Ұлы өнертабыстар

Балаларға арналған танымдық

Қазақстан Республикасы Мәдениет министрлігінің Тіл комитеті

«Мемлекеттік тілді және Қазақстан халқының басқа да тілдерін дамыту»

бағдарламасы бойынша шығарылды

УДК 7.0 (031.053.2)

ББК 85 я 2

Ұ 46

УДК 7.0 (031.053.2)

ББК 85 я 2

ISBN 9965-26-447-3

ISBN 9965-26-435-Х

ISBN 9965-26-447-3

ҰЛЫ ӨНЕРТАБЫСТАР. – Алматы: «Аруна» баспасы. – 32 бет. – Сер.:

«Балаларға арналған танымдық энциклопедия».

Халϗымызда «Ізденген – жетер мϭратϗа» деген дана сөз бар. ЯϏни, әр нәрсені білуге

талпынып, білімніϟ тереϟіне бойлау – адамды кемелдікке жеткізеді, рухани байытады.

Дϫниеде балалар тϫсіне бермейтін жәйттер көп-аϗ. Өмірді жете таныϏысы, бәрін білгі-

сі келетін олар «Ол кім?», «Бϭл не?», «Неліктен?», «ϖайда?», «ϖашан?» деген тәрізді

сϭраϗтарϏа жауап іздеп, бір тыным таппайды. Олардыϟ осылайша ізденімпаздыϗ

танытуы – табиϏи заϟдылыϗ.

Осы орайда, балаларϏа баϏыт-баϏдар сілтейтін тϫрлі танымдыϗ әдебиеттердіϟ кө-

мегі аса зор екендігін ескере келе, кішкентай оϗырмандардыϟ білуге деген ϗϭштарлыϏын

ϗанаϏаттандыру ϫшін «Аруна» баспасы «БалаларϏа арналϏан танымдыϗ энциклопедия»

топтамасын ϭсынып отыр. Сан алуан таϗырыпты ϗамтитын энциклопедиялар

балалардыϟ жан-жаϗты кемелденіп, білімін тереϟдете тϫсуіне, өзі өмір сϫріп отырϏан

ортаныϟ ϗыр-сырын тануϏа, алыс-алыс өлкелерге ϗиялында саяхаттауϏа көп көмегін

тигізеді деп сенеміз.

Кеϟесшісі – Ө.Ж. Сағымбай, жаратылыстану ғылымдарының кандидаты

Ұ 46

© Қазақ тіліндегі басылымы «Аруна ltd.» ЖШС

Жер бетіндегі адамзат ғұмыры сан-алуан оқиғаларға

толы. Көне дәуірден осы заманға дейін адамдар көп те-

ген өзгерістерді бастан кешірді. Бізге дейін өмір сүр-

ген адамдар күнделікті тірлікті жеңілдету үшін түр-

лі әдістер мен амалдарды ойлап тапты. Өнертабыстар

күннен күнге көбейе түсті. Бір затты жа саудың жаңа

жолын ұсынуды «өнертабыс» деп атаймыз.

Есте жоқ ерте замандардан бері адамдар барынша жай-

лы, жақсы өмір сүруге ұмтылып келеді. Ежелгі адамдар

аңшылықпен айналысып, көшіп-қонып жүретін. Со-

сын олар ауылшаруашылығымен айналысып, оты-

рық шылыққа үйренді. Яғни, бір жерге қоныс та нып

отырып, тірлікпен айналысатын болды. Қа ғаз пай-

да болғанға дейін адамдар жапыраққа хат жа за тын.

Сондықтан да жазбаларды сақтау өте қиын еді.

Дөңгелекті ойлап тапқан соң, әлемде үлкен өзге-

рістер орын алды.

Будың күшін пайдалану арқылы механизмдерді

іске қосу мүмкін екені анықталған соң, қолмен істе-

летін жұмыстардың көбін машиналар атқаратын болды.

Кейіннен будың күшімен жүретін көліктер электр тоғын

пай даланатын болды. Соның арқасында ауаның ластануы азайып,

жұмыстың жылдамдығы артты.

Адамдардың өз тірлігін жеңілдетуге де-

ген құлшынысы көптеген өнертабыстар ды

ашуға итермеледі. Солайша дәрі-дәрмек-

тер, автокөліктер, сымсыз жүйелер, ұшақ-

тар, компьютерлер, т.б. тың дүниелер

өмір ге келді. Бұл өнертабыстар қазір өмі-

рі міз ден өз орнын тауып, адамзат игілігі

үшін қызмет етіп келеді және олар біздің

жұмысымызды жеңілдетеді.

КІРІСПЕ

а

-

-

а

3

Á³ëãåíãå – ìàðæàí!Á³ëãåíãå – ìàðæàí!

Өнертабыс дегеніміз – бұ-

рын қолданыста болмаған

жаңа дүниені жасап шығару

немесе затты жасаудың тың

әдісін, өз ге ше тәсілін ұсыну. Өр-

ке ниет да мы ған нан бері адамдар сан

алуан жаңа заттарды құрастырып, біз-

дің жұ мы сымызды жеңілдететін әдістерді

ойлап тапты. Осы өнертабыстар адамдардың

жұ мы сын тездетіп, оңайлатып қана қоймай, сол еңбектің қар-

жы лық шығынын да азайтты. Кейбір өнертабыстар қауіпсіздік

шарала рын да барынша жеңілдетті.

Арбаның дөңгелегі, аңшылық пен еңбек құралдарынан бастал-

ған адамдардың өнертабысы қоғамға көптеген

жаңа дүниелерді сыйлады. Ұшақтар, ком-

пью терлер, сүңгуір қайықтар, жасанды жер

се ріктері, теледидар, микроскоп,

ға ламтор, т.б. біздің тірлігімізді

түбегейлі өзгертті. Бұл зат-

тардың қолданыс ай ма ғы

өте ауқымды: үй тірлігіне де пай-

да ла ны лады, ғылым мен тех но ло гияны

да мы туда да маңызы зор.

Қа зіргі таңда өнертабыс иесінің құқы-

ғын заңмен қорғайтын арнайы патенттер бар.

Тарихқа көз жүгіртсек, жаңа дүниені жасау үшін

өнертапқыштардың көптеген сы-

Өнертабыс деген не? Ежелгі

адамдардыϟ

от шыϏаратын

ϗϭралы

Заманымыздыϟ

еϟ ϭлы

өнертапϗышы деп

кімді айтамыз?

Томас Алва Эдисон қа-

зір гі заманның ең көр-

нек ті өнертапқышы бо-

лып саналады. Ол 1876

жылы өндірісті дамытуға

арналған әлемдегі ең бі рін ші ғылыми зерт-

хананы ашты. Оның өнертабыстарының

саны 1093-ке жетеді. Эдисонның еңбектері

жер бетіндегі тұрғындардың өмірін түбегейлі

өзгертті.

бұ-

маған

шығару

дың тың

ну. Өр-

р сан

біз-

? Ежелг

адамдардыϟ

от шыϏаратын

ϗϭралы

ралдарынан бастал-

ен

скоп,

мізді

пай-

но ло гияны

есінің құқы-АлϏашϗы сϫϟгуір

ϗайыϗ

ώарыштыϗ зымыран

нақ тар мен қа те-

лік тер ді бастан

өт кер ге нін, тіпті

сәт сіз дікке де

ұ ш ы р а ғ а н ы н

бай қай мыз. Аға -

йын ды Райт тар-

дың ұша ғы сәтті

ұш қа ны мен, ал-

дын да бір не шеуі

сы нақ тан өтпей

қал ған болатын.

4

Есіңе сақта!

Javelin Throw

Шырын соратын тϫтік іші

ϗуыс шөптіϟ сабаϏына елік-

теп жасалϏан.

Адам ϗолымен басϗары ла-

тын ϭшаϗтан бϭрын пара-

шюттыϟ ϫлгісі ϗϭрас ты рыл-

Ϗан.

Дөϟгелек – адамзат ойлап

тапϗан еϟ ϭлы өнертабыс

болып саналады.

Томас Алва Эдисонныϟ та-

ны мал өнертабысыныϟ бірі

– электр жарыϏы. Ол фо но -

граф пен кине тос коп тан4 ке-

йін гі ϫлкен жаϟалыϗ болды.

ЕсіңеЕЕЕ

JaJaJJJJJJJJJJaJaJJJJJaJJJaJaJaJJJJJaJaJaJJJJJaJJaJaJaJJaJaaJaaaJJaaJaJaJaJJaaJaaaJaJJJaJaJaJaaaJaaaaJJaaaaaaaaaJJaJJaJaJaJJaJaaaaaJaJJJaaaaaaJJaaaaaaaJaaaaaaaaaaaaaaaaavevevevvvvvvvvvvveveveveveveveveveeeeevvvevvvvvvvvvevevvevvvvvvevvveveveevvveveveveveveveveevvvvevevvvvveveevevevvveveevevvvveveeeevvvvvvevveveveeevvvvvveveveeevevvvvvvvvevvvvvvvvveeeeevvvvvevvvvvvvevevvvvveveveveeeevveeevveeeveeeeeeeeliliiiiliiliiliiiililiilililililillililililiillilllllllllililiililillllilllllilililiiililiiililiiiliiiiiillllliiiiiilliiiilliiliinnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnn ThThThThThThThThThThhhThThThThhThThThThThThThhThTTTThhhTTThhThThhThThhhThThThThThThThhhhThThThThThhhThThhThThhThThTThThThThThhhhhhhhTThhThhhThhThTThThhhhhhThThThThThTThThhThThhThhThhThTThThTThThThThThhThhThThThThhThTThTTTTThhThTTTTTTTTTTTTTTTThTTTTTTTTTTTTTTTTTTThTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTThhhTTTT rororrorororooororrrrrrroorrrrrrrrorrrrrrrrrrrrrorrrrrrrooooroooorooooooooooorrrooooorrrooooooorrrrrroooooorrrrooooorrrrrooooooorrrrrroooooorrrrroorrrroooorroooooroorroooooorroorrrooorooooowwwwwwwwwwwwwww

Өнертабыс дегеніміз –

жаϟадан ойлап табылϏан

нәрсе. Ал ашылым дегеніміз

– бϭрыннан табиϏатта бар,

біраϗ өзгелер байϗамаϏан

дϫниені бірінші

болып ашу.

Ϭшаϗ

Жасанды жер

серігі

Кішкентай шам

Вакцина¹АϏайынды Райттардыϟ ϭшаϏы

Фонограф³

Микроскоп²

АлϏашϗы көлік

Себет арба

Парашют

Ғажапдеректер

5

Ежелгі адамныϟ өнертабыстары

Ежелгі адамдар мыңдаған жылдар бұрын

өмір сүрді. Олар аңшылықпен айналысып,

аңдардың етімен азықтанды және үнемі

өздерін жабайы жыртқыштардан қорғаумен

болды. Олар от жа ғуға болатынын білген соң,

оны шығаратын құ ралды іздеді. Бірте-бірте,

шақпақ тастарды бір-біріне үйкесе от ұшқы-

ны шығатынын білді. Олар осы тастарды қыр-

нап, өздеріне қажетті пішінге келтірді. Мысалы,

балта сияқты тастарды жерді қазуға, ағаштарды

шабуға және аңдарды өлтіруге пайдаланды. Шамамен

8000 жыл бұрын адамдар жар тастың құрамында мыс

сияқты металдардың бар екенін білді. Олар сол металдар-

дан қару жасап, еңбекке пайдаланды. Осыдан 2000 жыл өт-

кен соң Месопотамия5 тұрғындары металдар ды араласты ру

арқылы мықты, берік құралдар жасап шығарды. Темір ден

жасалған құралдар мыстан жасалған заттарға қараған да

берік болатыны анықталды. Уақыт өте келе, басқа да көптеген жа ңа

өнертабыстар ашылды. Солардың арасынан, мысалы: ката пуль та6

, компас, астролобия7 және тұт қыш-

тар ды атауға болады.

Адамдар от жағуды әбден мең-

гер ген соң, майшамдарды ой-

лап тап ты. Бұл шам дар дың

сырт пі ші ні қа быр шақ қа

ұқ сай тын. Адам дар оған се-

міз аң дардың қуы рыл ған

ма йын құйып, жа нар май ре-

тінде пай да ла на тын. Өнер тап -

қыш тар дөңге лек ті жасап шы -

ғар ғанда, адам дар көліктің жа ңа

түр ле рі пай да болады деп үміттенді.

ары

рын

п,

мі

н

ы,

рды

мамен

нда мыс

металдар-

араласты ру

ы. Темір ден

а қараған да

птеген жа ңа

ката пуль та6

не тұт қыш-

ден мең-

ы ой-

ың

а

е-

ған

ай ре-

нер тап -

асап шы -

ліктің жа ңа

еп үміттенді.

Ежелгі тастан жасалϏан ϗϭралдар

Ежелгі май шам

Тұтқыштар – адамзат ойлап тапқан не-

гізгі құралдардың бірі. Көне замандарда

адамдар оны жиі пайдаланатын. Ежелгі

грек математигі Архимед б.э.д. 260 жылы

тұтқышты бірінші болып қолданды. Қа-

зір гі кездегі қайшы, тістеуік, балға сияқ-

ты құралдардың бәрінде тұтқыштар қол-

данылады.

Тϭтϗыштар

(рычаг)

ϗай кезде

бірінші рет

ϗолданылды?


өм

аңд

өздер

болды

оны шы

шақпақ т

ны шығаты

нап, өздеріне

балта сияқты

шабуға және

8000 жы

сия

6

Аϟшылыϗта ϗолданылатын найзалар аϏаш

тϭтϗамен бекітілген шаϗпаϗ тастардан

жасалды.

Көне дөϟгелек

Компас

Катапульта

Тас балта

Астролобия

Ежелгі адамдар аϟ аулаϏанда найзаларды

пайдаланϏан

Шаϗпаϗ тас

Тастан ϗϭрал жасау ϫшін

көп уаϗыт жϭмсалϏанымен,

олар тамаша өнер туындысы

болып шыϗты. ϖажетті пі-

шін ге келтіру ϫшін, өткір әрі

ϭстауϏа ϗолайлы болу ϫшін

тас ты жаϗсылап егеу керек

болϏан.

Май шамдарды дайын дау

ϫшін ϗатты шиыршыϗ тал-

Ϗан өсімдік талшыϏын майϏа

батырып алып, ϭшына от тϭ-

татϗан. Майдыϟ ар ϗа сын да

өсімдік талшыϏы ϭзаϗ уа ϗыт

лапылдап жанатын болϏан.

Шамамен 3500 жыл бϭрын

еϟ алϏаш рет балϗытылϏан

ϗоланы ϗϭю ϫшін тигель

(ϗϭмыра) ϗолданылды.



7

Ежелгі адамдар тамақ табу үшін аң аулап, жолдарында

кездескен өсімдіктердің дәнін, жемісін теріп жейтін. Ша-

ма мен 8000 жыл бұрын адамдар көшпелі тірліктен

шаршап, жалыға бастады, бір жерге тұрақтанғысы

келді. Сосын олар жерге дән егіп, астық өсірудің қыр-

сырын меңгерді.

Шамамен 5000 жыл бұрын мысырлықтар тұңғыш

рет жер жыртатын ағаш соқаны ойлап тапты. Оны өгізге

жегетін.

Кейінірек соқаны темірден жасап, пішінін өзгертті.

Енді олар жерді жыртып қана қоймай, топырақты

аударып, өңдейтін болды. Өгізге соқа жегіп, жер жырту

әдісін көптеген дамушы мемлекеттер қазіргі

кезде де қолданады.

Мысырлықтар осыдан 7000 жыл бұрын

су ды жоғарыға көтеретін құрылғы – су

дөң ге ле гін ойлап тапты. Ол егістік жер -

лер ді ылғалдандырып, өнімнің тү сі-

мін арт тырды. Ғалымдар то пы -

рақ тың құ ры лымын зерт те ген

соң, XIX ға сыр дың ор та сын да

хи мия лық ты ңайт қыш тар ды

да мыт ты. Ты ңайт қыш тар ды

то пы рақ қа сеп кен соң, егіс тік

жер дің өнімі мо лайды.

Кейі ні рек ға лым дар пес ти цид8 ,

инсектицид9 жә не фун -

ги цидтерді10 қолданысқа енгізді.

Бүгінгі күнде тракторлар мен бас-

қа да ауылшаруашылық машина-

ла ры фермерлердің тірлігін же ңіл-

де тіп қана қоймай, алатын өнім нің

түсімін мо лай-

ту ға жәр демде-

се ді.

Ауылшаруашылыϗ жϭмыстары

Су дөϟгелегі

р қ

жер жырту

тер қазіргі

жыл бұрын

лғы – су

ік жер -

тү сі-

ы -

ид8 ,

Соϗа жегілген

өгізбен жер

жырту

Шадуф

деген не?

Шадуф дегеніміз – осыдан 7000 мың жыл

бұ рын мысырлықтар ойлап тапқан құрыл-

ғы. Оның көмегімен суды құдықтан немесе

өзен нен тартып, егістік жерді суарған.

Бұл – суды жоғарыға көтеретін тұтқыш-

тың бір түрі. Бір жағына ауыр салмақты

зат қойы лып, екінші басына шелек ілінеді.


д

кез

М

су

д

л

Ежелгі ада

кездеске

ма ме

шар

келд

сыр

Ш

рет ж

Ауылш

8

Орта Ϗасырда

су дөϟгелегі өте

танымал болды.

Орта ϏасырОрта Ϗасыр

су дөϟгелегісу дөϟгелегі

танымал болтанымал бол

Шадуф11

Трактор

Гидропонды баϗ

Машинамен жер жырту

Пестицидтерді себу

Жел диірмені

Су дөϟгелегі


«Тϭϗымсепкіш» деп атϗа не-

месе өгізге жегілген ауыл-

ша руашылыϗ маши насын

ай та мыз. Ол дәнді, ши кі зат-

ты себу ϫшін ϗолданылады.

Неміс және аϏылшын Ϗа -

лым дары химиялыϗ ты-

ϟайт ϗыш тар ды XIX Ϗасыр-

дыϟ ортасында ойлап тапты.

Гидропоника – өсім дік тер-

ді өсірудіϟ жаϟа әдісі. Бϭл

әдіс бойынша өсімдіктер то-

пы раϗϗа егілмей, суда өседі,

ϗажетті ϗоректік заттар су-

мен беріледі.

АлϏашϗы жел диірмені тік

біліктерден тϭратын. Ол б.з.

VII Ϗасырда Парсы елінде

пайда болды. Бϭл жел диір-

мендер еуропалыϗ ϫлгіден

мϫлдем бөлек болатын.


9

Бірнеше ғасырлар бойы адамзат күнделікті тірлікке адам-

дардың, жануарлардың, жел мен судың күшін пай да-

ланды. Бірақ бу қозғалтқышының пайда бо луы

– қоғамға үлкен өзгеріс әкелді.

Б.з. I ғасырында өмір сүрген алек сан дрия лық

Герон бу қозғалтқышымен жұ мыс істейтін ал-

ғашқы бу трубинасын құ рас тырған ғалым бо-

лып саналады. Бірақ ол өз өнертабысын ойын-

шық ретінде ғана пай даланған. Бірнеше жылдардан

соң, ғалымдардың қа жырлы еңбегінің арқасында құ-

рылғының піші ні өзгеріп, қызметі жетілді. Шот-

ланд инженері және өнертапқышы Джеймс Уатт бу

қозғалтқы шын дамытуға қомақты үлес қосты.

Бу қозғалтқышы өзі жүретін көлік болды. «Өндірісті алға жыл-

жыту үшін бірнеше адам бірлесіп машинамен жұмыс істейді» деген

тұжырым шындыққа айналды. Қарқынды дамудың нә тижесінде

электр мен бензинді қозғалтқыштар өмірге келді. Бұрын адамдар

істейтін көптеген ауыр жұмыстарды машиналар

атқаратын бол ды. Осыдан 50 жыл бұрын ғарыш

кеңістігін шар лау деген құр қиял болатын. 1957

жылы Ресей ғалымдары ғарышқа самғау мүмкін

екенін дә лел деген соң, еш күмән қалмады.

Роберт Годдард 1926 жылы зымыранның қоз ға-

лыс күшін көрсетті. Қазіргі таңда ға лымдар зы мы-

рандардың мүм кіндігін үздіксіз жетілдіріп ке ле ді.

Компьютердің кө ме гі мен олар

ға рыш ке мелерін ба қы лай

ала ды және жер ден мил-

лион да ған ша қы рым қа -

шық тық та тә жі ри бе лер

жүр гі зе ала ды. Со ның

ар қа сын д а ға рыш ке-

ңіс ті гі жай лы көп те ген

жа ңа мә лі мет тер ді бі-

ле ала мыз.

д р д

кө ме гі мен олар

лерін ба қы лай

жер ден мил-

қы рым қа -

жі ри бе лер

ы. Со ның

рыш ке-

көп те ген

тер ді бі-

Энергия, ϗозϏалтϗыштар және Ϗарыштыϗ зымырандар

ке адам-

ай да-

ώарыштыϗ зымыран

Бу турбинасы

Зымыран

Бірне

дард

лан

– қ

Б

Ге

ға

лы

ш

с

р

Зымыран

ώарыш кезеϟі

ϗашан басталды?

Ғарышты игеру 1957

жылы басталды. Бұ рын -

ғы Кеңес Одағы әуе ке -

ңіс тігіне «Спут ник 1»

ал ғашқы жа сан ды жер-

се рі гін ұшыр ды. Қа зір гі

кез де жүз де ген жасанды жер се рік те рі түр-

лі қыз мет тер ді ат қа ра ды. Олар бай ла ныс

ор на ту үшін және ауа райын бол жау үшін

қол да ны ла ды.


10

АлϏашϗы бу ϗозϏалтϗыштары кен орындарынан

суды ϗотарып ϗϭйып алу ϫшін

ϗолданылϏан.

Іштен тϭтанатын

ϗозϏалтϗыш

Жан Жозеф Этьен Ленуардыϟ автокөлігі

Роберт Годдард өзініϟ сϭйыϗ

жанармаймен ϭшатын

зымыраныныϟ ϗасында тϭр.

Джеймс Уаттыϟ

ротациялы машинасы

ϗозϏалтϗыш

ϗолданылϏан.ϗолданылϏан.ϗϗ

Жа

Зеноб Грамм

Джеймс Уаттыϟ бу ϗозϏалтϗышы

«Спутник 1»


ϖазіргі кездегі авто кө лік тер-

діϟ ішіндегі ϗоз Ϗалт ϗыш тар

«Іштен тϭтанатын ϗоз Ϗалт-

ϗыш» деп аталады.

Механикалыϗ жϭмыстан

электр тоϏын өндіруге ар-

нал Ϗан Динамо – машина ны

фран цуз Ϗалымы Грамм 1869

жылы ойлап тапты.

Жерсерігі алю ми ний ден жа-

салϏан шар сияϗ ты кө рі не ді.

Ені не бә рі 58 см, ал салмаϏы

83 кг. Ол Ϗарыш кеϟістігінде

92 кϫн тϭрды.

1859 жылϏы Жан Жозеф

Этьен Ленуардыϟ электрге

жа саϏан тәжірибесі алϏаш-

ϗы іштен тϭтанатын ϗоз Ϗалт-

ϗыштыϟ дамуына негіз болды.


11

Адамдар қашанда көліктің жылдам жүретін озық

түрлерін жасауға ұмтылды. Бу қозғалтқыштары ойлап

табылғанға дейінгі ең жылдам жүретін көлік – ат

болатын. Суда жүзетін қайықтарды қатынас құралы

ретінде пайдалану үшін желдің күші қолданылды.

Кейінірек қайықтың жылдамдығын арттыру үшін оған

желкендер мен діңгектер орнатылатын болды. Бу және

бензин қозғалтқыштары қолданысқа енген соң, көлік

құралдары күшті қарқынмен дамыды. Неміс инженерлері Бенц

пен Даймлер 1890 жылы алғашқы автокөлікті жасап шығарды.

Бұдан кейін біраз уақыт өткен соң, көліктер барынша жетілді.

Жылдамдығы артып, тебуге қолайлы әрі сенімді болды.

1830 жылы Англияда инженер Стефенсонның бу қозғалтқышпен

жүретін жолаушылар тасымалдайтын пойызы алғаш рет

жолға шықты.

1903 жылы Уилбер және Орвилл Райт-

тар өздерінің бипландарын12 ұшыр ды.

Солайша әуе жолы да тасымал құ ра лы

бола алатынын дәлелдеді.

1860 жылдары ағылшын өнертапқышы

пластмассаны жасап шығарды. 1908 жылы

британдық инженерлер тот баспайтын бо-

латты елдің назарына ұсынды. Кө тер гіш

крандар мен тегерміш белбеулер пайда

бо лған соң, инженерлер мен ар хи тек торлар

биік әрі сәулетті үй-

лер тұрғызуға кі ріс ті.

Осындай өнер та быс-

тар дың нә ти же сін де

XIX ға сыр дың со ңын-

да ай бын ды ғи ма рат-

тар, ғи ба дат ха на лар

мен мұ на ра лар көп-

теп са лын ды. Құ рыш-

ты мо лынан өн ді ру

әді сі та был ған нан

кейін 1856 жылы көк

ті ре ген зәу лім үй лер

са лу сән ге ай нал ды.

ы

шы

ылы

бо-

Көлік және ϗϭрылыс материалдары

Даймлер

қ

ры

жүре

б

л

кр

бо л

Халыϗаралыϗ Сауда

ϫйініϟ орталыϏы

«Атсыз

кϫйме»

деген

тіркес нені

білдіреді?

1890 жылы жасалған Бенц пен Даймлер дің

көлігі «Атсыз күйме» деген атпен танымал

болды. Автокөлік сырттай қа ра ғанда аты

жоқ күймеге ұқсайтын.


12

Ертедегі атсыз кϫймені ϗϭрастыру

Автокөлік

ϖытай

мϭнарасы

Стефенсон

Крайслер-

билдинг13

АϏайынды Райттардыϟ ϭшаϏы

Көк тіреген зәулім ϫйлердіϟ ϭшар басы жел соϗϗан кезде 1 метр шамасында

тербеліп тϭрады.


Биік Ϗимараттардыϟ ас ты на іргетас ретінде мыϗты, ϗϭ-рыш баϏаналарды кесе-көл-денеϟ салады.

Уилбер мен Орвилл Райт тар-дыϟ жасаϏан алϏашϗы ϗос полярлы ϭшаϏы биікке кө те-ріл ген соϟ, бір минутϗа же-тер-жет пес уаϗыт ϗана әуе де ϗал ϗып тϭрады. Біраϗ ол көк-ке самϏаудыϟ мϫмкін еке нін дәлелдеп берді.

1950 жылдары Ϗимараттар салудыϟ жаϟа әдісі енгізілді. Шыбыϗ, сым тәріздес темір ді бетонϏа ϗосϗанда пай да бо ла-тын темірбетон Ϗи марат тыϟ беріктігін ныϏайтуϏа жәр дем-дес ті.

Римдік ϗϭрылысшылар биік Ϗимараттарды сал Ϗан да ϗϭ-ры лысϗа сал маϗ тϫ сір мей тін арка лар ды пайдаланϏан.

1885 жылы Чикагода, Ил ли-нойс штатында тϭр Ϗы зыл Ϗан ТϭрϏын ϫйлерді саϗ тан ды ру Ϗимараты әлемдегі еϟ ал -Ϗаш ϗы зәулім ϫй болып са -на ла ды және оныϟ жаϗ тау-ла ры то лы Ϗымен ϗϭрыштан жа сал Ϗан.

Кеме


13

Жазу және баспа ісіндегі өнертабыс

Адамдар әу бастан біреумен сөйлесуге, әңгімелесуге мұқтаж. Сондықтан да олар бір-бірімен пікір алмасуға мүмкіндік беретін жолдарды іздестірді, қарым-қатынастың жаңа әдістерін ойлап тапқылары келді. Сонау көне замандардың өзінде-ақ адамдар арасындағы байланысты ұстап тұру үшін жазу өнері қолданылды.

Көне мысырлықтар сияны қоңыздардан жасаған. Қағаз орнына жапырақтарды пайдаланған. Жер бетінің көп бөлігінен жартастарға қашалған сансыз жазулар табылды.

Б.з. 105 жылында қытай шенеунігі Цай Лунь қағазды ойлап тапты. Ертедегі адамдар кітаптарды қолмен жазатын. Ол көп уақытты талап ететін, жалықтыратын жұмыс еді. Кітаптар өте аз жазылғандықтан, қолда бары өте қымбатқа сатылатын. Дәулетті адамдардың ғана кітап сатып алуға шамасы келетін. Ертедегі баспадан шыққан жұмыстар Жапониядан табылды. Олар б.з. 764-770 жылдардың мұрасы болып саналады.

Неміс зергері Йоганн Гутенберг кітап басуға алғаш рет жылжымалы құйма әріптерді пайдаланды.

Кітап басып шығару мүмкін болғаннан бастап, адамдардың жазуға және оқуға деген ынтасы артты. Баспадан шыққан әріптер біркелкі, оқуға жеңіл әрі көзге сүйкімді көрінетін. Баспа ісі дамыған соң кітаптардың құны арзандап, адамдар іздеген шығар ма-

ларын тез табатын болды.

Гутенбергтіϟ

баспа станогы

ϗалай жϭмыс

істеген?

Автоϗалам

Гутенберг баспаға кіш-кентай металл әріп тер ді қолданған. Бұл әріп тер

ағаш тақтайға қойы ла ды. Басылуға тиіс әріпке сия жағады да, үстіне қағаз басады. Одан кейін тұратын әріпке де сондай амал-ды қолданған. Әріп терді осылай құйып жа-зу әдісі 1452 жылы пайда болды.

ыс

е мұқтаж. мкіндік

н. тінің абылды. зды ойлап н. Ол көп

шығар ма-

Ж

АСобежкөба

Қк

туаДЕО

ж

жәБар

ла

Көне баспахана


14

ϖаламсап шыϏару ϫшін алϏашϗы

патентті 1888 жылы 30 ϗазанда

Джон Д. Лоуд алды.

ϖаϏаз өндірудіϟ ежелгі әдісі

Папирус12

ТастаϏы жазулар

Ватерман ϗаламыныϟ жарнамасы

Гутенбергтіϟ баспа станогы

Баспа станогы

ϖаламсап

Йоганн Гутенберг


Акрилді ϭшы бар алϏаш-ϗы фломастерді жапондыϗ Миура және Юкио Хорилер ойлап тапϗан.

Автоϗаламды ойлап шы Ϗар-Ϗан американдыϗ саϗ тан-ды ру агенті Льюис Эдсон Ва тер ман. Ол келісімге ϗол ϗой Ϗа лы жатϗан кезде, ϗыл-ϗа ла мы нан төгілген сия ϗа-Ϗаз ды бϫлдіреді. Осы оϗиϏа ϫлкен өнертабыстыϟ ашы-луы на себеп болады.

Көне мысырлыϗтар ϗа Ϗаз ды папирус аϏашынан жа саϏан.


15

Тарих тұрғысынан алғанда, адамзаттың уақытты ме-

желеуге талпынысын көне заманға жатқыза алмаймыз.

Сағаттардың қолданысқа енгеніне 5-6 мың жыл ғана

өт ті. Б.з.д. 3500 жыл бұрын мысырлықтар тастан ес-

керт кіштер жасады. Олар биік әрі төрт қырлы конус пі-

шіндес етіп жасалып, күннің көлеңкесі түсетін жерлер ге

орналастырылды. Ескерткіштің көлеңкесі қай жақ тан

түскеніне қарап, тұрғындар уақытты межелейтін. Олар

күн сағатының қызметін атқарды.

Клепсидр немесе су сағаттары күнге немесе ас пан денелерінің қоз-

ға лысына тәуелді бол маған алғашқы уақыт өл-

шей тін құрал дар еді. Қытайда су сағаттары 1088

жылы пайда болды. Олардың уақытты есепте ген

кездегі тарсылы гонг соққанға ұқсайтын еді.

Еуропада өмірге келген механикалық сағат

тегершіктен және дөң ге-

лектен тұратын. Олар ды

ауыр салмақты гірдің

та сы мен айналдырып,

жүр гі зе тін болған.

Кварцтық сағатты жа-

сап шығарғанда кварц

түйір шік те рі нің электр-

лік қа сиет терін пай да лан-

ған. Электр өрісі кварц түйір-

ші гі мен қосылған

кез де, түйіршіктің

пі ші ні өз гереді.

Оны қыс қанда

не ме се кері қай -

тар ған да туын -

дай тын электр

өрі сі уа қыт ты

өл шеу ге қол да-

ны ла ды.

Кварцтық са -

ғат тар әлі күн ге

дейін сұ ра ныс -

қа ие.

Уаϗытты есептеу

Әлемдегі

уаϗытты еϟ

дәл айтатын

саϏат ϗай жерде

орналасϗан?

Мая тайпасыныϟ кϫнтізбесі

Америка Құрама Штаттарының Боулдер

қаласындағы цезийден15 жасалған атомдық

сағат әлемдегі ресми уақытты анықтау үшін

қолданылады. Ол жер бетіндегі уақытты

айна-қатесіз көрсететін сағат ретінде ерек-

шеленеді. Оның дәлдігі соншалық, тіпті, 60

миллион жыл жүріп тұрса да ол 1 секунд

артта қалмайды не алдыға жүрмейді.

-

ір-

ған

ж

С

өт

к

ш

ор

тү

Механикалыϗ саϏат

ϖытайлардыϟ механикалыϗ саϏаты


16

Голланд астрономы Христиан Гюйгенс

1656 жылы маятникті саϏаттыϟ сәтті жобасын жасап

шыϏарды.

Ескерткіш

тастар

АлϏашϗы

кварц саϏаттарСу саϏаттар

Су саϏаттар

Ескерткіш тастар

Маятникті саϏатКϫн

саϏаттары

Христиан Гюйгенс


Б.з.д. 1500 жылда мы сыр-лыϗ тар кϫн саϏатын жа сап, оны 10 бөлікке бөл ді. Оныϟ екі бөлігі кϫнніϟ бат ϗа нын білдіретін. Бϭл кϫн са Ϗат-тары дәл уаϗытты (са лыс-тыр ма лы тϫрде айт ϗан да) кϫнніϟ алϏашϗы жар ты сын-да Ϗана көрсетеді. Сәске тϫс ке зін де оны тϫстен кейінгі уа-ϗыт ты есептеу ϫшін 180 гра-дус ϗа бϭрып ϗоятын болϏан.

Ежелгі гректер клепсидр ді б.з. 325 жылы шамасын да пайдалана бастаϏан. Там-шы ла Ϗан су кішкене те сік тен аϏып, су ϗоймасына жи на ла-ды, сол жерден көрсеткішке ϗа рай аϏып барып, уаϗытты көр сеткен.

Б.з. 500 жылында Майя тай-па сы ныϟ16 өкілдері ал Ϗаш-ϗы лар дыϟ бірі болып әлем-де гі уаϗытты дәл белгілейтін кϫн тіз бе ні жасап шыϏарды.


17

Адамдар табиғатынан бәрін білуге әуес болып

келеді. Біз жұмысымызды жеңілдету үшін түрлі

амал-тәсілдерді ойлап табамыз. Көшпенділіктен

отырықшылыққа ауысып, еңбек етуге лайық, қо лай лы

өмір салтына бой үйреткенімен, адамдардың күнделікті

тірлігі үздіксіз күреске толы.

Өнертабыстар біздің үйдегі тірлігімізді жеңілдетіп, қауіпсіздік

шараларын сақтауға мүмкіндік берді, тұрмысымыз жайлы болуына

септігін тигізді. Электр жарығы, балқытылған лампалар

кішкентай, сәулесі әлсіз шамдардың орнын ауыстырды.

Александр Грэхам Белл 1876 жылы телефонды ойлап тапты.

Соның арқасында адамдар бір-бірімен бірнеше шақы-

рым қашықтықтан сөйлесе алатын болды. Томас Алва

Эдисон балқытылған лампаны өмірге әкелген соң, әр

үйде кішкентай шам жарқырап тұратын болды.

Фонограф шырқалған әнді жазып алуға мүмкіндік

бер ді. Уилер әлемге электрлі желдеткішті сыйлады.

Мар кони 1895 жылы радионы жасаған соң,

адамдар өзге жердегі жаңалықтар мен

оқиғалардан хабардар болып отырды.

Одан кейін кір жуатын машиналар өмір -

ге келді. Киімдерді жуу ісі жеңілдеді.

1926 жылы Бэйрд қалың жұртшылыққа

ал ғашқы теледидарды таныстырды. Со дан

бастап адамдар әнді естіп қана қоймай, оны

шырқайтын адамды да көре алатын болды.

Карриер ауа сал қын дат-

қышты жасап шығарды. Ол

үйді салқындатуға және жы лы-

туға мүмкіндік берді.

Компьютерлер мен ұялы те-

ле фондар біздің ойлау қа бі-

ле тімізді және жұмыс істеу

мүмкіндігімізді қайтадан жа-

ңалады. Адамдардың әуес қой-

лығы, жаңалыққа құ мар лы-

ғы өмірімізді жақсартатын,

жа ңар та тын жаңа дүниелерді

туын да ту ға себеп бола бермек.

Эдисон

балϗытылϏан

шамы жану

ϫшін не

істеді?

Ең алғаш рет Эдисон балқытылған шамын

1879 жылы Америкада таныстырды. Сол

кезде ол шаш, қармақ бауы, резіңке жіп,

жі бек және тығынды пайдаланды. Кейін-

нен көмір талшығын қолданатын болды. Қа-

зір гі кезде вольфрам сымдары жіп ретін де

қолданылады.

Кϫнделікті тірлікке ϗажетті өзгерістер

М

мпалар

апты.

-

АлϏашϗы телефон

Кір жуϏыш

машина

Александр

Грэхам Белл

от

өмір


18

Эдисонныϟ

фонографыТомас Алва Эдисон өзініϟ

балϗытылϏан шамымен бірге

Радио

Консерві

ашатын ϗϭрал

ϖалта шай

Томас Салливан

Джон Лоджи Бэйрд

ТеледидарЛуи және Огюст Люмьерлердіϟ

кинематографы

Заманауи телефон

Ауа салϗындатϗыш

Томас Салливан

есімді американдыϗ

1908 жылы алϏашϗы

ϗалта шайларын

жасады.


1895 жылы Лиу және Огьюс

есімді аϏайынды Лю мьер-

лер бейнекамера мен про -

жек тор ды біріктірген, ϗоз Ϗа-

лыс таϏы бейнелерді эк ранϏа

бейнелейтін ки не ма то граф-

ты дамытты.

Азыϗ-тϫліктер 1811 жыл-

дан бастап консервілене бас-

таϏанына ϗарамастан, оны

аша тын пышаϗтар тек 1852

жылы Ϗана жасалды.

Томас Алва Эдисон 12 жа-

сында жалϗау әрі ϗабі лет сіз

оϗушы болϏаны ϫшін мек теп-

тен шыϏарылϏан.

Ертедегі ϗауіпсіз сіріϟ ке лер -

ді ϫйде ϭстау ϗауіпті бо ла -

тын, өйткені олардыϟ тез тϭ-

та на тын ϗасиеті болϏан.


19

Адамдар әрқашанда азық-түлікті ысырап ет-

пеу ге тырысты. Оларды сақтауға арналған ыдыс-

тар болмаған кезде де тағамдарды ұзақ уа қыт

сақтаудың амалын қарастырды. 200 жылдан

бері жеуге жарамды азықтардың өмірін ұзарту

үшін тұздау және кептіру әдіс тері қолданылады.

Соның арқасында тамаққа зиянды бактериялар

қоныстана алмайтын. Деген-

мен, бұл әдістердің тағамның дәміне кері әсер

ететіні анықталды. Тоңазытқыш, пеш, еттарт-

қыш тар пайда болған соң, үй тірлігінде үлкен

өзгерістер орнады.

Тоңазытқыш осы өнертабыстардың ішіндегі

ең маңыздысы болып саналады. Ол азық-тү лік-

тің температурасын төмендететіндіктен, олар

бірнеше күн бойы қалпын сақтайды. Мұз дат-

қышта тұрған балықтың бірнеше ай бойы бас-

тапқы қалпы бұзылмайды. XX ғасырға дейін

көптеген киімдер мақта,

жібек, зығыр сияқты та-

биғи талшықтардан ті-

гілетін. Жасанды тал-

шық – нейлон 1931 жылы

пайда болды. Ол жеңіл

салмақты, тез жуылатын

және тез кебетін материал

болды. Содан кейін де көптеген син-

тетикалық талшықтар ойлап та был-

ды. Олардан ті-

гіл ген киім ұзақ

уа қыт түсін сақ тай-

ды, тозбайды және киюге ыңғай лы.

Көшеге киетін киімдердің барлы-

ғы дерлік, жасанды талшықтардан

тігіледі.

Азыϗ-тϫлік, сусын және киім саласындаϏы жетістіктер

Сэндвич

Ілмек деген не?

«Ілмек» деп ілгектер

мен кішкене көз дер дің

ұзын қа тар мен қап тар-

ласа ор на ла суын ай та-

мыз. Түй ме ні сал ған-

нан гөрі, іл мек ті тарта

сал ған әл де қай да тез әрі

жеңіл.

ЗыϏыр

Пеш


20

Нейлоннан

тігілген көйлек

Маϗта алϗабы

Алкогольсіз

сусын

ώарышкерлерге

арналϏан таϏамдар

Еϟ

алϏашϗы

ϗысϗа

толϗынды

пеш

Тоϗыма фабрикасы

Еттартϗыш

Еϟ

ашϗы

ϗысϗа

ынды

пеш

ТаϏамдарды консервілеу ϫшін оларды жоϏары температурада

ϗыздырып алып, бірден ыдысϗа ϗϭйып,

аузын бекітіп тастайды.

ДжинсилерТоϟазытϗыш


Сэндвичті 1762 жылы 4-ші

граф Сэндвич Джон Мон те гю

ойлап тапты. Бірде әдет те гі-

дей тамаϗтануϏа уаϗыты өте

аз болϏандыϗтан, ол ас па зы-

на нанныϟ ортасына ет са-

лып орап әкел деп бϭйырады.

Со лайша өмірге «Сэндвич»

ат ты таϏам тϫрі келеді.

ώарышϗа ϭшϗанда жеуге

арналϏан таϏамдар арнайы

кептіріледі. Оларды жеудіϟ

алдында су ϗосу керек.

Леви Страус алϏашϗы джин -

сиді 1850 жылы жа сап шы -

Ϗар ды. Кейін ол көмір ші лер -

діϟ жϭмыс киіміне ай нал ды.

Саяхатшылар, теϟізшілер,

биік ке өрмелейтін аль пи-

нистер су кірмейтін, желдіϟ

ыз Ϗары өтпейтін арнайы

киім киеді.

Әлемдегі еϟ алϏашϗы ша-

Ϗын тол ϗынды пешті Перси

Спен сер жасап шыϏарды.

Оныϟ биіктігі 5.5 фут, ал

сал ма Ϗы 750 фунт болатын.


21

Шамамен 150 жыл бұрын науқастар операция кезінде

аурудың азабына шыдай алмай немесе қорқыныштан

көз жұматын. Ол кездерде сырқаттар операция ке зін-

де ояу жататын еді. Сондықтан жанға батқан

аурудан азап шегетін. Аурудың кү шін басатын

дә рі лер болған жоқ. Хирургтер ги гие на лық та-

лап қа сай келмейтін жағдайда жылдам жұмыс іс-

тей тін және қажетті аспаптары да өте аз болатын. Өнертабыс

медицина ғылымына жеткен кезде, емдеу ісі дұрыс арнаға

түсті. Мыңдаған науқастар дертіне шипа тапты.

Француз дәрігері Рене Ланнек 1815 жылы сте-

тос коп ты жасады. 1846 жылы америкалық тіс

дәрі ге рі Уильям Мортон хирургке көмекші бо лып

тұр ған да операцияға жатқан науқасқа эфир ері тін-

ді сін иіскетіп, оны аз уақытқа ұйық татып қоя ды.

Фран цуз дәрігері Чарльз Пра ваз 1853 жылы те рі

астына шприц пен дәрі жі бе ру ге болатынына көз

жет кіз ді. Со лайша дә рі-дә рмектер адам денесіне

тікелей егі летін болды. 1847 жылы британ хи рур-

гі Джозеф Лис тер індет ту дыратын микроб тар ды

жоя тын карбол қыш қылы қосылған ан ти-

сеп ти каны ашты. Неміс физигі Уильям Рент-

ген рентген сәу лесінің қасиетін анық тады.

Сол арқылы адам ның сүйектерін анықтап

көру мүмкін болды. 1943 жы лы Алек сандр

Флеминг ең алғаш қы антибио тик

– пени цил линді ашты.

Ертедегі

дәрігерлер

індеттіϟ

таралуынан

ϗалай

саϗтанϏан?

1870 жылы британ хирургі Джозеф Листер

карбон қышқылын бүркетін бу қаза ны мен

операция бөлмесін тазалайды. Ол қыш қыл-

ды өзінің қолына, көйлегіне, дәкесі мен ас-

паптарына да себеді. Солайша індет ту ды-

ратын микробтарды жояды.

Медицина тарихындаϏы жаϟалыϗтар

кезінде

ан

тар

сс

кк

Шприц

БϭрынϏы заман хирургтерініϟ

операцияϏа дайындалу сәті

Антибиотик

Заманауи микроскоп

аурудан азап

дә рі лер болға

лап қа сай ке

тей тін және

медицина ғы

түсті. Мыңд

Ф

тос к

дәр

тұр ғ

ді сі

Фра

асты

жет

тіке

гі Д


22

Аурудыϟ кϫшін басатын

дәрілер ϗолданысϗа

енгенге дейін хирургтер

операцияны тез

жасауϏа мәжбϫр

болϏан.

Антисептикалыϗ

дәрілер

Көне стетоскоп

Александр

Флеминг

Рене Ланнек

Рентген

сәулесі

Хирург

Уильям

Рентген

Операция

жасау сәті

Уильям

Мортон

Заманауи

стетоскоп


Антисептикалыϗ дәрілерді

пайдаланϏанϏа дейін 100

науϗастыϟ жартысы опе ра-

ция ϫстелінде көз жϭматын.

Мик роб тарды өлтіретін дә-

рі ні ϗолданϏан соϟ, бϭл көр-

сеткіш 15-ке азайды.

Чарльз Парваз ойлап тап-

ϗан алϏашϗы шприцтіϟ бϭ-

ран да сияϗты айналатын са-

бы болатын.

Голландтыϗ көзілдірік жа -

сау шебері Ханс Янсен мен

оныϟ ϭлы Захарий 1590

жы лы еϟ алϏаш рет мик рос-

коп ты жасаϏан адамдар деп

есеп те леді.


ЕсіңеЕЕ

23

Адам баласы қай заманда болмасын, заттар ды

барынша анық, айқын көруді қалады. Итальян

ғалымы Салвано Амати көруді жақсар та тын

екі шыны линзаны қолданып, көзге киетін зат

жасады. Басқа бір итальяндық ғалым Гали лео

1608 жылы телескопты17 дүниеге әкелді.

Соның арқасында өте алыста орналасқан

аспан денелерін: күнді, жұлдыздарды

бақылау мүмкін болды.

Француз ғалымы Луи Дагер 1826 жылы алғаш рет кез келген

нәрсені ақ-қара түсті суретке түсіруге болатынын көрсетті. Бірақ

ол көп уақытты алатын және суреттегі бейне анық көрінбейтін.

Кейінірек Джордж Истмен оның еңбегін дамытып, 1888 жылы

түрлі-түсті суретке түсіру әдісін ойлап тапты.

1891 жылы Томас Эдисон кинетоскопты жасап шығарды. Оған

дейін кинолар бірінен соң бірі жылдам өтетін сурет сияқты көр-

сетілсе, енді экрандағы бейнелер қозғалып, әрекет жасайтын болды.

1876 жылы ол фонографты да қолданысқа енгізді.

Кейін оралымды және кассеталық жазбалар да

өзгеріп, оңтайлана түсті. Қазіргі кезде олардың

ықшамдалғаны соншалық, қалтаға сыйып кетеді.

Техникалық жетістіктер шағын дискілер мен

сандық бейне дискілердің дамуына әкелді.

Александр Грэхам Белл телефон құрылғысын

дамытып, 1876 жылы патент алды және өз заманында

сол еңбегі үшін сый-құрметке ие болды.

Фонографтыϟ

ϗызметі

ϗандай?

«Фонограф» деп ды -

быс ты жазып алып,

қай та дан ой на та тын

құ рыл ғы ны ай та-

мыз. Бұл – тарихтағы дыбыс жазатын және

оны тың дауға болатын алғашқы өнертабыс

бол ды. Граммофон фонографтың жетілген

тү рі бо лып саналады.

Көру мен естуге арналϏан өнертабыстар

БϭрынϏы шаϏын

дискілер және плеер

187

А

«

б

қ

қ

ы.

і.

н

ірақ

йтін.

ылы

Оған

көр-

лды.

р да

рдың

теді.

мен

ысын

ында

АлϏашϗы телефон

Кинетоскоп

Галилео


24

Леонардо да Винчи

Магнитофон

Көзілдіріктер

Телескоп

Заманауи камера

БϭрынϏы камера

Берлинердіϟ граммофоны

Ыϗшам дискілер

Эдисонныϟ фонографы

1982 жылы «Сони» және

«Филипс» компаниялары

тϭϟϏыш рет ыϗшам

дискілер (CD)

шыϏарды.


АϏайынды Люмьерлер ки-не матографтан алϏаш рет стансадан шыϗϗан пойыз ды көрсеткенде, көп те ген адам -дар «басып ке те ді» де ген ϗорϗыныштан ес те рі нен та -нып ϗалϏан екен.

1685 жылы Йоганнес Цан алϏаш рет суретке тϫсіретін шаϏын камераныϟ жобасын жасады.

Ерте кездерде металды жа-рыϗ тан саϗтау ϫшін ка ме-раны киіммен орап ϗоятын болϏан.

Шамамен 2500 жыл бϭрын гректер су толтырылϏан дөϟ-ге лек шыныларды ϭл Ϗайт ϗыш шыны ретінде пай да лан Ϗан.

Контактілі линзалар ту ра лы идеяны алϏаш рет Ита льян данышпаны Леонардо да Винчи айтϗан.


ЕсіңеЕЕ

25

1895 жылы итальян ғалымы Маркони

ұзақ қашықтықтан радиотолқындар ар-

қылы байланысуға болатынын, яғни

сымсыз байланыстың бар екенін

дәлел деді. Осылайша өмірге ра-

дио келді. Өзге де ғалымдар

мен өнертапқыштардың ең-

бе гі нің арқасында радиотолқындар жер

ша рының барлық бөлігінде пайдаланыла

бастады. Әлемнің ең таңдаулы қалаларын-

да радио стансалар орнатылды.

Адамдар радиохабарлар дәуірінің басталғанын біл-

ді. Жер бетінің түкпір-түкпірінде әр отбасы басқа

жақтағы жаңалықтар мен қызықтардан хабардар

болып отырды. Уильям Шокли кішкентай электронды

құрылғы – транзисторды жасап шығарды. Ол радио

және басқа құрылғылар дың қақпағын тез ауыстыруға

мүмкіндік берді.

Шотланд ғалымы Джон Бэйрд 1926 жы лы

теледидар ды жасап шығарды. Енді адам-

дар экранда ғы бейнелерді көрумен қ атар,

олардың дауы сын да еститін болды. Бүгінде

теледидар адамдардың пі кір

алмасатын, әлемдік жа ңа-

лық тарды, спорт оқи ға ларын

та ма шалауы на мүм -

кін дік бе ре тін басты

құрал бо лып тұр.

Қа зір гі күнде же-

тіл ген ин те рак тив ті

жә не ин тер нет те ле -

ди дар лар бар. Ж а -

сан ды жер се рік те-

рі нің арнайы тобы

те ле бай ла ныс тар ды

ұс тау үшін қыз мет

ете ді.

Маркони

ндар ар-

яғни

н

Транзистор

деген не?

Транзистор – үйдегі ша-

ғын радиолардан бас-

тап барлық электрондық

құралдарда, тіпті роботтарда

да болатын кішкентай құрылғы.

Көлемі шағын транзисторлардың пай-

да болуы электронды өнімдердің барлығы-

ның көлемін кішірейтуге жол ашты. Ра-

дио ны айтпағанда, ол компьютерлердің

бо ла шағының жарқын болуына ықпал етті.

Теледидар мен радио кезеϟі

тл

та

құра

да болаты

Жазыϗ экранды

плазмалыϗ теледидар

Бϭрамалы радио

Экраны

Радио

Теледидар


26

Плазмалыϗ теледидар,

сандыϗ бейнекамералар,

DVD плеерлер, т.б.

өнімдер – технологияныϟ

ϗарыштап дамуыныϟ

жемісі.

Байланысϗа

арналϏан жер серігі

Джон Логи Бэйрд

CD (ыϗшам

дискі) плеері

Сандыϗ бейнемагнитофон

каналды

ауыстырϏыш

бейнелерді

реттеу

дауысын

реттеу

Кішкентай

магнитофон

Бэйрд теледидарыныϟ тетіктері

АлϏашϗы транзистордыϟ ϫлгісі

ϖуыршаϗтыϟ басы

теледидардан көрсетілуде

Гульельмо Маркони

өзініϟ теледидарымен

бірге

,й кинотеатрыныϟ жобалау экраны


,ндіс Ϗалымы Джагдиш Чандра Боуз 1895 жы лы Лон донда радио тол ϗын дар-ды пайдалануϏа болатынын көр сеткен.

1990 жылы шыϗϗан бϭ ра-малы радиолар ϗуатталу ϫшін батареяны немесе электр тоϏын ϗажет етпейді. Олар ды 30 секунд бϭрасаϟ бол Ϗа ны, бір саϏатϗа же тер-лік ϗуат пайда болады.

Бэйрдтіϟ алϏашϗы іске жа-рамды теледидарыныϟ ϫл-гісі ϗаϗпаϗтыϟ ϗорабы, біз, велосипед шамы және электрлі желдеткіш сияϗты зат тардыϟ ϗосындысынан жа салϏан. Бэйрд 1932 жылы «Би Би Си» телеарнасыныϟ ϗыз ме тін бас тауына жәр дем дес кен.


27

Компьютердің даму тарихына көз

жүгіртсек, әр заманда түрлі ға лым-

дар дың компьютерлік құ рыл ғы-

ларды ойлап тапқанын байқаймыз. Әр буын өкіл де-

рі оның дамуына өз үлесін қосып, компьютерлер дің

жылдам жұмыс істеуіне, көлемі шағын, құ ны

арзан, сапасының жақсы болуына ықпал етті.

Компьютер жасаушылардың алғашқы буыны

радиошамдарды пайдаланды. Бірақ онымен ұзақ

жұмыс істеу мүмкін емес еді. Компьютердің екінші буынында

радиошамдарды транзисторлар алмастырды. Соның арқасында

жоғары деңгейдегі бағдарламалау тілін қолдану мүмкін болды.

Компьютерлердің үшінші буыны интегралды желіні пайдалан-

ды. Транзисторлардың көлемі кішірейіп, олар жартылай

өткізгішке орналастырылды.

«Компьютерлердің төртінші буыны»

деп, қазіргі кезде қолданып жүрген

компьютерлерімізді айтамыз. Мың-

даған интегралды желілер бір ша-

ғын желіге енгізіледі. Оны «жар-

тылай өткізгіш» деп атаймыз.

Осы ның бәрі шағын процессордың

іші не орналасады. Бұл ықшамды

ком пью тер лер өте қуатты желілер-

ді тарта алатын болды. Мұның со ңы

Ин тер нет тің дамуына

әкел ді. Алдағы уақытта

ком пью тер лердің бесінші

буыны да өмірге келуі мүмкін.

Олар адамдардың дауыспен бер-

ген тапсырмаларын орындайтын

болар деген үміт бар.

Компьютерлер

Компьютер

чиптерін

жасаϏанда

неге кремний

ϗолданылады?

Кремний – компьютер чипін жасауда қол-

да нылатын негізгі материал. Өйткені оның

атомдық құрамы ең жақсы жарты лай өт-

кізгіш болуға лайық және ол жер бетін де жиі

кез де се тін, бағасы арзан пай далы қаз баға

жа тады.

өз

м-

ы-

е-

ң

мкін.

Билл Гейтс

Есептеуіш машина

Чарльз Бэббидж

Чип


28

БϭрынϏы компьютер тінтуірі

EDSAC (электронды есептеуіш машина)

БϭрынϏы компьютер

Дуглас Энгельбарт

Ноутбук пен модем

Коммодор SX-64

Компьютердіϟ мониторы

NASA суперкомпьютері –

«Колумбия»

АϏылшын математигі

Чарльз Бэббидж –

есептеуіш машина

жасау идеясын

алϏаш ϭсынϏан

адам.


1824 жылы швед химигі Йенс Якоб Берцелиус крем-ний діϟ жеке элемент екенін дәлелдеді.

Дуглас Энгельбарт Стэн-форд Ϗылыми зерттеу инс ти -тутында жϭмыс істеп жϫ ріп, 1964 жылы тінтуірді жа рыϗ-ϗа шыϏарды.

Бэббидждіϟ есептеуіш ма-ши насы тϫрлі есептеулерді өзі шешетін механикалыϗ сан дыϗ калькулятор болып шыϗ ты.

Билл Гейтс – дербес ком пью-терді жасап шыϏарϏан еϟ танымал кәсіпкер.

«Коммодор SX-64» – ал Ϗаш -ϗы толыϗϗанды, тϫрлі-тϫс-ті ша Ϗын компьютер бо лып есеп теледі.

Электронды есептеуіш ма-ши на – баϏдарламалар мϭ-ра Ϗатын саϗтауϏа мϫмкіндік берген алϏашϗы компьютер.


ЕсіңеЕЕЕ

29

Өнертапқыштар жаңа өнімді дүниеге

әкел ген кезде, сол зат адамдардың тірлігін

же ңілдетер деп үміттенеді. Дегенмен, бір

зат тың ғұмыры осынша уақытқа созылады

деп кесіп айту қиын. Кейбір өнертабыстарды

халық бірден қабылдайды, ал қалғандары

өзіне ұқсас заттардың қатарын көбейтіп, қоймаларда жата ды.

Соңғы жылдарда пайда болған көптеген жаңа өнерта быс-

тар, атап айтсақ: электропойыздар, виртуалды шындық

жүйесі, автоматты камералар, электрлі машиналар, сандық

бейнекамералар, т.б. біздің өмірімізге тың өзгерістер әкелді.

Күнделікті тұрмыста қолдануға арналған көптеген өнерта-

быс тар адамдардың үйреншікті тірлігін өзгертті. Енді кез

кел ген жұмысты орындау оңай әрі қолайлы. Автокөліктер

өте ыңғайлы қарым-қатынас құралы болғанымен, олар-

дың саны артқан сайын ауа ластанып барады. Қазіргі

заман өнер тап қыш та рының міндеті –

энер гияны үнемдейтін, зиянды қал-

дық тар дың мөлшерін азайтатын және

жол-көлік апаттарының ал дын алу ша-

раларын ойлап табу. Сон дай-ақ, олар

қоршаған ортаға зиянды қалдықтар

шығармайтын көліктерді дамытып,

басқа да өнімдерді қайтадан қолда ныс-

қа жарамды етіп өңдеуді мақсат етеді.

ϖазіргі заман өнертабыстары

«Каталитикалыϗ

бейтараптандырϏыш»

дегеніміз не?

Бұл – бензиндегі қорғасынның улы қо сын-

дыларын жою үшін көлікке салынатын те-

тік. «Каталитикалық бейтараптандырғыш-

тар» жанармайдың жанбаған буларын және

пайдаланылған газдарды буға айналдырып,

усыз көмір қышқыл газын бөледі.

ϖалдыϗтарды

ϗайта өϟдеу

әкелді.

өнерта-

нді кез

іктер

лар-

ргі

–

«К

бейтара

Виртуалды

шындыϗ

Заманауи ыдыс

жуϏыш машина


30

Лазер сәулесі

Сандыϗ бейнекамера

Робот

Электропойыз

Кϫн көзінен ϗуатталатын

автомобиль

Электрлік ϗатынас

ϗϭралыныϟ ϗосымша

педальді ϗуаты

Заманауи кір жуϏыш

машина

ϖалдыϗтарды ϗайта

өϟдеу арϗылы олардыϟ

ϗуаты мен бастапϗы

материалдарын саϗтай

отырып, жаϟа

контейнерлерге

айналдыруϏа

болады.


ңеЕсіңЕсЕсЕЕ

ώалымдар ауаны лас та май-тын жаϟа кір жуу ϭн таϗ та-рын жасау ϫшін жϭмыс іс теп жатыр.

Шыны, пластик, металдан жасалϏан тϭрмыстыϗ ϗал-дыϗтар ϗоϗыс ϫйінділеріне айналып, ϗоршаϏан ор та ны ластайды. Оларды ϗай та өϟ-деу осы заттарды жа сау Ϗа кет кен энергиямен ϗо са, си рек кез де сет ін ма те риал дарды да ϫнем дейді және табиϏат ты бϫл дір меуге септігін тигізеді.

1960 жылы пайда бол Ϗан лазерлер мыϟдаϏан тϫр лі са-ла ларда, ϗазіргі ϗо Ϗам ныϟ бар лыϗ бөлігінде, элек тро ни-ка да, аϗпараттыϗ тех но ло-гия лар да, ме ди ци на да, ауыр өн ді ріс те, ϗϭϗыϗ ϗор Ϗау орын-да рын да, әс ке ри ме ке ме лер де жә не ойын-са уыϗ ор та лыϗ та-рын да пай да ла ны ла ды.


31

Т�СІНІКТЕМЕ

А

ЕЁЖ

ЗИ

ӘБВ

Г ҒД

МН

Ң

ОӨ

ПР

ЙК

ҚЛ

ТС

УҮҰ

ФХҺ

ЦЧ

ШЩ

ЪЫ

І Ь

ЯЮ

Э

1 Вакцина – жұқпалы індеттерге қарсы иммунитет қалыптастыратын медициналық препарат.2 Микроскоп – заттардың пішінін үлкейтіп көрсететін құрал.3 Фонограф – дауысты жазып алуға арналған алғашқы құрал.4 Кинетоскоп – қозғалыстағы бейнелерді фонографпен тыңдай отырып көруге арналған оптикалық құрал.5 Месопотамия – Тигр және Евфрат өзендерінің ортасында орналасқан ескі қала.6 Катапульта - бұрынғы замандағы оқ тасты алысқа лақтыратын құрал.7 Астролобия – жұлдыздарды бақылайтын аспап.8 Пестицид – өсімдіктерді бүлдіретін зиянкестерге қарсы химия-лық зат. 9 Инсектицид – зиянды жәндіктерді жоятын химиялық дәрі.10Фунгицидтер – саңырауқұлақ дерттеріне қарсы қолданылатын дәрі.11Шадуф – егістікті суғару үшін су тартуға арналған құрылғы.12Биплан – қанаттары бірінің үстіне екіншісі орналасқан ұшақ.13Крайслер-билдинг – 1930 жылы Нью-Йоркте салынған зәулім үй, ұзындығы 319 метр. 14Папирус – Көне Египет тұрғындары жазуға пайдаланған өсімдік.15Цезий – химиялық элемент.16Майя тайпасы – Орталық Америкада өмір сүрген, өркениеті дамыған ел.17Телескоп – аспан денелерін бақылауға арналған құрал.

МАЗМϬНЫ

Кіріспе...3

Өнертабыс деген не?...4-5

Ежелгі адамдардыϟ өнертабысы...6-7

Ауылшаруашылыϗ жϭмыстары...8-9

Энергия, ϗозϏалтϗыштар және Ϗарыштыϗ

зымырандар...10-11

Көлік және ϗϭрылыс материалдары...12-13

Жазу мен баспадаϏы өнертабыс...14-15

Уаϗытты есептеу...16-17

Кϫнделікті тірлікке ϗажетті өзгерістер...18-19

Азыϗ-тϫлік, сусын және киім саласындаϏы

жетістіктер...20-21

Медицина тарихындаϏы жаϟалыϗтар...22-23

Көру мен естуге арналϏан өнертабыстар...24-25

Теледидар мен радио кезеϟі...26-27

Компьютерлер...28-29

ϖазіргі заман өнертабыстары...30-31

Тϫсініктеме...32

Ұлы өнертабыстар

Documents