Oι ναοί του οικισμού

ΚαΤα Την παραδΟση, στον οικισμό της Ουζντίνας υπήρχαν δέκαναοί. σήμερα εντοπίζονται οκτώ ναοί και μία σκήτη, από τους οποί-ους εντός των τειχών βρίσκονται αυτοί της Κοίμησης της Θεοτόκουκαι των Ταξιαρχών, ενώ οι ναοί του αγίου Ιωάννη και του αγίουνικολάου βρίσκονται σε κοντινή απόσταση εκτός των τειχών, στηβόρεια και νότια πλευρά του οικισμού αντίστοιχα. Οι υπόλοιποι να-οί, των αγίου αθανασίου, αγίου Γεωργίου, αγίου δημητρίου καιπροφήτη ηλία βρίσκονται σε πιο μακρινή απόσταση στη γύρω πε-ριοχή. από το σύνολο των ναών, σε καλή κατάσταση διατηρούνταιαυτοί της Κοίμησης, των Ταξιαρχών, του αγίου δημητρίου, αγίουαθανασίου και προφήτη ηλία, ενώ οι υπόλοιποι (αγ. νικόλαος, αγ.Ιωάννης, αγ. Γεώργιος) σώζονται σε επίπεδο θεμελίωσης. Τα αρχι-τεκτονικά κατάλοιπα του ναού του αγίου Κωνσταντίνου δεν έχουνεντοπιστεί.

39

Οι ναοί της Κοίμησης της Θεοτόκου και των Ταξιαρχών.(Mετά τις εργασίες).

Ο ναός της Κοίμησης της Θεοτόκου βρίσκεται στοκέντρο του οικισμού, σε μικρή απόσταση βόρεια τουναού των Ταξιαρχών. ανήκει στο σταυρεπίστεγο, α1τύπο,50 με τρίπλευρη αψίδα στα ανατολικά. Είναι ορ-θογωνικός, σε κάτοψη με εξωτερικές διαστάσεις 9,90μ.Χ 5,40μ. Το ιερό διαχωρίζεται από τον κυρίως ναό με

τρία μορφολογικά στοιχεία: το ξύλινο τέμπλο, το τόξοτης κατά μήκος καμάρας που διακόπτεται από την εγ-κάρσια και το υπερυψωμένο δάπεδο. Εκατέρωθεν τηςημικυκλικής κόγχης του ιερού ανοίγονται οι κόγχεςτης πρόθεσης και του διακονικού. Επιπλέον στο βό-ρειο τοίχο του ιερού ανοίγονται μια ημικυκλική και μία

40

Ο ναός της Κοίμησης της Θεοτόκου

αρχιτεκτονικά

Ο ναός της Κοίμησης της Θεοτόκου. Άποψη από βορειανατολικά.

ορθογωνική κόγχη, μικρότερων διαστάσεων, ενώ μίαακόμη κόγχη ανοίγεται στο νότιο τοίχο, νοτιοανατο-λικά του ιερού. Το δάπεδό του διαμορφώνεται απόασβεστολιθικές πλάκες, σε ακανόνιστη διάταξη. δύοθύρες εισόδου υπάρχουν στη νότια και δυτική τοιχο-ποιία του ναού, ενώ τέσσερα φωτιστικά δίλοβα παρά-θυρα ανοίγονται σε κάθε πλευρά του. Είναι κτισμένοςμε αδρά κατεργασμένους λίθους και αραιά παρεμβαλ-λόμενους πλίνθους σε όλες τις πλευρές του. στη νο-τιοδυτική πλευρά του νότιου τοίχου, υπάρχουν εντοι-χισμένοι αρχαίοι δόμοι μεγάλου μεγέθους. παρατη-ρούνται επίσης τρεις αβαθείς κόγχες, δύο επάνω από

τη δυτική και νότια θύρα αντίστοιχα, και μία στη νότιαπλευρά της δυτικής θύρας. Κατά μήκος της νότιαςεξωτερικής πλευράς προεξέχουν σχιστόπλακες σε ύψος4,30μ. από την επιφάνεια του εδάφους, κάτω από τιςοποίες υπάρχουν δοκοθήκες που πιθανότατα μαρτυ-ρούν την ύπαρξη χαγιατιού. Οι θόλοι του ναού επι-καλύπτονται από σχιστόπλακα.

δυτικά του ναού εντοπίζονται τα ερείπια του νάρ-θηκα, ο οποίος είναι κτισμένος με ξερολιθιά, διαστά-σεων 6μ. Χ 5,20μ. Το ύψος των σωζόμενων τοιχοποιιώντου ανέρχεται στα 2μ. περίπου. δύο είσοδοι ανοίγονταιστη νότια και δυτική τοιχοποιία του νάρθηκα. Λίθινο

41

Κάτοψη του ναού της Κοίμησης.

πεζούλι ύψους 0,45μ., περιτρέχει όλες τις πλευρές τουνάρθηκα. Εξωτερικά και σε επαφή με τη δυτική τοιχο-ποιία του νάρθηκα, στο σημείο που ανοίγεται η είσο-δος, σώζονται αναβαθμοί που οδηγούσαν στο νότιοτμήμα του οικισμού. Εξωτερικά της αψίδας του ιερούσώζονται λείψανα τοιχοποιιών μεταγενέστερης προ-σθήκης, με εξίτηλο τοιχογραφικό διάκοσμο. Λείψανατοιχοποιιών σώζονται επίσης στη βόρεια πλευρά τουναού, οι οποίες εφάπτονται με τη Βδ γωνία του δω-ματίου που σχηματίζεται ανατολικά της αψίδας, καθώς

επίσης και με τη Βα γωνία του νάρθηκα. Οι εν λόγωτοιχοποιίες αποτελούν μεταγενέστερη προθήκη, πιθα-νότατα ίδιας εποχής με το δωμάτιο που σχηματίζεταιανατολικά της αψίδας.

πληροφορίες για το ναό αντλούμε από τις δύοπλίνθινες επιγραφές που σώζονται η πρώτη στο ανα-τολικό τύμπανο της κατά μήκος καμάρας, επάνω απότην αψίδα και η δεύτερη κάτω από το αέτωμα του βό-ρειου τυμπάνου της εγκάρσιας καμάρας. η πρώτη επι-γραφή αναγράφει: ΙΩη πΕΤρΟΨαραC/ΕΤ(Οσ) ΖρΙΖ(=1609), π(α)παΓαΛανΕ, ενώ η δεύτερη αναγράφει:ΕΤ(ΟΥ)σ ΖρΙη (=1610). πιθανότατα η πρώτη επιγρα-φή αναφέρεται στο έτος κτίσης του ναού στη μορφήτου απλού καμαροσκέπαστου με χαγιάτι στη νότιαπλευρά, με δαπάνη του Ιωάννη πετροψαρά και τουπαπά Γαλάνη το 1609, ενώ αντίστοιχα η δεύτερη στηνπροσθήκη της εγκάρσιας καμάρας το 1610, στη μορφήπου σώζεται σήμερα.

42

η επιγραφή στην ανατολική πλευρά του ναού.

η επιγραφή στη βόρεια πλευρά του ναού.

σχεδιαστική υποθετική αναπαράσταση της παλαιότερης μορφής του ναού της Κοίμησης της Θεοτόκου. Άποψη από ανατολικά.

σχεδιαστική υποθετική αναπαράσταση της παλαιότερης μορφής του ναού της Κοίμησης της Θεοτόκου. Άποψη από νοτιοδυτικά.

ανατολική καμάρα. Ο παλαιός των ημερών.

Οι τοιχογραφίες

Ο ναός Κοίμησης της Θεοτόκου εσωτερικά είναικατάγραφος με τοιχογραφίες, οι οποίες καλύπτουνέκταση περίπου 180τμ. Όλες οι εσωτερικές επιφάνειέςτου είναι κοσμημένες με παραστάσεις που διατάσσον-ται σε ζώνες και ορίζονται από ταινίες ερυθρού χρώ-ματος με λευκό πλαίσιο. η κατάσταση διατήρησήςτους δεν είναι καλή.

Τα ευαγγελικά γεγονότα ιστορούνται σε πίνακεςτοποθετημένους σε τέσσερεις επάλληλες ζώνες πάνω

από τις δύο χαμηλότερες ζώνες με τους αγίους. H δι-ευθέτηση των σκηνών χαρακτηρίζεται από την πλήρηαξιοποίηση των προσφερόμενων επιφανειών.

στο ιερό το βασικό κέντρο λατρείας του ναού, κυ-ριαρχούν τα θέματα του ευχαριστιακού κύκλου, ταοποία ιστορούνται στην αψίδα, στα κάτω μέρη τωντοίχων και στην καμάρα. Το κατώτερο τμήμα της τοι-χοποιίας κοσμείται με γραμμικό διάκοσμο. στο τεταρ-τοσφαίριο της αψίδας απεικονίζεται η καθιερωμένη

45

δυτική καμάρα. η κρίση των αρχιερέων, η άρνηση του πέτρου, η απόνιψη του πιλάτου, ο Εμπαιγμός, η Μαστίγωση, ο Ελκόμενος.

46

Ιερό Βήμα. συλλειτουργούντες ιεράρχες, λεπτομέρεια. Ιερό Βήμα. Ο άγιος ρωμανός.

μορφή της πλατυτέρας, χαμηλότερα η Κοινωνία τωναποστόλων51 και έπονται ο Μελισμός με τους συλλει-τουργούντες ιεράρχες. Ολόσωμοι ιεράρχες ιστορούν-ται και στο κατώτερο τμήμα της νότιας πλευράς τουιερού. η έννοια της θυσίας προεξάρχει στην πρόθεση,όπου στην κόγχη της εικονίζεται καθιερωμένο θέμα οΧριστός, η Άκρα Ταπείνωση. ανάλογο χαρακτήρα έχεικαι το επεισόδιο της ανάδοσης του προφήτη Ιωνά,στο κατώτερο τμήμα του ανατολικού τοίχου της πρό-θεσης.52 Οι Ευαγγελικές σκηνές της ανάληψης, και τηςπεντηκοστής και το παλαιοδιαθηκικό θέμα της Θυσίαςτου αβραάμ συμπληρώνουν το πρόγραμμα του ιερού

βήματος, στο υψηλότερο μέρος του ανατολικού τοίχουπάνω από την αψίδα. Με τον ευχαριστιακό κύκλο τουιερού συνδέεται και βιβλική σκηνή της Φιλοξενίας τουαβραάμ που τοποθετήθηκε έξω από το ιερό, στηνανατολική καμάρα.

η ιστόρηση του δωδεκάορτου αρχίζει με τη σκηνήτου Ευαγγελισμού στη γένεση της ανατολικής καμά-ρας, (στο νότιο τοίχο), έξω από το ιερό, και έπεται ησκηνή της Γέννησης. στη συνέχεια μεταφέρεται στηδυτική καμάρα στο ανώτερο τμήμα μετά το κλειδί.νό τια απαντούν οι σκηνές της Έγερσης του Λαζάρου,της Βαϊοφόρου και του Μυστικού δείπνου. η σκηνή

47

Ιερό Βήμα. η ανάδοση του προφήτη Ιωνά. Βόρεια πλευρά. Κοσμική μορφή που κατασπαράζεται από κήτος.

της σταύρωσης εικονογραφείται στο ανώτερο τμήματης βόρειας πλευράς της τοιχοποιίας, στην τρίτη ζώ-νη με τις επάλληλες σκηνές, ενώ αντίστοιχα στη νότιαπλευρά, στην τρίτη ζώνη εικονονίζονται οι σκηνές τηςΒάπτισης και της Μεταμόρφωσης. Το δωδεάορτοκλείνει με την πολυπρόσωπη παράσταση της Κοίμη-σης, σε κόγχη στο κατώτερο τμήμα (ζώνη με τις μορ-φές των αγίων), στη βόρεια πλευρά του ναού.

στα κορυφαία μέρη της εγκάρσιας καμάρας το ει-κονογραφικό πρόγραμμα προσαρμόζεται στο καθιε-ρωμένο για τον τρούλο. στον ορθογώνιο σε κάτοψη θό-λο εγγράφονται τρεις ομόκεντροι κύκλοι. στον πρώ τοκύκλο απεικονίζεται ο παντοκράτορας, στο δεύτεροκύκλο αναγράφεται επιγραφή σε καστανέρυθρο βάθος,κεφαλαιογράμματη λευκού χρώματος και στον τρίτοκύκλο σε ακανόνιστου σχήματος τετράλοβα στηθάριααπεικονίζονται η παναγία, ο πρόδρομος και άγγελοι(χερουβίμ και σεραφείμ). στους γωνιακούς χώρους που

48

Τεταρτοσφαίριο αψίδας. η ανάληψη.

Βόρεια πλευρά. η Κοίμηση της Θεοτόκου.

ανατολική καμάρα. η ανάληψη (λεπτομέρεια).

δημιουργούνται ανάμεσα στην κεντρική σύνθεση καιστο ορθογώνιο τοποθετούνται σε στρογγυλού σχήμα-τος μετάλλια, βόρεια τα σύμβολα των τεσσάρων ευαγ-γελιστών και νότια τρεις προφήτες. Τη σύνθεση του

θολωτού μέρους πλαισιώνουν δεκατέσσερις ολόσωμεςμορφές αγίων και προφητών σε γραπτά τόξα, τοπο-θετημένες στους κάθετους τοίχους της εγκάρσιας κα-μάρας.

50

Εγκάρσια καμάρα. Ο παντοκράτορας.

51

Εγκάρσια καμάρα. σύμβολα ευαγγελιστών.

Εγκάρσια καμάρα. Ολόσωμες μορφές προφητών.

Ο κύκλος των παθών τοποθετείται στη δυτική κα-μάρα σε δύο ζώνες και συγκεκριμένα στη βόρεια καινότια του κλειδιού της καμάρας. η έγερση του Λαζά-ρου και η Βαϊοφόρος εισάγουν στον κύκλο των παθών,η εξιστόρηση των οποίων ξεκινά με το Μυστικό δεί-πνο, το νιπτήρα, την προσευχή στο όρος των Ελαιών,την προδοσία που εικονίζονται στο νότιο τμήμα καισυνεχίζουν με τη σκηνή της Κρίσης των αρχιερέων,την Άρνηση του πέτρου, την απόνιψη του πιλάτου,τον Εμπαιγμό, τη Μαστίγωση, και τον Ελκόμενο στοβόρειο τμήμα της καμάρας.

η ζωή και τα θαύματα του Χριστού. η σκηνή τηςεκδίωξης των εμπόρων από το ναό τοποθετείται στοδυτικό τοίχο του ναού, ενώ μια σειρά θαυμάτων ίασηςτοποθετούνται στην κατώτερη ζώνη της δυτικής κα-μάρας. συγκεκριμένα στο βόρειο τμήμα αυτής σε ενιαίαζώνη ιστορούνται τα θαύματα της ίασης της πεθεράςτου πέτρου, της ίασης του υδρωπικού, του τυφλού,του παραλυτικού. στο νότιο τμήμα σε διάχωρα εικο-νογραφούνται τα θαύματα της ίασης του σεληνιαζό-μενου, των εν ποικίλαις νόσοις, των δαιμονισμένων καιτων λεπρών.

52

δυτική καμάρα. σκηνές από τον κύκλο των παθών.

Θεομητορικός κύκλος. Εκτός από την Κοίμησητης Θεοτόκου που περιλαμβάνεται στο δωδεκάορτο,σκηνές του βίου της ιστορούνται στο δυτικό τοίχο τουναού, όπως η προσευχή της Άννας και του Ιωακείμ, ηΓέννηση, τα Εισόδεια.

Το εικονογραφικό πρόγραμμα του ναού ολοκλη-ρώνεται με την απεικόνιση αγίων σε δύο ζώνες στα κα-τώτερα μέρη των πλάγιων τοίχων του κυρίως ναού.στην κατώτερη ζώνη ιστορούνται ολόσωμοι οι μεγάλοιάγιοι και αγίες της Ορθοδοξίας όπως ο άγιος σπυρί-δων, ο Ευθύμιος, ο νικόλαος, η αγία παρασκευή, ηαγία Μαρίνα, στρατιωτικοί άγιοι και οι ιαματικοί άγιοιΚοσμάς και δαμιανός. πάνω από τις ολόσωμες μορφέςτων αγίων έπεται ζώνη με συνεχόμενα στηθάρια εντός

53

δυτική καμάρα. η Βαϊοφόρος. δυτική καμάρα. η προδοσία.

δυτική καμάρα. Ο νιπτήρας.

των οποίων εικονίζονται είκοσι οχτώ μορφές αγίων σεπροτομή.

Γραπτά κοσμήματα συμπληρώνουν τη διακόσμησητου ναού στο κατώτερο τμήμα των τοιχοποιιών, ανά-μεσα από τα μετάλλια, καθώς και στα φωτιστικάανοίγματα της αψίδας. Τα κοσμήματα τονίζουν καιπροβάλλουν τις παραστάσεις, τα αρχιτεκτονικά στοι-χεία του ναού, ενώ στο κάτω τμήμα των τοίχων λει-τουργούν συμπληρωματικά καλύπτοντας τις επιφά-νειες που δεν μπορούν να δεχθούν άλλη διακόσμηση.Τα διακοσμητικά θέματα διαχωρίζονται σε τρεις κατη-γορίες: στα γεωμετρικά, στα σχηματοποιημένα αρχαΐ-ζοντα ανθέμια και στα φυτικά. η πλήρωση των κενών

54

δυτική πλευρά. σκηνές από το Θεομητορικό κύκλο.

νότια πλευρά. η αγία Μαρίνα και ο άγιος Ευθύμιος.

55

νότια πλευρά. Ολόσωμοι άγιοι.

νότια πλευρά. στηθάρια με μορφές αγίων, λεπτομέρεια.

ανάμεσα στα μετάλλια έχει θεωρηθεί ως χαρακτηριστι-κό στοιχείο της μεταβυζαντινής τέχνης.53 Άνθος, απότο οποίο ξεκινούν ελισσόμενοι βλαστοί που κοσμούν-ται με μικρότερα καλυκωτά άνθη, ζωγραφίζεται ανά-μεσα στα μετάλλια.

Ο τοιχογραφίες του ναού χρονολογούνται στα μέ-σα του 17ου αιώνα. σύμφωνα με την ημιεξίτηλη54 κτη-τορική επιγραφή πάνω από την είσοδο της δυτικήςπλευράς του ναού πληροφορούμαστε ότι ο ζωγραφι-κός διάκοσμος έγινε με δαπάνη του παπά-Γαλάνη καιτης μητέρας του Ευγενίας.

56

Βόρεια πλευρά. Ολόσωμοι άγιοι (άγιος Μερκούριος – στρατιωτικός άγιος).

Γραπτά κοσμήματα. Λεπτομέρειες.

57

δυτική πλευρά. η κτητορική επιγραφή.

Γραπτά κοσμήματα.

58

αναπτύγματα τοιχογραφιών του ναού της Κοίμησης της Θεοτόκου.

59

Κοίμησηδιάταξη σκηνών στο Ιερό: 1. η ανάληψη.2. η πεντηκοστή.3. η Θυσία του αβραάμ. 4. δυσδιάκριτη παράσταση.5. H Κοινωνία των αποστόλων.6. δυσδιάκριτη παράσταση.7. συλλειτουργούντες ιεράρχες.8. η Άκρα Ταπείνωση.9. Οι άγιοι ρωμανός και Κύριλλος.10. η ανάδοση του προφήτη Ιωνά.11. η παναγία πλατυτέρα. 12. διακοσμητική ζώνη με γραμμικό

διάκοσμο.13. Ζώνη χρώματος ώχρας χωρίς διάκοσμο.14. ανεστραμμένα ανθέμια στις παρα-

στάδες του φωτιστικού ανοίγματοςτης αψίδας.

15. Γραμμικά κοσμήματα στην κόγχητου διακονικού.

16. Γραμμικός διάκοσμος με τεθλασμέ-νες γραμμές.

διάταξη σκηνών στην ανατολική καμάρα:1. η ανάσταση.2. η Ψηλάφηση του Θωμά.3. Ο Χριστός και η σαμαρείτις.4. η Θεία Λειτουργία.5. Ο παλαιός των ημερών.6. η ανάληψη, λεπτομέρεια.7. Ο Ευαγγελισμός.8. η Φιλοξενία του αβραάμ.9. η Γέννηση.10. διακοσμητική ζώνη με τρίγωνα που

πληρούνται με κυματοειδείς γραμ-μές και ανθέμια εναλλάξ.

11. διακοσμητική ζώνη με φυτικό διά-κοσμο.

12. διακοσμητική ζώνη με συνεχόμε-νους κύκλους που πληρούνται απόανθέμια.

διάταξη σκηνών στην εγκάρσια καμάρα: 1. Ο παντοκράτορας. 2. Κυκλική ζώνη με επιγραφή.3. η παναγία, ο πρόδρομος, χερου-

βείμ και σεραφείμ.

4. Τρεις προφήτες σε στρογγυλά με-τάλλια στη νότια πλευρά του πα-ραλληλόγραμμου πλαισίου.

5. Τα σύμβολα των τεσσάρων ευαγγε-λιστών σε στρογγυλά μετάλλια στηβόρεια πλευρά του παραλληλό-γραμμου πλαισίου.

6. Επτά ολόσωμοι άγιοι κάτω από το-ξοστοιχία.

7. Επτά προφήτες ολόσωμοι κάτωαπό τοξοστοιχία.

8. 8α, 8β, 8γ,8δ. Οι Ευαγγελιστές.

διάταξη σκηνών στη δυτική καμάρα: 1. η κρίση των αρχιερέων.2. η άρνηση του πέτρου.3. η απόνιψη του πιλάτου.4. Ο Εμπαιγμός.5. η Μαστίγωση.6. Ο Ελκόμενος.7. Ενιαία ζώνη στην οποία απεικονί-

ζονται τα θαύματα του Χριστού: α) Ο Χριστός ιώμενος της πεθεράςτου πέτρου. β) Ο Χριστός ιώμενος του υδρωπι-κού. γ) Ο Χριστός ιώμενος του τυφλού. δ) Ο Χριστός ιώμενος του παραλυ-τικού.

8-9. η Θεοτόκος και ο Χριστός ως Με-γάλης Βουλής Άγγελος σε ενιαίοδιάχωρο.

10. η Έγερση του Λαζάρου.11. η Βαϊοφόρος.12. Ο Μυστικός δείπνος.13. Ο νιπτήρ.14. η προσευχή στο Όρος.15. η προδοσία.16. Ο Χριστός ιώμενος του σεληνιαζό-

μενου. 17. η ίαση των εν ποικίλαις νόσοις. 18. Ο Χριστός ιώμενος των δαιμονισμένων.19. Ο Χριστός ιώμενος των λεπρών.

διάταξη σκηνών στη δυτική πλευρά του ναού:1. η προσευχή της αγίας Άννας.2. η προσευχή του Ιωακείμ.

3. η προσφορά των δώρων.4. η Εκδίωξη των εμπόρων από το ναό. 5. Τα Εισόδια της Θεοτόκου.6. Το Γενέσιο της Θεοτόκου.7. δυσδιάκριτος άγιος.8. η αγία Ιουλίττα.9. η αγία Θεόπιστη.10. Ο άγιος Θεόπιστος.11. Ο άγιος αγάπιος.12. Ο άγιος Ευστάθιος.13α. Ο άγιος αντώνιος κάτω από τόξο.13β. Ο άγιος νικόλαος κάτω από τόξο.14. Κτητορική επιγραφή.15. Οι άγιοι (α) Κωνσταντίνος και (β) Ελένη.16. διακοσμητική ζώνη με γραμμικό

διάκοσμο.17. Ζώνη χρώματος ώχρας χωρίς διάκο-

σμο.

διάταξη σκηνών στη βόρεια πλευρά του ναού:1. δυσδιάκριτη παράσταση.2-3. Τέσσερεις ολόσωμοι άγιοι κάτω

από τόξα.4. η ανάβαση στο σταυρό.5. η σταύρωση.6. η αποκαθήλωση7. Ο Ενταφιασμός.8. Ο Επιτάφιος Θρήνος.9. Ο Λίθος.10. Ζώνη με 14 στηθάρια εντός των

οποίων διακρίνονται μορφές αγίωνσε προτομή.

11. Ζώνη με ολόσωμους αγίους κάτωαπό τόξα : η αγία αικατερίνη, ηαγία Κυριακή, η αγία παρασκευή, οάγιος Μερκούριος, τρεις στρατιωτι-κοί άγιοι, σε ιδιαίτερη κόγχη η πο-λυπρόσωπη Κοίμηση της Θεοτό-κου, ο αρχάγγελος Γαβριήλ, μορφήαγίου με δυσανάγνωστη επιγραφή,ο άγιος Ελευθέριος, και δυσδιάκριτηπαράσταση και μέσα σε κόγχη οάγιος στέφανος.

12. διακοσμητική ζώνη με γραμμικόδιάκοσμο.

13. Κοσμική μορφή που κατασπαράζε-ται από κήτος.

14. Ζώνη χρώματος ώχρας χωρίς διάκοσμο.

διάταξη σκηνών στη νότια πλευρά του ναού: 1. δυσδιάκριτη παράσταση.2-3. Τέσσερεις ολόσωμοι άγιοι κάτω

από τόξα.4. η Υπαπαντή.5. η Βάπτιση. 6. η Μεταμόρφωση. 7-8. η Βρεφοκτονία.9. αδιάγνωστη παράσταση. 10. Ζώνη με δεκατέσσερα στηθάρια εν-

τός των οποίων διακρίνονται μορ-φές αγίων σε προτομή. 10α. η αγίαπαλαγία, 10β. η αγία παρασκευή,10γ. η αγία Μελάνη, 10δ. η αγίααναστασία, 10ε. δυσανάγνωστηεπιγραφή, 10στ. δυσανάγνωστηεπιγραφή, 10ζ. δυσανάγνωστη επι-γραφή, 10η. σβησμένη επιγραφή,10θ. σβησμένη επιγραφή, 10ι. σβη-σμένη επιγραφή, 10ια. δυσανάγνω-στη επιγραφή, 10ιβ. Ο άγιος Κο-σμάς, 10ιγ. Ο άγιος νικηφόρος,10ιγ. σβησμένη επιγραφή.

11. Ζώνη με ολόσωμους αγίους: 11α. Οάγιος Ευθύμιος, 11β. Ο άγιος σάβ-βας, 11γ. Ο άγιος αρσένιος, 11δ. ηαγία Μαρίνα, 11ε-στ. Οι θεραπευτέςάγιοι Κοσμάς και δαμιανός, 11ζ. Οάγιος Τρύφωνας, 11η. Ο άγιος Μη-νάς, 11θ. άγιος – δυσανάγνωστηεπιγραφή. 11ι. ο αρχάγγελος Μι-χαήλ, εντός του ιερού 11ια. Ο άγιοςνικόλαος, 11ιβ. Ο άγιος σπυρίδω-νας, 11ιγ. Ο άγιος Ευγένιος.

12. διακοσμητική ζώνη με γραμμικόδιάκοσμο.

13. Ζώνη χρώματος ώχρας χωρίς διάκο-σμο.

14. Γραμμικό κόσμημα σε ανεστραμμέ-να τρίγωνα από κυμματοειδείςγραμμές.

60

Κόγχη ιερού. η πλατυτέρα, λεπτομέρεια.

Εικονογραφική ανάλυση

A. Ευχαριστιακός κύκλος

η πλατυτέρα. η Θεοτόκος εικονίζεται καθισμένη σεξύλινο θρόνο με ερεισίνωτο. στην αγκαλιά της έχει αξο-νικά τοποθετημένο το Χριστό, ο οποίος με το δεξί χέριευλογεί και με το αριστερό κρατεί πιθανόν κλειστό ευαγ-

γέλιο. η παναγία ακουμπά με το αριστερό της χέρι προ-στατευτικά στον ώμο του Χριστού. δύο ολόσωμοι αρ-χάγγελοι κατά τα δορυφορούν τη Θεοτόκο. η ένθρονηΘεοτόκος με το Χριστό και τους αγγέλους ακολουθεί

61

δυτική καμάρα. η Θεοτόκος.

πρότυπο γνωστό από παλαιότερα έργα του 16ου αιώνα,όπως οι τοιχογραφίες του Θεοφάνη στη Λαύρα.55 η αξο-νική θέση του Χριστού στην αγκαλιά της παναγίας, ταπλούσια ενδύματα των αγγέλων είναι μερικά από ταστοιχεία που κληροδότησε στο θέμα η μακρά βυζαντινήπαράδοση. Όμοια ιστορούνται οι παραστάσεις στο ναότου αγίου νικολάου στην Κλειδωνιά56 και στο ναό τηςΚοίμησης της Θεοτόκου στον Ελαφότοπο.

η Κοινωνία των αποστόλων είναι η λειτουργική καισυμβολική μεταφορά του θέματος του Μυστικού δεί-πνου και συντίθεται από τη Μετάληψη δεξιά και τη Με-τάδοση αριστερά. στο μέσον της παράστασης εικονίζε-ται ο Χριστός πίσω από την αγία Τράπεζα, κάτω απόκιονοστήρικτο κιβώριο. Οι υπόλοιποι μαθητές προσέρ-χονται παρατακτικά πίσω από τον παύλο που ηγείταιστα δεξιά και του πέτρου που ηγείται στα αριστερά.

Ο Μελισμός, οι συλλειτουργούντες ιεράρχες. πάνωσε τράπεζα εικονίζεται το δισκάριο με το Χριστό βρέ-φος κάτω από τον αστερίσκο. Τέσσερις ιεράρχες, δύοσε κάθε πλευρά της τράπεζας ιερουρχούν στραμμένοι

προς τον αμνό. αριστερά εικονίζονται ο Μέγας αθα-νάσιος και άγιος Βασίλειος και δεξιά ο Ιωάννης ο Χρυ-σόστομος και ο Γρηγόριος ο Θεολόγος. στον τοίχοδεξιά της κόγχης ιστορούνται ολόσωμοι οι άγιοι ρω-μανός και Κύριλλος. Ο πρώτος στρέφεται προς τηνκόγχη ως συλλειτουργών. Οι ιεράρχες είναι ενδεδυμέ-νοι με αρχιερατικούς σάκκους και σταυροφόρα ωμο-φόρια και κρατούν λειτουργικά ειλητά με χωρία πουαναφέρονται στο τελούμενο μυστήριο της Ευχαρι-στίας. η παράσταση του μελισμού επικρατεί στο διά-κοσμο της κόγχης του ιερού από τον 13ο αιώνα και εί-ναι άμεσα συνδεδεμένη με τη Θεία Λειτουργία που τε-λείται στο χώρο αυτό.57

η Θυσία του αβραάμ. στο κέντρο της παράστασης,μπροστά από βράχια απεικονίζεται το σύμπλεγμα αβρα-άμ – Ισαάκ. Το παιδί είναι δεμένο πισθάγκωνα, ριγμένοστο έδαφος. Το θέμα προεικονίζει το πάθος, τη θυσίατου Χριστού και τη σωτηρία των ανθρώπων, έχει μακράεικονογραφική παράδοση. η συνηθισμένη του θέση είναιστο χώρο της πρόθεσης και συχνά συνδυάζεται με την

62

ανατολική καμάρα. η αγγελική Λειτουργία.

παράσταση της Φιλοξενίας. στην παλαιολόγεια και στημεταβυζαντινή ζωγραφική διαμορφώνονται δύο τρόποιαπόδοσης του θέματος. σύμφωνα με τον πρώτο, τα δια-δοχικά επεισόδια της βιβλικής διήγησης ιστορούνται λε-πτομερώς, όπως στην τράπεζα της Λαύρας58 και στο ναόΜεταμόρφωσης στη Βελτσίστα59. Ο δεύτερος τύπος συ-νοπτικός, περιορίζεται στο κύριο επεισόδιο της θυσίας.σύμφωνα με τον τύπο αυτό ιστορήθηκαν οι τοιχογρα-φίες στην περίβλεπτο του Μυστρά, στο καθολικό τηςΛαύρας60, στη Μονή ντίλιου61 και στους αγίους απο-στόλους στην Καστοριά62.

η έννοια της θυσίας κυριαρχεί στην πρόθεση, όπουστην κόγχη της εικονίζεται ο Χριστός, η Άκρα Ταπεί-νωση. Ο Χριστός νεκρός εικονίζεται μέχρι τους μη-ρούς, μέσα σε λίθινη σαρκοφάγο με τα χέρια σταυρω-μένα μπροστά και τον ακάνθινο στέφανο στο κεφάλι.δίπλα στο Χριστό εικονίζονται τα σύμβολα του πά-θους ως δύο λεπτές άσπρες γραμμές. η Θεοτόκος αρι-στερά συγκρατεί το Χριστό και ακουμπά το μάγουλότης στο πρόσωπό του. πίσω από το Χριστό υψώνεται

ο σταυρός. από την παράσταση λείπει η μορφή τουΙωάννη. η παραλλαγή με την παναγία να αγκαλιάζειτο Χριστό, είναι δανεισμένη από τις αφηγηματικέςσκηνές της αποκαθήλωσης ή του Θρήνου και εμφανί-ζεται σε σερβικά μνημεία από τα τέλη του 14ου αιώνα.Το 15ο αιώνα σε ιταλοκρητικές εικόνες, ο διευρυμένοςτύπος ως προς τα βασικά συνθετικά του στοιχεία, τηστάση του Χριστού με τα σταυρωμένα χέρια χαμηλά,την παρουσία της Θεοτόκου και του Ιωάννη, αποδί-δεται με εμφανείς τις δυτικές επιδράσεις, ωστόσο πα-ραμένει σπάνιος στη μνημειακή τέχνη του ελλαδικούχώρου, μέχρι τα τέλη του 16ου αιώνα.

η αγγελική Λειτουργία ιστορείται σε δύο μέρη βό-ρεια και νότια του κλειδιού της ανατολικής καμάραςτου ναού. Ο Χριστός ως Μέγας αρχιερέας εικονίζεταιδύο φορές ξεπροβοδίζοντας στο βόρειο τμήμα πομπήεπτά αγγέλων και υποδεχόμενος στο νότιο τμήμαπομπή έξι αγγέλων. η πομπή ξεκινά από το βόρειοτμήμα από δεξιά με κατεύθυνση προς τα αριστερά,ακολουθώντας κυκλική πορεία. Οι άγγελοι είναι ενδε-

63

ανατολική καμάρα. η αγγελική Λειτουργία.

δυμένοι με ιερατικά άμφια και άμφια διακόνου. Οι άγ-γελοι φέρουν ριπίδια – εξαπτέρυγα, τρεις λιτανεύουνκεντητό επιτάφιο κρατώντας τον πάνω από τα κεφά-λια τους, ενώ μετωπικός άγγελος κρατεί τον «αέρα».στο νότιο τμήμα ο Χριστός υποδέχεται την πομπή ευ-λογώντας. προηγούνται δύο άγγελοι διάκονοι πουκρατούν μονόκηρα και θυμιατίζουν. ακολουθεί άγγε-λος που λιτανεύει υψωμένα δισκάρια, έχοντας στουςώμους του κεντημένο λειτουργικό «αέρα», καθώς καιάγγελος που κρατά δισκοπότηρο.

η μεταβυζαντινή εικονογραφία της σκηνής, απο-τελεί μια συμβολική απόδοση της πομπής της Μεγά-λης Εισόδου στη λειτουργία του Μεγάλου σαββάτουκαι η οποία δημιουργήθηκε κατά την υστεροβυζαντινήπερίοδο, ακολουθεί τα υστερότερα παλαιολόγεια πα-ραδείγματα, με κύρια χαρακτηριστικά την οργάνωσητης πομπής με ενιαία φορά, καθώς και την παρουσίατου Χριστού ως Μεγάλου αρχιερέα, εμφανίζεται απο-κρυσταλλωμένη κατά τον 16ο αιώνα. συνήθως ιστορεί-ται στο χώρο του ιερού βήματος, αλλά συχνή είναι καιη απεικόνισή της στον τρούλο63. στα παλαιολόγεια έρ-γα ο Χριστός παριστάνεται μια φορά κάτω από το κι-βώριο της Τράπεζας, ενώ στα μεταβυζαντινά συνήθωςδύο φορές, όταν ξεπροβοδίζει και όταν υποδέχεται τηνπομπή.

Β. η ζωή και τα θαύματα του Χριστού.η Εκδίωξη των εμπόρων από το ναό. Το εσωτερι-

κό του ναού, όπου διαδραματίζονται τα γεγονότα,αποδίδεται με πολύπλοκη αρχιτεκτονική διάρθρωση,ένα κιβώριο με αετώματα και καμπυλόγραμμα τόξα, μεκιονοστήριχτα κτήρια στο βάθος. στο εσωτερικό τουναού εικονίζονται οι έμποροι και οι αργυραμοιβοί να

φεύγουν προς τα δεξιά. Ο Χριστός στα αριστερά τηςσκηνής υψώνει το φραγγέλιο και ακολουθείται απότους αποστόλους. στο δεξί άκρο της σκηνής μια ομά-δα εμπόρων έχει ήδη βγει από το ναό, ακολουθούμενηαπό κοπάδι προβάτων. Ο ζωγράφος ακολουθεί το βα-σισμένο σε υστεροβυζαντινά πρότυπα εικονογραφικότύπο της σκηνής, ο οποίος αποτελεί ιδιαίτερο χαρα-κτηριστικό της σχολής της Βoρειοδυτικής Ελλάδας64

και επαναλαμβάνεται κατά τον 17ο αιώνα σε ορισμέναηπειρωτικά και μακεδονικά μνημεία.65

η ίαση της πεθεράς του πέτρου. αριστερά ο Χρι-στός στρέφει το πάνω τμήμα του σώματός του και ευ-λογεί. Τον ακολουθεί ο όμιλος των αποστόλων. δεξιάεικονίζεται ο πέτρος να δείχνει την κλίνη, όπου κείτε-ται η πεθερά του. πίσω από την κλίνη εικονίζεται ησύζυγος του πέτρου. η ίαση της πεθεράς εμφανίζεταιαρκετά συχνά στα παλαιολόγεια εικονογραφικά προ-γράμματα66 και σποραδικότερα στους μεταβυζαντινούςναούς. η σκηνή αυτή δεν περιλαμβάνεται στα έργα

64

νότια καμάρα. η ίαση του σεληνιαζόμενου.

των Κρητικών ζωγράφων. η εικονογραφία του θέμα-τος παρουσιάζεται σε δύο παραλλαγές που αντιπρο-σωπεύουν δύο διαφορετικές χρονικές στιγμές της διή-γησης. στην πρώτη ο Χριστός πλησιάζει την κλίνη καιστη δεύτερη ανασηκώνει την ασθενή τραβώντας τηναπό το χέρι. η εδώ σκηνή ακολουθεί την πρώτη πα-ραλλαγή, η οποία εμφανίζεται στο πρωϊμότερο σωζό-μενο μνημειακό παράδειγμα στο Monreale, αλλά πα-ραμένει σπάνια στη συνέχεια. στη μεταβυζαντινή επο-χή η συγκεκριμένη παραλλαγή είναι συχνότερη. συ-ναντάται στη μονή πατέρων στο Λίθινο Ζίτσας, στονπροφήτη ηλία στον Τύρναβο, στο ιερό της μονήςδρυόβουνου στη μονή ρεντίνας.67

η ίαση του υδρωπικού. αριστερά ο Χριστός τελείτο θαύμα, ακουμπώντας την πρησμένη κοιλιά τουυδρωπικού. Ο υδρωπικός ημίγυμνος με περίζωμα γέρ-νει προς τα πίσω, όπου απεικονίζονται δύο Ιουδαίοι.η σκηνή εικονογραφείται με το γνωστό ήδη από τη με-

σοβυζαντινή εποχή τύπο, οι διάφορες παραλλαγές τουοποίου σχετίζονται με τις στάσεις των βασικών προσώ-πων της σκηνής, καθώς και με την παρουσία αποστόλωνκαι Ιουδαίων. η σημαντικότερη διαφοροποίηση στις πα-ραστάσεις του θέματος εντοπίζεται στη στάση του Χρι-στού, αν δηλαδή ευλογεί από απόσταση, ή αν τελεί τοθαύμα ακουμπώντας την πρησμένη κοιλιά του αρρώ-στου. Τον εικονογραφικό τύπο που υιοθετεί ο ζωγράφοςτης Κοίμησης, ακολουθεί ο Θεοφάνης στον Άγιο νικό-λαο αναπαυσά, στα Μετέωρα68, στη μονή της Λαύρας,στον Άθω ενώ απαντά σποραδικά στον 16ο και 17ο αι-ώνα.69

η ίαση του σεληνιαζόμενου. στα δεξιά, ο σεληνια-σμένος, εικονίζεται ημίγυμνος με μακρύ περίζωμα –σκελέα. Κάμπτει έντονα το σώμα προς τα πίσω καιυψώνει το δεξί του χέρι προς τον ουρανό. η αφύσικηστάση του σώματός του υποδηλώνει το πάθος. Μπρο-στά του ο Χριστός τείνει το χέρι του προς τον ασθενή,ακολουθούμενος από τους αποστόλους. η σκηνή τηςίασης του σεληνιαζομένου δεν συναντάται ιδιαίτερασυχνά στα εικονογραφικά προγράμματα των ναών. ηπαράσταση ακολουθεί τον τύπο που χρησιμοποιεί οΘεοφάνης στη Μονή της Λαύρας. διαφοροποιείταιαπό αυτή στο ότι τοποθετεί το θαύμα σε αστικό χώρο,όπως υποδηλώνει το κτήριο στο βάθος και όχι στούπαιθρο όπως ο Θεοφάνης. παρόμοια εικονίζεται τοθαύμα στη μονή πατέρων στο Λίθινο.70

η ίαση των εν ποικίλαις νόσοις. Ο Χριστός ευλογείκαι κρατά κλειστό ειλητό. Εικονίζεται στα αριστερά,ακολουθούμενος από τον όμιλο των μαθητών. στα δε-ξιά εικονίζεται πολυπληθείς ομάδα ασθενών, διατεταγ-μένων σε δύο ζώνες.

65

δυτική καμάρα. η προσευχή στη Γεσθημανή.

Γ. Τα πάθη του Χριστού. Ο κύκλος των παθών εικονίζεται στη δυτική κα-

μάρα σε δύο ζώνες βόρεια και νότια του κλειδιού τηςκαμάρας.

η προσευχή στη Γεσθημανή. η σκηνή εκτυλίσσε-ται σε ορεινό και άξενο τοπίο. Ψηλά στο πλάτωμα ενόςβράχου ο Χριστός προσεύχεται με το κεφάλι σκυφτό.71

στο βάθος εικονίζεται όρθιος, κοιτώντας τον άγγελοπου του προσφέρει το πικρό ποτήρι της δοκιμασίας.Χαμηλότερα οι κοιμισμένοι μαθητές συγκροτούν μίακλειστή ομάδα, ενώ ο Χριστός επιτιμά τον αφυπνισμέ-νο πέτρο για την ολιγωρία τους. η συγκρότηση τηςπροσευχής σε τρία επεισόδια ανταποκρίνεται σε πα-λαιολόγειο τύπο παράστασης που επικρατεί στη μνη-μειακή ζωγραφική από τα τέλη του 13ου αιώνα, μεπρωιμότερο παράδειγμα την τοιχογραφία της περι-βλέπτου αχρίδας72, αλλά και επιμέρους στοιχεία της

σύνθεσης είναι τυπικά σε παλαιολόγεια έργα, όπως οπλαγιασμένος μαθητής μπροστά, ο άλλος που κοιμά-ται με το κεφάλι ανάμεσα στα χέρια του, ο άγγελοςπου συμπαραστέκεται στο Χριστό και που στη σκηνήτης Κοίμησης κατά μεταγενέστερη παραλλαγή τουπροσφέρει το ποτήρι της δοκιμασίας73.

η απόνιψη του πιλάτου. Ο Χριστός οδηγείται μεδεμένα χέρια στον πιλάτο από στρατιώτη. Ο πραίτοραςεστεμμένος, καθισμένος σε έδρανο, στρέφεται προς τοΧριστό, ενώ συγχρόνως γυρνά τον κορμό προς τα δεξιάγια να πλύνει τα χέρια του σε λεκάνη που κρατά υπη-ρέτης. Εντυπωσιακό είναι το αρχιτεκτονικό βάθος.

Τα βασικά στοιχεία της παράστασης, όπως η διά-ταξη των μορφών με το Χριστό και το στρατιώτη στααριστερά και το σύμπλεγμα του πιλάτου και του υπη-ρέτη, με την ιδιαίτερα συνεστραμμένη στάση του πραί-τορα αντλούνται από παλαιότερες παραστάσεις, όπωςη βασισμένη σε υστεροβυζαντινά πρότυπα σκηνή στημονή Φιλανθρωπηνών στο νησί των Ιωαννίνων.74

συμπεράσματα

στον τοιχογραφικό διάκοσμο της Κοίμησης εμφα-νής είναι η επίδραση της παλαιότερης καλλιτεχνικήςπαράδοσης της περιοχής, όπως εκφράστηκε στα ση-μαντικά σύνολα της σχολής της Βορειοδυτικής Ελλά-δας κατά τον 16ο αιώνα, λειτουργώντας ως εικονογρα-φικό ευρετήριο και σε μικρότερο βαθμό η επαφή μετην παλαιότερη βαλκανική ζωγραφική παράδοση, αλ-λά και η γνωριμία των ζωγράφων με πιο απομακρυ-σμένες εικονογραφικές παραδόσεις, πιθανά μέσω εικό-νων, μικρογραφιών ή χαλκογραφιών. Ο ζωγράφος με-ταφέρει τα πρότυπά του στο δικό του απλούστερο ζω-

66

δυτική καμάρα. η απόνιψη του πιλάτου.

γραφικό ιδίωμα, χωρίς να διστάσει να εφαρμόσει στοι-χεία από διάφορες πηγές.

Το εικονογραφικό πρόγραμμα είναι ενταγμένο στοπλαίσιο της τέχνης του 17ου αιώνα, ακολουθώντας τιςδεδομένες τάσεις της εποχής, που τις χαρακτηρίζει οεκλεκτικισμός, η αφηγηματική διάθεση, αλλά και η τά-ση απλοποίησης των συνθέσεων. στην απόδοση τωνσκηνών επικρατούν οι αντικλασικές τάσεις με τηναπλοποίηση των λόγιων προτύπων του 16ου αιώνα, τα«λαϊκότροπα» χαρακτηριστικά, η εκφραστική απλό-τητα στη σύνθεση, η έμφαση στο δραματικό στοιχείο,τα αδρά χαρακτηριστικά των μορφών, η αδιαφορία γιατο φυσικό κάλλος, η κυριαρχία της γραμμής και τουγρήγορου σχεδίου, αλλά και η αγάπη για τα έντοναχρώματα και τα διακοσμητικά στοιχεία,

Τα αντικλασικά χαρακτηριστικά κυριαρχούν στηζωγραφική του 17ου αιώνα στην Ήπειρο, τόσο σε έργαμε αυξημένο αριθμό δανείων από τα μεγάλα καλλιτε-χνικά ρεύματα του περασμένου αιώνα, όσο και σε άλλαπερισσότερο απομακρυσμένα από αυτά. Οι διαφορέςανάμεσα στα σύνολα, το πόσο κοντά στα παλαιότεραπρότυπα αποδίδονται τα διάφορα εικονογραφικά δά-νεια, η διαφοροποιημένη προσέγγιση στο καλλιτεχνι-κό ύφος των παλαιότερων έργων εξαρτώνται κυρίωςαπό την ικανότητα των ζωγράφων.

Ο ναός της Κοίμησης της Ουζντίνας, παρουσιάζειστοιχεία επαφών με τα Λινοτοπίτικα75 εργαστήρια,χωρίς να είναι προς το παρόν δυνατή η ασφαλής σύν-δεσή τους με συγκεκριμένο συνεργείο.

από τα χαρακτηριστικά θέματα της σχολής τηςΒορειοδυτικής Ελλάδας στον ναό της Κοίμησης είναι:η εκδίωξη των εμπόρων από το ναό, η απόνιψη τουπιλάτου, η κρίση των αρχιερέων, ο εμπαιγμός.

Ωστόσο παρά τις όποιες επιδράσεις των μεγάλωνκαλλιτεχνικών ρευμάτων του προηγούμενου αιώνα,στην Ήπειρο του 17ου αιώνα ισχυρή παραμένει η πα-λαιότερη βαλκανική παράδοση, ανάμνηση της ύστε-ρης παλαιολόγειας ζωγραφικής, όπως διαμορφώθηκεκαι διαιωνίστηκε από τα καλλιτεχνικά εργαστήρια τωνπεριοχών αχρίδας – πρεσπών – Καστοριάς κατά τηδιάρκεια των πρώτων αιώνων της οθωμανικής κατά-κτησης. Ιδιαίτερα κατά το πρώτο μισό του αιώνα σταπερισσότερα μνημεία αναπαράγονται εικονογραφικοίτύποι και πρακτικές της παλαιότερης αυτής παράδο-σης όπως η σκηνή του μελιζόμενου Χριστού μέσα στοδισκάριο – ποτήριο. Επιβίωση παλαιότερων συνηθειώνπρέπει να αποτελεί και η τοποθέτηση των ολόσωμωνμορφών της κατώτερης ζώνης κάτω από γραπτά τόξα.η πρακτική αυτή απαντά σε έργα του 14ου – 15ου αι-ώνα, συχνά σε μνημεία της Καστοριάς ή του «εργα-στηρίου της Καστοριάς»76 ενώ είναι σπάνια σε μνημείατου 16ου αιώνα.77

67

δυτική καμάρα. η Θεοτόκος, λεπτομέρεια.