის დიალოგი შეფასების ფორმის შედგენის დიალოგი შეფასების ფორმის შედგენის დიალოგი ----

ქვესტრუქტურის ქვესტრუქტურის ქვესტრუქტურის ქვესტრუქტურის შედგენაშედგენაშედგენაშედგენა

დიალოგური ფანჯარა დიალოგური ფანჯარა დიალოგური ფანჯარა დიალოგური ფანჯარა ””””რეიტინგული შეფასებარეიტინგული შეფასებარეიტინგული შეფასებარეიტინგული შეფასება”. ”. ”. ”. შეფასების

ფორმის შედგენის შედეგად, შესაძლებელია საკადრო რესურსის

რეიტინგული შეფასების წარმოება (სურ. 4.33). სპეციალისტის

მოძებნის შემდეგ, ხდება ამ სპეციალისტის შეფასებების მითითება

სტრუქტურისა და ქვესტრუქტურის მიხედვით. ყოველი

სტრუქტურის ჩანაწერის არჩევისას, დიალოგზე მოიცემა

შესაბამისი სტრუქტურის ექსპერტული სკალა. ღილაკით

”დამატება”, ინფორმაცია იწერება ცხრილში. ცხრილის სტრიქონზე

მაუსის მარცხენა ღილაკის 2-ჯერ დაწკაპუნებით, შესაძლებელია

მონიშნული სტრიქონის კორექტირება. ღილაკით ”შენახვა”

ცხრილში არსებული ინფორმაცია ინახება მონაცემთა ბაზაში და

სუფთავდება დიალოგი პარამეტრები, ახალი სპეციალისტის

შესაფასებლად.

307

სურსურსურსურ. 4. . 4. . 4. . 4. 33333333. . . . დიალოგური ფანჯარა დიალოგური ფანჯარა დიალოგური ფანჯარა დიალოგური ფანჯარა ””””რეიტინგული შეფასებარეიტინგული შეფასებარეიტინგული შეფასებარეიტინგული შეფასება”.”.”.”.

308

ლიტერატურალიტერატურალიტერატურალიტერატურა

1. გიუტაშვილი მ., თურქია ე. კორპორაციულ სისტემებში

ინტელექტუალური რესურსების მენეჯმენტი, მონოგრაფია. სტუ,

თბილისი, 2008.

2. გიუტაშვილი მ., თურქია ე., სურგულაძე გ. საბანკო

სისტემების ინტერნეტული უზრუნველყოფა უახლეს

საინფორმაციო ტექნოლოგიებზე დაყრდნობით. სტუ, შრომები

№1(145) 2004.

3. გიუტაშვილი მ. ორგანიზაციული მართვის სისტემის

სრულყოფა BI ტექნოლოგიით. სტუ, მართვის ავტომატიზებული

სისტემები, შრომები №2(3), 2007.

4. გოგიჩაიშვილი გ., თურქია ე. პროგრამული

უზრუნველყოფის რეალიზაცია Rational Rose ინსტრუმენტის

ბაზაზე. სტუ, თბილისი, 2009.

5. გოგიჩაიშვილი გ., თურქია ე., გიუტაშვილი მ.

ინტელექტუალური რესურსების მართვის სისტემის სრულყოფა

რეიტინგულ შეფასებათა პროცესების ავტომატიზაციის

საფუძველზე, საერთაშორისო კონფერენცია. სტუ, თბილისი, 2008.

6. თურქია ე. ელექტრონული ბიზნესისა და ელექტრონული

კომერციის სისტემების მოდელირება და დაპროექტება. სტუ,

თბილისი, 2009.

7. თურქია ე., ძმანაშვილი ი. ინტერნეტ-ბიზნესი,

სახელმძღვანელო. სტუ, თბილისი, 2008.

8. თურქია ე. ერთიანი ვირტუალური გლობალური ბაზრის

მართვა სერვის-ორიენტირებული არქიტექტურით. სტუ შრ.კრებ.

№1(4) , თბილისი, 2006.

9. რესიგი ვ., სურგულაძე გ., გულუა დ, „ვიზუალური

ობიექტ–ორიენტირებული დაპროგრამების მეთოდები“. სტუ,

თბილისი, 2002.

10. სურგულაძე გ., თურქია ე., ბულია ი. Web-აპლიკაციების

დამუშავება მონაცემთა ბაზების საფუძველზე (ADO.NET, ASP.NET,

C#). სტუ, თბილისი, 2009.

309

11. სურგულაძე გ., თურქია ე., ბულია ი. Web - აპლიკაციების

აგება ASP&ADO&C# პაკეტებით .NET პლატფორმაზე. სტუ,

თბილისი, 2009.

12. სურგულაძე გ., გულუა დ., თურქია ე. ბიზნეს-

პროცესების მოდელირება პეტრის ქსელებით. სტუ, თბილისი,

2008.

13. სურგულაძე გ., გულუა დ. განაწილებული სისტემების

ობიექტ–ორიენტირებული მოდელირება უნიფიცირებული პეტრის

ქსელებით. მონოგრაფია. სტუ, თბილისი, 2005.

14. სურგულაძე გ., შონია ო., ყვავაძე ლ. „მონაცემთა ბაზების

მართვის სისტემები (MsSQL Server)“. სტუ, თბილისი 2005.

15. სურგულაძე გ. დაპროგრამების ობიექტ-ორიენტირე-

ბული მეთოდი. სტუ, თბილისი 2005.

16. სურგულაძე გ., თურქია ე. ბიზნეს–პროცესების მართვის

სისტემის დაპროექტება, მონოგრაფია. სტუ, თბილისი, 2003.

17. სურგულაძე გ., თურქია ე., გიუტაშვილი მ. ბიზნეს-

პროცესების მოდელირების თანამედროვე პრონციპები და

ინსტრუმენტული საშუალებები. სტუ, მართვის ავტომატიზებული

სისტემები, შრომები №1(4), 2008.

18. ელიაშვილი ჯ., გადაწყვეტილებათა მიღების მეთოდები,

თბილისი 2005.

19. ელიაშივლი ჯ., გადაწყვეტილებათა მიღების მეთოდები,

ვითარებათა გაურკვევლობის და ინტერესთა შეჯახების

პირობებში. თბილისი 1998.

20. A Guide to the PMBOK – Project Management Body of

Knowledge, Global Standarts, 2006.

21. Hammer M., Champy J. Reengineering the Corporation. A

Manifesto for Business Revolutions, HarperBusiness, 1993.

22. Hickman L.J. Technology and Business Process Reengineering

(BPR): Undestanding Where BPR Fits into the World of Information

Systems Developers. Proc. of ORACLE User Forum 93, v.2, Vienna,

1993.

23. Jablonski, S., Petrov, I., Meiler, C., Mayer, U. Guide to Web

Application and Platform Architectures, Germany, Springer-Verlag

Berlin And Heidelberg Gmbh, 2004.

310

24. Jablonski, S. Projek-ForFlow, http://www.ai4.uni-

bayreuth.de/en/research/projects/010_forflow/index.html.

25. Open Management Group, Business Process Management

Initiative: Business Process Modeling Notation (BPMN),

http://www.bpmi.org, 2006.

26. O’Brien. Management Information Systems: Managing

Information Technology in the E-Business Enterprise, 2002.

27. Rinderle, S.; Bobrik, R.; Reichert, M.; Bauer, T. Business

Process Visualization – Use Cases, Challenges, Solutions. In: Proceedings

of the 8th International Conference on Enterprise Information Systems,

Paphos, Cyprus, 2006.

28. Surguladze G., Turkia E., Topuria N., Giutashvili M.

Development and Research of the Computer System Models Supporting

the Human Resource Selection for the Project Management, 3 rd Intern.

Conf., Computational Intelligence (CI’09), Tbilisi, Georgia 2009.

29. Surguladze G., Turkia E., Gulua D. Perfection of Object-

Oriented Projecting with a Process-Oriented Approach, Internation.

Conference, Educat, science and economics at univ.Integrat.to

intern.educ.area, Płock, Poland, 2008.

30. Киквадзе Т.Ф., Габелая А.Г. Методы исследования

операций. Тбилиси, 1984.

31. М. Оутей, П. Конте, Эффективная работа SQL Server

2000, Москва, Киев, Харьков, Минск, Санкт-Петербург 2002

32. Питерсон Дж., Теория Сетей Петри и моделирование

систем, Москва 1984.

33. Вагнер Г. Основы исследования операций, Москва, 1972.

34. http://www.osp.ru/os/2003/04/182900/

უკანასკნელად გადამოწმებულ იქნა–21.03.2009

35. www.sdgcomputing.com/glossary.htm

უკანასკნელად გადამოწმებულ იქნა–15.04.2009

36. http://www.microsoft.com/bi

უკანასკნელად გადამოწმებულ იქნა–22.01.2010

37. http://webservices.xml.com/lpt/a/ws/2003/09/30/soa.html

უკანასკნელად გადამოწმებულ იქნა–25.01.2010

311

38. “Service-Oriented Architecture: A Primer”. Michael S. Pallos.

http://www.bijonline.com/PDF/SOAPallos.pdf

უკანასკნელად გადამოწმებულ იქნა–18.12.2009

39. “The Benefits of a Service-Oriented Architecture”. Michael

Stevens.http://www.developer.com/design/article.php/1041191

უკანასკნელად გადამოწმებულ იქნა–15.01.2009

40. http://www.microsoft.com/sql

უკანასკნელად გადამოწმებულ იქნა–09.12.2009

41. http://msdn.microsoft.com/library/ens/RSPORTAL/HTM/rs_gt

s_portal_3vqd.asp უკანასკნელად გადამოწმებულ იქნა–08.12.2009

42. http://www.oasisopen.org/committees/tc_home.php?wg_abbre

v=soa-rm უკანასკნელად გადამოწმებულ იქნა–23.12.2009

43. http://www.intelligententerprise.com/showArticle.jhtml?articl

eID=45400111 უკანასკნელად გადამოწმებულ იქნა–14.12.2009

44. http://www.dvgu.ru/meteo/PC/korporat.htm

უკანასკნელად გადამოწმებულ იქნა–17.12.2009

45. http://businessintelligence.ittoolbox.com/

46. უკანასკნელად გადამოწმებულ იქნა–15.01.2009

47. www.uml.ru

უკანასკნელად გადამოწმებულ იქნა–15.01.2009

48. http://www.sparxsystems.com.au/platforms/business_process_

modeling.html უკანასკნელად გადამოწმებულ იქნა–15.01.2009

49. http://conferences.embarcadero.com/article/32193 უკანასკნელად გადამოწმებულ იქნა–15.01.2009

50. http://bse.sci-lib.com/article103312.html უკანასკნელად გადამოწმებულ იქნა–15.01.2009

51. http://www.uml2.ru/index.php?option=com_content&task=cat

egory&sectionid=3&id=7&Itemid=48 უკანასკნელად გადამოწმებულ იქნა–15.01.2009

52. http://qiq.ru/31/08/2009/programs_soft/183103/enterprise_arc

hitect_corporate_edition_75848.html

უკანასკნელად გადამოწმებულ იქნა–15.01.2009

ibeWdeba avtoris mier warmodgenili saxiT

gadaeca warmoebas 22.01.2010. xelmowerilia dasabeWdad

09.02.2010. qaRaldis zoma 60X84 1/16. pirobiTi nabeWdi Tabaxi 19,5.

tiraJi 100 egz.

sagamomcemlo saxli `teqnikuri universiteti~, Tbilisi,

kostavas 77