Η ΔΙΑΔΟΣΗ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΩΝ ΤΕΧΝΙΚΩΝ ΒΑΦΗΣΜΕΣΑ ΑΠΟ ΣΧΟΛΙΚΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ

ΚΑΙ ΤΑ ΑΝΑΛΥΤΙΚΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΤΟΥ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ

Μιχαήλ Ανδριώτης

ΕΙΣΑΓΩΓΗΌ,τι συμβαίνει γύρο μας σχετίζεται με τα χρώματα. Οι δραστηριότητές μας επηρεάζονται από το φως και τα χρώματα. Πόσο μας χαροποιούν οι ηλιόλουστες μέρες με τον καταγάλανο ουρανό και τις ποικιλίες των χρωμάτων της φύσης, και πόσο μας μειώνουν τη διάθεση οι γκρίζες και σκοτεινές μέρες του χειμώνα. Αν ζούσαμε συνεχώς στο γκρίζο και το σκοτάδι ίσως θα ήταν δύσκολη η εξέλιξή μας.

Η χώρα μας,με τη μεγάλη ποικιλία των κλιματολογικών και εδαφολογικών συνθηκών,είναι από τις πιο πλούσιες σε χλωρίδα στην Ευρώπη.Έχουν καταγραφεί πάνω από 6000 είδη φυτών,από τα οποία πάρα πολλά ενδημικά. Μεγάλη ποικιλία φυτών σημαίνει και μεγάλη ποικιλία χρωμάτων. Δικαιολογημένα η Ελλάδα θα μπορούσε να χαρακτηριστεί η χώρα των χρωμάτων.

Γιατί χρειαζόμαστε τα χρώματα; Για να βιώσουμε την ομορφιά και την ασκήμια.

Ο Κίτσος Μακρής υφαίνει με τη φαντασία του την ομορφιά του Θεσσαλικού κάμπου και γράφει : << Χωράφια και μποστάνια,ποτάμια και ξεροτοπιές σχηματίζουν γοητευτικούς χρωματικούς και σχεδιαστικούς συνδυασμούς που καταλήγουν στα θυσσανωτά κρόσσια των βουνοκορφών και Αιγαιοπελαγίτικων ακτών >>. Από την άλλη η διαστρέβλωση της τοπικής αρχιτεκτονικής με παράτερα οικοδομήματα, ντυμένα με τα περίεργα χρώματα αναμεμειγμένα με την μαυρίλα του καπνού και στολισμένα με κατασκευάσματα της μηχανής, προσβάλλουν την αισθητική του τόπου. Αξίζει να παρατεθεί ένα μικρό απόσπασμα από το βιβλίο του Κίτσου Μακρή Τα υφαντά της Θεσσαλίας.<<Οι άνθρωποι στις μεγάλες πολιτείες, παρασυρμένοι από το ρυθμό της σύγχρονης ζωής,πίστεψαν πως τα ψυχρά κατασκευάσματα της μηχανής θα μπορούσαν να αντικαταστήσουν τα έργα των χεριών και της ψυχής. Δεν άργησαν να διαπιστώσουν ότι το σπιτικό δεν έγινε για να προστατεύει το κορμί από το χιόνι, τη βροχή και τον ήλιο, αλλά και για να δημιουργεί το ιδιαίτερο εκείνο κλίμα,όπου η ψυχή αναπαύεται, ζεσταίνεται και δυναμώνει>>. Για να αντιλαμβανόμαστε την αληθινή έκφραση των άλλων (χλόμιασε γιατί πικράθηκε, κιτρίνισε από την αρρώστια του, κοκκίνισε από ντροπή κλπ.)

Για να εκφραστούμε δημιουργικά,όπως με τις τέχνες. Σημαντικός παράγοντας ομορφιάς ενός πίνακα ζωγραφικής, ενός υφαντού ή γιατί όχι ενός πιάτου φαγητού, είναι το χρώμα με τις αντιθέσεις των τόνων και το δέσιμο σχεδίου και χρώματος.

1

Για να σερβίρουμε στα παιδιά τη γνώση παρατηρώντας στη φύση τους συνδυασμούς των χρωμάτων, διαλέγοντας τα χρώματα που τους ταιριάζουν, παρασκευάζοντας φυσικές βαφές, κάνοντας πειράματα που παράγουν ουσίες χρωματιστές, περιγράφοντας με πολύχρωμους σχεδιασμούς κλπ.

Στην ελληνική αρχαιότητα πηγή των χρωμάτων είναι η φύση. Τα χρώματα των ανακτόρων της Κνωσού προέρχονταν από ορυκτά ή από το φυτικό βασίλειο. Κόκκινο προερχόμενο από το ριζάρι, υπάρχει ανεξίτηλο μέχρι σήμερα σε επιτύμβιες πλάκες,όπως εκείνες του Βόλου. Τα δε ενδύματα δεν ήσαν μόνο λευκά όπως φαίνονται στα αγάλματα. Από τα γραπτά μνημεία της Αιγύπτου, της Κρήτης και της Ηπειρωτικής Ελλάδας προκύπτει ότι τα ενδύματα είχαν ωραία χρώματα, όπως κυανούν, κίτρινο, ερυθρό.

Η πολυχρωμία έλαβε μεγάλη ανάπτυξη από την εποχή των Ελληνιστικών χρόνων. Ζωηρά χρώματα έφεραν κυρίως οι εταίρες, αλλά και οι αυτοκράτορες. Κοινωνικοί,ιστορικοί λόγοι επιδρούσαν στην εκλογή των χρωμάτων στις φορεσιές. Το κόκκινο χρώμα φανερώνει τον πλούτο εκείνου που το φορεί. Όσο πιο μεγάλη επιφάνεια καλύπτει το κόκκινο, τόσο μεγαλύτερη αξία έχει ο επενδύτης του.

Η Τουρκοκρατία επέβαλε στους ραγιάδες περιορισμένη χρήση χρωμάτων στα ενδύματα και στους τοίχους των σπιτιών τους. Μέχρι το 17ο αιώνα στην Αυστρία και το Γερμανικό χώρο, ειδικές διατάξεις ρύθμιζαν τους τύπους, το υλικό και τα χρώματα των ενδυμάτων με κοινωνικά, πολιτικά κριτήρια. Όσον αφορά στη χρήση των χρωμάτων στο Württemberg το πράσινο απαγορευόταν να το φορούν όλοι οι υπήκοοι πλην των αυλικών και των ηγεμονικών κυνηγών. Στους αγρότες της αψβουργικής αυτοκρατορίας συνηθίζεται το μπλέ χρώμα μέχρι τις αρχές του 18ου αιώνα.

Σε όλους τους πολιτισμούς οι άνθρωποι συσχέτιζαν τα χρώματα με διάφορα γεγονότα,παραστάσεις, συναισθήματα,όπως ο θάνατος, η αρρώστια.Για τους Βουδιστές και τους Ινδουιστές το έντονο πράσινο συμβολίζει τη ζωή και το ανοικτό πράσινο το βασίλειο του θανάτου. Για τους αρχαίους Έλληνες το μπλέ ήταν το χρώμα του Δία και της Ήρας, ως θεών του ουρανού, καθώς και της Αφροδίτης ως θεάς της αγάπης. Για τους Ινδιάνους το μπλέ συμβολίζει την αγάπη και την ειρήνη. Για το Χριστιανισμό το μπλέ είναι το χρώμα της πίστης, της αφοσίωσης και της αιωνιότητας.Στην ελληνική λαϊκή παράδοση το κόκκινο και το γαλάζιο έχουν μαγική χρήση. Η γαλάζια χάντρα, η γαλάζια κορδέλα είναι φυλακτά για το κακό μάτι. Το κόκκινο χρώμα το συναντάμε στα έθιμα του γάμου ( κόκκινη σκέπη της νύφης), της γέννησης (στην κούνια του μωρού). Τα νεογέννητα ζώα τα προστατεύουν για το μάτι,δένοντας ένα κόκκινο πανί στην ουρά ή το πόδι τους.

Ακόμη και στην εξήγηση των ονείρων βρίσκουμε συγκεκριμένη συμβολική σημασία για το κάθε χρώμα, όπως στο πιο κάτω μοιρολόγι του Άργους που ο νεκρός εξηγεί το όνειρό του, προάγγελο του θανάτου του

Ατός μου το δα τα΄όνειρο πού θελα να πεθάνωΚόκκινα είδα κι εφόρεγα, πράσινα και γεράνια.

Το πράσινο ήτανε κακό,το κόκκινο χαμπέρι,

2

Κείνο το καταγέρανο, Χάρος που θα με πάρει

Από τις μαρτυρίες Ελλήνων και Λατίνων συγγραφέων πληροφορούμαστε μόνο γενικά για κάποιες χρωστικές ουσίες όχι όμως τον τρόπο χρήσεως.Κατά πάσα πιθανότητα οι σημερινές συνταγές προέρχονται από τις αρχαίες,με παραλλαγές που δίδαξε η εμπειρία. Το κεραμόχρουν για παράδειγμα του μάλλινου χιτώνος του 6ου-7ου αιώνα μ.Χ. είναι όμοιο με τα χρώματα που δίνει το ριζάρι. Η αρχαία βαφική τέχνη είχε φτάσει σε ψηλό βαθμό τελειότητας. Αυτό προκύπτει από μαρτυρίες αρχαίων περί βαφικών ουσιών,αλλά και από τις παλαιές ελληνικές παραδοσιακές συνταγές βαφής.

Τα γνήσια λαϊκά ελληνικά χρώματα που συναντάμε στα νεοελληνικά κεντήματα και υφαντά, ήταν στην πλειονότητα φυτικά.Ήταν και ανεξίτηλα γιατί πριν από τη βαφή των μαλλιών προηγείτο η διαδικασία της προυποστυφής ή στύψης. Οι χρωματισμοί τους ήταν όμοιοι με εκείνους των υφασμάτων που βρέθηκαν στους τάφους της Αιγύπτου. Κάτι ανάλογο προκύπτει συγκρίνοντας τους χρωματισμούς και την τεχνουργία ανάμεσα στα Κοπτικά υφάσματα και τα Ελληνικά και Ανατολικά κιλίμια.

Στα χωριά μας μέχρι τον ΧΙΧ αιώνα μόνο φυσικά χρώματα χρησιμοποιήθηκαν στις βαφές. Από το ΧVIII μέχρι τις αρχές του ΧΙΧ αιώνα στα Αμπελάκια της Θεσσαλίας αναπτύχθηκε βιομηχανία βαμβακιού και κόκκινης βαφής με ριζάρι(ή ερυθρόδανο), μοναδική σε όλη την Ευρώπη.Εκείνη λοιπόν την εποχή τα Αμπελάκια με τη βιοτεχνία τους σκορπίζουν την κίνηση και τη ζωή σε όλο το γύρο χώρο (Μοραβία, Λειψία,Δρέσδη, Πέστη, Μοράβία Τεργέστη....) <<και δημιουργούν ένα απέραντο εμπόριο που συνδέουν τη Γερμανία με την Ελλάδα με χίλια νήματα>>.

Τα φυσικά χρώματα είναι αναμεμιγμένα με τα συμπληρωματικά τους. Έτσι δημιουργείται μία γκρίζα απόχρωση που συμβάλλει στην αρμονική τους σύνθεση. Αντίθετα τα χημικά χρώματα, είναι αμιγή χρώματα και είναι δύσκολο να συνδυαστούν,γιατί δημιουργούν έντονες αντιθέσεις και δεν μας δίνουν την απαλότητα και τη γλυκύτητα των φυσικών χρωμάτων. Η βαφική τέχνη είναι από τις πλέον χρήσιμες και θαυμαστές. αν υπάρχει κάποια τέχνη που μπορεί να εμπνεύσει στον άνθρωπο μία ευγενή φιλοδοξία, τότε πρόκειται γι αυτήν. Η τέχνη της βαφής για πολλά χρόνια αποτελούσε οικογενειακό μυστικό, το οποίο μεταφερόταν σε ξένους με μεγάλο δισταγμό. Αποτέλεσμα ήταν να χαθούν πολλές συνταγές βαφής και πιθανόν από φυτά που συναντάμε καθημερινά. Φιλοδοξία είναι όχι μόνο η αναζήτηση αλλά η παραγωγή και διάδοση τεχνικών βαφής που θα εμπνευσθούν οι μαθητές μας.

ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΩΝ ΕΡΓΑΣΙΩΝΗ παρούσα εργασία αφορά στη χρήση παραδοσιακών τεχνικών για τη βαφή μαλλίνων νημάτων, βαμβακερών υφασμάτων, αυγών καθώς επίσης και τη χρήση φυσικών υδροχρωμάτων για τη ζωγραφική. Την εργασία αυτή πραγματοποίησε μικρή ομάδα μαθητών του Πειραματικού Λυκείου Αναβρύτων,με επικεφαλής τον γράφοντα,την κ. Δέσποινα Δαμιανού Δρα Φιλόλογο, και τη συνδρομή της κ. Σοφίας Κανά και της συνεργάτιδός της κ. Αργυρώς Σεβαστής,οι οποίες μας δίδαξαν τεχνικές βαφής μαλλίνων νημάτων, με ερυθρόδανο (ριζάρι),λουλάκι, και κερμέζι κατά την διήμερη επίσκεψή μας

3

στο εργαστήρι υφαντικής και παραδοσιακής βαφής της κ. Σοφίας Κανά,στον Άγιο Νικόλαο Λασιθίου Κρήτης. Αρχικά παρατίθενται μερικά βασικά μυστικά της βαφικής τέχνηςΑ) Για την πρόσμιξη των φυσικών χρωμάτων πρώτα γίνεται ολοκληρωμένη βαφή με το ένα χρώμα και ύστερα με το άλλο. Β) Οι δυνατότητες του κάθε χρώματος ως προς τις αποχρώσεις και τους τόνους είναι πάρα πολλές, αν όχι άπειρες. Γ) Εκτός από τις χρωστικές,σημασία έχει πάνω πού θα κτίσεις το χρώμα Έχει διαπιστωθεί ότι το χρώμα αποδίδεται καλύτερα ( πιο έντονο) πάνω σε μαλλί και μετάξι Δ) Το άσπρο μαλλί από την κοιλιά και τις πλευρές του ζώου είναι μακρόινο και καλύτερης ποιότητας,ενώ της ουράς είναι κοντόινο και κατώτερης ποιότητας. Ε) Οι βασικές διαδικασίες βαφής των μαλλίνων νημάτων περιελάμβαναν α) την προετοιμασία τους,το Στρουθισμό, όπως αναφέρεται από τους αρχαίους συγγραφείς και τους ελληνιστικούς παπύρους που βρέθηκαν στις Θήβες της Αιγύπτου γραμμένοι στα Ελληνικά, που γίνεται σε δύο στάδια : 1) Πλύσιμο με ζεστό όχι καυτό νερό, 2) Προ-υποστυφή,δηλαδή την προετοιμασία για την υποδοχή και σταθεροποίηση του χρώματος στα νήματα.β) την κυρίως βαφή, γ) το τελικό πλύσιμο και δ) το στέγνωμα. Ζ) Η διαδικασία βαφής των βαμβακερών με ριζάρι, όπως εφαρμοζόταν από Έλληνες τεχνίτες της Θεσσαλίας (Αμπελάκια, Ραψάνη, Αγιά κλπ) κατά το 18ο

μέχρι αρχές 19ου αιώνα, περιελάμβανε συνοπτικά το αρχικό πλύσιμο, με αλυσίβα-ασβέστη-αλκαλικές ουσίες, τη λεύκανση με υδατικό διάλυμα σόδας, τον επαναλαμβανόμενο καθαρισμό σε διάλυση σόδας-κοπριάς προβάτου και ελαιολάδου, το πλύσιμο σε νερό ποταμού, τη στύψη(με καταλύτες ή προστύμματα) για τη στερέωση του χρώματος στο βαμβακερό νήμα, την κυρίως βαφή, το τελικό πλύσιμο, το στέγνωμα Η) Το μάλλινο νήμα πρέπει να διατηρείται βρεγμένο μέχρι να μπεί στο σκεύος βαφής. Θ) Οι απότομες μεταβολές της θερμοκρασίας από κρύο σε ζεστό πρέπει να αποφεύγονται. Ι) Η ανάδευση πρέπει να γίνεται με ήπιες κινήσεις,χρησιμοποιώντας ένα ξύλο και από κάτω προς τα επάνω για την ομοιόμορφη κατανομή του χρώματος και του καταλύτη.Δεν μπορούμε να πετύχουμε το ίδιο χρώμα,σε επαναλαμβανόμενη βαφή ακόμη και με τις ίδιες ακριβώς συνθήκες. Οι φυτικές βαφές είναι αυθεντικές και ο παρασκευαστής τους ο δημιουργός των δικών του χρωμάτων. Ι) Μερικές πηγές χρωμάτων: Για το κίτρινο είναι τα σπάρτα(κοτσάνι), τα νεαρά φύλλα της αμυγδαλιάς,το Reseda lutea (με αυτό οι γυναίκες της αρχαιότητας έβαφαν τα νυφικά τους), τα ρόδια (καρπός). Για το μπλε το ινδικό (λουλάκι). Απαλούς χρωματισμούς του γαλάζιου παίρνουμε από τα άνθη της παπαρούνας. Για το καφέ,Καρύδια(εξωτερικό καρπού, βελανιδιά (φλούδα και εξωτερικό καρπού), αμύγδαλα (εξωτερικό καρπού), φλούδα ευκαλύπτου. Για το πορτοκαλί,από τα κρεμμυδότσουφλα, και τα στίγματα του κρόκου(Ζαφορά). Για το κόκκινο,το ριζάρι,μαύρη μουριά (καρπός), ο κρόκκος (Croccus sativus)( κόκκινα στίγματα υπέρου). Κ) Η βαφή εξαρτάται από πολλούς παράγοντες, όπως τα σκεύη, τη θερμοκρασία,την ποιότητα του νερού, τη συγκέντρωση του χρώματος, τον αριθμό των τσιλέδων (τυλιγμένο μαλλί),το είδος και την συγκέντρωση των καταλυτών (προστυμμάτων).

4

Η αξία των καταλυτών(προστυμμάτων) δεν περιορίζεται μόνο στη στερέωση του χρώματος, αλλά και στην κατάληξη και τη φωτεινότητα του χρώματος. Ο άσβεστος ασβέστης, ο ένυδρος χλωριούχος κασσίτερος (SnCl2.2H2O), το κερμέζι, η στύψη, το κιτρικό οξύ, η σόδα, η στάχτη από καθαρό ξύλο κοσκινισμένη κλπ, είναι μερικοί από τους καταλύτες.

1. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΒΑΦΗΣ ΜΑΛΛΙΝΟΥ ΝΗΜΑΤΟΣ. Για την <<ιεροτελεστία>> της κόκκινης βαφής μάλλινου νήματος που πραγματοποιήσαμε στο εργαστήρι της κ. Σοφίας Κανά, προηγήθηκε ο ΣΤΡΟΥΘΙΣΜΟΣ, που όπως αναφέρθηκε πιο πάνω έγινε σε δύο στάδια.

Α) Πλύσιμο με ζεστό, όχι καυτό νερό. Πριν βραχούν οι μάλλινοι τσιλέδες είχαν δεθεί χαλαρά με βαμβακερό σπάγκο, για να μην μπερδευτούν στο πλύσιμο. Παράλληλα είχε προετοιμαστεί μία μεγάλη λεκάνη με ζεστό νερό όπου είχε διαλυθεί καλά τρίμα από πράσινο σαπούνι που μόλις αντέχει το χέρι στη θερμοκρασία του. Οι τσιλέδες παρέμειναν στο σαπουνόνερο όλη τη νύκτα. Το πρωί τρίβονταν προσεκτικά, ξεβγάζονταν με την ίδια προσοχή και κρεμάστηκαν για να στραγγίσουν.

Β) Προ-υποστυφή Τα λιποειδή του μάλλινου νήματος πρέπει να χάσουν τη συνοχή τους και να αφήσουν να απορροφηθεί το υδρόχρωμα.. Αυτό πετυχαίνεται ανακατεύοντας στο χλιαρό νερό του καζανιού την ανάλογη σε βάρος ποσότητα του κατάλληλου καταλύτη. Σαν καταλύτες χρησιμοποιήθηκαν 150g Allum μαζί με 80g Κρεμοτάρταρο τα οποία διαλύθηκαν πλήρως σε 20 λίτρα νερό.. Οι ποσότητες αυτές φτάνουν για μισό κιλό μάλλινου νήματος. Το νήμα παρέμεινε μέσα στο πιο πάνω μίγμα 1 ώρα στους 80-90ο C. Αφέθηκαν τα νήματα να κρυώσουν μέσα στο μπάνιο τους. Στη συνέχεια τα κρεμάσαμε για να στραγγίσουν. Τα νήματα δεν πλένονται πάλι.

Η ΒΑΦΗ

• Παραγωγή φυτικού χρώματος.200 g κονιορτοποιημένηης ρίζας από ριζάρι, διαλύεται σε 10 λίτρα νερό (μαλακό, ελαφρώς αλκαλικό). (Όσο πιο χοντρή είναι η ρίζα,τόσο καλύτερο χρώμα βγαίνει).Αφήσαμε το μίγμα 24 ώρες.

• Θερμαίνεται το μίγμα στους 80ο C για 30min σε χάλκινο σκεύος (Μπορεί να χρησιμοποιηθεί σκεύος ανοξείδωτο ή εμαγιέ).

• (Σουρώνεται το μίγμα με κρησάρα (σουρωτήρι). • Πείραμα Για τη απόδοση των χρωματικών τόνων έγινε πείραμα με

τρείς καταλύτες.• Σε ποτήρια ζέσεως των 200 ml προσθέσαμε από 150ml ζεστό φυτικό

εκχύλισμα από το ριζάρι. • Στο πρώτο ποτήρι διαλύσαμε καλά περίπου 1g κιτρικό και στη

συνέχεια εισάγαμε για 5 min ένα μικρό κομμάτι από το μάλλινο τσιλέ, που επρόκειτο να βάψουμε. Στη συνέχεια το αφήσαμε να στεγνώσει πάνω σε χαρτί κουζίνας.

• Ακολουθήθηκε η ίδια διαδικασία προσθέτοντας στο δεύτερο ποτήρι ζέσεως 1g περίπου SnCl2.2H2O, και στο τρίτο ποτήρι 8g κρεμοτάρταρο.

5

• Από τους τρείς χρωματικούς τόνους προτιμήσαμε αυτόν που έδωσε το κιτρικό.

• Το τελικό στάδιο της βαφής• Στην κατσαρόλα με το κόκκινο φυτικό εκχύλισμα διαλύσαμε καλά 25g

κιτρικό. Εισάγαμε τον τσιλέ με ένα ξύλο και τον αφήσαμε μέσα στο σκεύος για 1 ώρα στους 50-600C περίπου.Μετά τον αφήσαμε να στεγνώσει στη σκιά για 24 ώρες. Ακολούθησε πλύσιμο με πολλά νερά, στέγνωμα σε σκιερό μέρος και μετά το φυλάξαμε.

2. ΑΛΛΕΣ ΒΑΦΕΣ ΠΟΥ ΠΡΑΓΜΑΤΟΠΟΙΗΘΗΚΑΝΑπό τη συλλογή φυτών του δάσους των Αναβρύτων, έγινε εκχύλιση 20g περίπου φυτικού υλικού. (μέρη του άνθους, βλαστοί, φύλλα, καρποί) σε 500ml περίπου νερό. Το μίγμα παρέμεινε όλο το βράδυ. Την άλλη μέρα υποβλήθηκε σε θέρμανση στους 800C περίπου για 30-60min.Κατ αρχήν έγινε βαφή τεμαχιδίων βαμβακερών υφασμάτων, τα οποία προηγουμένως είχαν πλυθεί και ξεβγαλθεί καλά με σκόνη σαπουνιού Μασσαλίας.

ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑΜε αμυγδαλόφυλλα και με άνθη τριφυλλιού, βάφτηκαν τα βαμβακερά κίτρινα, ενώ με τα στίγματα από άνθη του κρόκου (Ζαφορά), βάφτηκαν έντονα κίτρινα. Η συλλογή ανθέων του κρόκου έγινε από καλλιέργειες των μαθητών. Οι δε βολβοί του φυτού ήταν προσφορά του Αναγκαστικού Συνεταιρισμού Κροκκοπαραγωγών Κοζάνης.

Με το περίβλημα του βολβού του κρεμμυδιού,τα βαμβακερά πήραν χρώμα κεραμιδί, ενώ η προσθήκη στύψης στο προηγούμενο φυτικό εκχύλισμα έδωσε στο βαμβακερό κίτρινο χρώμα. Με το λουλάκι το βαμβακερό βάφτηκε μπλε, ενώ με την προσθήκη στύψης βάφτηκε πιο ανοικτό μπλε. Με τα άνθη της παπαρούνας το βαμβακερό βάφτηκε γαλάζιο ενώ με την προσθήκη στο εκχύλισμα 2 κουταλιών ξυδιού πήρε σκούρο μώβ χρώμα. Το καφέ χρώμα με εκχύλισμα από καρυδότσουφλο δεν επηρεάστηκε από την προσθήκη στύψης κλπ..

Για τη βαφή των αυγών χρησιμοποιήθηκαν οι ίδιες τεχνικές εκχύλισης των φυτικών χρωστικών. Άνθη παπαρούνας έβαψαν τα αυγά γαλάζια, καρποί βελανιδιάς με καραμπογιά τα έβαψαν μαύρα, κρεμμυδότσουφλα τα έβαψαν κεραμιδί, ενώ το ίδιο υδατικό εκχύλισμα με προσθήκη 1g στύψης τα έβαψε κίτρινα.

Από τα σχέδια που ζωγράφισαν οι μαθητές θα σταθούμε στης Βένιας Δεληγιαννίδου, βαμμένο κι αυτό με φυτικά χρώματα που παρασκεύασε μόνη της. Η στέγη και οι καρποί χρωματίστηκαν με υδατικό εκχύλισμα από τη ρίζα του παντζαριού, τα ξύλινα μέρη με υδατικό εκχύλισμα φλούδας καρυδιού, ο ουρανός και τα σύννεφα από αλκοολικό εκχύλισμα πετάλων του κρόκου (Ζαφορά) και το κίτρινο από υδατικό εκχύλισμα φλούδας καρπού ροδιού.

ΠΡΟΤΑΣΗ – ΔΙΑΘΕΜΑΤΙΚΟ ΣΧΕΔΙΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ (PROJECT)(Βασισμένο στη διδακτική ενότητα <<Διαλύματα>> της Χημείας Β Γυμνασίου)

6

ΘΕΜΑ : Παραγωγή φυτικών χρωστικών με παραδοσιακές τεχνικέςΠαρατίθενται τα στάδια εργασίας που προτείνεται να ακολουθήσουν οι ομάδες εργασίας.

Α. Γίνεται από το διδάσκοντα μία μικρή εισήγηση για το ιστορικό και τις εφαρμογές της παραδοσιακής βαφής. Τονίζεται ιδιαίτερα η ανάπτυξη της βαφικής τέχνης από Έλληνες κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας. Επισημαίνεται η καλύτερη ποιότητα των φυσικών από τα χημικά χρώματα (από πλευράς αντοχής του χρώματος, υγιεινής, αισθητικής, οικολογικής κλπ). Παρακινούνται οι μαθητές να παρασκευάσουν και να γίνουν οι δημιουργοί των <<δικών τους >> χρωμάτων.

Αφού συναποφασιστούν οι επί μέρους εργασίες οι μαθητές κατανέμονται σε ομάδες,καθορίζονται οι ρόλοι τους που θα εναλλάσσονται και επισημαίνεται η αναγκαιότητα της συνεργασίας μεταξύ των μελών της ομάδας.

Προτείνεται βιβλιογραφία και καθορίζεται από κοινού με τους μαθητές ο χρόνος παρουσίασης και αξιολόγησης της εργασίας.Διανέμονται στους μαθητές γραπτές οδηγίες για την παραγωγή φυσικών χρωμάτων και τη βαφή βαμβακερών υφασμάτων,μάλλινων νημάτων και αυγών. Τονίζεται η δυνατότητα αυτοσχεδιασμού.

Τέσσερις από τις πέντε ομάδες θα παρασκευάσουν και θα βάψουν η κάθε μία με 3ή 4 διαφορετικά φυτικά χρώματα, η πρώτη μάλλινα νήματα, η δεύτερη βαμβακερά από τις κούκλες τους,η τρίτη αυγά και η τέταρτη θα ασχοληθεί με τη ζωγραφική. Τα φυτά μπορούν να συλλέξουν από οπουδήποτε, ακόμη και από τις άκρες των πεζοδρομίων. Πριν από τη βαφή, θα παρασκευάσουν διαλύματα καταλυτών(προστυμμάτων) με επί μέρους ποσότητες των υδάτινων χρωμάτων τους (περίπου 150ml) για την επιλογή των επιθυμητών χρωματικών τόνων και θα προσδιοριστεί η %W/V ή %V/V περιεκτικότητά τους. Θα σχεδιάσουν πίνακα,στον οποίο θα καταγράψουν με κάθε λεπτομέρεια όλες τις εργασίες τους. Η πέμπτη ομάδα θα μελετήσει την ιστορική, πολιτισμική, καλλιτεχνική και οικονομική πλευρά του θέματος της βαφής. Κάθε ομάδα θα συντάξει κείμενο με φωτογραφίες που θα παρουσιάσει στην τάξη, στο σχολείο, στο ευρύτερο κοινό.

Η τέχνη της βαφικής μπορεί να εμπνεύσει στον άνθρωπο μια ευγενή φιλοδοξία. Η βαφική τέχνη κατά τον Sigismund Friedrich Hermbstadt,διαφοροποιεί ποικίλα φυσικά στοιχεία που περιέχουν οργανική ύλη, έτσι ώστε να είναι ικανά να επηρεάζουν το μάτι και δια μέσου αυτού του οργάνου να ερεθίζουν την ψυχή του ανθρώπου.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: Κυριακίδου-Νέστορος Α., Τα υφαντά της Μακεδονίας και Θράκης. ΕΟΜΜΕΧ Αθήνα 1983.Μακρής Κ., Ελληνικά υφαντά της Μικράς Ασίας ΕΟΜΜΕΧ Αθήνα Μακρής Κ., Νεοελληνική Χειροτεχνία Έκδοση Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος -1969.Μακρής Κ., Τα υφαντά της Θεσσαλίας ΕΟΜΜΕΧ Αθήνα 1961.Λουκόπουλος Δ., Πως υφαίνουν και ντύνονται οι Αιτωλοί. Εκδόσεις Δωδώνη 1985.Σταθάκη- Κούμαρη Ρ., Τα υφαντά της Κρήτης. Εκδόσεις ΔΟΜΟΣ -1987.Γεωργίου Χ.,- Αντωνοπούλου Λ., Τα Κρητικά Υφαντά. Μουσείο Κρητικής Εθνολογίας –Κέντρο Ερευνών 1986.Dalichow Ε., AURA SOMA.Pyrinos Kosmos Pub. 1994.

7

Τσιριμωνάκη Μ., Φυτικές βαφές από τους θησαυρούς της κρητικής γης. Κέντρο Κρητικής Λαϊκής Τέχνης. Ρέθυμνο 2005.Κατσαρδή-Hering Ο., Τεχνίτες και Τεχνικές Βαφής νημάτων.Εκδόσεις Ηρόδοτος.Αθήνα- Αμπελάκια 2003.Τσατσαρώνη Ε., Χρήση εκχυλισμάτων του κρόκου για βαφή φυσικών ινών. Εργαστήριο Οργανικής Χημικής Τεχνολογίας,Τμήμα Χημείας Α.Π. Θεσσαλονίκης 2004Αποστολάκη Α., Τα κοπτικά υφάσματα του εν Αθήναις Μουσείου Κοσμητικών Τεχνών. Εστία- 1932.Αναλυτικά προγράμματα Σπουδών ΦΕΚ 303/ 2003Θεοφιλίδης Χ., Διαθεματική προσέγγιση της διδασκαλίας 1997. Εκδόσεις Γρηγόρη, Αθήνα

8