ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУЖҮЙЕСІНІҢ ЖАҒДАЙЫ...

«АҚПАРАТТЫҚ-ТАЛДАУ ОРТАЛЫҒЫ» АҚ

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ

БІЛІМ БЕРУЖҮЙЕСІНІҢ ЖАҒДАЙЫ МЕН ДАМУЫ ТУРАЛЫ

ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА

(2014 жыл қорытындылары бойынша)

АСТАНА 2015

1

«АҚПАРАТТЫҚ-ТАЛДАУ ОРТАЛЫҒЫ» АҚ

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ БЕРУ

ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАҒДАЙЫ МЕН ДАМУЫ ТУРАЛЫ

ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА (2014 жыл қорытындылары бойынша)

АСТАНА 2015

2

УДК 37.0 ББК 74.00 Н 35

Н35 Қазақстан Республикасы Білім беру жүйесінің жағдайы мен дамуы туралы ұлттық

баяндама С.Ырсалиев, А.Құлтуманова, Т.Бұлдыбаев, Г.Қарбаева, Ш.Шаймұратова,

Г.Ноғайбаева, Г.Кусиденова, А.Ибрашева, З.Алямова, М.Алпысбаева, К.Манакова. –

Астана: «ААО» АҚ, 2015 - 273 б.

ISBN 978-601-7080-95-2

Қазақстан Республикасы Білім беру жүйесінің жағдайы мен дамуы туралы

ұлттық баяндама Қазақстан Республикасында Білім беруді дамытудың 2011-2020

жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының іске асырылуының

динамикалық және салыстырмалы талдауынан құралады.

Баяндама білім беру саласында шешім қабылдайтын тұлғаларға,

педагогикалық саланың барлық деңгейлеріндегі мамандарына және азаматтық

жұртшылықтың кең шеңберіне арналған.

УДК 37.0 ББК 74.00

ISBN 978-601-7080-95-2

Ұлттық баяндама «Ақпараттық-талдау орталығы» АҚ-ның зияткерлік меншігі болып табылады. Мәтінді алғашқы дереккөзге сілтеме жасамай, кез келген көшіруге және

орналастыруға, соның ішінде жартылай және кез келген нысанда, тыйым салынады

© «АТО» АҚ Редакциялық қызметі, 2015

МАЗМҰНЫ

3

МАЗМҰНЫ

ҚЫСҚАРТУЛАР ТІЗІМІ

4

КІРІСПЕ 7

1. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІ: ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ КОНТЕКСТІ

9

1.1. Макроэкономикалық факторлардың білім беру саласын дамытуға тигізетін

әсері

10

1.2. Қазақстандағы білім беру жүйесі: халықаралық бағалау

25

2. МЕМЛЕКЕТТІК БІЛІМ БЕРУ САЯСАТЫН ІСКЕ АСЫРУ 46

2.1. Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту

47

2.2. Бастауыш, негізгі орта, жалпы орта білім беру

77

2.3. Техникалық және кәсіптік білім беру

122

2.4. Жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру

169

3. ӨҢІРЛІК БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕЛЕРІ: ӨҢІРЛЕР РЕЙТИНГІСІ

210

ГЛОССАРИЙ 234

БИБЛИОГРАФИЯ 242

ҚОСЫМША 248

4

ҚЫСҚАРТУЛАР ТІЗІМІ

АДИ Адами даму индексi АКДИ Адами капитал дамуының индексі АКТ Ақпараттық-коммуникативтік технологиялар АҚШ Америка құрама штаттары АО Акционерлік қоғам АӨК Агроөнеркәсіптік кешен АРТА Аккредиттеу және рейтингтің тәуелсіз агенттігі БАЖ Біліктілікті арттыру жүйесi БАҰО Біліктілікті арттыру ұлттық орталығы БАБ Баршаға арналған білім ББ Бiлiм басқармасы БДИ Білім беруді дамыту индексі

БДМБ Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы

БЖХС Білім беру жіктеуіштерінің халықаралық стандарты БҚО Батыс Қазақстан облысы БСБТА Білім беру сапасын бағалаудың тәуелсіз агенттігі БҰҰ Бiрiккен Ұлттар Ұйымы БҰҰ ДБ Біріккен Ұлттар Ұйымының Даму бағдарламасы ҒЗИ Ғылыми-зерттеу институты ҒЗТКЖ Ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстар ДББҰ Дербес білім беру ұйымы ДСҰ Дүниежүзілік сауда ұйымы ДЭФ Дүниежүзілік экономикалық форум ДБ Дүниежүзілік банк ЕБҚ Еуропалық білім қоры ЕО Еуропалық Одақ ЖIӨ Жалпы ішкі өнім ЖАО Жергілікті атқарушы органдар ЖБ Жергілікті бюджет ЖБЕА Жоғары білімнің Еуропалық аймағы ЖБИ Жаһандық бәсекеге қабілеттілік индексі ЖМ Жеке мекеме ЖОБ Жалпы орта бiлiм ЖОО Жоғары оқу орны ЖШС Жауапкершілігі шектеулі серіктестік ИПҚ Инженерлік-педагогикалық қызметкерлер КБО Кәсіптік білім беру және оқыту

https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D1%96%D1%80%D1%96%D0%BA%D0%BA%D0%B5%D0%BD_%D2%B0%D0%BB%D1%82%D1%82%D0%B0%D1%80_%D2%B0%D0%B9%D1%8B%D0%BC%D1%8B

5

КДДБ Кәсiптiк даярлық деңгейiн бағалау КЕАҚ Коммерциялық емес акционерлік қоғам КТ Кешенді тестілеу ҚБАРИ Қызметкерлердің біліктілігін арттыратын республикалық институт ҚК Қамқоршылық кеңес ҚНжЕ Құрылыс нормалары және ережелерi ҚР Қазақстан Республикасы ҚР IIМ Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi ҚР АШМ Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлiгi ҚР БҒМ Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

ҚР ДСӘДМ Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау және әлеуметтiк даму министрлiгi

ҚР ҚМ Қазақстан Республикасы Қорғаныс министрлігі ҚР МСМ Қазақстан Республикасы Мәдениет және спорт министрлiгi ҚР ҮҚ Қазақстан Республикасы Үкіметінің Қаулысы ҚР ҰКП ҚР Ұлттық кәсіпкерлер палатасы ҚР ҰЭМ СК

Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлiгiнің Статистика комитетi

МБ Мемлекеттiк бюджет МБЖЖ Мемлекеттік білім беру жинақтау жүйесі МДҰ Мектепке дейінгі ұйым МЖБС Мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарты МЖӘ Мемлекеттік-жекешелік әріптестік МИИДБ Мемлекеттік индустриялық-инновациялық даму бағдарламасы МТБ Материалдық-техникалық база НЗМ Назарбаев Зияткерлік мектебі НҚА Нормативтік құқықтық акт ОӘК Оқу-әдістемелік кешен ОЖСБ Оқу жетiстiктерiн сыртқы бағалау ОҚО Оңтүстiк Қазақстан облысы ПОҚ Профессорлық-оқытушылық құрам РБ Республикалық бюджет

РҒӘО Техникалық және кәсiптiк бiлiмдi дамыту және бiлiктiлiктi берудiң республикалық ғылыми-әдiстемелiк орталығы

СанЕмН Санитарлық ережелер мен нормалар СҚО Солтүстiк Қазақстан облысы ТжКБ Техникалық және кәсіптік білім ҰАО Ұлттық аккредиттеу орталығы ҰБДҚ Ұлттық білім беру деректер қоры ҰБТ Ұлттық бірыңғай тестілеу ҰБШ Ұлттық біліктілік шеңбері

http://www.lib.ektu.kz/cgi-bin/irbis64r_14/cgiirbis_64.exe?LNG=&Z21ID=&I21DBN=KAZ_PRINT&P21DBN=KAZ&S21STN=1&S21REF=&S21FMT=fullw_print&C21COM=S&S21CNR=&S21P01=0&S21P02=0&S21P03=S=&S21STR=%D2%9B%D2%B1%D1%80%D1%8B%D0%BB%D1%8B%D1%81%20%D0%BD%D0%BE%D1%80%D0%BC%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%8B

6

ҰК Ұлттық компания ҰТО Ұлттық тестілеу орталығы ФМБ Физика-математика бағыты ХББ Химия-биология бағыты ХЕҰ Халықаралық еңбек ұйымы ШЖМ Шағын жинақты мектеп ШҚО Шығыс Қазақстан облысы ЭЫДҰ Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы

ЮНЕСКО Біріккен Ұлттар Ұйымының білім беру, ғылым және мәдениет саласындағы ұйымы

ЮНИСЕФ Біріккен Ұлттар Ұйымының Балалар Қоры

APEC (Atyrau Petroleum Educational Center) «Apec Petrotechnic Жоғары техникалық мектебі» ЖШС

DAAD (Deutscher Akademischer Austausch Dienst) Герман академиялық алмасулар қызметі

ENQA (European Association for Quality Assurance in Higher Education) Жоғары білім сапасын қамтамасыз етудің Еуропалық қауымдастығы

GIZ (Die Deutsche Gesellschaft für Internationale Zusammenarbeit) Герман халықаралық ынтымақтастық қоғамы

IMD (The International Institute for Management Development) Халықаралық менеджментті дамыту институты

INQAAHE (International Network for Quality Assurance Agencies in Higher Education) Жоғары білім сапасын қамтамасыз ету агенттіктерінің халықаралық желісі

JAMK (University of Applied Sciences) Ювескюля қолданбалы ғылымдар университеті, Финляндия

РhD (Doctor of Philosophy) Философия докторы

PISA (Programme for International Student Assessment) 15 жастағы оқушылардың білім жетістіктерін бағалау жөніндегі халықаралық бағдарлама

QS WUR QS (Quacquarelli Symonds World University Rankings) Университеттердің әлемдік рейтингісі

SAIT Polytechnic

(Southern Alberta Institute of Technology) Оңтүстік Альберта технология институты, Канада

TAFE (Technical and Further Education) Техникалық және одан кейінгі білім (Ұлттық оқыту жүйесінің шеңберінде кәсіби үшіншілік білімнің кең спектрін, біліктілік курстарын ұсынатын орындар)

TIMSS (Trends in Mathematics and Science Study) Математика және жаратылыстану білімінің сапасын бағалау бойынша халықаралық зерттеу

TOEFL (Test of English as a Foreign Language) Ағылшынды шет тілі ретінде тапсыру емтиханы

WSI (WorldSkills International) Кәсіптік шеберліктің халықаралық чемпионаты

7

КІРІСПЕ

Білім экономикасын қалыптастыру барысында елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының түйінді факторы білім беру сапасына саятыны сөзсіз.

«Қазақстан жолы - 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» Қазақстан халқына жолдауында Елбасы Н.Ә. Назарбаев озық ұлттық білім беру жүйесін қалыптастыру міндетін қойды.

Бәсекеге қабілетті білім беру жүйесі мемлекеттік саясаттың барлық деңгейлер бойынша - мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудан жоғары оқу орнынан кейінгі білімге дейін ақпараттық және талдамалық сүйемелденуін көздейді. Әлемнің барынша дамыған 30 елінің 23-інде білім беру саласының жағдайы, оның даму келешегі туралы баяндама жасау тәжірибесі қалыптасқан. Біздің елде мұндай ресми әрі шынайы дереккөз рөлін Ұлттық білім беру жүйесінің жағдайы мен дамуы туралы жыл сайынғы баяндама атқарады.

Баяндамада білім беру жағдайы өңіраралық және халықаралық цифрлар мен көрсеткіштер арқылы бағаланған, нақты міндеттер мен жоспарлы нәтижелерге қол жеткізу нәтижелері талданған, сондай-ақ Қазақстан білім беру жүйесінің тиімділігін арттыру бағытында тиісті ұсыныстар берілген.

Баяндама кіріспеден, қорытынды-ұсыныстары бар үш тараудан және статистикалық кестелер түріндегі қосымшалардан тұрады. «Қазақстан білім беру жүйесі: әлеуметтік-экономикалық және халықаралық контексті» атты бірінші тарауда ұлттық білім беру жүйесі дамуының сыртқы факторлары талданып, беделі зор алты халықаралық рейтингтің мониторингісі ұсынылған. Бұдан басқа, баяндамада алғаш рет Қазақстан Республикасы үшін Джини коэффициенті, яғни қоғамымыздағы табыстың бөліну деңгейінің есебі берілген. Ұлттық баяндаманың тоғызыншы басылымының тағы бір жаңалығы - еліміздің адами капитал дамуының индексі жөніндегі рейтингке қатысу қорытындысы болып табылады.

8

«Мемлекеттік білім беру саясатын іске асыру» атты екінші

тарауда Қазақстан Республикасы білім беруді дамытудың 2011 - 2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының негізгі басымдықтарына қол жеткізу нәтижесі сараланған. Білім беру жіктеуіштерінің халықаралық стандартын (БЖХС-2011) ескере отырып, келесі төрт деңгейдің негізгі көрсеткіштері талданды: «Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту», «Бастауыш, негізгі орта, орта жалпы білім», «Техникалық және кәсіптік білім», «Жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім». Бұл тарауда алғаш рет Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымына (ЭЫДҰ) мүше елдердің білім беру саласындағы үздік тәжірибесі, сондай-ақ үздік өңірлік тәжірибе сипатталған.

«Өңірлік білім беру жүйелері: өңірлер рейтингісі» атты үшінші тарауда өңірлік білім беру жүйелері қолжетімділік, қаржы және материалдық-техникалық, кадрлық ресурстар және білім беру ұйымдары қызметінің нәтижелілігі секілді критерийлер бойынша жіктелген. Бұл рейтинг нәтижелері өңірлік білім беру жүйелерінің даму үрдісін айқындауға және қажетті қолдау көрсетуге арналған.

2014 жылдың қорытындысын қамтитын Ұлттық баяндама Ұлттық білім беру деректер қорының статистикалық ақпараты, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің құрылымдық бөлімшелері мен ведомстволық ұйымдарының ресми деректері негізінде әзірленген.

Баяндама, әдеттегідей, заңнамалық және атқарушы билік органдары, білім беру жүйесінің қызметкерлері, халықтың әртүрлі әлеуметтік топтары, БАҚ және өзге қалың пайдаланушы қауымға арналған.

Білім беру жүйесінің жағдайы туралы ақпарат тиімді шешімдер қабылданарда қолданылып, білім беру қызметінің сапасын арттыру арқылы еліміздің бәсекеге қабілеттілігінің еселенуіне жәрдемдесуі мүмкін.

Глава 1ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІ:

ƏЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ

ЖƏНЕ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ КОНТЕКСТІ

10

1. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІ: ӘЛЕУМЕТТІК - ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ КОНТЕКСТІ 1.1. МАКРОЭКОНОМИКАЛЫҚ ФАКТОРЛАРДЫҢ БІЛІМ БЕРУ САЛАСЫН ДАМЫТУҒА ТИГІЗЕТІН ӘСЕРІ

Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев «Қазақстан жолы – 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» атты Қазақстан халқына Жолдауында әлемнің дамыған 30 елінің қатарына кіруді стратегиялық міндет етіп белгіледі. Білім беру Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымына (бұдан әрі – ЭЫДҰ) мүше елдердің стандарттарына бағытталады. Білім беру жүйесінің өзегі Мәңгілік ел идеяларының құндылықтары – азаматтық теңдік; еңбексүйгіштік; адалдық; білім қуу мен білім беру ғұрыпы; зайырлы ел – толерантты ел болуы тиіс.

Еліміздің экономикалық және саяси өміріндегі жаһандық өзгерістер білім беру жүйесінде әлеуметтік маңызды жаңа бағдарлардың пайда болуына әкеліп соғады.

Экономиканың тұрақты дамуы үшін сапалы білімге қолжетімділікті қамтамасыз ету жолымен білімнің бәсекеге қабілеттілігін арттыруға және адам капиталын дамытуға бағытталған Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011 - 2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы сәтті іске асырылуда.

Білім беру стратегияларын іске асыру тиімділігі көптеген сыртқы және ішкі факторларға, оның ішінде еліміздің әлеуметтік – экономикалық даму деңгейіне, демографиялық, мәдени және саяси факторларға байланысты.

Еліміздің экономикалық ахуалын көрсететін негізгі макроэкономикалық көрсеткіштердің бірі Жалпы ішкі өнім (бұдан әрі - ЖІӨ) болып табылады. Бұл көрсеткіш ұлтымыздың материалдық әл-ауқатын, сондай-ақ халықтың тұрмыс-тіршілігінің деңгейін сипаттайды.

2014 жылдың қорытындысы бойынша ЖІӨ 2013 жылмен салыстырғанда 4,3% өсті (1.1.1-сурет).

11

1.1.1-сурет. ЖІӨ динамикасы, млрд. теңге

Дереккөз: ҚР ҰЭМ Статистика комитетінің деректері

Қазақстанның халықтың жан басына шаққанда ЖІӨ 1994 жылмен салыстырғанда 84 есе өскен және 2014 жылы 2 199 828 теңгені (12 277 АҚШ долларын) құрады (1.1.2-сурет).

Алайда, 2013 жылмен салыстырғанда ЖІӨ өсу қарқыны 2014 жылы 6%-дан 4,3%-ға төмендеген, ал бұл сыртқы нарықта қазақстандық экспорттық өнімдерге сұраныстың төмендеуімен (ең алдымен Ресейде), сондай-ақ әлемдік нарықта мұнай мен металл бағасының түсуімен байланысты болып отыр.

1.1.2-сурет. ЖІӨ динамикасы/Қазақстан


10 214 12 850

16 053 17 008 21 816

27 572 30 347

35 275 38 033

2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

-15,0

-10,0

-5,0

0,0

5,0

10,0

15,0

0

500 000

1 000 000

1 500 000

2 000 000

2 500 000

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

ЖІӨ

жы

л са

йын

өсуі

, %

Халы

қты

ң ж

ан б

асы

на

шақ

қанд

а Ж

ІӨ, т

еңге

ІЖӨ жан басына шаққанда, теңге % өткен жылға қарағанда

12

Макроэкономикалық көрсеткіштердің тұрақтылығы жыл сайынғы әлемдік экономикалардың бәсекеге қабілеттілік рейтингінде Қазақстанға 72 орыннан (2011) 50-ші орынға (2014) көтерілуді қамтамасыз ететін факторлардың бірі болды. Бірақ, ЖІӨ және Қазақстан халқының жан басына шаққанда ЖІӨ Финляндия, Сингапур, Швеция, Ресей және басқа елдермен салыстырғанда әлі де төмен болып отыр (1.1.3-сурет).

1.1.3-сурет. Әлем елдерінің ЖІӨ, 2013 ж., млн. АҚШ доллары

Дереккөз: Дүниежүзілік Банктің деректер қоры, data.worldbank.org

Халықтың әртүрлі топтарындағы еңбекақының және қоғамда табыстардың бөліну әркелкілігінің дәрежесін 0-ден (абсолюттік теңдік) 1-ге (максималды тепе-теңсіздік) дейінгі диапазонда көрсететін статистикалық көрсеткіш Джини коэффициенті болып табылады.

Қазақстанда Джини коэффициентінің 0,366-дан (2001) 0,278-ге (2014) төмендегені байқалады, бұл халықтың максималды және минималды табыстарының арасындағы айырмашылықты төмендету үрдісі байқалады.

2014 жылы кедейшілік деңгейі1 2,8%-ға дейін төмендеді. Алайда, қала және ауыл тұрғындарының табыстарында елеулі айырмашылық сақталып отыр. Ауылды жерде табысы күнкөріс минимумынан төмен 1 Табыстары күнкөріс минимумы шамасынан төмен халық үлесі

16 768 100

2 096 777 1 826 769 1 560 372 579 680 297 941 267 329 231 876

53 042

14 612

51 964

67 463 60 381

55 183

49 151

13 612

-

10 000

20 000

30 000

40 000

50 000

60 000

70 000

80 000

- 2 000 000 4 000 000 6 000 000 8 000 000

10 000 000 12 000 000 14 000 000 16 000 000 18 000 000

Халы

қты

ң жа

н ба

сына

шақ

қанд

а Ж

ІӨ,

долл

.

ЖІӨ

, млн

. дол

л.

ІЖӨ, млн. долл. ІЖӨ жан басына, долл.

13

халық үлесі табысы 3,6 есе төмен қала халқының үлесінен асып түсті, бұл халықтың жалпы үлесінің 4,7% құрады (1.1.4-сурет).

1.1.4-сурет. Джини коэффициенті


2014 жылы экономика салаларында 8 651,1 мың адам жұмыс істеуде, бұл 2013 жылмен салыстырғанда 0,9%-ға артық. Ресми жұмыспен қамтылған халық арасында өз өзіне жұмыс істейтін қызметкерлер үлесіне (29%) тиесілі. Жұмыссыздық деңгейі 2,7 есеге, яғни 13,5%-дан (1999) 5%-ға кеміген (2014) (1.1.5-сурет).

1.1.5-сурет. Жұмыссыздық деңгейі және жұмыспен қамтылған халық


0,366

0,328 0,315 0,305 0,304

0,312 0,309 0,288

0,267 0,278

0,290 0,284

0,276 0,278

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

10,4

9,3 8,8 8,4 8,1 7,8

7,3 6,6 6,6

5,8 5,4 5,3 5,2 5,0

0

2

4

6

8

10

12

0

1000

2000

3000

4000

5000

6000

7000

8000

9000

10000

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Жұм

ысс

ызд

ық д

еңге

йі,

%

Жұм

ысп

ен қа

мты

лған

хал

ық,

мы

ң. а

дам

Жұмыспен қамтылған халық, мың адам Жұмыссыздық деңгейі, %

14

Жұмыссыздық проблемасы, ең алдымен экономикалық белсенді

халыққа, әсіресе жастарға қатысты болып отыр. Жастар жаңа нарықтық жағдайда еңбек ресурстарының ең әлсіз және бәсекеге қабілетсіз санаттарының бірі болуы мүмкін.

Соңғы 14 жылда 15-24 жас аралығындағы жастар арасында жұмыссыздық деңгейі 5 есеге, ал 15-28 жас аралығында 4,5 есеге кеміді. Бұл оң үрдіс жоғары оқу орындары мен ТжКБ түлектерінің еңбек нарығына табысты өтуімен түсіндіріледі (1.1.6-сурет).

1.1.6-сурет. Жастар арасындағы жұмыссыздық деңгейі


Білім сапасына әсер ететін фактор бір оқушыға жұмсалатын шығыстар болып табылады. Қазақстан PISA 2012-ге қатысушы Еуропа мен Орталық Азия елдері арасында 1 оқушының біліміне ең аз соманы (халықтың жан басына шаққандағы ЖІӨ-ден 12%) жұмсайды. Ресейде бұл көрсеткіш 21%-ды, ал ЭЫДҰ елдерінде орта есеппен 27%-ды құрайды. Алайда, бір шәкіртке жұмсалатын бюджеттік шығыстар мен оқушы үлгерімінің жақсаруы арасындағы себеп-салдарлық өзара байланыс салыстырмалы емес. Польша және Эстония сияқты елдер экономикалық даму деңгейі жағынан ұқсас елдерге қарағанда бір оқушыға бюджет қаражатын аз бөледі. Дегенмен бұл елдерде орта мектеп бітіргенде көптеген оқушының математика және ана тілі бойынша жоғары сауаттылығын қамтамасыз ету мүмкіндігі бар (1.1.7-сурет).

19,1 17,3 14,5 14,3 13,4 12,1

9,4 7,4 6,7 5,2 4,6 3,9 3,9 3,6

16,6 14,7

12,7 12,6 11,9 11,5 9,7 8,4 8,5 6,6 6,1 5,4 5,5 4,0

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Жастар арасындағы жұмыссыздық деңгейі (15-24 жас), %

Жастар арасындағы жұмыссыздық деңгейі (15-28 жас), %

15

1.1.7-сурет. Орта білім беруде бір оқушыға жұмсалатын шығыстар, халықтың жан басына шаққандағы ЖІӨ-нен %

Дереккөз: «2009 және 2012 жылдары жүргізілген PISA зерттеу нәтижелерін талдау», Дүниежүзілік Банк, 2014

Қазақстанның білім беру саясатының орталық элементі ретінде білім беру реформаларының табыстылығы түрлі факторларға байланысты. Олардың ішінде инновация (реформаларға инвестициялау) мен «кертартпа тәртіп» (білім беру ұйымдарының ағымдағы қажеттіліктері және басқалар) арасында сақталған тепе-теңдік дәрежесі негізгі фактор болып табылады.

Негізгі реформалар білім беру деңгейінің көтерілуінде маңызды болып табылады. Алайда, білім беру ұйымдарының желісін дамытуды жеткілікті қаржыландырусыз, МТБ жарақтандырусыз, педагогикалық қызметкерлер мен ЖОО профессорлық-оқытушылық құрамының әлеуетін арттырусыз жаңа реформалар шектеулі дәрежеде ғана іске асырылады.

Білім беруге инвестицияланған ЖІӨ мен жалпы бюджеттен мемлекеттік шығыстардың үлесі ресурстарды бөлу кезінде еліміздің басымдықтарының көрсеткіші болып табылады. Осы көрсеткішке демография, педагогикалық қызметкерлердің еңбекақысы, білім беру ұйымдарын қамту сияқты факторлар әсер етуі ықтимал.

Соңғы бірнеше жылда ЖІӨ тұрақты өсуі білім беруге жұмсалатын мемлекеттік шығыстарды елеулі ұлғайтуға ықпал етті. Білім беруге жұмсалатын шығыстардың жалпы көлемінің 1,7 есе ұлғайғаны байқалады (1.1.8-сурет).

11,7% 15,3%

19,1% 21,0% 22,8% 23,9% 25,8% 27,0% 27,1%

16

1.1.8-сурет. Мемлекеттік бюджет шығыстарының динамикасы/білім беру

Дереккөз: ҚР ҰЭМ Статистика комитеті, 2014 2014 жылы Қазақстанның білім беру саласына ЖІӨ үлесі тек

мектепке дейінгі білім беруде ғана ЭЫДҰ елдері бюджетінің орташа деңгейіне жақындады. Орта және техникалық-кәсіптік білімге жұмсалатын шығыстар Түркия, Словакия, Венгрия сияқты кейбір ЭЫДҰ елдерінің төменгі көрсеткіштеріне жақындады. Қазақстанда жоғары білім беруді қаржыландыру ЖІӨ-ден келетін шығыстардың төменгі үлесі бар ЭЫДҰ елдеріне қарағанда 2 есе аз болып отыр (1.1.1-кесте).

1.1.1-кесте. Білім беруге бюджеттің шығыстары, Қазақстан/ЭЫДҰ елдері Білім деңгейі

ЖІӨ-ден %-бен 2013 2014 2015 ЭЫДҰ бойынша

орташа ЭЫДҰ бойынша

Мектепке дейінгі білім

0,4 0,6 0,6 0,6 0,1 (Ирландия) 0,4 (Голландия,

Словакия, Италия) Орта білім

1,8 1,9 2,1 3,6

2,4 (Түркия), 2,6 (Словакия), 2,7

(Венгрия), 3,3 (Польша) ТжКБ 0,3 0,2 0,2 Жоғары білім 0,4 0,4 0,4 1,4 0,8 (Италия), 1,1

(Австралия, Венгрия, Польша)

Басқа 0,9 00,3 0,2 - ЖІӨ-ден %

3,8

3,5

3,6

5,6

-

Дереккөз: ҚР БҒМ деректері, «2014 жылы білімге деген көзқарас. ЭЫДҰ индикаторлары» баяндамасы,2014

4,1 3,8 4,0 3,8 3,5

797 414

1 000 285

1 255 606 1 284 423 1 392 356

0

5

10

15

200 000

400 000

600 000

800 000

1 000 000

1 200 000

1 400 000

2010 2011 2012 2013 2014

ЖІӨ

%

Білі

м бе

руге

жұм

салғ

ан ш

ығы

стар

мл

н.те

нге

ІЖӨ % Білім беруге жұмсалған шығыстар, млн. тг.

17

Адам капиталына инвестицияны неғұрлым ерте салса, соғұрлым мемлекетке пайдалы болады. Адамды дамытуға инвестиция пайдасының нормасы неғұрлым ерте жаста жоғары болады. Мектепке дейінгі білім беруге жұмсалған 1 доллар 4-7 доллар пайда берсе, мектептегі білім беруге - 3 доллар және кәсіптік білім беруге – 2 доллар пайда береді (1.1.9-сурет).

1.1.9-сурет. Адами дамуға инвестициялар пайдасының нормасы

Дереккөз: Carneiro&Heckman, 2003 Мемлекеттік бюджетті білім деңгейлері бойынша бөлуді

салыстырмалы талдау 2010-2014 жылдар аралығында барлық білім деңгейлерін қаржыландыруды ұлғайтудың тұрақты үрдісі байқалатынын көрсетті.

5 жылдық динамикада мектепке дейінгі білім беруді қаржыландыру (3,8 есе), орта білім мен ТжКБ (1,8 есе) және жоғары, жоғары оқу орнынан кейінгі білімнің (2 есе) елеулі ұлғаюы байқалады.

2010-2014 жылдар аралығында мектепке дейінгі тәрбие мен оқытуды қаржыландыруды елеулі ұлғайту «Балапан» бағдарламасын сәтті іске асырумен негізделген. Алты жыл ішінде 3-6 жас аралығындағы балаларды қамту 2,2 есе - 36% -дан (2009) 78,6%-ға (2014) артты. Жекеменшік балабақшалар үлесі 3 есе - 10%-дан (2010) 32,9%-ға (2014) артты.

18

ТжКБ және жоғары білім беруді қаржыландыруды ұлғайтуға «Серпін» бағдарламасының іске асырылуы ықпал етті. 2014 жылы еңбек ресурсы тапшы өңірлерде ЖОО және 23 колледж базасында еңбек ресурсы артық өңірлерден студенттерді оқытуға 2050 грант бөлінді.

Бұдан басқа, магистратура мен доктарантура бағдарламалары бойынша кадрлар даярлауға мемлекеттік білім беру тапсырысының өсуі байқалуда (1.1.10-сурет).

1.1.10-сурет. Білім деңгейлері бойынша мемлекеттік бюджет шығыстарының динамикасы


Шығыстардың неғұрлым меншікті салмағы орта білімге тиесілі

(55%), мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту (17%), жоғары және ЖОО

кейінгі білім (11%) және техникалық-кәсіптік білім (7%). Қаржыны орта

білімге (57%) неғұрлым бөлуге негіз болған себептер тегін оқыту, ұзақ

оқыту мерзімділігі (11-12 жыл, мектеп үлгісіне байланысты) және

балалардың көптілігі (жалпыға ортақ білім) болып табылады

(1.1.11-сурет).

63 332

121 718 239 937

423 702

596 486

771 907

51 434 90 835

93 004 73 429 113 940

151 568 185 517

332 627

135 940

2010 2011 2012 2013 2014

Мектепке дейінгі білім Орта білім ТжКБ Жоғары білім Басқа

19

1.1.11-сурет. Білім деңгейлері бойынша мемлекеттік бюджет динамикасы, жалпы шығыстардан %


ҚР ҰЭМ СК деректері бойынша 2014 жылы экономикалық белсенді

халықтың жалпы санының тек 31% ғана жоғары білімі бар, 33% - орта

кәсіптік білімі, 24% - жалпы орта білімі, 6% - бастапқы кәсіптік білімі,

4% - аяқталмаған жоғары білімі бар (1.1.12-сурет).

1.1.12-сурет. Экономикалық белсенді халық / білім деңгейі


10%

48%

7% 9% 26% 11%

47%

8% 9%

24% 17%

55%

7% 11%

10%

Мектепке дейінгі білім

Орта білім ТжКБ Жоғары білім Басқа

2012 2013 2014

2 648

283

2 846

679

2 352

183 21

2 746

336

2 914

676

2 243

117 11

2 789

331

3 027

583

2 220

146 14 0

500

1 000

1 500

2 000

2 500

3 000

3 500

жоғары жоғары аяқталмаған

орта кәсіптік (мамандырылған)

алғашқы кәсіптік жалпы орта жалпы негізгі жалпы бастауыш

2012 2013 2014

20

Жұмыс істейтін адамдарды білімі бойынша өңірлік бөлуді

талдауда ең үлкен үлес жоғары және жоғары білімді аяқтамаған

мамандарға тиесілі (1.1.13-сурет).

1.1.13-сурет. Жұмыс істейтін адамдар саны / білім деңгейі


Жұмыс істейтін адамдардың жоғары және ЖОО кейінгі білімі бар

ең төмен үлесі Солтүстік Қазақстан (23%), Ақмола (26%), Жамбыл

(26%) және Қостанай (26%) облыстарында. Ең жоғары үлесі – Астана

(71%) және Алматы (63%) қалаларында.

Білім беруде бюджетті жоспарлау мен болжау процесінде

пайдаланылатын факторлардың бірі көші-қон болып табылады.

ҚР ҰЭМ СК деректері бойынша республикамыздың халқының сыртқы

көші-қон процестерінің негізгі массасы Шығыс Қазақстан, Солтүстік

Қазақстан және Павлодар облыстары сияқты шекаралас өңірлерге

келеді екен. Сонымен бірге, халықтың негізгі ағыны Маңғыстау,

Оңтүстік Қазақстан және Ақтөбе облыстарына тиесілі (1.1.14-сурет).

35%

33%

32%

жоғары және аяқталмаған жоғары

орта кәсіптік (мамандырылған)

жалпы орта, негізгі, бастауыш

21

1.14-сурет. Сыртқы көші-қон (сальдосы), адам


Еліміздің ішінде көші-қон ағындарын өңірлік бөлуді талдау халықтың көшіп кетуінің ең жоғары көрсеткіші Оңтүстік Қазақстан, Шығыс Қазақстан, Жамбыл облысына және Солтүстік Қазақстанға келетінін көрсетті. Сонымен бірге халықтың негізгі ағыны Алматы және Астана қалаларына келеді ( 1.1.15-сурет).

1.1.15-сурет. Ішкі көші-қон (сальдосы), адам


-1 422 1 487

2 479 267

-435 369

-1 823 -1 349

13 3 256

1 770 -1 953 -1 952

-2 207 1 412

-191

-3 000 -2 000 -1 000 0 1 000 2 000 3 000 4 000

Ақмола Ақтөбе

Алматы Атырау

Батыс Қазақстан Жамбыл

Қарағанды Қостанай

Қызылорда Маңғыстау

Оңтүстік Қазақстан Павлодар

Солтүстік Қазақстан Шығыс Қазақстан

Астана қаласы Алматы қаласы

-1 975 -75

3 725 186

-589 -6 431

-3 484 -2 647 -2 183

4 177 -10 664

-1 816 -4 727

-7 211 17 877

15 558

-15 000 -10 000 -5 000 0 5 000 10 000 15 000 20 000



Батыс Қазақстан Жамбыл



Оңтүстік Қазақстан Павлодар

Солтүстік Қазақстан Шығыс Қазақстан

Астана қаласы Алматы қаласы

22

Білім беруде қаржы ағынын бөлуді анықтайтын тағы бір фактор бала туу болып табылады. ҚР ҰЭМ СК деректері бойынша тәуелсіздік алғаннан кейін 1999 жылға дейін бала туу санының кемігені байқалады. Бала туудың ең төменгі деңгейі 1999 жылы тіркелді. 2000 – 2014 жылдар аралығында туған бала санының жыл сайын ұлғайғаны байқалады (1.1.16-сурет).

1.1.16-сурет. Бала туу динамикасы/Қазақстан


Еліміздің өңірлік ерекшеліктері (оңтүстік өңірлерде халықтың жоғары тығыздығы және солтүстік өңірлерде төменгі тығыздығы) жергілікті атқарушы органдардан білім беру ұйымдарына атаулы көмек көрсетуді, атап айтқанда, оларды қаржыландыру, МТБ жарақтандыру мен күшейтуді талап етіп отыр.

Мұғалім мамандығы мәртебесінің көрсеткіші мұғалімдер беделі мен кәсібилігі болып табылады. Білім беруді дамытудың басым бағыттарының бірі мемлекеттік қолдауды нығайту және педагог қызметкерлердің еңбегін ынталандыру болып табылады.

Мемлекеттік бағдарламаны іске асыру нәтижесінде 2020 жылға қарай білім беру қызметкерлерінің еңбегін экономикалық және әлеуметтік ынталандыру жүйесі, елімізде орташа еңбекақы деңгейіне жеткізетін және жұмыс сапасына ынталандыратын оқытушыларға еңбекақы төлеудің икемді жүйесі енгізіледі.

ҚР ҰЭМ СК деректері бойынша 2015 жылдың 1 тоқсанында орташа айлық номиналды еңбекақы ел бойынша 118 638 теңгені құрады.

362

081

353

174

337

612

315

482

305

624

276

125

253

175

232

356

222

380

217

578

222

054

221

487

227

171

247

946

273

028

278

977

301

756

321

963

356

575

356

378

367

942

372

801

381

005

387

227

401

066

050 000

100 000150 000200 000250 000300 000350 000400 000450 000

23

Еңбекақы төлеу қызмет саласына байланысты 45 мың теңге мен 439 мың теңге аралығында құбылады. Білім беру саласында орташа айлық еңбекақы деңгейі еліміз бойынша орташа айлық еңбекақының 62% құрап отыр (1.1.17-сурет).

1.1.17-сурет. Қазақстан / 1 қызметкердің орташа айлық еңбекақысы, теңге/2015 жылдың І тоқсаны


Осылайша, негізгі макроэкономикалық факторларды талдау еліміздің орнықты әлеуметтік-экономикалық дамуының дәлелі болып табылады.

Қазақстанның Жаһандық бәсекеге қабілеттілік индексіндегі позициясы басым түрде макроэкономикалық көрсеткіштердің орнықтылығы есебінен жақсаруда. Инвестициялық ахуал деңгейі өсіп келеді.

Ernst&Young зерттеу деректері бойынша, Қазақстанда жұмыс істейтін инвесторлар ішінен респонденттердің 85%-ы инвестициялық жобаларды іске асыру тұрғысынан елімізді ТМД мүше - мемлекеттер арасында анағұрлым тартымды санайды.

Респонденттердің пікірі бойынша Қазақстанның инвестициялық тартымдылығының негізгі элементтері шығындар саласындағы бәсекеге қабілеттілік пен макроэкономикалық тұрақтылық болып табылады. Респонденттердің 44%-ы Қазақстанда еңбекақы төлеу

118 638

73 865

50 464 57 935

73 108

112 000

Орташа айлық еңбекақы

Білім беру Мектепке дейінгі білім

беру

Бастауыш білім беру

Орта білім беру

Жоғары білім беру

24

деңгейі тартымды деп санайды, 39%-ы макроэкономикалық тұрақтылықты еліміздің бәсекелестік басымдығына жатқызады.

Алайда, елімізде әлеуметтік-экономикалық жағдайлардың жақсарғанына қарамастан, білім беру саласына жұмсалатын шығындар әлі де аз (ЭЫДҰ елдеріне қарағанда 1,6 есе аз, ЖІӨ-ден %-бен).

Жоғары білім сапасын қамтамасыз ету үшін қаржы салымдарының минималды деңгейі қажет. Сонымен бірге, шығыстардың жоғары деңгейі үнемі оқыту нәтижелерін жақсартуды қамтамасыз етпейді. ЭЫДҰ елдерінде бір оқушыны оқытуды тиімді қаржыландырудың қажетті шегі 50 000 АҚШ долларын құрайды. Қазақстанда бұл көрсеткіш шамамен 1 300 АҚШ долларын құрайды.

Қазақстанның бір оқушыны оқытуға жұмсайтын шығыстарын арттыру жағына қарай ұлғайту қажет.

Білім адами капиталдың негізі ретінде еліміздің экономикалық дамуын анықтайды. Зерттеулер білім мен еліміздің экономикалық дамуының арасындағы тікелей байланысты көрсетеді. Мысалы, бастауыш біліммен қамтуды 1% ұлғайту еліміздің ЖІӨ-сін

0,35% арттырады (Stevens & Weale, 2003); жоғары сыныптарда оқыту мерзімін бір жылға арттыру еліміздің

ЖІӨ-сін 0,44% арттырады (Barro, 2002); ұзақтығы 10 жыл білім беруді дамытудың стратегиялық

бағдарламаларын іске асыру еліміздің ЖІӨ-сін 5% арттырады (Hanushek & Wößmann, 2007);

PISA орташа балынан 5 балл жоғары жинаған ел еңбек өнімділігінің деңгейін 2,5% және жан басына шаққандағы ЖІӨ-ні 1,5% ұлғайтады (ЭЫДҰ, 2006);

PISA 50 балға жақсарту еліміздің ЖІӨ-сін 1% көтереді (Hanushek, 2010).

Осылайша, Қазақстанда адам капиталын қалыптастыру жүйесін жақсарту үшін білім беру жүйесін дамыған елдердің (ЭЫДҰ) стандарттарына үйлестіруді және білім беруге инвестицияларды ұлғайтуды талап етеді.

25

1.2 ҚАЗАҚСТАННЫҢ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІ: ХАЛЫҚАРАЛЫҚ БАҒАЛАУ

Жаһандану жағдайында бәсекеге қабілеттілік кез келген мемлекет үшін аса маңызды мәселеге айналады. Елдің табысты дамуының маңызды факторларының бірі сапалы білім беру болып табылады. Білім беру мен ғылым дамуындағы ілгерілеуді қадағалау әлем елдерінің бәсекеге қабілеттілігі жөнінде алдыңғы қатарлы халықаралық рейтингтерде Қазақстан позициясын мониторингтеуге мүмкіндік береді.

Жаһандық бәсекеге қабілеттілік индексі The Global Competitiveness Index

Елдердің сыртқы бәсекеге қабілеттілігін бағалайтын аса

танылған халықаралық рейтингтердің бірі Дүниежүзілік экономикалық форумның Жаһандық бәсекеге қабілеттілік индексі (ДЭФ ЖБҚИ) болып табылады. Тоғыз жыл бұрын Елбасы ДЭФ нұсқасы бойынша әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің клубына кіру бойынша міндетті алға қойды. Бүгінгі таңда аталмыш міндет орындалды. «Қазақстан жолы – 2020: бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» Қазақстан халқына Жолдауында Президент жаңа бағдарды белгіледі – әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 30 елдің қатарына кіру.

2014-2015 ДЭФ ЖБҚИ-де Қазақстан, алдыңғы жылдың позициясын берік ұстана отырып, 50 орынды иеленді (орташа ұпайы – 4,42). Рейтингке барлығы 144 ел қатысты (2013 жылы – 148). 2014 жылғы рейтингке қатысушылардың құрамы жаңарды.

2012 жылдан бастап Қазақстан экономикасы инновациялық дамуға бағытталған елдер тобында. «Тиімділікті күшейткіштер» және «Инновациялар факторы» субиндекстері маңызды болып табылады.

Қазақстан үшін «Базалық талаптар», «Тиімділікті күшейткіштер»; «Инновациялар мен күрделіліктер факторлары» сияқты үш субиндекс бойынша үлестік салмақтар елдің тиісті позицияларын анықтады – 51, 48 және 89 орындар (1.2.1-кесте).

26

1.2.1-кесте. Қазақстан үшін субиндекстердің үлестік салмағы

Көшпелі кезең (2-ден 3-ке)

Үлестік салмағы Қазақстан үшін салмақтық мәні Базалық талаптар 20-40% 37,7% Тиімділікті күшейткіштер 50% 50,0% Инновациялар факторы 10-30% 12,3% Дереккөз: ДЭФ «Жаһандық бәсекеге қабілеттілік жөнінде жыл сайынғы есеп», 2014-2015 жылдар

Экономикасы инновацияға бағдарланған алдыңғы қатарлы елдер бестігінде Швейцария, Сингапур, Америка Құрама Штаттары; Финляндия және Германия көш бастап келеді (1.2.1-сурет).

1.2.1-сурет. Әлем елдерінің бәсекеге қабілеттілік рейтингісі

Дереккөз: ДЭФ «Жаһандық бәсекеге қабілеттілік жөнінде жыл сайынғы есеп», 2014-2015 жылдар

Дәстүрлі түрде ДЭФ 114 көрсеткіш бойынша елдер рейтингісін өткізеді. Соның ішінде, 34-і статистикалық деректер бойынша есептеледі, 80-і – елдің орта және ірі кәсіпорындарының басшылары арасындағы сауалнама нәтижелері бойынша.

144

108

76

53

50

45

28

26

6

5

4

3

2

1

147 121

84

64

50

44

29

25

9

4

3

5

2

1

Гвинея

Қырғызстан

Украина

Ресей

Қазақстан

Түркия

Қытай

Оңтүстік Корея

Жапония

Германия

Финляндия

АҚШ

Сингапур

Швейцария

2013 2014

27

Осы көрсеткіштердің негізінде бәсекеге қабілеттіліктің 12 факторы қалыптасады. Қазақстан «Тауарлар мен көрсетілетін қызметтер тиімділігі» (+2), «Нарық көлемі» (+2), «Қаржы нарығының дамуы» (+5), «Компаниялардың бәсекеге қабілеттілігі» (+3) факторлары бойынша болмашы ғана ілгерілеуді көрсетеді.

Сонымен бірге, елдің 5 фактор бойынша төмендегені байқалады. Сөйтіп, Қазақстан «Жоғары білім және кәсіби даярлық» (-8), «Макроэкономикалық орта» (-4), «Технологиялық даярлық» (-4), «Институттар» (-2), «Инновациялық әлеует» (-1) бағыттары бойынша өз позицияларын төмендетті (1.2.2-сурет).

1.2.2-сурет. Қазақстан позицияларының динамикасы


114 көрсеткіштің ішінен Қазақстан 31 көрсеткіш бойынша бәсекелі басымдыққа ие.

Қазақстан білім мен ғылымның 13 индикаторы ішінен 7-і бойынша өз позицияларын жақсартты. «Бастауыш білім сапасы» (+5), «Білім беру жүйесінің сапасы» (+12), «Математика және жаратылыстану-ғылыми білім берудің сапасы» (+3), «Ғалым мен инженерлердің

55 62 23 97 54 56 15 103 57 54 94 84

57 62

27

96

62 54

15

98

61 52

91 85

Инс

титу

ттар

Инф

рақұ

рылы

м

Мак

роэк

оном

икал

ық

орта

Ден

саул

ық

жән

е ба

стау

ыш

бі

лім

бер

у

Жоғ

ары

біл

ім ж

әне

кәсі

би

даяр

лық

Тауа

рлар

мен

көр

сеті

леті

н қы

змет

тер

нары

ғыны

ң ти

імді

лігі

Еңб

ек н

ары

ғыны

ң ти

імді

лігі

Қарж

ы н

ары

ғыны

ң да

муы

Техн

олог

иялы

қ да

ярлы

қ

Нар

ықт

ың

көле

мі

Ком

пани

яны

ң бә

секе

ге

қабі

летт

ілігі

Инн

овац

иялы

қ әл

еует

2013 2014

-8

-4

+2

+5

-2

-1

+2

28

қолжетімділігі» (+15), «Ғылыми-зерттеу ұйымдарының сапасы» (+3) және «Менеджмент мектебінің сапасы» (+4) индикаторлар бойынша оң өзгеріс тіркелген.

Оң өзгеріске көптеген факторлар себепші болды. Мектептегі білім берудің мазмұны жаңғыртылуда және жаңартылуда. Қазақстандық оқушылар халықаралық олимпиадалар мен ғылыми жарыстардың жеңімпаздары мен жүлдегерлері атануда. Педагогтардың біліктілігін арттырудың 3 деңгейлік бағдарламалары сәтті іске асырылуда.

Кәсіптік білім беруді дамытуда бизнес пен еңбек нарығының қатысуы жандандырылды. Білім, ғылым және өндірістің ықпалдасу қағидаттары іске асырылуда. ЖОО ғылымы дамытылуда, Назарбаев университеті және ЖОО-лардағы ғылыми-зерттеу бөлімшелері негізінде зияткерлік кластерлер құрылуда.

Сонымен бірге, салыстырмалы талдау «Орта біліммен қамту» (-13), «Жоғары біліммен қамту» (-4) индикаторлары бойынша және «ҒЗТКЖ саласында университет пен бизнес ынтымақтастығы» (-9) сауалнамалық индикатор бойынша позициялардың төмендеуін көрсетеді (1.2.3-сурет).

1.2.3-сурет. Білім беру көрсеткіштерінің динамикасы


69 118 29 58 88 75 96 52 65 56 102 79 98

64

116

42 62

76 72 92

56 66 62

99 88 83

Баст

ауы

ш б

ілім

нің

сапа

сы

Баст

ауы

ш б

ілім

мен

қам

ту

Орт

а бі

лім

мен

қам

ту

Жоғ

ары

біл

імм

ен қ

амту

Білі

м б

еру

жүй

есін

ің с

апас

ы

Мат

емат

ика

жән

е ж

арат

ылы

стан

у-ғы

лым

и бі

лім

бе

руді

ң са

пасы

Мен

едж

мен

т м

екте

біні

ң са

пасы

Мек

тепт

егі И

нтер

нетк

е қо

л ж

етім

ділі

к

Зерт

теу

жән

е бі

лім

бер

у қы

змет

тері

нің

қол

жет

імді

лігі

Қызм

етке

рлер

дің

білі

ктіл

ігін

артт

ыру

Ғылы

ми-

зерт

теу

ұйы

мда

рыны

ң са

пасы

ҒЗТК

Ж с

алас

ынд

а ун

ивер

сите

ттер

мен

биз

нест

ің

ынт

ым

ақта

сты

ғы

Ғалы

мда

р м

ен и

нжен

ерле

рдің

қо

л ж

етім

ділі

гі

2013 2014

-13

-9 +5 +3

+3 +4 +15 +12

-4

29

«Орта біліммен қамту» және «Жоғары біліммен қамту» көрсеткіштері бойынша төмен позициялар халықаралық және ұлттық статистикадағы әр түрлі оқылуға байланысты.

Тұтас алғанда, Қазақстан соңғы үш жылдың ішінде тұрақты жоғары нәтижені көрсетуде (1.2.4-сурет).

1.2.4-сурет. ЖБҚИ рейтингісіндегі Қазақстанның позициялары

Қазақстанда елді индустриялық-инновациялық дамытудың жаңа

жобаларын сәтті іске асыру, соның ішінде, білім беру мен ғылым секторын әрі қарай жеделдетілген жаңғырту ДЭФ ЖБҚИ-де «тиімді даму» кезеңдеріне «инновациялық» кезеңге көшуді жүзеге асыруға жол береді.

IMD – әлемдік бәсекеге қабілеттіліктің рейтингісі IMD World Сompetitiveness

Лозаннадағы (Швейцария) Менеджментті дамыту институты

(Institute of Management Development, IMD) алғашқылардың бірі болып бәсекеге қабілеттілік мәселелерімен айналыса бастады. «Жыл сайынғы әлемдік бәсекеге қабілеттіліктің баяндамасы» (The World Competitiveness Yearbook) мемлекеттер мен өңірлердің бәсекеге қабілеттілік проблемаларын барынша толық аналитикалық зерттеуі болып табылады.

IMD әдістемесіне сәйкес, елдің бәсекеге қабілеттілігі төрт негізгі фактор негізінде есептеледі: «Экономикалық қызмет», «Үкіметтің тиімділігі», «Бизнестің тиімділігі» және «Инфрақұрылым».

IMD-2014 рейтингісінің әдістемесіне аздаған өзгерістер енгізілген. «Экономикалық қызмет» факторына төрт жаңа көрсеткіш («Тауар

51 56

61 66 67

72 72

51 50 50

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

http://www.imd.ch/

http://www.imd.ch/

30

түрлері бойынша экспорт», «Азық-түлікке арналған шығындар», «Бензин бағасы», «Инвестициялар және бизнес жөнінде онлайн сұраныстардың саны») және «Инфрақұрылым» факторына бір көрсеткіш («Бір оқушыға шаққандағы білім беруге арналған жалпы мемлекеттік шығыстар, ЖІӨ-ден %-бен») (1.2.5-сурет).

1.2.5-сурет IMD есептеу әдістемесі

Дереккөз: IMD World competitiveness yearbook, 2014

IMD-2014 рейтингісінің нәтижелері бойынша Қазақстан 60 елдің арасында 32-орын алады. Сөйтіп, өткен жылмен салыстырғанда елдің позициясы екі орынға көтерілді. Барынша бәсекеге қабілетті елдердің үштігін АҚШ, Швейцария мен Сингапур бастап келеді (1.2.6-сурет).

1.2.6-сурет. IMD рейтингісінде Қазақстанның позициясы

Дереккөз: ІМD World competitiveness yearbook, 2014

1 2 3 4 5 6

29 30 31 32 33 34 38 40 49

58 59 60

05

1015202530354045505560

АҚШ

Шве

йцар

ия

Син

гапу

р

Гонк

онг

Шве

ция

Герм

ания

Таил

анд

Эст

ония

Чили

Қаза

қста

н

Чехи

я

Литв

а

Ресе

й

Түрк

ия

Укра

ина

Арге

нтин

а

Хор

вати

я

Вене

суэл

а

рейт

ингіс

і, ор

ын

2014 2013

Фактілер бойынша ранжирлеу

Экономикалық қызмет Үкіметтің тиімділігі Бизнес тиімділігі Инфрақұрылым

Стандартталған мәндерді есептеу Әр көрсеткіш үшін жеке-жеке

253 көрсеткіш

Шынайы деректер (Халықаралық, ұлттық және

өңірлік) 135 көрсеткіш

Сауалнама деректері (Жоғары және орта буын

менеджерлері) 118 көрсеткіш

31

Үш фактор бойынша позициялар жақсартылды: «Экономикалық қызмет» (+2), «Үкіметтің тиімділігі» (+3), «Бизнестің тиімділігі» (+5).

Қосымша факторларды талдау 20-ның ішінен 15 тармақ бойынша оң өсім барын көрсетті. «Ішкі экономика» (+9) және «Сыртқы инвестициялар» (+9) қосымша факторлары бойынша позициялардың анағұрлым артқаны байқалады. Сонымен бірге, «Халықаралық сауда» (-33) тармағы бойынша позицияның айтарлықтай төмендеуі орын алды (1.2.7-сурет).

1.2.7- сурет. Қазақстан көрсеткіштерінің серпіні

Дереккөз: IMD World competitiveness yearbook 2014

«Экономикалық қызмет»

Қосымша факторлар 2013 2014 +/-

Ішкі экономика 37 28 +9

Халықаралық сауда 19 52 -33

Сыртқы инвестициялар 29 20 +9

Жұмыспен қамту 15 19 -4

Бағалар 45 39 +6

«Үкіметтің тиімділігі»

Қосымша факторлар 2013 2014 +/ Мемлекеттік қаржы 11 14 -3 Фискалдық саясат 12 9 +3 Институционалдық орта 39 35 +4 Бизнесті реттейтін заңнама 33 28 +5 Қоғамдық орта 27 25

+2

«Бизнестің тиімділігі»

Қосымша факторлар 2013 2014 +/- Өнімділік және тиімділік 48 45 +3

Еңбек нарығы 12 9 +3

Қаржы 49 48 +1

Менеджмент тәжірибесі 34 32 +2 Қарым-қатынас және құндылықтар 27 28 -1

«Инфрақұрылым»

Қосымша факторлар 2013 2014 +/- Базалық инфрақұрылым 40 37 +3 Технологиялық инфрақұрылым 38 32 +6

Ғылыми инфрақұрылым 45 50 -5 Денсаулық сақтау және қоршаған орта 57 56 +1

Білім беру 42 40 +2

43 35

28 29 27

2010 2011 2012 2013 2014

20 21 18

23 20

2010 2011 2012 2013 2014

29 36 34

38 33

2010 2011 2012 2013 2014

39

46

43 44

45

2010 2011 2012 2013 2014

32

«Білім беру» (+2) қосымша факторы бойынша Қазақстан позициясының өсуін атап өткен жөн. Рейтингтегі «Білім беру» қосымша факторына алғаш рет «Бір оқушыға шаққандағы білім беруге арналған жалпы мемлекеттік шығыстар, ЖІӨ-ден %-бен» жаңа көрсеткіші енгізілді, мұнда Қазақстан 45-і орынды иеленді (12%).

Индикаторлардың талдауы «Білім беруге жалпы мемлекеттік шығыстар, ЖІӨ-ден %-бен» (+15) және «Жоғары білім алу» (+10) екі көрсеткіш бойынша позициялардың айтарлықтай көтерілгенін көрсетеді. Одан басқа, Қазақстан бес жыл бойы ересектердің сауаттылық деңгейі көрсеткіші бойынша тұрақты түрде көш бастап келеді.

Шетелдік студенттердің саны бойынша жоғары білім берудің тартымдылығы көрсеткіші әлі де төмен, мұнда Қазақстан бар болғаны 44-орында. «Ағылшын тілін білуі, TOEFL балдары» (52) көрсеткіштері бойынша Қазақстан, алдыңғы жылдағыдай, төмен болып отыр (1.2.2-кесте).

1.2.2-кесте. «Білім беру» субфакторы / Қазақстанның позициясы

Статистикалық көрсеткіштер 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 +/- Сауатсыздық, халықтың жалпы санына ересектердің сауатсыздығы, % (15 жылдан жоғары)

1 1 1 1 1 1 1 0

Білім беруге жалпы мемлекеттік шығыстар, ЖІӨ-ден %-бен 49 49 48 43 49 50 35 +15

Жан басына шаққандағы білім беруге жалпы мемлекеттік шығыстар, АҚШ доллары

45 50 47 47 47 46 43 +3

Бір оқушыға шаққандағы білім беруге жалпы мемлекеттік шығыстар, жан басына шаққандағы ЖІӨ-ден %-бен

- - - - - - 45 -

Оқушы/мұғалім арақатынасы (бастауыш мектеп) 31 29 33 36 37 38 40 -2

Оқушы/мұғалім арақатынасы (орта мектеп) 14 16 13 12 12 7 8 -1

Орта мектептегі оқушылардың саны, күндізгі оқу түрінің тиісті жас ерекшелік тобынан %-бен

28 32 37 32 31 28 30 -2

Жоғары білім алу, 25-34 жасында жоғары білім алған халықтан %бен

27 26 26 24 19 17 7 +10

33

Ел ішіндегі студенттердің мобильділігі, қазақстандық ЖОО-лардағы шетелдік студенттердің саны, 1000 тұрғынға шаққанда

31 32 32 39 42 43 44 -1

Елден тыс студенттердің мобильділігі, шетелде ЖОО-ларда білім алатын қазақстандық студенттердің саны, 1000 тұрғынға шаққанда

12 12 13 13 8 13 14 -1

Білім беру сапасын бағалау, 15 жастағы оқушылардың білімін бағалау (PISA нәтижелері)

қарастырылған жоқ 46 46 46 46 0

Ағылшын тілін білуі, TOEFL балдары - 48 51 49 49 50 52 -2

Дереккөз: IMD World competitiveness yearbook

Сауалнама деректері бойынша Қазақстан барлық бес көрсеткіш бойынша өз позициясын жақсартты. «Ғылыми пәндер жалпы білім беретін мектепте жеткілікті дәрежеде оқытылады / оқытылмайды» (+16), «Білім беру жүйесі бәсекеге қабілетті экономиканың қажеттіліктеріне сәйкес келеді / сәйкес келмейді» (+8) көрсеткіштері бойынша едәуір өсу байқалады.

Сауалнамалық көрсеткіштер бойынша позициялардың жақсаруы халықтың білім беру мен ғылым саласындағы жетістіктер туралы хабардар болу деңгейінің артқанын дәлелдейді (1.2.3-кесте).

1.2.3-кесте. «Білім беру» субфакторы / Қазақстанның позициясы

Сауалнамалық көрсеткіштер 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 +/-

Білім беру жүйесі бәсекеге қабілетті экономиканың қажеттіліктеріне сәйкес келеді / сәйкес келмейді

39 36 35 37 37 44 36 +8

Ғылыми пәндер жалпы білім беретін мектепте жеткілікті дәрежеде оқытылады / оқытылмайды

қарастырылған жоқ 24 30 24 39 23 +16

Университеттік білім беру бәсекеге қабілетті экономиканың қажеттіліктеріне сәйкес келеді / сәйкес келмейді

50 49 41 45 41 49 44 +5

Басқарушылық білім беру бизнес қоғамдастықтың қажеттіліктеріне сәйкес келеді / сәйкес келмейді

48 44 42 45 41 45 40 +5

Шет тілдерді білу деңгейі (сауалнама) кәсіпорындар қажеттіліктеріне сәйкес келеді / сәйкес келмейді

45 40 37 44 30 43 37 +6

Дереккөз: IMD World competitiveness yearbook

34

Адами капиталдың даму индексі - Human Capital Index

21-нші ғасырда адами капитал инновацияларды дамыту және әлем елдерінің бәсекеге қабілеттілігін арттырудың негізгі факторы болып табылады. Дүниежүзілік экономикалық форум сарапшылары жыл сайын зерттеу жүргізеді, соның нәтижесінде Адами капиталдың даму индексі (АКДИ) бойынша елдер рейтингісі қалыптасады.

Қазақстан бұл рейтингке екі рет қатысты: 2013 және 2015 жылдары. 2013 жылы Адами капиталдың даму индексіне 122 ел қатысты. Рейтинг мынадай төрт блок бойынша топтастырылған 51 көрсеткіш негізінде есептелді: «Білім беру», «Денсаулық және игілік», «Еңбек ресурстары және жұмыспен қамту» және «Қолайлы орта».

2015 жылы АКДИ білім беру, еңбек және жұмыспен қамту жүйесінің нәтижелілігін бағалау арқылы 124 елде адами капиталды дамыту тиімділігін өлшейді. 2013 жылмен салыстырғанда Қазақстанның көрсеткіштері 8 позицияға жақсарды. Үштіктегі көшбасшылардың алдыңғы шебін Финляндия, Норвегия мен Швеция бастап келеді. Қазақстан Малайзия, Түркия, Қытай мен Үндістан секілді елдерден озып шықты (1.2.9-сурет).

1.2.9-сурет. Адами капиталдың даму индексі / елдер рейтингісі

Дереккөз: Адами капиталдың дамуы туралы баяндама, 2015 жыл

2

7

1

6

3

51

45

22

43

60

78

122

1

2

3

22

24

26

37

52

64

68

100

124

Финляндия

Норвегия

Швейцария

Германия

Сингапур

Ресей

Қазақстан

Малайзия

Қытай

Түркия

Үндістан

Йемен

2013 2015

+8

35

АКДИ-2015 елдерді ранжирлеу кезінде екі блок – «Оқыту» мен «Жұмысқа орналастыру және жұмыспен қамту» бойынша 46 көрсеткіш есепке алынды. Көрсеткіштер әртүрлі салмақ коэффициенті бар бес жас ерекшелік санаты бойынша бөлінді (1.2.10-сурет).

1.2.10-сурет. Салмақтық коэффициент/жас ерекшелік санаттары

Ри

5 жасқа дейін 15-24 жас 25-54 жас 55-64 жас 65 +

Салмағы (%) 26 16 41 9 8

Дереккөз: Адами капиталдың дамуы туралы баяндама

«Оқыту» блогы төрт қосымша блокты қамтиды – «Білім берумен

қамту», «Білім беру сапасы», «Білім беру деңгейі» және «Кәсіби бағдарлану».

«Оқыту» блогы көрсеткіштерінің салыстырмалы талдауы, 2013 жылға қарағанда, «Бастауыш мектеп сапасы» (+3) және «Білім

беру жүйесінің сапасы» (+9) сауалнамалық көрсеткіштер, сондай-ақ «Экономикалық өнімділік» (+25) көрсеткіші бойынша оң қарқынды

көрсетеді. Сонымен бірге, «Сол жастағы халықтан орта білім деңгейіндегі

(15 жасқа дейін) оқушылардың үлесі» және «Қыз балаларды орта біліммен қамту коэффициентінің ұл балаларды қамту коэффициентіне

%-дық арақатынасы» көрсеткіштері бойынша айтарлықтай төмендеу байқалады.

Атап өткен жөн, ағымдағы жылы төрт жаңа көрсеткіш енгізілді: «Мектептен шығып кетпеген білім алушылардың үлесі», «Жастардың

сауаттылық деңгейі (15-24 жас аралығында)», «Сол жастағы халықтан ТжКБ-де білім алушылардың саны (15-24 жас аралығында)», «Жұмыс

орнында біліктілікті арттыру мүмкіндіктері» (1.2.4-кесте).

36

1.2.4-кесте. «Білім беру» блогының көрсеткіштері бойынша Қазақстанның рейтингісі

№ Индикатордың атауы Қазақстанның орны

2013 2015 +/-

1 Бастауыш білім беру деңгейіндегі білім алушылардың үлесі (15 жасқа дейін) 10 15 -5

2 Орта білім беру деңгейіндегі білім алушылардың үлесі (15 жасқа дейін) 24 41 -17

3 ТжКБ-де білім алушылардың үлесі (15-24 жас аралығында) - 56

4 Жоғары білім берудегі білім алушылардың үлесі (15-24 жас аралығында) 50 56 -6

5 Мектептен шығып кетпеген оқушылардың үлесі - 6

6 Қыз балаларды орта біліммен қамту коэффициентінің ұл балаларды қамту коэффициентіне %-дық арақатынасы

59 74 -15

7 Жас ерекшелік санаттары бойынша халықтың жалпы санынан бастауыш білім алған халықтың үлесі

3

15-24 жас - 30 25-54 жас - 26 55-64 жас - 33 65 және одан

үлкен - 35

8 Жас ерекшелік санаттары бойынша халықтың жалпы санынан орта білім алған халықтың үлесі

3

15-24 жас - 8 25-54 жас - 7 55-64 жас - 6 65 және одан

үлкен - 18

9

Жас ерекшелік санаттары бойынша халықтың жалпы санынан үшінші білім алған халықтың үлесі

25

25-54 жас - 36 55-64 жас - 27 65 және одан

үлкен - 26

10 Бастауыш мектеп сапасы Бизнес басшылар арасындағы сауалнама 58 55 +3

11 Білім беру жүйесінің сапасы Бизнес басшылар арасындағы сауалнама 75 66 +9

12 15-24 жас аралығындағы жастар сауаттылығының деңгейі - 33

13 Жұмыс орнында біліктілікті арттыру мүмкіндіктері Бизнес басшылар арасындағы сауалнама - 56

14 Экономикалық өнімділік Гарвард университетінің экономикалық өнімділік атласы

85 60 +25

Дереккөз: Адами капиталдың дамуы туралы баяндама, 2015

Адами даму индексі (АДИ) - Human Development Index

Адамзат дамуындағы ілгерілеу деңгейінің көрсеткіші көптеген елдерде Адами даму индексі болып табылады, ол жыл сайын Біріккен Ұлттар Ұйымының Даму бағдарламасымен (БҰҰДБ) жарияланады.

АДИ адами дамудың үш негізгі өлшемдері негізінде есептеледі: денсаулық және ұзақ ғұмыр (туу кезіндегі өмірдің болжамлды ұзақтығы), білімі (оқытуың орташа ұзақтығы және оқытудың болжалды

37

ұзақтығы) және өмірдің лайықты шарттары (жан басына шаққандағы жалпы ұлттық өнім).

2014 жылдың желтоқсанында «Адамзаттың тұрақты ілгерілеуін қамтамасыз ету: осалдығын азайту және өміршеңдігін қалыптастыру» атты Адами даму туралы баяндама жарияланды.

Осалдықты еңсеруде ұжымдық іс-қимылдың қажеттілігіне басты назар аударылған, оған ұлттық институттардың халық мұқтаждықтары мен жаһандық басқарудың кемшіліктеріне зейін қоймауы себеп болды.

Әдіснамаға аздап өзгерістер енгізілген. Атап айтқанда, кейбір елдердегі Көп өлшемді кедейлік индексінің динамикасы ұсынылған және әйел мен ер адамдар АДИ арасындағы арақатынас ретінде Гендерлік даму индексі енгізілген.

Қазақстан 0,757 қорытынды коэффициентімен АДИ жоғары деңгейі бар елдер тобына кірді және әлемнің 187 елі арасында 70 орын (2013 - 69) алады (1.2.11-сурет).

1.2.11-сурет. АДИ рейтингісіндегі бөлек елдердің позициясы

Дереккөз: Адами даму туралы баяндама, БҰҰДБ

187

186

185

169

146

145

135

125

116

103

102

91

83

70 69

62

57

49

15

5

3

2

1

Нигер Конго ОАР

Ауғанстан Пәкістан

Непал Үндістан

Қырғызстан Өзбекстан

Түрікменстан Доминикан Республикасы

Қытай Украина

Қазақстан Түркия

Малайзия Ресей

Аргентина Оңтүстік Корея

АҚШ Швейцария Австралия

Норвегия

өте

жоғ

ары

АД

И

жоғ

ары

АД

И

төм

ен А

ДИ

ор

таш

а А

ДИ

38

«Білім беру» компоненті 11 статистикалық индикаторды

және PISA-2012 халықаралық зерттеу қорытындылары бойынша «15 жастағы оқушылардың үлгерімі» бір сапалы көрсеткішті қамтиды.

Алғаш рет «Жастардың сауаттылық деңгейі (15-24 жастағы адамдар %-ы)», «Халықты мектепке дейінгі біліммен қамтудың жалпы коэффициенті», «Мұғалім-оқушы арақатынасы (1 мұғалімге шаққандағы оқшылардың саны)» және «Білімге шығыстар (ЖІӨ %)» көрсеткіштері алғаш рет енгізілді (1.2.5-кесте).

1.2.5-кесте. АДИ білім беру индикаторы

Индикаторлар 2013 2014 Динамикасы

Халықты жоғары біліммен қамту коэффициенті 40,8% 45% + 4,2%

Халықты бастауыш біліммен жалпы қамту 111% 105% - 6%

Халықты орта біліммен қамту 100% 98% -2%

Бастауыш мектептен шығып кету коэффициенті 0,2% 0,7% - 0,5%

Ересектер сауаттылығының деңгейі (15 жас және одан жоғары) 99,7% 99,7% -

Орта білімнен төмен емес білім бар халық 99,3% 99,3% -

Халықтың сауаттылық деңгейі (15-24 жас) - 99,8% -

Халықты мектепке дейінгі біліммен қамтудың жалпы коэффициенті - 54% -

Оқушы-мұғалім арақатынасы - 16 -

Білім беруге шығыстар (ЖІӨ %) - 3,1% -

Дереккөз: Адами даму туралы баяндама, БҰҰДБ

Ағымдағы рейтингте халықты жоғары біліммен қамту бойынша оң қарқын байқалады (+4,2%). Бұдан басқа, Қазақстан «Халықтың сауаттылық деңгейі (15 және одан жоғары жастағы)», «Халықты бастауыш біліммен жалпы қамту» және «Халықты орта біліммен қамту» көрсеткіштері бойынша тұрақты түрде жоғары көрсеткіштерді көрсетеді.

39

Баршаға арналған білім, Білім беруді дамыту индексі Education for all, Development Index

ЮНЕСКО-ның білім беру секторындағы басты мақсаттардың бірі – халықты өмір бойы білім берумен қамтамасыз ету болып табылады.

2000 жылы әлемнің 164 елдегі үкіметтердің Дүниежүзілік форумында «Дакарлық іс-қимыл шеңбері» құжатын қабылдады, ол әр бала, жас және ересек адам үшін білім беру мүмкіндіктерін кеңейтуді қамтиды. 2015 жылға дейін Мыңжылдық Даму Мақсаттарының индикаторларын белгіледі.

Баршаға арналған білім (БАБ) мақсаттарына қол жеткізудің негізгі қорытындылары «2000-2015 жж. баршаға арналған білім: жетістіктері мен сын-қатерлер» атты ЮНЕСКО-ның Дүниежүзілік баяндамасында шығарылды.

Тұтас алғанда, 2000 жылдан кейінгі кезеңде әлемдік қоғамдастықпен едәуір нәтижелерге қол жеткізілді. Сонымен бірге, халықаралық сарапшылар бұған дейін белгіленген міндеттердің әрі қарай іске асыру қажеттілігі туралы атап өтеді. Елдердің жартысы ғана басым мақсаттардың бірі – жалпыға бірдей бастауыш біліммен қамтамасыз етуді жүзеге асырды. Әлемде шамамен 58 миллион бала мектептен тыс қалып отыр және де 100 миллионға жуығы аяқталған бастауыш білім алу мүмкіндігінен айырылған.

ЮНЕСКО-ның «Баршаға арналған білім-2015» баяндамасының деректері бойынша 207 елдің ішінен 113 ел Білім беруді дамыту индексінің (БДИ) төрт құрама көрсеткіші бойынша толық деректер ұсынды. БДИ-ға қатысатын елдердің қамтылуы Шығыс Азия мен Океания елдерінің 30% бастап Орталық және Шығыс Еуропа елдерінің, сондай-ақ Солтүстік Америка мен Батыс Еуропа елдерінің кемінде 75% дейін құбылады. Рейтингте көш бастаған орындарда Ұлыбритания мен Жапония елдері жайғасқан, сәйкесінше 0,995 пен 0,994 сандық мәндерімен. Қазақстан бұл рейтингте Словения мен Франция секілді елдердің арасында, 8-орынға жайғасты (0,990) (1.2.12-сурет).

40

1.2.12-сурет. БДИ рейтингісі

Дереккөз: Education for all, Global Monitoring Report, 2015

Тұтас алғанда, «Баршаға арналған білім» үлгілік бағдарламасын іске қосу сәтінен бастап едәуір табыстарға қол жеткізуге мүмкіндік туды.

Елдің жоғары позициялары «Бастауыш біліммен қамту» (0,987) және «5 сыныпқа дейін білім алғандардың үлесі» (0,993) көрсеткіштері бойынша анықталды. Бұған, ең алдымен, Конституцияда міндетті тегін орта білім алуға кепілдемені бекіту себеп болды, ал оның алғашқы сатысы – бастауыш білім беру. Тең қолжетімділікті ұсыну үшін әлеуметтік жағынан осал отбасынан шыққан балаларға мемлекеттік әлеуметтік көмек түрінде қолдау көрсетіледі. Республикалық және өңірлік деңгейлерде «Мектепке жол» және «Қамқорлық» қайырымдылық акциялары іске асырылуда.

«Гендерлік бағдарлы индекс» көрсеткіші бойынша да Қазақстанның сандық мәні жоғары және 0,984 құрайды. Білімге негізделген қоғамды дамыту жағдайында өмір бойы тұлғаның дамуы анағұрлым маңызды мәнге ие болуда. Өмір бойы оқу адамға, оның жасына қарамастан, еңбек нарығында мобильді болуды қамтамасыз етеді. Ересек адамдардың сауаттылық деңгейі көрсеткіші бойынша Қазақстан тұрақты нәтиже көрсетеді (0,997).

0,40,50,60,70,80,9

1Ұл

ыбр

итан

ия (1

)

Жап

ония

(2)

Ита

лия

(6)

Сло

вени

я (7

)

Қаза

қста

н (8

)

Фра

нция

(9)

Герм

ания

(19)

Ресе

й (2

6)

Кост

а Ри

ка (5

8)

Түрк

ия (6

5)

Инд

онез

ия (6

8)

Пер

у (7

7)

Мы

сыр

(81)

Пар

агва

й (8

2)

Кам

ерун

(92

)

Банг

ладе

ш (9

7)

Неп

ал (1

00)

Суд

ан (1

01)

Ниг

ер (1

12)

Чад

(113

)

Төмен деңгей Жоғары деңгей Орташа деңгей

41

Елде өмір бойы оқу мен кәсіби даму үшін барлық жағдай жасалған. Қашықтықтан оқыту, қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді курстар, біліктілікті арттыру және қайта даярлау арқылы да білім алу мүмкіндігі бар.

Ересек адамдардың сауаттылық деңгейін тәуелсіз объективті баға алу мақсатында 2017 жылы Қазақстан алғаш рет PIACC Экономикалық ынтымақтастық ұйымының халықаралық зерттеуіне қатысатын болады. Тұтас алғанда, Дакарлық келісімдерге қол қойған сәттен бастап 15 жылдық қорытынды жасай отырып, Қазақстанның ББ мақсаттарына қол жеткізуде едәуір ілгерілеуді атап өтуге болады. 10 жыл ішінде, 2005 жылдан бастап 2015 жылға дейін, БДИ рейтингісінде Қазақстан өз позицияларын 31 тармаққа жақсартты, сөйтіп, 39-орыннан 8-орынға көтерілді. Ең үздік нәтижеге 2009 жылы қол жеткізілді, бұл кезде Қазақстан әлемнің 129 елі арасында көш бастаған позицияға жайғасты. 2007 жылдан бастап Қазақстан жоғары Білім беруді дамыту индексі бар елдер тобына кіреді.

QS әлем университеттерінің рейтингісі QS World University Rankings (QS WUR)

QS WUR ең атақты және беделді рейтингтердің бірі болып

табылады, ол Quacquarelli Symonds британдық консалтингтік компания нұсқасы бойынша білім беру мен ғылым саласында олардың жетістіктері бойынша әлемнің топ үздік университеттерін анықтайды.

QS WUR 2014-2015 рейтингісінде 3 000 ЖОО бағаланды, оның ішінде, 80 елдің атынан 800-і шешуші тізімге енді. Әдетте үздік университеттерді бағалау алты өлшемшарт негізінде жүргізіледі: академиялық беделі (40%), жұмыс берушілер арасындағы беделі (10%), оқытушылық құрамның студенттер санына арақатынасы (20%), цитата келтіру индексі (20%), шетелдік студенттердің үлесі (5%) және шетелдік оқытушылар үлесі (5%) (1.2.3-сурет).

42

1.2.13-сурет. QS рейтингісінің бағалау өлшемшарттары, %

Дереккөз: QS World University Rankings деректері, 2014-2015

QS WUR рейтингісінде үш жыл бойы Массачусет технологиялық институты (АҚШ, MIT) көш бастап келеді. Екінші орынды ағымдағы рейтингте өз арасында Кембридж университеті және Лондонның Имперлік колледжі (Ұлыбритания) бөлісті. Одан кейін Гарвард университеті (АҚШ), Оксфорд университеті (Ұлыбритания), Лондонның Университеттік колледжі (Ұлыбритания), Стэнфорд университеті (АҚШ), Калифорниялық технологиялық институт және Пристон университеті (АҚШ) жайғасқан, алғашқы ондықты Йель университеті (АҚШ) аяқтайды.

QS WUR 2014-2015 рейтингісінің әлемнің ең үздік ЖОО топ-800 Қазақстанның тоғыз оқу орны кірді: Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, Л. Гумилев атындағы Еуразиялық ұлттық университеті, Қазақстан-Британ техникалық университеті, Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті, Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті, Абылай хан атындағы Қазақ халықаралық қатынастар және әлем тілдері университеті, Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті, Қ.И. Сәтпаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университеті және С. Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті (1.2.14-сурет).

40

10 20

20

5 5 Академиялық беделі

Жұмыс берушілер арасындағы беделі

Оқытушылық құрамның студенттер санына арақатынасы Цитата келтіру индексі

Шетелдік студенттердің үлесі

Шетелдік оқытушылардың үлесі

43

1.2.14-сурет. QS рейтингісінде Қазақстан ЖОО позицияларының динамикасы

Дереккөз: QS World University Rankings деректері, 2014-2015

2013 жылмен салыстырғанда, 2014 жылдың рейтингісінде Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті (-6) және Л. Гумилев атындағы Еуразиялық ұлттық университеті (-21) позицияларының төмендеуі байқалады.

Алдыңғы жылмен салыстырғанда көрсеткіштер бойынша салыстырмалы талдау «Профессорлардың студенттерге арақатынасы» көрсеткіштері бойынша позициялардың төмендеуін көрсетті: Л. Гумилев атындағы ЕҰУ (-2), Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ (-37). ЖОО «Цитата келтіру индексі» және «Шетелдік студенттердің үлесі» көрсеткіштері бойынша айтарлықтай төмен нәтижелері сақталуда – 401-орын (1.2.6-кесте).

1.2.6-кесте. Л.Гумилев атындағы ЕҰУ мен Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ рейтингтері

Дереккөз: QS World University Rankings деректер, 2014-2015

299 303 651-700 651-700 701 701 701 701

305 324

651-700 651-700 651-700 601-650

701+ 701+ 701

Әл-Фараби атындағы

ҚазҰУ

Л. Гумилев атындағы

ЕҰУ

ҚБТУ ОҚМУ Абай атындағы ҚазҰПУ

ҚазҰТУ С. Сейфуллин атындағы ҚазАГТУ

Абылай хан атындағы

ҚазХҚжӘТУ

Е.А. Бөкетов атындағы

ҚарМУ

2013 2014

Рейтинг өлшемшарттары Л.Гумилев атындағы ЕҰУ Әл-Фараби атындағы

ҚазҰУ 2013 2014 2013 2014

Академиялық беделі 330 368 317 259 Жұмыс берушілер арасындағы беделі 401+ 401 401+ 401 Оқытушылық құрамның студенттер санына арақатынасы 26 28 79 116

Цитата келтіру индексі 401+ 401 401+ 401 Шетелдік студенттердің үлесі 401+ 401 401+ 401 Шетелдік оқытушылардың үлесі 401+ 401 368 401

44

Тұтас алғанда, қазақстандық ЖОО танылуы қазақстандық жоғары

мектептің әлемдік білім беру кеңістігіне сәтті ықпалдасуының дәлелі болып табылады. QS WUR рейтингісінің Топ-400 екі ұлттық ЖОО-ның кіруі Қазақстан үшін едәуір ілгерілеуі болып табылады.

Халықаралық рейтингтердегі Қазақстанның жоғары көрсеткіштеріне білім беру мен ғылым саласында бастамашыл жобалардың іске асырылуы себеп болды.

Әрі қарай ілгерілеу үшін заманауи технологиялар мен инновацияларды дамытуға, сондай-ақ халық арасында отандық білім беру жүйесінің жетістіктері туралы жүйелі түрде ақпараттық-түсіндіру жұмыстарын жүргізуге ерекше көңіл бөлген жөн.

Елдерді бағалау кезінде жаһандық рейтингтер көрсеткіштердің едәуір кең ауқымын есепке алады. Осыған орай, халықаралық рейтингтердің нәтижелері мемлекеттік білім беру саясатын қалыптастыру кезінде пайдалануы мүмкін.

КОЛЛЕДЖИ

ДЕТСКИЕ САДЫ ШКОЛЫ

ВУЗЫ

Трансляция опыта Назарбаев Интеллектуальных школ

Реализация программы электронного обучения

e-learning

Внедрение трехязычногообразования

Повышение функциональнойграмотности школьников

Подушевое финансирование

Болонский процесс

Интеграция образования, науки и производства

Аккредитация, рейтинг вузов

Международная программа«Болашақ»

Программа «Балапан»

Альтернативные формыдошкольного воспитания

и обучения

Обязательная предшкольная подготовка

Раннее изучение английского языка

Коррекционная поддержка

Модернизация содержанияТиПО

Дуальное образование

Колледжи мирового уровня

Создание карты доступа ТиПО

Глава 2 МЕМЛЕКЕТТІК БІЛІМ БЕРУ

САЯСАТЫН ІСКЕ АСЫРУ

МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ

ТƏРБИЕ МЕН ОҚЫТУ2.1

47

2.1. МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ТӘРБИЕ МЕН ОҚЫТУ

Мектепке дейінгі жасты адам өмірінің ең маңызды шағы десек,

артық айтпаған боламыз. Себебі, бұл мезгілде бала қаншалықты

жақсы дамыса, келер болашағы соншалықты жарқын болмақ.

ЮНЕСКО ұсынған жіктеуішке сәйкес бала ерте жаста екі кезеңнен

өтеді: туылғанынан 2 жасқа дейін, содан соң 3-тен мектепке түскенге

дейін (БЖХС 2011). Көптеген шетелдік зерттеулердің деректеріне

қарағанда, адам миының 75%-ы 3 жасқа дейін қалыптасып қояды

(Гарвард университеті, 1975; АҚШ Бала институты, 2015, т.б.). Яғни,

адам бойындағы негізгі қасиет пен қабілеттердің ¾-і оның алғашқы үш

жаасында байқауға болады.

Мектепке дейінгі білімге салынатын инвестицияға қайтарымы

бойынша өзге бірде-бір салынымның тең келмейтіні әлемдік

қауымдастықпен мойындалған. Сапасы тиісті болған жағдайда

мектепке дейінгі тәрбие мен оқытуға салынған әр доллардан қоғамға

8 және одан да көп доллар

қайтады (Carneiro and

Heckman, 2003). Балабақша

тәрбиесінен өткен бала

мектепте анағұрлым табысты,

көбіне-көп жоғары оқу орнына

түседі, жақсы жұмысқа

орналасады, еңбекақыны

көбірек табады, салықты

молырақ төлейді, әдетте

заңбұзушылықтан аулақ

болады. Осы жайттарға орай

мемлекет қайта оқыту,

әлеуметтік қолдау, әкімшілік

АҚШ-та 1962 жылдан 2005 жылға дейін мектепке дейінгі білім берудің әсерін

зерттеген «Пэрри» жобасы іске асырылды. Оған кедей

отбасыларының 3 жастағы 123 баласы тартылды.

Зерттеу нәтижелері әр балаға жұмсалған 15 166 $-дың мемлекетке

195 621 $ болып қайтатынын көрсетті. Қайтарым әлеуметтік

қамсыздандыру (1%), қайта оқыту (4%) және пенитенциарлық жүйеге

(88%) кететін шығынның азаюынан, сондай-ақ салық көлемінің артуынан

(7%) құралды (The High/Scope Perry Preschool Study Through Age 40, Schweinhart, L.J., 2005)

48

және қылмыстық қудалау секілді шараларға кететін қаржыны

үнемдейді.

Мәжбүрлі «оңтайландыру» жылдарында, яғни 1991-ден

2000 жылға дейін республикадағы балабақшалар саны шамамен 8 есе

қысқарды (8 743-тен 1 144 бірлікке дейін). Елде экономикалық

мүмкіндіктердің пайда болуына қарай балабақшалар желісі қалпына

келе бастады. 2010 жылы мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту жүйесін

дамытуға бағытталған «Балапан» бағдарламасы қабылданды

(2.1.1--суретке қараңыз).

Бүгінде мектепке дейінгі тәрбие

мен оқыту Қазақстан білім беру

саясатының басым бағыттарының

бірі болып табылады. Оның негізгі

қағидаттары мен даму ұстанымдары

Білім беруді дамытудың 2011-

2020 жылдарға арналған мемлекеттік

бағдарламасында көзделген.

Балабақшаларды салу мен

ашу, мазмұнды жаңарту, педагог кадрларды дайындау мен олардың

біліктілігін арттыру, мемлекеттік-жекешілік әріптестікті дамыту

жөніндегі мемлекеттік шаралар 1-ден 6 жасқа дейінгі балаларды

жаппай сапалы мектепке дейінгі біліммен қамтуға бағытталған.

2014 жылы осы жастағы балаларды қамту үлесі 2013 жылғы

көрсеткіштен 3,5%-ға артып, 52,3%-ды құрады. Әйтсе де, 1990 жылы

болған мектепке дейінгі біліммен қамту үлесіне (1-6 жастағы 1 млн.

артық) әлі қол жеткізілмеді.

Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту саласын дамытудың негізгі

индикаторы 3-6 жастағы балаларды қамту саналады, ол 2020 жылға

қарай 100%-ды құрауы тиіс.

Саланың тиімділік көрсеткіштерін біріздендіру

мақсатында ҚР Президентінің 2014 жылғы

12 тамыздағы № 893 Жарғысына сәйкес «Балапан»

бағдарламасы Білім беруді дамытудың 2011-2020 жж.

арналған мемлекеттік бағдарламасының құрамына енді

49

Мектепке дейінгі білім беру ұйымдарының желісі және контингенті

2014 жылы 50,1 мыңнан астам контингентті қамтыған 587 мектепке дейінгі ұйым (МДҰ) ашылды. 10,6 мың орындық 55 жаңа

МДҰ салынды, оның 49-ы - облыстарда (9,6 мың орын) және 6-уы - 1,04 мың орынға шақталған Алматы және Астана қалаларында

(2.1.1-кесте). 2.1.1-кесте. 2014 жылы пайдалануға берілген

жаңа МДҰ және олардағы орындар саны

№ Өңір

МДҰ құрылысы РБ есебінен ЖБ есебінен Барлығы

саны олардағы орын саны олардағы

орын саны олардағы орын

1. Ақмола 5 1 300 2 320 7 1 620

2. Ақтөбе 1 320 0 0 1 320

3. Алматы 3 920 2 220 5 1 140

4. Атырау 0 0 2 480 2 480

5. БҚО 1 360 0 0 1 360 6. Жамбыл 3 840 2 280 5 1 120

7. Қарағанды 0 0 0 0 0 0 8. Қостанай 0 0 0 0 0 0 9. Қызылорда 4 1 120 2 230 6 1 350 10. Маңғыстау 1 280 4 460 5 740 11. ОҚО 6 1 241 8 820 14 2 061 12. Павлодар 0 0 0 0 0 0 13. СҚО 0 0 0 0 0 0 14. ШҚО 0 0 3 370 3 370 15. Астана қ. 1 240 0 0 1 240 16. Алматы қ. 5 800 0 0 5 800 ҚР 30 7 421 25 3 180 55 10 601

Дереккөз: ҰБДҚ деректері

2014 жыл ішінде 27,1 мың орынға шақталған 351 жекеменшік

балабақша ашылды. Ең көп жекеменшік балабақшалар Оңтүстік

50

Қазақстан (162/14 180), Қызылорда (55/3 502) облыстарында және

Алматы қаласында (33/1 573) ашылды, ең азы - Батыс Қазақстан (2/115), Қостанай облыстарында (8/389) және Астана қаласында

(7/520). Қарағанды, Павлодар және Солтүстік Қазақстан облыстарында ашылған жекеменшік балабақшалар тіркелмеді.

Бұған дейін жекешелендірілген 3,2 мың орны бар 23 МДҰ

қайтарылды. Ең көп қайтарылған МДҰ-лар саны Жамбыл (4/535), Қызылорда (4/265) және Оңтүстік Қазақстан (4/490) облыстарына

тиесілі. Жалға берілген коммуналдық меншіктегі бөлек ғимараттар босап,

ол 1,7 мың орынға шақталған 13 бірлік ашылды. Атап айтқанда, 6 ғимарат (645 орын) - Алматы, 3-уі (305) - Атырау, бір-бір ғимараттан -

Қарағанды (275), Маңғыстау (75), Павлодар (320) және Солтүстік Қазақстан (80) облыстарында.

3,3 мың орынға 40 шағын орталық ашылды. Оның ішінде: 16 шағын орталық (1 757) - Алматы қаласында, 16-сы (1 129) - Оңтүстік

Қазақстан, 3-уі (240) - Жамбыл, 2-уі (75) - Ақмола, бір-бір орталықтан – Қостанай (20), Қызылорда (50) және Маңғыстау (20) облыстарында.

Мектептердің жанынан 2,4 мың орынға 76 шағын орталық ұйымдастырылды. Мұндай шағын орталықтардың ең көбі Қызылорда

(16/499), Шығыс Қазақстан (8/399) және Ақмола (16/347) облыстарында ашылды.

Шамамен 1,6 мың орынды қамтамасыз ете отырып, 28 шағын орталық балабақшалар болып қайта құрылды.

Тұрғын үйдің бірінші қабатында 2 МДҰ ашылды: Қостанай облысында - 18 орындық, Маңғыстау облысында - 75 орындық.

Осылайша, 2014 жылы МДҰ-лар желісі 1990 жылдың ең жақсы

көрсеткішіне жуықтады. Дегенмен, бұған күннің қысқа мерзімінде істейтін шағын орталықтар есебінен қол жеткізілді. Ал толық күнді

балабақшалар саны 1990 жылғы көрсеткіштен 2,3 есе аз (2.1.1-сурет).

51

2.1.1-сурет. МДҰ желісі және контигенті

Дереккөз: ҚР БҒМ деректері

Желінің барынша белсенді динамикасын Оңтүстік Қазақстан (+190), Қызылорда (+81) және Ақмола (+29) облыстары танытты. Бүтін желінің қысқаруы Алматы қаласында (-81), Солтүстік Қазақстан (-7), Батыс Қазақстан (-4), Қостанай (-1) және Павлодар (-1) облыстарында байқалды (2.1.2-сурет).

2.1.2-сурет. МДҰ желісінің өңірлер бөлінісіндегі динамикасы


22 517 705 644

1590 4978 7060 8881 1144 2261 3340 3832

4185

4803 4635

0,6 19,7 42,9 24,4 90,6

495,3

842,5

1067,8

135,3

446

680,8 727,5

1920 1940 1945 1950 1960 1970 1980 1990 2000 2010 2013 2014

Шағын орталықтар саны (бірл.)

Балабақшалар саны (бірл.)

МДҰ-лардағы 1-ден 6 жас аралығындағы балалар саны (мың адам)

532 522 687

280 465 392

503 629 589

202

1362

428 566

786

181 343

503 516 663

263

469 368

503 630

508

183

1172

429 573

768

171

424

2014 2013

52

Республикада мемлекеттік және жекеменшік МДҰ-лар жұмыс

жасайды. Мектепке дейінгі білімге қолжетімділікті қамтамасыз етуге бизнесті тарту шаралары жекеменшік МДҰ-лар санын 2013 жылғы

898 бірліктен 2014 жылы 1 460 бірлікке дейін арттыруға мүмкіндік берді. Балабақшалардың жалпы санындағы жекеменшік

балабақшалар үлесі 32,9%-ды құрады (2013 ж. - 23%) (2.1.3-сурет).

2.1.3-сурет. Мектепке дейінгі ұйымдар желісі


2014 жылы 130 МДҰ жабылды, оның ішінде 23-і - Алматы,

20 - Оңтүстік Қазақстан және 15 ұйымнан - Қостанай мен Солтүстік

Қазақстан облыстарында (2.1.1-қосымша). Жабылған ұйымдардың негізгі бөлігі - мектеп жанындағы шағын орталықтар, олар өз қызметін

балалардың жаңадан ашылған балабақшаларға көшуіне немесе шағын жинақталған мектептердің қысқаруына байланысты тоқтатты.

Біршама бөлігін нысаналы контингентті жинай алмаған және өзге кәсіпкерлік себептермен жабылған жекеменшік МДҰ-лар құрайды

(2.1.4-сурет).

Барлығы МДҰ 8 467

Мемлекеттік 7 007

Қала 1 789

Ауыл 5 218

Жекеменшік 1 460

Қала 858

Ауыл 602

53

2.1.4-сурет. Жабылған МДҰ-лар саны


Мектепке дейінгі жастағы балалар саны шамамен 2,5 млн.

құрайды. Оның ішінде 1,8 млн. астам бала қазақ, 386 мыңы орыс және 257,5 мың - басқа ұлт өкілдері. Бір жылдың ішінде мектепке дейінгі жастағы балалар саны 61,02 мың адамға артты. Қалалардағы осы жастағы балалар 65,4 мыңға артса, ауылдық жерлерде 4,4 мыңға азайған (2.1. 5-сурет).

2.1.5-сурет. Қазақстан: туылғаннан 7 жасқа дейінгі балалар


2014 жылы 3-6 жастағы балаларды қамтудың жоғары қарқыны сақталды. Соңғы бес жылда мектепке дейінгі біліммен қамту екі еседен артық шамаға өсті (36,2%-дан 78,6%-ға дейін) (2.1.6-сурет).

6 7

23

4

8 9

4

15

1 2

20

5

14

7

0

5

0-ден 7 жасқа дейінгі балалар

саны

2013 жыл 2 426 953

Қалада 1 253 699

Ауылда 1 173 254

2014 жыл 2 487 978

Қалада 1 319 150

Ауылда 1 168 828

54

2.1.6-сурет. 3-6 жастағы балаларды мектепке дейінгі біліммен қамту

Дереккөз: ҚР БҒМ деректері 2013 жылғы көрсеткішпен салыстырғанда 3-тен 6 жасқа дейінгі

балаларды қамту үлесі 5,2%-ға өскен. 3-6 жастағы балалардың толық қамтылуына Павлодар облысында қол жеткізілді. Бұл жастағы балалардың барынша қамтылуы – Қостанай, Шығыс Қазақстан, Батыс Қазақстан, Қарағанды, Солтүстік Қазақстан, Қызылорда, Ақмола және Ақтөбе облыстарында (2.1.7-сурет).

2.1.7-сурет. 3-6 жастағы балаларды мектепке дейінгі біліммен қамту


36,2

55

65,4 71,5 73,4

78,6

2009 2010 2011 2012 2013 2014

88,1 87

62,9

79,2

97,7

70,9

97,7 99,4

88,7

68,1 72,4

100

91,3 97,9

63,1 64,7 82,5 83,5

58,5

78,5

95,7

67,6

98,3 99,5

80,9

67,9 60,7

100

86,8 97,4

62,6 54,8

2014 2013

55

МДҰ-ның барлық түрінен шағын орталықтар 54,7%-ды құрайды.

Күннің қысқа мерзімінде істейтін шағын орталықтардың қысқаруына және типтік балабақшалардың салынуына байланысты мұндай МДҰ-

лар саны 2013 жылмен салыстырғанда 168 бірлікке азайды (2013 ж. - 4 803 бірл.) (2.1.2-қосымша, 2.1.8-сурет).

2.1.8-сурет. Мектепке дейінгі шағын орталықтар саны


Шағын орталықтардың көптігіне қарамастан оларда мектепке

дейінгі жас балаларының ¼ бөлігі (185 880 адам) тәрбиеленеді.

Сонымен бірге бұл балалардың үлесі өңірлерде біркелкі емес. Сөйтіп, Солтүстік Қазақстанда балалардың жартысынан астамы, Шығыс

Қазақстанда 43,5%-ы және Қостанай облысында 38,3%-ы шағын

орталық тәрбиеленушілері болып табылады. Шағын орталық қабырғасында мектепке дейінгі тәрбие және

оқытумен қамтылған балалардың ең аз үлесі Алматы мен Астана қалаларында және Маңғыстау облысында тіркелді (2.1.9-сурет).

361

268

421

137

264 164

312

470

256

51

547

270

491 555

25 43

348

271

436

136

285

171

312

480

239

48

557

275

501 561

25

158

2014 2013

56

2.1.9-сурет. МДҰ балаларының жалпы санынан шағын орталық тәрбиеленушілерінің үлесі


МДҰ-лар желісінде көру, есту, сөйлеу, ақыл-ой кемістігі бар,

сондай-ақ психикалық дамуы тежелген (ПДТ) балалар үшін арнайы ұйымдар кіреді. Бұдан басқа, жалпы МДҰ-ларда денсаулығында түрлі кемшіліктері бар балаларға үшін арнайы топтар қызмет етеді. 2014 жылы 36 арнайы балабақшада 4,8 мың бала тәрбиеленді, бұл 2013 жылғыдан 163 балаға аз (4 942 бала) (2.1.2-кесте).

2.1.2-кесте. Арнайы балабақшалар

Кемістік түрлеріне бойынша арнайы бағыттағы МДҰ

Арнайы бағыттағы МДҰ саны Балалар саны

2013 2014 2013 2014 сөйлеу тілінде кемістігі бар балалар үшін

17 16 2 934 2 979

ақыл-ойында ауытқушылықтары бар балалар үшін

4 3 247 175

нашар еститіндер үшін 2 1 72 80 саңыраулар үшін 0 2 0 98 нашар көретіндер үшін 8 7 1 005 741 ПДТ балалар үшін 2 3 271 292 Басқа да кемістіктермен 3 4 413 414 Барлығы 36 36 4 942 4 779


30,2

24,2

31,1

18,7 23,4

21,2

26,6

38,3

28,8

8,3

23,9 20

53,8

43,5

11,6 6,6

57

Сөйлеу тілінде кемістігі бар балаларды мектепке дейінгі біліммен қамтудың бір шешімі ретінде жалпы үлгідегі балабақшалар жанындағы 140 логопедтік пунктінің жұмысы болды.

Түзету көмегінің жаңа формаларының бірі МДҰ-лар мен оңалту орталықтарының базасындағы 1-ден 6 жасқа дейінгі балаларға арналған инклюзивтік білім кабинеттері болып табылады. Республикада 15 мыңнан астам баланы арнайы біліммен қамтитын 129 психологиялық-педагогикалық түзету кабинеті қызмет етеді. Лекотекалар да осындай міндет атқарады. Түзету жұмыстарын мұндай формада ұйымдастыру тәжірибесі Астана, Алматы және Семей қалаларында оң қырынан танылды.

Сонымен бірге, республикада 67 санаториялық балабақшада 7,4 мың баланы қамтитын 395 топ жұмыс жасайды (2.1.3-кесте).

2.1.3-кесте. Санаториялық балабақшалар туралы деректер

№ Өңір Санаториялық балабақша

саны Балалар саны

2013 2014 2013 2014 1. Ақмола 0 0 20 0 2. Ақтөбе 7 6 348 256 3. Алматы 2 2 175 175 4. Атырау 7 7 483 484 5. БҚО 1 1 160 160 6. Жамбыл 4 4 681 699 7. Қарағанды 4 4 567 467 8. Қостанай 0 0 0 0 9. Қызылорда 14 14 1 639 1 592

10. Маңғыстау 7 7 830 830 11. ОҚО 4 4 285 275 12. Павлодар 4 5 579 937 13. СҚО 0 0 0 0 14. ШҚО 4 4 638 563 15. Астана қ. 2 2 253 229 16. Алматы қ. 7 7 753 733 Барлығы 67 67 7 411 7 400


58

Тәрбиеленушілердің ең көп контингенті - 362,4 мың бала (49,8%)

мемлекеттік тілде оқытатын МДҰ-лар үлесіне тиесілі. Орыс тіліндегі тәрбие үдерісі 68,9 мың баламен 1 293 МДҰ-да жүргізіледі, екі тілде

1 745 МДҰ оқытады (296,2 мың адам) (2.1.3-қосымша). Мектепалды даярлық мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың

қорытынды кезеңі болып табылады. Бұл даярлықтан өтуге мемлекет

кепілдік береді және ол жалпыға міндетті («Білім туралы» Заңның 8-бабының 2-тармағы және 30-бабының 2-тармағы).

Балалар бес жастан отбасында, МДҰ-да, жалпы білім беретін мектептер, лицейлер немесе гимназиялардың жанындағы мектепалды

сыныптарда оқушы болуға белсенді дайындалады. Бұл уақытта бұрын меңгерілген білім-дағдылар тексеріледі, оқыту мазмұнында мектепке

дейінгі және бастауыш білімнің өзара байланысы күшейеді. Педагогтер балалардың мектепке тән оқу үдерісіне қосылу қабілетіне баса назар

аударады. Республикада мектепалды топтары бар барлығы 2 078 МДҰ мен

1 276 шағын орталық қызмет етуде. Одан басқа, мектепалды даярлықты шамамен 424,9 мың баланы қамтитын 6 118 мектеп жүзеге

асырады. Балаларды мектепалды даярлықпен қамту көрсеткіші ел

бойынша 99,6%-ды құрады. Республиканың он өңірінде толықтай қамтуға қол жеткізілді, атап айтқанда: Ақмола, Ақтөбе, Алматы,

Атырау, Батыс Қазақстан, Қарағанды, Қызылорда, Қостанай, Павлодар және Солтүстік Қазақстан облыстарында.

МДҰ-лар желісінің кеңеюі мен қамту көрсеткіштерінің жоғары қарқындарына қарамастан мектепке дейінгі тәрбие мен оқытуға деген

қажеттілік елдің барлық өңірлерінде әлі де сақталуда. МДҰ-ларға

орналастыру үшін 544 877 өтініш тіркелген (2013 ж. - 487 963), оның ішінде 3-6 жастағы балалар саны - 190,7 мың адам (2.1.4-қосымша).

Кезектің ең жоғары көрсеткіші туудың жоғары болуына және көші-қон үдерістеріне орай Астана қаласында (83,5 мың) және Оңтүстік

59

Қазақстан облысында (75,3 мың) тіркелген. Мәселен, Астанада

қалыптасу жылдарының ішінде халық саны үш еседен астам артты. Елорда МДҰ-дағы 3-6 жастағы балаларға орын тапшылығы 37 мыңнан

асады. Алдыңғы жылмен салыстырғанда республика бойынша кезекте

тұрған балалар саны 10,5%-ға (56 914 адамға) артты.

Орын тапшылығы мәселесі ҚР Білім және ғылым министрлігі жергілікті атқарушы органдармен бірігіп, Мектепке дейінгі ұйымдарды

ашу және енгізудің 2014 - 2020 жылдарға арналған қадамдық жоспары

шеңберінде шешілу үстінде.

Материалдық-техникалық база

Мектепке дейінгі білім беру нысандарына қойылатын құрылыс

нормативтері мен ережелері «Мектепке дейінгі мекемелер. 3.02-24-2004 ҚР ҚНжЕ» құжатында белгіленген (ҚР ИСМ Құрылыс істері

жөніндегі комитетінің 27.09.2004 ж. № 388 бұйрығымен қабылданып, қолданысқа енгізілген). Соңғы өзгерістерге сәйкес МДҰ-дағы орын

нормативтері көбейтілген (350-ден 500-ге дейін) және 3 жасқа дейінгі топтар үлесінің көрсеткіші 25%-дан аспайды деп көрсетілген (ҚР ӨДМ

Құрылыс және тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық істері жөніндегі комитетінің 07.04.2014 ж. № 130-НҚ бұйрығы).

2014 жылы мектепке дейінгі және орта білім беру нысандарына санитария-эпидемиологиялық

талаптар, оларды құрал-жабдық және жиһазбен қамтамасыз ету

нормалары 2011 жылғы 30

желтоқсандағы № 1684 Үкімет қаулысымен реттелді.

Топтық (ойын) алаңға (бөбектер тобында 1 балаға - 2,5 м2

және мектепке дейінгі топтарда - 2,0 м2) және жатын бөлмелеріне

ЭЫДҰ елдерінде бір балаға шаққанда ғимарат ішіндегі кеңістік

көрсеткіштері балабақшалар/мектепалды дайындық сыныптары үшін орташа 2,9 м2 және балаларға күтім жасау орталықтары

үшін 3,6 м2-ді құрайды. Ғимарат сыртындағы алаң көрсеткіші

балабақшалар үшін 7 м2 және балаларға күтім жасау орталықтары үшін 8,9 м2

болып белгіленген (ЭЫДҰ, 2012)

60

(бөбектер тобында 1 балаға - 1,8 м2 және мектепке дейінгі топтарда

кемінде – 2 м2) қойылатын қолданыстағы талаптар ЭЫДҰ елдерінің орташа көрсеткіштеріне сәйкес келеді.

Санитария-эпидемиологиялық және құрылыс талаптары МДҰ түрін анықтаудың негізі болып табылады. Бұл талаптар өз кезегінде

балалардың әртүрлі жас топтары мен санаттарына қажет

психологиялық-педагогикалық шарттардан туындайды. Бүгінде республиканың мектепке дейінгі білім беру жүйесін МДҰ-

ның екі негізгі тобы - балабақшалар мен шағын орталықтар құрайды (2.1.10-сурет).

2.1.10-сурет. МДҰ-ларға қойылатын негізгі талаптар

Дереккөздер: МДҰ-лар қызметiнiң үлгілік қағидалары, «Балалар мен жасөспірімдерді тәрбиелеу және білім беру объектілеріне қойылатын санитариялық-эпидемиологиялық талаптары», «Мектепке дейінгі мекемелер. 3.02-24-2004 ҚР ҚНжЕ»

Бөбекжай (2 айдан 6-7 жасқа дейінгі балалар үшін)

тәрбиелену-шілер

санатына қарай

Барлық немесе көпшілік тәрбиеленушілердің болу уақытына қарай

Сыйымдылығы 3 топқа дейін, жеке тұрған ғимараттарға, көп пәтерлі

тұрғын үйлерге, сондай-ақ жалғастырылып салынған жайларға

орналастырылады

Сыйымдылығы 4-тен 12 дейінгі топ, білім беру және оқу

бағдарламаларынан тыс сауықтыру және басқа да қызметтер көрсете

алады

Балабақша (3-тен 6-7 жасқа дейінгі балалар үшін)

Отбасылық бөбекжай

«Мектеп-балабақша» кешені

МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ТӘРБИЕ МЕН ОҚЫТУ ҰЙЫМДАРЫ (БАЛАБАҚШАЛАР)

ШАҒЫН МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БІЛІМ БЕРУ ҰЙЫМДАРЫ (ШАҒЫН

ОРТАЛЫҚТАР)

Жалпы бала-

бақшалар

Арнайы бала-

бақшалар

Санаториялық балабақша

Мектептердегі шағын орталықтар

Толық емес күн істейтін шағын

орталықтар

Толық күн істейтін шағын

орталықтар

Орналасқан үй-жайларына қарай

Топтар әдетте әртүрлі жастағы балалардан құралады

Мүмкіншілігі шектеулі бала-лар арналған балабақша

Типтік балабақшалар Балабақшалардағы

шағын орталықтар үй-жайлар

қолданысына қарай

Бейімделген балабақшалар

Басқа ғимараттардағы шағын орталықтар

(жекеменшік)

61

2014 жылы 8 467 МДҰ-ның 3 832-сін балабақшалар құрап, 541,6 мың бала контингентін қамтыды. Қалған 4 635 ұйым 185,8 мың бала тәрбиелеп жатқан шағын орталықтар болып табылады.

МДҰ-ның екі түрі де саны (311,4 мың адам) жағынан ауылдық жерде басым: 2 007 балабақша мен 3 813 шағын орталық. Анағұрлым жоғары қамтумен (416,1 мың адам) МДҰ-ның аз саны (1 825 және 822 сәйкесінше) қалада байқалады.

Мектепке дейінгі шағын орталықтардың 35 бірлігі балабақшада, 4 400-і жалпы білім беретін мектептерде орналасқан, ал қалған 200-і жекеменшік ұйымдар болып табылады.

Толық күн істейтін шағын орталықтар үлесі 41,2% (1 910), оның ішінде 635-і қалаларда, 1 275-і ауылдық жерлерде орналасқан.

3 832 балабақшаның 58,4%-ы (2 238) типтік ғимараттарда жұмыс жасайды. Бейімделген ғимараттар 41,6%-ы (1 594) орналасқан ( 2.1.11-ссурет).

2.1.11-сурет. Типтік және бейімделген балабақшалар саны


Республика балабақшаларының 0,4%-ының (16 бірл.) жағдайы апаттық деп танылған. Оның 1-уі Атырау қаласында болса, қалған 15-і Қызылорда облысында: қалалық - 3, ауылдық жерлерде - 12 балабақша.

121

143 170

88

162 120 182

101 100 82

279

121

74

165

106

224

50

111 96 55 39

108

9 58

233

69

536

37 1

66 50 76

Типтік Бейімделген

62

Санитарлық ережелер мен нормаларға сәйкес тәрбиелеу және оқыту нысандарында жұмысқа жарамды күйде орталықтанған шаруашылық-ауыз су, ыстық сумен жабдықтау, кәріздеу, суағар жүйелері қарастырылады. Елді мекенде орталықтанған сумен жабдықтау жүйесі болмаған жағдайда, жергілікті сумен жабдықтау жүйесі өткізіледі.

Өңірлік Білім беру басқармаларының деректеріне қарағанда 19,6% балабақша (752) ыстық сумен жабдықталмаған (718-і - ауылдық жерлерде және 34-і - қалаларда). Мұндай балабақшалардың көпшілігі Ақтөбе (55), Атырау (38), Жамбыл (98) және Оңтүстік Қазақстан (318) облыстарында орналасқан.

Суды тасымалдап пайдаланатын балабақшалардың үлесі 10,6%-ды (409) құрайды. Олардың көп бөлігі ауылдық жерлердің үлесіне тиеді (98,5%).

Балабақшалардың 46,5%-ында (1 782) автономдық, 14%-ында (538) дербес жылыту жүйелері бар. Бұл нысандардың 76,2%-ы - ауылдық жерлерде. Оның ішінде ең көбі Алматы – 41, Атырау – 71, Жамбыл – 68, Қызылорда – 105, Маңғыстау – 90, Павлодар – 44 және Оңтүстік Қазақстан – 88 облыстарында.

16,9% (651) балабақшада кәріздеу жүйесі жоқ, оның ішінде 90,7% ауылдық жерлерде және 9,3% қалаларда. Мұндай балабақшалардың ең көп саны Ақтөбе (44), Жамбыл (49), Қызылорда (170), Оңтүстік Қазақстан (325) облыстарында.

Соңғы жылдары МДҰ-ларды АКТ-жабдығымен жасақтау үдерісінің күшейгені байқалады. Бұған дербес компьютерлер, мультимедиялық проекторлар, сенсорлық интерактивтік тақталар және компьютерлік ойындар жатады. 2014 жылы компьютерлік техника саны 8 800 бірлікке жетті.

Интерактивтік тақталары бар балабақшалар үлесі 14%-ды (541 балабақшаны) құрайды. Бұл 2013 жылдың көрсеткішінен 6%-ға жоғары (269 балабақша). Олардың көбі Астана және Алматы қалаларында, Қостанай және Жамбыл облыстарында орналасқан (2.1.12-сурет).

63

2.1.12-сурет. Интерактивтік тақталармен жабдықталған балабақшалар саны

Дереккөз: ҚР БҒМ деректері Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту мазмұны

МДҰ-лар желісін кеңейту мен оны жоғары білікті кадрлармен қамтамасыз етумен қатар, мазмұнын жаңарту тәрбие мен оқытуды дамытудағы үш стратегиялық міндетінің бірі болып табылады.

Мемлекеттік жалпыға міндетті мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту стандартына сәйкес үш негізгі білім беру бағдарламасы - «Алғашқы қадам» (1-3 жас), «Зерек бала» (3-5 жас) және «Біз мектепке барамыз» (5-6 жас) жүзеге асырылады.

Солармен қатар «Қарлығаш» (4-5 жас), «Балбөбек» пен «Қайнар» (барлық жастағылар үшін) балама бағдарламалары қолданылады.

Оқу-әдістемелік қолдауды күшейту мақсатында 2014 жылы 5-6 жастағы балалардың мектепалды даярлығына арналған «Әріптер әлемі - Мир букв» ОӘК және тәрбиешілерге арналған 26 түрлі әдістемелік құралдар әзірленді.

«Балапан» телеарнасымен бірлесе отырып, балалардың ақыл-ойын дамыту және ата-аналарды тәрбие мәселелері бойынша ағарту бағытында «Балапан және оның қызықты оқиғалары» телебағдарламалар топтамасы әзірленді.

5 1

23 25 22

48

12

60

11 30

13 5 4 5

145 132

0 0 0

23 19 0 0

55

6 0 2 0 0 2

27

135

2014 2013

64

Ерте жастағы (туылғаннан 3 жасқа дейінгі) балаларды тәрбиелеу мен оқыту жөніндегі мемлекеттік саясат бағыттарын негіздеу мақсатында 2014 жылы Ерте жастағы балалар дамуының тұжырымдамалық негіздері әзірленді. Онда саламатты балалық шақ негіздері, тәрбие мен оқыту әдіснамасы, кадрлық қолдау, инфрақұрылым және құқықтық қамтамасыз ету мәселелері белгіленді. Тұжырымдама ұсыныстары Мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың бірыңғай типтік білім беру бағдарламасын әзірлеу барысында қолданылды. Ерте, орта және ересек жастағы балалардың бойында құзыреттіліктерді дамытудың индикаторлары пысықталуда.

Мектепке дейінгі білім деңгейін жетілдірудің маңыздылығы мен өзектілігін ескере отырып, ЭЫДҰ-мен әріптестік шеңберінде ерте жастағы балалардың дамуы бойынша зерттеулер жүргізілуде. Балалардың ерте жастан даму мәселелері халықаралық ұйымдар сарапшыларымен, Ұлыбритания, Белоруссия, Бразилия және басқа да елдердің мамандарымен Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция аясында талқыланды. Кадрлық әлеует

МДҰ-лардың көбеюі педагогикалық кадрлар санының 2013 жылмен салыстырғанда 7 116 адамға артуына себеп болды. Мектепке дейінгі білім беру жүйесінде барлығы 74,2 мыңнан астам педагог еңбек етуде.

Мектепке дейінгі білім педагогтері санының айтарлықтай артуы оның сапалық құрамына әсер етті. Қазіргі уақытта МДҰ-лардың негізгі кадрлық проблемасы мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту саласында маманданған кәсіби даярлығы жоқ педагогтердің басым түсуі болып табылады. Арнайы дайындықтан өткен педагогтердің тапшылығы МДҰ-лардың педагогикалық қызметінің тиімділігіне және балалардың мектепке дайындық деңгейіне тікелей ықпал етеді.

Педагогтердің тек 12,8%-ының маманданған жоғары білімі бар, 19,2%-ында - маманданған техникалық және кәсіптік білімі бар. Жалпы

65

алғанда, мектепке дейінгі білім саласындағы педагог кадрлардың жартысынан астамының (61,2%-ында) жоғары білімі бар, ал 37,5% педагогикалық техникалық және кәсіптік білім алған (2.1.4-кесте).

2.1. 4-кесте. МДҰ педагог кадрларының білім деңгейі, 2014

Білім деңгейі Педагогтер саны

Барлық педагогтер 74 212 Жоғары білімді 45 456 оның ішінде мектепке дейінгі жоғары білімі барлар 9 481 Техникалық және кәсіптік білімі барлар 27 806 оның ішінде мектепке дейінгі тех. және кәсіптік білімі барлар 14 278 Жалпы орта білімі барлар 950


Мектепке дейінгі педагог кадрларды 31 гуманитарлық колледжде және 32 педагогикалық ЖОО-да даярлайды. Маманданған кадрларды даярлаудың қазіргі қарқынымен саланы 6 жыл ішінде маманданған кадрлармен толық қамтамасыз ету мүмкіндігі бар.

Алайда көптеген түлектер мамандығы бойынша жұмыс жасауға бармайды. Мысалы, 2014 жылы Ы. Алтынсарин атындағы Арқалық мемлекеттік педагогикалық институтын «Мектепке дейінгі тәрбие және оқыту» мамандығы бойынша бітірген 43 түліктің 9-ы ғана мамандығы бойынша жұмысқа тұрды. Сол сияқты Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университетінің 50 түлегінен - 21, Павлодар мемлекеттік педагогикалық институтының 102 түлегінен - 22, Тараз мемлекеттік педагогикалық институтының 150 түлегінен - 26 жас маман ғана өз кәсібі бойынша жұмыс таңдаған. Педагогикалық ЖОО түлектерінің арасындағы мұндай жағымсыз үрдістің бір себебі педагогикалық мамандық мәртебесінің төмендігі және «Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту» мамандығы бойынша талапкерлерге койылатын талаптардың мардымсыздығы болып табылады (2.1.13- сурет).

66

2.1.13-сурет. «Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту» мамандығы бойынша оқуын аяқтаған түлектер саны

Дереккөз: ҚР ҰЭМ СК деректері

Мектепке дейінгі білім педагогтерін мемлекеттік аттестаттаудан өткізу педагогикалық құрам сапасы мен қызметін бағалауға мүмкіндік береді. Мемлекеттік аттестаттаудан өту қорытындылары бойынша тәрбиешілерге тиісті санат тағайындалады.

Жоғары санатты педагогтердің жетіспеуі байқалады. МДҰ педагогтерінің арасында жоғары санат тек 6,6% (4 920) тәрбиешіде бар. Бірінші санат - 13,7% (10 202) тәрбиешіде, екінші санат - 24,8%-ында (18 375 тәрбиешіде) бар. Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту педагогтерінің жартысынан астамында (54,9%-ында) санат жоқ (40 715) (2.1.5-қосымша).

МДҰ-ларда тәрбиешілер тапшылығымен қатар, тар көлемдегі мамандықтарға сұраныс сақталып келеді. Өңірлік Білім беру басқармаларының деректері бойынша тәрбиешілер (1 095), әдіскерлер (106), психологтер (122), музыкалық қызметкерлер (213), дене тәрбиесі нұсқаушылары (141) және тағы да басқа мамандардың (369) жетіспеушілігі байқалады. Мұндай мамандардың жетіспеуі балалардың жан-жақты дамуына ықпал ететіні сөзсіз.

Тәрбиешілердің жүктемесіне МДҰ-лардағы топтардың жинақталуы әсер етеді. Санитарлық ережелер мен нормаларға сәйкес топта нормаланған бала саны бөбекжай жасындағы 10 (20) баладан, мектепке дейінгі жастағы 20 (25) баладан аспауы тиіс.

1216 2103

4100

5728

534 629 1079

3172

2011 2012 2013 2014

ТжКБ түлектерінің саны ЖОО түлектерінің саны

67

Қазіргі уақытта республикада топтарда орташа есеппен 1-6 жастағы 26 баладан жинақталады. 2013 жылғы деректермен салыстырғанда, бұл көрсеткіштің 1,2-ге кемігенін байқауға болады (2.1.5-кесте).

2.1.5-кесте. Балабақша топтарының жинақталуы

№ Аймақ Топтардың орташа жинақталуы

2013 2014 1. Ақмола 24,3 24,0 2. Ақтөбе 29,5 30,1 3. Алматы 24,9 24,1 4. Атырау 27,7 27,9 5. БҚО 24,7 25,0 6. Жамбыл 26,7 25,0 7. Қарағанды 27,4 27,0 8. Қостанай 24,2 24,4 9. Қызылорда 22,9 22,9

10. Маңғыстау 26,9 25,8 11. ОҚО 28,3 26,7 12. Павлодар 22,8 25,2 13. СҚО 24,1 23,5 14. ШҚО 27,9 28,7 15. Астана қ. 25,1 25,0 16. Алматы қ. 26,4 23,7

ҚР 27,2 26,0


Педагогикалық кадрлардың жас ерекшелігі жағынан құрамы мамандар үшін мамандықтың тартымдылығы мен оның мәртебесін көрсетеді (2.1.6-кесте).

2.1.6-кесте. МДҰ педагогикалық кадрларының жас ерекшелік құрамы

Жасы ≤20 20-25 25-30 30-35 35-40 40-45 45-50 50-55 55-60 >60

Бала-бақшалар 687 7 576 10 706 9 835 9 153 8 354 6 653 4 566 2 180 523

Шағын орталықтар 246 1877 2529 2625 2348 19501 1421 851 359 62

% 1,3 12,7 17,8 16,7 15,4 13,8 10,8 7,2 3,4 0,8

Дереккөз: ҚР БҒМ деректері Қазақстанда 30 жасқа дейінгі педагогтердің үлесі шамамен 32%-

ды құрайды. Бұл көрсеткіш 30 жасқа дейінгі педагогтердің дені 20%-ға

68

жетпейтін ЭЫДҰ елдерінің көпшілігінен жоғары. Финляндияда 30 жасқа дейінгі педагогтер 15%-дан аз, педагог кадрлардың жартысынан астамы - 40 және одан да жоғары жаста. Швецияда жасы 40-тан асқан педагогтер 78%-ды құрайды. Жас тәрбиешілердің салыстырмалы түрде аз болуы студенттерді оқуға қабылдау кезінде дайындық деңгейіне қойылатын талаптың жоғарылығымен байланыстырылады. Мысалы, 2014 жылы педагогикалық мамандықтарға құжаттар тапсырған фин талапкерлерінің тек 20% ғана оқуға түсті.

Педагогтердің сапалық құрамын жақсарту мақсатында біліктілікті арттыру курстары қамтамасыз етіледі. МДҰ педагогтерінің 11 санаты үшін 54 оқу бағдарламасының мазмұны жаңартылды. Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту педагогтерінің біліктілігін арттырудың басым бағыттары ретінде төмендегілер анықталды:

- мемлекеттік жалпыға міндетті стандарт пен білім беру бағдарламаларын игеру және енгізу;

- ерте жастағы балалар дамуы бойынша жаңа мазмұн мен әдістемелер;

- көптілділік пен инклюзивтік білім беруді дамыту. «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалдарының базасында 2014 жылы

біліктілікті арттырудың қысқа мерзімді курстарымен МДҰ-лардың барлығы 5 812 педагогикалық қызметкері қамтылды (2.1.14-сурет).

2.1.14-сурет. МДҰ-лардың біліктілікті арттыру курстарынан өткен педагогикалық қызметкерлерінің саны туралы деректер

Дереккөз: «Өрлеу» БАҰО» АҚ деректері

5225 5812

437 548 516 404 371 220

3901 4640

2013 2014

барлығы меңгерушілер әдіскерлер психологтер тәрбиешілер

69

Мемлекеттік бақылау

Мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың 2012 жылы лицензияланатын қызмет түрлерінен алынып тасталуы жекеменшік МДҰ-лар санының артуына оң әсер етті. Дегенмен, санитарлық-эпидемиологиялық ережелер мен талаптардың, өртке қарсы қауіпсіздік нормаларының бұзылуы, мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандартының сақталмауы, тәрбие жұмысының бақылаусыздығы, мектепке дейінгі жастағы балалардың есепке алынбауы сынды бірқатар кері салдарға алып келді.

Осы себептен БҒМ 2014 жылдың 16 мамырындағы «Рұқсаттар және хабарламалар туралы» Қазақстан Республикасының № 202-V Заңының қабылдануына бастамашыл болды. Заңмен мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту саласындағы қызметтің басталғаны немесе тоқтатылғаны туралы хабарлама тәртібі белгіленді (Заңға «Хабарламалар тізбесі» атты 3-қосымшаның 12-тармағы).

Хабарлама тәртібін енгізу әкімшілік рәсімдердің жеңілдеуін, мемлекеттік органдар іс-әрекетінің айқындығын, сондай-ақ мектепке дейінгі білім беру саласы субъектілерінің жауапкершілігін арттыруды қамтамасыз етеді.

Білім беру ұйымдарын рұқсаттар мен хабарламалардың мемлекеттік электрондық тізілімінде тіркеу арқылы бақылау органдарының тексеру іс-шараларын уақытылы жоспарлауға және жергілікті атқарушы органдардың білім беру ұйымдарының қызметтерін зерделеу және әдістемелік көмек көрсету бойынша іс-шараларын үйлестіруге қол жеткізіледі.

Білім беру және ғылым саласында бақылау органдарымен МДҰ-ларға 37 (2013 ж. - 39) жоспарлы тексерулер жүргізілді, оның ішінде 20 МДҰ (2013 ж. - 4) әкімшілік жауапкершілікке тартылды.

2013-2014 оқу жылы 1 283 МДҰ-ға мемлекеттік аттестаттау жүргізілді, оның ішінде 540-ы 2014 жылы, 516-сы 2013 жылы аттестаттаудан өтті. 2014 жылы 120 МДҰ (2013 ж. - 107) аттестаттау рәсімінен өте алмады.

70

Қаржыландыру

Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту жүйесін қаржыландыру инфрақұрылым, педагогикалық құрамды дамыту, қамту көрсеткіштерін арттыруға тікелей ықпал етеді.

2011-ден 2014 жылға дейінгі кезеңде мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту саласын қаржыландыру көлемі 2,5 есе артып, ЖІӨ-нің 0,6%-ына жетті (2.1.7-кесте).

2.1.7-кесте. Білім беруге мемлекеттік бюджет шығыстарының динамикасы, млн. теңге

Көрсеткіштер 2010 2011 2012 2013 2014

Мемлекеттік бюджет шығыстары 797 414 1 000 285 1 255 606 1 284 423 1 392 356

Мектепке дейінгі білім беру шығыстары

63 332 93 590 121 718 144 321 239 937


Бұл деңгейді ЭЫДҰ елдерінің орташа көрсеткішімен және Испания мен Словения сияқты елдермен салыстыруға келеді. Қазақстанмен мектепке дейінгі білім жүйесінің тарихы ортақ ел - Ресей Федерациясында бұл көрсеткіш ЖІӨ-нің 0,7% деңгейінде. Мектепке дейінгі білім беруді қаржыландырудың ЖІӨ-дегі жоғары үлесі Дания, Исландия, Люксембургте байқалады ( 2.1.15-сурет).

2.1.15-сурет. ЭЫДҰ-ның мүше және серіктес елдеріндегі ЖІӨ-ден мектепке дейінгі білім беру шығыстары

Дереккөз: ЭЫДҰ деректері

1,3 1,3

0,81 0,78 0,7 0,65 0,64 0,62 0,6 0,6

0,1

71

Мемлекеттік бюджет шығындарының атаулы көлемі 2009 жылдың көрсеткіштерімен салыстырғанда 7,5 есеге (2009 ж. - 32 067 млн., 2014 ж. - 239 937 млн.), ал өткен жылмен салыстырғанда бір жарым есеге артты (2013 ж. - 144 321 млн., 2014 ж. - 239 937 млн.).

Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту жүйесін қаржыландырудың артуы МДҰ-лар желісінің кеңеюімен (2011 ж. - 7 591 бірл., 2014 ж. - 8 467 бірл.); педагогикалық кадрлардың сандық (2011 ж. - 41 443 адам, 2014 ж. - 74 212 адам) және сапалық құрамының артуымен қатар жүрді. Бұл мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың қазіргі жүйесін қалыптастыруға айтарлықтай ықпал етті.

Елде МДҰ-ны қаржыландыру негізінен мемлекеттік бюджет есебінен жүзеге асырылады. Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту жүйесін мемлекеттік қаржы-экономикалық реттеу республикалық бюджеттен мақсаттық ағымдық трансферттерді облыстық бюджеттерге, Астана және Алматы қалаларының бюджеттеріне аудару есебінен жүзеге асырылады.

«Балапан» бағдарламасының мақсатына қол жеткізуді көздейтін міндеттердің бірі МДҰ-лар тапшылығы проблемасын шешу үшін қажетті қаржы-экономикалық жағдайларды құру болды (2.1.8-кесте).

2.1.8-кесте. «Балапан» бағдарламасын іске асыруға байланысты қаржылық шығындар

Жылы Мемлекеттік бюджет

(млн. теңге) Республикалық бюджет

(млн. теңге) Жергілікті

бюджет (млн. теңге) 2010 21 523,0 19 678,0 1 845,0 2011 58 346,7 57 558,7 788,0 2012 41 234,7 41 095,2 139,5 2013 44 835,6 44 588,6 247,0 2014 50 343,5 50 119,5 224,0

Барлығы 216 283,5 213 040,0 3 243,5


Мектепке дейінгі білім беру ұйымдарында мемлекеттік білім беру тапсырысын қаржыландыру 2014 жылы 2013 жылмен салыстырғанда 5 422 млн. теңгеге артты. Балабақшалар құрылысының шығыстары бір жарым есе артты (2.1.16-сурет).

72

2.1.16-сурет. МДҰ құрылысының шығыстары (млн. теңге)


Мемлекеттік білім беру тапсырысын жоспарлау және қаржыландыру үшін жан басына шаққандағы норматив ҚР БҒМ-нің 2012 жылғы 21 тамыздағы № 387 бұйрығымен бекітілген Мектепке дейінгі тәрбие мен оқытуды жоспарлау және қаржыландыру тәртібінің әдістемелік нұсқаулығына сәйкес жүзеге асырылады. 1 тәрбиеленушіге жұмсалатын орташа шығын 5,4%-ға артты (2.1.17-сурет).

2.1.17-сурет. 1 тәрбиеленушіге орташа шығын (теңге)


Қазіргі кезеңде жан басылық қаржыландыру тетігі МДҰ-лар тәрбиеленушілері күтіміне кететін шығын есебін республика бойынша үйлестіру бағыты бойынша жетілдіруді талап етеді.

Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту саласы шығындарының өсуі педагогтердің еңбекақыларының көлеміне және көтермелеу тетіктеріне әсер етті. Соңғы бес жылда мемлекеттік МДҰ-лар тәрбиешілерінің еңбекақысының бір жарым есеге артуы тіркелді (2010 жыл - 44 234 мың теңге, 2014 жыл - 62 359 мың теңге) ( 2.1.18-сурет). Республикалық конкурс жеңімпаздарына «Ең үздік педагог» белгісі мен куәлігі және 1 000 АЕК көлемінде ақшалай сыйақы берілді.

9 702

15 000

2013 2014

189 132

200 200

2013

2014

73

2.1.18-сурет. МДҰ тәрбиешілерінің орташа еңбекақысы (теңге)


Коммуналдық мемлекеттік қазыналық кәсіпорындар ұйымдық- құқықтық нысанында құрылған мемлекеттік МДҰ-лардағы баланың күтімі үшін ата-аналардан немесе олардың заңды өкілдерінен алынатын ай сайынғы төлем көлемі жас шамасына қарамастан тамаққа жұмсалатын шығындардың 100 пайызын құрайды және құрылтайшымен белгіленеді.

Білім басқармаларының деректері бойынша өңірлерде ата-аналардың тамақ үшін төлемдерінің құны Батыс Қазақстан облысында 4,8 мың теңгеден Алматы қаласында 27,7 мың теңгеге дейін ауытқиды. Бұл жерде республика бойынша орташа шама айына 8,6 мың теңгені, оның ішінде қалалық жерлерде 9,5 мың теңгені, ауылдық жерлерде 5,2 мың теңгені құрайды (2.1.19-сурет).

2.1.19-сурет. МДҰ-лардағы балардың тамақтануы үшін ата-ана төлемдері туралы деректер


44 234

57 505 58 553 58 553 62 359

2010 2011 2012 2013 2014

6,8 6 7,4

6 4,8 5,5 7,5

5,5 7,1

8,2 8,3

6 7 7,5

16,1

27,7

12,5 11,2 13 13 11,6

10,2 12,3

9,6

13,3

9,4 12

12,6

5,3

8,4 11 12

74

Қорытынды және ұсыныстар

2010 және 2014 жылдар аралығында әрекет еткен «Балапан» бағдарламасы МДҰ-лар санын 1990 жылғы үздік көрсеткішіне жуықтатуға мүмкіндік берді. Өсудің 1/3-і толық емес күн істейтін шағын орталықтар үлесіне тиесілі.

МДҰ-лардағы материалдық-техникалық базаны жақсарту мәселесі әлі де өзекті болып отыр. 700-ден астам ауылдық МДҰ ыстық сумен қамтылмаған, 683-інде - кәріздеу жүйесі жоқ, 16-сы апатты деп танылды.

«Балапан» бағдарламасының әрекет ету кезінде мектепке дейінгі білім берумен қамтылған 3-6 жастағы балалар саны 2 еседен артыққа өсіп, кеңестік кезең көрсеткішінің шамамен 70%-ына жетті.

Мектепке дейінгі біліммен қамту артқанымен, туудың жоғары болуына (2014 ж. +61,02 мың) және көші-қон үдерістеріне орай балабақшаларға кезекте тұрған балалар саны да көбейіп келеді.

МДҰ-лардың қазіргі желісі балабақшалар мен шағын орталықтардың әр алуан түрлерінің кешені болып табылады. Шағын орталықтар көптігіне қарамастан (54,7%) мектепке дейінгі жастағы балалардың тек ¼-ін қамтиды, 95%-ы жалпы білім беретін мектептердің ғимараттарында орналасқан.

Халықтың мектепке дейінгі білім алудағы қажеттіліктерін әлдеқайда толық әрі сапалы қанағаттандыру мақсатында шағын орталықтар саны қысқарып (-168), типтік балабақшалар құрылысы жүргізілуде (+55 мемлекеттік бюджет есебінен).

Мектепке дейінгі білім берудің негізгі кадрлық проблемасы осы салада маманданған кәсіби даярлығы жоқ педагогтердің басым түсуі болып табылады. Кадрлар даярлаудың қазіргі жүйесін талапкерлерге қойылатын талаптардың төмендігі және «Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту» мамандығын бітірген түлектердің МДҰ-ларға жұмысқа көптеп бармауы ерекшелейді.

Мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың лицензияланатын қызмет түрлерінен алынып тасталуы МДҰ-лар санының, оның ішінде

75

жекеменшік нысандағыларының артуына оң әсер етті (2014 ж. +9,9%). Алайда бұл реформа міндетті талаптар мен нормативтердің сақталуын бақылау мен жауапкершіліктің төмендеуіне алып келді. Нәтижесінде 2014 жылы мемлекеттік аттестация жүргізілген әрбір оныншы МДҰ теріс қорытынды алды. ҚР БҒМ бастамасымен қабылданған МДҰ қызметінің басталғаны немесе тоқтатылғаны туралы хабарлама тәртібі бұл проблемаларды шешуге бағытталған.

Мектепке дейінгі білім саласына мемлекеттік шығындар деңгейі 2011 жылдан 2,5 есеге артып, ЖІӨ үлесі бойынша ЭЫДҰ елдерінің орташа көрсеткішімен теңесті. Қаржыландырудың артуы МДҰ-лар желісінің қалпына келуімен, педагогикалық кадрлардың сандық және сапалық құрамының артуымен қатар жүрді. Дегенмен тәрбиешілердің де және тар көлемді мамандардың да (психологтер, музыкалық қызметкерлер, дене тәрбиесі бойынша инструкторлардың, т.б.) жетіспеушілігі байқалады. Бұдан басқа мектепке дейінгі тәрбие мен оқытуға жергілікті бюджет шығындарының мардымсыз үлесі жергілікті атқарушы органдар тарапынан белсендірек жұмысты қажет етеді.

Мемлекеттік МДҰ педагогтер еңбекақысының 2013 жылғы 58 553 теңгеден 2014 жылы 62 359 теңгеге артқаны тіркелді. Бұл фактор тәрбиеші мәртебесін арттырудағы ең бір өзекті шарттардың бірі болып қалып отыр.

Контингенттің едәуір бөлігін (3-6 жастағы 78,6% балаларды, мектепалды топтар мен сыныптардың 99,6% тәрбиеленушілерін) мектепке дейінгі біліммен инфрақұрылымдық қамтамасыз ету тәрбие мен оқыту мазмұнын жаңарту міндетінің орындалуын күшейтуге мүмкіндік беріп отыр. Мәселен, 2014 жыл ОӘК-лердің, «Балапан» телеарнасы контентінің байытылуымен, Ерте жастағы балалар дамуының тұжырымдамалық негіздерін және балалардың бойында құзыреттіліктерді дамыту индикаторларын әзірлеумен айшықталды.

БАСТАУЫШ, НЕГІЗГІ ОРТА,

ЖАЛПЫ ОРТА БІЛІМ БЕРУ2.2

77

2.2. БАСТАУЫШ, НЕГІЗГІ ОРТА ЖӘНЕ ЖАЛПЫ ОРТА БІЛІМ БЕРУ

2014 жылы 7 567 мектеп жұмыс iстеп тұр. Олардың ішінде 7 517

мектеп ЖАО-ға ведомстволық бағынысты, 7 222 күндізгі мемлекеттік,

109 жеке, 79 кешкі, 100 түзету және 7 девианттық мінез-құлқы бар

балаларға арналған мектептен құралады (қосымша, 2.2.1-кесте).

ҚР БҒМ ведомствосында 8 республикалық және колледждер

мен жоғары оқу орындары жанында 5 оқу орны бар. Басқа

ведомстволардың мектептері құрамында спортта дарынды балаларға

арналған 14 мамандандырылған мектеп, 1 «Жас Ұлан»

республикалық мектебі және 5 санаторлық типтегі білім ұйымы

қызмет етедi. Бұдан басқа, білім беру қызметін 17 Назарбаев

Зияткерлік мектебі жүзеге асыруда (2.2.1-сурет).

2.2.1-сурет. Мектептің білім беру жүйесі, 2014 жыл


Мемлекеттік күндізгі білім беру ұйымдарынан, бастауыш - 869,

негізгі - 1 075 және орта мектеп - 5 278. Олардың құрамында

231 гимназия, 95 лицей және 1 270 пәндерді тереңдетіп оқытатын

мектеп. Қазақ тілінде оқытуды 3 794 мектеп (1 156 538), орыс тілінде

– 1 291 мектеп (338 787), қазақ-орыс (аралас) тілінде – 2 100 мектеп

(1 099 056 адам) жүргізеді.

Сондай-ақ білім беру қызметін оқытуды өзбек тілінде 20 мектеп,

ұйғыр тілінде – 13, тәжік тілінде – 4 мектеп жүзеге асырады.

7 567

78

29 мектепте халықтың этникалық құрамын туған тілде оқытатын

сыныптар бар (шешен, әзербайжан, дүнген, польша, курд, түрік

және т.б.).

Мемлекеттік мектептермен қатар білім берудің 109 жекеменшік

ұйымы, оның ішінде халықаралық мектептер де жұмыс істейді

(2013 жыл - 106). Бұл әлемдік педагогикалық әдістемелерді, сондай-

ақ эксклюзивті авторлық оқыту бағдарламаларын пайдаланып,

жекелеген пәндерді тереңдетіп зерттейтін мектептер. Жеке

мектептердің білім алушылар контингенті 2 000 адамға ұлғайды

(2013 жыл – 19,5 мың).

Әр түрлі себептер бойынша оқуын аяқтай алмаған

жасөспірімдер мен жастарға жалпы орта білімді алу мүмкіндігін кешкі

(ауысымды) мектептер ұсынады. Осы білім беру ұйымдары оқытудың

қолайлы графигін таңдаудың кең мүмкіндіктерін ұсына отыра, күндізгі,

сырттай, жеке және экстернат секілді оқыту нысандары бойынша оқу

үдерісін іске асырады.

2014 жылы кешкі мектеп желісі мен контингентінің 2 бірлікке және

836 адамға қысқаруы байқалады (2013 жыл – 81 мектеп, 12 661 адам).

Өңірлік салыстыруда олардың үлкен саны Ақмола (11), Қарағанды (9),

Қызылорда (8), Оңтүстік Қазақстан (8) және Шығыс Қазақстан (8)

облыстарына келеді.

Мемлекеттік күндізгі жалпы блім беру кектептерінің көп бөлігі

ауылдық жерде орналасқан (77%). Мұнымен қоса ауылдық күндізгі

жалпы білім беретін мектептер санының азаю үрдісі байқалады, бұл

мектептің толмауы себебінен олардың жабылуына байланысты. Тек

қана бір жылда ауылдық жерде мектеп саны 133 бірлікке қысқарды

(2013 жыл – 5 702, 2014 жыл – 5 569).

Мұнымен қоса қалалық мектептер саны 48-ге артты, соның

ішінде мектептердің бір бөлігін Алматы (Наурызбай а-ны) және

Оңтүстік Қазақстан (Сайрам, Ордабасы, Төле би) облыстарының

79

Алматы мен Шымкент қалаларына беру есебінен ұлғайды (2013 жыл

–1 605, 2014 жыл – 1 653). Мектептердің жабылуын және жаңа

мектептерді енгізуін ескере отырып, күндізгі мемлекеттік білім беру

ұйымдарының желісі азайып, нәтижесінде жалпы ел бойынша

85 бірлікті құрады (2013 жыл – 7 307, 2014 жыл – 7 222).

Мектеп желісінің жыл сайынғы қысқаруы аясында мектеп

оқушыларының өсуі байқалады. 2013 жылғы көрсеткішпен

салыстырғанда, күндізгі жалпы білім беретін мектептер контингенті

арта түсті және 2,6 млн адамды құрады (+90 851 адам), бұл оң

демографиялық және көші-қон үдерістеріне байланысты

(қосымшаның 2.2.2-суреті, 2.2.2-кестесі).

2.2.2-сурет. Күндізгі жалпы білім беретін мектептер желісі мен контингенті

7 465

7 402

7 307

7 222

2 479 0442 493 479

2 525 047

2 615 898

2 300 000

2 400 000

2 500 000

2 600 000

2 700 000

2 800 000

7 100

7 160

7 220

7 280

7 340

7 400

7 460

2011 2012 2013 2014

Желі Контингент

Дереккөз: «ҚР Білім беру жүйесінің статистикасы» Ұлттық жинағы

Өмір сүру сапасының артуы бала туудың өсуіне әкеледі.

2014 жылы 1 сыныпқа оқушыларды қабылдау 329 931 баланы

құрады, бұл 2013 жылғы көрсеткіштен 29 589 адамға жоғары.

Болжамды деректер бойынша 2009 жылмен 2010 жыл аралығындағы

демографиялық өсу салдарына байланысты, оқушылар санының ең

үлкен өсуіне 2015-2016 оқу жылында қол жеткізіледі (2.2.3-сурет).

80

2.2.3-сурет. Балалардың жылдар бойынша тууы мен бірінші сыныпқа оқушыларды қабылдау


Жоғарыда атап өтілгендей, ауылдық жерде орналасқан мектептер саны қалалық жерге қарағанда айтарлықтай басым келеді (3,3 есе). Мұнымен қоса қалалық мектептерде оқушылар саны ауылдық жерге қарағанда көп келедi (қала – 1 339 936, ауыл – 1 275 962).

Бұл әрбір шағын қоныстанған елді мекенде мемлекеттің шағын жинақталған мектептің (ШЖМ) жұмыс істеуіне кепілдік беруіне байланысты: оқушылар саны 5 адамнан 40 адамға дейін құрайтын бастауыш мектеп, негізгі – 41 адамнан 80 адамға дейін, орта – 81 адамнан 180 адамға дейін (2013 жылғы 17 мамырдағы №499 ҚР ҮҚ, 2013 жылғы 17 қыркүйектегі №375 ҚР БҒМ Бұйрығы).

ШЖМ саны 2014 жылы 3 268 бірлікті немесе жалпы білім беретін мектептердің жалпы санынан 45,2% құрады (7 222). 2013 жылмен салыстырғанда ШЖМ желісі 371 мектепке қысқарды, оның ішінде 101 жабылды, 270 желі нормативінің өзгеруіне байланысты толық жиынтықталған мектептерге көшірілді (2.2.4-сурет). Оларда оқытылатын балалар саны жыл сайын аудандық жерлер мен қалаларда шағын ауылдағы тұрғындардың кему салдарынан азайып келеді. Мұнымен қоса тәжірибе көрсеткендей, мектепте оқушылар неғұрлым төмен болған сайын, мектеп ғимаратын ұстауды және педагогикалық ұжымның еңбегін төлеуді қоса алғанда, бір оқушыға есептегенде шығыстар соғұрлым жоғары болады.

81

2.2.4-сурет. ШЖМ желісі мен контингенті


853 ШЖМ нормативтік толуына сәйкес келмейді (контингенті

36 923 адам). Соның ішінде 48 бастауыш мектеп, онда кем дегенде

5 оқушы оқиды, 379 негізгі мектеп – кемінде 41 оқушы және 426 орта

мектеп – кемінде 81.

Осындай ШЖМ ең көп саны халқының төмен тығыздығы бар

өңірлерде байқалады: Солтүстік Қазақстан, Ақмола, Павлодар және

Шығыс Қазақстан облыстары (қосымша, 2.2.3-кесте).

Мектеп жасындағы балалар болмаған кезде ШЖМ сақтау

тәжірибесі болған: ШЖМ ғимараттары 2014 жылы мектепалды

дайындығы үшін пайдаланылған (Павлодар облысы Сынтас ауылы,

Солтүстік Қазақстан облысы Ровное ауылы, Алматы облысы Көктал

ауылы, Шығыс Қазақстан облысы Қожакелді ауылы).

Ы.Алтынсарин атындағы Ұлттық білім академиясының шағын

жинақты мектептi дамыту орталығымен ауылдық мектептердің

бірқатар қазіргі проблемалары, оның ішінде кең жолақты Интернеттің

болмауы, интерактивті жабдықтармен және пәндік кабинеттермен

қамтамасыз етудің төмен деңгейі атап өтілген. Физика бойынша 1 102

шағын жинақталған мектепте, физика (33,7%), химия – 1 273 (39%),

биология – 1 283 (39,3%), математика – 958 (29,3%)

және лингафондық кабинеттер 1 600 (49%) бойынша жаңаша

түрлендірілген оқу кабинеттері жоқ.

82

Білікті кадрлардың тапшылығы байқалады. 2014 жылы

математика мұғалімдеріне қажеттілік – 101, химия – 81, информатика

– 33, ағылшын тілі – 80, физика – 66, орыс тілі – 59, биология – 27,

география – 22 және бастауыш сыныптар – 22 адамды құрады.

Бейімделген ғимараттарда 1 389 (42,5%) ШЖМ орналасқан, апатты

жағдайда - 34 мектеп, 479 мектепке күрделі жөндеу қажет.

Асханалармен қамтамасыз етілген мектептер 68%, спорт

залдарымен – 61% құрайды.

Біріктірілген сыныптарда оқуды ұйымдастырудың қиындықтары

орын алады, өйткені педагогтар аралас пәндер бойынша дайындықты

игермеген. ҚР жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім берудің

Мамандықтар жіктеуішінде мұғалімді бірнеше пәндер бойынша

қосымша мамандандырумен қатар дайындауды көздеу орынды болар

еді. Оқытудың тиімді технологияларын ендірудің жеткіліксіз деңгейі

байқалады, бұл ШЖМ әлсіз әдістемелік қызметі мен материалдық

базасы болып табылады. Сонымен қатар ауылдық мұғалімнің соның

ішінде басқа пән сабақтарды ауыстыруының болмау себебімен

курстық дайындықтан өту мүмкіндіктері шектелген.

Республиканың әрбір өңірінде ресурс орталықтарды (тірек

мектептер) құру ШЖМ мәселесін шешудің ықпалды механизмдерінің

біріне айналды. Өңірлік Білім басқармасының мәліметтері бойынша

2014 жылы 111 осындай орталық жұмыс істейді (2013 жыл - 89),

олардың ең үлкен саны Павлодар облысына келеді (15 бірлік).

Ресурс орталықтар (РО) базасында 450-ден астам магниттік мектептердің оқушылары үшін үш рет оқу жылында 10 күндік сессия ұйымдастырылады (нұсқаушы – қазанның бірінші декадасы, аралық – ақпанның бірінші декадасы және қорытынды – сәуірдің бірінші декадасы). Оқытудың осындай нысаны магниттік мектептегі оқушыларға оқу үдерісіне белсенді қосылуға, ақпараттық технологияларды пайдаланып, толық жабдықталған пәндік кабинеттерде зертханалық жұмыстарды орындауға мүмкіндік береді.

83

Ресурс орталықтарды қолдау бойынша барлық жергілікті қоғамдастықтың күштерін үйлестірудің жақсы практикасы бар. Мысалы, Қостанай облысында «Бейінді оқытудың тірек мектеп-ресурс орталығы» білім беру кешені құрылған. БЖСМ-мен, балалар музыкалық мектебімен, аудандық Мәдениет үйімен, Қарабалық аграрлық-техникалық колледжбен және Әулиекөл ауыл шаруашылық лицейімен ынтымақтастық туралы шарттар жасалды. РО мұғалімдеріне елеулі қолдауды өңірдің жоғары оқу орындарының ғылыми-педагогикалық ұжымдары көрсетеді.

Қарағанды облысында «Ресурс орталығы-жоғары оқу орны-колледж-өндіріс» кешені жұмыс істейді. Жалпы білім беретін пәндермен қатар жақын жердегі мектептердің жоғары сыныптастарын алдын ала кәсіби дайындауды Қарағанды қаласының мемлекеттік техникалық және медициналық университеттерінің оқытушылары жүзеге асырады.

Павлодар облысында инновациялық білім және тәрбиені дамыту орталығы әрекет етеді, ол РО және магниттік мектептерге оқу-тәрбиелеу үдерісін әдістемелік сүйемелдеуді көрсетеді.

Мектептері жоқ ауылдық жерлерде тұратын балалардың мектеп біліміне қол жеткізуі балаларды оқу орнына және кері тасымалдауды ұйымдастыру арқылы қамтамасыз етіледі. 2014 жылы мектептері жоқ елді мекен санының артуы байқалады (+35) (2013 жыл - 1 591).

Олардың ең үлкен саны Шығыс Қазақстан (375), Солтүстік Қазақстан (200), Қостанай (180), Алматы (159), Ақмола (138) және Батыс Қазақстан облыстарында (129).

Білім беру ұйымдары болмаған елді мекенде тұратын мектеп

жасындағы балалар саны 805 адамға азайды (2013 жыл – 32 225

оқушы, 2014 жыл – 31 420 оқушы). Тұратын жері бойынша оқуға

мүмкіндігі жоқ балалардың ең үлкен саны Алматы (7 401) және

Шығыс Қазақстан (4 097) облыстарына келедi.

ЖАО мектеп оқушыларын жеткізуді ұйымдастыруды және

оқушыларды жеткізудің қауіпсіз жағдайларын құруды жетілдіру

бойынша жүйелі шараларды қабылдап жатыр. 2014 жылы

республиканың 12 өңірімен мектептерге 40 автобус сатып алынды.

Барлығы 24 265 баланы жеткізу үшін 937 автобус пайдаланылады.

Сонымен қатар балалардың тағы да 12,2%-ын сапалы жеткізумен

84

қамтамасыз ету үшін қосымша 283 автобус сатып алу керек, оның

ішінде 77 тек Алматы облысы үшін (2014 жылы осы өңірде 1 автобус

сатып алынды).

2014 жылы 12 998 адам контингентімен 350 мектеп жанындағы

интернат жұмыс істейді, бұл іс жүзінде жобалық сыйымдылықтың

жартысынан төмен (24 629 орын). Соның ішінде мектептері жоқ

ауылдық жерден 3 330 бала интернаттық мекемелердің білім алушы

тәрбиеленушілері. Оларға апта сайынғы жеткізу ұйымдастырылған.

Тұрғылықты жері бойынша оқуға мүмкіндігі жоқ балаларды

интернаттармен толық қамтамасыз ету мәселесі өзекті болып

табылады (пәтерде тұрғандар 155, туыстарында – 801 және мектепке

өздері барып отырғандар 2 866 бала).

Қосымша. ШЖМ проблемаларын шешудегі ЭЫДҰ елдерінің тәжірибесі

Португалия мектептері 21 оқушыдан кем контингентімен экономикалық және білім беру себептеріне сүйене отыра, жабылады (ресми статистикаға сәйкес шағын мектептер жеткілікті тиімділікке ие болмайды) Дереккөз: http//www.oecd.org/edu/country-studies/centreforeffectivelearningenvironmentscele/Portugal.pdf

Шотландияда мектептердiң 35%-ы «ауылдық» деп жіктеледі (халқы ірі елді мекен жерінен 30 минуттан артық жүру кезінде 3000 адамнан кем халқымен). Ауылдық жерде білімді тиімді қамтамасыз етуді бағалау үшін комиссия құрылған. Комиссия құзыретіне Білім туралы Заңды іске асыру бойынша мектептерді тексеру мен консультация өткізу, ауылдық жерде білімді беруді талдау, ауылдық мектептің және жергілікті қоғамдастықтың жұмысын бағалау, оқытудың үздік практикасын енгізу және қаржыландыру мәселелері бойынша консультация өткізу кіреді. Комиссия білім сапасы мен мектеп инфрақұрылымының сапасын жақсарту, қаржыландыруды арттыру, Интернетке кең жолақты қолжетімділікті арттыру, ауылдық мұғалімдердің біліктілігін арттыру және т.б. бойынша ұсынымдарды берді. Дереккөз: http://www.scotland.gov.uk/Publications/2013/04/5849/0

Альберта (Канада) провинциясында мектептерді жабу бойынша шешімді қабылдау жергілікті мектеп кеңестерінің жауапкершілігінде болады, мұнымен қоса білім алушылардың төмен контингенті көп жағдайда ұқсас шешімдерді қабылдауда маңызды фактор болып табылады. «Қажеттілігіне қарай шағын жинақталған мектептер» арнайы грант шеңберінде қосымша қаржыландыру бөлінеді («Small Schools by Necessity»)

http://www.scotland.gov.uk/Publications/2013/04/5849/0

85

Дереккөз: http://education.alberta.ca/admin/funding/manual.aspx

Финляндияда ауылдық мектептерді қолдау үшін «Ауыл қозғалысы» ұйымы құрылды және әрекет етеді. Нақтырақ айтқанда, Лапландияда – Финляндияның байырғы халқы саамдар тұрып жатқан жерде ШЖМ ең үлкен саны бар. Лапландия Үкіметі ШЖМ-ге және саамдардың тілі мен мәдениетін сақтауға ұқыпты қарайды. Мысалы, балаларды мектепке жүз шақырымға дейін қашықтықтан жеткізе алады. Балаларды жеткізу үшін арнайы такси жалдайды, шығыстарын муниципалитет төлейді Дереккөз: (http://www.gazeta-respublika.ru/article.php/14498)

АҚШ. Әрбір кіші ауылдық мектепті сақтау саясаты. Егер округте тіпті аз оқушы қалса, онда бір бөлмелі мектептер құрылады. Оның мәні бір мұғалімнің әр түрлі жастағы балалармен айналысуынан және бірден бірнеше пәндерді оқытуынан құралады. Әрбір бала жеке бағдарлама бойынша оқытылады. Америкада сәйкес мектептердің басты ерекшелігі – мұғалімдері материалдық көтермелеу. Ауылдық «шағын жинақты» мектепте педагогтың жалақысы қалалық әріптестерінен екі есе үлкен. Дереккөз: (http://rv.ryazan.ru/old/cgi-bin/main-n=2633-2634&m=6.htm)

Әлемдік практикада халықтың әлеуметтік қорғалатын және

шектеулі топтарынан шыққан балаларды оқытуға үлкен көңіл

бөлінеді. Қазақстанда осы мәселе балалардың мектепке баруының

ай сайынғы мониторинг қорытындылары бойынша өңірлік Білім

басқармалары ұсынатын ақпарат негізінде мүдделі мемлекеттік

органдардың қатысуымен ведомствоаралық комиссиямен реттеледі.

ҚР БҒМ деректері бойынша 2013-2014 оқу жылында

республикада себепсіз 10 және одан астам күн келмейтін, мектеп

жасындағы 742 бала анықталды. Ата-аналармен түсіндіру

жүмыстарын жүргізу және әлеуметтік көмек көрсету нәтижесінде

мектепке 592 мектеп оқушысы оралды. Мұнымен қоса мектепке тағы

150 оқушы, соның ішінде құқық бұзушылық және көші-қон себептері

бойынша келмеуін жалғастырды.

Дәстүрлі түрде оқу жылы басталар алдында

«Мектепке барар жол» атты жыл сайынғы

республикалық акция өткізіледі. Осы шара

http://www.gazeta-respublika.ru/article.php/14498

http://rv.ryazan.ru/old/cgi-bin/main-n=2633-2634&m=6.htm

86

шеңберінде 2014 жылы 300 мың бала 2 млрд.

теңгеден астам сомаға қайырымдылық көмек алды.

«Қамқорлық» Республикалық акциясымен аз

қамтылған, көп жылдық және қолайсыз

отбасылардан шыққан балаларға, жетім балаларға, ата-ана

қамқорынсыз қалған 187 мың балаға әлеуметтік көмек көрсетілді.

Балалардың мектепте тамақтануын ұйымдастыруға ерекше көңіл бөлінеді. Ел мектебінің 84,9%-ы (6 043 бірл.) 2 225 688 баланы (86,1%) ыстық тамақпен қамтамасыз етті. Жоғары көрсеткішке Астана (100%), Алматы (98,4%) қалаларында, Атырау (97,8%), Солтүстік Қазақстан (95,9%) облыстарында қол жеткізілді.

Тамақты ұйымдастыруға арналған орынжайлардың болмауы Оңтүстік Қазақстан (75,7%), Батыс Қазақстан (75,9%), Жамбыл (76,2%) облыстарында балаларды ыстық тамақпен төмен қамту себептерінің бірі болып табылады.

Республика бойынша тегін ыстық тамақпен аз қамтылған отбасылардан шыққан оқушылардың 99,7%-ы қамтамасыз етілген. 11 өңірде балалардың осы санатын тегін тамақпен толық қамтуға қол жеткізілді. Алматы қаласында, Ақмола, Батыс Қазақстан, Солтүстік Қазақстан мен Ақтөбе облыстарында 100% қамтуға қол жеткізген жоқ. Бастауыш мектептердің оқушылары үшін тегін тамақтану елдің бес өңірінде ұйымдастырылды (Астана қаласы -100%, Атырау - 100%, Алматы қаласы - 95,3%, Ақтөбе - 98,8%, Батыс Қазақстан облысы - 99,2%).

Ерекше білім беру қажеттіліктерімен оқушылардың ең әлсіз топтары ретінде мүмкіндігі шектеулі балаларды (МШ балалар) оқу үдерісіне анағұрлым тартуға ерекше назар аударылған.

Балалардың осы санатының саны 2014 жылдың соңында 141 952 баланы немесе 18 жасқа дейінгі халықтың жалпы санынан 2,8% құрады (2013 жыл – 138 513 адам). Оның ішінде мектеп жасында – 66,4% бала (2014 жыл – 94 266 адам, 2013 жыл – 94 938 адам).

87

МШ балаларға қатысты білімді дамытудың Мемлекеттік бағдарламасы шеңберінде сапалы білімге, нақтырақ айтқанда, инклюзивтік тәжірибе арқылы қол жеткізу үшін қажетті жағдайлар туғызылды. «Іске қосылған білім» қағидаттарына сәйкес, балалар кедергісіз оқыту аймағымен және арнайы педагогикалық қолдаумен қамтамасыз етіледі. 2014 жылғы жағдай бойынша жалпы білім беретін мектептердің 30,5%-да МШ балалардың 27%-ы (2013 жыл – 16,1% мектеп / 16,8 бала) оқытылады (қосымша, 2.2.4, 2.2.5-кесте). Оның ішінде түзету-педагогикалық қолдаумен арнайы сыныптарда 11 461 бала оқиды.

Қарапайым мектепке МШ оқушыларды енгізу ерекше білім қажеттіліктерін қанағаттандыруға мүмкіндік беретін бірқатар арнайы жағдайларды құруды көздейді.

Өскемен қаласының № 37 орта мектебінде көру және есту проблемалары бар балаларды оқытудың өңірлік тәжірибесі оң сипатқа ие. Осы жерде оқу сабақтары арнайы әзірленген жеке оқыту әдістемелерін пайдаланып өткізіледі. Диагностикалық мониторинг қорытындылары бойынша оқу жылының соңында 48% бастап 53% дейін балалардың тілінің анықтығы жақсарғаны тіркелді.

Сонымен қатар аутистикалық спектр бұзушылықтары бар балаларды жалпы білім беретін үдерісіне енгізу бойынша эксперимент Алматы (№9 ОМ) және Астана (№23 ОМ) және Қарағанды қаласында ақыл-ойы бұзылған балаларды енгізу (№27 ОМ) бойынша өткізіліп жатыр.

Елде 58 психологиялық-медициналық-педагогикалық консультация (ПМПК) әрекет етеді (2013 жыл – 55 бірл.). Осындай арнаулы ұйымдардың мақсаты – МШ балаларды анықтау, диагностикалау мен консультация жүргізу.

Бұдан басқа, 14 оңалту орталығы мен 137 психологиялық-педагогикалық түзету кабинеті жұмыс істейді (2013 жыл – 133 бірл.), мұнда арнаулы дамытатын бағдарламамен 1 455 бала қамтылған. Арнаулы білімді ұйымдастыру қызметінде үйлестіруші бөлім Ұлттық ғылыми-практикалық түзету педагогикасы орталығы болып табылады.

88

Жоғарыда аталған ұйымдардың қызметі білім мүмкіндіктерінің теңдігін арттыруда шешуші рөлге ие болады. Сонымен, ерте түзету педагогикалық қолдауды алған, МШ балалардың 40-тан бастап 60%-на дейін жалпы білім беретін мектептерге оқуға жіберіледі.

Мектеп жанында логопед пунктерінің саны 199 бірлікке ұлғайды. (2014 жыл – 734, 2013 жыл – 535).

Жеке бағдарламалар бойынша үйде оқыту 10 408 оқушы үшін ұйымдастырылды (2013 жыл – 9 388).

Республикада ұзартылған күн режимінде арнаулы білім беру ұйымдарының сараланған желісі жұмыс істейді (100 бірл.) (қосымша, 2.2.6-кесте).

Оның ішінде есту бұзушылықтары бар балалар үшін – 18, көру – 9, сөйлеу – 7, ақыл-ой – 52, тіректі-қозғалту аппараты – 3 және психикалық дамуы кешіккен балалар үшін – 8 арнаулы (түзету) мектеп жұмысын атқарады. Сонымен бірге Шығыс Қазақстан және Маңғыстау облыстарында МШ балалар үшін 2 мектеп-интернат әрекет етеді.

Осы мектептердің контингенті 13 920 адамды құрайды (2.2.5 сур., қосымшаның 2.2.7 кестесі).

2.2.5 сурет. Даму бұзушылықтарының түрі бойынша түзету мектептерінде МШ балалар саны


89

Кәсіби дайындықтың үлкен тәжірибесіне ие болатын түзету мектептерінің педагогикалық әлеуеті инклюзивтік мектептермен өзара әрекет етудің маңызды ресурсы болып табылады. «Дефектология» мамандығының 9 бағыты бойынша білікті кадрларды дайындауды елдің 13 жоғары оқу орны жүзеге асырады. 2014 жылы «Дефектология» мамандығы бойынша 25 грантқа мемлекеттік тапсырыс арттырылды және 2013 жылмен салыстырғанда 265 орынды құрады.

МШ балалар үшін педагогикалық және түзету қолдауды 6 мыңнан астам педагог көрсетеді. Оның ішінде мамандардың үлкен үлесі түзету мектептеріне, психологиялық-педагогикалық түзету кабинеттеріне, ПМПК және реабилитациялық орталықтарына келеді, (70%-дан астам адам). Жалпы білім беретін мектептердің жанында арнайы сыныптар мен топтарда

мұғалімдердің 2%-ы жұмыс істейді. Жоғары (дефектологиялық) білім педагогтардың 32%-ы ие (2.2.6-сурет).

Дефектология бойынша қайта даярлау курстарынан жоғары педагогикалық білімі бар мұғалімдердің 25%-ы өткен. Жыл сайын Ұлттық ғылыми-практикалық түзету педагогикасының орталығымен 320 педагог үшін қысқа мерзімді арттыру курстары өткізіледі.

2.2.6-сурет. Педагогардың сапалық құрамы


Әлемнің көптеген елдерінде (АҚШ, Канада, Швеция, Германия, Италия) дамуда проблемалары бар балаларға қарапайым мектепте оқу мүмкіндігі ұсынылады. Арнаулы (түзету) ұйымдарына жіберу барлық басқа мүмкіндіктер пайдаланылған кезде және қалаған нәтижені бермеген кезде аса шекті шара болып табылады.

www.european-agency.org/

http://www.european-agency.org/

90

Осылайша, МШ оқушылардың мүддесіне орай мемлекетпен жүргізілетін білім беру саясаты ЭЫДҰ басты стандарттарының біріне жетуге ықпалын тигізеді – барлығы үшін білімнің теңдігі мен қолжетімділігін қамтамасыз ету.

Қазіргі заманғы тез ауыспалы әлемде табысты болу үшін мектеп түлектеріне өз бетімен білім алуға, оларды құрылымдауға және практикада қолдануға, жаңа идеяларды тудыруға, шығармашылық ойлауға үйрену керек. Жеке тұлғаның осындай қасиеттерін қалыптастыру білімдегі басымдықтарды ауыстыру кезінде – дайын білімдерді игеруден әр оқушының дербес танымдық қызметіне ауысқанда болуы ықтимал.

Соған байланысты ҚР БҒМ оқытудың қолданыстағы 11 жылдық моделінің мазмұнын тұжырымдамалық жаңарту бойынша қызметі

жандандырылды. Осы жұмыс табысты оқытудың келесі кезеңдерінің іргетасы ретінде бастауыш мектептен басталды. «Назарбаев Зияткерлік мектептері» ДББҰ тәжірибесін және 12 жылдық білімге көшу бойынша эксперимент қорытындыларын ескеріп, 2014 жылы бастауыш білім берудің

Мемлекеттік жалпыға міндетті стандартының жобасы әзірленді және кең талқылауға енгізілді (ББ МЖС).

Кіші жастағы мектеп оқушыларының білімдерін шығармашылық қолдану, сыни ойлау, АКТ-құзыреттілік және топта жұмыс істей білу икемділігі секілді дағдылары ББ МЖС жобасында «шығу жолында» күтілетін нәтижелер ретінде белгіленген. Жаңа стандарттың ерекшелігі «Жаратылыстану», «Ақпараттық-коммуникациялық технологиялар», сондай-ақ қазақ, орыс, ағылшын тілдерін деңгейлі оқыту секілді оқу пәндерін енгізу болып табылады. Мектеп білімінің мазмұнын жаңарту шеңберінде қазақстандық компонентін күшейту

Орта білім жүйесінде жалпы білім беретін мектептерді Назарбаев зияткерлік мектептеріндегі оқыту деңгейіне жеткізу керек. Мектеп түлектері қазақ, орыс және ағылшын тілдерін білуге тиіс. Оларды оқыту нәтижесі оқушылардың сыни ойлау, өзіндік ізденіс пен ақпаратты терең талдау машығын игеру болуға тиіс.

Елбасы Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы «Қазақстан жолы – 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ», 17.01.2014ж.

91

және елді әлеуметтік экономикалық жаңғыртуды көрсету бөлігінде оқу материалдары өзектендірілуде. Оқу үдерісінің жобалау-зерттеу құрамы арттырылды.

Жаңартылған оқу бағдарламаларын сынауды 2015 жылғы қыркүйектен бастап 30 пилоттық мектепте бастау жоспарланған. Сынауды мониторингтік сүйемелдеуді Ы.Алтынсарин атындағы ҰБА Жаңартылған білім мазмұнын тарату орталығы қамтамасыз етеді.

Ы.Алтынсарин атындағы ҰБА және «Назарбаев Зияткерлік мектептері» ДББҰ пилоттық мектептерінің педагогикалық ұжымдарына көмек беру ретінде пән мұғалімдеріне арналған қосалқы материалдар кешені әзірленген. Әдістемелік зерттемелер мектеп оқушыларының сыни ойлауын, зерттеу дағдылары мен АКТ-құзыреттерін дамыту бойынша дидактикалық материалдардан құралады.

Елде үш тілдік білімді дамыту аясында ағылшын тілінде ЖМЦ пәндерін зерделеумен мектеп желісі кеңейтілуде. ҚР БҒМ деректері бойынша ағылшын тілінде ЖМЦ пәндеріне оқытуды 110 жалпы білім беретін ұйым, соның ішінде Назарбаев Зияткерлік мектептері жүргізеді. Мұнымен қоса 3 тілде оқытумен бірге көп тілді мұғалім кадрларын дайындау және мектептерді оқу-әдістемелік қамтамасыз ету мәселелері өзекті болып отыр.

Оқулықтардың сапасын және ОӘК жетілдірудің ықпалды механизмдерінің бірі оқу материалдарын әзірлеу жөніндегі Халықаралық қауымдастықтың (MATSDA - Materials

Development Association) үздік практикант мұғалімдерін және сарапшыларын тарту арқылы авторлық ұжымдарды қалыптастыруда тәсілдердің өзгеруі болып табылады.

Оқу әдебиетін сараптаудан өткізудің жаңа тәсілдері анықталды. Көп деңгейлі сараптама қабылданды: баспаларда ішкі, «Оқулық» Республикалық ғылыми-практикалық орталығында («Оқулық» РҒПО) ғылыми-педагогикалық деңгей. Республикалық комиссия

92

оқулықтарды пайдалануға ұсыну туралы шешімді (оң немесе теріс) қабылдайды. Сараптама қорытындысы жалпы білім беретін мектептердің оқу үдерісінде пайдалану үшін ҚР БҒМ әрбір оқу жылында бекітетін, оқу әдебиетінің тізбесі болып табылады (2.2.7- сурет).

2.2.7-сурет. Оқулықтарды мемлекеттік сараптау кезеңдері

Дереккөз: «Оқулық» РҒПО

Қабылданған шараларға қарамастан, шешуді талап ететін сұрақтар бар. Ішкі баспа сараптамасы әлсіз әрекет етеді: баспалардан келіп түсетін оқулықтардың 88%-ы қайта түзетуге жіберіледі, тек 7%-ы ғана бірінші реттен ғылыми-педагогикалық сараптамадан өтеді. Баспалардың авторлық ұжымдармен дайындалатын оқулықтардың сапасына жауапкершілігін оларды іріктеудің және жұмысын бағалаудың ашық рәсімдерін бекіту жолымен арттыруы қажет. Халықаралық сарапшыларды жұмылдыру және отандық сарапшылардың кәсіпқойлығын арттыру жолымен ішкі сараптаманың сапасын арттыруға қатысты баспаларға талаптарды күшейту керек. «Оқулық» РҒПО деректері бойынша 2014 жылы 1 715 оқулық (70%) және 238 электрондық оқу басылымдары оқу

Оқу материалдарын қабылдау

ҚР БҒМ

Сараптама

«ОҚУЛЫҚ» РҒПО

Сараптау жұмыстарының қорытындыларын

қарастыру

Оқулықтарды және ОӘК сараптау қорытындыларын қарастыру

бойынша Республикалық комиссия

Сараптама қорытындысын ескеріп, оқу басылымдарын әзірлеу және

түзету

Баспалар

Оқу әдебиетiнiң тiзбесi

Оқулық және ОӘК

93

үдерісінде пайдалануға ұсынылды (90%). Барлық көрсетілген 7 040 сандық білім беру ресурстары сынауға ұсынылды.

Жалпы мектептердің республика бойынша оқулықтармен қамтамасыз етілу көрсеткіші 95,9% құрайды. Жалпы орта білім беру ұйымдарын мектеп оқулықтарымен толық жиынтықтау Астана қаласында, Ақтөбе, Жамбыл, Маңғыстау мен Павлодар облыстарында тіркелген. Білім алушылар контингентінің қозғалысының болжамдық есептерінің жоқтығы мектеп оқушыларын оқулықтармен қамтамасыз етудің төмен көрсеткіштерінің бірі болып табылады. Осыған байланысты оқулықтарға қажеттілікті болжаудың, халықтың көшіп-қону мен өсуін ескеріп, мектепте білім алушылар контингентін анықтаудың, қолданыстағы кітапхана қорын түгендеудің бірыңғай әдістемесін әзірлеу көкейтесті болып отыр. Сондай-ақ оқулықтарды сатып алуға, соның ішінде пайдаланылған оқулықатрды сатып алуға ЖАО бюджетін уақытылы жоспарлау мәселесін анықтау қажет.

Оқулықтар қорын толық жаңартуға байланысты 2013 жылы 3 және 10 сыныптар оқу әдебиетімен іс жүзінде толық жабдықталды (99%).

2014 жылы 4-6 және 11 сыныптарға арналған оқулықтар сараптамадан өтті. Осы сыныптарда оқулықтармен және ОӘК жеткіліксіз қамтамасыз ету байқалады. (2.2.8-сурет).

2.2.8-сурет. Сыныптар бойынша оқулықтармен қамтамасыз ету

Дереккөз: «ҚР Білім жүйесінің статистикасы» Ұлттық жинағы

Көркем әдебиеттің кітапхана қорын жаңарту мәселелері әлі де өзекті болып отыр. 2014 жылы мектептердің 89,6%-ы ғана

94

кітапханаларға ие болған. Мұнымен бірге кітапхана қорының елеулі

үлесі мектеп оқулықтарына келді (106,7 млн. кітаптан 63,8 млн.). Мектеп білімінің мазмұнын жаңарту мектеп инфрақұрылымын

дамытуды талап етеді. PISA-2012 зерттеу қорытындылары қатысушылардың білім жетістіктерінің мектептің материалдық

ресурстарына тікелей тәуелділігі туралы куәландырады.

Халықаралық зерттеу қорытындыларын факторлық талдау ел мектептерінің оқу зертханаларымен және аудио-бейне ресурстармен

жеткіліксіз жабдықталуын белгіледі. Өңірлік Білім басқармаларының мәліметтері бойынша

мектептердің 37%-ы кең жолақты Интернетке қол жеткізудің болмауына байланысты оқытудың қазіргі заманғы техникалық

құралдарын қолдану мүмкіндігіне ие болмайды. Орташа есеппен, оқу үдерісінде пайдаланылатын 1 компьютерге 15 оқушыдан келеді.

Павлодар және Солтүстік Қазақстан облыстарының мектептерінде компьютерлік паркті жаңартудың жоғары деңгейі «1 компьютерге

6 адам» арақатынасын қамтамасыз етуге рұқсат етті. Төмен көрсеткіштер Алматы, Астана қалалары мен Қызылорда облысында

тіркелген (1 компьютерге 28, 29 және 32 оқушы). 2014 жылы жаңа түрленудегі пән кабинеттеріне ие болатын

мектептердің үлесі барлығы 49,3% құрады (физика - 48%, химия – 41,3%, биология – 40,2%, мультимедиялық лингафондық – 56,6%).

Мектептердің заманауи пән кабинеттерімен жабдықталуының ең үлкен көрсеткіші Алматы қаласында (97%), Атырау (84,5%), Маңғыстау (70,8%)

облыстарына келеді. Төмен пайызы – Батыс Қазақстан (5,3%) және Алматы облыстарында (8,6%) байқалады (қосымша, 2.2.8-кесте).

Мектеп инфрақұрылымын дамыту, нақтырақ айтқанда, білім

беру объектілерінің функционалдық және техникалық сипаттамасы оқу-тәрбиелеу үдерісін табысты іске асыруға тікелей немесе жанама

ықпалын тигізеді. Соған байланысты жергілікті атқарушы органдардың сабақтардың 3 ауысымдылығын, мектеп

95

ғимараттарының апаттылығын, оқушы орындарының тапшылығын

жоюы өзекті болып табылады. ҚР БҒМ мәліметтері бойынша бір ауысымда оқу үдерісін

мектептің 30,6%-ы және 68,1%-ы - екі ауысымда жүзеге асырады. 95 (1,3%) мектепте 12 мыңнан астам бала үш ауысымда оқытылады.

Оның ішінде үш ауысымда оқытатын

мектептердің 80%-ы Алматы (55 бірл.) және Оңтүстік Қазақстан (21)

облыстарына келеді. Осы өңірлерде 3 мыңнан астам адам оқытылады және

тиісінше жарты миллионнан астам адам (қосымша, 2.2.9-кесте).

Ақмола, Атырау, Қостанай, Батыс Қазақстан, Қызылорда мен Павлодар облыстарында, Алматы қаласында үш ауысымды

мектептер толық жойылды. Өңірлік Білім басқармаларының мәліметтері бойынша 189 мектептің толуы нормадан астам болды.

Соларда оқушы орындарының тапшылығы 58,4 мыңды құрайды. Ішкі және сыртқы көші-қон Астана мен Алматы қалалары мектептерінің

артық жүктелуіне себеп болды. Жаңа білім беру объектілерінің құрылысы (РБ – 52, ЖБ – 71)

апатты мектептерді 1,9%-ға дейін қысқартуға мүмкіндік берді. Мектеп ғимараттарының апаттылық проблемасы Ақмола мен Қостанай

облыстарында толық шешілді. Бір жылда осындай мектептер желісі

Алматы, Атырау мен Шығыс Қазақстан облыстарында екі

есеге азайды. 2013 жылдан

бастап Оңтүстік Қазақстан облысында апатты мектептердің

азаю динамикасы байқалмайды (48 бірлік).

2,5 2,41,9

2012 2013 2014

Олардың жалпы санынан апатты мектептер үлесі

96

136 апатты мектепте 39 146 бала оқытылады (қосымша,

2.2.10-кесте). Мектеп объектілерін салу және қайта құру мектеп ғимараттарының апаттылығын өтемейді.

Пайдалану мерзімі асқан, мектептердің тозығы жеткен ғимараттары (1991-1971 жылдары салынған), егер уақытылы

ықпалды шараларды қабылдамаса, апатты санатына ауысуы мүмкін.

Күрделі жөндеу 1 203 мектепте қажет (2013 жыл – 1 504). Осындай мектептерді ең үлкен үлесі Ақтөбе (29,2%), Жамбыл (26,8), Солтүстік

Қазақстан (26,5%) және Алматы (26,2) облыстарына келеді. ҚР БҒМ мәліметтері бойынша бейімделген ғимараттарда

мектептердің 27%-ы орналасқан. Осындай мектептердің үлесі Батыс Қазақстан (39,3%), Ақтөбе (37%), Оңтүстік Қазақстан (35,5%),

Жамбыл (32,4%) және Шығыс Қазақстан (28,6%) облыстарында басым келеді.

Тұтастай алғанда республика бойынша типтік мектептер үлесі 73% құрайды, бұл 2013 жылғы көрсеткіштен 2%-ға жоғары. Оқу

сабақтарын сапалы жүргізу үшін тиісті жағдайларды көздейтін мектептердің ең жоғары үлесі Астана (97,4%) және Алматы (96,5%)

қаласына, Маңғыстау облысына (86%) келеді (қосымша, 2.2.11-кесте). Бірыңғай білім беру үдерісінің ең маңызды құрамдас бөлігі

балалардың қосымша білімі болып табылады. Қосымша білімнің сан алуан желісі балаларға шығармашылық және танымдық

белсенділікті, жеке тұлғалық қасиеттерін, қабілеттерін іске асыруға мүмкіндік береді. Осы жерде мектеп оқушылары ғылыми-техникалық,

көркемөнер-эстетикалық, экологиялық-биологиялық, туристік-өлкетанушылық, әскери-патриоттық, әлеуметтік-педагогикалық

қызмет саласында мамандықты саналы таңдау тәжірибесін игереді

(2.2.9-сурет).

97

2.2.9-сурет. Қосымша білім беру ұйымдарының желісі, бірлік

Дереккөз: РҚБОӘО

833 ұйымда (2012 жыл – 641 бірл.) қосымша біліммен 629 200 мектеп оқушысы немесе ел бойынша олардың жалпы санынан 23,9%-ы қамтылған (2012 ж. – 22,9%).

Балаларды мектептен тыс

ұйымдармен қамтудың ең үлкен

пайызы Батыс Қазақстан (59,9%),

Қостанай (47,1%), Шығыс Қазақстан

(44,4%) және Павлодар (33,3%)

облыстарында көрсетілген. Төмен

көрсеткіштер Алматы облысында тіркелген (мектеп жасындағы

балалардың 10,4% -ы).

Балалардың қосымша білім беру бағдарламалары сондай-ақ

мектеп үйірмелерінің қызметі арқылы жалпы білім беретін

мектептерде іске асырылады. Оларда оқушылардың 36,6%-ы

айналысады (2012 жыл – 35,1% адам).

Жалпы балаларды мектептен тыс ұйымдарда және мектеп

үйірмелерінде қосымша біліммен қамту 60,5% адамды құрайды

(1,5 миллионнан астам бала). 2015 жылы қосымша біліммен

балалардың 70 пайызына дейін қамтуды арттыру жоспарланған.

52 072 53 272 59 006

871 437

905 624

961 524

2012 2013 2014

Мектеп үйірмелері

Үйірмелер саныБалалар саны

19253035

51127

148198200

Жас натуралистер станциясыЖас техниктер станциясы

Көркемөнер мектебіЖас туристер станциясы

Аула клубтарыӨнер мектептері

Сауықтыру лагерьлеріОқушылар сарайы

Музыкалық мектептер

98

Қосымша білімді дамытудың тежеуші факторы техникалық, туристік бейіндегі ұйымдардың материалдық-техникалық базасын дамыту қарқындарының артта қалуы, инновациялық қызметті, ақпараттық технологияларды дамытуға бағытталған, жаңа ұрпақтың бағдарламаларының жеткіліксіздігі болып табылады.

2014 жылы мектептен тыс ұйымдардың материалдық-техникалық жабдықталуы (туристік жабдықтар, музыкалық және спорттық құралдар және т.б.) 64,8% құрады (2012 жыл - 60%, ауылда – 52%). Кітапханалармен 202 мектептен тыс ұйым қамтамасыз етілген, оның ішінде ауылдық жерде – 79.

Сабақтан тыс мезгілде қосымша жалпы білім беретін бағдарламаларды 70 мыңнан астам маман іске асырады (2.2.10-сурет).

2.2.10-сурет. Қосымша білім беру жүйесін кадрмен қамтамасыз ету

Дереккөз: РҚБ ОӘО

Қосымша білім беру ұйымдарының педагог кадрларының сапалық құрамы туралы деректердің талдауы көрсеткендей, жұмыс істейтін 75%-ы жоғары (педагогикалық), техникалық және кәсіби (педагогикалық) білімге ие болады. Бейіні бойынша жоғары, техникалық және кәсіби білімге ие болатын кадрлардың үлес салмағы жалпы санынан 25%-ды құрайды.

Үш жылмен салыстырғанда жоғары педагогикалық білімге ие болатын педагогтардың үлесінің артуы байқалады (2012 жыл – 58,3% адам, 2014 жыл – 60% адам). Жалпы орта білімі бар қызметкерлер саны 152 адамға азайды. (2.2.11-сурет).

+1 777 адам

+3 824 адам

99

2.2.11-сурет. Қосымша білім беретін педагогтардың сапалық құрамы, мың адам

Дереккөз: РҚБ ОӘО

Мемлекет дарынды балаларды анықтауға және қолдауға көп көңіл бөледі. Дарынды балаларға арналған мамандандырылған мектептер елдің барлық өңірлерінде сәтті жұмыс істейді. Олардың саны 2014 жылы 104 дейін өсті (2013 жыл – 99). Бұл мектептерде білім алушылар контингенті де елеулі арта түсті (+ 8 533 адам, 2013 жыл – 34 943).

Жаратылыстану-математика, қоғамдық-гуманитарлық және басқа бағыттардың пәндерін тереңдетіп зерделеуді облыстық және республикалық маңызы бар мектеп-интернаттар, лицейлер, гимназиялар, мектеп-кешендер жүзеге асырады. Жыл сайын мамандандырылған білім беру ұйымдарының 50%-ы ҰБТ қорытындылары бойынша республиканың 100 үздік мектептері тізімінде алғашқы позицияларды алып отырады.

2014 жылы дарынды балаларға арналған 1 972 мектеп түлектерінен жоғары оқу орындарына грантқа түскендер – 1 154, оның ішінде «Назарбаев Университетіне» түскендер – 288 адам.

Қазақстандық мектеп оқушылары халықаралық олимпиадалар мен конкурстарда басқа елдердің өкілдерінің мықты бәсекелестеріне айналды. Бір жылда жеңімпаздар мен жүлдегерлердің санының айтарлықтай өсуіне қол жеткізілді. Алтын медальдарға 333 қатысушы (+146), күміс - 338 (+34), қола – 626 (+168) және мақтау қағаздарына – 79 (+61) қатысушы ие болды.

Республикалық пән олимпиадасына 1264 қатысушының ішінде 1-ші дәрежелі дипломмен 96 оқушы, 2-ші дәрежелі дипломмен - 171, 3-ші дәрежелі дипломмен – 288 оқушы марапатталған. Барлығы

100

555 жүлдегер. Жалпы білім беретін пәндер бойынша мектеп оқушыларының ғылыми жобаларының республикалық конкурсына өңірлерден 695 оқушы қатысты. 1-ші дәрежелі дипломға 55 адам, 2-ші дәрежелі - 99, 3-ші дәрежелі дипломға – 183 қатысушы лайықты марапатталды. Барлығы 337 жүлдегер.

«Назарбаев Зияткерлік мектептері» - елдің жалпы білім беретін мектептерінде тарату үшін ең үздік халықаралық тәжірибені бейімдеуге арналған бірегей оқу орындары. 2014 жылы 17 Назарбаев зияткерлік мектебі жұмыс істеп тұр, оның ішінде физикалық-математикалық бағыттағы пәндер бойынша мектеп оқушыларын тереңдетілген даярлауды он мектеп және химиялық-биологиялық бағытта – алты және Халықаралық Бакалавриаттың бір мектебі жүргізеді. Оларда 11 446 оқушы білім алады. 1600-нан астам адам республикалық және халықаралық зияткерлік жарыстарға қатысты. 854 қатысушы жүлдегер болды.

2014 жылы Зияткерлік мектептердің барлық түлектері (483 адам) жетекші жоғары оқу орындарында оқуын жалғастырды. Оның ішінде 152 түлек (31,5%) Назарбаев Университетіне түсті. Білім беру грантының иегерлері 94% адам. Түлектердің жалпы санынан 238 (49,3%) техникалық мамандықтар бойынша, 39 (8,1%) – медициналық, 15 (3%) - педагогикалық (математика, химия, биология, физика), 234 (48,4%) – жаратылыстану-ғылыми мамандықтар бойынша оқытылады.

Елдің педагог кадрларының саны 2014 жылы 297,2 мың адамды құрады, бұл 2011 жылғы көрсеткіштен біршама жоғары (+10 923 адам) (2.2.12-сурет).

2.2.12-сурет. Педагог кадрлардың жылдар динамикасында саны


101

Мектеп педагогтарының білім беру деңгейін салыстырмалы талдау жоғары білімі бар мұғалімдердің үлесінің елеусіз артуы туралы куәландырады (+1,8%). Өңірлер тұрғысында жоғары білімі бар педагогтардың жоғары үлесі іс жүзінде бірдей мәнде Оңтүстік Қазақстан (96%) және Қызылорда облыстарының (92,6%), Алматы (93,3% )және Астана (91,2%) қалалардың мектептерінде тіркелген. Мұнымен қоса елордалық мектептердің педагогтар саны 10 есе төмен (2.2.13-сурет, қосымшадағы 2.2.12- кесте).

2.2.13-сурет. Педагогтардың білім беру деңгейі, % адам


Әлемдік мектеп тәжірибесінде кейінгі жылдары педагогтарда

магистр дипломының міндетті болуына талап кең таралған.

Қазақстанда магистратура бағдарламасын игерген

мұғалімдердің үлесі өткен жылдың

деңгейінде қалды және 0,6%

құрады (Польшада педагогтардың

67,13%-ы магистр дәрежесіне ие

болады).

Магистр дәрежесіне ие

болған педагогтардың ең үлкен

көрсеткіші Астана және Алматы

қалаларында болады (1,6%)

(2.2.14- сурет.).

102

2.2.14-сурет. Магистр дәрежесіне ие болған педагогтар үлесі, %


2014 жылы жоғары және бірінші біліктілік санаты бар педагогтар

үлесі 50,1%-ды құрады. 4 жылда жоғары санатқа ие болатын

мұғалімдердің үлесі 3,2%-ға артты (2.2.15-сурет).

2.2.15-сурет. Педагог кадрлардың сапалық құрамы, %


Өңірлер тұрғысында сапалық құрамы бойынша педагогтарды әркелкі бөлінгені байқалады. Жоғары санаты бар педагог кадрлардың ең үлкен үлесі Астана қаласында (31,1%). Бірінші санаты бар мұғалімдердің үлесінің ең жоғары көрсеткіші Қызылорда облысында тіркелген (38,2%) (2.2.16-сурет).

103

2.2.16-сурет. Біліктілік санаттар бойынша педагогтар үлесі, %


Республика бойынша мектеп

білімінің жүйесінде жұмыс істейтін ер адамдар үлесі педагогтардың 19,5%-ын құрады. Ел бойынша мектептердің басқарушы кадрлар құрамында 43%-ы - ер адамдар-директорлар.

Ерлер-педагогтардың ең үлкен үлесі Қызылорда облысының мектептерінде байқалады. Мұғалім мамандығының ерлер үшін тартымсыз болуының басты себебі – төмен еңбекақы, әлсіз мансаптық перспективалар. (2.2.17-сурет).

ЭЫДҰ көптеген елдерінде жалпы білім беретін мектептердің мұғалім кадрларының құрылымы феминизацияланған. Мұнымен бірге білім деңгейі неғұрлым төмен болған сайын, еркек жыныстағы педагогтардың үлесі соғұрлым төмен болады.

Австралия Педагогикалық факультеттерде

тәлімгерлік бағдарламасы Еркек жынысты студенттерде тәлімгер ер адамдар-педагогтар болып табылады

Педагогикалық ЖОО-да студент ерлер үшін стипендиалық бағдарлама

Мамандығына екінші мансабы ретінде кіретіндер үшін жалақыны қайта қарау және арттыру

Аспирант-мұғалімдер үшін мансаптық өсуді қолдау және кадрлардың сабақтастығын жоспарлау

Мектепке ерлерді жұмылдыру бойынша үкіметтік жарнама кампаниясы Дереккөз:http://www.panelson.com/worksnops/queensland-strategy.pdf

104

2.2.17-сурет. Мұғалімдердің гендерлік құрамы, %


Мектептің білім беру жүйесінде мұғалімдердің ең үлкен үлесі

25 жастан 44 жасқа дейін (51,8%) жас шектеліміне келеді. 45-тен

жоғары жасында – педагогтардың 37,1%, оның ішінде 2,1% -

зейнеткер-мұғалім. 25 жасқа дейінгі жас мамандар - 11,1% адам.

Өңірлер тұрғысында мұғалімдердің басым бөлігі 55 жастан

бастап 64 жасқа дейін Ақтөбе облысында (23,7%), зейнеткер

жасында – Алматы қаласында (8,4%) орналасқан. Жас кадрлар үлесі

Қызылорда облысының мектептерінде басым келеді (25 жасқа дейін -

16,7%, 25 жастан 34 жасқа дейін - 35,1%). 25 жасқа дейінгі жас

мамандар ең аз Астана қаласында (5,8%) орналасқан (қосымша,

2.2.13-кесте).

4 жылда 20 жылдан астам жұмыс өтілі бар педагогтар үлесі

артты (+1,4%). Олардың ең үлкен үлесі 2014 жылы Астана қаласы

мен Шығыс Қазақстан облысында (42,5% және тиісінше 41,2%)

байқалады.

Алматы қаласының (16,5%) және Маңғыстау облысының

(16,3%) мектептерінде мансабын бастаған мұғалімдердің ағымы елдің

105

қалған өңірлерімен салыстырғанда жоғары. Елдің мектептерінде

3 жылға дейінгі жұмыс өтілі бар жас мамандар үлесі 11,9% адамды

құрайды.

2013 жылғы көрсеткішпен салыстырғанда, 9 жылдан 20 жылға

дейінгі жұмыс өтілі бар мұғалімдер үлесінің азаюы байқалады (-1,8%).

Әлеуметтік зерттеулердің нәтижелері 10-15 жыл жұмыс өтілі бар

мұғалімдердің мамандықтан кетуінің үрдістері туралы куәландырады.

Әдетте, осы кезеңде көптеген педагогтарда кәсіби белсенділіктің

құлдырауы пайда болады (2.2.18-сурет). Соған байланысты

мұғалімдерге кәсіби даму мен мансаптық өсудің мүмкіндіктерін кең

таңдауын ұсыну қажет (ұтқырлық, тағылымдама және т.б.).

2.2.18-сурет. Жұмыс өтілі бойынша педагогтар үлесі, %


2014 жылы бірқатар мұғалім кадрларын 7 838 жас маман

толықтырды (педагогикалық жоғары оқу орындарының жалпы

санынан 71%). Оның ішінде жаратылыстану-математика және

қоғамдық-гуманитарлық пән мұғалімдерінің 45%-ы ауылдық

мектептерде кәсіби қызметін бастауды қалады. ТжКБ түлектерінің

санынан мектептерге 2 628 музыка және бейнелеу өнері, технология

және дене тәрбиесі пәндерінің жас мұғалімдері жұмысқа

орналастырылды. Ел мектептерінде жас кадрлармен толығу

педагогтардың жалпы санынан 3,5%-ын құрады.

106

Өңірлік салыстыруда жас мамандардың анағұрлым жоғары

ағымы Алматы қаласы (16,5%) мен Маңғыстау облысының (16,3%)

мектептерінде байқалады. Бұл өңірлердің нысаналы жүргізетін

жұмыстың айқын дәлелі.

Тұтастай алғанда, 2013 жылмен салыстырғанда, мектептердің

мұғалімдерге қажеттілігінің көрсеткіштері азаюына қарамастан

(-1 117 адам), сегіз өңірде педагогикалық кадрлардың тапшылығы

сақталады (900 адам). Бұдан басқа, өңірлік Білім басқармаларының

деректері бойынша осы көрсеткіш Жамбыл (+30), Ақмола (+69),

Алматы (+82) және Атырау (+126 адам) облыстарда елеулі арта түсті

(2.2.19-сурет).

2.2.19-сурет. Педагог кадрларға қажеттілік, адам


Мектеп білімінің педагог кадрларын жаңартудың оң үрдістеріне

қарамастан, мұғалім мамандығының қоғамдық мәртебесінің,

жаңартылған бағдарламалар бойынша материалдық уәждемелеу

және ынталандыру, біліктілігін арттыру, кадрларды дайындауда

жүйелі тәсілді қолдану, мұғалімнің кәсіби стандартын әзірлеу

мәселелері өзекті болып қалады.

107

Қосымша. Әлемдік тәжірибе

• Австралия. Педагогтарға сарапшы-практикант болып қалыптасуда педагогтарға қолдау көрсету, оқыту мен мектептерді басқаруда озық технологияларды әзірлеу мен қолдану бойынша Оқыту және мектептерді басқару институты (AITSL) жұмыс істейді

• Нидерланды. Мектептің үздік түлектерін педагогикалық жоғары оқу орындарына тарту, педагогикалық факультеттердің оқу бағдарламаларын жетілдіру, кәсіби даму бағыттарын қамтамасыз ету, олардың қызметі басталған кезде мұғалімдерді қолдауды дамыту, мұғалімдердің дағдысы мен біліктілігін арттыру бағдарламасы әзірленеді

• Израиль. Мектептерде оқытуға табысты мамандарды тарту бойынша бағдарламалар қабылданды, соларға сәйкес үміткерлерге мамандығы бойынша кемінде 5 жыл жұмыс тәжірибесінің болуына талап қойылады. Іріктеуден өткен үміткерлер одан әрі педагогикалық технологиялар бойынша тегін курстардан өтеді, оқытудың үш жылдық практикасынан өткен соң оларға магистратура бағдарламасы бойынша тегін оқыту мүмкіндігі ұсынылады

• Норвегия. Педагогикалық факультеттерге анағұрлым табысты түлектерді тарту мақсатында, интернетте және теледидарда қысқа бейне фильмдерді орналастыру арқылы жарнамалық кампанияларды өткізу бойынша бастама қабылданды

• Финляндия. Мұғалім мамандығына мектептің үздік түлектерінің 20%-ы тартылады. Жас мұғалімдерді қолдау үшін Финдық қауымдастық педагогикалық мамандыққа енгізу бойынша тәлімгерліктің алқалық тобының арнайы моделін әзірледі. Финляндияда Министрлік мұғалімдерді бағалауды жүргізбейді. Мұғалімдерді бағалауды мектеп мұғалімдердің кәсіптік одақтарының нұсқаулары, білім беру стандарттары мен мектепті дамыту жоспарлары негізінде жүргізу керек.

• Оңтүстік Корея. Педагогикалық мамандыққа мектептің үздік түлектерінің 5%-ын қабылдайды. Орташа алғанда сыныпта өлшемі 35 оқушыны құрайды, бұл мұғалімдерге 55 000 бастап 155 000 АҚШ долларына дейін жоғары жалақыны алуға мүмкіндік береді. Мұғалімдердің жалақысы инженерлер мен дәрігерлердің жалақы деңгейінде болады.

Дереккөз: (ЭЫДҰ, 2015) Білім беру саясаты бойынша шолу, (McKinsey, 2010) Дарындылар арасында ажыратуды қысқарту: мектеп түлектерінің ең үздік үштен бір бөлігін мұғалім мамандығына тарту және ұстап қалу.

108

1. Оқыту мен оқуға жаңа тәсілдер

2. Сыни ойлауға оқыту 3. Оқыту үшін бағалау және

оқуды бағалау 4. Оқытуда ақпараттық-

коммуникациялық технологияларды пайдалану 5. Дарынды және талантты

балаларды оқыту 6. Оқушылардың жас

ерекшеліктеріне сәйкес оқыту мен оқу

7. Оқытуда басқару мен көшбасшылық

Мектеп білімінің сапасына жаңа талаптарды қою жағдайларында мұғалімнің кәсіби шеберлігін арттыру айрықша өзектілікке ие болады. 2012 жылдан бастап елде «Назарбаев Зияткерлік мектептері» ДББҰ Кембридж университетінің Білім беру факультетімен бірлесіп әзірлеген, педагогтардың біліктілігін арттырудың үш деңгейлі бағдарламасы сәтті іске асырылуда. Осы жобаның инновациялық аспектісі оқытуда деңгейлі тәсілі болып табылады.

Бағдарлама деңгейлері зерделенетін материалдың көлемі мен күрделілігіне, алынған білімдерді «сынып-мектеп-қоғамдастық» жүйесінде қолдану ауқымына сәйкес сараланды.

Үшінші (негізгі) деңгей оқытудың жеті модулін қолдану арқылы сыныпта практикалық жұмысты жетілдіруді көздейді.

Екінші (жоғары) деңгей – мұғалімдерді коучинг пен тәлімгерлік арқылы мектепте әріптестерін оқытуға дайындау.

Бірінші (ілгері) деңгейдің бағдарламасы мұғалімдердің кәсіби қоғамдастығының жаңа әдістемелеріне оқытуға қабілетті мектеп көшбасшыларын дайындауға бағытталған.

Педагогтарға арналған Тренинг бағдарламасының әрбір деңгейі 2 айдың ішінде аудиторлық оқытуды және 1 айдың ішінде қашықтықтан (онлайн) оқытуды көздейтін бірыңғай оқыту курсын білдіреді.

Деңгейлі курстардың оқытушылық құрамы Педагогикалық шеберлік орталығында (ПШО) оқытудан өткен және Кембридж Халықаралық Емтихандық Кеңесі – «Назарбаев Зияткерлік мектептері» ДББҰ сертификаттарына ие болған бапкерлерден құралуы қажет. 3 жылда деңгейлі бағдарламалар бойынша 1 249 бапкер дайындалды.

109

2014 жылы Pearson Education Limited (Ұлыбритания) компаниясымен бірлесіп әзірленген бағдарлама бойынша ПШО базасында ПШО, «Өрлеу» Біліктілікті арттырудың Ұлттық орталығы» АҚ («Өрлеу» БАҰО) қызметкерлерінің санынан 115 тренер оқыту курсынан сәтті өтті.

ПШО және оның филиалдарының базасында оқытудың деңгейлі курстарынан 5 104 мұғалім өтті. Жаңа оқыту бағдарламаларын 583 мектеп басшысы игерді, 665 адам оқуды жалғастырады. ҚР БҒМ және оның ведомстволық ұйымдарының қызметкерлерінің біліктілігін арттыру бағдарламасы бойынша мектеп білімінің мазмұнын жаңарту шеңберінде оқудан 302 қызметкер өтті.

Тағы бір жақсы бастамасы деңгейлі бағдарламалар бойынша педагогикалық мамандықтардың бітіруші курс студенттерін оқыту тәжірибесі болып табылады. 2014 жылы ПШО базасында Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінің педагогикалық мамандық түлектері санынан 25 тыңдаушыға арналған 160 академиялық сағат көлемінде оқу өткізілді.

Үш жылда «Өрлеу» БАҰО және оның филиалдары базасында екінші және үшінші деңгей бойынша біліктілігін арттыру курстарынан 27 898 мұғалім өтті. Тек сынып деңгейінде емес, сонымен бірге мектеп деңгейінде оқытудың жеті модулін іске асыру үшін дайындалған педагогтардың үлесінің өсуі байқалады (2.2.20-сурет).

2.2.20-сурет. Деңгейлі курстар /«Өрлеу» БАҰО, мың адам

Дереккөз: «Өрлеу» БАҰО

110

«Өрлеу» БАҰО АҚ деңгейлі курстарда мұғалімдерді оқытудың нәтижелерінің мониторингін өткізді. Зерттеу көрсеткендей, сұралған мұғалімдердің 28,5%-ы жоғары деңгейде (50%-ға қарағанда жоғары) Бағдарлама идеяларын енгізеді, 59,7%-ы - 30-50%. Осы көрсеткіштер ел мектептерінде оқыту мен оқу тәжірибесін жетілдірудің оң динамикасы байқалатыны туралы куәландырады.

Сертификатталған мұғалімдердің сабақтарын белсенді қадағалаған мектеп басшыларының 79,8%-дан астамы оқушылардың дамуында жағымды динамиканы көрсетті. Бұл педагогтардың біліктілігін арттыруға жаңа тәсілдер айтарлықтай тиімді екенін білдіреді (2.2.1-кесте).

2.2.1-кесте. Оқушылардың білім сапасының динамикасы, 2014 жыл

Пәндер Курсқа

дейін, %

Курстан

кейін, %

Білім сапасының

өсуі, %

Бастауыш мектеп 63,7 73,1 9,4

Гуманитарлық цикл және тарих 58,8 68,5 9,7

Химия, биология, география 56,1 64,7 8,6

Математика, физика, информатика 51,3 58,2 6,9

Орташа көрсеткіш 57,5 66,1 8,65

Дереккөз: «Өрлеу» БАҰО

Мектеп білімі жүйесінің тиімділік

көрсеткіштері 9 сынып

оқушыларының оқу жетістіктерін

сыртқы бағалау (ОЖСБ) және 11

сынып түлектерінің ұлттық бірыңғай

тестілеу (ҰБТ) қорытындылары болып

табылады.

ОЖСБ-2015-ке ел мектебінің 20%-ы қатысты (2014 жыл – 10%).

Жалпы балл 2014 жылғы көрсеткіштен төмен (-14). Тест

тапсырмаларын орындау нәтижелілігі 46,7%-ды құрады.

51,6

35,81 39,58 37,36

2012 2013 2014 2015

ОЖСБ орташа балы

111

Тестілердің мазмұнына мектеп оқушыларының функционалдық

сауаттылық деңгейін анықтауға бағытталған тапсырмалардың 30%-ы

енгізілді. Негізгі мектептің оқу бағдарламаларын игерудің төмен

көрсеткіштері «Физика» пәні бойынша тіркелді (мүмкін 20 балдан

6,7 балл).

2013 жылдан бастап қалалық және

ауылдық мектеп оқушыларының

қорытынды көрсеткіштерінің ажыратылуы

сақталады (3,9 балға). ОЖСБ-2015

қорытындыларын кластерлік талдауы

мамандандырылған мектептердің орташа

балының ең үлкен және ең төменгі

шамасының елеулі ажыратылуын көрсетеді.

Қызылорда қаласының №4 дарынды балаларға арналған

мектеп-интернатының қатысушыларының орташа балы

«Математика» пәні бойынша 9,58 балды құрайды. Қостанай

қаласының «Озат» дарынды балаларға арналған мектеп-

интернатында – 18 балл.

ҰБТ-2015 рәсіміне мектепті аяқтаған түлектердің жалпы санынан

66,9%-ы қатысты (2014 жыл - 68,6%). Қатысушылардың жалпы

қорытындысы 79,4 балды құрады, бұл 2014 жылғы көрсеткіштен

2,5 балға жоғары. Республика бойынша орта балдан жоғары

қорытындылар сегіз өңірде, 2014 жылы – он өңірде байқалды.

Ауылдық мектеп түлектерінің ҰБТ-

2015 орташа балы қалалық мектептен 7,35

балға төмен. Қазақ және орыс тілінде

оқытатын мектеп қорытындылары

арасындағы айырмашылық 1,2 балға

дейін қысқарды (2014 жыл – 6,84 балл).

ҰБТ бойынша мектеп көрсеткіштері арасында елеулі

айырмашылық байқалады

81,56 83,0272,19 75,67

2014 жыл 2015 жыл

қала ауыл

117

44,75

жоғары орта балл төмен орта балл

112

Білім сапасын саралаудың жоғары дәрежесі ең үздік және артта

қалған мектептер және оқушылар арасында үлкен айырмашылыққа

әкелді. Мектептердің ең жоғары және ең төмен балдары арасындағы

айырмашылық 72,25 балды құрады.

2015 жылы жоғары оқу орындарына түсу үшін 50 балдық шекті

деңгейден 18,6% (15 468) адам өтпеді. ҰБТ-2014-те шекті деңгейден

төмен тестілеуге қатысушылардың 23,1%-ы жинады (20 236 адам).

Ең үздік нәтиже (125 балл) 5 түлекте жиналды (2014 жыл – 4 адам).

2015 жылы 100 балдан астам 17,4% адам, 2014 жылы – 15%-ы

жинаған.

2015 жылы ҰБТ орташа балының ең үлкен өсуіне Қызылорда

(+7,4 балл), Жамбыл (+6,3), Оңтүстік Қазақстан (+4,1) және Алматы

(+3,8) облыстарында қол жеткізілген.

Ең үздік нәтижені бұрынғыдай Астана мен Алматы

қалаларындағы тестілеу қатысушылары көрсетеді. Сонымен бірге,

олардың өз нәтижелері 2014 жылғы деректермен салыстырғанда

0,9%-ға және тиісінше 1,3%-ға азайды (2.2.21-сурет).

2.2.21-сурет. Өңірлер бөлінісінде ҰБТ орташа балы

Дереккөз: ҰТО деректері

Мектеп білімінің сапасының көрсеткіштерінің бірі оқушылардың

оқу жылын табысты аяқтауы болып табылады. ҚР БҒМ деректері

113

бойынша ЖМЦ пәндері бойынша оқушылардың оқу жетістіктерінің

көрсеткіші төмен болып қалады.

Білім алушылардың сыртқы бағалау қорытындыларының мектеп

бағаларымен өзара байланысының жоқтығы атап өтіледі. Мысалы,

Маңғыстау облысындағы мектеп түлектерінің ҰБТ орташа балы ең

төменгі балдардың бірі (75,8). Мұнымен қоса үздік және жақсы оқитын

оқушылардың үлесі өңірлік салыстыруда айтарлықтай жоғары болып

келеді (2.2.22-сурет).

2.2.22-сурет. ЖМЦ бойынша жақсы және үздік оқитындар үлесі


ЮНЕСКО халықаралық статистикасында жыл сайын мектеп

білімінің сапалы көрсеткіштерінің бірі қадағаланады – оқыту

бағдарламасын игермеген оқушылар саны (екі жыл бір сыныпта

қалғандар/сыныптар/гендер).

Оқытудың қайталау курсына қалдырылған мектеп

оқушыларының үлесі оқуда үлгермеу себебі бойынша 2014 жылы

0,04% құрады. Мұнымен қоса, олардың ең үлкен саны Солтүстік

Қазақстан облысына келеді (226 адам). Осы өңірдегі ШЖМ желісінің

басым болуы (444) оқуда үлгермейтін мектеп оқушыларының жоғары

үлесінің себептерінің бірі болуы мүмкін (2.2.23-сурет).

114

2.2.23-сурет. Оқудың екінші жылына қалдырылған оқушылардың үлесі


Халықаралық тәжірибе

дәлелденгендей, білім беру

жүйелері мектептерді «үздік» және

«нашар», ал оқушыларды «әлсіз»

және «күшті» деп бөлмеген

елдерде анағұрлым тиімді

болады.

Бағдарламаны қайтадан өту

– оқушыны оқытуда прогреске

жетудің тиімсіз әдісі. Жетекші

елдер «әлсіз» оқушылар

мектептерді ерте анықтауға және

қолдауға негізгі көңіл бөледі.

Қазақстанда төмен өқу

үлгерімі бар оқушыларды жүйелі

қолдау болмайды. Оқу үлгерімі нашар балалардың анағұрлым

жоғары үлесіне ие болатын мектептерге қосымша ресурстар

берілмейді. Оқу үлгерімі нашар оқушыларға зиян келтіре отыра,

анағұрлым табысты оқушыларға аса көп көңіл бөлу оқуда төмен және

Сингапур. «Математикалық прогресс және әрқайсысының маңыздылығы»

бағдарламасы. Төмен оқу үлгерімінің себептерін

анықтау және қолдау көрсету бойынша шаралар кешені

Финляндия. Оқушыларды қабілеттіліктері бойынша

топтарға бөлуден бас тарту. Барлық балалар «ерекше» болып саналады және бір

сыныпта оқиды. Әлсіз және күшті оқушылар арасында

айырмашылық – әлемде ең төмен

Шанхай (Қытай). «Әлсіз мектептерді» қолдау жүйесі:

әлсіз оқушыларға көмек беру, жоғары тиімді және аз тиімді мектептер арасында

серіктестік, тәжірибелі мұғалімдер командасын

«әлсіз мектептерге жіберу (ЭЫДҰ, 2011c)

115

жоғары көрсеткіштері бар оқушылар арасында ажыратуды күшейте

түседі.

Білім алушылар контингентінің қозғалысы, соның ішінде негізгі

орта мектеп түлектерінің қозғалысы үздіксіз білім беруде ерекше

мәнге ие болады. 2014 жылы 9-сыныптың 219 194 түлегі олардың

негізгі орта білімді аяқтауы туралы куәліктерді алды. Оның ішінде

60,6%-ы жоғары сыныптарда оқуын жалғастырды және 38,4%-ы

колледждерге оқуға түсті.

2014 жылы 11-сынып оқушылары127 612 адамды құрады, бұл

2013 жылғы көрсеткіштен 11 845 адамға төмен. Оның ішінде жалпы

орта білімі туралы аттестатты 127 480 адам (99,9%) алды. 2014 жылы

үздік бітірген аттестат иегерлерінің саны 367 адамға жоғары болды

(2013 жыл - 576 адам). Жоғары білім жүйесінде оқуын 56,7%-ы, ТжКБ-

де – мектеп түлектерінің 26%-ы жалғастырды.

Мектеп білімін қаржыландыру – бұл елдің тұрақты дамуына

инвестиция. Халықаралық сарапшылар мемлекеттің мектеп біліміне

қосқан бір доллар үшін екі есе инвестициялық пайдасын атап өтеді.

PISA орта балынан жоғары 5 балды жинайтын ел еңбек өнімділігін

2,5%-ға арттырады және халықтың жан басына шаққандағы ЖІӨ-ні

1,5%-ға ұлғайтады. PISA 50 балға жақсарту елдің жылдық ЖІӨ-сін

1%-ға арттырады.

Мектеп білімін қаржыландырудың негізгі үлесі жергілікті

бюджетке келеді (барлық шығындардың 80%-нан астам). Бұл

оқулықтар мен ОӘК сатып алу мен жеткізу, мектепке тасымалдау,

оқушылардың жеке санаттарын тегін және жеңілдік бойынша

тамақтандыру және т.б.

Мектеп бюджетінің мектеп біліміне шығыстары жылдар

динамикасында номиналды көрсетуде арту үрдісіне ие болады.

ЖІӨ-ге пайыздық қатынаста бірдей мәнді болады – 1,9 (2.2.24-сурет).

116

2.2.24-сурет. Мемлекеттік бюджеттің мектеп біліміне шығыстар динамикасы, млн. теңге


Республика бойынша бір оқушыға шығыстар көрсеткіші оң өсу

үрдісіне ие болады (2.2.25-сурет). Алайда осы көрсеткіш әлемнің

көшбасшы елдеріне қарағанда біршама төмен болады. ЭЫДҰ PISA

халықаралық зерттеулері көрсеткендей, оқу бойынша ең үлкен балды

Жапония және Гонконгтағы 15 жастағы мектеп оқушылары жинады

(ықтималды 1000 балдан 538 және 545 балл), онда 1 оқушыға

мемлекеттік шығыстар 8-10 мың АҚШ долларына тең.

2.2.25-сурет. Жылына бір оқушыға шығындар, мың теңге

216,9

226,0

243,1 243,9

2011 2012 2013 2014

Дереккөз: ҚР ҰЭМ СК, «ҚР Білім беру жүйесінің статистикасы» Ұлттық жинағы

Қазақстандық мектеп оқушыларының орташа балы 1,6 мың доллар мемлекеттік шығыстар кезінде 393 балды құрады. Бұл көрсеткіш Мексикадан (2,8 мың долл. кезінде 424 балла), Болгариядан (3,3 мың долл. кезінде 436), Венгриядан (4,5 мың долл. кезінде 489) қарағанда төмен.

117

Өңірлер тұрғысында бір оқушыға шығыстар шамасының елеулі диспропорциясы байқалады. ШЖМ үлкен үлесі бар өңірлерде (Солтүстік Қазақстан, Ақмола, Қостанай, Павлодар, Батыс Қазақстан, Ақтөбе облыстары) бір оқушыға шығындар республика бойынша орташа есепке қарағанда жоғары болады.

Ең төмен көрсеткіштер басқа өңірлермен салыстырғанда мектеп жасындағы балалардың үлкен саны бар Оңтүстік Қазақстан облысына тән (2.2.26-сурет).

2.2.26-сурет. ШЖМ үлесінен бір оқушыға шығыстардың тәуелділігі

Дереккөз: ҚР ҰЭМ СК, «ҚР Білім беру жүйесінің статистикасы» Ұлттық жинағы

Педагогтардың еңбек ақысын төлеу мәселесі де өзекті болып отыр. Мамандықтар бөлінісінде мұғалімдердің жұмысы әлі де төмен ақылы жұмыс болып табылады (айына 73,2 мың теңге). ЭЫДҰ 34 елінен 24 елінде тарифтік модель пайдаланылады. Ол 40 сағаттық жұмыс аптасына, қосымша жұмысқа (сынып басшылығы, дәптерлерді тексеру) төлемдерден, уәждемелік төлемдерден (оқушылардың оқу үлгерімі, оқушылардың конкурстарда жеңісі) құралған.

2014 жылғы қаңтардан бастап жан басына шаққандағы нормативтік қаржыландыруды сынауға қосымша Ақмола облысының

118

13 пилоттық мектебі қосылды (2013 жыл – ОҚО, ШҚО, Ақтөбе, Алматы облыстарының 50 пилоттық мектебі).

Сынау қорытындыларын талдаудан қатысушы мектептердің 8 шешуші көрсеткіштің әрқайсысы бойынша жақсаруы байқалды. Бұл қаржыландыру қағидатының өзгеруі мен білім сапасының оң динамикасының тікелей өзара байланысты екені туралы қорытынды жасауға мүмкіндік береді (2.2.2-кесте).

2.2.2-кесте. 63 пилоттық мектепте сынаудың аралық қорытындылары

Көрсеткіш 2012-2013 оқу жылы

2013-2014 оқу жылы

1 Біліктілігін арттырған қызметкерлер 21% 26% 2 Санаттары бар педқызметкерлер үлесі 58% 60% 3 Мектепте құрылған және әрекет ететін

балаларға арналған үйірмелер мен секциялар саны

780 953

4 Оқушылар үшін өткізілген танымдық іс-шаралардың және оқытушыларға арналған тренингтердің саны

445 651

5 Педагогтар шығарған басылымдар (газеттерде, конференция жинақтарында, оқу журналдарында, мектеп сайтында), әдістемелік құралдар (жинақтар, кітапшалар, электрондық оқу құралдары) саны

1 251 2 492

6 Конкурстар мен жарыстардың (спорттық, пәндік, ғылыми, зияткерлік) жеңімпаз-оқушылар үлесі

17% 22%

7 ҰБТ орташа көрсеткіші 71 балл 76 балл 8 Педагогтардың орташа айлық жалақысы 72 мың теңге 105 мың теңге

Дереккөз: «Қаржы орталығы» АҚ деректері

Мектеп білімін қаржыландырудың жаңа жүйесінің нәтижелері

балаларды оқыту үшін шығындарды анықтаудың бірыңғай тәсілі,

бюджет қаржысын ашық және әділ жұмсау, педагогтардың еңбек

ақысын сараланған төлеу, мектеп менеджментінің жоғары деңгейі

болуы қажет.

119

Қорытынды және ұсынымдар

Мектеп желісін жыл сайын қысқарту аясында мектеп оқушыларының өсуі байқалады (+90 851 адам), бұл қосымша оқушы орындарын талап етеді.

ШЖМ үлесі 45,2% құрайды. Кепілденген нормативтік толығуы 853 ШЖМ-ге сәйкес келмейді. ШЖМ мәселелерін шешу үшін қаржылық, кадрлық және стратегиялық шығындарды, әр түрлі баламалардың жүзеге асырылуы мен жарамдылығын есепке алу қажет (тасымалдау, мектеп жанындағы интернаттар, қашықтықтан оқыту, ресурс орталықтары).

ШЖМ-де оқытудың тиімді технологияларын енгізудің жеткіліксіз деңгейі әдістемелік қызмет жұмысын күшейтуді және материалдық-техникалық базаны нығайтуды талап етеді.

Мұғалімдердің тиісті дайындығының болмауы ШЖМ қосарлы сыныптарында оқудың ұйымдастырылуын қиындатады. Жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру мамандықтарының жіктеуішінде бірнеше пәндер бойынша қосымша мамандығы бар мұғалімдерді дайындау көзделген.

Балалардың 12,2%-ы тасымалдаумен қамтылмаған. Мектеп автобустарын қосымша сатып алу қажет (283 бірл.), оның ішінде 77 – тек Алматы облысы үшін.

Мектеп білімін инфрақұрылымдық дамытуды жалғастыру керек. 136 апатты мектептерде 39 146 бала оқытылады. Олардың ең үлкен саны Оңтүстік Қазақстан облысына келеді (48 бірл.).

95 білім беру ұйымында 12 229 мың бала үш ауысымда оқытылады. Осындай мектептердің жартысынан астамы (55 бірл.) Алматы облысына келеді.

Кең аумақты Интернетке мектептердің 62,8%-ы қосылған, интерактивті тақталар 73,2%-да бар. Орташа алғанда оқу үдерісінде пайдаланылатын 1 компьютерге 15 оқушыдан келеді.

Педагогтардың 50,1%-ы жоғары және бірінші біліктілік санатына ие болады. Мұғалімдердің 5,5%-ы деңгейлі бағдарламалар бойынша біліктілігін арттыру курстарынан өтті. Жаңа пішіндегі курстар жоғары нәтижелерді көрсететін педагогтардың топтарына ғана қолжетімді болмауы керек.

Әлемде мұғалімде магистр дәрежесінің болуы міндетті талапқа айналады. Қазақстанда магистрлік дәрежесі бар мұғалімдердің үлесі тек 0,6% құрайды.

120

Жас кадрлармен толығу мұғалімдердің 11,9%-ын құрады. Педагогикалық жоғары оқу орындарына мектептің үздік түлектерін тарту және олардың қызметінің басында мұғалімдерді қолдауды дамыту бағдарламасын әзірлеу ұсынылады.

ЖМЦ пәндеріне ағылшын тілінде елдің 110 мектебінде зерделенеді. Мұнымен қатар көп тілді мұғалім кадрларын дайындау және 3 тілде оқытатын мектептерді оқу-әдістемелік қамтамасыз ету мәселелері өзекті болып табылады.

Ел мектептеріне әр түрлі пәндер бойынша 900 маман қажет. Мұғалімдерді жұмылдырудың мақсатқа бағытталған саясатын жасау, соның ішінде еңбек жағдайын мен кәсіби өсуін жақсарту, қаржылық ынталандыруларды қамтамасыз ету керек.

Мектептен тыс ұйымдарда және мектеп үйірмелерінде балаларды қосымша біліммен қамту - 60,5%. Бейіні бойынша білімі бар, қосымша білім беретін педагогтар үлесі олардың жалпы санынан 25% құрайды.

Мүмкіндігі шектеулі балаларды жалпы білім беретін үдеріске енгізу бойынша әр түрлі шаралар іске асырылады. Балалардың басқа санаттарын инклюзивтік біліммен қамту бойынша ұқсас механизмдерді әзірлеу қажет: мигранттар, оралмандар, девианттық мінез-құлқы бар балалар, жетімдер, виктимді балалар және т.б.

Оқудың қайталанған курсына 967 (0,04%) оқушы қалдырылды. Олардың ең үлкен саны Солтүстік Қазақстан облысында тіркелген.

Қалалық және ауылдық мектептерде оқушылардың ОЖСБ орташа балының шамасында айырмашылық сақталады (-3,9).

Ауылдық мектеп түлектерінің ҰБТ орташа балы қалалық мектептерден төмен болады (- 7,35). ҰБТ бойынша үздік және артта қалған мектеп арасындағы айырмашылық - 72,25 балл. Ауылдық және қалалық жерде мектеп оқушыларының оқу үлгерімінің айырмашылығын қысқарту мәселесі өзекті болып қалады.

Тиімділігі төмен мектептер мен үлгерімі нашар оқушыларды қолдау саясаты қажет. Оқуда прогреске ықпалын тигізетін, даму бағдарламаларын іске асыруға қосымша ресурстарды бөлу қажет.

ТЕХНИКАЛЫҚ

ЖƏНЕ КƏСІПТІК

БІЛІМ БЕРУ

2.3

122

2.3. ТЕХНИКАЛЫҚ ЖӘНЕ КӘСІПТІК БІЛІМ БЕРУ

Мемлекет басшысы бастамашы болған «Нұрлы жол»

экономикалық саясаты еліміздің жастарына кәсіби дамуда көп мүмкіндік береді. Инновациялық жобаларды іске асыру еңбек

нарығында сұраныстағы мамандықтар бойынша жаңа жұмыс орындарын ашады.

Осыған байланысты негізгі нормативтік бастамалар техникалық және кәсіптік білім беруді (ТжКБ) дамытудың, оның ішінде мемлекеттің

бастапқы жұмысшы кәсібін алу мен мүдделі тараптардың дуалды оқыту құзыреттерін анықтауға кепіл беруінің заңнамалық негізін

жетілдіруге бағытталған. ТжКБ ұйымдарының желісі. ТжКБ жүйесі жаңа өндірістердің

практикалық бағытталған жұмысшылар мен мамандарға күн сайын өсіп келе жатқан жаңа сұранысын қамтамасыз етуі тиіс. Бұл тек

заманауи шебер жабдықпен жарақтандыру ғана емес, сонымен қатар біліктілігі жоғары инженерлік-педагогикалық кадрлар даярлауды талап

етеді. Техникалық және кәсіптік білім беретін білім ұйымдарының

қызметіне талаптарды күшейту соңғы үш жыл ішінде оқу орындары желісінің азаюы (68 бірлік) себептерінің бірі болып табылады.

2014 жылы 820 ТжКБ ұйымы оқыту бойынша жұмысты жүзеге асырады (қосымша, 2.3.1-кесте, 2.3.1-сурет).

2.3.1-сурет. ТжКБ ұйымдары желісінің динамикасы, бірлік

888499 389

849

472 377

820467 353

барлығы мемлекеттік жекеменшік

2012 2013 2014


Жамбыл, Батыс Қазақстан, Маңғыстау және Павлодар облыстарының ТжКБ ұйымдарының желісі өңірлік еңбек нарығын

123

жұмысшы мамандықтарының білікті мамандарымен қамтамасыз етіп отыр. Алматы қаласында, Шығыс Қазақстан және Оңтүстік Қазақстан облыстарында жоғары оқу орындарының жанындағы колледждер желісі оңтайландырылды (2.3.2-сурет).

2.3.2-сурет. ТжКБ ұйымдары, бірлік


2014 жылы ауыл колледждері желісінің көрсеткіші ТжКБ ұйымдарының жалпы санының 20% құрады. Өткен жылмен салыстырғанда Ақмола, Шығыс Қазақстан, Қызылорда және Оңтүстік Қазақстан облыстарында олардың саны кеміген. Бұл өңірлік үрдістер халықтың, оның ішінде жастардың ішкі көші-қоны мен қалаға қоныс аударуының салдарынан болуы ықтимал (қосымша, 2.3.2-кесте, 2.3.3-сурет).

2.3.3-сурет. ТжКБ ауылдық ұйымдары желісінің динамикасы, бірлік

13 6 27 5 17 17 16 9 10 9 4 10 13 17

-2 -3 -1 -3

13

6

25

5

1417 16

9 10 84

1013 14

2013 динамика 2014


124

Сонымен қатар, Қарағанды облысында оң өңірлік тәжірибе байқалады. 2014 жылы ауылда сұранысқа ие «Фермерлік шаруашылық», «Тракторшы-машинист», «Слесарь-жөндеуші», «Аспаз», «Құрылыс», «Автомобиль көлігіне техникалық қызмет көрсету, оны жөндеу және пайдалану» және т.б. сияқты мамандықтар даярлауды жүзеге асыратын «Нұра көпбейінді колледжі» ашылды. Колледж инфрақұрылымы 100 орындық жатақхана мен арнайы жабдықталған оқу кабинеттері мен шеберханалардан тұрады.

Мемлекет-жекешілік әріптестік шеңберінде, Атырау өңіраралық APEC Petrotechnic мұнай-газ саласы кадрларын даярлау орталығында 160 адам білім алды (шетелдік әріптестер British Council және GSE Systems, PetroED және SPT және жекеменшік компаниялар – «ҚазМұнайГаз» ҰК» АҚ және «АйДан-Мұнай» АҚ оқу бағдарламалары.

Оқу уақытының 36% - 50% көлемінде практикалық білім беру италиялық компания Elettronica Veneta S.p.A жабдықтаған 9 заманауи зертхана базасында өтеді. Оқу бағдарламаларына қосымша модулдерді интеграциялау алғаш рет 300 студентке BOSIET (теңізде тіршілік ету) және H2S (күкіртсутегінен қорғаныс) бірегей практикадан өтуге мүмкіндік берді.

ТжКБ ұйымдарының контингенті. Халықаралық конвенцияларда білімге, кәсіби даярлауға және еңбекпен қамтуға қолжетімділік теңдігі адамның конституциялық құқығын іске асырудың негізгі қағидаттары ретінде анықталған. Халықаралық еңбек ұйымы (ХЕҰ) Адам ресурстарын дамыту жөніндегі ұсынымдарда «мүше елдер жұмысқа қабылдар алдында және әлеуметтік әріптестермен ынтымақтастықта оқыту мен даярлауға жауапкершілікті мойындауы, еңбекпен қамтуды кеңейтуі тиіс» деп жазылған.

Білім беру қызметтеріне қолжетімділік оқытылатындар контингенті көрсеткіштерімен және халықтың қандай да бір білім деңгейін қамтуымен сипатталады. Бұл ретте әлеуметтік факторлар, оның ішінде демография, көші-қон, урбандалу көрсеткіштері анықтаушы көрсеткіштер болып табылады. Сонымен қатар, 1996-1999 жылдар аралығындағы кезеңде бала туу көрсеткішінің

125

төмендеуі ТжКБ ұйымдары контингентінің көрсеткіштерін кемітуге әсер етті.

ҚР ҰЭМ СК деректеріне сәйкес нәрестелер санының төмендеуі мен халықтың табиғи өсімі белгіленген (35 597 және сәйкесінше 16 985 адам). Бала туудың кемуінің жоғары көрсеткіші 1999 жылдарға тиесілі (2014 - 1999 = 15 жас) (2.3.4-сурет).

2.3.4-сурет. Туған балалардың саны және халықтың табиғи өсімі, адам


Өз кезегінде бұл 2013 жылмен салыстырғанда ТжКБ контингентінің төмендеуіне әсер етті (-30 487 адам). 2014 жылы ТжКБ

бағдарламаларымен қамтылған студенттердің жалпы саны 531 453 адамды құрады. Сонымен бірге колледж шәкірттері контингентінің

сандық құрамының жыл сайынғы кему үрдісі байқалады (-55 857 адам) (қосымша, 2.3.3-кесте, 2.3.5-сурет).

2.3.5-сурет. ТжКБ оқитындар контингентінің динамикасы, адам


126

Жалпы алғанда, ТжКБ жүйесінде еліміздегі типтік жастағы халықтың жалпы санынан (2 888 166 адам, 15-24 жас) 480 051 студент (16,6% адам) оқып жатыр. ЕО және ЭЫДҰ елдерінде типті жастағы халықты кәсіби білім берумен қамту Қазақстан көрсеткішінен 3 есе асып түседі (2.3.6-сурет).

2.3.6-сурет. ТжКБ 15-24 жастағы жастарды қамту, %

Д

ереккөз: ҚР БҒМ, ЭЫДҰ, ЕО деректері

Өңірлерді салыстырғанда бастапқы жұмысшы мамандығын алып жатқан типті жастағы жастар үлесінің неғұрлым биік көрсеткіштері (23,1%) Алматы қаласына тиесілі. Орташа республикалық мәннен жоғары көрсеткіштерді Астана және Ақмола облысы (+ 4,9% және сәйкесінше +3,5%) көрсетіп отыр (2.3.7-сурет).

2.3.7-сурет. ТжКБ 14-24 жас аралығындағы жастарды қамту, %


127

ТжКБ ұйымдары контингентін салыстырмалы талдау мемлекеттік

колледждерде (58,4%) оқитындардың басым екендігін көрсетеді. Олардың ішінде студенттердің 70% көбі Солтүстік Қазақстан, Қостанай

және Ақмола облыстарында мемлекеттік колледждерде білім алады (2.3.8-сурет).

2.3.8-сурет. Мемлекеттік колледждерде оқитын ТжКБ контингенті, %

36,443,0

51,8 53,6 53,9 55,7 56,9 57,4 58,4 60,7 63,6 63,9 67,7 69,9 70,5 75,184,2


2014 жылы бюджеттік негізде ТжКБ жүйесінде студенттердің жалпы санының 46,3% оқып жатыр. Мемлекеттік тапсырыс есебінен

оқитындардың басым үлесі Қостанай, Солтүстік Қазақстан және Ақмола облыстарына тиесілі, бұл жергілікті атқарушы органдардың

өңірлік еңбек нарығын сұранысқа ие жұмысшы кадрлармен қамтамасыз етуге мүдделі екендігін көрсетеді. Бұл көрсеткіш Астана,

Алматы қалаларында, Ақтөбе, Атырау және Оңтүстік Қазақстан облыстарында 40% төмен болып отыр. Бюджеттік және ақылы негізде

оқитындардың тең үлесі Алматы, Қарағанды, Қызылорда және Маңғыстау облыстарында байқалады (2.3.1-кесте).

128

2.3.1-кесте. ТжКБ контингенті, адам

Өңір Барлығы Оның ішінде

мемлекеттік жекеменшік бюджеттік негізде

ақылы негізде

Ақмола 22 452 15 835 6 617 13 333 9 119

Ақтөбе 33 003 18 377 14 626 12 458 20 545

Алматы 33 239 23 229 10 010 16 883 16 356

Атырау 19 009 12 876 6 133 7 817 11 192

ШҚО 38 885 20 858 18 027 18 343 20 542

Жамбыл 29 922 17 019 12 903 13 513 16 409

БҚО 22 131 12 707 9 424 10 265 11 866

Қарағанды 47 491 30 223 17 268 23 616 23 875

Қостанай 25 482 19 130 6 352 16 274 9 208

Қызылорда 24 493 13 197 1 1296 12 443 12 050

Маңғыстау 25 007 15 182 9 825 12 556 12 451

Павлодар 23 940 15 308 8 632 12 361 11 579

СҚО 13 430 11 308 2 122 8 513 4 917

ОҚО 75 600 39 162 36 438 28 874 46 726

Астана қ. 28 086 12 072 16 014 10 527 17 559

Алматы қ. 61 975 22 528 39 447 23 544 38 431 Республикалық колледждер 7 308 7308 - 4 710 2 598

ҚР 531 453 306 319 225 134 246 030 285 423


Қазақстанның индустриялық-инновациялық даму бағыты техникалық және қызмет көрсетуші кадрлар даярлауда сапалы

дамуды талап етеді. ҚР ДӘДМ еңбек, әлеуметтік қорғау және көші-қон комитетінің бағалауы бойынша Қазақстанда жыл сайын кәсіби-

техникалық білімі бар мамандар үшін 20 мың жұмыс орны бос қалып отыр.

ҚР БҒМ деректері бойынша 2014 жылы мемлекеттік тапсырыс бойынша 73 027 маман дайындалды. Оның ішінде жоғары үлес

«Өндіріс, құрастыру, пайдалану және жөндеу (салалар бойынша)», «Сервис, экономика және басқару», «Байланыс, телекоммуникация

129

және ақпараттық технологиялар» сияқты ТжКБ кадрларын даярлау

бағыттарына тиесілі болып келеді. Педагогикалық кадрлар даярлау мен агроөнеркәсіптік кешенді дамытуға гранттар көзделген. Алайда,

«Мұнай-газ және химия өндірісі» және «Геология, таукен өндіру өнеркәсібі және пайдалы қазбалар өндіру» сияқты еліміздегі

сұранысқа ие болып отырған мамандықтар бойынша мемлекеттік

тапсырыс бар болғаны 2% құрайды (2.3.9-сурет).

2.3.9-сурет. Дайындық бағыттары бойынша ТжКБ студенттерінің контингенті, %

0,1

0,2

1,5

1,9

2,6

2,7

3,5

5,4

6,5

9,0

9,5

10,1

10,6

10,9

11,1

14,5

Құқық

Метрология, стандарттау және сертификаттау

Металлургия және машина жасау

Геология, тау кен өндіру өнеркәсібі және пайдалы қазбаларды өндіру

Мұнай-газ және химия өндірісі

Экономика

Өнер және мәдениет

Энергетика

Медицина, фармацевтика

Құрылыс және коммуналдық шаруашылық

Көлік (сала бойынша)

Сервис және қызмет көрсету

Ауыл шаруашылығы, ветеринария және экология

Білім

Байланыс, телекоммуникация және ақпараттық технологиялар

Өндіріс, құрастыру, пайдалану және жөндеу (сала бойынша)


130

2014 жылы ҚР ДӘҚМ ҚР ҮЕҰ бірлесе отырып 118 842 тіркелген белсенді кәсіпорынның 3 767-інен кадрлық қажеттіліктер туралы сұрау жүргізді. Сұрау нәтижелері тігінші, электрші, ағаш ұсташы-бетоншы мамандықтарының (Ұлттық біліктілік шеңберінің ІІ тобы, ҰБШ) сұранысқа ие екендігін көрсетті (қосымша, 2.3.4-кесте, 2.3.10-сурет).

2.3.10-сурет. ҰБШ І және ІІ тобының басым мамандықтарының ТОП-10, салмақтық үлесі, %

Дереккөз: ҚР ДӘДМ деректері

Өз кезегінде бұл елімізде шағын және орта бизнестің дамуымен байланысты, ал бұл кадрларға өңірлік сұранысты анықтайтын фактор болып табылады. Мысалы, 2014 жылы тек Оңтүстік Қазақстан облысында 3 жекеменшік жеңіл өнеркәсіп кәсіпорны ашылып, 791 жұмыс орны пайда болды (қосымша, 2.3.5-кесте). Бұл ретте, өңірде «Тігін өндірісі және киімді модельдеу» бағытындағы мамандықтарға қазіргі сұраныс кезінде (565 адам), мемлекеттік тапсырыс 2 134 адамды құрап отыр (2.3.2-кесте).

Ал, Ақтөбе облысында, ҰБШ І және ІІ топтарының ҮЗДІК-10 басым мамандықтар сауалнамасының нәтижелері бойынша «Таукен жұмысшылары» мамандығы жоғары сұранысқа ие болып отыр (14,4%), ал өңірде осы мамандыққа мемлекеттік тапсырыс 2,1% құрайды (қосымша, 2.3.6-кесте).

131

2.3.2-кесте. Мемлекеттік тапсырыс бойынша оқитын ТжКБ оқитындардың үлесі, даярлау бағыттары, %

Өңір Бі

лім

бер

у

Құқы

қ

Мед

ицин

а, ф

арм

ацев

тика

Өне

р ж

әне

мәд

ение

т

Сер

вис,

эко

ном

ика

жән

е ба

сқар

у

Мет

роло

гия,

ста

ндар

ттау

жән

е се

ртиф

икат

тау

Геол

огия

, тау

кен

өнді

руш

і өне

ркәс

ібі

жән

е па

йдал

ы қ

азба

лар

өнд

іру

Мұн

ай-г

аз ж

әне

хим

ия ө

ндір

ісі

Эне

ргет

ика

Мет

аллу

ргия

жән

е м

ашин

а ж

асау

Көлі

к (с

ала

бойы

нша)

Өнд

іріс

, құр

асты

ру, п

айда

лну

жән

е ж

өнде

у (с

ала

бойы

нша)

Байл

аны

с, т

елек

омм

уник

ация

жән

е ақ

пара

тты

қ те

хнол

огия

лар

Құры

лыс

жән

е ко

мм

унал

дық

шар

уаш

ылы

қ

Ауы

л ш

аруа

шы

лығы

, ве

тери

нари

я

жән

е э

коло

гия

Ақмола 16,7 0,0 4,2 5,2 15,6 0,0 3,7 0,7 3,6 1,5 4,9 9,5 3,6 10,4 20,6

Ақтөбе 7,9 0,0 8,1 2,4 9,8 0,4 3,0 2,1 6,8 2,5 10,9 11,2 14,4 10,3 10,2

Алматы 13,0 0,6 7,0 2,8 19,1 0,0 0,0 0,0 3,2 0,3 9,5 12,5 16,5 3,4 12,2

Атырау 11,7 0,0 8,6 3,5 8,9 0,0 0,0 14,3 7,3 2,9 9,8 6,3 8,7 9,3 8,8

ШҚО 8,5 0,1 7,4 4,4 16,4 0,1 7,2 0,6 5,9 2,0 9,2 9,4 7,6 9,8 11,3

Жамбыл 7,9 0,0 9,7 3,1 9,2 0,0 3,2 3,6 4,5 2,7 13,8 10,4 12,5 4,6 14,8

БҚО 8,6 0,0 6,6 3,5 12,7 0,0 0,0 3,3 4,3 0,7 5,8 9,5 10,5 16,5 18,2

Қарағанды 13,8 0,0 4,9 3,7 16,5 0,3 2,6 0,6 5,0 1,1 10,8 17,5 8,7 7,0 7,5

Қызылорда 10,2 0,0 7,6 3,0 7,2 0,3 1,2 4,7 5,1 0,6 10,1 13,1 7,7 15,0 14,2

Қостанай 11,2 0,2 3,9 2,8 13,4 0,6 5,5 0,0 5,5 0,2 11,5 19,6 3,3 12,7 9,6

Маңғыстау 13,7 0,8 3,5 2,6 12,5 0,4 0,2 10,8 6,4 4,0 8,7 12,1 13,9 8,2 2,2

Павлодар 12,5 0,0 6,5 3,5 8,5 0,1 1,4 2,8 8,5 5,7 16,7 8,4 9,3 6,6 9,5

ОҚО 7,2 0,0 7,6 2,7 7,0 0,1 0,4 3,4 5,3 0,8 8,2 20,8 11,9 8,7 15,8

СҚО 17,3 0,0 4,5 2,9 11,1 0,0 0,0 0,0 5,4 1,0 9,8 9,3 4,7 10,6 23,4

Алматы қ. 5,3 0,1 3,0 1,0 16,9 0,2 0,0 0,1 6,9 0,9 6,6 28,2 22,6 7,8 0,5

Астана қ. 15,0 0,0 9,4 1,5 21,4 0,2 0,0 0,0 3,9 0,0 8,8 13,3 13,1 13,0 0,2

ҚР 10,9 0,1 6,5 3,5 12,8 0,2 1,9 2,6 5,4 1,5 9,5 14,5 11,1 9,0 10,6


Өңірлік еңбек нарығының дамуын ескере отырып, жұмысшы мамандықтар кадрларына орта мерзімді болжамдық сұраныстарды

уақытылы түзету қажет. Шығыс Қазақстан облысында ШОБ және ірі

132

кәсіпорындар үшін мемлекеттік тапсырыспен кадрлар даярлау

тәжірибесі еліміздің білім беру жүйесіне берілуі мүмкін. ҚР БҒМ деректері бойынша 2014 жылы күндізгі оқу нысаны

бойынша ТжКБ оқитындардың контингенті дәстүрлі басым үлесті 81,4% (457 600 студент) құрайды. Күндізгі нысанда оқитын

студенттердің жоғары үлесі (86% артық) көші-қон процестері

көрсеткіштері жоғары және халық тығыз орналасқан өңірлерде (Астана және Алматы қалалары, Оңтүстік Қазақстан облысы) байқалады.

2013 жылмен салыстырғанда сырттай оқу нысанында оқитындардың саны ұлғайды (+12 191 адам) (2.3.11-сурет).

2.3.11-сурет. Оқу нысандары бойынша ТжКБ контингенті, %


Сырттай нысанда оқитындар контингентінің Ақтөбе, Маңғыстау,

Батыс Қазақстан және Жамбыл облыстарында өсуі, ашылған кәсіпорындардың халыққа жаңа мамандықтар бойынша жұмысқа

орналасуына мүмкіндік беретіндігімен байланысты болып отыр. Мысалы, «Хромтау таукен-техникалық колледжінің» сырттай

бөлімде 596 студенттің ішінен 337 адам Дон таукен-байыту комбинатының және «Қазхром» трансұлттық компаниясының»

жұмысшылары болып табылады. Оқу оларға қосымша мамандық

алуға немесе неғұрлым жоғары біліктілік алуға мүмкіндік береді (2.3.12-сурет).

133

2.3.12-сурет. Оқу нысандары бойынша ТжКБ контингенті, %

72,9 75,5 77,2 77,4 80 80,2 81,2 81,2 82,6 82,7 83,4 83,6 84 84,8 86,9 87,7 87,9

26,6 24,4 22,4 20,2 18,8 17,8 18,8 18,8 17,4 16,6 15,6 16,4 14,0 15,2 12,9 10,7 12,1

күндізгі сырттай


БХСК - 2011 орта буынды білікті жұмысшылар мен мамандар

даярлау бойынша, оқу бағдарламаларында оқитындар санының

ерекшеліктеріне сай анық бөлуді қарастырады. Қазақстанда БХСК

3 бағдарламалары (9 сынып базасында) бойынша ТжКБ жүйесінің

оқитындарының үлесі 61%, БХСК 4 – 39% құрайды (жалпы орта білімді

аяқтағаннан кейін). Бұл ретте БХСК 3 бағдарламалары бойынша

оқитындар көрсеткішінің ұлғаюы елеусіз (+2%) болып табылады

(2.3.13-сурет).

2.3.13-сурет. Оқу бағдарламалары бойынша ТжКБ контингенті, адам


134

ТжКБ жүйесі бойынша БХСК 3 және БХСК 4 оқу

бағдарламаларымен оқитындар контингентінің өңірлік пропорциясыздығы байқалады. Батыс Қазақстан, Шығыс Қазақстан

және Ақтөбе облыстарының колледждерінде бұл көрсеткіштер шамамен бірдей болып келеді.

Оқушыларды бастапқы жұмысшы кәсібін алуда ерте бейіндендіру

үрдісі Астана және Алматы қалаларында, Ақмола, Қарағанды, Жамбыл және Алматы облыстарында байқалады (2.3.14-сурет).

2.3.14-сурет. Оқу бағдарламалары бойынша ТжКБ контингенті, өңірлер,%

72,4 69,3 67,8 65,9 65,8 65,1 64,7 63,2 62,6 61,5 61,5 61,0 58,1 55,7 52,0 51,4 50,4

27,6 30,7 32,2 34,1 34,2 34,9 35,3 36,8 37,4 38,5 38,5 39,0 41,9 44,3 48,0 48,6 49,6

9 сынып базасында 11 сынып базасында


Сонымен қатар негізгі мектеп базасында ТжКБ ұйымдарына

қабылдаудың жоғары көрсеткіштеріне (+ 14,3%) қарамастан, статистикалық деректерді салыстырып талдау соңғы үш жылда осы

көрсеткіштің төмендеу (-30 086 адам) үрдісін көрсетіп отыр. Бұл 1997-1999 жылдары демографиялық процестердің салдары болып

табылады (2.3.15, 2.3.16-суреттер).

135

2.3.15-сурет. Бала туу, адам


2.3.16-сурет. ТжКБ ұйымдарына қабылдау динамикасы, адам


2014 жылы жалпы республикамыздың білім беретін мектептерінің 127 612 түлегінің ішінен 33 176 адам (26%) ТжКБ жүйесінде білім алуды жалғастырды. Бұл ретте еңбек нарығында мектеп түлектерін біліктіліксіз жұмысқа орналастыру үрдісі байқалады. Өңірлерді салыстырғанда олардың басым үлесі Оңтүстік Қазақстан облысына (10 875 адам) келеді. Бұл оқушыларды даярлаудың сапалық деңгейінің жеткіліксіздігінің, ата-аналардың жасөспірімдерді ерте бейіндендіруге қатысуының төмендігінің, көші-қон аспектілерінің және еңбек нарығының өңірлік қабілеттерінің салдары болып табылады (қосымша, 2.3.7-кесте, 2.3.17-сурет).

2.3.17-сурет. Жұмыспен қамтылған мектеп түлектерінің үлесі, %


136

Халықаралық сарапшылар БХСК 2 және БХСК 3 бағдарламалары бойынша оқитындардың арасында мақсатты бағытталған кәсіби бағыттылық жұмысты жүргізу қажеттілігін атап өтеді. Сонымен, OECD Skills-2015 әлеуметтік зерттеу қорытындысы бойынша оқушылардың 49% астамы кәсіп таңдауда көмек қажет етеді.

Жекеменшік нысандар бойынша ТжКБ студенттерін қабылдауды сапалық талдау мемлекеттік колледждерде осы көрсеткіштің артқанын (+ 30 136 адам) көрсетеді. Өңірлік аспектіде Солтүстік Қазақстан, Қостанай, Ақмола және Алматы облыстарында мемлекеттік колледждерге студенттер қабылдау көрсеткіштері жекеменшік колледждермен салыстырғанда 5-6 есе асып түседі. Бірақ, Алматы мен Астана қалаларында көбі жекеменшік колледждерде білім алады (қосымша, 2.3.8-кесте, 2.3.18-сурет).

2.3.18-сурет. ТжКБ ұйымдарына студенттер қабылдау, өңірлер, %

35,3 42,5 54,1 54,5 55,6 55,7 55,8 58,7 61,7 61,9 65,1 65,3 66,5 72,2 73,4 75,9 85,9

64,7 57,5 45,9 45,5 44,4 44,3 44,2 41,3 38,3 38,1 34,9 34,7 33,5 27,8 26,6 24,1 14,1

мемлекеттік жекеменшік


ТжКБ-ға 11 сынып базасында студенттер қабылдаудың жоғары көрсеткіштері Батыс Қазақстан, Шығыс Қазақстан және Ақтөбе облыстарында байқалады. Астана, Алматы қалалары мен Жамбыл облысында негізгі орта мектеп түлектері елеулі бөлікті құрайды (2.3.19-сурет).

137

2.3.19-сурет. Оқу бағдарламалары бойынша ТжКБ ұйымдарына студенттер қабылдау үлесі, %


ҚР БҒМ деректері бойынша ТжКБ жүйесі ұйымдарын бітіріп

шыққандар көрсеткішінің жыл сайын төмендегені байқалады.

Бұл көрсеткіштің төмендеуі 2012 жылмен салыстырғанда 7%

(-12 361 адам), оның ішінде мемлекеттік колледждерде - 9,8%

(-10 725 адам) құрады (2.3.20-сурет).

2.3.20-сурет. Меншік нысандары бойынша түлектер саны, адам

184 520 175 940 172 159

109 880 104 852 99 155

2012 2013 2014

барлығы оның ішінде мемлекеттік


138

ТжКБ түлектерінің контингентін салыстырып талдау барысында,

мемлекеттік тапсырысқа (74 106 адам) қарағанда ақылы негізде оқитындардың үлесі басым (98 053 адам) екендігін көрсетті. Астана,

Алматы қалаларында, Ақтөбе, Маңғыстау және Жамбыл облыстарында бюджет негізінде оқыған түлектер үлесінің аздығы

(40% кем) байқалады. Осы көрсеткіштің 50% артық мәні

Солтүстік Қазақстан, Қостанай, Павлодар және Ақмола облыстарында байқалады (2.3.21-сурет).

2.3.21-сурет. Оқу нысандары бойынша ТжКБ ұйымдары түлектерінің үлесі, %

32 34 35,6 37,5 38 40,1 41 43 43 44,8 45,7 48,4 49,2

53,6 54,4 56,3 56,9

68 66 64,4 62,5 62 59,9 59 57 57 55,2 54,3 51,6 50,8

46,4 45,6 43,743,1

бюджеттік негізде ақылы негізде


ТжКБ жүйесінің түлектерін бюджеттік немесе коммерциялық оқу нысанына қарамастан сапалы даярлау мәселесі өзекті болып отыр. Кадрларды сертификаттаудың әлемдік практикасын ескергенде, жұмыс берушілердің салалық қауымдастықтарында колледж түлектерінің кәсіптік даярлық деңгейін бағалау және біліктілік беруді бағалау (КДДБ) ТжКБ саласы сапасының көрсеткіші болуы тиіс.

2014 жылы КДДБ рәсімі ТжКБ мамандарын даярлауда 14 бағытты қамтыды, оның ішінде техникалық мамандықтар бойынша -

139

85% және гуманитарлық – 15%. КДДБ қамтыған мамандықтар санының артқаны (+7,3%) байқалады.

2014 жылы 702 колледж (мемлекеттік – 405, жекеменшік - 297 бірлік) түлектерінің жалпы санының 61 % КДДБ өтті. ТжКБ түлектерінің санының азаюы абсолюттік көрсеткіштерді көрсеткен кезде өткен жылмен салыстырғанда сертификат алған түлектердің саны 3,7% ұлғайды (2.3.22-сурет).

2.3.22-сурет. КДДБ көрсеткіштерінің динамикасы

96 557 98 786 101 360 105 152

150 140 137 147

2011 2012 2013 2014

сертификатталған түлектердің саны, адам КДДБ мамандықтарының саны, бірлік

Дереккөз: «РҒӘО» АҚ деректері

Еңбек нарығы талап ететін біліктілік сипаттамаларын Павлодар

облысы колледждерінің түлектері 100% растады. Шығыс Қазақстан

(+27%), Қарағанды (+23%) және Алматы (+14,6%) облыстарында осы

көрсеткіштің елеулі артқаны байқалады. Алматы (-3%) және Астана

қалаларында (-0,2%), Оңтүстік Қазақстан (-0,6%) және Маңғыстау

(-0,2%) облыстарында колледждердің сертификатталған түлектерінің

сапалық көрсеткіштерінің төмендегі байқалады (2.3.23-сурет,

қосымша, 2.3.9-кесте).

140

2.3.23-сурет. КДДБ сертификатын алған ТжКБ түлектерінің үлесі, %

88,7 95 69 94,4 82,1 90 99,7 91,1 89,9 98,3 87,1 97,3 99,4 92,8 76,5 94,9 97,3

93,9 92 96 96,7 96,7 97 97,1 97,4 97,9 98,1 98,2 99 99,2 99,5 99,5 99,6 100

2013 2014

Дереккөз: «РҒӘО» АҚ деректері

Халықаралық сарапшылар жұмыс берушілер мен бизнестің колледж түлектерінің КДДБ-да барынша аз қатысуына назар аударады. Республикалық білім беру саласының оқу әдістемелік бірлестіктері тестілік бағалау тапсырмаларын әзірлеуді жүзеге асырады. Осылайша оқитындарды даярлау деңгейінің сапасын тәуелсіз сырттай бағалау қағидаты сақталмайды. Жұмыс берушілердің КДДБ қатысуы олардың өкілдерінің емтихан комиссияларының жұмысындағы өкілдігімен шектеледі.

Осыған байланысты ТжКБ жүйесінің мамандарын «шығарған кезде» күтілетін нәтиже ретінде КДДБ институционалдық сүйемелдеуді қайта қарастыру қажет. Жұмыс берушілердің салалық қауымдастықтарының базасында КДДБ рәсімдерін тәуелсіз сертификаттау орталықтарына беруге жағдай жасау мүмкіндігін қарастыру ұсынылады.

Колледждер беретін білім беру қызметтерінің сапасын бағалаудың жаңа тетіктері тәуелсіз аккредиттеу болып табылады.

141

ҚР БҒМ деректері бойынша 2014 жылы ұлттық институтционалдық аккредиттеу рәсімінен 9 колледж (1,8%) өткен, оның 5-і жекеменшік.

Жастарды жұмыспен қамту мәселесі Еуропадағы экономикалық дағдарыстың басты салдарларының бірі болып отыр. 2013 жылы ЭЫДҰ елдерінде 35 миллионнан астам жас не білім алмаған, не жұмыспен қамтылмаған.

ҚР ҰЭМ СК 2014 жылы 458,6 мың жұмыссыз адамды тіркеген, оның ішінде 43,9 мың адам 15-24 жас аралығында. Гендерлік аспектіде жұмыссыз ерлер саны әйелдер санынан басым болып келгенімен, осы жастағы жұмыссыздық деңгейі әйелдер арасында жоғары (+ 0,5%) (2.3.24-сурет).

2.3.24-сурет. 15-24 жас аралығындағы халықтың жұмыссыздық көрсеткіштері, 2014 жылдың 4 тоқсаны


Бұл ретте қазақстандық жастарының ТжКБ жүйесінде білімін жалғастыру үшін барлық мүмкіндігі бар және дағдысы мен біліміне сәйкес еңбек нарығында да сұранысқа ие.

Жалпы алғанда, 2011-2014 жылдармен салыстырғанда ТжКБ ұйымдарының жұмыспен қамтылған түлектері үлесінің көрсеткішінде аздаған (-0,3%) айырмашылық бар. Бұл ретте 2011 жылмен салыстырғанда мемлекеттік тапсырыс бойынша білім алып жұмыспен қамтылған колледж түлектерінің көрсеткіші 8,6% ұлғайды (2.3.25-сурет).

142

2.3.25-сурет. ТжКБ түлектерін жұмыспен қамту динамикасы, %

75,1 75,5 76,1 74,8

60,366,7

70,5 68,9

2011 2012 2013 2014

барлығы оның ішінде мемлекеттік тапсырыс бойынша


Мемлекеттік тапсырыс бойынша білім алып, жұмыспен қамтылған түлектердің жоғары көрсеткіштері Астана, Алматы қалаларында, Оңтүстік Қазақтан, Ақтөбе, Солтүстік Қазақстан және Павлодар облыстарында байқалады (2.3.26-сурет).

2.3.26-сурет. ТжКБ ұйымдарының жұмыспен қамтылған түлектерінің үлесі, %

44,9 56 64,7 55,9 69,5 75 68,970

79,1 69,1 62,5 78,1 62,5 77,7 81 75,2 76,4

48,2 54,8 62,2 64,2 71,6 73,2 74,8 75,1 78,4 79,4 79,6 81,5 81,7 83,3 84 86,4 87,7

барлығы оның ішінде мемлекеттік тапсырыс бойынша


2014 жылы ТжКБ жүйесінің жұмыспен қамтылған түлектерінің үлесі жұмыс берушілер есебінен 12% (14 806 адам) құрады. ТжКБ түлектерін уақтылы жұмыспен қамту өңірлік қажеттіліктер мониторингісінің қорытындысы бойынша мемлекеттік тапсырысты қалыптастыру ғана емес, сонымен қатар жұмыс берушілердің жұмысшы мамандықтар кадрларын даярлауда тікелей қатысулары әсер етеді. Студенттерді кәсіпорындарда өндірістік практикадан өту үшін орындармен қамтамасыз ету республикамызда әлеуметтік

143

әріптестікті дамытудың оң мысалы болып табылады. Тек 2014 жылдың өзінде ғана өңірлік Білім басқармаларының деректері бойынша 215 112 колледж студенттері осынадай мүмкіндікке ие болған.

Өңірлік аспектіде студенттердің практика базасымен қамтамасыз етілуінің жоғары проценті Оңтүстік Қазақстан, Қостанай, Шығыс Қазақстан және Батыс Қазақстан облыстарында байқалады. Алматы қаласында бұл көрсеткіш бар болғаны 58,3% құрайды (2.3.27-сурет).

2.3.27-сурет. ТжКБ оқу орындарымен әріптестікті дамыту туралы мәліметтер

40,6 13,5 19 15,5 16,4 12,1 19,7 16,5 14,4 16,6 16,6 15,3 8,8 13,3 9,5 23,3

97,6 94,6 93,9 90,9 89,8 89,4 89 87,2 84,3 83,8 80,2 79,5 76,7 74,9 74,758,3

0,020,040,060,080,0100,0120,0

0,010,020,030,040,050,0

Кәсіпорындар базасында практикадан өту қажет болды, мың адам Кәсіпорындар базасында практикадан өтуді қамтамасыз ету,%


Колледждер үшін инженерлік-педагогикалық қызметкерлердің (ИПҚ) өндірісте тағылымдамадан өту мәселесі өзекті болып табылады. Кәсіпорындар базасында біліктілікті көтеру курстарынан өткен ИПҚ үлесінің өсуіне қарамастан (+1 003 адам), бұл көрсеткіш бар болғаны 8,2% құрайды.

Жалпы алғанда, 2014 жылы колледждер кәсіпорындармен ынтымақтастық туралы 27 638 шарт жасасты. Жұмыс берушілерге ТжКБ дамыту үшін 85 620 694 теңге бөлінді. Олардың ішінде бизнес жалпы сомасы 9 985 873 теңгені құрайтын 590 бірлік заманауи жабдық орнатуға жәрдемдесті. Бизнес тарапынан мамандарды даярлауда қолдау байқалады. Осылайша, мемлекеттік тапсырыс бойынша және кәсіпорын есебінен 3 203 студент оқыды. Бұдан басқа, компаниялар 1 590 колледж студенттеріне сомасы 9 816 642 теңгені құрайтын шәкіртақы бөлді.

144

DEULA (Германия) – кәсіптік оқыту мен біліктілік арттыру жөніндегі ресурстық орталық. DEULA оқыту-даярлау орталығы бар және Германияда осындай қызмет түріндегі ірі оқу орны болып табылады.

Германияның фермерлік ауыл шаруашылығы мен «Қызыл әскер аграрлық-техникалық колледжі» КМҚМ студенттерінің ынтымақтастық тәжірибесі халықаралық деңгейде әлеуметтік әріптестікті дамытуға мысал болып табылады. Павлодар облысы әкімдігі мен Германиядағы DEULA-Nienburg (Deutsche Lehranstaltfur Agrartechnik) Неміс ауыл шаруашылығы академиясы арасында қол қойылған меморандум аясында үш жыл ішінде колледждің 25 студенті Германияның жетекші ауыл шаруашылығы кәсіпорындарында ақылы (250 евро) негізде өндірістік практикадан өтті және 14 оқытушы арнайы пәндерден біліктілігін арттырды.

Бұл жоба колледж студенттері мен оқытушыларына тек теориялық білім алып, заманауи жабдықтарда жұмыс істеу дағдысын меңгеріп қана қоймай, сонымен қатар жеке тұлға ретінде дамуда кәсіби құзыреттілік, оның ішінде менеджмент және маркетинг бойынша білім алуға мүмкіндік береді.

2014 жылы колледж түлектерін жұмыспен қамту үлесінің 78% құрағанын атап өту керек.

Ендірме *. Халықаралық тәжірибе

Данияда әлеуметтік әріптестер ТжКБ ұйымдарының консультативтік органдары болып табылады. Олардың функциясына еңбек нарығының қажеттілігін анықтау, ТжКБ жаңа біліктіліктерін қалыптастыру туралы ұсыныстар әзірлеу, қолданыстағы бағдарламаларды бейімдеу, біріктіру немесе қайта құру кіреді. Бұдан басқа, олар ТжКБ бағдарламаларының мазмұны, құрылымы және оларды бағалау туралы кеңес беретін сауда комитеттерін қаржыландырады.

ЭЫДҰ елдерінде жұмыс берушілердің кадр даярлауға қатысудың түрлі нысандары бар. Мысалы, жыл сайын Германияда дуалды жүйе бойынша оқытуға 21,3% компания 500 мың адам қабылдайды және әрбір шәкіртке 16 800 доллар бөледі.

Данияда, Францияда, Ирландияда және Кореяда мемлекет жұмыс берушілерге міндетті түрде қаржыландыруды енгізді. Сонымен, Францияда еңбекақы төлеу қорынан 0,5%, ал Ирландияда 0,7% мөлшерде салық төлеу енгізілген.

Сонымен бірге жұмыс берушілерді кадр даярлауға тарту мақсатында ынталандырудың бірнеше түрлері бар. Мысалы, Канадада жұмыс беруші жыл сайын бір студентті дайындағаны үшін сомасы 4 000 доллардан 12 000 долларға дейін қаржы ала алады, Францияда – 2 500 доллар, Ұлыбританияда – 3 400 доллар.

145

Дуалды оқыту жүйесінің элементтерін енгізу үрдістері байқалады.

ЖАО деректері бойынша, 2014 жылы кәсіпорындармен бірлесе

отырып білім берудегі ынтымақтастықты жүзеге асыратын

ТжКБ ұйымдарының саны 37% артты (2013 - 176 колледж,

2014 жылы – 280).

Өңірлерге бөліп қарағанда, олардың үлесі Павлодар облысында

жоғары (88%). 2013 жылмен салыстарғанда осы көрсеткіштің Ақтөбе,

Шығыс Қазақстан, Жамбыл, Батыс Қазақстан, Қарағанды және

Маңғыстау облыстарында, Алматы қаласында ТжКБ ұйымдарында

2 есеге өскені байқалады (2.3.28-сурет).

2.3.28-сурет. Дуалды оқытуға тартылған колледждер саны


Әлеуметтік әріптестермен дуалды оқытуды қаржыландыруды талдау бизнестің кәсіпорындарда практикадан өту кезінде студенттерге шәкіртақы төлеуге қаржы бөлетінін және ТжКБ ұйымдарының МТБ күшейгенін көрсетеді (+37,8% және сәйкесінше +38,2%) (2.3.29-сурет).

146

2.3.29-сурет. Дуалды оқытуды қаржыландыру көрсеткіштері, мың теңге

114 294

21 21023 135 37 183

135 535

263 251

2013 2014

Тәлімгерлік ақысын төлеу Студенттерге шәкіртақы төлеу


«РҒӘО» АҚ деректері бойынша «Дуалды оқыту жүйесін енгізу»

толық ауқымды пилоттық жобасы республикамызда 25 колледжде 23 мамандық бойынша іске асырылып жатыр. Білім беру процесі

арнайы әзірленген эксперименттік оқу жоспарына сәйкес ұйымдастырылады. Өндірістік оқу тек шеберханасы бар колледждер

мен кәсіпорын цехтарында жүргізіледі. Мысалы, Павлодар химия – механикалық колледжінің студенттері Павлодар мұнай-химия

зауытының базасында практикадан өтеді. Кәсіпорын әрбір тағылымдамашымен еңбек шартын жасады (еңбекақы, тамақтануды

ішінара төлеу, жазғы және қысқы арнайы киім-кешек). Негізгі

еңбекақысына 50% үстемеақы алатын 38 біліктілігі жоғары тәлімгер оқуға басшылық етеді.

Пилоттық жобаны іске асыруда елеулі үлесті жұмыс берушілер есебінен колледждердің МТБ нығаюына мүмкіндік береді («Қазақмыс»

корпорациясы - «Қазақмыс» корпорациясының политехникалық колледжі» ЖМ, «ҚТЖ» ҰК» АҚ – Т.Тынышпаев атындағы ҚазТКА

Ақмола колледжі, «Богатырь Көмір» ЖШС – К.Пішенбаев атындағы Екібастұз таукен – техникалық колледжі).

147

Қосымша. Өңірлік тәжірибе

Дереккөз: Павлодар облысының Білім басқармасының деректері

Жұмыс берушілердің өмір бойы оқу қағидасын іске асыруға

қатысатынын атап өту керек. Алматы қаласы әкімдігінің және өңірлік

кәсіпкерлер палатасының қолдауымен тек 2014 жылдың өзінде жеңіл

өнеркәсіп, азық-түлік өндірісі, жиһаз және ағаш өңдеу өнеркәсібі,

полиграфия, баспа, туризм және қонақ үй индустриясы сияқты

салалар үшін 5 салалық оқу – әдістемелік кластер құрылды.

Әлеуметтік әріптестік шеңберінде ТжКБ дамыту осы процеске

қатысушылардың құқықтары мен міндеттерін анықтайтын тетіктерді

заңнамалық бекітуді талап етеді (кәсіпорындарға жеңілдетілген несие

беру, салық және кеден преференциялары және т.б.). Өз кезегінде бұл

еңбек нарығында толық алынған білім мен дағдыны іске асыратын,

сұранысқа ие білікті мамандар даярлаудың тиімді ұлттық жүйесін

құруға мүмкіндік береді.

Елімізді индустриялық-инновациялық дамыту ТжКБ білікті

мамандарын дайындауды талап етеді. Осыған байланысты ТжКБ

жүйесінің инженерлік-педагогикалық кадрларынның (ИПК) кәсібилігіне

елеулі талаптар қойылады. Колледждер желісінің жабылуы себебінен, инженерлік-

педагогикалық қызметкерлердің саны үш жыл ішінде 5,6%-ға азайды.

Бұл ретте өндірістік оқыту шеберлерінің үлесі өзгеріссіз қалды (13%)

(қосымша, 2.3.10-кесте, 2.3.30-сурет).

Павлодар облысында дуалды оқыту жүйесі 2 503 кәсіпорын базасында

жүзеге асырылып жатыр. Ұзақ мерзімге 888 шарт жасалды. Жұмыс берушілер

соңғы 3 жылда оқуға 339 өтеусіз мақсатты грант, 285 атаулы шәкіртақы бөлді.

148

2.3.30 -сурет. ТжКБ ұйымдарының кадрлық құрамы, адам


Бұл ретте Алматы және Астана қалаларында, Қызылорда

облысында өндірістік оқыту шеберлері үлесінің артқаны байқалады. Сонымен қатар республикамыздың 13 өңірінде бұл көрсеткіштің 4-тен

88 адамға дейінгі шекте төмендегені тіркелген. Осы өңірлерде өндірістік оқыту шеберлерінің сандық құрамының азаюына ТжКБ

оқитындар контингентінің кемуі себеп болып табылады (2.3.31-сурет).

2.3.31-сурет. ТжКБ ұйымдарының өндірістік оқыту шеберлері, %


149

ТжКБ ИПҚ жалпы контингенті арнайы және жалпы білім беретін

пәннің 33 340 оқытушысын қамтиды. Олардың ішінде педагогтардың

95,5% жоғары білімі бар, 42,6% - бірінші және жоғары санатты

оқытушылар.

ТжКБ жоғары білімі бар оқытушыларының неғұрлым жоғары

көрсеткіші Алматы, Батыс Қазақстан және Павлодар облысының

колледждеріне тиесілі (98% артық). Шығыс Қазақстан облысымен

салыстырғанда педагогтардың сандық құрамы тең болған кезде

Қарағанды облысы колледждері оқытушыларының сапалық құрамы

1,5 есе артық (3 333 және сәйкесінше 3 498 адам) (қосымша,

2.3.11-кесте, 2.3.32-сурет). 2.3.32-сурет. ТжКБ жүйесінің кадрлары/ сапалық құрамы, %


ҚР БҒМ деректері бойынша 482 педагогтың ғылыми атағы бар, оның ішінде 20% ғылым докторы/PhD және 80% ғылым кандидаты. Бұл ретте академиялық магистр дәрежесі бар ИПҚ құрамы аз болып отыр (4%).

Өңірлерді салыстырғанда ғылыми және академиялық дәрежесі бар ИПҚ неғұрлым жоғары үлесі Алматы және Астана қалаларында

150

байқалады. Бұл көрсеткіш Шығыс Қазақстан облысында 1% төмен болып отыр (2.3.33-сурет).

2.3.33-сурет. Академиялық және ғылыми дәрежелері бар оқытушылардың үлесі, %


ТжКБ жүйесінде инженерлік-педагогикалық қызметкерлердің

қартаю үрдісі байқалып отыр. 25-54 жас аралығындағы өндірістік оқыту

оқытушылары мен шеберлерінің үлесі басым. Бұл орайда 2013

жылмен салыстырғанда 25 жасқа дейінгі жас мамандардың құрамы

қысқарған (- 1,4%) (2.3.34-сурет).

2.3.34-сурет. Жас көрсеткіші бойынша ТжКБ ұйымдарының ИПҚ үлесі, %


151

Өңірлік аспектіде жас көрсеткішін салыстырмалы талдау Қызылорда, Оңтүстік Қазақстан және Ақтөбе облыстарында жас мамандар мен тәжірибелі оқытушылардың арақатынасының тең екендігін көрсетті (2.3.35-сурет).

2.3.35-сурет. Жас көрсеткіші бойынша ТжКБ ұйымдарының ИПҚ үлесі, %


ТЖКБ жүйесін біліктілігі жоғары инженерлік-педагогикалық қызметкерлермен қамтамасыз ету проблемасы өзекті болып табылады. Өңірлік Білім басқармаларының деректері бойынша 2014 жылы ИПҚ қажеттілікті 474 адам құрады. Арнайы пәндердің оқытушылары (33,7%) мен өндірістік оқыту шеберлері (29,8%) сұранысқа ие (2.3.36-сурет).

2.3.36-сурет. ТжКБ ұйымдарының кадрларға сұранысы, адам


152

Осылайша, біліктілігі жоғары ИПҚ ТжКБ жүйесіне тарту

мәселелері әлі де маңызды болып отыр. Бұл, алдымен осы деңгейдегі

мамандардың еңбекақысының деңгейімен байланысты. ИПҚ

еңбекақысының 6,1% арттырғанына қарамастан, ҚР ҰЭМ СК

деректері бойынша колледж педагогтарының еңбекақысы

республикалық орташа айлық номиналды еңбекақыдан 1,4 есе кем

(2.3.37-сурет).

2.3.37-сурет. Бір қызметкердің орташа айлық номиналды еңбекақысы, мың теңге


ҚР БҒМ деректері бойынша 2014 жылы барлығы ТжКБ

мемлекеттік оқу орындарының ИПҚ жалпы санының 22,4% біліктілікті

көтеру курстарынан өтті. Бұл ретте 2014 жылы кәсіби даму мүмкіндігі

бар ИПҚ үлесінің елеусіз шамалы байқалады (+650 адам)

(2.3.38-сурет).

153

2.3.38-сурет. ТжКБ инженерлік-педагогикалық қызметкерлерінің біліктілігін арттыру


Мемлекеттік тапсырыс шеңберінде ИПҚ-ның кадрлық әлеуетін

арттыру бойынша жобаларды іске асыру үшін Pearson Education Ltd (Ұлыбритания), TAFE (Австралия) және GIZ (Германия) сияқты

шетелдік әріптестер тартылды. «Кәсіпқор»холдингі» КАҚ әзірлеген ИПҚ біліктілігін арттыру

моделі ТжКБ педагогтарының кәсіби деңгейін көтеру мәселесіне жаңа

көзқарас қалыптастырады. Бұл модель бойынша, ТжКБ арнайы жалпы техникалық пәндердің оқытушылары мен өндірістік оқыту шеберлері

үшін Біліктілікті көтеру бағдарламасының деңгейімен, яғни төртінші (базалық), үшінші (орташа), екінші (жақсы) және бірінші (жоғары)

деңгейде іске асыруды көздейді. Деңгейлік Бағдарлама мазмұны 12 моделге негізделген.

Бағдарламаның барлық моделдері бірыңғай логикамен, негізгі идеялармен біріктірілген, бірыңғай қағидаттар мен көзқарастар

негізінде әзірленген. Әрбір модуль оқытушылардың кәсіби білімі мен дағдысын жетілдіруді, Бағдарламаның жалпы талаптарының негізінде

кәсіби шеберлікті дамытуды қамтамасыз етеді (2.3.3-кесте).

154

2.3.3-кесте. ТжКБ жүйесінде біліктілікті көтерудің деңгейлік моделі

Деңгей Модуль Модулді сүйемелдеу Саны

4 (негізгі)

1 Кәсібі бойынша жұмысшы біліктілігін

алу/растау (регламентке сәйкес, жыл бойы өздігінен оқу)

144

2

Кәсіпорындарда және/немесе Холдингтің оқу орындарында

тағылымдамадан өту (регламентке сәйкес, жыл бойы өздігінен оқу)

144

3 ТжКБ дамуының жаңа парадигмасы мен стратегиясы 12

4

ТжКБ нормативтік, бағдарламалық және оқу-әдістемелік жағынан қолдау (ҰБШ, кәсіби стандарттар, оқу бағдарламалары және

ОӘК)

12

5 Оқытушының функционалдық АКТ-құзыреттілігі 36

6 Мамандықты оқытудағы педагогика және психология негіздері 36

7 ТжКБ оқуды жоспарлау мен ұйымдастырудың заманауи көзқарастары 48

3 (орташа) 8

ТжКБ жүйесінің оқу процесінде оқу-әдістемелік сүйемелдеуге қойылатын

талаптар 72

9 Кәсіби білім сапасын заманауи бағалау жүйесінің технологиялық ерекшеліктері 72

2 (жақсы)

10

Еңбек нарығының қажеттіліктері мен жұмыс берушілердің талаптарын зерттеу негізінде ТжКБ мазмұнын жаңарту технологиялары (іс-жүзіндегі зерттеулер, бизнес-жобалар)

72

11

ИПҚ педагогикалық-психологиялық және әдістемелік қолдауды ұйымдастырудың тиімді нысандары (коучинг, менторинг,

шедоуинг, лессонстади, жоба)

72

1 (жоғары) 12

Кәсіби білім беруді нормативтік, бағдарламалық және оқу-әдістемелік

жағынан қамтамасыз ету әзірлеу, жаңарту және сараптау

144

Дереккөз: «Кәсіпқор» холдингі» КАҚ деректері

2014 жылы әлемдік деңгейдегі колледждер үшін «Кәсіпқор» холдингі» АҚ оқу тренингтік орталығының базасында Pearson Education Ltd (Edexcel Level 4 BTEC Professional Diploma for Training and Development) біліктілікті көтеру бағдарламасының тәжірибесін пайдалана отырып, 7 модуль бойынша кадрлық резервті оқыту жалғастырылды. Үш жылдың ішінде арнайы дайындықтан 473 адам

155

өтті, оның ішінде ағылшын тілін меңгерген техникалық пәндер оқытушылары мен өндірістік оқыту шеберлері болды (2.3.39-сурет).

2.3.39-сурет. ТжКБ кадрлық резервінің біліктілігін арттырудың модулдік бағдарламасы

Дереккөз: «Кәсіпқор» холдингі» КАҚ деректері

Болашақта сертификатталған оқытушылардың еңбекақысының көлемін арттыруды көздейтін ИПҚ еңбекақысын төлеудің

дифференцияландырылған жүйесінің моделін әзірлеу жоспарланып отыр. Жалпы алғанда, колледж педагогтарының беделін көтеру

қазақстандық техникалық және кәсіптік білім беруді жаңғыртудағы негізгі мәселе болып табылады.

Еліміздің экономикасын дамыту үшін білім берудің осы деңгейінің маңыздылығы техникалық және кәсіби білім беру жүйесін дамытуға

бөлінетін мемлекеттік шығыстар көлемінің көрсеткіштерімен анықталады. 2010-1013 жылдар аралығында ТжКБ жүйесін

156

қаржыландыру көлемдерін салыстырмалы талдауы бойынша, ЖІӨ

үлесінің өзгеріссіз болғанына қарамастан, қаржыландыру 2 есе ұлғайғанын көрсетеді. 2014 жылы мемлекеттік бюджет шығыстарының

6 283 млн. теңгеге (немесе ЖІӨ-ден 0,1%), номиналды көрсеткіште төмендегені байқалады. Бұл өз кезегінде жұмысшы кадрларды

даярлауда бейіні бойынша колледждерді біріктірумен байланысты

болды (2.3.40-сурет).

2.3.40-сурет. ТжКБ жүйесіне жұмсалған мемлекеттік шығыстардың динамикасы, млн. теңге

53 832 67 52788 570

101 784 95 501

0,3%0,2%

2010 2011 2012 2013 2014


Жалпы алғанда, республикамызда ЖІӨ ТжКБ деңгейіне жұмсалатын шығыстар ЭЫДҰ елдерінің орташа көрсеткішінен 12 есе

(3,6%) төмен. Халықаралық көрсеткіштермен салыстырғанда, бір

маманды оқытуға жұмсалатын шығыстардың айырмашылығы байқалады (АҚШ-қа қарағанда 6 есе кем, ЭЫДҰ елдерінен - 4,7 есе)

(2.3.41-сурет).

2.3.41-сурет. Бір маманды даярлау құны, доллар

11 2009000

1900

АҚШ ЭЫДҰ елдері Қазақстан


157

ҚР БҒМ деректері бойынша, 2014 жылы мемлекеттік тапсырыспен 1 студентті оқыту құны 355, 2 мың теңгені құрады. Бұл ретте республика бойынша бюджеттік негізде студенттерді оқытудың орташа құны, ақылы негіздегімен салыстырғанда 2,9 есе артық. Өңірлік аспектіде ЖАО-ны анықтайтын маманды даярлау құнының әртүрлі екені байқалады.

Алматы облысында ақылы негізде оқу құнының көрсеткіші, колледж студенттері контингентінің (16 356 және сәйкесінше 16 409 адам) айтарлықтай тең болуына қарамастан, Жамбыл облысымен салыстырғанда 1,5 есе жоғары. Студенттер контингентінің елеулі айырмашылығына қарамастан, Оңтүстік Қазақстан және Қызылорда облыстарында бір студентке жұмсалатын шығыстардың көрсеткіштері шамамен тең болып отыр (46 726 және сәйкесінше 12 451 адам).

Алматы облысының колледждерінде мемлекеттік тапсырыс бойынша бір студентке жұмсалатын шығындар Астана қаласымен салыстырғанда 2,2 есе жоғары (2.3.42-сурет).

2.3.42-сурет. Өңірлер кесіндісінде ТжКБ 1 студентіне жұмсалған шығыстар, мың теңге


Жергілікті атқарушы органдардың колледждерді материалдық-техникалық жарақтандыруға жұмсайтын шығыстары, оқу құнының көрсеткішін құраушының бірі болып табылады. ҚР БҒМ деректері бойынша мемлекеттік колледждердің жалпы санының 72% заманауи

158

жабдықпен жарақтандырылған. 2014 жылы республикалық бюджет қаражатының есебінен 170 колледждің шеберханалары мен зертханаларының МТБ күшейту үшін 4 250 млн. теңге бөлінді. ҚР ҰЭМ СК деректері бойынша 2013 жылмен салыстырғанда оқу кабинеттерінің (+781 бірлік), оқу-өндірістік шеберханаларының (+306) және зертханалардың (+128) саны артқан (2.3.43-сурет).

2.3.43-сурет. ТжКБ ұйымдарының жарақтандырылуы, бірлік

Дереккөз:ҚР ҰЭМ СК деректері

ҚР БҒМ деректері бойынша ТжКБ жүйесінде «1 компьютерге есептегенде студенттер саны» көрсеткішінің арақатынасы 11 адамды құрады. Бұл көрсеткіш Ақтөбе, Батыс Қазақстан және Маңғыстау облыстарында республикалық мәннен жоғары болып отыр (қосымша, 2.3.12-кесте, 2.3.44-сурет).

2.3.44-сурет. 1 компьютерге есептегенде ТжКБ студенттерінің саны, адам


159

«Интернет желісіне қолжетімділік» республикалық көрсеткіші

Астана қаласында, Қарағанды және Солтүстік Қазақстан

облыстарында жоғары. Қызылорда және Маңғыстау облыстарында

ТжКБ жүйесін ақпараттандыру мәселелері өзектендіруді талап етеді

(2.3.45-сурет).

2.3.45-сурет. ТжКБ ұйымдарында Интернетке қолжетімділігі, %


Ауыл жастары үшін әлеуметтік жағдай жасау көрсеткішінің

аздаған ұлғаюы байқалады. ҚР БҒМ деректері бойынша 2013 жылмен

салыстырғанда қажетті тұрмыс жағдайымен қамтамасыз етілген ТжКБ

жүйесіндегі студенттердің үлесі бар болғаны 2% артқан.

Өңірлердегі колледж студенттерінің контингенті төмендеген

кезде, бұл көрсеткіштің Алматы қаласында және Батыс Қазақстан

облысында біршама (+27% және сәйкесінше +20%) жоғарылағаны

байқалады. Бұл үрдістер Жамбыл облысында көрсеткіштің төмендеу

(-7%) себептерінің бірі болып табылады (2013 жылмен салыстырғанда

– 2 398 адам) (2.3.46-сурет).

160

2.3.46-сурет. ТжКБ оқитындардың жатақханамен қамтамасыз етілуі, %


Әлеуметтік-экономикалық процестерді анықтаушы фактор ретінде демографиялық үрдістер де еңбек нарығын қалыптастыруда өз әсерін тигізеді. Еліміздің солтүстік өңірлерінде еңбек ресурстары жетіспеушілігінің себептерінің бірі бала туудың төмендігі мен сыртқы көші-қон болып отыр. ҚР ҰЭМ СК деректері бойынша 2014 жылы Солтүстік Қазақстан, Қостанай және Шығыс Қазақстан облыстарында табиғи өсу көрсеткіштері төмен болған. Сонымен қатар, осы өңірлерде көші-қонның теріс сальдосы байқалады (– 8120-дан - 1527 адамға дейін) (2.3.47-сурет).

2.3.47-сурет. Халық санының бала туу көрсеткіші, мың адам


161

Өткен ғасырдың 90-шы жылдарының аяғында бала туудың

төмендігіне байланысты 2021 жылға дейін еңбек нарығында жаңа қызметкерлер ағынының төмендеуі күтіледі. Бұл үрдістер болашақта да еңбек ресурстары тапшылығы себептерінің бірі болуы мүмкін. Ішкі көші-қон ағындарын тиімді басқару есебінен демографиялық кемшіліктің орнын толтыруға және еңбек ресурстарымен қамтамасыз етуге болады.

Кәсіптік білім беру саласында «Мәңгілік ел жастары - индустрияға» әлеуметтік жобасын іске асыру ТжКБ жұмысшы кадрларын даярлауды қарастырады (2014 жыл, республикамыздың 25 колледжі, 37 мамандық). Жобаны іске асыру студенттерді әлеуметтік қолдауды, оның ішінде оларды тегін тамақтандыру мен жатаханаға орналастыруды, демалыс уақытында екі бағытқа жолақы төлеуді және шәкіртақы төлеуді көздейді. Мемлекеттік тапсырыс бойынша колледждерге алғашқы қабылдау солтүстік өңірлерде 1000 студентті құрады (2.3.48-сурет).

2.3.48-сурет. «Мәңгілік ел жастары - индустрияға» жобасының мемлекеттік тапсырыс картасы,2014


Еңбек ресурстары тапшы өңірлер

Еңбек ресурстары үстем өңірлер

162

Елімізді индустриялық-инновациялық дамытудың мемлекеттік

бағдарламасының басты мақсаты Қазақстан экономикасын әртараптандыру және оның өңдеуші өнеркәсіпте бәсекеге

қабілеттілігін арттыру болып табылады. Осыған байланысты ҚР БҒМ Ұлттық кәсіпкерлер палатасымен және бизнес-қауымдастықпен бірге

10 негізгі колледжді анықтады (2.3.49-сурет).

2.3.49-сурет. ИИДМБ-2 қажеттіліктері бойынша 10 колледждің картасы


163

Өңдеуші өнеркәсіптің техникалық және кәсіби білімі бар 25 мыңнан

астам білікті кадрын даярлауды бастау 2015 жылға жоспарланып

отыр. Бұл үшін колледждердің 57 шеберханасы мен зартханасын

жарақтандыру және өндірістің 6 саласы бойынша 24 жаңа оқу

бағдарламасын әзірлеу бойынша жұмыс жүргізіліп жатыр.

ТжКБ саласында бірлескен халықаралық жобаларды іске асыру

қазақстандық техникалық және кәсіптік білім беру саласын дамытуда

өте маңызды болып отыр.

Қазақстанның 2014 жылдан бері WorldSkills-ке (WSI) толық

құқылы мүшелігі техникалық және кәсіби білім саласында 6 бағыт

бойынша іске асырылып жатқан оқу бағдарламалары мен 45 кәсіби

құзыретті сараптамалық бағалауға мүмкіндік береді. Жұмысшы

кәсіптерді насихаттау әлемнің 70 елі мүше болып отырған WSI

халықаралық қозғалысының міндеттерінің бірі болып табылады.

Қазақстанда алғаш рет WorldSkills Kazakhstan Ұлттық кәсіби

шеберлік чемпионаты өткізілді. Өңірлердегі колледж студенттерінің

кәсіби шеберлігінің конкурстары осы іс-шараға мұрындық болды.

Чемпионатқа 18-22 жастағы жас жұмысшылар да қатысты.

Samsung Electronics (Астана қ.), «BIGroup» ЖШС, Астана

қаласының кәсіби-техникалық колледжі, Кнауф компаниясы, Toni&Guy

салоны, Назарбаев университеті, Gourmet аспаздық мектебі және т.б.

компаниялар Ұлттық чемпионаттың демеушілері мен әріптестері

болды. Өз аталымында үздіктер WorldSkills Competition (Сан-Пауло

қаласы, Бразилия, 2015 жылдың тамызы) халықаралық чемпионатына

қатысу үшін ұлттық командаға қабылданды (2.3.50-сурет).

164

2.3.50-сурет. WorldSkills Kazakhstan-2014 Ұлттық чемпионатының жеңімпаздары

Дереккөз: «Кәсіпқор» холдингі» КАҚ

165

Мемлекет басшысы Н.Ә.Назарбаев Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымына (ЭЫДҰ) мүше елдердің ең үздік тәжірибесін пайдалану туралы тапсырма берген болатын. 2014 жылы ҚР БҒМ ЭЫДҰ бірлесе «Мектептен кейінгі білім деңгейіндегі дағды: Қазақстан» жобасын іске асырды. Ұлттық сарапшылар білім беру саласындағы стратегиялық құжаттар әзірлеу кезінде студенттермен кәсіби бағытталған жұмыс жүйесін құру, ИПҚ қолдау, дуалды оқыту туралы негізделген ұсыныстар береді және ТжКБ жүйесі жөнінде басқа да өзекті мәселелерді қарайды.

Қазақстан Еуропа білім беру қорымен (ЕБҚ) өзара бірлесе отырып, 2010 жылдан бері Турин процесінің қатысушысы болып табылады. Осылайша әріптес елдердің әлемдегі ең озық кәсіптік білім беру практикаларын қолдану мүмкіндігі туады. Жұмыс берушілермен құрылымдалған диалог құру және оларды жұмысшы мамандықтардың кадрларын даярлау процесіне тарту тетіктерін іске асыру көзделеді.

166


Қазақстанның типтік жастағы халқын ТжКБ жүйесімен қамту бойынша көрсеткіштер аздап өскен (+0,4%), бұл ЕО және ЭЫДҰ елдерімен салыстырғанда 3 есе төмен. Мемлекеттің бастапқы жұмысшы мамандығын тегін алуға кепілдігінің нормативтік бастамаларын енгізуді жеделдетуге ұсыныс беріледі.

2014 жылы жұмыс берушілер есебінен ТжКБ жұмыспен қамтылған түлектерінің үлесі 12% құрады (14 806 адам). Жұмыс берушілердің тікелей қатысуымен өңірлік еңбек нарығының жұмысшы кадрларға болжамды сұранысын уақтылы түзету өзекті болып қалып отыр.

Дуалды оқыту жүйесі элементтерін енгізудің оң үрдісі байқалады (+37%) (2013 жылы - 176 колледж, 2014 жылы – 280 колледж). Бұл ретте дуалды оқытуға мүдделі тараптардың құзыретін заңнама жүзінде анықтау маңызды болып табылады.

ИИДМБ-2 іске асыру 3 492 кәсіпорын үшін сұранысқа ие болып отырған мамандықтар бойынша техникалық және кәсіби білімі бар 4000 маман даярлауды талап етеді. 10 негізгі колледжді әдістемелік қамту және инфрақұрылымдық дамытуды қамтамасыз ету басым бағыт болып табылады.

«Мәңгілік ел жастары - индустрияға» әлеуметтік жобасын іске асыру еңбек нарығында өңірлік тепе-теңсіздікті теңестіруге мүмкіндік береді. Жобаны табысты іске асыру түлектерді жұмыспен қамтуды жеделдетуді талап етеді.

Оқу бағдарламаларына қосымша модулдерді ықпалдастыру шеңберінде мұнай-газ саласы үшін Атырау өңіраралық мұнай-газ саласы кадрларын даярлау жөніндегі кәсіби орталығын табысты іске қосу алғаш рет 300 студентке BOSIET және H2S бірегей практикасынан өтуге мүмкіндік берді. Жұмыс берушілердің колледж түлектерінің білімі мен дағдысына қоятын талаптарына сәйкес келуді қамтамасыз ету

167

үшін құзыреттер негізінде модулдік бағдарламалар әзірлеуді жеделдетуге ұсыныс беріледі.

Түлектердің жалпы санының 61% ТжКБ жүйесінің мамандарын даярлауда 14 бағыт бойынша КДДБ-2014 өтті. Әлемдік сертификаттау тәжірибесін ескере отырып, институционалдық сүйемелдеуді қайта қарау және салалық қауымдастықтар базасында тәуелсіз сертификаттау орталықтарына кәсіби даярлылық деңгейін бағалауды беруге жағдай жасау қажет.

«1 компьютерге есептегенде студенттер саны» көрсеткішінің арақатынасы Ақтөбе, Батыс Қазақстан және Маңғыстау облыстарында республикалық көрсеткіштен 1,5-2 есе жоғары. Жергілікті атқарушы органдарға заманауи индустриялық қоғам талаптарына сәйкес осы көрсеткішті республикалық орташа мәнге дейін төмендету мүмкіндігін қарастыру қажет.

Өңірлік Білім басқармаларының деректері бойынша арнайы пәндер оқытушылары (33,7%) мен өндірістік оқыту шеберлері (29,8%) жоғары сұранысқа ие. Біліктілігі жоғары ИПҚ ТжКБ жүйесіне тарту мәселесін шешу үшін осы деңгейдегі мамандардың еңбекақысын өнеркәсіпте жұмыс істейтін мамандардың орташа айлық номиналды еңбекақысының деңгейіне жеткізу қажет.

ТжКБ саласында бірлескен халықаралық жобаларды іске асыру қазақстандық техникалық және кәсіптік білім беру саласын дамыту үшін маңызды болып табылады. Әріптес елдердің әлемдік озық тәжірибелерінің қолданысын ұлттық оқу бағдарламаларының ерекшеліктерін ескере отырып түзету қажет.

ЖОҒАРЫ ЖƏНЕ

ЖОҒАРЫ ОҚУ ОРНЫНАН

КЕЙІНГІ БІЛІМ БЕРУ

2.4

169

2.4. ЖОҒАРЫ ЖӘНЕ ЖОҒАРЫ ОҚУ ОРНЫНАН КЕЙІНГІ БІЛІМ БЕРУ Жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру желісі және контингенті

Дамыған елдердің тәжірибесіне сәйкес елдің бір миллион

халқына есептегенде бірден алтыға дейін жоғары оқу орындарының

болуы білім жүйесінің табыстылық кепілі және экономиканың бәсекеге

қабілеттілігінің объективті талабы болып табылады.

Республикада жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру

бағдарламаларын жүзеге асыратын 126 жоғары оқу орны жұмыс

істейді, оның ішінде 44%-ы жекеменшік болып табылады.

Оңтайландыру шеңберінде 2014 жылы жеке ЖОО саны 2013 жылмен

салыстырғанда 5 бірлікке қысқарды (2.4.1-сурет).

2.4.1-сурет. ЖОО желісі


2014 жылы республиканың білім беретін ЖОО контингенті

айтарлықтай азайды және 477 387 адамды құрайды, бұл 2013 жылмен салыстырғанда 49 839-ға төмен. ЖОО студенттері санының

қысқаруының объективті себептерінің бірі 90-жылдарда бала туудың

139

131

126

115 120 125 130 135 140

2012

2013

2014

170

бәсеңдеуі болып табылады. Демографиялық үдерістер айтарлықтай

дәрежеде бір ЖОО-ға есептегенде студенттердің орташа санына ықпалын тигізді (2.4.2-сурет).

2.4.2-сурет. 1 ЖОО-да студенттердің орташа саны, адам


2014 жылы жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру

жүйесіндегі білім алушыларының ең үлкен саны Алматы қаласында

(133 736) және Оңтүстік Қазақстан облысында (70 121), ең төмен саны

– Маңғыстау (3 815) және Солтүстік Қазақстан (4 851) облыстарында

тіркелді. Осы көрсеткіштер халықтың тығыздығымен, сыртқы және ішкі

көші-қонмен ғана емес, сонымен бірге өңірдегі ЖОО санымен

(40, 11, 2 және тиісінше 2 ) түсіндіріледі.

Мұнымен бірге абсолютті көрсетуде Алматы қаласының ЖОО-да

(-14 755 адам), салыстырмалы көрсетуде – Маңғыстау облысының

ЖОО-да (-34%) елеулі қысқарту байқалады. Студенттер санының өсуі

тек Батыс Қазақстан облысында байқалады (+11%) (2.4.1-кесте).

4 628

4 025

3 789

0

500

1 000

1 500

2 000

2 500

3 000

3 500

4 000

4 500

5 000

2012 2013 2014

171

2.4.1-кесте. Жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру ұйымдарындағы студенттер саны, адам

Өңір 2012 2013 2014

Ақмола 17 086 13 787 10 289

Ақтөбе 24 882 23 821 20 825

Алматы 11 200 10 701 9 724

Атырау 12 979 11 347 10 552

ШҚО 37 162 29 220 26 559

Жамбыл 30 721 26 805 19 580

БҚО 27 380 25 517 28 369

Қарағанды 52 158 46 449 41 123

Қостанай 24 980 22 349 19 840

Қызылорда 15 849 13 772 11 308

Маңғыстау 7 187 5 739 3 815

Павлодар 18 076 15 257 13 750

СҚО 7 184 5 846 4 851

ОҚО 77 774 74 564 70 121

Алматы қ. 158 467 148 491 133 736

Астана қ. 48 606 53 561 52 945

ҚР 571 691 527 226 477 387


Оқудың меншік нысандары бойынша ЖОО-да студенттердің саны

туралы мәліметтер көрсетіп отырғандай, олардың жалпы санының

48,3%-ы мемлекеттік ЖОО-да, 50,3% – жеке оқу орындарында, 1,3% –

басқа мемлекеттердің меншігі болып табылатын ЖОО-да оқытылады.

Соңғы үш жылда студенттер контингентін талдау мемлекеттік

ЖОО-да білім алушылардың санының 0,8%-ға азаюын және жеке

ЖОО-да 0,7%-ға артуын куәландырады (2.4.3 сурет). Ал алдыңғы

жылмен салыстырғанда, 2014 жылы жеке ЖОО-да студенттер

санының 0,7%-ға азаюы, мемлекеттік ЖОО-да 0,6%-ға көбеюі тіркелді.

172

2.4.3-сурет. ЖОО-ның меншік түрлері бойынша студенттерді қамту, жалпы санынан %-ы


Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңына сәйкес, білім беру қызметтерін көрсету күндізгі, сырттай, және кешкі оқыту нысанында жүзеге асырылады. Республиканың жоғары білім жүйесінде оқытудың күндізгі нысанының студенттері жоғары оқу орындарында білім алушылардың жалпы санынан 75,5% құрайды. 2013 жылмен салыстырғанда студенттердің жалпы санының көрсеткішінің 9,5%-ға азаюына қарамастан, 2014 жылы оқытудың күндізгі нысанының контингенті 6,3%-ға артты. Күндізгі бөлімде оқытылатын студенттер үлесінің өсуі Астана қаласының (+2,3%), Батыс Қазақстан (+23,6%), Оңтүстік Қазақстан (+2,2%) және Қостанай (+1,6%) облыстарының жоғары оқу орындарында тіркелген (2.4.4-сурет).

2.4.4 сурет. Студенттер саны, оқыту нысаны, мың адам


Жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру ұйымдарының қызметінің үлгі ережелері күндізгі нысан бойынша білім алушылар болған кезде ғана оқытудың сырттай нысаны бойынша кәсіптік оқу бағдарламалары бойынша студенттерді дайындауға

49,1

47,7

48,3

49,6

51

50,3

1,3

1,3

1,3

2012

2013

2014

Басқа мемлекеттердің меншігі Жеке ЖОО Мемлекеттік ЖОО

571,7 527,2 477,4 362,5 365,1 360,5

195,5 143,9 96

0200400600800

2012 жыл 2013 жыл 2014 жыл

Барлығы Күндізгі Сырттай

173

қойылатын талаптарды регламенттейді1. Мұнымен бірге оқытудың күндізгі және сырттай нысандарының білім алушыларының арақатынасы 4:1 (25%) құрауы тиіс.

Жалпы, сырттай нысан бойынша білім алушылардың үлесінің қысқаруы байқалады (-7,2%). Сонымен, 2013 жылы сырттай оқитындар студенттердің жалпы санынан 27,3% құрады. ҚР ҰЭМ СК деректері бойынша кейбір ЖОО оқытудың күндізгі және сырттай нысандары бойынша білім алушылар санының арақатынасын арттырып отырады.

Жекелеген ЖОО-да сырттай бөлімнің білім алушылар контингенті басым келеді.

Жоғары білім беру ұйымдарында қазақ тілінде оқытылатын студенттер үлесі 60,4%, орыс тілінде – 37,0%, басқа тілде (ағыл., нем.) – 2,6% құрайды. 2013 жылмен салыстырғанда, мемлекеттік тілде білім алатын студенттер саны 2,5%-ға ұлғайды. Мұнымен қоса мемлекеттік тілде білім алатын студенттердің ең төменгі саны Солтүстік Қазақстан (24,0%) және Қостанай (23,7%) облыстарына келеді.

Қазақстанда халықаралық стандарттарға сәйкес жастарды көп тілдік оқытудың деңгейлі моделі енгізіліп жатыр. Көп тілдік кадрларды дайындау бойынша арнаулы бөлімшелер инженерлік-техникалық, жаратылыстану-ғылыми және педагогикалық бағыттар бойынша 42 ЖОО-да ашылды (6 ұлттық, 1 халықаралық, 26 мемлекеттік, 7 акционерленген, 2 жеке (2.4.5-сурет).

2.4.5-сурет. Оқыту тілі бойынша білім алушылар үлесі, жалпы санынан %-ы


1 ҚР Үкіметінің 2013 жылғы 14 мамырдағы №499 қаулысы

1,9

41,7

56,4

2

40,1

57,9

2,6

37

60,4

0 10 20 30 40 50 60 70

Басқа тілдер

Орыс тілі

Қазақ тілі

2014 жыл 2013 жыл 2012 жыл

174

Жоғары біліммен қамтылған білім алушылардың типтік жасы

17-24 жасты құрайды. Бұл халықтың жас ерекшелік топтарының

салыстырмалы статистикалық деректерімен расталады (2.4.2-кесте).

2.4.2-кесте. ЖОО студенттерінің жасы, адам, 2014 жыл

Өңір Барлығы

соның ішінде жасы бойынша 16

жас

жән

е од

ан т

өмен

17-2

4 ж

ас

25-2

9 ж

ас

30-3

4 ж

ас

35-3

9 ж

ас

40-4

9 ж

ас

50-5

9 ж

ас

60 ж

ас ж

әне

одан

жоғ

ары

Ақмола 10 289 9 9 210 554 281 148 72 14 1

Ақтөбе 20 825 17 18 410 981 825 268 254 69 1

Алматы 9 724 18 8 511 595 295 187 105 13 -

Атырау 10 552 21 8 182 963 552 481 280 73 -

ШҚО 26 559 8 22 887 1 665 1050 686 247 15 1

Жамбыл 19 580 27 16 607 1 139 944 580 227 56 -

БҚО 28 369 4 22 752 2 488 1 600 944 408 173 -

Қарағанды 41 123 16 33 495 3 830 1 712 1 063 860 146 1

Қостанай 19 840 2 15 304 1 933 1 105 809 578 109 -

Қызылорда 11 308 6 10 330 405 237 182 100 48 -

Маңғыстау 3 815 - 3 020 326 217 240 7 5 -

Павлодар 13 750 2 11 088 1 310 535 376 352 86 1

СҚО 4 851 16 4 349 219 102 78 73 13 1

ОҚО 70 121 30 64 630 2 983 1 379 670 372 55 2

Алматы қ. 133 736 435 125 405 4 412 1 899 921 582 82 -

Астана қ. 52 945 252 49 552 1 968 606 331 184 48 4

ҚР 477 387 863 423 732 25 771 13 339 7 964 4 701 1 005 12

Дереккөз: ҚР ҰЭМ СК

2014 жылы елдің жоғары білім жүйесінде ЖОО студенттерінің оқудан шығарылу көрсеткіші 2013 жылмен салыстырғанда 4,1%-ға азайды.

175

Барлығы 2014 жылы республика бойынша оқудан шығарылғандар саны 59 968 адамды құрады, оның ішінде 35 083 адам күндізгі бөлімде оқытылған.

Білім алушыларды оқудан шығарудың төмен көрсеткіштері студенттердің шығарылу қаупін ескерту бойынша педагогикалық ұжымның жүйелі жұмысы туралы куәландырады. Бұл өз кезегінде экономиканың әр түрлі салалары үшін жоғары білікті мамандар мен бәсекеге қабілетті кадрларды сапалы дайындауға ықпалын тигізеді.

ЖОО деректері бойынша студенттер санынан оқудан шығарудың жоғары үлесінің негізгі себептері қаржылай қиындықтар болып табылады (29,2%). Студенттердің өз қалауы бойынша оқудан шығарылуы (17,4%) және оқытудың басқа нысандарына көшіру (15,5%) білім алушылардың өмірлік стратегиясының өзгеруі туралы куәландыруы мүмкін.

Тікелей оқу үдерісімен байланысты себептер бойынша оқудан шығарылған студенттердің үлесі жоғары болып қалады (оқу тәртібінің бұзылуы – 9,6%, оқуда үлгермеу – 7%) (2.4.6-сурет).

2.4.6-сурет. Жоғары білім жүйесіндегі шығындар, жалпы санынан %,

2014 жыл


қаржылай қиындықтар

29,2

оқуда үлгермеу 7,0 осы ЖОО-да

оқудың басқа нысандарына

көшіру 15,5

басқа ЖОО-на көшіру 10,0

Қарулы Күштер қатарына

шақырылған 0,8

өз тілегі 17,4

денсаулық жағдайы

0,7

оқу тәртібін бұзушылық

9,6

басқа себептер 9,8

Жоғары білім жүйесіндегі

шығындар, %

2014 12,6%

2013 16,7%

176

2013 жылмен салыстырғанда студенттердің оқудан

шығарылуының келеңсіз үрдістері Маңғыстау (-11,9%) және Жамбыл

(-10,1%) облыстарының ЖОО-ларына келеді. Студенттердің оқудан

шығарылу көрсеткіштерінің азаюының оң қарқыны Ақтөбе және Батыс

Қазақстан облыстарының жоғары оқу орындарына келеді. Өңірлік

салыстыруда тұрақты төмен көрсеткіштерді Солтүстік Қазақстан

облысының жоғары оқу орындары көрсетеді (2.4.7-сурет). 2.4.7-сурет. Жоғары білім жүйесінде шығындар, %


2014 жылы қазақстандық жоғары мектеп еңбек нарығы үшін

177 678 адамды дайындады. Мұнымен қоса, сырттай бөлімнің

түлектер саны (86 409 адам) күндізгі бөлімді бітіруден (82 899 адам)

асып отыр. Кешкі бөлімнің 8 370 түлегі дипломдалған маманға

айналды. Жалпы, республика бойынша 2013 жылмен салыстырғанда

жоғары оқу орындарында түлектердің саны елеусіз артты (+ 2,8%).

Сонымен бірге студенттердің бітіруінің сапалы көрсеткіштерінің

елеусіз артуы байқалады. 2014 жылы айрықша үлгідегі дипломмен

бітіргендер үлесі тек 0,6% құрады (2013 жыл – 7,5% және 2014 жыл –

8,1% студенттердің жалпы бітіруінен алынған үздіктер). Айрықша

18

42,1

10,4

13,7

25,9

15,6

13,7

11,3

16

11,7

14,3

8,4

6,3

18,7

17,5

8,7

16,7

18,5

8 7,4

7,4 9,

1

25,7

6,2

11,7

18,1

8,8

26,2

8,9

6,3

16,2

11,7

12,9

12,6

2013 2014

177

үлгідегі дипломмен бітірген түлектердің жоғары көрсеткіштері

Солтүстік Қазақстан (14,9%) және Павлодар (10,5%) облыстарының,

Астана (11,0%) және Алматы (10,5%) қалаларының ЖОО-на келеді

(2.4.8-сурет).

2.4.8-сурет. Үздік диплом алған түлектер саны, 2014 жылы


Мамандықтар тұрғысында бітірушілердің саны «Білім» (25,7%), «Әлеуметтік ғылымдар және бизнес» (23,6%), «Техникалық ғылымдар

мен технологиялар» (20,3%) бағыттары бойынша жас кадрлардың басым болуы туралы куәландырады. Сонымен қатар, ЖОО-ның

мамандарды даярлауы ұлттық экономика мен еңбек нарығының

қажеттіліктерін қанағаттандырмайды. Көптеген жеке жоғары оқу орындары аз шығынды қаржы-экономикалық және заңгерлік бейіндегі

студенттерді дайындауға шоғырланады, ал «Ауыл шаруашылығы ғылымдары» бағыты бойынша түлектердің үлесті салмағы барлығы

жалпы санынан 1,2% құрайды. Республикада үш жылда білім саласы үшін педагогикалық мамандықтағы түлектердің үлкен саны

дайындалды – 122 888 адам. Дегенмен, олардың кейбірі мамандықтың беделсіздігінен және төмен жалақының болуы салдарынан білім

жүйесінде жұмыс істеуді артық көреді. (2.4.9-сурет).

301

449

192

126 1

271

852

654 1

585

546

319

46

507

300 1 05

0

1 42

2 4 09

3

12 9

43

0

2000

4000

6000

8000

10000

12000

14000

178

2.4.9-сурет. Педагогикалық мамандықтар бойынша түлектер саны, адам


Мамандарды даярлау сапасы кәсіпорындарда өндірістік практика үдерісінде алынған білім, практикалық дағдыларды қалыптастыру мен

бекітуге тікелей байланысты. ЖОО-ның өндіріспен байланысы тек практиканы ұйымдастыру

арқылы ғана емес, сонымен бірге мамандарды даярлаудың тиісті

бейініне сәйкес келетін кәсіпорындар мен ұйымдарда кафедра филиалдары арқылы, оқытуға өндірісшілерді жұмылдыру арқылы

жүзеге асырылады. ҚР БҒМ деректері бойынша ЖОО-мен шарттар, келісімдер,

меморандумдар «ҚазМырыш» ЖШС, «УК ТМК» АҚ, «Үлбі металлургиялық зауыты» АҚ, «УК ТЭЦ» AES , «Шығысмашзауыты» АҚ,

«ВНИИцветмет» ЕМК, «Казахавтодор» РМК, «Көпір құрылыс компаниясы» ЖШС, «БипэкАвто» АҚ, «Қазақстан Республикасының

Ұлттық ядролық орталығы», «Оңтүстік» СПК, «Имстальком» АҚ, Үлбі металлургиялық зауыты, «Қазмырыш» АҚ, «Өскемен титан-магний

комбинаты», «Шығысмашзауыты» АҚ, «Арселор Миттал Теміртау», «Казақмыс», «Жайрем КБК» АҚ және т.б. секілді кәсіпорындармен

жасалған, онда ең заманауи жабдықтар шоғырланған. Дегенмен, жұмысқа орналастыру көрсеткіштері әлі де төмен

болып отыр. 2014 жылы 153 553 түлектің ішінен 107 180 адам (69,8%) жұмысқа орналастырылды (қосымша, 2.4.1 кесте). Жұмысқа орналастыру көрсеткішінің азаю себептерінің бірі ЖОО түлектері қозғалысының жаңа дербестендірілген мониторингін енгізу болып

36065 41248 45575

2012 2013

2014

179

табылады (79,9%). 2014 жылы алғаш рет түлектер бойынша деректер Мемлекеттік зейнетақы төлеу орталығының жүйесімен ықпалдастырылды (МЗТО).

Магистранттарды дайындау ғылыми-педагогикалық және бейінді бағыттар бойынша жүргізіледі. 2014 жылы магистранттар контингенті 32 527 адамды құрады, оның ішінде 16 220 – мемлекеттік тапсырыс шеңберінде оқытылады. Коммерциялық негізде білім алушылар контингенті 16 307 адамды құрады, оның ішінде 416 магистрант кәсіпорын қаражаты есебінен оқытылады. 403 (1,2%) магистрант басқа мемлекеттердің азаматтары болып табылады. 2014 жылы бітіру 15 880 адамды, оның ішінде диссертацияны қорғаумен – 14 653 немесе 92% құрады.

Магистранттарды дайындауды 118 оқу орны жүзеге асырады. Магистратурада білім алушылар саны бойынша келесі мамандықтар көшбасшы болып табылады: «Әлеуметтік ғылымдар, экономика және бизнес» – 24,5%, «Техникалық ғылымдар және технологиялар» – 20%, «Білім» – 15.8%, «Құқық» – 9,7%, «Гуманитарлық ғылымдар» – 7,2%, «Жаратылыстану ғылымдары» – 6,5%, «Ауыл шаруашылығы ғылымдары» – 2,6%.

Магистранттардың ең үлкен саны Алматы (13 939) және Астана (5 858) қалаларына, сондай-ақ Оңтүстік Қазақстан (2 823) және Қарағанды (2 265) облыстарына келеді. Солтүстік Қазақстан (111) және Атырау (206) облыстарында магистранттардың ең төменгі саны оқытылады.

Қазақстанда ғылыми және педагогикалық кадрларды дайындау философия докторының (PhD) және бейін бойынша доктордың ғылыми дәрежесін берумен докторантурада жүзеге асырылады. Ұлттық және мемлекеттік университеттер және ғылыми ұйымдар шетелдік жоғары оқу орындарымен бірлесіп PhD докторларын дайындауды жүргізеді, өйткені шетел консультантының болуы докторанттарды дайындаудың міндетті шарты болып табылады.

180

2014 жылы докторанттардың жалпы саны 2063 адамды құрады,

оның ішінде философия докторы (PhD) – 1 962, бейін бойынша доктор – 101. Докторанттарды шығару 314 адамды құрайды, оның ішінде

диссертацияны қорғаумен – 125 адам немесе 40%. Білім

алушылардың саны бойынша анағұрлым ұсынылған мамандықтар: «Техникалық ғылымдар мен технологиялар» – 28%, «Әлеуметтік

ғылымдар, экономика және бизнес» – 13% және «Жаратылыстану ғылымдары» – 11% адам. Ғылыми кадрларды дайындаудың ең

жоғары көрсеткіштері Алматы және Астана қалаларында болды (1 218 және тиісінше 401 адам) (қосымша, 2.4.2-кесте).

Жоғары білімнің еуропалық аймағына ықпалдасуын қамтамасыз ету. Болон декларациясына қол қойған соң, Қазақстан еуропалық

қоғамдастықтың шақыртуын қабылдады, ол бірыңғай, жаһандық білім беру кеңістігін қалыптастырудан және академиялық тануды

қамтамасыз етуден құралады. Ойға алғанды іске асыру үшін мамандарды даярлаудың үш деңгейлі жүйесі енгізілді – бакалавриат/

магистратура/докторантура; Дублиндік дескрипторларға сәйкес білім беру бағдарламаларын, силлабустарды әзірлеу жүзеге асырылады;

Ұлттық біліктілік шеңбері құрылды; студенттердің және ПОҚ академиялық ұтқырлық бағдарламасы енгізілді. Елдің 10 жетекші

жоғары оқу орнында алқалық басқару қағидаттары енгізілді. Білім, ғылым және инновациялар интеграциясы жоғары оқу орнының

бизнес-сектормен және өндіріспен белсенді өзара әрекеті арқылы жүзеге асырылады.

Болон үдерісінің негізгі параметрлерінің бірі студенттер мен

оқытушылардың академиялық ұтқырлығы болып табылады. Болон үдерісі және академиялық ұтқырлық орталығының ресми деректеріне

сәйкес, 2014 жылы 52 ЖОО 1726 шетел ғалымы шақыртылды (2013 жыл – 1533 адам, 2012 жыл – 1 349 адам, 2011 жыл – 1717

адам, 2010 – 418 адам, 2009 – 389 адам). Соның ішінде, қарастырылған кезеңде Еуропа елдерінен шақыртылғандар – 785

ғалым, Шығыс Азиядан – 85 ғалым, Оңтүстік Шығыс Азиядан –

181

32 ғалым, АҚШ – 140 ғалым, Ресей Федерациясынан – 498 ғалым, Беларусь Республикасынан – 28 ғалым, басқа елдерден – 158 ғалым.

Шетел оқытушылары мен консультанттарын шақырту мемлекеттік тапсырыс шеңберінде және ЖОО-ның бюджеттен тыс қаражаты

есебінен жүзеге асырылады. 2014 жылы шетел ғалымдарын

шақыртуға жұмсалған бюджеттен тыс қаражат көлемі 104 160 мың теңгені құрады.

Барлығы 2009 жылдан бастап 2014 жыл аралығы кезеңінде 6927 шетел ғалымдары мен консультанттары шақыртылды (2.4.10-сурет).

2.4.10-сурет. Академиялық ұтқырлық бағдарламасын іске асыру, адам

Дереккөз: БП және АҰО деректері 2014 жылы академиялық ұтқырлықты дамыту мақсатында

ЖОО 1 семестрден кем емес мерзімге шетелде оқытуға 805 білім

алушыны жіберді, оның ішінде Еуропа елдеріне 740 адам шықты,

АҚШ-қа - 52, Шығыс Азияға – 12, РФ-ге – 1. Мемлекеттік бюджет

есебінен 2014 жылы 616 бакалавр және 189 магистрант шетелде

оқытудан өткен. Жалпы 2011 жылдан бастап академиялық ұтқырлық

бағдарламасын іске асыру кезеңінде 1520 бакалавр және 1043

магистрант әр түрлі мамандықтар бойынша шетелде оқудан өткен

(2.4.3-кесте).

389 418

1717

1349 1328

1729

2009 2010 2011 2012 2013 2014

182

2.4.3-кесте. Дайындық бағыттары бойынша академиялық ұтқырлық

бағдарламасы бойынша білім алушылар саны Дайындық бағыты Жылдар Қорытынды

2011 2012 2013 2014 Білім 51 146 148 185 530

Әлеуметтік ғылымдар, экономика және бизнес

38 96 147 122 403

Гуманитарлық ғылымдар 43 106 80 99 328 Құқық 11 38 30 28 107

Жаратылыстану ғылымдары

37 19 45 25 126

Өнер 61 43 36 24 164 Техникалық ғылымдар

мен технологиялар 64 124 165 188 541

Ауыл шаруашылығы ғылымдары

15 34 27 20 97

Көрсетілетін қызметтер 4 17 40 44 105 Әскери іс және қауіпсіздік 1 Денсаулық сақтау және әлеуметтік қамтамасыз

ету (медицина)

19 28 26 59 132

Ветеринария 7 10 2 11 30

Дереккөз: БПжАҰО деректері

Әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, ЖОО табыстылық факторларының бірі алқалық басқару болып табылады. Алқалық басқару органдары ашықтылықты, есептілікті, тең құқықтылықты және жауапкершілікті қамтамасыз етудің құралы болып табылады. Осы мақсатта 10 ірі мемлекеттік ЖОО-да қадағалау кеңестері құрылды (Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ, Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, Абай атындағы ҚазҰПУ, Қ.И.Сәтпаев атындағы ҚазҰТУ, ҚазҰАУ, Е.А.Букетов атындағы ҚарМУ, ҚарМТУ, М.Әуезов атындағы ОҚМУ, М.Х.Дулати атындағы ТарМУ, Қ.Жұбанов атындағы АӨМУ).

Білім, ғылым және өндірістің ықпалдасуы қазақстандық жоғары мектептің дамуының басым бағыттарының бірі болып табылады. Зияткерлік меншік және технологиялар өнімдерін коммерцияландыру үшін жағдайлар туғызу ЖОО-ның ҒЗИ-мен және өндіріспен ынтымақтастығы негізінде іске асырылады.

183

2014 жылы Қ.Сәтпаев ат. ҚазҰТУ ғылыми әлеуетін «Парасат ҰҒТХ» АҚ ҒЗИ-мен, «Әл-Фараби ат. ҚазҰУ «Ғылым ордасы» ҒЗИ-мен, ҚазҰАУ «ҚазагроИнновация» АҚ-мен, С.Сейфуллин ат. ҚАТУ «Ұлттық биотехнологиялар орталығы» РМК-мен біріктіру арқылы республиканың төрт жетекші ЖОО институционалдық түрлендіру үдерісі басталды. Жаңартылған бағдарламалар бойынша ынтымақтастықтың жаңа нысаны шеңберінде осы ЖОО мен ҒЗИ үшін магистратурада қосымша 350 орын және докторантурада 100 орын бөлінді. Бұл бірлескен іргелі және қолданбалы зерттеулерді жүргізуді, қазіргі заманғы ғылыми инфрақұрылымның жұмыс істеуі үшін жағдайлар туғызуды және ғылыми зерттемелер енгізуді қамтамасыз етеді.

Инновациялық алаңдарды құру бойынша қазақстандық жоғары оқу орнының мақсатты жұмысы атап өтіледі. 13 жоғары оқу орнында ғылыми зерттеулер нәтижелерін коммерциаландырудың орталықтары (кеңселері) ашылды. Осы орталықтардың міндеті бизнес-құрылымдармен байланыстарды реттеу, әлеуетті инвесторларды іздеу, зияткерлік меншікті қорғау жөнінде мәселелерді шешу, технологияларды лицензиялау және жаңа жоғары технологиялық кәсіпорындардың бизнес-модельдерін дамыту болып табылады.

4 ЖОО-да студенттік бизнес-инкубаторлар құрылды. Осылайша жаңа білімдер мен технологияларды тудыру бойынша Назарбаев Университетінің тәжірибесін трансляциялау қамтамасыз етіледі.

Халықаралық тәжірибе: әлемдік тәжірибеде ҒЗЖ коммерцияландырудың торапты бөлімдері ЖОО болып табылады. Массачусетс технологиялар институтында, Огайо Университетінде, Стэнфорд университетінде, Карнеги Меллон Университетінде инновацияларды коммерциаландыру субъектілерінің өзара әрекеті ретінде «инновациялық экожүйе» құрылды. ҒЗИ-мен қатар инновациялық құрылымдар, зияткерлік меншік жиынтығын басқаратын бизнес-инкубаторлар әрекет етеді. Олар зияткерлік меншікті сәйкестендіреді, дамытады және қорғайды, халықаралық байланыстарды орнатады, келіссөздер

184

жүргізеді және лицензияларды іске асырады, жаңа кәсіпорындарды құруға ықпалын тигізеді. Сәйкес практика Ұлыбританияда, Германияда, Австралияда, Канадада, Үндістанда, Қытайда, Сингапурде, Сауд Аравиясында дамыған.

Университеттік инкубаторлардың даму деңгейі UBI index атты белгілі рейтингпен өлшенеді. 2014 жылы экономикалық мақсаттылық негізінде 22 елден 150 инкубатор сараланған. 3-Топқа Райс Университеті (Техас, АҚШ), Бата университеттердің университетаралық бизнес-инкубаторы, Бристоль, Саутгемптон, Экcетер, Саррея (Ұлыбритания) және Оңтүстік-Қытай технологиялар университеті (Гуанчжоу, Қытай) енді.

Бүгінде әлемде ЖОО ғылымын дамытудың негізгі тренді инновациялық «экожүйені» дамытуға ЖОО қайта бағдарлау және нақты коммерциялық нәтижені алу болып табылады. бұл біруақытта ғылыми зерттеулерді дамытуға оң ықпалын тигізеді.

Қазақстанда білімнің, ғылым мен инновацияның интеграциясын айтарлықтай қолдауды халықаралық ұйымдар көрсетеді. Дүниежүзілік банктің «Технологияларды коммерциаландыру» жобасы шеңберінде 75 млн. АҚШ доллары сомасына озық технологиялардың 21 тобы қаржыландырылады, оның ішінде 9-ы ЖОО негізінде әрекет етеді. Жоба бағыттарының бірі – Қарағанды мемлекеттік техникалық университеті базасында Халықаралық материалтану орталығын құру болып табылады, онда зертханалық орталықтың заманауи моделі әрекет етеді, ғылыми салада сервистік көрсетілетін қызметтер дамуға ие болады. Қазақстанда барлық зертханалық жабдық бойынша ақпаратты жинау үшін материалтану саласында ғылыми журналды басып шығару және web-порталды әзірлеу жоспарланады.

Елдің ЖОО-да «жұқа спираль» қағидатын іске асыру халықаралық ғылыми басылымдарда ПОҚ қатысуын жандандыруға жол берді. 2011 жылдан бастап 2014 жыл аралығы кезеңінде импакт-фактормен бірге ғылыми журналдарда басылымдары бар ғылыми қызметкерлердің және профессорлық-оқытушы құрамының үлесі 3,1 есе ұлғайды және 2014 жылы 6,9% құрады (2.4.4-кесте, 2.4.11-сурет).

185

2.4.4-кесте. Импакт-фактормен бірге ғылыми журналдарда басылымдар

Жыл Оқытушылар саны, адам

Импакт-фактормен бірге ғылыми журналдарда басылымдары бар

оқытушылар саны, адам

Басылымдар үлесі,

% 2011 40 531 894 2,2

2012 41 224 1405 3,4

2013 41 636 1874 4,5

2014 40 320 2784 6,9


Осы нәтижелерге қазақстандық ғалымдардың әлемдік ақпараттық ресурстарға Thomson Reuters (АҚШ), Springer (Германия), Scopus Elsevier (Нидерланды) қол жеткізуін қамтамасыз ету арқасында жетті. Scopus Elsevier мәліметтер базасына 2 қазақстандық журнал енгізілгенін атап өту қажет: Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің «Еуразиялық химиялық-технологиялық журналы» және Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия университетінің «Еуразия математикалық журналы» (Eurasian Mathematical Journal).

2.4.11-сурет. Scopus (Elsevier) және Web of Science мәліметтер

базаларындағы басылымдар


2014 жылы 115 азаматтық ЖОО ішінен 66 ЖОО (57%) ұлттық институционалдық аккредиттеуден өтті. Ұлттық мамандандырылған аккредиттеуден жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білімнің 321 мамандығы бойынша 44 ЖОО (38%) өтті. Халықаралық мамандандырылған аккредиттеуден жоғары және жоғары оқу орнынан

894

1405 1874

2784

2011 2012 2013 2014

186

кейінгі білімнің 139 мамандықтары бойынша 22 қазақстандық ЖОО (19%) өтті (2.4.5-кесте).

2.4.5-кесте. Аккредиттеуден өткен ЖОО үлесі, 2011-2014 жыл


2014 жылы ЖОО-ның ұлттық рейтингіне 116 білім беру бағдарламалары және 11 бағыт бойынша 71 ЖОО қатысты.

Саралау нәтижелері бойынша топ-группаға 55 ЖОО енді, оың ішінде 9 ұлттық, 1 халықаралық, 24 мемлекеттік, 9 акционерленген, 11 жеке және 1 азаматтық емес. Талдаудан, көптеген сапалы білім беру бағдарламалары ұлттық, мемлекеттік және акционерленген ЖОО-да ұсынылғандығы көрсетілді.

«Білім» бағыты бойынша жетекші бағдарларды Абай ат. ҚазҰПУ, М.Әуезов ат. ОҚМУ, ҚазМемҚыздарПУ; «Жаратылыстану ғылымдары» бойынша – Әл-Фараби ат. ҚазҰУ, Л.Н.Гумилев ат. ЕҰУ, М.Әуезов ат. ОҚМУ, Е.А.Букетов ат. ҚарМУ; «Техникалық ғылымдар мен технологиялар» – Әл-Фараби ат. ҚазҰУ, Қ.И.Сәтпаев ат. ҚазҰТУ, ҚарМТУ; «Ауыл шаруашылығы ғылымдары» бойынша – ҚазҰАУ, С.Сейфуллин ат. ҚАТУ; Д.Серікбаев ат. ШҚМТУ; «Экономика және бизнес» бойынша – Т.Рысқұлов ат. ҚазЭУ, Гумилев ат. ЕҰУ, Әл-фараби ат. ҚазҰУ; «Денсаулық сақтау» - С.Д.Асфендияров ат. ҚазҰМУ, СемММУ алды2.

2014 жылы QS әлемнің ең үздік университеттерінің әлемдік академиялық рейтингінде қатысуға өтінімді 21 қазақстандық ЖОО берді, оның ішінде 9 ЖОО атап өтілді. «Топ-400» кластерінде QS әлемнің ең үздік ЖОО-да Қазақстанның екі ұлттық ЖОО атап өтілді:

2 ҚР БҒМ БПжАТ мәліметтері бойынша

Жылдар

Ұлттық институционалдық

аккредиттеу

Мамандандырылған аккредиттеу

ұлттық халықаралық

2013 40,4% 7,6% 5,3%

2014 57% 38% 19%

187

Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті (305 орын) және Л.Н.Гумилв атындағы Еуразия ұлттық университеті (324). Өткен жылы аталған ЖОО 299 және тиісінше 303 орында болды, бұл 2014 жылы осы ЖОО-ның деректерінің кейбір сапалық көрсеткіштерінің азаюы туралы куәландырады.

Қ.Сәтпаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университеті «Топ 601-650»-ге енді, өткен жылғы «Топ 701+» салыстырғанда, өз жайғасымын жақсартты. Рейтингте жайғасымның артуына ШЖҚ РМК-ден АҚ-ға 100% мемлекеттік қатысумен қайтар ұйымдастырылуы оң әсерін тигізді.

«Топ 651-700»-ге М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті (соған сәйкес 2013 жылы), Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті (2013 жылы «Топ 701+») және Қазақстандық-Британдық техникалық университет (2013 жылы «Топ 551-600») енді.

«Топ 701+»-ге өткен жылға ұқсас, Е,Букетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті, С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті», Абылай хан атындағы Қазақ халықаралық қатынастар және әлемдік тілдер университеті ( 2.4.12-сурет) енді.

2.4.12-сурет. Әлемдік рейтингтердегі Қазақстанның ЖОО-лары (QS), 2014 жыл


Топ 701+

Е. Букетов ат. ҚарМУ С.Сейфуллин ат. ҚАТУ Абылай хан ат. ҚазХҚжӘТУа

Топ 651-700

М.Әуезов ат. ОҚМУ КазНПУ им. Абай ат. ҚазҰПУ ҚБТУ

Топ 601-650

Қ.Сәтпаев ат. ҚазҰТУ

Топ 400

Әл-Фараби ат. ҚазҰУ ЕНУ им. Л.Н. Гумилев ат. ЕҰУ

188

Сонымен бірге Webometrics рейтингіне 35 ЖОО қатысты. Үздік көрсеткіштер сондай-ақ Л.Н.Гумилев ат. ЕҰУ-де (1455 орын) және Әл-Фараби ат. ҚазҰУ (1711 орын).

«Болашақ» Халықаралық стипендиясы қазақстандық еңбек нарығын жоғары білікті кадрлармен қамтамасыз ету бойынша басты миссиялардың бірін табысты орындайды. ХБО деректері бойынша 2014 жылы 1100 стипендия берілді, оның ішінде 457 магистратура бағдарламалары және 25 – докторантура бойынша. Техникалық және медициналық, гуманитарлық және шығармашылық мамандықтар бойынша тағылымдамаға 298 маман оқуға барды.

Халықаралық стипендияны беруге арналған конкурсқа қатысу бойынша электрондық үкіметтің автоматтандырылған мемлекеттік көрсетілетін қызметін пайдаланған үміткерлердің үлесінің артуы атап өтіледі.

ХБО үміткерлерінің өңірлік ұсынылуын кеңейту мақсатында өңірлік шығу брифингтері өткізіледі. Мысалы, 2014 жылы халыққа конкурсқа қатысу жағдайлары туралы хабарлау бойынша осындай шаралар 14 облыстық орталықта және 10 қалада ұйымдастырылды. Қатысушылардың жалпы саны 4500 адамнан астам құрады. Нәтижесінде өңірлерден үміткерлер саны 40%-ға ұлғайды.

ХБО деректері бойынша, 2014 жылғы түлектердің 40%-ы техникалық және жаратылыстану-ғылыми мамандықтар бойынша, 45,7%-ы – гуманитарлық, 14,3% –медициналық және шығармашылық мамандықтар бойынша әлемнің 29 елінде оқуын аяқтады (қосымша, 2.4.3 кесте).

Барлығы стипендианттардың бітіруі 1175 адамды құрады (2.4.13-сурет).

2.4.13-сурет. «Болашақ», бағыттар бөлінісінде бітіру, 2014 жыл

Дереккөз: «Халықаралық бағдарламалар орталығы» АҚ деректері

537 469

149

20

Гуманитарлық Техникалық Медициналық Шығармашылық

189

«Болашақ» бағдарламасының түлектері республика экономикасының нақты секторында табысты еңбектенеді. Мұнымен қоса ұсынудың ең үлкен көрсеткіштері мемлекеттік ұйымдарда (45%) және жеке секторда (39,5%) тіркелген. Бағдарлама стипендианттарының құзыреттері Қазақстанды халықаралық ұйымдарда табысты көрсетуге мүмкіндік береді (11%). Мемлекеттік басқаруда бағдарлама түлектерінің қатысуымен меритократия негізінде мемлекеттік қызметтің жаңа моделі әзірленді, стратегиялық жоспарлау мен менеджмент практикасы енгізілді. Білімде Болон үдерісінің параметрлеріне сәйкес жоғары білімді жаңғырту идеясы ұсынылды және іске асырылды. Денсаулық сақтауда отандық медицинаның жаңа бағыттары құрылады (балалар кардиохирургиясы, трансплантология). Бағдарлама түлектері дағдарыс-менеджменті, инвестицияларды тарту және қаржы нарығында ахуалды болжау, банк секторын жетілдіру тәсілдерінің әзірлеушілеріне айналды.

«Назарбаев Университеті» (НУ) ДББҰ-да әлемдік деңгейдегі академиялық білімдерді ұсынатын, жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білімді алудың бірегей мүмкіндігі зиялы ұлтты қалыптастыруға ықпалын тигізеді. Ғылыми және академикалық тәжірибесі елдің басқа жетекші ЖОО-на таратылып жатқан Назарбаев университеті отандық жоғары білім жүйесінің дамыту ошағы болып табылады.

НУ-де ғылыми-педагогикалық қызметті 247 жоғары білікті оқытушы жүзеге асырады, оның ішінде 22 профессор, 52 ассоциативтік профессор, 138 профессор ассистенті, 36 нұсқаушы. Педагогтардың жалпы санынан 3,2%-ын «Болашақ» бағдарламасының түлектері құрайды.

НУ-де оқу үдерісі дайындық курсынан өту мүмкіндігін көздейді (Foundation). 2014 жылы конкурстық іріктеуге 3 362 абитуриент қатысты. Мұнымен қоса дайындық бағдарламасына қабылданған 548 адамнан, 128 адам – «Алтын белгі» белгісінің иегерлері (23,4%).

Ғылым және технологиялар мектебінің жаратылыстану мамандықтарына түскендердің санының айтарлықтай өсуі байқалады («Биология және биомедицина», «Химия», «Компьютерлік ғылымдар», «Математика», «Физика», «Робот техникасы және мехатроника»)

190

(2.4.6 кесте). НУ-ге оқуға түскендер арасында анағұрлым танымал болған гуманитарлық және әлеуметтік мамандықтар, солардың ішінде «Антропология», «Экономика», «Тарих», «Саясаттану және халықаралық қатынастар», «Әлеуметтану», «Әлемдік тілдер, әдебиет және мәдениет».

2.4.6-кесте. Назарбаев Университеті мектетерінің бөлінісінде Foundation бағдарламасына түсу

НУ мектептері 2010 2011 2012 2013 2014

Саны % Саны % Саны % Саны % Саны %

Инженерия мектебі

299

61,8

225

44,9

232

45,9

232

43,4

217

39,6

Ғылым мен технологиялар мектебі

90

18,6

206

41,1

216

42,7

230

43,0

265

48,4

Гуманитарлық және әлеуметтік ғылымдар мектебі

95

19,6

70

14,0

58

11,5

73

13,6

66

12,0

Барлығы 484 100 501 100 506 100 535 100 548 100

Дереккөз: «Назарбаев Университеті» ДББҰ мәліметтер

2014 жылы НУ-ге оқуға түскен абитуриенттердің көпшілігі Астана (15,9%) және Алматы (15,7%) қалаларына, Шығыс Қазақстан (15,0%), Қарағанды (10,8%) және Батыс Қазақстан (8,2%) облыстарына келеді (қосымша, 2.4.4 кесте).

Назарбаев Университетіне түсу үшін жақсы әлеуетке Оңтүстік Қазақстан, Ақтөбе, Алматы облыстары ие. Өңірлік қамтуды кеңейту мақсатында Атырау, Маңғыстау, Солтүстік Қазақстан облыстарында мектеп түлектері арасында ақпараттық-түсіндіру жұмыстарын өткізу қажет. Назарбаев Университеті өз қабырғасында республиканың барлық өңірлерінің ең дарынды жастарын біріктіруі қажет.

2014 жылы НУ білім алушыларының жалпы контингенті бакалавриат, магистратура мен докторантура бағдарламалары бойынша 2084 студентті құрады. Бакалаврлар контингентінің елеулі бөлігін техникалық мамандықтағы студенттер құрайды. Үш мектептің

191

қызметі (Жоғары білім мектебі, Жоғары мемлекеттік саясат мектебі және Жоғары бизнес мектебі) жоғары оқу орнынан кейінгі білімі бар кадрларды дайындауға бағытталған (2.4.7 кесте). Мысалы, Жоғары білім мектебі өзінің миссиясы ретінде «білімнің барлық деңгейлерінде білім беру ойлауында, саясатта және практикада өзгерістерге тигізетін әсерін» анықтайды.3 Жоғары мемлекеттік саясат мектебі басқарудың үздік қағидаттарын жылжыту арқылы басқару сапасын арттыруды мақсат етеді.4

2.4.7-кесте. Мектептер бойынша білім алушылар контингенті, 2014 жыл

Мектеп атауы Бакалавриат Магистратура Докторантура

Ғылым мен технологиялар мектебі

795 9

Инженерия мектебі 613 23 23

Гуманитарлық және әлеуметтік ғылымдар мектебі

559 18 -

Жоғары білім мектебі - 72 12

Жоғары мемлекеттік саясат мектебі

- 53 -

Жоғары бизнес мектебі - 82 -

Барлығы 1967 257 35

Дереккөз: «Назарбаев Университеті» ДББҰ деректері

Қазақстанның жоғары мектебін қаржыландыру 124 696 млн. теңге

немесе ЖІӨ-нен 0,3% құрайды (қосымша, 2.4.5 кесте). Жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім жүйесінде білім

алушылар стипендиясыны көлемі 2014 жылғы 1 сәуірден бастап 10%-ға артты және студенттер үшін – 16 759, магистранттар үшін – 42 824, докторанттар үшін – 65 599 теңгені құрады (2.4.14-сурет) (қосымша, 2.4.6-кесте).

3 http://gse.nu.edu.kz/gse/MAIN/About/Mission 4 http://gspp.nu.edu.kz/gspp/About_Us/Vision_and_mission

192

2.4.14-сурет. Білім алушылар стипендиясының көлемі, мың теңге


2014 жылы жоғары білім беру ұйымдарында мемлекеттік білім

беру гранттары есебінен 129 335 студент оқытылды, білім беру қызметтерін сатып алулар есебінен – 335 516 білім алушы, мемлекеттік білім беру тапсырысы есебінен – 12 536 адам оқытылды.

2014-2015 оқу жылына жоғары білімі бар кадрларды даярлауға мемлекеттік тапсырыстың жалпы көлемі 34 165 білім беру грантын құрайды.

Гранттарды бөлген кезде басымдық техникалық мамандықтарға беріледі. Техникалық ғылымдар мен технологияларға 12 060 грант бөлінді. Педагогикалық мамандықтарға 5 364 грант, ауыл шуарышылығы мен ветеринариялық ғылымдарға – 2 670 грант бөлінді.

Оқытудың сырттай нысаны бойынша 2014 жылы 500 грант бөлінді. Басымдық берілетін мамандықтар «Шетел тілі» – 80, «Кәсіптік оқыту» – 60, «Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу, қазақ тілі және әдебиет» – 40 білім беру орны.

Жыл сайын конкурстық негізде мемлекеттік тапсырыс шеңберінде мамандарды даярлауды жүзеге асыратын жоғары оқу орындарының тізбесі анықталады. 2014 жылы осындай құқыққа елдің 69 ЖОО ие болды.

Бұдан басқа, 2014 жылы Назарбаев Университетінде студенттерді оқытуға мақсатты орындар бөлінді – 545 грант, Түркия Республикасынан студенттерді оқытуға, Х.А.Яссауи атындағы Халықаралық Қазақ-Түрік университетінде басқа түркі тілдес

11 719

29 947

45 874

15 235

38 931

59 635

16 759

42 824

65 599

Студенттер Магистранттар Докторанттар

2010 2011-2013 2014

193

республикалардан студенттерді оқытуға – 200 грант, Ауғанстан азаматтарын оқытуға – 54, халықаралық келісімдер бойынша шетел азаматтарын оқытуға – 178, Моңғолия азаматтарын оқытуға – 25, М.В.Ломоносов атындағы ММУ қазақстандық филиалында студенттерді оқытуға – 125 грант бөлінді. Өнер жоғары оқу орындарында оқытуға 770 грант бөлінді.

2014-2015 жылы магистранттарды даярлау үшін 7 065 орын, PhD докторларын даярлауға – 656 орын бөлінді (2.4.8-кесте) (қосымша, 2.4.7-кесте).

2.4.8-кесте. Мемлекеттік тапсырыс көлемі, бірлік

Білім деңгейі Жылдар

2011 2012 2013 2014

Бакалавриат 36 046 34 315 35 053 34 165

Магистратура 5 159 6 809 6 959 7 065

PhD Докторантура 500 500 520 656


Ұлттық жоғары оқу орындарында мемлекеттік білім беру грантының орташа көлемі бакалаврды даярлауға 635,8 мың теңгеге, магистрді 646,3 мың теңгеге, PhD докторын 1 307,0 мың теңгеге тең болды.

Қалған ЖОО-да мемлекеттік білім беру грантының орташа көлемі бакалаврды даярлауға 344,8 мың теңгені, магистрді 396,0 мың теңге, PhD докторын 1 307,0 мың теңгені құрайды.

2013 жылмен салыстырғанда 2014 жылы ел бойынша мемлекеттік білім беру гранттары есебінен және білім беру қызметтерін сатып алу есебінен білім алатын студенттердің санының 3 350 және тиісінше 46 480 адамға қысқаруы байқалады (2.4.9-кесте).

194

2.4.9-кесте. Қаржыландыру түрлері бойынша жоғары оқу орындары студенттерінің саны

Қаржыландыру түрлері

Меншік мемлекеттік жеке Басқа

мемлекеттің 2013 2014 2013 2014 2013 2014

Мемлекеттік білім беру гранты

104 705 101 016 27 428 28 279 552 40

Мемлекеттік білім беру тапсырысының басқа нысандары

12 213 11 782 332 220 - 534

Білім беру қызметтерін сатып алу

134 820 119 274 240 922 210 450 6 254 5 792

ҚР 251 738 232 072 268 682 238 949 6 806 6 366


2014-2015 оқу жылының басында әлеуметтік квота бойынша білімді 6032 студент немесе 1,3% білім алушы алды.

Ауылдық квота бойынша студенттер саны 70 278 адамды құрады, бұл аталған жылы студенттер контингентінен 15% құрады.

Бала жасынан мүгедектерге және 18 жасқа дейінгі мүгедек балаларға арналған квота бойынша оқытылатын студенттер саны 111 адамға өсті. Сол уақытта «жетімдер және ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалар» квотасы бойынша түскендер саны 216 адамға азайды. Ауылдық квота бойынша оқытылатын студенттер саны 4 238 адамға ұлғайды (қосымша, 2.4.8-кесте).

Халықаралық тәжірибе: Ұлыбританияда аз қамтылған отбасылардан шыққан студенттер үшін қосу арқылы, ал қажет жағдайда, оқуға алған кезеңде қосымша балдар арқылы бюджеттік оқу орындарының белгілі саны бөлінеді. Бұдан басқа, аз қамтылған отбасылардан шыққан оқушылар үшін жоғары оқу орындарында тегін тамақтану, кепілдік берілген медициналық тексеру мен емдеу ұсынылады. АҚШ-та үкімет аз қамтылған отбасылар үшін жастарға арналған білім беру гранттарын ұсынады. Оқытудың коммерциялық нысанындағы студенттер үшін білім беру несиелері ұсынылады.

195

Алайда оқу үшін төлемін толық немесе жартылай өтеуге арналған гранттарды студенттердің тек 6%-ы ғана алады.

Материалдық-техникалық база Жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білімнің мемлекеттік

жалпыға міндетті білім беру стандартымен жоғары оқу орындарының материалдық-техникалық базасына (МТБ), оқу және ғылыми зертханаларға және жоғары оқу орындарының сапа менеджменті жүйесінің стандарттарына талаптар белгіленген. Білім беруді дамытудың 2020 жылға дейін мемлекеттік бағдарламасын іске асыру бойынша іс-шаралар жоспарымен МЖС қаражаты есебінен МТБ жыл сайынғы жаңарту жөнінде көрсеткіштер белгіленді.

ҚР БҒМ деректері бойынша елдің 30-дан астам жоғары оқу орындарында материалдық-техникалық база жаңғыртылды, МЖС есебінен оқу-зертханалық жабдық жаңартылды. Бұдан басқа, 21 ЖОО республикалық бюджеттің қаражаты есебінен МТБ күшейту үшін 105 628,3 мың теңге жұмсады. Жаңа зертханалық жабдықты сатып алу, корпустар мен жатақханаларды күрделі жөндеуді ЖОО және бюджеттен тыс қаражат есебінен жүзеге асырады.

Бір студентке оқу алаңдарының статистикалық деректері белгіленген талаптарға сәйкестігінен (6 м2 кем емес) өңірлік диспропорциялар туралы куәландырады. Солтүстік Қазақстан және Маңғыстау облыстарының жоғары оқу орындары студенттік жастарды қажетті оқыту жағдайларымен қамтамасыз етудің ең үлкен мүмкіндіктеріне ие болады. Осылайша осы өңірлердің университеттері кейін де еңбекке тапшы өңірлер үшін кадрларды дайындау бойынша «Серпін» жобасын сәтті іске асыра алады.

ҚР ҰЭМ Статистика комитетінің деректері бойынша, студенттік кампустардың аумағының елеулі бөлігін ЖОО оқу-зертханалық ғимараттары құрайды. Басқа қала студенттерінің тұруына, қоғамдық тамақтануға арналған жерлер, оқу орындарының спорттық және мәжіліс залдары жоғары оқу орындарының жалпы алаңдарының 49%-ын алады (2.4.10-кесте, қосымша, 2.4.9-кесте).

2.4.10-кесте. Оқу орындарының ауданы, ш.м., 2014 жыл

196

Ғимараттардың жалпы ауданы, м2

Студенттер саны

Студентке оқу ауданы, м2

Астана қ. 573 601 52 945 11

Алматы қ. 1 701 122 133 736 13

Ақмола 148 723 10 289 14

Ақтөбе 255 787 20 825 12

Алматы 80 214 9 724 8

Атырау 78 462 10 552 7

БҚО 183 700 28 369 6

Жамбыл 209 538 19 580 11

Қарағанды 488 153 41 123 12

Қостанай 243 927 19 840 12

Қызылорда 114 959 11 308 10

Маңғыстау 72 810 3 815 19

ОҚО 507 937 70 121 7

Павлодар 115 290 13 750 8

СҚО 96 629 4 851 20

ШҚО 311 283 26 559 12

ҚР 5 182 135 477 387 11

Дереккөз: ҚРСА деректері

Өңірлік тұрғыда абсолютті көрсеткіштер бойынша оқу-зертханалық алаңдардың елеулі үлесі Алматы қаласы мен Оңтүстік Қазақстан облысына тиесілі, бұл жоғары оқу орындарының үлкен санына және білім алушылар контингентіне байланысты. Мұнымен қоса, аталшған өңірлерде салыстырмалы көрсеткіштер бойынша оқу үдерісіне арналған алаңдар үлесі елдегі орташа көрсеткіш деңгейінде. Білім беру үдерісінің қамтамасыз етілуінің ең төменгі көрсеткіштері Астана қаласы мен Атырау облысына келеді (2.4.15-сурет).

2.4.15-сурет. Өңірлік тұрғыда оқу зертханалары алаңдарының үлесі, мың м2, 2014 жыл

197

Дереккөз: ҚРСА деректері

37 мемлекеттік жоғары оқу орнының 541 ғылыми-зерттеу бөлімшесінде ғылыми жобаларды іске асыру мүмкіндігі бар. МЖС шеңберінде шетел және отандық инвесторлардың қатысуымен 2014 жылы республиканың 20-дан астам ЖОО 46 ғылыми-практикалық зертхана мен 14 әр түрлі инновациялық ғылыми-білім беру орталығын құрды. 3 ұлттық және ұжымдық пайдаланудағы 15 инженерлік зертхана жұмыс істеуін жалғастыруда, олар елдің индустриялық дамуының басым бағыттары бойынша ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-құрылымдық жұмыстарды жүргізуді қамтамасыз етеді.

Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің инновациялық паркі базасында 2014 жылы балама отын зертханасы құрылды, Құрылымдық бюро және start-up аймақ ашылды, соның шеңберінде идеядан бастап экономиканың шынайы секторына енгізуге дейін жобалар дамытылады.

Жеке қаражат есебінен Қ.Сәтпаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университетімен ақпараттық және ғарыштық технологияларды ұжымдық пайдаланудағы жаңғыртылған ұлттық ғылыми зертхана құрылды.

Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетіне кәсіпорындармен әлеуметтік серіктестік шеңберінде жаратылыстану ғылымдары саласында мамандарды дайындау бағыттары бойынша қазіргі заманғы зертханалық жабдық сатып алынды.

0

500

1 000

1 500

2 000

Ғимараттардың жалпы алаңы, мың ш.м. Оқу-зертханалық ғимараттардың жалпы ауданы, мың ш.м.

198

Қазақ ұлттық аграрлық университетінде ҒЗЖ және ТҚЖ үйлестіретін 6 ғылыми-зерттеу институтында ғылыми жобалардың нәтижелерін коммерциаландыру үшін жағдайлар туғызылған, 5 ғылыми зертханасы бар инновациялық орталық құрылды, соның ішінде инженерлік бейіндегі зертхана құрылды.

Жоғары оқу орындарының интерактивті жабдықпен және білім беру үдерісінде пайдаланылатын компьютерлік техникамен жабдықталу деңгейінің сандық көрсеткіштерінің өсуі атап өтіледі. Мұнымен қоса, өңірлер тұрғысында жоғары оқу орындарының жабдықталу дәрежесі ерекшеленеді. Мысалы, Ақтөбе және Батыс Қазақстан облыстарының ЖОО МТБ көрсеткіштері басқа өңірлермен салыстырғанда студенттердің қатысты жоғары санымен төмен болады (2.4.16-сурет).

2.4.16-сурет. Жоғары оқу орындарының компьютерлік техникамен жабдықталуы көрсеткішінің және білім алушылардың арақатынасы, 2014

Дереккөз: ҚР ҰЭМ СК деректері Толыққанды оқу үдерісінің қажетті құрамы студенттердің

IT-технологияларға және қазіргі заманғы оқу құралдарына қолжетімділігі болып табылады. Сабақтарда ақпараттық

0 20 000 40 000 60 000 80 000 100 000 120 000 140 000 160 000



БҚО Жамбыл



ОҚО Павлодар

СҚО ШҚО

Астана қ. Алматы қ.

Компьютерлер саны Студенттер саны

199

технологияларды қолдану және пайдалану мүмкіндігі кәсіптік компьютерлік құзыреттердің дамуын қамтамасыз етеді.

Жоғары білім жүйесінде компьютер/студент арақатынасының өсу үдерісінің жоқтығы белгіленген. Орташа алғанда, республика бойынша

осы көрсеткіш 6-дан 1-ін құрайды, бұл өткен жылға ұқсас келеді.

Қостанай облысының жоғары оқу орындары студенттердің айтарлықтай көп санында компьютерлік техникамен оқу үдерісін

қамтамасыз етудің жоғары көрсеткіштерін көрсетеді (1:4) (2.4.17-сурет).

2.4.17-сурет. 1 компьютерге студенттер саны, 2014

Дереккөз: ҚР ҰЭМ СК

Қазақстандық жоғары мектеп кітапхана қоры 86,7 млн. астам

данасына ие. Мұнымен қоса мемлекеттік тілдегі кітаптардың үлесі 26,7%. Жоғары оқу орындары кітап қорларының жаңартылып тұруының

оң серпіні байқалады (+15,3%) (2.4.11-кесте).

2.4.11-кесте. Жоғары оқу орындарының кітапханалармен қамтамасыз етілуі, 2014 жыл

Өңір Саны

5,7 5

7,4

5,4

9,1 9,6 9,6

5,4 4,6

7,6

4,2

9,1

5,5

2,9

5,4 6,1

4,3

200

ЖОО Студенттер Кітапханалар Астана қ. 12 52 945 14 Алматы қ. 42 133 736 41 ОҚО 11 70 121 11 СҚО 2 4 851 2 Павлодар 4 13 750 4 Маңғыстау 2 3 815 2 Қызылорда 4 11 308 4 Қостанай 7 19 840 8 Қарағанды 9 41 123 9 БҚО 3 28 369 3 Жамбыл 4 19 580 4 ШҚО 7 26 559 8 Атырау 3 10 552 3 Алматы 3 9 724 3 Ақтөбе 6 20 825 6 Ақмола 7 10 289 6 ҚР 126 477 387 128


Жыл сайын жоғары оқу орындары Республикалық жоғары оқу

орындары аралық электрондық кітапханасымен (РЖЭК) шарт кұрады. 2014 жылы 80-нен астам ЖОО елдің басқа ЖОО-ның ақпараттық

ресурстарына қол жеткізуді кеңейтті. РЖЭК студенттерге әлемдегі үздік ЖОО-ның білімдік ресурстарын қолдануға мүмкіндік береді.

Казіргі уақытта кітапхана сайтында 63 журналдар атауы

6212 мақалалар, 500 жинақтар мен конференция ақпараттары орналастырылған. РЖЭК құжаттар ағымына енгізілген білім

ресурстарының жалпы саны 500 оқулық, оқу құралдары мен оқытушылардың үсыныстары құрайды. Басылым деректері

14 қазақстандық ЖОО-мен ұсынылған.

Thomson Reuters, Elsevier, Springer секілді танымал

провайдерлердің ресурстары арқылы рейтингтік шетел басылымдарына қол жеткізу «Ұлттық ғылыми-техникалық ақпарат

орталығы» АҚ арқылы қамтамасыз етіледі. Студенттер мен оқытушылардың ақпараттың қосымша көздеріне қажеттіліктерін Ресей

ғылыми электрондық кітапханасы, Қазақстанның виртуалдық ғылыми кітапханасы, Web of Knowledge платформасы, Polpred.com мәліметтер

201

базасы, «ЛАНЬ» баспасының электрондық-кітапханалық жүйесі секілді ресурстар қанағаттандырады.

Жоғары білімнің қол жетімділігінің өзекті мәселесі басқа қала студенттерін жатақханалармен қамтамасыз ету болып табылады. Бұл

мәселе Павлодар, Жамбыл, Шығыс Қазақстан, Қостанай, Қызылорда

облыстарының және Астана қаласының студенттері үшін өткір болып отыр. Осы өңірлерде жатақханаға мұқтаждар үлесі 30%-дан асады

(2.4.18-сурет).

2.4.18-сурет. Жатақханаларға мұқтаж студенттер үлесі, 2014 жыл


ҚР ҰЭМ СК деректері бойынша 2014 жылы 1589 орынға 6 жатақхана пайдалануға енгізілді, оның ішінде Қарағанды мемлекеттік

техникалық университетінде – 822 орын және «Нұр-мүбәрәк» Египет ислам мәдениеті университетінде (Алматы қ.) – 610 орын колдануға

берілді. Студенттер үшін әлеуметтік-тұрмыстық жағдайларын жасау көрсеткіші өткен жылмен салыстырғанда шамамен екі есеге жақсарды.

(535 орынға).

Ғылыми-педагогикалық кадр 2014 жылы елдің ЖОО-да ғылыми-педагогикалық қызметпен

айналысатын профессорлық-оқытушы құрамының (ПОҚ) жалпы саны

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

202

Ұлыбритания ЖОО-да

докторлық дәрежесі бар

оқытушылар үлесі – 53%

құрайды.

Дереккөз: Universities UK

2013 жылмен салыстырғанда 3,3%-ға азайып (-1 315) 40 320 адамды

құрады. Салыстырып қарағанда, 2004 жылы ПОҚ саны 42 333 болды. Кадрлық қамтамасыз ету көрсеткішінің қысқаруы 2011 жылдан бастап

жүргізілетін жоғары оқу орындарын оңтайландыру үдерісіне және

студенттер контингентінің азаюына байланысты. Соған сәйкес қоса атқару бойынша жұмыс істейтін оқытушылар

көрсеткішінің азаюы тіркелді (-6,6%). Штаттан тыс оқытушылар саны 6 050 адамды құрады. Оқушылар контингенті жеке меншік оқу

орындарында көп болғанымен, ғылыми-педагогикалық қызметті ПОҚ-тың негізгі бөлігі мемлекеттік жоғарғы оқу орындарында жүргізеді

(56,2%). Жоғары оқу орындары оқытушыларының дәрежелілігі 49%

құрайды, ғылыми атақтары бар мамандар үлесі – 23% (2.4.19-сурет).

2.4.19-сурет. Жоғары оқу орындарында ПОҚ сапалық көрсеткіштері


Гендерлік аспектіде жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі

білім беруде ПОҚ арасында әйел адамдар басым келеді (63,9%). Мұнымен қоса ер адамдар арасында ғылым докторлары көбірек келеді

(4 853 адамнан 2 932 адам). Мемлекеттік және жеке жоғары оқу орындарының ПОҚ сапалық құрамын салыстыруда ғылым докторлары

үлесінде елеусіз айырмашылық бар – 12,3% және тиісінше 11,6%. Өңірлік аспектіде ғылыми дәрежеге және ғылыми атаққа ие ПОҚ-

тың жоғары үлесі Алматы қаласының жоғары оқу орындарына тиесіли

магистр 24%

ғылым докторы

[ПРОЦЕНТ]

(PhD) философия

докторы [ПРОЦЕНТ]

доктора по профилю

0% ғылым кандидаты

37%

профессор 6%

доцент 17%

203

2013-2014 жж. Ұлыбритания

ЖОО-дағы 40 жастан жоғары

ПОҚ үлесі 58% құрады.

Дереккөз: Ұлыбританияның

Жоғары білім статистикасы

агенттігі

(46,3% және 38,7%). Бұл жоғары оқу орындарының көп шоғырлануымен және қалыптасқан академиялық және ғылыми

ортамен түсіндіріледі. Қазақстандық жоғары мектепте ПОҚ жас мамандармен

толығуының оң үдерістері байқалады. Жас ерекшелік көрсеткіштер

31 жастан 40 жасқа дейін ғылыми-педагогикалық кадрлардың басымдығын көрсетеді. Жалпы, жоғары оқу орындарының 40 жастан

асқан ПОҚ үлесі 57% құрайды (2.4.20-сурет).

2.4.20-сурет. Оқытушылардың жас ерекшелік топтары, 2014


Жоғары мектептің сапалы индикаторларын қамтамасыз етудің

өзекті мәселелерінің бірі - студенттер мен оқытушылар санының

арақатынас көрсеткіші. Халықаралық практикада бакалаврлар (1:10)

және магистранттар үшін (1:3) осы көрсеткіштің сараланған

есептеулерін пайдалану мысалдары бар.

Жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру жүйесінде

оқытушы-студент арақатынасының көрсеткіші ел бойынша орташа

1:12 құрайды. Мұнымен қоса жеке және мемлекеттік жоғары оқу

орындары тұрғысында осы көрсеткіштің саралануы байқалады

(1:14 және тиісінше 1:10).

Жоғары оқу орындарының профессорлық-оқытушы құрамын

талдау физикалық-математикалық, техникалық, педагогикалық және

15,8%

27,2%

21,4%

22,7%

12,9%

30 жасқа дейін

31-40 жас

41-50 жас

51- 63 жас

64 жас және одан үлкен

0,0% 10,0% 20,0% 30,0%

204

әлеуметтік-гуманитарлық ғылымдардың бағыттары бойынша ғылыми-

педагогикалық кадрлардың басымдығын көрсетеді. Бұл кадрларды

дайындаудың осы бағыттар бойынша мемлекеттік тапсырыстың жыл

сайынғы артуына байланысты (2.4.21-сурет).

2.4.21-сурет. Пәндік салалар бөлінісіндегі оқытушылар саны, 2014


ЖОО-ның ПОҚ кәсіптік дамыту көрсеткіштерінің жыл сайынғы өсуі белгіленеді. ҚР БҒМ деректері бойынша, 2014 жылы елде біліктілігін арттыру курстарынан ЖОО-ның 7 000 астам оқытушылары өткен. Мұнымен бірге кәсіпорындар, салалық орталықтар, инженерлік зертханалар мен ғылыми орталықтар базасында курстық дайындықтан өткен ЖОО ПОҚ саны елдің жоғары мектебінің ғылыми-педагогикалық кадрларының жалпы санынан елеусіз болып табылады (8,7%).

ЖОО-ның ПОҚ «Болашақ» халықаралық бағдарламасы шеңберінде кәсіптік дамудың бірегей мүмкіндігіне ие болады. Академиялық бағдарламалар бойынша оқытылатын ғылыми-педагогикалық жұмысшылар үлесі 87%, шетел университеттерінде және ғылыми орталықтарда тағылымдамадан өткендер үлесі – 13% құрайды. Жыл сайын ғылыми-педагогикалық жұмысшылардың

666

2378

1303 1857

387

2372

805 469

3481

602 505

5526

41 188 234 73 257 104 266 14 93 0

1000

2000

3000

4000

5000

6000

ПОҚ саны

205

халықаралық деңгейде өз әлеуетін арттыруға және әлемнің жетекші университеттерінде дәрежені алуға қызығушылығы артып келетінін атап өту керек.

«Жоғары оқу орнының үздік оқытушысы» атты дәстүрлі жыл сайынғы республикалық конкурс жоғары оқу орындарының оқытушыларының мәртебесін және соған сәйкес жоғары білім сапасын арттырудың тиімді ынталандырушы шарасы болып табылады. Конкурс жеңімпаздарына әлемнің жетекші жоғары оқу орындарында тағылымдамадан өтуге мүмкіндік беріледі. 2014 жылы конкурстық іріктеу нәтижесінде 200 жеңімпаз анықталды. Конкурсқа қатысушылардың сапалық құрамы бойынша көбінесе техникалық, педагогикалық, медициналық, ауыл шаруашылық, экономикалық, заң және басқа ғылымдар бойынша ғылым кандидаттары (57%), ғылым докторлары (39,5%) және PhD докторларына (3,0%) ұсынылды.

Жоғары білім жүйесі трансформациялық кезеңді бастан кешіп отыр. Үкімет пен әлемнің жоғары оқу орындары халықаралық бәсекеге қабілеттілікке байланысты қысымның өсуіне қарсы тұру үшін айтарлықтай күш жұмсауда. Бұл үкімет пен университеттерге ғылымды дамытуға, инновациялық технологияларды енгізуге, ұлттық білім жүйелерінің әлеуетін және тартымдылығын арттыруға мүмкіндік беретін жаңа стратегияларды әзірлеуге әкеледі.

Қазақстанда пайда болған қиындықтарға қарамастан, жалпы жоғары мектептің даму стратегиялары жеткілікті тиімді түрде іске асырылып келеді. Қазақстандық жоғары білімнің еуропалық білім беру кеңістігіне ықпалдастыру Болон процесінің міндетті, ұсынымды және факультативті параметрлерін табысты енгізумен қамтамасыз етіледі. Елдің ЖОО инновациялық қызметі ғылым мен инновацияның дамуын мақсатты мемлекеттік қолдау және зерттеулерді коммерцияландыру шеңберінде іске асырылады. Ғылыми және инновациялық жүйенің негіздері құрылды, 13 ЖОО-да ғылыми зерттеулер нәтижелерін коммерцияландыру орталықтары ашылды, 4 ЖОО-да студенттік бизнес-инкубаторлар жасалды.

206

Сонымен қатар, жақын арада ЖОО мен ҒЗИ зерттеу әлеуетін күшейту, шетел ғалымдарын бірлескен ғылыми жобаларды іске асыруға тарту, зерттеу университеттерін дамыту үшін жағдайлар туғызу қажет болады. Осы шаралар елдің бәсекеге қабілеттілігін арттыру үшін қазақстандық ғылымның тиімділігі мен экономикалық қайтарымын арттырады.

Сандық және сапалық көрсеткіштерді талдау білім алушылар контингентінің азаюын белгілеуге мүмкіндік береді, бұл 90-жылдарда бала туудың төмендеуінің демографиялық үдерістерімен түсіндіріледі.

Оң үдеріс ретінде импакт-факторы бар ғылыми журналдарда ПОҚ басылымдарының өсу көрсеткіштерін атап өтуге болады.

ЖОО материалдық-техникалық базасын жаңартудың жоғары сандық және сапалық көрсеткіші тек оқытушылардың ғана емес, сонымен бірге студент жастардың осы заманғы сандық білім беру ресурстарына қол жеткізуін қамтамасыз етеді.

Білім беру жүйесі үшін білікті педагог кадрларды даярлау оқу үдерісінің тиімділігі мен нәтижелілігінің негізгі бөлімі болып есептеледі. Сонымен бірге, республика бойынша түлектер саны артты, бұған қоса студенттердің бітіруінің сапалық көрсеткіштерінің елеусіз артуы байқалады.

Жалпы, жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім саласындағы ҚР БҒМ стратегиялық құжаттардың нысаналы индикаторларына және көрсеткіштеріне қол жеткізу бойынша барлық жоспарланған шараларды іске асыру қазақстандық және халықаралық еңбек нарығында мұқтаж болған жоғары білікті кадрларды даярлауға бағытталған елдегі жоғары мектептің инновациялық дамуына ықпалын тигізеді.


ЖОО желісі мен контингентінің азаюы байқалады (- 5 бірлік, - 49 839 адам). ЖОО-ын одан әрі оңтайландыру үдерісін ресурстық

207

әлеуетті күшейту және инновациялық қызметке бағдарлауды ескеріп жүргізу ұсынылады.

Сырттай бөлімде оқытылатын студенттер үлесінің көрсеткішінің елеусіз азаюы тіркелген (- 0,7%). «Қазақстан Республикасының Білім беру жүйесі. Білім алушылар контингенті» ҚР МЕМСТ сәйкес оқытудың күндізгі және сырттай нысандарының студенттерінің арақатынас нормативінің сақталуына бақылауды күшейту ұсынылады.

QS әлемнің ең үздік университеттерінің академиялық рейтингінің топ-парағына өтінім берген 21 ЖОО ішінен 9 қазақстандық ЖОО кірді. Сапалық көрсеткіштердің азаю себептері бойынша рейтингтік кестелерде Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ және Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ позицияларының төмендеуіне назар аудару қажет.

«Техникалық ғылымдар мен технологиялар» бағыты бойынша мамандардың саны 20,3% құрады. Сонымен қатар ИИДМБ-2 іске асыру шеңберінде тау-кен өндіру секторы мен ауыл шаруашылығы саласында жоғары білікті кадрларға қажеттілік өзекті болып отыр.

Докторанттардың бітіруі 314 адамды құрады, оның ішінде диссертацияны қорғаумен – 40%. Мемлекеттік білім тапсырысы шеңберінде мамандарды тиімді даярлауды арттыру үшін PhD докторларын оқытуға талаптарды қайта қарастыру ұсынылады.

Елдің 10 ірі мемлекеттік ЖОО-да қадағалау кеңестері жұмыс істейді, бұл ЖОО икемді басқару қағидаттарына сәйкес келеді.

2014 жылы «Қ.И.Сәтпаев атындағы Қазақ ұлттық зерттеу техникалық университеті» коммерциялық емес АҚ (ҚазҰЗТУ) мемлекеттің 100% қатысуымен құрылды. ҚазҰЗТУ құру ЖОО ғылымы мен ҒЗИ әлеуетінің интеграциясы есебінен ғылыми зерттеулер сапасын арттыруға ықпалын тигізеді.

Білім беру гранттары бойынша оқытылатын, ЖОО студенттерінің үлесі олардың жалпы санынан 27% құрады. Әлеуметтік ұтқырлық қағидатын қамтамасыз ету үшін гранттарды беру

абитуриенттің кәсіптік қабілеттіліктері мен әлеуметтік мәртебесін ескеру жүйесін құру ұсынылады.

208

2014 жылғы 1 сәуірден бастап жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім жүйесінде білім алушылардың стипендия көлемі 10%-ға артты, 2011 жылдан бастап 2013 жыл аралығында стипендия көлемі өзгеріссіз қалды.

ҚР БҒМ ЖОО түлектері бойынша деректерін Мемлекеттік зейнетақы төлеу орталығының мәліметтер базасымен ықпалдастыру жұмысқа орналастыру мониторингіне дербес тәсілді қамтамасыз етті. Мамандықтар бөлінісінде кадрларды даярлауды болжаудың бірыңғай базасын қалыптастыру ұсынылады.

ЖОО материалдық-техникалық базасы туралы мәліметтерді талдау өткен жылмен салыстырғанда ЖОО көрсеткіштерінің жақсаруын көрсетеді. Бұл мемлекеттік-жекешілік әріптестік есебінен қаржыландыруды арттыруға байланысты. Дегенмен, ЖОО қажетті материалдармен және техникамен жабдықтау дәрежесінде өңірлік айырмашылықтар болады. Өңірлік ЖОО қосымша компьютерлік техникамен қамтамасыз ету керек, онда осы көрсеткіш ел бойынша орта деңгейден төмен болады. Студенттерді компьютерлермен қамтамасыз етуге қаражат жетіспеген кезде ЖОО-ға қаржыландыру көздерін әртараптандыру ұсынылады.

Ғылыми-педагогикалық кадрлардың негізгі көрсеткіштерін талдау білім саласында мемлекеттік саясатты іске асырудың ең үлкен тиімділігіне қол жеткізу үшін ЖОО-да ғылыми-педагогикалық кадрларды қолдаудың қолданыстағы тетіктерін толықтыру қажет екенін көрсетті.

ЖОО ПОҚ сапалық құрамын жақсарту, нақтырақ айтқанда PhD докторларының көп санын дайындау жолымен докторлардың үлесін арттыру талап етіледі. Бұдан басқа, ғылыми-зерттеу қызметіне ЖОО оқытушыларының қатысуын ынталандыру талап етіледі. Шетел оқытушыларының төмен үлесі шетел профессурасын жалдауда заңнамалық шектеулерді өзгерту қажеттілігіне, сондай-ақ дарынды ғалымдарды жұмылдыру үшін қосымша қаржыландыруға меңзейді.

Глава 3ӨҢІРЛІК БІЛІМ БЕРУ

ЖҮЙЕЛЕРІ: ӨҢІРЛЕР

РЕЙТИНГІСІ

210

3. ӨҢІРЛІК БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕЛЕРІ: ӨҢІРЛЕР РЕЙТИНГІСІ

2014 жылдың қорытындысы бойынша өңірлік білім беру жүйелерін саралау 2008 жылдың әдістемесіне сәйкес білім беру жүйесінің төрт субфакторы бойынша жүзеге асырылды: білім берудің қолжетімділігі, қаржы ресурстары, кадрлық қамтамамыз ету және білім беру ұйымдары қызметінің нәтижелері.

Әр субфактор бойынша өңірлік білім беру саясаты нәтижелілігінің анағұрлым маңызды көрсеткіштері анықталды. Рейтингтік балдар көрсеткіштер маңыздылығының салмақтық коэффициенттерінің ескерілуімен есептелген.

Дәстүрлі әдістемеге сай рейтингтік балл әр өңір бөлінісіндегі белгіленген формула бойынша есептелінеді:

RҚ .=RБҚ

+ RҚР + RКР + RББҰҚН, мұндағы

RҚ – өңірдің қорытынды рейтингтік балы;

RБҚ – «Білім берудің қол жетімділігі» субфакторы бойынша

рейтингтік балл; R

ҚР – «Қаржы ресурстары» субфакторы бойынша рейтингтік

балл; RКР - «Кадрлық ресурстар» субфакторы бойынша рейтингтік

балл; R

ББҰҚН – «Білім беру ұйымдары қызметінің нәтижелері»

субфактор бойынша рейтингтік балл.

RБҚ=∑=

7

1i(Ki*Ri); RҚР=∑

=

5

1i(Ki*Ri); RКР=∑

=

4

1i(Ki*Ri); RББҰҚН=∑

=

6

1i(Ki*Ri);

мұндағы Ri – і- лік көрсеткіш бойынша өңірдің рейтингтік коэффициенті;

Кi – і- лік көрсеткіш бойынша маңыздылықтың салмақтық коэффициенті; i – анықталған көрсеткіш. Өңірлердің рейтингісін анықтау үшін ҚР ҰЭМ Статистика жөніндегі

комитетінің деректері және ҚР БҒМ ведомстволық есептілігі пайдаланылды.

211

1- субфактор. Білім берудің қолжетімділігі

Аталмыш субфактор бойынша өңірлердегі білім беру жүйесінің ахуалын саралау жеті көрсеткіш бойынша жүргізілді (3.1-кесте).

3.1-кесте. «Білім берудің қол жетімділігі»

№ Көрсеткіштер Маңыздылықтың

салмақтық коэффициенті

1. 1 жастан 6 жасқа дейінгі балалардың мектепке дейінгі тәрбие және оқытумен қамтылуы, % 1

2. 5-6 жастағы балалардың міндетті мектепалды даярлықпен қамтылу коэффициенті, % 5

3. Жалпы санынан ашылған мектепке дейінгі ұйымдардың үлесі, % 3

4. Оқушылардың қосымша білім берумен қамтылуы, % 5 5. Оқушы орындарының тапшылығы, бірлік 16

6. Типтік жастағы (14-24 жас) жастардың техникалық және кәсіптік біліммен қамтылған үлесі, % 10

7. ТжКБ ұйымдарында мемлекеттік тапсырыс есебінен оқитын білім алушылардың үлесі, % 9

«1 жастан 6 жасқа дейінгі балалардың мектепке дейінгі тәрбие

және оқытумен қамтылуы» көрсеткіші бойынша көшбасшылар үштігіне Қостанай, Қарағанды және Шығыс Қазақстан облыстары кірді. 9 облыста аталмыш көрсеткіш ел бойынша орташа мәннен жоғары (52,3%) (3.1-сурет).

3.1-сурет. 1-6 жастағы балалардың мектепке дейінгі тәрбие және оқытумен қамтылуы / %


90,6 87 80,9 72,2

63,4 62,2 61,9 57,2 53,5 48,4 48,1 47,8 43,3 41,5 41 36

212

Балалардың мектепалды даярлыққа құқығы заңнамалық деңгейде бекітілген және мектепке келер алдында бастапқы мүмкіндіктерді теңестірудің маңызды құрама бөлшегі болып табылады.

Ел бойынша 5-6 жастағы балалардың мектепалды даярлықпен қамтылуы 99,6% құрайды. Барлық дерлік өңірлер аталмыш көрсеткіштің жоғары мәнін қамтамасыз етті. 5-6 жастағы балалардың міндетті мектепалды даярлықпен қамтылу коэффициенті 10 өңірде 100% құрады (3.2-сурет).

3.2-сурет. 5-6 жастағы балаларды мектепалды даярлықпен қамту / %

Дереккөз: ҚР БҒМ деректері Төрт өңірде – Алматы қаласы, Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда

және Маңғыстау облыстарында – «Жалпы санынан ашылған мектепке дейінгі ұйымдардың үлесі» көрсеткішінің жоғары мәні байқалады. Тек Оңтүстік Қазақстан және Қызылорда облыстарының өзінде сәйкесінше 210 және 82 мектепке дейінгі ұйым ашылды (3.3-сурет).

3.3-сурет. Жалпы санынан ашылған мектепке дейінгі ұйымдардың үлесі / %


100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 99,9 99,7 99,7 99,6

98,8 98,2

16,3 15,4 14

10,4 8,4 7,5 6,8 6,6

4,4 3,4 2,5 2,4 1,2 0,9 0,9 0,8

213

Балалардың қосымша біліммен қамтылу көрсеткіші бойынша рейтингте Батыс Қазақстан облысы көш бастап келеді. Мектеп жасындағы балалардың жалпы санынан жартысынан көбі қосымша біліммен қамтылған (88,6 мың адам / 53,1 мың адам). Бұл ел бойынша орта есеппен алғандағыдан 36% артық.

Көшбасшылар санатында Қостанай облысы да бар, өңірдегі оқушылардың жалпы санынан шамамен 50%-нда түрлі мектептен тыс ұйымдарда қосымша білім алу мүмкіндігі бар (99,7 мың адам / 46,9 мың адам).

Шығыс Қазақстан облысындағы 75,3 мың оқушының (169,6 мың адам ішінен) қосымша біліммен қамтылуы өңірге рейтингтің 3-орнын иеленуге мүмкіндік берді.

Атырау мен Қостанай облыстарындағы оқушылардың контингенті бірдей дерлік болғанмен (99 835 және 99 793 мың адам), екі өңірдің көрсеткішіндегі айырмашылық 31,1% немесе 11 позицияны құрайды (3.4-сурет).

3.4-сурет. Балалардың қосымша біліммен қамтылуы / %


2013 жылмен салыстырғанда оқушы орны тапшылығының анағұрлым төмендеуіне Алматы облысында қол жеткізілді (-3 155). Мектептегі жоғары тығыздық проблемасы Оңтүстік Қазақстан, Астана және Алматы қалаларында әлі де өзекті болып отыр, бұл халықтың

59,9

47,1 44,4

34,2 33,7 28,5 27,6 27 25,1 23,2 21,6 19,9

16,7 16 14,4 10,4

214

жоғары тығыздығына және ірі қалалардағы көші-қон үдерістеріне байланысты. Оқушы орнының тапшылығы мәселесі 2013 жылдан бастап Қарағанды және Қостанай облыстарында толық шешілген (3.5-сурет).

3.5-сурет.Оқушы орнының тапшылығы / бірлік


Алматы, Астана қалалары мен Ақтөбе облысындағы жастардың 20%-ы колледждерде осы өңірлерге қажетті мамандықтар бойынша білім алуда. Алматы облысында ТжКБ жүйесімен қамту орташа республикалық мәннен шамамен 2 есе төмен (16,6%) (3.6-сурет).

3.6-сурет. 14 жастан 24 жасқа дейінгі жастардың ТжКБ жүйесімен қамтылу үлесі / %


0 0 176 581 1126 1328 1630 1788 1952 2758 3410 3796 4264 5467

8623

21520

23,1 21,5 20,1 19,7 19,3 19,3 18,9 18 16,8 15,9 15,6 15,4 15 14,8

13,4

8,6

215

Мемлекеттік тапсырыс есебінен білім алатын ТжКБ студенттері үлесінің көрсеткіші кейбір өңірлік үйлеспеушіліктің барын аңғартады. Бұл өз кезегінде демографиялық және экономикалық жағдаймен, жергілікті басқару органдарының бұл мәселелерге бөлетін назарына байланысты (3.7-сурет).

3.7-сурет. ТжКБ-де мемлекеттік тапсырыс есебінен білім алатын студенттердің үлесі / %


Осылайша, «Білім берудің қол жетімділігі» субфакторы бойынша 600-ден астам рейтингтік балмен Қостанай және Қарағанды облыстары көшбасшы позицияларда жайғасты. Рейтингтік балдың ең үлкен және ең кіші мәні арасындағы айырмашылық 480 балды құрады (3.8-сурет, 3.2-кесте).

3.8-сурет. «Білім берудің қол жетімділігі» субфакторы бойынша рейтингтік балл


63,9 63,4 59,4 51,6 50,8 50,8 50,2 49,7 47,2 46,4 45,2

41,1 38,2 38,0 37,7 37,5

650 605 578 547 540 509 457 436 389 365 357 353 331 325

277 170

216

3.2-кесте. «Білім берудің қолжетімділігі» / өңірлер рейтингісі

Өңір 2013 2014 Серпіні

+ / - балы позициясы балы позициясы Қостанай 622 1 650 1 - Қарағанды 621 2 605 2 - Павлодар 496 7 578 3 +4 СҚО 536 5 547 4 +1 БҚО 519 6 540 5 +1 Ақтөбе 562 3 509 6 -3 Ақмола 422 10 457 7 +3 Қызылорда 536 4 436 8 -4 ШҚО 411 12 389 9 +3 Атырау 464 9 365 10 -1 Маңғыстау 495 8 357 11 -3 Алматы 301 15 353 12 +3 Жамбыл 374 13 331 13 - Алматы қ. 351 14 325 14 - Астана қ. 412 11 277 15 -4 ОҚО 232 16 170 16 - Дереккөз: ҚР БҒМ «Ақпараттық-талдау орталығының» деректері

2- субфактор. Қаржы ресурстары

Аталмыш субфактор бойынша өңірлерді саралау үшін білім беру жүйесінің нәтижелілігін анықтайтын бес көрсеткіш пайдаланылды (3.3-кесте).

3.3-кесте. «Қаржы ресурстары»



1 Мектепке дейінгі білім беруге жергілікті бюджет шығындарының үлесі, білім беруге жалпы шығыстардан %-бен

2

2 Мектептегі білім беруге жергілікті бюджет шығындарының үлесі, білім беруге жалпы шығыстардан %-бен 18

3 Апатты жағдайдағы, күндізгі жалпы білім беретін мектептердің үлесі, % 4

4 Мектептегі тасымалдаумен қамтылған балалардың үлесі, % 6

5 ТжКБ-ге жергілікті бюджет шығындарының үлесі, білім беруге жалпы шығыстардан %-бен 8

217

Маңғыстау облысында білім беруге жалпы шығыстардан жергілікті бюджеттен қаржыландырудың 20%-ы мектепке дейінгі тәрбие мен оқытуға бөлінеді. Бұл өңірдің рейтингте бірінші орынды иеленуіне мүмкіндік берді.

Жергілікті атқарушы органдардың мектепке дейінгі білім беруге шығыстар үлесі орта есеппен 10,7% құрайды. Аталмыш көрсеткіштің ең төмен мәні Оңтүстік Қазақстан облысында байқалады (3.9-сурет). 3.9-сурет. ЖБ-ден МДТО деңгейіне шығыстар үлесі / жалпы шығындардан %-

бен


ЖБ-ден қаржыландырылатын мектептегі білім беруге шығыстардың үлесі Солтүстік Қазақстан және Батыс Қазақстан облыстарында анағұрлым жоғары (3.10-сурет).

3.10-сурет. ЖБ-ден мектептегі білім беруге шығыстардың үлесі / білім беруге

жалпы шығындардан %-бен


19,3 15,8

13,8 13,8 13,3 12,5 12,4 12,3 12,1 11,9 11,7 10,7 9,5 9,3 8,4

4,3

73,7 70 68,3 66,2 64,8 61,8 59,8 57,5 57,1 56 55,9 54,7 52,6 44 43,9 40,1

218

2013 жылмен салыстырғанда апаттық жағдайдағы мектептердің саны құрылыс пен күрделі жөндеу есебінен барлық дерлік өңірлерде төмендетілді. Қостанай, Ақмола облыстарында және Алматы қаласында апатты жағдай проблемасы толықтай шешілген.

Шығыс Қазақстан (-18), Атырау (-9) және Алматы (-8) облыстарындағы апаттық мектептердің саны біршама қысқарды. 5 жыл ішінде Қызылорда облысында апаттық мектептердің саны кем дегенде 3 есе қысқарды (2010 жыл – 71, 2014 жыл – 20 бірлік). ЖАО-ның апаттық мектептерді жою бойынша қабылданатын шараларына қарамастан, төрт өңірде олардың үлесі 10%-дан жоғары. Аталмыш көрсеткіштің ең жоғары үлесі Оңтүстік Қазақстан облысына тиесілі (3.11-сурет).

3.11-сурет. Ел бойынша жалпы санынан өңірлердегі апаттық мектептердің үлесі / %


Мектептері жоқ шалғайдағы ауылдарда тұратын балаларды оқыту мүмкіндігі жақын маңдағы мектептерге көліктік тасымалдауды ұйымдастыру арқылы іске асырылады.

Мектептегі тасымалдаумен барынша қамту Батыс Қазақстан (апта сайын мектеп жанындағы интернаттарға – 385 бала және күн сайын мектепке дейін және кері үйге дейін – 880) және Павлодар облыстарында (апта сайын – 165, күн сайын – 867 адам) қол жеткізілген. Мектеп пен интернатқа дейін тасымалдаумен қамтамасыз етілмеген балалардың ең жоғары үлесі Алматы облысына

0 0 0 0,7 0,7 1,5 1,5 2,2 2,2 2,2 4,4 5,9

13,2 14,7 15,4

35,3

219

100 100 99,5 99 97 95,5 93,7 91 85,2 82,5 77,5 75,6 73,2 70,4

тиесілі (29,6%). Аталмыш өңірдің 2 мыңнан астам оқушысы мектепке өз бетінше жетеді (3.12-сурет).

3.12-сурет. Тасымалдаумен қамтамасыз етілген оқушылардың үлесі


2014 жылғы ЖБ-ның ТжКБ деңгейіне өңірлік шығындары Алматы қаласы, Қарағанды, Қостанай және Павлодар облыстарында анағұрлым жоғары. Аталмыш көрсеткіштің шығыстар үлесі, Қарағанды облысына қарағанда, Алматы облысында 2,5 есе аз (3.13-сурет).

3.13-сурет. ЖБ-нің ТжКБ-ге шығыстар үлесі / жалпы шығыстардан %-бен


«Қаржы ресурстары» субфакторы көрсеткіштерін есептеу қорытындылары бойынша Батыс Қазақстан және Павлодар облыстары көш бастап келеді (3.14-сурет).

11,6 11,4 11,3 11,2

9,3 8,8 8,4 8,3 7,2 7,2

6,5 6,4 6,4 5,5 5,4

4,6

220

3.14-сурет. «Қаржы ресурстары» субфакторы бойынша рейтингтік балл


Көрсеткіштерді үш тармаққа жақсарта отырып, Солтүстік Қазақстан облысы 2-ші орынды иеленді. Көрсеткіштердің едәуір өсуі Батыс Қазақстан, Ақмола және Атырау облыстарында байқалады (3.4-кесте).

3.4-кесте. «Қаржы ресурстары» / өңірлер рейтингісі

Өңір

2013 2014 Серпіні + / - балы позициясы балы позициясы

БҚО 356 7 522 1 +6 Павлодар 278 12 518 2 +10 СҚО 492 2 488 3 -1 Қостанай 174 16 464 4 +12 Алматы қ. 330 9 462 5 +4 Қарағанды 276 13 456 6 +7 Ақтөбе 334 8 362 7 +1 Ақмола 370 6 296 8 -2 ШҚО 200 15 274 9 +6 Астана қ. 322 10 266 10 - Атырау 414 4 256 11 -7 Қызылорда 300 11 216 12 -1 ОҚО 520 1 214 13 -12 Маңғыстау 274 14 178 14 - Жамбыл 390 5 168 15 -10 Алматы 480 3 96 16 -13 Дереккөз: ҚР БҒМ «Ақпараттық-талдау орталығының» деректері

522 518 488 464 462 456

362 296 274 266 256

216 214 178 168

96

221

3- субфактор. Кадрлық ресурстар

Оқушылар мен студент жастардың білім беру жетістіктері мен оқыту сәттілігінің жоғары деңгейінің озық көрсеткіштерінің бірі педагог кадрлар болып табылады. «Кадрлық ресурстар» субфакторы бойынша өңірлерді саралау үшін төрт көрсеткіш белгіленді (3.5-кесте).

3.5-кесте. «Кадрлық ресурстар»

№ Көрсеткіштер Маңыздылықтың салмақтық коэффициенті

1 Мектепке дейінгі білім беру ұйымдарындағы жоғары білімді педагогтар, % 4

2 Жалпы білім беретін мектептердегі жоғары және бірінші санатты мұғалімдер, % 17

3 ТжКБ ұйымдарындағы жоғары және бірінші санатты өндірістік оқыту шеберлері, % 3

4 Біліктілігін арттырудан және тағлымдамадан өткен ТжКБ ұйымдарының инженерлік-педагогикалық қызметкерлерінің (ИПҚ) үлесі, %

1

Елдегі мектепке дейінгі ұйымдардың желісі мен контингентін кеңейту педагогтар құрамының ұлғаюына әсер етті: 2013 жылғы

54 789-дан 2014 жылы 74 212-ге дейін. Кадрлық құрамның саны жағынан өсуінің жоғары қарқыны

байқалғанымен, тиісті жоғары білімі бар педагогтардың саны тек қана 12,8% құрайды. Республикалық деңгейден жоғары мән Алматы,

Атырау, Қарағанды, Ақтөбе, Батыс Қазақстан облыстарында және Алматы қаласында байқалады (3.15-сурет).

222

3. 15-сурет. Тиісті жоғары білімі бар балабақша тәрбиешілерінің үлесі / %


Елдегі педагогтар құрамының сапалық деңгейі жылдан-жылға

өсіп келеді. Жоғары және бірінші біліктілік санаты бар мұғалімдердің үлесі бойынша көшбасшылардың 5-не Павлодар, Қарағанды, Шығыс

Қазақстан облыстары және Астана мен Алматы қалалары кіреді. Төмен көрсеткіштер Қызылорда және Маңғыстау облыстарында

байқалады (3.16-сурет).

3.16-сурет. Жоғары және бірінші санаты бар мұғалімдердің үлесі


22,4 21,9 20,5 17,2 16,6 16,6

12,2 11,9 11,4 9,6 9,6 8,8 8,7 8,5 8,3

5,8

57,8 55,8 53,8 53,7 53,2 52,1 51,3 49,7 49,1 48,4 47,3 46,3 45,1 44,6 43,9 43,8

223

Білікті жұмысшы кадрларды даярлау және өндірістің шынайы

табыстылығын дамыту, өндірістік оқыту (ӨО) шеберлерінің біліктілік деңгейлеріне байланысты. Шығыс Қазақстан облысындағы

ӨО шеберлерінің 50% астамы жоғары және бірінші біліктілік санаттарына ие. Аталмыш көрсеткіш Қызылорда, Ақтөбе

облыстарында және Астана қаласында 20%-дан кем екені атап өтіледі

(3.17-сурет).

3.17-сурет. Жоғары және бірінші санаттары бар ӨО шеберлерінің үлесі / %


Елдің индустриялық-инновациялық дамуы жағдайында

инженерлік-педагогикалық кадрлардың кәсіби шеберлігін арттыру ерекше назарға ие. 2014 жылы Қызылорда облысында шамамен 50%

ИПҚ-ның біліктіліктерін арттыруы және тағлымдамадан өтуі аталмыш көрсеткіш бойынша өңірдің көш бастауына жол ашты. Сонымен қатар,

бұл көрсеткіш бойынша рейтингтің аутсайдерлері Жамбыл және Солтүстік Қазақстан облыстары болып табылады (3.18-сурет).

53,0

37,3 34,3

31,8 29,0 27,4 27,2 26,3 25,9 24,6 24,4 24,1 22,6

19,7 19,4 18,6

224

3.18-сурет. Біліктілікті арттырудан және тағлымдамадан өткен ИПҚ үлесі / %


Сөйтіп, «Кадрлық ресурстар» субфакторының төрт көрсеткіш

балдарының жалпы жиынтығы Павлодар, Қарағанды, Шығыс

Қазақстан облыстары мен Алматы қаласына рейтингте көшбасшы орындарға жайғасуларына мүмкіндік берді. Төмен позицияларда

Қызылорда және Маңғыстау облыстары орналасқан (3.19-сурет).

3.19-сурет. «Кадрлық ресурстар» субфакторы бойынша рейтингтік балл

Дереккөз: ҚР БҒМ «Ақпараттық-талдау орталығының» деректері

49,5

16,9 13,7 13,1 12,0 11,8 10,8 10,7 10,1 9,9 9,3 8,5 7,3 6,2

1,5 1,3

333 323 315 303 283 269 268

199 183 181 172 160 151 117

78 65

225

«Кадрлық ресурстар» субфакторы бойынша рейтинг нәтижелерінің талдауы көрсеткендей, 2014 жылмен салыстырғанда позициялардың анағұрлым өсімі Солтүстік Қазақстан облысына (+6) тиесілі. Павлодар облысы рейтингтің жоғары бөлігіне көтерілді және бірінші орынды иеленіп отыр.

Екі жылдың ауқымында рейтингте позицияларын 1-3 тармаққа төмендеткен сегіз өңір бар. Ағымдағы жылы рейтингтің төменгі жағында Маңғыстау облысы орналасқан (3.6-кесте).

3.6-кесте. «Кадрлық ресурстар» / өңірлер рейтингісі


балы позициясы балы позициясы + / - Павлодар 340 2 333 1 +1 Қарағанды 295 4 323 2 +2 ШҚО 282 6 315 3 +3 Алматы қ. 355 1 303 4 -3 Астана қ. 304 3 283 5 -2 ОҚО 202 8 269 6 +2 Алматы 283 5 268 7 -2 СҚО 113 14 199 8 +6 Атырау 236 7 183 9 -2 Ақмола 174 11 181 10 +1 БҚО 185 10 172 11 -1 Жамбыл 194 9 160 12 -3 Қостанай 146 12 151 13 -1 Ақтөбе 87 15 117 14 +1 Қызылорда 71 16 78 15 +1 Маңғыстау 133 13 65 16 -3 Дереккөз: ҚР БҒМ «Ақпараттық-талдау орталығының» деректері

4- субфактор. Білім беру ұйымдары қызметінің нәтижелері

Аталмыш субфактор бойынша өңірлерді саралау үшін алты көрсеткіш белгіленді. Анағұрлым жоғары салмақтық коэффициентке

«ЖОО-ға мемлекеттік білім беру тапсырысы бойынша оқуға түскен мектеп түлектерінің үлесі, олардың жалпы санынан %-бен» көрсеткіші

ие (3.7-кесте).

226

3.7-кесте. «Білім беру ұйымдары қызметінің нәтижелері»



1 «Алтын белгі» белгісімен мектеп бітірген түлектердің үлесі 10

2 Үздік аттестат алған мектеп түлектерінің үлесі 9

3 ЖОО-ға мемлекеттік білім беру тапсырысы бойынша оқуға түскен мектеп түлектерінің үлесі, олардың жалпы санынан %-бен

14

4 Мемлекеттік тапсырыс бойынша білім алған ТжКБ түлектерінің жұмысқа орналасқандардың үлесі, олардың жалпы санынан %-бен

7

5 Үздік диплом алған ТжКБ түлектерінің үлесі 2 6 9-сыныптағы ОЖСБ орташа балы 1

Алматы қаласы мен Ақтөбе облысында түлектердің жалпы санынан 2,6% адам «Алтын белгі» белгісін иеленді. Астана қаласында үміткерлердің жалпы санынан 71,2% мектеп түлегі үздік белгісінің иегерлері атанды.

Аталмыш көрсеткіш бойынша рейтингтің соңында Атырау облысы. Мұнда «Алтын белгі» белгісіне 152 үміткердің ішінен тек 30 адам ғана растады (3.20-сурет).

3.20-сурет. «Алтын белгі» белгісімен мектеп бітірген түлектердің үлесі / %


Үздік аттестат алған мектеп түлектерінің анағұрлым үлесі Алматы қаласында байқалады (7 140 адамнан 111 адам). Қызылорда облысында бұл көрсеткіш төмен. Жалпы орта білім туралы құжат алған 7 064 түлектің ішінен небары 15 адам ғана үздік аттестатқа ие болды (3.21-сурет).

2,6 2,6 2,5 2,4 2 1,8

1,5 1,4 1,3 1,2 1,2 1,1 1,1 1 0,8 0,6

227

3.21-сурет. Үздік аттестат алған мектеп түлектерінің үлесі / %


2013 жылғы көрсеткішпен салыстырғанда ОЖСБ жалпы орташа

балл көлемінің анағұрлым өсімі Шығыс Қазақстан облысында (+11,23) және Астана қаласында (+14,14 балл) байқалады. ОЖСБ-2014

нәтижелерінің төмендеуі Атырау облысында тіркелді (-9,11 балл). Жеті өңірде негізгі мектеп түлектерінің ОЖСБ орташа балы

республикалық деңгейден (39,58) жоғары. Алматы қаласындағы ең жоғары орташа балл мен Оңтүстік Қазақстан облысындағы ең төмен

балл арасындағы айырмашылық 18,59 балды құрайды (3.22-сурет).

3.22-сурет. 9-сынып оқушыларының ОЖСБ орташа балы, %

Дереккөз: ҚР БҒМ ҰТО деректері

1,6 1,3

1,1 1,1 1,1 0,9 0,9 0,8 0,7 0,6 0,6 0,6 0,5 0,5 0,5

0,2

53

52,91

51,6

48,76

43,6

42,96

40

37,96

36,38

36,1

35,73

35,42

35,42

34,29

33,52

31,41

228

ЖОО-ға мемлекеттік тапсырыс бойынша оқуға түскен Павлодар облысы мен Алматы қаласының мектеп түлектерінің анағұрлым жоғары үлесі олардың аталмыш көрсеткіш бойынша көш бастауын қамтамасыз етті. Маңғыстау және Атырау облыстарында бұл көрсеткіштің үлесі төмен (3.23-сурет).

3.23-сурет. ЖОО-ға мемлекеттік тапсырыс бойынша оқуға түскен мектеп түлектерінің үлесі / %

Дереккөз: ҚР БҒМ ҰТО деректері

Колледж түлектерінің жұмысқа орналасуы ТжКБ ұйымдары

қызметі нәтижелілігінің негізгі көрсеткіші болып табылады. Астана қаласы үздік диплом алған түлектердің үлесі бойынша да, сол сияқты

мемлекеттік тапсырыс бойынша білім алған түлектердің жұмысқа орналасу үлесі бойынша да көшбасшы болып табылады.

Жамбыл және Қызылорда облыстарында колледж бітіргеннен кейін түлектердің кемінде 60% жұмысқа орналастырылды (3.24-сурет,

3.25-сурет).

20,3 20,1 19,6 18,3 17,8 17,1

15,5 14,6 14,5 13,8 13,0 12,2 12,2 11,4

7,2 6,3

229

3.24-сурет. Үздік диплом алған ТжКБ түлектердің үлесі / %


3.25-сурет. Мемлекеттік тапсырыс бойынша білім алған ТжКБ

түлектердің жұмысқа орналасқандардың үлесі / %


«Білім беру ұйымдары қызметінің нәтижелері» субфакторы бойынша рейтингте алты көрсеткіштің балдар жиынтығы бойынша Алматы қаласы көш бастап келеді. ЖОО-ға мемлекеттік тапсырыс бойынша оқуға түскен және «Алтын белгі» белгісімен бітірген мектеп түлектерінің төмен көрсеткіштері Алматы облысының рейтингте төмен орында жайғасуына себеп болды (3.26-сурет).

3.26-сурет. «Білім беру ұйымдары қызметінің нәтижелері» субфакторы бойынша рейтингтік балл


СҚО

Маңғыстау

Қызылорда

ОҚО

Қостанай

Ақтөбе

Атырау

Жамбыл

БҚО

ШҚО

Алматы қ.

Павлодар

Қарағанды

Алматы

Ақмола

Астана қ.

6,13

6,42

6,45

7,43

7,96

8,26

8,68

8,97

9,55

9,73

9,85

9,96

10,48

11,02

12,28

15,07

Жамбыл Қызылорда

БҚО ШҚО

Қостанай Ақмола Алматы

Қарағанды Атырау

Маңғыстау Павлодар Алматы қ.

СҚО Ақтөбе

ОҚО Астана қ.

48,2 54,8

62,2 64,2

71,6 73,2 75,1 78,4 79,4 79,6 81,5 81,7 83,3 84,0 86,4 87,7

596 590 569

450 422 407 405 393 358 298 289 260 243 230 221 218

230

«Білім беру ұйымдары қызметінің нәтижелері» субфакторының

рейтингісінде екі жылдың ауқымында жеті өңір өз позицияларының өсуін көрсетті, бір облыс өз позициясын сақтап қалды, сегізі –

төмендетті. Аталмыш субфактор бойынша анағұрлым жоғары өсім Солтүстік Қазақстан (+6), Оңтүстік Қазақстан (+5) және Астана

қаласында (+5) тіркелген (3.8-кесте).

3.8-кесте. «Білім беру ұйымдары қызметінің нәтижелері», өңірлер рейтингісі

Өңір 2013 2014 Динамикасы

+ / - балы позициясы балы позициясы

Алматы қ. 629 1 596 1 -

Астана қ. 445 7 590 2 +5

Ақтөбе 487 4 569 3 +1

Павлодар 607 2 450 4 -2

БҚО 528 3 422 5 -2

СҚО 358 12 407 6 +6

Ақмола 376 11 405 7 +4

ОҚО 343 13 393 8 +5

ШҚО 439 8 358 9 -1

Қостанай 459 5 298 10 -5

Атырау 453 6 289 11 -5

Қызылорда 211 16 260 12 +4

Маңғыстау 238 15 243 13 +2

Қараганды 430 10 230 14 -4

Жамбыл 432 9 221 15 -6

Алматы 265 14 218 16 -2 Дереккөз: ҚР БҒМ «Ақпараттық-талдау орталығының» деректері

Осылайша, әдеттегідей, өңірлердің қорытынды балы өңірлік білім

беру саясаты нәтижелілігінің белгіленген көрсеткіштеріне сәйкес барлық төрт субфактор бойынша рейтингтік балдардың жиынтығы

ретінде есептелген (3.9-сурет).

231

3.9-кесте. Өңірлер рейтингісі субфакторларының қорытынды балы

Өңір

Субфактор

Барлығы Білім берудің қолжетімділігі

Қаржы ресурстары

Кадрлық ресурстар

Білім беру ұйымдары қызметінің

нәтижелілігі Ақмола 510 296 181 405 1 392 Ақтөбе 699 362 117 569 1 747 Алматы 387 96 268 218 969 Атырау 524 256 183 289 1 252 ШҚО 480 274 315 358 1 427 Алматы қ. 293 462 303 596 1 654 Астана қ. 301 266 283 590 1 440 Жамбыл 439 168 160 221 988 БҚО 691 522 172 422 1 807 Қарағанды 858 456 323 230 1 867 Қостанай 875 464 151 298 1 788 Қызылорда 570 216 78 260 1 124 Маңғыстау 414 178 65 243 900 Павлодар 700 518 333 450 2 001 СҚО 759 488 199 407 1 853 ОҚО 157 214 269 393 1 033 Дереккөз: ҚР БҒМ «Ақпараттық-талдау орталығының» деректері

Соңғы үш жыл ішінде өңірлер рейтингісінде «Қаржы ресурстары» және «Кадрлық ресурстар» субфакторлары бойынша жоғары көрсеткіштер есебінен Павлодар облысы көш бастап келеді (3.27-сурет, 3.10-кесте).

3.27-сурет. 2014 жылдың өңірлік білім беру жүйелері рейтингілерінің жалпы

балы


2001 1867 1853 1807 1788 1747 1654 1440 1427 1392 1252 1124 1033 988 969 900

232

3.10-кесте. Жылдар ауқымында өңірлердің қорытынды рейтингісі


+ / - балы позициясы балы позициясы Павлодар 1 721 1 2001 1 - Қарағанды 1 622 3 1867 2 +1 БҚО 1 499 6 1853 3 +3 СҚО 1 588 4 1807 4 - Қостанай 1 401 9 1788 5 +4 Ақтөбе 1 470 8 1747 6 +2 Алматы қ. 1 665 2 1654 7 -5 Астана қ. 1 483 7 1440 8 -1 ШҚО 1 332 12 1427 9 +3 Ақмола 1 342 11 1392 10 +1 Атырау 1 567 5 1252 11 -6 Қызылорда 1 118 16 1124 12 +4 ОҚО 1 297 14 1033 13 +1 Жамбыл 1 390 10 988 14 -4 Алматы 1 329 13 969 15 -2 Маңғыстау 1 140 15 900 16 -1 Дереккөз: ҚР БҒМ «Ақпараттық-талдау орталығының» деректері

2014 жылғы облыстардың қорытынды рейтингісінен алынған мәндер өңірлерді үш топ бойынша бөлуге мүмкіндік берді:

Бірінші – рейтингтік балл 1 700 астам (Павлодар, Қарағанды, Солтүстік Қазақстан, Батыс Қазақстан, Қостанай және Ақтөбе облыстары).

Екінші – 1 200 балдан жоғары (Алматы және Астана қалалары, Шығыс Қазақстан, Ақмола және Атырау облыстары).

Үшінші – рейтингтік балл 1 200 кем (Қызылорда, Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл, Алматы және Маңғыстау облыстары) (3.11-кесте).

233

3.11-кесте. Алынған балдарға қатысты өңірлерді саралау, 2014

Өңірлер 1 топ

1 700 астам

2 топ

1 200 жоғары

3 топ

1 200 кем

Павлодар 2001

Қарағанды 1867

СҚО 1853

БҚО 1807

Қостанай 1788

Ақтөбе 1747

Алматы қ. 1654

Астана қ. 1440

ШҚО 1427

Ақмола 1392

Атырау 1252

Қызылорда 1124 ОҚО 1033 Жамбыл 988 Алматы 969 Маңғыстау 900 Дереккөз: ҚР БҒМ «Ақпараттық-талдау орталығының» деректері

Сонымен, білім беру жүйелерінің рейтинігісі өңірлік білім беру

саясаты көрсеткіштерінің тиімділігін бағалауға ғана мүмкіндік беріп

қоймай, педагогикалық және ата-аналар қауымына ұсынылатын білім

беру қызметтерінің сапасына қатысты түйінді мәселелер бойынша

шынайы ақпаратпен қамтамасыз етеді.

Өңірлік білім басқармаларының өзіндік ерекшеліктердің бар

болуына қарамастан, барлық өңірлерде балалардың сәтті тәрбиеленуі

мен оқытылуына, сол сияқты педагогикалық жұртшылықтың

инновациялық қызметі үшін барынша қолайлы жағдай жасау қажет.

234

ГЛОССАРИЙ

Айлық есептік көрсеткіш (АЕК) – бұл Қазақстанда зейнетақы, жәрдемақы және басқа да әлеуметтік төлемдерді есептеуде, сонымен қатар айыппұл шараларына, салық және басқа төлемдерде қолданылатын көрсеткіш.

Бейінді оқыту бағдарламасы – бейіндік пән бойынша білім беру мазмұнын айқындайтын және белгілі бір пәнді тереңдетіп оқытуды қарастыратын құжат.

Бейінді пән – жалпы орта білім берудің жоғары сатыларында тереңдетіп оқытылатын оқу пәні.

Білім ұйымдарын аккредиттеу – білім берудің сапасы туралы жан-жақты ақпарат беріп және оны жоғарылатудың тиімді механизмдерінің барлығын дәлелдеу мақсатында белгіленген аккредиттеу стандартына (регламентіне) білім беру ісінің сәйкес келетіндігін аккредиттеу органының растау ресімі - білім беру ұйымдарын аккредиттеу болып табылады.

Бакалавриат – жоғары білім, бакалавр академиялық дәрежесін иемденген бакалавр дипломымен немесе бакалавр біліктілігімен дәлелденеді.

Бакалавр – жоғары білімнің тиісті білім беру бағдарламаларын игерген тұлғаларға берілетін академиялық дәреже.

Бәсекеге қабілеттілік – бәсекелестікті ұстап тұра алу, бәсекелестікке қарсы тұра алу қабілеттілігі.

Біліктілік – түлектің кәсіптік қызметті орындауға немесе білімін жалғастыруға мүмкіндік беретін кәсіптік дайындық деңгейі мен білім алуы жөніндегі құжатта көрінетін түрі.

235

Біліктілікті арттыру институты – білім беру ұйымы, үздіксіз оқу жүйесінде кәсіби біліктілікті арттыру және кадрларды қайта даярлауға, инновациялық қозғалыстардың қолдауын жүзеге асыру, әдістемелік жұмыстың тиімділігін қамтамасыз етеді.

Білім алушылар контингенті – оқу орнында білім алып жатқандардың саны мен жалпы сипаттамасы.

Білім алушыларды қорытынды аттестаттау – тиісті білім беру деңгейінің мемлекеттік жалпыға міндетті стандартында көзделген оқу пәндерінің көлемін олардың меңгеру дәрежесін айқындау мақсатында жүргізілетін рәсім.

Білім беру гранты – кәсіптік білім алуға төлеу үшін Қазақстан Республикасының заңнамасымен белгіленген шарттармен білім алушыға берілетін ақшаның нысаналы құны.

Білім беру мониторингі – білім беру үрдістерін жүзеге асырудың жай-күйін және нәтижелері мен шарттары өзгеруінің серпінін, білім алушылар контингентін, білім беру ұйымдары желісін жүйелі түрде байқау, талдау, бағалау және болжау.

Білім беру ұйымдарын мемлекеттік аттестаттау – білім беру ұйымдары көрсететін білім беру қызметтерінің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарт талаптарына сәйкестігін бақылау мақсатымен жүргізілетін рәсім.

Білім берумен қамту коэффициенті – жас ерекшеліктері ескерілмеген, белгілі бір білім беру деңгейінің типтік жас тобындағы халық санынан пайыздық қатынастағы, белгілі бір білім беру деңгейіндегі білім алушылар саны.

Бітіру контингенті – оқу орнын бітірушілердің саны мен жалпы сипаттамасы.

236

Бітіру коэффициенті – бітірушілер санының оқу орнындағы білім алушылардың жалпы санына арақатынасы.

Гимназия – білім алушылардың бейімділігі мен қабілетіне сәйкес бастауыш, негізгі орта және жалпы орта білім берудің гуманитарлық бейіндері бойынша жалпы білім беретін оқу бағдарламаларын іске асыратын оқу орны.

Ғылым кандидаты, ғылым докторы – ғылыми дәреже, ізденушіге диссертация қорғау негізінде берілетін ғылыми дәреже.

Дүниежүзілік банк – халықаралық қаржы ұйымы, ұйымның мақсаты дамушы елдерге қаржы және техникалық көмек көрсету.

Ересектердің сауаттылығы – 15 және одан да жоғары жастағы сауатты халық үлесін көрсетеді.

Жалпы білім беретін мектеп – бастауыш, негізгі орта және жалпы білім берудің оқу бағдарламаларын, сондай-ақ білім алушылар мен тәрбиеленушілердің білім алуының оқу бағдарламаларын жүзеге асыратын оқу орны.

Жалпы ішкі өнім (ЖІӨ) – экономикалық жүйенің барлық өндірушілері, оның ішінде, көтерме және бөлшек сауда, көлік, өнімдерге салынған барлық салықтан, өнім құнына кірмеген барлық субсидияларды қоспағанда, өнімнің бағасынан бөлек құн.

Жалпыға ортақ бастауыш білім берумен қамту коэффициенті – бастауыш және орта білім берумен қамтылған мектеп жасындағы балалар үлесі.

Жоғары білім беру (ЖББ) – мамандарды жоғары білім беру бағдарламасымен дайындайтын білім беру деңгейі.

237

Жоғары білімнен кейінгі білім беру (ЖБКББ) – жоғары білікті педагог және ғылыми-педагог кадрларды даярлау мақсатында берілетін үздіксіз білім беру жүйесінің ең жоғары сатысы (магистратура, аспирантура, докторантура).

Жоғары оқу орны (ЖОО) – жоғары және жоғары білімнен кейінгі кәсіптік білім беру бағдарламаларын жүзеге асыратын, ғылыми зерттеулер жүргізетін жоғары кәсіптік оқу орны (институт, академия, университет).

Инклюзивтік білім беру – оқытудың тиісті білім беретін оқу бағдарламаларына білім алушылардың өзге де санаттарымен тең қолжетімділікті, арнайы жағдайларды қамтамасыз ету арқылы дамытуға түзету-педагогикалық және әлеуметтік қолдауды көздейтін, даму мүмкіндігі шектеулі адамдарды бірлесіп оқыту және тәрбиелеу.

Кәсіптер мен мамандықтардың тізбесі – оқытудың неғұрлым жалпы өлшемдерін: кәсіби біліктілік деңгейін, базалық біліміне байланысты оқыту мерзімдерін анықтайтын кәсіптер мен мамандықтардың жүйеленген тізілімі.

Кәсіптік дайындық деңгейін бағалау – Білім беретін ұйымдар түлектерінің нақты таңдаған мамандықтары бойынша кәсіптік біліктілік дайындығын бағалау.

Колледж – жалпы білім берудің оқу бағдарламалары мен жалпы орта білім беретін техникалық және кәсіптік, орта білімнен кейінгі білім берудің кәсіптік оқу бағдарламаларын іске асыратын білім беру ұйымы.

Кредиттік оқыту технологиясы – білім алушының және оқытушының оқу жұмысының көлемін өлшеудің сәйкестендірілген бірлігі ретінде кредитті пайдалана отырып, білім алушылардың пәндерді оқып зерделеу дәйектілігін таңдауы және дербес жоспарлауы негізіндегі оқыту.

238

Кедейлік деңгейі – халықтың ең төменгі күнкөріс деңгейінің шамасынан төмен кірісіне ие болатын үлесі.

Қабылдау контингенті – оқу орнына қабылданған үміткерлердің саны мен жалпы сипаттамасы.

Қосымша білім беру – білім алушылар мен тәрбиеленушілердің қажеттіліктерін жан-жақты қанағаттандыру мақсатында білім беру және тәрбилеу үдерісі.

Лицей – негізгі орта білім беру мен жалпы орта білім берудің жаратылыстану-ғылыми, физика-математикалық бейіндері бойынша жалпы білім беретін оқу бағдарламаларын білім алушылардың бейімділігі мен қабілетіне сәйкес іске асыратын оқу орны.

Магистр – жоғары білімнен кейінгі білім берудің тиісті бағдарламаларын меңгерген тұлғаларға берілетін академиялық дәреже.

Магистратура – тиісті мамандығы бойынша «магистр» академиялық дәрежесі беріле отырып, ғылыми және педагог кадрлар даярлауға бағытталған, жоғары оқу орнынан кейінгі білім берудің кәсіптік білім беретін оқу бағдарламасы.

Магистранттарды қабылдау контингенті – оқу орнына қабылданған магистранттардың саны мен жалпы сипаттамасы.

Мектепалды даярлық – мектепке дейінгі білім беру ұйымдарының мектепалды топтарында немесе жалпы білім беретін оқу орындарының мектепалды топтарында жүзеге асырылатын, мектеп бағдарламасын меңгеруге бағытталған, 5 (6) жастағы балаларды міндетті және тегін дайындау үлгісі.

Мектепке дейінгі білім беру ұйымдарының контингенті – мектепке дейінгі білім беру ұйымдарына баратын балалардың саны және жалпы сипаттамасы.

239

Мектепке дейінгі біліммен қамту– осы жастағы балалардың жалпы санынан мектепке дейінгі білім алатын мектепке дейінгі жастағы балалар пайызы.

Мемлекеттік білім беру тапсырысы - мемлекеттік бюджет есебінен қаржыландырылатын мектепке дейінгі тәрбие мен білім беру, экономика мен өндірістің сұраныстарын білікті жұмыс күшімен және қоғамның интеллектуалды әлеуетімен қамтамасыз ету үшін білікті қызметкерлер мен мамандар даярлау, біліктіліктерін арттыру және қайта даярлау, сондай-ақ білім беру жүйесін оқу-әдістемелік жағынан қамтамасыз ету бойынша қызметтер көлемі.

Мектепке дейінгі ұйымдар – мектеп жасына жетпеген, 1 жастан 6 жасқа дейінгі балаларды оқыту мен тәрбиелеуді жүзеге асыратын білім беру ұйымдары.

Модульдік оқыту – нақты кәсіби құзыреттіліктердің құрылымдық компоненттеріне бағытталған аяқталған блоктардан тұратын оқыту жүйесі.

Оқу жоспары – білім берудің тиісті деңгейіндегі оқу пәндерінің тізбесі мен көлемін, оларды зерделеу тәртібі мен бақылау нысандарын қадағалайтын құжат.

Оқу бағдарламасы – әрбір пәннің мазмұны мен білім көлемін, іскерлігі мен құзыретін, меңгеруін көрсететін бағдарлама.

Оқыту нысаны – оқыту мен тәрбиелеуді ұйымдастыру. Күндізгі (күндізгі және кешкі) және сырттай (сырттай және экстернат) оқыту нысандары арқылы жүзеге асырылады.

Өмір сүру ұзақтығы – жас нәрестенің өмір сүрген кезеңінен өлім деңгейіне дейінгі, ол туған кезде орын алған деңгейіне сәйкес келетін өмір сүретін жыл саны.

240

Педагог кадрлар – білім алушының оқуы мен тәрбиесін тікелей қамтамасыз ететін, оқу орнына қабылданған қызметкерлер.

Педагог қызметкерлерді аттестаттау – педагог қызметкердің біліктілік деңгейінің біліктілік талаптарына сәйкестігін айқындау мақсатында жүргізілетін рәсім.

Рейтинг – қандай да болса берілген мөлшерлеменің субъективтік бағалау тәсілі.

Типтік жас – оқуға түскен және оқыған жастан шығатын, белгілі бір білім беру деңгейіне сәйкес халық тобының жас ерекшелігі.

Тірек мектеп (ресурс орталығы) – шағын жинақталған мектеп оқушыларының сапалы білім алуына қолжетімділігін қамтамасыз ету мақсатында қысқа мерзімді сессиялық сабақтарды және аралық әрі қорытынды аттестаттауды өткізу үшін таяу маңдағы шағын жинақталған мектептердің білім беру ресурстары шоғырланатын жалпы орта білім беру ұйымы.

Ұлттық білім беру сапасын бағалау жүйесі – білім беру сапасын мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарттарына тұлғаның, қоғамның, және мемлекеттің сұраныстарына сәйкестендіріп бекітудің институционалдық құрылымы, үрдіс және үлгілер жиынтығы.

Ұлттық бірыңғай тестілеу (ҰБТ) – орта білімнен кейінгі немесе жоғары білім беретін білім беру ұйымдарына түсу емтихандарымен біріктірілетін, жалпы орта білім беру ұйымдарында білім алушыларды қорытынды аттестаттау нысандарының бірі.

Шағын орталықтар (шағын мектепке дейінгі білім беру ұйымдары) – сыйымдылығы 3 топқа дейін құрайтын мектепке дейінгі білім беру ұйымдары, жеке тұрған ғимаратта, көп пәтерлі тұрғын үйде, сондай-ақ кіріктірілген-жапсарласқан үй-жайларда орналастырылады.

241

Шетелдік студенттер – Қазақстан Республикасының оқу орындарында білім алып жатқан шетелдік студенттер.

Философия докторы (РһD), бейіні бойынша доктор – тиісті мамандықтар бойынша докторантураның кәсіптік білім беретін оқу бағдарламаларын меңгерген және диссертация қорғаған адамдарға берілетін ғылыми дәреже.

Шағын жинақталған мектеп – білім алушылар контингенті шағын, сынып-жинақтары біріктірілген және оқу сабақтарын ұйымдастырудың өзіндік нысаны бар жалпы білім беретін мектеп.

Ықпалдасқан білім беретін оқу бағдарламалары – білім беретін оқу бағдарламаларының тиісті мазмұнды аспектілерін біріктіру негізінде әзірленген білім беретін оқу бағдарламалары.

PISA (Programme for International Student Assessment) – 15-16 жастағы оқушылардың математикалық және оқу сауаттылықтарын бағалауға бағытталған халықаралық зерттеу.

TIMSS (Trends in Mathematics and Science Study) – математикалық және жаратылыстану-ғылыми білім беру сапасын халықаралық салыстырмалы мониторингтік зерттеу.

PIRLS (Progress in International Reading Literacy Study) - мәтінді оқу және түсіну сапасын халықаралық зерттеу.

242

БИБЛИОГРАФИЯ

Жалпы мемлекеттік маңызы бар құжаттар 1. Қазақстан Республикасының Президенті Н.А. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы «Қазақстан-2050» Стратегиясы, Астана, 2012 жылғы желтоқсан. 2. Қазақстан Республикасының Президенті Н.А. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы «Қазақстан жолы – 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ», Астана, 2012 жылғы қаңтар. Қазақстан Республикасының Заңдары 3. «Білім туралы» Қазақстан Республикасының Заңы 4. «Қазақстан Республикасында Бала құқықтары туралы» ҚР Заңы 5. «Мемлекеттік білім беру жинақтау жүйесі туралы» ҚР Заңы 6. «Лицензиялау туралы» Қазақстан Республикасының Заңы 7. «Кемтар балаларды әлеуметтiк және медициналық-педагогикалық түзеу арқылы қолдау туралы» Қазақстан Республикасының Заңы 8. «Ғылым туралы» Заң 9. «Әкімшілік рәсімдер туралы» Қазақстан Республикасының Заңы 10. "Назарбаев Университеті", "Назарбаев Зияткерлік мектептері" және "Назарбаев Қоры" мәртебесі туралы» ҚР Заңы 11. «Рұқсаттар және хабарламалар туралы» Қазақстан Республикасының Заңы Мемлекеттік бағдарламалар 12. Қазақстан Республикасында Білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы. 13. Қазақстан Республикасын Үдемелі индустриялы-инновациялық дамыту жөніндегі 2010 – 2014 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы.

243

Қазақстан Республикасы Үкіметінің Қаулылары 14. «Оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамыту жөніндегі 2012 - 2016 жылдарға арналған ұлттық іс-қимыл жоспарын бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 25 маусымдағы № 832 Қаулысы. 15. «Балаларды мектепке дейінгі тәрбиемен және оқытумен қамтамасыз ету жөніндегі 2010-2020 жылдарға арналған «Балапан» бағдарламасын бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2013 жылғы 20 желтоқсандағы Қаулысы. 16. Білім беру мониторингін жүзеге асыру ережесі (Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 27 сәуірдегі № 536 Қаулысы). 17. «Қазақстан Республикасында Білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын іске асыру бойынша 2011-2015 жылдарға арналған Іс-шаралар жоспарын бекіту туралы» (I кезең)» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2011 жылғы 11 ақпандағы № 130 Қаулысы. 18. «Қазақстан Республикасы Үкіметі жанынан Техникалық және кәсіптік білім беруді дамыту мен кадрлар даярлау жөнінде республикалық кеңес құру туралы қағида» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2009 жылғы 11 тамыздағы № 1211 Қаулысы 19. «Мектепке дейінгі балалар мекемелеріне жолдау үшін мектеп жасына дейінгі (7 жасқа дейін) балаларды тіркеу» мемлекеттік қзмет көрсету стандартын бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2010 жылғы 26 ақпандағы № 140 Қаулысы (2010 жылғы 10 маусымдағы өзгертулермен және толықтырулармен). 20. «Ғылыми және (немесе) ғылыми-техникалық қызмет субъектілерін аккредитациялау ережесі туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2011 жылғы 8 маусымдағы №645 Қаулысы. 21. «Білім беру ұйымдарын мемлекеттік аттестациялау мен аккредитациялау ережесін бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 24 желтоқсандағы № 1270 Қаулысы.

jl:30458929.0%20

jl:30458929.0%20

jl:30458929.0%20

jl:30458929.0%20

244

22. «Балаларды мектепке дейінгі тәрбиемен және оқытумен қамтамасыз ету жөніндегі 2010-2014 жылдарға арналған «Балапан» бағдарламасын бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2010 жылғы 28 мамырдағы № 488 Қаулысы. 23. «Балалар мен жасөспірімдерді тәрбиелеу мен білім беру объектілеріне қойылатын санитариялық-эпидемиологиялық талаптар" санитариялық қағидаларын бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2011 жылғы 30 желтоқсандағы №1684 Қаулысы.

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің бұйрықтары

24. «Мемлекеттік білім берудің жалпыға міндетті стандарттарын, техникалық және кәсіптік білімнің үлгі білім беру оқу бағдарламаларын бекіту туралы» ҚР БҒМ 2010 жылғы 30 желтоқсандағы № 587 Бұйрығы. 25. «Техникалық және кәсіптік білімнің кәсіптік оқу бағдарламаларын іске асыратын білім беру ұйымдарына оқуға қабылдаудың үлгі ережесін бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2007 жылғы 29 қарашадағы № 587 бұйрығына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» ҚР БҒМ 2010 жылғы 28 қыркүйектегі №466 Бұйрығы. 26. «Қазақстан Республикасының «Мектепке дейінгі тәрбиелеу және оқыту» Мемлекеттік білім берудің жалпыға міндетті стандартын бекіту туралы» ҚР БҒМ 2008 жылғы 28 қазандағы №628 Бұйрығы. 27. «Жалпы білім беру ұйымдарының (бастауыш, негізгі орта және жалпы орта білім беру) түрлері бойынша қызметінің үлгілік қағидаларын бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2013 жылғы 17 қыркүйектегі №375 Бұйрығы. 28. «Мектепке дейінгі ұйымдар түрлері қызметінің үлгілік қағидаларын бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2013 жылғы 29 мамырдағы №206 Бұйрығы 29. Мектепке дейінгі мекемелер. ҚР Құрылыс нормалары және ережелері. ҚР ҚНжЕ 3.02-24-2004

245

Баяндамалар мен есептер

30. «Жаһандық бәсекеге қабілеттілік туралы Жыл сайынғы Есеп» / СЭФ, 2014-2015 жж. 31. «Жаһандық бәсекеге қабілеттілік туралы Жыл сайынғы Есеп» / СЭФ, 2014-2015 жж. 32. IMD Дүниежүзілік бәсекеге қабілеттілік туралы жыл сайынғы баяндама 2014/ Даму менеджменті институты, 2014ж. 33. IMD Дүниежүзілік бәсекеге қабілеттілік туралы жыл сайынғы баяндама 2014/ Даму менеджменті институты, 2014ж. 34. Адами капиталды дамыту туралы баяндама / СЭФ 2015 ж. 35. «Адамзаттың тұрақты өрлеуiн қамтамасыз ету: әлсiздiктi азайту және өмiрге төзiмдiлiктi қалыптастыру» атты Адам дамуы туралы баяндама, БҰҰ ДБ 2014 36. «Барлығына білім беру 2000-2015 жылдар: жетістіктер мен сәтсіздіктер» БББ Бүкіл дүниежүзілік баяндамасы /2015 37. «Барлығына білім беру 2000-2015 жылдар: жетістіктер мен сәтсіздіктер» БББ Бүкіл дүниежүзілік баяндамасы /2015 38. ЮНЕСКО Статистика институты. Білім беруді халықаралық стандартты жіктеу БХСЖ 2011, 2013 39. «Сәтті мәре ІІІ: Ерте даму жүйесіне арналған сапа аспаптары» ЭЫДҰ Баяндамасы, 2012. 40. «PISA-2012 нәтижелері» ЭЫДҰ Халықаралық есебі 41. PISA 2012 Халықаралық зерттеудің негізгі қорытындылары: ұлттық есеп – Астана: БСБҰО, 2013. 42. TIMSS 2011 Халықаралық зерттеудің қорытындылары: ұлттық есеп – Астана: БСБҰО, 2013. 43. Қазақстан Республикасында Білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын іске асыру туралы есеп. 44. «Мектептерде ресурстарды пайдалану тиімділігін жақсарту жөнінде саясатты шолу» атты Қазақстанның Елдік Базалық Есебі, «Ақпараттық-аналитикалық орталық» АҚ 2014 45. «Білімге көзқарас 2014. ЭЫДҰ индикаторлары», ЭЫДҰ 2014

246

Статистикалық жинақтар

46. Қазақстанның Демографиялық жылдығы. Статистикалық жинақ. / – Астана, 2000-2014.

47. Қазақстан Республикасында Білім беру жүйесінің статистикасы. Ұлттық жинақ - БСБҰО: Астана, 2013 - 2014.

48. Мектепке дейінгі және орта білім беру жүйесінің негізгі көрсеткіштері. Астана: ҚР БҒМ МДОБД, 2013.

49. Мектепке дейінгі және орта білім беру жүйесінің негізгі көрсеткіштері. Астана: ҚР БҒМ ДДСОИТ, 2014.

50. «Ерте балалық шаққа инвестициялар – әлемнің елу ең бәсекелі елдерінің құрамына енудің алғашқы қадамы» жинағы. Астана:

«Мектепке дейінгі балалық шақ» РО, 2005. 51. «Қазақстан Республикасында 2014 жылы білім беруде, ғылымда

және жастар саясатында жетістіктер» жинағы. Астана: «ААО» АҚ, 2015.

Әдебиет

52. Ұлттық бірыңғай тестілеу қорытындыларын талдау (ҰБТ-2014): аналитикалық жинақ. - Астана: БСБҰО, 2014.

53. 9-сынып оқушыларының оқу жетістіктерін сыртқы бағалау қорытындыларын талдау (ОЖСБ-2014): аналитикалық жинақ. -

Астана: БСБҰО, 2014. 54. ҚР Жоғары білім беру ұйымдарында оқу жетістіктерін сыртқы

бағалау қорытындыларын талдау (ОЖСБ - 2015): аналитикалық жинақ - Астана: “ААО» АҚ, 2015.

55. Л.Швайнхарт, Перри мектепке дейінгі бағдарламасын

40 жылдан кейін зерттеу, 2005. 56. Карнеро П. және Хекман Д. Адами капитал саясаты, 2003.

247

Интернет беттер

57. Дүниежүзілік банк сайты www.world bank.org

58. Халықаралық даму менеджменті институтының сайты IMD

www.imd.org

59. Дүниежүзілік экономикалық форум сайты www.weforum.org

60. QS университеттердің әлемдік рейтингі сайты www.top

universities.com

61. Біріккен Ұлттар Ұйымының Даму бағдарламасы сайты

www.undp.org

62. Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымының сайты

www.oecd.org

63. ҚР ҰЭМ СК сайты www.stat.gov.kz

64. Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің сайты

республикалық бюджеттің 2013-2014 жылдарға арналған шығыстары.

http://edu.gov.kz/ru/budget/rashody-respublikanskogo-byudzheta-na-

2013-2014-gody

65. «Ақпараттық-аналитикалық орталық» АҚ сайты www.ncepa.kz

66. Ұлттық білім берудің деректер базасы. https://e.edu.kz/

67. Бала институты сайты (The Urban Child Institute).

http://www.urbanchildinstitute.org/why-0-3/baby-and-brain

Баланы дамыту орталығы сайты, Гарвард университеті http://developingchild.harvard.edu/library/inbrief__the_science_of_early_childhood1/

http://www.world/

http://www.imd.org/

http://www.undp.org/

http://www.oecd.org/

http://www.urbanchildinstitute.org/why-0-3/baby-and-brain

СТАТИСТИКА

СИСТЕМЫ

ОБРАЗОВАНИЯ

РЕСПУБЛИКИ

КАЗАХСТАН

ҚАЗАҚСТАН

РЕСПУБЛИКАСЫ

БІЛІМ БЕРУ

ЖҮЙЕСІНІҢ

СТАТИСТИКАСЫ

МИНИСТЕРСТВО ОБРАЗОВАНИЯ И НАУКИ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН

НАЦИОНАЛЬНЫЙ ЦЕНТР ОБРАЗОВАТЕЛЬНОЙ СТАТИСТИКИ И ОЦЕНКИ

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖƏНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

ҰЛТТЫҚ БІЛІМ БЕРУ СТАТИСТИКАСЫ ЖƏНЕ БАҒАЛАУ ОРТАЛЫҒЫ

НАЦИОНАЛЬНЫЙ СБОРНИКҰЛТТЫҚ ЖИНАҚ

ҚОСЫМША

PISA 2012 Results in Focus

What 15-year-olds know and what they can do with what they know

Programme for I nternational Student A ssessment

Қ а з а қ с т а н Р е с п у б л и к а с ы Б і л і м ж ә н е ғ ы л ы м м и н и с т р л і г іҰ л т т ы қ б і л і м б е р у с т а т и с т и к а с ы ж ә н е б а ғ а л а у о р т а л ы ғ ы

А Й М А Қ Т Ы Қ Б І Л І М Б Е Р У С Т А Т И С Т И К А С Ы

Р Е Г И О Н А Л Ь Н А Я О Б Р А З О В А Т Е Л Ь Н А Я С Т А Т И С Т И К А

С т а т и с т и к а л ы қ ж и н а қ С т а т и с т и ч е с к и й с б о р н и к

А с т а н а 2 0 1 3 г .

М и н и с т е р с т в о о б р а з о в а н и я и н а у к и Р е с п у б л и к и К а з а х с т а нН а ц и о н а л ь н ы й ц е н т р о б р а з о в а т е л ь н о й с т а т и с т и к и и о ц е н к и

249

2. МЕМЛЕКЕТТІК БІЛІМ БЕРУ САЯСАТЫН ІСКЕ АСЫРУ 2.1. Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту 2.1.1-кесте. Ашылған және жабылған мектепке дейінгі ұйымдар туралы ақпарат

Өңір МДҰ барлығы Ашылғандары Ондағы орындар Жабылғандары Ақмола 532 35 2 793 6 Ақтөбе 522 13 1 396 7 Алматы 687 47 4 110 23 Атырау 280 21 2 070 4 БҚО 465 4 485 8 Жамбыл 392 33 3 670 9 Қарағанды 503 4 410 4 Қостанай 629 15 516 15 Қызылорда 589 82 5 666 1 Маңғыстау 202 21 2 539 2 ОҚО 1 362 210 19 181 20 Павлодар 428 4 392 5 СҚО 566 7 672 14 ШҚО 786 27 2 183 7 Астана қ. 181 8 760 0 Алматы қ. 343 56 4 330 5 ҚР 8 467 587 51 173 130

Дереккөз: «Қазақстан Республикасы білім беру жүйесінің статистикасы» Ұлттық жинағы

2.1.2-кесте. Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту ұйымдарының желісі

Өңір МДҰ саны Оның ішінде Санаториялық балабақшалар

саны балабақшалар Шағын

орталықтар Ақмола 532 171 361 0 Ақтөбе 522 254 268 6 Алматы 687 266 421 2 Атырау 280 143 137 7 БҚО 465 201 264 1 Жамбыл 392 228 164 4 Қарағанды 503 191 312 4 Қостанай 629 159 470 0 Қызылорда 589 333 256 14 Маңғыстау 202 151 51 7 ОҚО 1 362 815 547 4 Павлодар 428 158 270 5 СҚО 566 75 491 0 ШҚО 786 231 555 4 Астана қ. 181 156 25 2 Алматы қ. 343 300 43 7 ҚР 8 467 3 832 4 635 67


250

2.1.3-кесте. Мемлекеттік тілде білім беретін мектепке дейінгі ұйымдар желісі

Өңір МДҰ саны

оның ішінде мемлекеттік тілде

% Бала-лардың жалпы саны

оның ішінде мемлекеттік тілде

%

Ақмола 532 222 41,7 31 782 10 466 32,9 Ақтөбе 522 374 71,6 42 682 23 522 55,1 Алматы 687 511 74,4 48 741 29 295 60,1 Атырау 280 209 74,6 29 194 17 193 58,9 БҚО 465 391 84,1 28 105 19 301 68,7 Жамбыл 392 318 81,1 41 644 25 980 62,4 Қарағанды 503 261 51,9 51 231 14 183 27,7 Қостанай 629 188 29,9 33 963 7 593 22,4 Қызылорда 589 574 97,5 40 491 37 164 91,8 Маңғыстау 202 162 80,2 28 275 18 456 65,3 ОҚО 1 362 1 159 85,1 144 561 86 655 59,9 Павлодар 428 228 53,3 38 312 12 784 33,4 СҚО 566 152 26,9 22 355 4 048 18,1 ШҚО 786 492 62,6 64 627 27 113 42 Астана қ. 181 76 42 32 508 13 508 41,6 Алматы қ. 343 112 32,7 49 007 15 113 30,8 ҚР 8 467 5 429 64,1 727 478 362 374 49,8


2.1.4-кесте. Балабақшалардан орын алу кезегі туралы деректер

Өңір Балабақшалар саны

Балабақшаға кезекте тұрған балалардың саны

Қалалық жерде

Ауылдық жерде

Ақмола 171 23 610 17 077 6 533 Ақтөбе 254 34 200 29 472 4 728 Алматы 266 39 911 22 325 17 586 Атырау 143 19 200 9 737 9 463 БҚО 201 18 316 15 432 2 884 Жамбыл 228 37 390 26 089 11 301 Қарағанды 191 32 427 29 729 2 698 Қостанай 159 22 303 18 121 4 182 Қызылорда 333 14 035 10 836 3 199 Маңғыстау 151 33 445 19 093 14 352 ОҚО 815 75 309 67 298 8 011 Павлодар 158 21 687 15 913 5 774 СҚО 75 12 350 11 486 864 ШҚО 231 24 903 21 006 3 897 Астана қ. 156 83 551 83 551 0 Алматы қ. 300 52 240 52 240 0 ҚР 3 832 544 877 449 405 95 472


251

2.1.5-кесте. Мектепке дейінгі ұйымдардағы педагог мамандардың сапалық құрамы, санаты

Өңір Педагогтер саны

Оның ішінде санаты бойынша жоғары бірінші екінші санаты жоқ

Ақмола 3 210 163 495 887 1 665 Ақтөбе 3 717 182 558 1 084 1 893 Алматы 5 346 270 612 1 367 3 097 Атырау 2 884 130 551 747 1 456 БҚО 2 408 99 295 629 1 385 Жамбыл 5 148 354 581 1 295 2 918 Қарағанды 5 102 476 998 1 425 2 203 Қостанай 3 468 287 683 891 1 607 Қызылорда 4 884 83 562 1 271 2 968 Маңғыстау 3 186 242 409 567 1 968 ОҚО 15 093 728 1 425 2 834 10 106 Павлодар 4 686 325 743 1 381 2 237 СҚО 2 389 140 364 718 1 167 ШҚО 5 257 291 698 1 344 2 924 Астана қ. 2 982 463 405 707 1 407 Алматы қ. 4 452 687 823 1 228 1 714 ҚР 74 212 4 920 10 202 18 375 40 715


2.2. Жалпы орта бiлiм беру

2.2.1-кесте. Бiлiм деңгейi бойынша күндiзгi мемлекеттiк жалпы бiлiм беретiн мектептердiң желiсi

Аймақ

барл

ығы

оны

ң іш

інде

ау

ылд

ық

жер

де

оның ішінде

баст

ауы

ш

оны

ң іш

інде

ау

ылд

ық

жер

де

негiз

гi

оны

ң іш

інде

ау

ылд

ық

жер

де

жал

пы б

iлiм

бе

ретi

н

оны

ң іш

інде

ау

ылд

ық

жер

де

Ақмола 592 508 79 78 160 154 353 276 Ақтөбе 428 342 52 50 79 76 297 216 Алматы 734 643 68 68 49 48 617 527 Атырау 193 136 12 12 15 11 166 113 БҚО 397 339 88 88 73 71 236 180 Жамбыл 450 363 62 58 36 34 352 271 Карағанды 531 325 57 56 103 76 371 193 Қостанай 548 468 112 108 114 105 322 255 Қызылорда 292 236 16 16 25 25 251 195 Маңғыстау 130 89 10 7 3 3 117 79 ОКО 1 021 786 112 101 96 86 813 599 Павлодар 405 320 50 47 68 66 287 207 СҚО 547 489 92 90 124 121 331 278 ШҚО 676 525 56 51 127 119 493 355 Астана қ. 77 0 3 0 0 0 74 0 Алматы қ. 201 0 0 0 4 0 197 0 ҚР 7 222 5 569 869 830 1 076 995 5 277 3744

Дереккөз: «ҚР бiлiм беру жүйесiнiң статистикасы» Ұлттық жинағы

http://edu.gov.kz/kk/news/mektepke-deyingi-trbie-men-okytu-zhuyesin-zhanartu-zhana-sapa-zhne-zhana-kozkaras-takyrybynda

252

2.2.2-кесте. Бiлiм деңгейi бойынша күндiзгi мемлекеттiк жалпы бiлiм беретiн мектептердiң контингентi

Аймақ

барл

ығы

оны

ң іш

інде

ау

ылд

ық

жер

де

оның ішінде

баст

ауы

ш

оны

ң іш

інде

ау

ылд

ық

жер

де

негiз

гi

оны

ң іш

інде

ау

ылд

ық

жер

де

жал

пы б

iлiм

бе

ретi

н

оны

ң іш

інде

ау

ылд

ық

жер

де

Ақмола 105 963 59 437 942 918 7 737 7 003 97 284 51 516 Ақтөбе 119 383 51 542 934 688 4 554 3 575 113 895 47 279 Алматы 314 019 238 704 2 190 2 190 4 241 3 981 307 588 232 533 Атырау 99 835 52 985 418 418 1 887 961 97 530 51 606 БҚО 88 628 46 330 1 031 1 031 4 055 3 880 83 542 41 419 Жамбыл 191 699 117 127 2 504 1 553 4 089 3 275 185 106 112 299 Карағанды 175 071 43 816 678 574 10 533 3 759 163 860 39 483 Қостанай 99 793 51 089 3 373 1 308 6 463 4 646 89 957 45 135 Қызылорда 128 303 78 544 151 151 1 831 1 831 126 321 76 562 Маңғыстау 106 542 60 349 2 527 375 218 218 103 797 59 756 ОКО 562 605 324 346 7 783 5 360 20 019 15 946 534 803 303 040 Павлодар 89 522 30 952 562 423 2 657 2 213 86 303 28 316 СҚО 70 509 43 875 742 703 5 291 4 744 64 476 38 428 ШҚО 169 629 76 866 1 823 1 063 6 334 5 156 161 472 70 647 Астана қ. 102 687 0 481 0 0 0 102 206 0 Алматы қ. 191 710 0 0 0 620 0 191 090 0 ҚР 2 615 898 1 275 962 26 139 16 755 80 529 61 188 2 509 230 1 198 019


2.2.3-кесте. Білім беру ұйымының кепілді мемлекеттік нормаланған желісiне сәйкес келмейтін шағын жинақты мектептер саны, бiрлiк

Аймақ Желi

оның ішінде: БМ

(5 адамдан кем) НМ

(41 адамдан кем) ОМ

(81 адамдан кем)

Ақмола 135 14 74 47 Ақтөбе 79 6 35 38 Алматы 37 4 4 29 Атырау 3 0 3 0 БҚО 4 0 3 1 Жамбыл 11 0 2 9 Карағанды 59 0 29 30 Қостанай 98 5 43 50 Қызылорда 5 2 2 1 ОКО 2 0 2 0 Павлодар 146 11 58 77 СҚО 147 5 63 79 ШҚО 127 1 61 65 ҚР 853 48 379 426 Дереккөз: «ҚР бiлiм беру жүйесiнiң статистикасы» Ұлттық жинағы



253

2.2.4-кесте. Инклюзивтi бiлiм беруге жағдай жасаған күндiзгi мемлекеттiк жалпы бiлiм беретiн мектептер үлесi

Аймақ инклюзивтi бiлiм беруге жағдай жасаған мектептер саны (бiрлiк)

инклюзивтi бiлiм беруге жағдай жасаған мектептер үлесi

барлығы оның ішінде

қалалық жерде

оның ішінде ауылдық

жерде

барлығы оның ішінде

қалалық жерде

оның ішінде ауылдық

жерде

Ақмола 65 39 26 11,0 46,4 5,1 Ақтөбе 234 68 166 54,7 79,1 48,5 Алматы 117 39 78 15,9 42,9 12,1 Атырау 102 31 71 52,8 54,4 52,2 БҚО 218 44 174 54,9 75,9 51,3 Жамбыл 86 22 64 19,1 25,3 17,6 Карағанды 35 23 12 6,6 11,2 3,7 Қостанай 101 25 76 18,4 31,3 16,2 Қызылорда 254 76 178 87,0 135,7 75,4 Маңғыстау 23 4 19 17,7 9,8 21,3 ОҚО 245 120 125 24,0 51,1 15,9 Павлодар 140 25 115 34,6 29,4 35,9 СҚО 365 46 319 66,7 79,3 65,2 ШҚО 128 76 52 18,9 50,3 9,9 Астана қ. 49 49 0 63,6 63,6 0 Алматы қ. 38 38 0 18,9 18,9 0 ҚР 2 200 725 1 475 30,5 43,9 26,5


2.2.5-кесте. Инклюзивтi бiлiм берумен қамту

Аймақ Мүмкiндiгi шектеулi балалар саны

Инклюзивтi бiлiм берумен қамтылған оқушылар саны

Инклюзивтi бiлiм берумен қамтылған оқушылар үлесi

Ақмола 4 239 1 652 39,0 Ақтөбе 2 999 908 30,3 Алматы 6 566 454 6,9 Атырау 3 380 264 7,8 БҚО 4 630 2 663 57,5 Жамбыл 4 146 447 10,8 Карағанды 7 510 1 368 18,2 Қостанай 9 347 5 023 53,7 Қызылорда 2 498 1 507 60,3 Маңғыстау 1 875 121 6,5 ОҚО 21 976 3 818 17,4 Павлодар 4 099 2 313 56,4 СҚО 4 605 1 844 40,0 ШҚО 8 233 1 813 22,0 Астана қ. 4 843 178 3,7 Алматы қ. 3 992 1 260 31,6 ҚР 94 938 25 633 27,0




254

2.2.6-кесте. Мүмкiндiгi шектеулi адамдарға арналған арнайы (коррекциялық) бiлiм беру ұйымдарының желiсi

Аймақ барлығы

көрм

ейтi

ндер

Наш

ар

көре

тiнд

ер

естi

мей

тiнд

ер

Наш

ар

ести

тiнд

ер

Сөй

леу

тiлi

бұ

зылғ

ан

ТҚАБ

Ақы

л-ой

арт

та

қалғ

ан

ПД

Т ба

лалр

Мүм

кiндi

гi ш

екте

улi

адам

дарғ

а ар

налғ

ан

мек

тепт

ер

Ақмола 5 1 3 1 Ақтөбе 4 1 2 1 Алматы 7 1 1 5 Атырау 3 1 1 1 ШҚО 15 2 1 2 1 6 2 1 Жамбыл 4 1 1 1 1 БҚО 3 1 1 1 Карағанды 10 1 1 1 1 4 2 Қызылорда 3 1 1 1 Қостанай 7 1 5 1 Маңғыстау 4 3 1 Павлодар 7 1 6 СҚО 7 1 5 1 ОҚО 12 1 2 1 3 5 Астана қ. 1 1 Алматы қ. 8 1 1 1 1 1 3 ҚР 100 2 7 8 11 7 3 52 8 2

Дереккөз: Бiлiм және ғылым министрлiгiнiң деректерi

2.2.7-кесте. Мүмкiндiгi шектеулi адамдарға арналған арнайы (коррекциялық) бiлiм беру ұйымдарының контингентi

Аймақ барлығы

көрм

ейтi

ндер

Наш

ар

көре

тiнд

ер

естi

мей

тiнд

ер

Наш

ар

ести

тiнд

ер

Сөй

леу

тiлi

бұ

зылғ

ан

ТҚАБ

Ақы

л-ой

арт

та

қалғ

ан

ПД

Т ба

лалр

Мүм

кiндi

гi ш

екте

улi

адам

дарғ

а ар

налғ

ан

мек

тепт

ер

Ақмола 751 106 373 272 Ақтөбе 591 95 411 85 Алматы 954 152 142 660 Атырау 281 53 158 70 ШҚО 1716 216 72 148 158 931 173 18 Жамбыл 563 104 150 90 219 БҚО 523 139 110 274 Карағанды 1483 135 164 157 176 422 429 Қызылорда 276 72 85 119 Қостанай 909 129 658 122 Маңғыстау 465 360 105 Павлодар 640 92 548 СҚО 635 136 461 38 ОҚО 2127 161 309 134 580 943 Астана қ. 300 300 Алматы қ. 1706 228 146 213 377 138 604 ҚР 13 920 367 840 997 1287 1430 404 7353 1119 123




255

2.2.8-кесте. Сервистiк қызметтерiмен бiрге жаңа модификациялы оқу кабинеттерi бар күндiзгi мемлекеттiк жалпы орта бiлiм беретiн мектептер


2.2.9-кесте. Мектептердiң ауысымы


Аймақ барлық мектептер

Оның iшiнде жаңа

модификациялы оқу кабинеттерi бар мектептер саны (бiрлiк)

Оның iшiнде жаңа модификациялы кабинеттерi бар

Физ

ика

%

хим

ия

%

биол

огия

%

ЛМК

%

Ақмола 592 302 237 40,0 165 27,8 162 27,4 244 41,2 Ақтөбе 428 90 308 71,9 224 52,3 158 36,9 195 45,6 Алматы 734 63 305 41,5 273 37,2 252 34,3 333 45,4 Атырау 193 163 96 49,7 122 63,2 127 65,8 172 89,1 БҚО 397 21 173 43,5 158 39,8 166 41,8 216 54,4 Жамбыл 450 88 158 35,1 154 34,2 182 40,4 284 63,1 Карағанды 531 311 271 51,0 245 46,1 242 45,6 311 58,6 Қостанай 548 323 158 28,8 214 39,0 167 30,5 284 51,8 Қызылорда 292 194 81 27,7 55 18,8 105 35,9 194 66,4 Маңғыстау 130 92 69 53,0 81 62,3 91 70,0 98 75,4 ОКО 1 021 657 477 46,7 363 35,5 359 35,2 657 64,3 Павлодар 405 235 216 53,3 191 47,2 186 45,9 160 39,5 СҚО 547 312 277 50,6 158 28,8 184 33,6 271 49,5 ШҚО 676 464 401 59,3 349 51,6 282 41,7 442 65,4 Астана қ. 77 52 50 64,9 44 57,1 48 62,3 52 67,5 Алматы қ. 201 195 191 95,0 190 94,5 193 96,0 156 77,6 ҚР 7 222 3 562 3

468 48,0 2

986 41,3 2

904 40,2 4

069 56,6

Аймақ Мектептер саны Бiр ауысым Екi ауысым Үш ауысым Ақмола 592 247 345 0 Ақтөбе 428 85 338 5 Алматы 734 152 527 55 Атырау 193 19 174 0 БҚО 397 105 292 0 Жамбыл 450 86 361 3 ШҚО 676 292 382 2 Карағанды 531 155 375 1 Қостанай 548 325 223 0 Қызылорда 292 62 230 0 Маңғыстау 130 13 113 4 Павлодар 405 181 224 0 СҚО 547 276 269 2 ОҚО 1 021 182 818 21 Алматы қ. 201 25 176 0 Астана қ. 77 4 71 2 ҚР 7 222 2 209 4 918 95



256

2.2.10-кесте. Апатты жағдайдағы күндiзгi мемлекеттiк жалпы бiлiм беретiн мектептердiң желiсiнiң динамикасы


2.2.11-кесте. Жалпы бiлiм беретiн мектептердiң техникалық жағдайы


Аймақ 2013 жыл 2014 жыл Алматы 14 6 Атырау 17 8 ШҚО 36 18 Жамбыл 24 21 БҚО 4 3 Карағанды 3 3 Қостанай 0 0 Қызылорда 25 20 Маңғыстау 3 2 Павлодар 0 1 СҚО 2 2 ОҚО 48 48 Алматы қ. 0 0 Астана қ. 0 1 ҚР 180 136

Аймақ барлық мектептер, бiрлiк

Күрделi жөндеудi талап етедi

Апатты жағдайда тұр

Типтiк үй-жайда орналасқан

Бейiмделген үй-жайда орналасқан

Ақмола 592 70 0 462 130 Ақтөбе 428 125 3 270 158 Алматы 734 193 6 561 173 Атырау 193 17 8 152 41 БҚО 397 74 3 241 156 Жамбыл 450 121 21 304 146 Карағанды 531 57 3 390 141 Қостанай 548 15 0 436 112 Қызылорда 292 66 20 226 66 Маңғыстау 130 10 2 112 18 ОҚО 1 021 110 48 658 363 Павлодар 405 80 1 304 101 СҚО 547 145 2 410 137 ШҚО 676 68 18 482 194 Астана қ. 77 4 1 75 2 Алматы қ. 201 48 0 194 7 ҚР 7 222 1203 136 5277 1945



257

2.2.12-кесте. Күндiзгi мемлекеттiк жалпы бiлiм беру ұйымдардының педагог кадрларының үлесi

Аймақ Барлығы

Жоғ

ары

%

Техн

икал

ық

жән

е кә

сiби

%

Жоғ

ары

орт

а

%

Ақмола 14 238 11 987 84,2 2 162 15,2 89 0,6 Ақтөбе 14 934 12 622 84,5 2 229 14,9 83 0,6 Алматы 34 495 30 798 89,3 3 697 10,7 0 0,0 Атырау 10 566 9 201 87,1 1 347 12,7 18 0,2 БҚО 12 274 10 287 83,8 1 986 16,2 1 0,0 Жамбыл 22 699 20 567 90,6 2 132 9,4 0 0,0 Карағанды 18 827 16 159 85,8 2 664 14,1 4 0,0 Қостанай 13 409 11 415 85,1 1 992 14,9 2 0,0 Қызылорда 18 379 17 026 92,6 1 353 7,4 0 0,0 Маңғыстау 9 025 6 859 76,0 2 152 23,8 14 0,2 ОҚО 63 486 60 957 96,0 2 521 4,0 8 0,0 Павлодар 11 248 9 762 86,8 1 486 13,2 0 0,0 СҚО 11 684 9 912 84,8 1 771 15,2 1 0,0 ШҚО 20 707 18 314 88,4 2 375 11,5 18 0,1 Астана қ. 6 568 5 990 91,2 578 8,8 0 0,0 Алматы қ. 14 754 13 761 93,3 993 6,7 0 0,0 ҚР 297 293 265 617 89,3 31 438 10,6 238 0,1


2.2.13-кесте. Күндiзгi мемлекеттiк жалпы бiлiм беру ұйымдардының педагог кадрларының үлесi / жасы


Аймақ Барлығы 25 жасқа дейiн

25 жастан 34 жасқа дейiн




зейнет жасы

Ақмола 14 238 9,0 25,7 30,3 22,6 12,5 2,2 Ақтөбе 14 934 12,1 24,1 21,8 18,4 23,7 1,5 Алматы 34 495 11,8 25,5 26,3 24,6 11,8 2,1 Атырау 10 566 8,9 20,5 21,7 25,8 23,1 1,3 БҚО 12 274 10,2 23,8 22,8 25,7 17,5 1,6 Жамбыл 22 699 7,5 26,7 30,2 25,8 9,8 1,2 Карағанды 18 827 9,3 20,4 30,0 29,3 11,1 3,6 Қостанай 13 409 11,3 20,1 24,9 27,2 16,5 2,8 Қызылорда 18 379 16,7 35,1 25,3 16,6 6,2 0,2 Маңғыстау 9 025 14,4 26,6 31,0 17,1 10,9 4,4 ОҚО 63 486 12,2 25,3 26,9 23,3 12,3 0,5 Павлодар 11 248 10,4 27,6 26,0 24,5 11,5 1,3 СҚО 11 684 10,5 23,8 30,1 24,7 10,8 3,0 ШҚО 20 707 10,1 22,9 26,7 27,5 12,8 2,8 Астана қ. 6 568 5,8 24,6 28,7 32,8 8,1 3,8 Алматы қ. 14 754 11,4 21,7 27,1 22,6 17,1 8,4 ҚР 297 293 11,1 24,9 26,9 24,1 13 2,1



258

2.3. Техникалық және кәсіптік білім беру 2.3.1-кесте. ТжКБ ұйымдарының желісі / меншік нысандары, дана

Өңір 2013 жыл 2014 жыл барлығы мемлекеттік жеке

меншік барлығы мемлекеттік жеке

меншік Ақмола 43 28 15 42 27 15 Ақтөбе 41 24 17 42 25 17 Алматы 70 40 30 67 40 27 Атырау 24 18 6 25 18 7 Шығыс Қазақстан 89 50 39 81 47 34 Жамбыл 51 27 24 51 27 24 Батыс Қазақстан 38 27 11 38 27 11 Қарағанды 78 46 32 73 46 27 Қостанай 44 33 11 43 32 11 Қызылорда 34 16 18 32 16 16 Маңғыстау 24 14 10 24 14 10 Павлодар 50 34 16 50 34 16 Солтүстік Қазақстан

30 24 6 27 22 5

Оңтүстік Қазақстан

97 42 55 92 42 50

Алматы қ. 89 25 64 83 22 61 Астана қ. 35 12 23 34 12 22 Республикалық колледждер

12 12 - 16 16 0

ҚР 849 472 377 820 467 353

Дереккөзі: ҚР БҒМ деректері

2.3.2-кесте. Демографиялық карта

Өңір Табиғи өсім, 1000 адамға Көші-қон сальдосы адам

СҚО 2,19 -5 380 Қостанай 3,89 -2 745 ШҚО 6,72 -8 120 Павлодар 7,25 -2 618 Ақмола 7,31 -4 417 Қарағанды 8,37 -2 873 БҚО 11,94 -1 527 Алматы қ. 12,29 22 063 ҚР 15,55 -12 157 Ақтөбе 17,35 -398 Алматы 18,19 -5 173 Жамбыл 20,30 -7 950 Қызылорда 21,44 -2 551 Атырау 22,44 708 ОҚО 24,45 -12 121 Астана қ. 24,75 17 920 Маңғыстау 27,55 3 025

Дереккөзі: ҚР ҰЭМ СК деректері

259

2.3.3-кесте. ТжКБ ұйымдарындағы студенттер санының динамикасы, адам


2.3.4-кесте. Ұлттық біліктілік шеңбері

Топ Біліктілік деңгейі Тиісті біліктілік деңгейіне қол жеткізу жолдары

I

1 Бастауыштан кем емес негізгі орта білімі болуы, қысқа мерзімді курстар және/немесе жұмыс орнында қысқа мерзімді оқыту (нұсқау).

2 Негізгі орта білімнен кем емес жалпы орта білімі болған кезде практикалық тәжірибе және/немесе кәсіби даярлау (білім беру мекемесі негізінде қысқа мерзімді курстар немесе кәсіпорында оқыту).

II 3 Практикалық тәжірибе және/немесе кәсіби даярлау (білім беру мекемелерінің негізінде бір жылға дейін кәсіби даярлау бағдарламалары бойынша курстар немесе кәсіпорында оқыту). Жалпы орта білім немесе негізгі орта білімнің негізінде техникалық және кәсіби білім немесе практикалық тәжірибесіз жалпы орта білім болған кезде.

4 Негізгі орта білімнің негізінде техникалық және кәсіби білім болған кезде және практикалық тәжірибенің үш жылдан кем емес болуы. Жоғары дәрежелі техникалық және кәсіби білім (қосымша кәсіби дайындық немесе ортадан кейінгі білім) пратикалық тәжірибенің болуы талап етілмейді.

III 5 Техникалық және кәсіби білім (немесе ортадан кейінгі білім), практикалық тәжірибе немесе жоғары білім, қосымша кәсіби білім беретін бағдарламалар, практикалық тәжірибенің болуы талап етілмейді.

6 Жоғары білім. Бакалавриат, резидентура, практикалық тәжірибе.

IV 7 Жоғары оқу орнынан кейінгі білім. Магистратура (бакалавриат бағдарламасын игеру негізінде), практикалық тәжірибе. Бакалавриат және қосымша кәсіби білім, практикалық тәжірибе.

8 Жоғары оқу орнынан кейінгі білім (тиісті мамандығы бойынша магистрдің академиялық дәрежесін алуға апаратын бағдарламалар, (PhD) философия докторлары және бейіні бойынша докторлар және/немесе практикалық тәжірибе). Магистрді немесе маманды дайындаудың игерілген бағдарламасы, қосымша кәсіби білім, практикалық тәжірибе және салалық, салааралық, халықаралық деңгейде қоғамдық кәсіби танылу. PhD докторантурасы, PhD докторының ғылыми дәрежесі, ғылым кандидаты, ғылым докторы, практикалық тәжірибе.

Дереккөзі: ҚР ҰКП деректері

Өңір 2012 2013 2014 + / - Ақмола 25 899 23 764 22 452 -1 312 Ақтөбе 38 286 36 676 33 003 -3 673 Алматы 37 643 35 687 33 239 -2 448 Атырау 19 210 18 476 19 009 533 ШКО 43 319 40 600 38 885 -1 715 Жамбыл 35 472 32 320 29 922 -2 398 БҚО 26 319 24 698 22 131 -2 567 Қарағанды 55 100 51 514 47 491 -4 023 Қостанай 29 485 27 538 25 482 -2 056 Қызылорда 26 223 25 953 24 493 -1 460 Маңғыстау 27 092 25 868 25 007 -861 Павлодар 28 122 25 907 23 940 -1 967 СҚО 16 171 15 027 13 430 -1 597 ОҚО 75 645 77 094 75 600 -1 494 Астана қ. 30 729 29 859 28 086 -1 773 Алматы қ. 66 690 64 546 61 975 -2 571 Республикалық колледждер 5 905 6 413 7 308 895 ҚР 587 310 561 940 531 453 -30 487

260

2.3.5-кесте. Оңтүстік Қазақстан облысында жекеменшік жеңіл өнеркәсіп нысандарының іске қосылуы, 2014

Атауы Жобаның құны, млрд. тенге

Пайда болған жұмыс

орындары 1 Назар-Текстиль ЖШС (кілем фабрикасы) 1,8 57

2 "South Textiline KZ" ЖШС (тоқыма фабрикасын кеңейту)

3,8 584

3 "Мырзакент" ЖШС (мақтаны қайта өңдеу цехы)

1,0 150

Дереккөзі: ОҚО әкімдігі деректері

2.3.6-кесте. ҰБШ-інің ІІ топтағы жұмысшы кадрларға болжамды сұранысы

Шығыс Қазақстан облысы Ақтөбе облысы

ҰБШ ІІ тобының жұмыс түрлері

ҰБШ ІІ тобының жұмыс түрлері ҰБШ ІІ тобының

жұмыс түрлері ҰБШ ІІ тобының жұмыс түрлері

Жалпы жұмысшылар 21,6 Есепке алу және есептен шығару жөнінде маман

16,8

Шопандар 9,0 Тау-кен жұмысшылары 14,4

Жем-шөп дайындаушы жұмысшылар

6,6 Жұмысшы 80,0

Тракторист 6,0 Жүргізуші 76,7

Құрылысшы 6,0 Күзетші 64,3

Механизатор 5,7 Ұңғушы 78,3

Малшы 4,2 Электр газымен дәнекерлеуші 88,9

Балықшы 4,2 Күйдіруші 83,3

Жүргізушы 3,9 Қалыптаушы 81,3

Тігінші 3,3 Қоймашы 80,0

Дереккөзі: ҚР ДСӘДМ деректері

261

2.3.7-кесте. Мектеп түлектерінің жұмыспен қамтылуы

Өңір Барлық түлектер,

адам

Оқуға түскендер, адам Жұмыспен қамтылғандар, %

Жұмыспен қамтылмағандар, барлық бітірген

түлектердің санынан %

ТжКБ ЖОО

Ақмола 4 379 1 333 2 792 94,2 1,1 Ақтөбе 6 431 2 040 3 950 93,1 2,0 Алматы 14 011 3 776 6 674 74,6 16,1 Атырау 4 726 1 577 2 725 91,0 1,9 БҚО 4 730 1 687 2 802 94,9 1,1 Жамбыл 8 825 1 600 5 766 83,5 6,6 Қараганды 7 303 2 093 4 732 93,5 2,2 Қостанай 4 524 1 624 2 552 92,3 1,6 Қызылорда 7 064 2 513 3 747 88,6 3,6 Маңғыстау 3 934 931 2 815 95,2 0,8 ОҚО 32 257 6 620 14 852 66,6 48,8 Павлодар 4 499 1 371 2 737 91,3 1,8 СҚО 4 013 1 631 2 197 95,4 0,8 ШҚО 9 951 3781 5 312 91,4 3,9 Астана қ. 3 825 221 3 411 95,0 0,9 Алматы қ. 7 140 378 5 251 78,8 6,8 ҚР 127 612 33 176 72 315 82,7 100,0


2.3.8-кесте. ТжКБ ұйымдарына студенттерді қабылдау көрсеткіштері, адам

Өңір Барлығы Мемлекеттік Жекеменшік Ақмола 7 337 5 386 1 951 Ақтөбе 9 756 5 431 4 325 Алматы 11 181 8 070 3 111 Атырау 5 826 3 877 1 949 Батыс Қазақстан 7 709 4 759 2 950 Жамбыл 9 453 5 278 4 175 Қараганды 15 424 10 040 5 384 Қостанай 8 617 6 536 2 081 Қызылорда 7 888 4 296 3 592 Маңғыстау 7 283 4 511 2 772 Оңтүстік Қазақстан 24 127 13 063 11 064 Павлодар 7 776 5 080 2 696 Солтүстік Қазақстан 4 599 3 951 648 Шығыс Қазақстан 14 014 7 788 6 226 Астана қ. 8 935 3 798 5 137 Алматы қ. 21 359 7 544 13 815 Республикалық колледждер 2 604 2 604 0 ҚР 173 888 102 012 71 876


262

2.3.9-кесте. Сертификат алған ТжКБ студенттердің үлесі, өңір, %

Өңір Сертификат алған студенттердің үлесі 2011 2012 2013 2014

Ақмола 91 95 88,7 93,9 Ақтөбе 61 74 94,9 99,6 Алматы 74 88 82,1 96,7 Атырау 59 77 92,8 99,5 Шығыс Қазақстан 62 66 69 96,0 Жамбыл 76 77 91,1 97,4 Батыс Қазақстан 74 80 87,1 98,2 Қарағанды 67 71 76,5 99,5 Қостанай 77 76 97,3 99,0 Қызылорда 82 83 89,9 97,9 Маңғыстау 63 71 98,3 98,1 Павлодар 83 94 97,3 100,0 Солтүстік Қазақстан 83 84 94,4 96,7 Оңтүстік Қазақстан 62 81 99,7 97,1 Алматы қ. 93 82 95 92,0 Астана қ. 91 86 99,4 99,2 ҚР 79 80 90 97

Дереккөзі: «РҒӘО» АҚ деректері 2.3.10-кесте. ТжКБ ұйымдарындағы педагог қызметкерлер туралы мәлімет

Өңір барлығы әкімшілік % оқытушылар % өндірістік оқыту шеберлері

%

Ақмола 2 048 203 9,9 1 429 69,8 416 20,3 Ақтөбе 2 532 198 7,8 1 988 78,5 346 13,7 Алматы 2 969 296 10,0 2 287 77,0 386 13,0 Атырау 1 532 142 9,3 1 195 78,0 195 12,7 БҚО 1 977 194 9,8 1 472 74,5 311 15,7 Жамбыл 2 640 243 9,2 1 952 73,9 445 16,9 Қарағанды 4 276 415 9,7 3 333 77,9 528 12,3 Қостанай 2 382 288 12,1 1 700 71,4 394 16,5 Қызылорда 1 334 75 5,6 823 61,7 436 32,7 Маңғыстау 1 428 146 10,2 1 167 81,7 115 8,1 ОҚО 5 667 492 8,7 4 524 79,8 651 11,5 Павлодар 2 124 258 12,1 1 592 75,0 274 12,9 СҚО 1 308 136 10,4 965 73,8 207 15,8 ШҚО 4 135 367 8,9 3 498 84,6 270 6,5 Астана қ. 1 809 217 12,0 1 425 78,8 167 9,2 Алматы қ. 4 956 476 9,6 3 990 80,5 490 9,9 ҚР 43 117 4 146 9,6 33 340 77,3 5 631 13,1


263

2.3.11-кесте. Техникалық және кәсіптік білім беру ұйымдарындағы оқытушылардың білімі және санаты бойынша сапалық құрамы, адам

Өңір Барлық оқытушылар

Оның ішінде жоғары

білімдерімен

% Категориясы барлар жоғары % бірінші % екінші %

Ақмола 1 429 1 340 93,8 424 29,7 294 20,6 331 23,2 Ақтөбе 1 988 1 922 96,7 467 23,5 416 20,9 539 27,1 Алматы 2 287 2 252 98,5 506 22,1 465 20,3 651 28,5 Атырау 1 195 1 094 91,5 209 17,5 252 21,1 266 22,3

БҚО 1 472 1 447 98,3 321 21,8 353 24,0 368 25,0 Жамбыл 1 952 1 892 96,9 386 19,8 424 21,7 546 28,0

Қарағанды 3 333 3 242 97,3 854 25,6 618 18,5 840 25,2 Қостанай 1 700 1 653 97,2 385 22,6 391 23,0 417 24,5

Қызылорда 823 806 97,9 92 11,2 238 28,9 212 25,8 Маңғыстау 1 167 1 100 94,3 232 19,9 276 23,7 277 23,7

ОҚО 4 524 4 416 97,6 1 164 25,7 853 18,9 1 243 27,5 Павлодар 1 592 1 564 98,2 558 35,1 323 20,3 320 20,1

СҚО 965 944 97,8 223 23,1 217 22,5 238 24,7 ШҚО 3 498 2 822 80,7 511 14,6 493 14,1 819 23,4

Астана қ. 1 425 1 386 97,3 381 26,7 261 18,3 333 23,4 Алматы қ. 3 990 3 955 99,1 888 22,3 737 18,5 830 20,8

ҚР 33 340 31 835 95,5 7 601 22,8 6 611 19,8 8 230 24,7


2.3.12-кесте. ТжКБ ұйымдарын копьютерлендіру, дана

Өңір Студенттерге арналған, колледждердегі компьютерлік

техниканың саны, дана

Студенттер саны, адам

1 компьютерге есептегендегі

студенттердің саны

Ақмола 1 727 22452 13 Ақтөбе 1 650 33003 20 Алматы 4 586 33239 7 Атырау 1 838 19009 10 БҚО 1 277 22131 17 Жамбыл 2 339 29922 13 Қарағанды 4 795 47491 10 Қостанай 2 694 25482 9 Қызылорда 2 545 24493 10 Маңғыстау 1 485 25007 17 ОҚО 5 639 75600 13 Павлодар 2 597 23940 9 СҚО 972 13430 14 ШҚО 5 639 38885 7 Астана қ. 3 149 28086 9 Алматы қ. 6 191 61975 10 ҚР 49 123 524145 11

Дереккөзі: ҰБДҚ деректері

264

2.3.13-кесте. «Еңбек биржасы» деректер қоры, Оңтүстік Қазақстан облысы

Мамандық/қызмет 3 ай ішіндегі қажеттілік

12 ай ішіндегі қажеттілік

Барлығы

тігінші 216 244 460 электрик 19 95 114 дәнекерлеуші 28 78 106 арнайы тігінші 35 60 95 менеджер 25 25 50 оператор 17 33 50 май құюшы 17 25 42 слесарь 8 33 41 технолог 13 23 36 сауда агенті 17 18 35 катоктың машинисі 20 14 34 механик 8 25 33 сатушы 12 17 29 әр түрлі жұмысты атқаратын адам 25 25 электромеханик 8 15 23 геодезист 10 12 22 байланыс операторы 10 10 20 күзетші 8 12 20 тағам технологі 10 10 20 пошташы 10 10 20 шыны балқытушы 20 20 энергетик 20 20 жобалаушы 7 11 18 автогрейдер машинисті 10 7 17 зертханашы 17 17 агроном 7 9 16 ветеринар 6 8 14 жүк тиеуші 4 9 13 кондитер 5 10 13 реттеуші 11 11 киім пішуші 5 5 10 катализаторшы 10 10 шебер 5 5 10 техникалық бақылау шебері 5 5 10 пекарь 5 5 10 ӛлшеу- бақылау құралдары және ӛндірістегі автоматика слесарі

5 5 10

техник-құрылысшы 4 6 10 құюшы-қалыптаушы 5 5 10 экономист 6 4 10 токарь 2 7 9 жинастырушы 4 4 8 тракторшы 4 4 8 жиһазшы 3 3 6 машинист 2 3 5 сутегi дайындаушы 5 5 машинист 5 5 үрлеу желісінің, қазандық операторы 5 5 аспаз 5 5 қоймашы 2 2 4 қызмет көрсетуші менеджер 2 2 4 құс өсіруші 2 2 4 әрлеуші 4 4

265

бухгалтер 1 2 3 логист 1 2 3 автомеханик 3 3 геодезші 1 2 3 табашы 1 2 3 бағдарламашы 1 2 3 маркетолог 2 1 3 ұсатқыш қондырғылары машинисі

1 2 3

монтер 1 2 3 фрезерлеуші 3 3 архитектор 1 1 2 тазалау машиналарының машинисті 2 2 цех бастығы 1 1 2 сығымдаушы 1 1 2 провизор 2 2 смета инженері 1 1 2 инженер-дефектоскопист 1 1 инженер-специалист по добыче и регенерации геотехнологического полигона

1 1

фильтрация аппаратшысы 1 1 жүргізуші 1 1 директордың орынбасары 1 1 релей қорғанысының инженері 1 1 инженер-спектроскопист 1 1 тау-кен жобалауының инженер-маманы 1 1

Өңір бойынша барлығы 1647

Дереккөзі: www.palata.kz

2.3.14-кесте. Дуалды оқыту жүйесінің қаржыландыру көрсеткіштері, мың.теңге

Өңір Тәлімгерлердің еңбекақысы

Студенттерге төленетін шәкіртақы Выплата

стипендии студентам

Колледждердің МТБ нығайту

2013 2014 2013 2014 2013 2014

Ақмола 3 611 30 1 605 264 20 650 3 321 Ақтөбе 23 680 0 1 200 0 10 296 38 000 Алматы 0 0 450 0 600 380 Атырау 3 60 0 0 0 0 ШҚО 7 600 90 3 000 0 29 700 0 Жамбыл 1 920 432 0 0 0 0 БҚО 0 0 0 0 0 0 Қарағанды 49 080 1 118 9 530 30 148 26 220 13 748 Қостанай 0 0 0 0 0 93 518 Қызылорда 0 0 0 0 22 000 0 Маңғыстау 0 0 0 6 771 0 55 783 Павлодар 16 400 19 630 1 650 0 21 311 58 501 СҚО 0 50 0 0 1 408 0 ОҚО 0 0 5 200 750 0 Астана қ. 12 000 0 500 0 2 600 0 Алматы қ. 0 0 0 0 0 0 ҚР 114 294 21 210 23 135 37183 135 535 263 251


266

2.3.15-кесте. ТжКБ инженерлік-оқытушылық құрамның біліктілігін арттырудың деңгейлік бағдарламасы

Деңгей Модуль Мазмұны Сағат саны

4 (базалық) 1. Кәсібі бойынша жұмысшы біліктілігін алу/растау (регламентке сәйкес, жыл бойы өздігінен оқу)

144

2. Кәсіпорындарда және/немесе Холдингтің оқу орындарында тағылымдамадан өту (регламентке

сәйкес, жыл бойы өзідігінен оқу)

144

3. ТжКБ дамуының жаңа парадигмасы мен стратегиясы 12

4. ТжКБ нормативтік, бағдарламалық және оқу-әдістемелік жағынан қолдау (ҰБШ, кәсіби

стандарттар, оқу бағдарламалары және ОӘК)

12

5. Оқытушының функционалдық-АКТ құзыреттілігі 36

6. Мамандықты оқытудағы педагогика және психология негіздері

36

7. ТжКБ оқуды жоспарлау мен ұйымдастырудың заманауи көзқарастары

48

3 (орта) 8. ТжКБ жүйесінің оқу процесінде оқу-әдістемелік сүйемелдеуге қойылатын талаптар

72

9. Кәсіби білім сапасын заманауи бағалау жүйесінің технологиялық ерекшеліктері

72

2 (жетілдірілген) 10. Еңбек нарығының қажеттіліктері мен жұмыс берушілердің талаптарын зерттеу негізінде ТжКБ мазмұнын жаңарту технологиялары (іс-жүзіндегі

зерттеулер, Бизнес-жобалар)

72

11. ИПҚ педагогикалық - психологиялық және әдістемелік қолдауды ұйымдастырудың тиімді нысандары

(коучинг, менторинг, шедоуинг, лессонстади, жоба)

72

1 (жоғары) 12. Кәсіби білім беруді нормативтік, бағдарламалық және оқу-әдістемелік жағынан қамтамасыз ету әзірлеу,

жаңарту және сараптау

144

Дереккөзі: «ҰАҚ Холдинг «Кәсiпқор» деректері

267

2.3.16-кесте. МИИДБ -2 бойынша жұмыс істейтін колледждер

Колледждер Мамандықтардың атауы Іске асырылған

жылы Батыс Қазақстан облысы

Батыс Қазақстан индустриалды колледж

1013000 Механикалық өңдеу, өндірістегі бақылау-

өлшеу аспаптары және автоматика 0902000 Электрмен жабдықтау (салалар

бойынша)

2016

Қарағанды облысы Теміртау политехникалық колледжі

1304000 Есептеуіш техника және бағдарламамен жабдықтау

2016

Жамбыл облысы Жамбыл политехникалық колледжі

1401000 Ғимараттар мен құрылыстарды салу және пайдалану 0816000 Химиялық технология және өндіру

2016

Ақтөбе облысы Ақтөбе политехникалық колледжі

1304000 Есептеуіш техника және бағдарламамен жабдықтау 1014000 Машина жасау технологиясы (по видам)

2015

Қостанай облысы Қостанай политехникалық колледжі

0902000 Электрмен жабдықтау (салалар бойынша) 1216000 Элеватор, ұн тартатын, жармалық және құрама жем өндірісі

2016

Қызылорда облысы Қызылорда агро-техникалық

колледжі

0902000 Электроснабжение (по отраслям) 1304000 Есептеуіш техника және бағдарламамен жабдықтау

2016

Оңтүстік Қазақстан облысы Жаңа технологиялар колледжі

Шымкент қ.

1401000 Ғимараттар мен құрылыстарды салу және пайдалану 1305000 Ақпараттық жүйелер

2016

Ақмола облысы Жоғары техникалық мектеп,

Көкшетау қ.

1013000 Механикалық өңдеу, өндірістегі бақылау-өлшеу аспаптары және автоматика 1305000 Ақпараттық жүйелер

2015

Алматы облысы Алматы энергетика и электронды

технологиялар колледжі

0901000 Электр станциялары мен желілерін электрмен жабдықтау

2016

Маңғыстау облысы Маңғыстау политехникалық

колледжі

0816000 Химиялық технология және өндіру 1014000 Машина жасау технологиясы (по видам)

2016


268

2.4. Жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру

2.4.1-кесте. ЖОО бітірушілердің жалпы санынан жұмысқа орналасқандардың үлесі

Жыл Бітірушілер Солардың ішінде жұмысқа орналасқан

Жоғары білім бітірушілердің жалпы санынан жұмысқа

орналасқандардың үлесі, %

2012 160 934 104 113 64,7

2013 172 309 137 228 79,6

2014 153 553 107 180 69,8

Дереккөз: БҒМ мәліметтері бойынша 2.4.2-кесте. Магистранттар мен докторанттардың саны, 2013 жыл

Өңір

Саны

барлығы магистранттар докторанттар

646 637 9

Ақтөбе 756 739 17

Алматы 489 477 12

Атырау 206 206 -

Шығыс Қазақстан 1 992 1 899 93

Жамбыл 887 876 11

Батыс Қазақстан 849 840 9

Қарағанды 2 388 2 265 123

Қостанай 733 724 9

Қызылорда 369 343 26

Маңғыстау 220 218 2

Павлодар 593 572 21

Солтүстік Қазақстан 113 111 2

Оңтүстік Қазақстан 2 933 2 823 110

Алматы қ. 15 157 13 939 1 218

Астана қ. 6 259 5 858 401

ҚР 34 590 32 527 2 063

Дереккөз: ҚР ҰЭМ СК мәліметтері бойынша

269

2.4.3-кесте. «Болашақ» бағдарламасы бойынша жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру және тағылымдамалар

Ел/Өңір

Стипендиялардың саны

Австралия 8 Таяу Шығыс Израиль 19 Шығыс Азия Қытай 6 Оңтүстік Корея 66 Жапония 2 Шығыс Еуропа Болгария 1 Польша 6 Чехия 4 Батыс Еуропа Австрия 3 Ұлыбритания 447 Германия 86 Испания 9 Ирландия 7 Италия 3 Нидерланд 56 Финляндия 21 Франция 22 Швейцария 44 Швеция 24 Балтық елдері Латвия 1 Литва 5 ТМД Беларусь 1 Ресей 46 Украина 7 Солтүстік Америка АҚШ 246 Канада 33 Оңтүстік Азия Малайзия 9 Сингапур 8 Оңтүстік-Батыс Азия Түркия 2 Барлығы 1175

Дереккөз: «Халықаралық бағдармалар орталығы» АҚ мәліметтері бойынша

270

2.4.4-кесте. Назарбаев Университетіне түскен талапкерлердің өңір бойынша үлесі

Өңір 2010 2011 2012 2013 2014 Саны % Саны % Саны % Саны % Саны %

Шығыс Қазақстан

32 6,6 37 7,4 61 12,1 101 18,9 82 15,0

Астана қ. 102 21,1 134 26,8 84 16,6 80 15,0 87 15,9 Алматы қ. 94 19,4 60 12,0 100 19,8 73 13,6 86 15,7 Қарағанды 43 8,9 53 10,6 39 7,7 59 11,0 59 10,8 Оңтүстік Қазақстан

43 8,9 34 6,8 35 6,9 32 6,0 29 5,3

Алматы 13 2,7 22 4,4 23 4,6 34 6,4 19 3,5 Ақтөбе 33 6,8 14 2,8 22 4,4 28 5,2 22 4,0 Жамбыл 26 5,4 23 4,6 28 5,5 24 4,5 34 6,2 Батыс Қазақстан

9 1,9 17 3,4 18 3,6 20 3,7 45 8,2

Қызылорда 18 3,7 20 4,0 15 3,0 17 3,2 15 2,7 Павлодар 25 5,2 21 4,2 19 3,8 17 3,2 31 5,7 Ақмола 13 2,7 12 2,4 16 3,2 13 2,4 12 2,2 Қостанай 17 3,5 16 3,2 7 1,4 12 2,2 10 1,8 Атырау 5 1,0 14 2,8 16 3,2 10 1,9 4 0,7

Маңғыстау 5 1,0 6 1,2 11 2,2 9 1,7 5 1,0 Солтүстік Қазақстан

6 1,2 17 3,4 12 2,4 6 1,1 8 1,5

Барлығы 484 100 501 100 506 100 535 100 548 100

Дереккөз: «Назарбаев Университеті» ДББҰ

2.4.5-кесте. Жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру бойынша мемлекеттік бюджет шығындарының динамикасы, млн. Теңге

2010 жыл 2011 жыл 2012 жыл 2013 жыл 2014 жыл

Жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру

73 429 89 076 112 984 119 762 124 696

0ІЖӨ% 0,4 0,3 0,4 0,3 0,3


2.4.6-кесте. ЖОО-да оқитындардың стипендия мөлшері, теңге

ЖОО-да оқитындар Стипендия мөлшері, теңге

2010 2011 2012 2013 2014

Студенттер 11719 15235 15235 15235 16 758

Магистранттар 29947 38931 38931 38931 42 824

Докторанттар 45874 59635 59635 59635 65 598


271

2.4.7-кесте. Жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру бойынша кадрларды даярлауға бағытталған мемлекеттік білім беру тапсырысы, бірлік

Магистратура Докторантура

2012 2013 2014 2012 2013 2014

Жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру бойынша кадрларды даярлау

6809 6959 7065 500 520 656


2.4.8-кесте. Әртүрлі квота бойныша білім алушылар саны

Оқу

ны

саны

18 ж

аста

н ж

оғар

ы I

жән

е II

топ

мүг

едек

тері

18 ж

асқа

дей

ін м

үгед

ек

жән

е ба

ла к

езін

ен

мүг

едек

тер

Жет

імде

р м

ен а

та-а

на

қам

қоры

нсы

з қа

лған

дар

Ауы

лды

қ кв

ота

Қаза

қста

н аз

амат

ы б

олы

п та

былм

айты

н ұл

ты қ

азақ

ст

уден

ттер

Квот

а бо

йынш

а оқ

иты

н ст

уден

ттер

дің

жал

пы

студ

ентт

ерге

шақ

қанд

ағы

па

йызд

ық

үлес

і

Жыл

2013

2014

2013

2014

2013

2014

2013

2014

2013

2014

2013

2014

Күндізгі 507 525 257 357 2 510 2 303 55 856 61 686 2 312 2 454 12 19 Сырттай 34 30 1 11 70 49 7 746 6 027 276 242 2 7 Кешкі 0 4 1 2 2 14 2 438 2 565 128 39 1 13 ҚР 541 559 259 370 2 582 2 366 66 040 70 278 2 716 2 735 14 16

Дереккөз: ҚР ҰЭМ СК мәліметтері бойынша

272

2.4.9-кесте. Жоғары оқу орындарының алаңы туралы мәліметтер, 2014 жылы

Өңір

Ғимараттың

жалпы алаңы, ш.м

ондағы

Оқу-зертханалық ғимараттардың

жалпы алаңы, ш. м

Спорт

залдарының алаңы, ш.м

Акт

залының алаңы,

ш.м

Жатақханалардың

алаңы, ш.м

Асхананың жобалық

қуаттылығы (отыратын орындар)

жеке меншік

жалға алынған

Ақмола 150 790 143 401 7 389 66 087 11 041 1 825 27 151 2 200

Ақтөбе 279 601 279 601 - 186 708 13 457 5 748 54 443 6 766

Алматы 77 746 69 460 8 286 28 614 1 321 2 696 30 632 1 065

Атырау 77 357 76 725 632 51 607 7 988 1 899 12 950 880

Шығыс Қазақстан 316 936 295 332 21 604 126 687 21 400 4 474 62 068 1 582

Жамбыл 169 815 169 815 - 111 774 6 579 3 532 18 128 1 104

Батыс Қазақстан 181 219 161 693 19 526 106 263 6 065 7 994 35 119 1 430

Қарағанды 481 689 477 234 4 455 271 392 25 733 15 184 106 460 12 186

Қостанай 243 033 232 836 10 197 164 257 15 110 4 462 37 223 2 287

Қызылорда 106 202 104 507 1 695 58 651 8 741 1 364 22 677 5 655

Маңғыстау 72 810 69 323 3 487 44 494 3 121 1 386 18 807 485

Павлодар 115 320 113 517 1 803 83 471 8 028 1 710 13 379 1 340

Солтүстік Қазақстан 99 226 99 226 - 60 244 12 138 2 044 18 173 850

Оңтүстік Қазақстан 512 574 486 319 26 255 282 005 58 326 7 740 86 463 10 532

Алматы қ. 1 795 143 1 740 036 55 107 990 938 75 211 44 730 413 834 39 751

Астана қ. 543 712 533 735 9 977 232 153 21 380 8 938 153 877 10 734

ҚР 5 223 173 5 052 760 170 413 2 865 345 295 639 115 726 1 111 384 98 847
