Հ Ո Կ Տ Ե Մ Բ Ե Ր • ՆՈՅ ԵՄ ԲԵՐ

֊■ ՜'/ Հ Ո ՜ ' • *

Պ Ա Շ Տ Օ Ն և Կ Ա ՆԱՍ՜ՍԱԳԻՐ

Հ Ա Յ Ր և Պ ե Տ Ա Կ Ա Ն

1 1 Թ Ո Ռ Ո Ց

Ս. Է Զ Ս ՜Ի Ա Ծ Ն Ի

1996

2 2 0 Ժ-ԺԱ ԷՋՄ՜ԻԱԾԻՆ 1996

Բ ՈՎ Ա ՆԴ Ա Կ Ո Ւ Թ ՅՈ ՒՆ

ի ւՄ Բ Ա Գ Ր Ա Կ Ա Ն ................................................................................................................ ...

Գարե գին Ա Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի խօսքը Հայաստանի

Հանրապետութեսւն նորընտիր նախագահ Լևոն Տեր-Պետրոսեանիերդման արարողոլթեսւն սւոթիւ...................................................................................հ

Մխիթարյան ավանդների նշմսւրիտ շարունակողը.................................................... 9

Գարեգին Ա Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի ցավակցական հեռագիրը Մխիթար­յան միաբանության ընդհանուր քարտուղար Հայր Սերոբ Ջամոլրլյանին..........10

Մխիթարյան միաբանության ընդհանուր քարտուղար Հայր Սերոբ Ջսւմուրլ- յանի շնորհակալական հեռագիրը Նորին Սուրբ Օձություն Տ.Տ.Գարեգին Ա Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսին...................................................... [ |

Ծանուցում........................................................... .......................................................... լշ

վեհափառ Հայրսւպետի հեռագիրը Նորին Սրբություն Հովհաննես-

Պողոս Р Պապին' վիրահսւտության հաջող ընթացքի կապակցությամբ.............13վեհափառ Հայրապետի շնորհավորական հեռագիրը Բիլ Քլինթոնին'

ԱՄՆ-ի նախագահի պաշտոնում վերընտրվելու առթիվ..................................... !4

ԿԱՐԱՊԵՏ ԱԲՂ- ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ - Գարեգին Ա Ամենայն Հայոց Կաթողի­կոսի պաշտոնական այցը Նորվեգիա................................................................ լ 5

վեհափառ Հայրապետի քարողը' խոսված Մայր տանաբում, հոկտեմբերի19-ին, Ֆբիտյոֆ Նանսենի հիշատակին................................................................. ..

Մ. ՎԱՐԴԱՆՅԱՆ - Ռումինիայի Ուղղափառ Եկեղեցու առաջնորդ

Թեոկտիստ Պատրիարքի փոխադարձ այցելոլթյունը Մայր ԱթոռՍուրբ էջմիածին......................................................................................................... շց

Ռումին Ուղղափառ Եկեղեցու առաջնորդ Թեոկտիստ Պատրիարքի հեռա­

գիրը Նորին Սրբություն Գարեգին Ա Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսին.............. 50Մայր Աթոռ Ս. էջմիածնում տեղի ունեցավ թեմակալ առաջնորդների

հերթական նիստը........................................................................................................51

ՄԱՐԻԱՄ ՎԱՐԴԱՆ8ԱՆ - Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Արամ Ա Մեծի Տանն Կիլիկիովեհափառ Հայրապետի այցը Հայաստան............................................................. 52

Ուխտագնացությունների կազմակերպման անդրանիկ ժողովը............................... 58

ԱՐԱՐԱՏ ՍԱՐԳՍ8ԱՆ - Հայ ժողովրդի անզուգական բարեկամը....................... 63ՀԱԿՈՐ Ք8ՈՍԵՅԱՆ - Հատվածներ Ս. Եպիփսւն Կիպրացու

«խարսխեալ» (АГКУР0Т02) երկի հայերեն թարգմանությունից...................... 75

ՇԱՀԷ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԱՃԷՄԵԱՆ - Նոր Կտակարանի համարի մը հայերէննոր թարգմանութեան առիթով................................................................................. 85

ԱՆԳԻՆ ԱՌԱՔԵԼՅԱՆ - 17-րդ դարի հայ գեղանկարչության հուշարձան-ները Հայաստանի պետական պատկերասրահում................................................91

1996 ԱՋՍ՜հԱԾՒՆ Ժ-ԺԱ 221

ՍԱՄվԵԼ ՍԱՐԿԱՎԱԳ Ի>ԱՋԱՏՐՅԱՆ - 7-րդ դարի եկեղեցաշինարարները.... 100խԱՋԻԿ ՐԱԴԻԿՅԱՆ - Հրաչյա Անսւռյանը էջմիսւծնում......................................... 107|հԱՐԾՐՈԻՆ ԱվԱԳՅԱՆ - Հայաշխարհի հավերժության հավատավորը................ 121վՈԼՈԴՅԱ ԱԲՐԱՀԱՄՅԱՆ - Կենսատու աոավոտ............. .................................... 131

ՇԱՀԵ ՔԱՀԱՆԱ ՀԱՅՐԱՊԵՏՅԱՆ - Սարդիս Երզնկսւցի ԿաթողիկոսիԱվետարանը................................................................................................................. 139

ԳԵՈՐԳ ՏԵՐ-ՎԱՐԴԱՆՅԱՆ - վենետիկի Մխիթարյան միաբանության ընդհա­նուր աբբահայր Հ. Սահակ ճեմնեմյսւն' նգնւսկյաց վանական-գիտնականը ... 148

Գարեգին Ա վեհափառ Հայրապետի օրհնությամ՛բ բացվեցՆորավանք- Գինդ ջրատարը.....................................................................................152

Նոր եկեղեցու հիմնօրհնհք Սյունյաց աշխարհում".......................................................156

ՍՈԻՍԱՆՆԱ ՄՆՈՅԱՆ - Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու Քրիստոնեա­կան Դաստիարակության 1ւ Քարոզչության Կենտրոնիբացմ՛ան արարողությունը Ս. Գայանե վանքում՛.................................................... 159

Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Գարեգին Ա վեհափաո Հայրապետի խոսքը ՔԳՔԿ-իբացմ՛ան առթիվ............................................................................................................... 162

ՍՈԻՍԱՆՆԱ ՄՆՈՅԱՆ - Քրիստոնեական դաստիարակության օրվան

նվիրված հանդիսություն Մայր Աթոռ Ս. էջմիսւծնում......................................164

վեհափառ Հայրապետի խոսքը Քրիստոնեական դաստիարակության օրվաննվիրված հանդիսության ժամ՛անակ........................................................................... 168

ԳՐԻԳՈՐ ԱԻ. ՔԱՀԱՆԱՅ - Թորոս սարկաւագ Օհանեան դսւրձաւ

Տեր Զաքէոս Ա բեղա յ.....................................................................................................174

ԱՆԱՀԻՏ ՍԵԴՐԱԿՅԱՆ - «Այսօր ուխտի ենք եկել և ամ՛են տարի

պիտի գանք» .....................................................................................................................176

ՆԱԹԱՆ Ծ. ՎԱՐԴԱՊԵՏ ՀՈՎՀԱՆՆԻՍՅԱՆ - «Կրոնը և. Եկեղեցին հետսո-ցիալիստական երկրներում» միջազգային գիտաժողով Կիևում......................177

ՆԱԹԱՆ Ծ. ՎԱՐԴԱՊԵՏ ՀՈՎՀԱՆՆԻՍՅԱՆ - Միջեկեղեցական համաժո­ղով Մինսկում, Ս. էջմիածնի մասնակցությունը.................................................... 179

ՆՈՒԲԱՐ ՏԵՐ-ՄԻՔԱՅԵԼՅԱՆ - Ցուցակ Մայր Աթոռ Ս. էջմիածնի նորստացված ձեռագրերի....................................................................................................182

ԳԵՎՈՐԳ ՎՐԹԱՆԵՍՅԱՆ - Սրբազան հատուցում........................................................ 198

Ընդունելություններ Մայր Աթոռում................................................................................. 201

ՄԱՅՐ ԱԹՈՌՈՒՄ - Եկեղեցական բեմ. լուրեր.............................................................. 210

«Эчмиадзин» официальный журнал Эчмиадзинского Католикосата............... 211

«ЕюЬпнаёгт» оЯсш1 тошМ у օք Но1у ЕиЖпйайгш........................................................214«Е 1сЬш1аё2ше» ог^апе оШ ае! ճս ՏՅաէ-Տւզթ ԺՔէօէտաժշես......................................... 217

ՀՐԱՍ՚ԱՆԱՒ

տ . տ. Գ Ա Ր ե Գ Ն Ի Ա Ռ Ա ձ Ն Ո ՑՎ.ե<ԱՓԱՌ Ы' ՍՐՐԱԶՆԱԳՈՅՆ

ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ ԱՄեՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ

1996 1-ՋՍԻԱԾԻՆ сЬ-сН1 3

Խ Մ ԲԱ ԳՐԱ ԿԱ Ն

Հայտնի խոսք է, որ գթասրտությունն ու բարությունր ոչ մի սահման չեն ճանաչում: Չկա մի պատնեշ, որ կարողանա արգելավւակել նրանց մուտքը մարդկային կյանքից ներս, որովհետև այս երկու ճշմարտու­թյունները մարդու բնական վիճակի կենսական և անբաժանելի մասն են կազմում' շնչավորված Աստուծո Հոգով, « ըստ պատկերի և նմանու­թ յա ն»: Անշուշտ, հանգամանքների, պայմանների և զանազան պատ­ճառների բերումով, այս առաքինությունները երբեմն մարդու հոգում պարուրվում են ծանր քնով և թմբիրով' դառնալով խորթ և անիմաստ երևույթներ: Նույնիսկ դաժան և չար նկատվող մարդը իր սրտի գաղտնարաններում անթեղված, կրում է Աստվածացան սիրո հունդերը և իր կյանքի որևէ հանգրվանում ի հայտ բերոււ1 դրանք, ստեղծա­գործում' վերա ծելով իրական սխ րա նքի: Այսպիսի մի սխրանքի անձնավորումը դարձավ Նորվեգիայի զավակ, մեծահռչակ բևեռա խ ույզ, հետագայում Ազգերի Լիգայի նախագահ, ժամանակակիցների բնու- թագրմամբ' « Եվրոպայի խ իղճ» Ֆրիտյոֆ Նանսենը:

Նանսեն անունը սերտորեն շաղկապված է վւոքր ժողովուրդների իրավունքների պաշտպանության պատմությանը: Իր ամբողջ կարելիու­թյուններով, հեղինակությամբ և ունեցած դիրքով նա լծվեց իր նմանի' մարդու իրավունքների հաստատման գործին' իր անձով իսկ արտա­հայտելով Տիրոջ խոսքը, թե « սիրեսցես զընկեր ք ո , որպէս զանձն ք ո » :

Հատկապես մեզ' հայերիս համար առանձնահատուկ հնչեղություն և բովանդակություն ունի մեծ մարդասերի անունը: Ի թիվս այլ ժողո- վուրդների, նա Ազգերի Լիգայի ամբիոններից բազմաթիվ անգամներ իր ձայնը բարձրացրեց հանուն սեփական Հա յրենիքից բռնի կերպով գաղթական և աշխարհացրիվ դարձած, իր պատմության ամենամռայլ օրերն ապրող հայ ժողովրդի: Սակայն, իրավ է ասված, որ հայտնի բևեռախույզը « կարողացավ ճեղքել մեռյա[ Հյուսիսի հավերժական սառույցները և ուղի հարթել, բա յց անզոր եղավ հաղթահարելու և հալեցնելու մարդկային հոգու սա ռույցը»: Նանսենը չսահմանափակվեց միայն ժողովուրդների դատի պաշտպանությամբ, այլև բա զմա թիվ ծրագրեր մշակեց' նրանց կյանքը բնականոն հունի մեջ դնելու առումով, որում ներառնված էր նաև Հայաստանը ջրամատակարարմամբ ապա­հովելու նրա երազած ծրագիրը, որ կենսական նշանակություն ուներ նոր-նոր հավաքվող և կազմակերպվող հայության կյանքի համար: Ավա՜ղ, այդ գաղափարը ևս մնաց թղթի վրա' գրապահոցների մեջ:

Սույն թվականի հոկտեմբերի 10-ին Նորվեգիայի մայրաքաղաք Օսլոյամ բացվեց Ֆրիտյոֆ Նանսենի ծննդյան 135-ամյակին նվիրված արխիվային վավերագրերից, աշխարհի զանազան թանգարաններից ու գրա դա րա ններից հա վա նվա ծ Նանսենին վերաբերող նյութերի ցուցահանդեսը:

4 сЬ-էՒԱ ԱձՍ՜ԻԱԾՒՆ 1996

Բավականին ներկայացուցչական այս հանդիսությանը ներկա էր նաև Ամենայն Վայոց Կաթողիկոս Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Գարեգին Ա-ն: Նորին Սրբությանն էր վերապահված ցուցահանդեսը բացեյու պատիվը: Այս փաստն ինքնին ևս մեկ անգամ խոսում է հայ և նորվեգացի ժողո- վուրդների բարեկամության մասին' սրբագործված Ֆրիտյոֆ Նւսնսենի կողմից: Հայոց Հայրապետն իր ներկայությամբ ողջ հայ ժողովրդի հարգանքի և երախտագիտության թարգմանը եղավ նրա գործի և անվան հանդեպ. « Ես չէի կարող չընդառաջեյ ձեր հրավերին և այսօր ներկա չւինեչ այստեղ և ողջ Հայ Եկեղեցու ու ժողովրդի երախտա­գիտության կենդանի արտահայտությունը չհաղորդեյ իմ ներկայու­թյամբ և մասնակցությամբ: Ֆրիտյոֆ Նանսենը ձեզ համար եղեյ է մեծ գիտնական, իսկ հայերիս համար' արդարության քարոզիչ ու պաշտ­պան... Ահա, Հայաստանի և արտասահմանի հայ ժողովրդի անունից ես խոնարհվում եմ Ֆրիտյոֆ Նանսենի փրկավետ գործին և օրհնում նրա անմեռ հիշատակը: Փառք եմ տայիս Աստծուն, որ նրա նման զավակ է շնորհեչ Նորվեգիայի ժողովրդին, որի բարիքները վայեյեյ են այնքան ազգեր, նրանց շարքում նաև հայ ժողովուրդը»:

Եվ այսօրվա ազատություն նվաճած Հայաստանն ու հայ ժողովուրդը կենդանի, ապրող և շնչող թանգարան են մեծ նորվեգացու' անշահա­խնդիր բարեկամ Ֆրիտյոֆ Նանսենի համար, ում անունը անխախտեյի կերպով պատմակնքված է երկրի քարերին և մարդկանց սրտերին:

Մարդկության բարօրության, համեղբայրության, սիրո և հանդուրժո­ղության հաստատմանն ուղղված ջանքերն ու ձգտումները մեր օրերում նոր որակ են ստացեյ, հատկապես Եկեղեցիների մերձեցման և փոխ­ըմբռնման առումով: Քրիստոսի Եկեղեցին, երկարատև խզումից հետո, ցանկանում է իր վրայից թոթափեչ ժամանակների փոշին և գործնա- կանորեն պատասխանեչ Աստուծո կոչին. « Փառք ի բարձունս Աստուծոյ և յերկիր խաղաղութիւն, ի մարդիկ հաճութիւն»: Նաև Եկեղեցին, որպես երկնքի արքայության ներկայություն երկրի վրա, վերածվեյ է իրական Երկնային Արքայության, « որում ոչ գոյ ցաւ և հեծութիւն», բաժանում և պառակտում, այչ թևածում են անսակարկ սերն ու խաղաղությունը: Ընդհանրական Եկեղեցին այսբր կանգնած է այդ հրամայականի և մարտահրավերի առջև' հավատարմություն հա յտ նեյով Աստուծո մարմնացյաչ Որդու թափած արյանը:

Հայաստանյայց Եկեղեցին, Գարեգին Վեհափառի առաջնորդությամբ, ընդառաջ է գնում Եկեղեցու միության առաքեյությանը: Բազմաթիվ հանդիպումներն ու երկխոսությունները Քաղկեդոնական Եկեղեցիների Ուղղափառ ընտանիքի Հովվապետերի, հոգևորականների և հավա- տացյայների հետ վկայում են Հայոց Հայրապետի նախանձախնդրու­թյան մասին' աստվածային սիրո առաքեյությանը գործոն մասնակցու­թյուն և^կատարյայ հաջողություն բերեյու համար:

Այս իմաստով նշանակայից իրադարձություն էր Ռումին Ուղղափառ Եկեղեցու Հայրապետ Թեոկտիստ Պատրիարքի այցեյությունը Հայաս­տան' Մայր Աթոռ Սուրբ էջմիա ծին: Հա յ և Ռումին Եկեղեցիների

1996 Լ&ՄԻԱԾՒՆ сКсШ 5

բարեկամությունն ու եղբայրությունը առավել մերձեցեյ և ամրացել էր դեռևս երջանկահիշատակ Վազգեն Ա Կաթողիկոսի հայրապետության օրերին: Եվ այսօր երկու Հայրապետների' նախ. Գարեգին վեհափառի Ռումինիա այցելությամբ' Ռումին Եկեղեցու անկախության 110-րդ և Պատրիարքության 75-րդ տարեդարձի առիթով, ապա Թեոկտիստ Պատրիարքի այցելությունը Սուրբ էջմիածին նոր դուռ բա ցեցին երկու Եկեղեցիների առավեւ ջերմ հարաբերության և փոխըմբռնման համար:

Իրենց մեծ նախորդներից' երջանկահիշատակ վա զգեն Առաջինից և ժուստ ինիա ն Պատրիարքից երեսուն տարի անց վերստին Սուրբ էջմիածնում, Գարեգին Ա վեհափառ Հայրապետի բնորոշմամբ, «.հայ ժողովրդի գերա գույն սրբավայրին, Սրբություն Սրբոց Մայր Աթոռի Ավագ խորանին վրա կանգնում ենք կողքին մեր սիրեցյայ եղբորը և Ռումինիայի Օրթոդոքս Եկեղեցու Հոգևոր Հովվապետին' Թեոկտիստ Պատրիարքին և մեր սրտերն իրար կապած, մեր հավատքը իրար շաղախած աղոթք ենք անում վասն խաղաղության աշխարհին, վասն հաստատության Եկեղեցվո և վասն սերտացման և զորացման մեր երկու Եկեղեցիներին» ;

6 <յ--յ-ս Ա.Չ.ՄԻԱԾԻՆ 1996

Գ Ա ՐԵԳ ԻՆ Ա ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱ ՅՈ Ց ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ Խ Օ Ս Ք Ը ՀԱ ՅԱ Ս ՏԱ Ն Ի ՀԱ Ն Ր Ա Պ Ե ՏՈ Ի Թ Ե Ա Ն Ն Ո Ր Ը Ն Տ Ի Ր

Ն Ա Խ Ա Գ Ա Հ ԼԵԻՈՆ Տ Է Ր -Պ Ե Տ Ր Ո Ս Ե Ա Ն Ի ԵՐԴ Մ Ա Ն Ա ՐԱՐՈՂՈԻԹԵԱՆ Ա Ռ Թ ԻԻ

(11 նոյեմբեր. 1996)

Փառք և գոհութիւն կ ՚ընծւսյեմ առ Աստուած, աո Հա յրն մեր Երկնաւոր, որ շնորհ ըրա ւ իմ անձիս ձեզ հետ միասին ապրելու այս պաամաշկն պահը և մատուցեվու Սստուծոյ օրհնութիւնը մեր ա զգի քրիսաոնկա կա ն ծննդա վա յր և մեր Եկեղեցւոյ Մայր Աթոռ Ս. էջմիա ծնի « անլռեւ/г զա նգա կա տ ուն»ին ղօղա նջներով, երբ այս- պկս մեր ազատ, ու անկախ Հանրա պետութեա ն վերընտրեալ նա ­խ ա գա հը' Նորին վսեմութիւն Լևոն Տկր-Պետ րոսեա ն, կը կատարկ իր հա նդիսաւոր երդումը հա ւա տ ա րիմ մնալու քրիստոնկակւսն կնիքով դիմա գծուա ծ և ինքնուրոյնա ցա ծ մեր Հա յրենիքին և անոր անկախ Հանրա պետութեա ն ժողովրդահաստւստ Սահմանադրու-

թեա ն:Այս երկրորդ ա նգա մն կ, սիբեփ պրն. Նա խա գա հ, որ Դուք կը

ներկա յա նաք ձեր պաշտելի ժողովրդին և « յամեՕայՕ սրա է Բումմէ, և յամեՕայն անձնէ քումմէ, և յամեՕայն մտաց քոց և յամենայն զօրռւթենէ քումմէ» (ՄԱՐԿ. ԺԲ. 30) կը կատարկք Ձեր երդումը, որուն երջանիկ վկաներն ենք մենք բոլորււ այստեղ և մեր հայրնիքի չորս ծա գերուն:

Երբ աոաջին ա նգա մ այս երդումը կատարեցիք, այստեղ կր կա նգնա ծ մեր երջանկայիշատակ նա խ որդը' Վազգկն Ա Ամենայն Հա յոց Կաթողիկոսը, որ իր օրհնոլթեա ն խ օսքին մկջ Ձեր ճանա­

1996 ԱՋՍ՜հԱԾԻՆ Ժ-ԺԱ 7

պարհը բնորոշեց Գողգոթա բա ռո վ: Պաաուով շա լկեցիք ա զգին իւաչը ա նցնող հինգ ւոարիներու ընթա ցքին: Երբ Մ ենք ընտ րուե- ցա նք Ամենայն Հա յոց Կաթողիկոս' ինքնա զոհողութեա ն նոյն զգա ցումներով Դուք ըսիք. ակնարկելով նա և ի մ ստանձնւսծ Գողգոթագնաց խ ա չա կրութեա ն' «պիտի մեր գլուխը մատաղ անենք այս ժողովրդին» :

Այո', առանց զոհողութեան չկ ա յ մեծ իրա գործում: Աա Քրիստ ո- սաւանդ ա մենա պա րզ և միա նգա մա յն ու մա րդկա յնօրէն ա մենա - դժուար իրա գործելի ճշմարտութիւն է : Այդ կարելի է միա յն այն ատեն, երբ զոհողութիւն ստանձնող անձին մէջ կան Սստուծոյ սէրը, որ ժողովուրդի սիրոյն մէջէն կ ՚ա րտ ա յա յտ ուի, Հա յրենիքին նա խա նձա խնդրութիւնը ե յա րութեա ն տ եսիլքը, որ ա զգին վերա- կենդա նութեա ն ու յա ղթա նա կին կը հա յի ա րևա ծա ղիկի նմա ն:

Այս հա նդիսա ւոր պահուն երբ մեր աղօթքը կը մա տ ուցենք Ձեր առողջութեան, Ձեր հոգեկա ն զօրա ցման և բա րձրա գոյն պաշտօնի յաջողութեա ն համար, կոչ կ՛ընենք ձեր բոլոր գործա կիցներուն և մեր ա մբողջ հա յ ժողովուրդին ի Մայր Հա յա ստ ա ն, /Արցա խ և ի սփիւռս աշխարհի, զօրա վհգ կանգնելու Ձ եզ Ձեր ա մենա դժուա - րին ա ռաքելութեան յա ռա ջա գնա ց Հա մբուն վրա]:

Պատմութիւնն կ, որ մեզ կը դիտ է այս պ ա հուն: Անցնող հինգ տարիները եղան կերսյարանափոխութեան տ ա րիներ: է ի ն ք գերի՝ դա րձա նք ա զա տ : էի ն ք ենթւսկայ' դա րձա նք անկախ, տէր ու տ իրական: էի ն ք կա շկա նդեա լ' դա րձա նք ինքնիշխ ա ն և ահա հասանք Աւետեաց Երկրի գոյա վիճա կին: Անշուշտ կաթ ու մեղր չէ մեր երկիրը և ոչ աւ վա րդ ու բուրմունք: Մեր ժողովուրդը կա րիքն ունի իր կեանքի պայմաններուն բա րելա ւմա ն, իր մարդկային կա րիքներուն արժանի գոհա ցմա ն: Դուք ձեր հինգ ւոարիներու փորձառութեան զօրութեա մբը գօտ եպ նդուա ծ' յա ռա ջդիմութեա ն ճանապ ա րհով պիտի ա ռա ջնորդէք մեր հա յրենիքն ու ժողո­վուրդը: Ինչպ էս բա նա ստ եղծը ըսեր է ' «Մենք ենք մեր սարերը», այսօր ես ալ կ՛ըսեմ ձեզի ' «Մե՛նք ենք մեր հայրենիքը, մե՛նք ենք մեր պետութիւնը, մե՛նք ենք մեր Եկեղեցին»: Այդ « ՄԵՆՔ»ը կը նշա նա կէ' միասնութիւն, հա մայնութիւն, ա մբողջա կա նութիւն: Կը յիշեցնեմ ձեզի մեր պայծառամիտ պ ա տ րիա րքներէն մէկուն խ որիմա ստ խ օսքը. «Միարանութեամր փոքրերը կը մեծնան. անմիաբանսլբեամբ մեծերը կը փոքրանան» (3 . Նալեան) : Այդ նշա նա բա նի յա րա ցոյց հրա մա յա կա նին տ ա կ և ա նոր գա ղա փ ա րին ու զգա ցումին կշռոյթովը քա լեն ք գա լիք տարիներու ընթա ցքին, միա սնա կա ն

8 сЬ-сИА ԱսՍ՜ԻԱԾԻՆ 1996

կեցուսւծքով, ընդհա նրա կա ն շա հերու հետ ա պ նդմա ն իմա ստ ուն և քա ջա րի վճոա կա մութեա մբ և հա մա խ ումբ ու հ ա մ ա կ ա ր գ ե ի

ա շխ ա տ ա նքով:Եւ ա հա ա՛յս զգա ցում ներ ով ե մտ ա ծում ներով ա յժմ պ իտ ի

ա րտ ա սա նեմ օրհնութեա ն ա ղօթքը մեր հա յրերու ոսկեղենիկ բա րբա ռով, որ ա յնքա ն մօտ է մեր Ն ա խ ա գա հի սրտ ին.

« Պահպանիչ և յո յս հաւատացելոց, Քրիստոս Աստուած մեր. պահեա , պահպանեա' և օրհնեա' զվերընտրհաւ Նախագահն մեր, և զհայրևնի աշխարհն զՀայաստան. և զՀանրապետուրիւնն սորա և աոաշնորդեա զսա«Ի վայրի դալարւոչ և աո. Հուրս Հանգսաեան» ի խաղաղուբեան, յապահովուբ-եան և յընթացս րարգԽւանուրեան, ի վայելումն համայն ժողովրդեանս մեր հայկազնեան ընդ հովանեաւ սուրբ և պատուական խաչիղ Բո ի խաղաղութեան: Փրկեա՛, Տէր, յերևելի և յաներևոյր թշնամւոյն, արմանաւորեա գոհուրեամր փառաւորել զՔեզ ընդ Հօր և ընդ Սուրբ Հոգւոյդ, այժմ և միշտ և յաւիտեանս յաւիտենից. Ամէն» :

Գ Ա Ր Ե Գ Ի Ն Ա

Կ Ա Թ Ո Ղ Ի Կ Ո Ս Ա Մ Ե Ն Ա Յ Ն < Ա 6 Ո Ց

1996 1-ԶՍ'ԻԱԾԻՆ сЬ-сНА 9

ՄԽԻԹԱՐՅԱՆ ԱՎԱՆԴՆԵՐԻ ՃՇՄԱՐԻՏ ՇԱՐՈՒՆԱԿՈՂԸ

Վենետիկից եկած հեռագիրը գուժեց Մխիթարյան միաբանության

ընդհանուր աբբահայր Հ. Սահակ ծայրագույն վարդապետ ճեմճեմյւսնի մահը:

Հայր Սահակի ողջ կյանքը եղավ կենդանի մարմնավորումը մխիթարյան

առաքելության՜ հեռավոր Ադրիատիկի ափերի, մի փոքր Հայաստանի վերած­

ված մի փոքրիկ կղզյակում՛ Ս. Ղազարում, վառ պահել հայ մշակույթի շահը:

Նա իր կյանքով նաև ճշմարիտ կերպով վկայեց, թե ինչպիսին պետք է լինի

մերօրյա վանական գիտնականը: Տարիների տքնաջան աշխատանքով

մխիթարյան գրապահոցներից ու եվրոպական տարբեր դիվանական արխիվ­

ներից բազմահազար ձեռագրերի ու վավերագրերի քննությամբ Հ. Սահակը

հավաքեց իրեն անհրաժեշտ այն նյութերը, որոնց հիման վրա հայագիտության

մեջ լուսաբանման կարոտ մի շարք հարցերի պատասխանները տվող

փաստալից իր ուսումնասիրությունները գրեց:

Նրա անգամ նեղ բանասիրական և վավերագրական բնույթի գործերում իսկ

զգալի է Հայաստանի հանդեպ այն մեծ սերը, որով իրենց կյանքը իմաստա­

վորեցին Մխիթար Սեբաստացին, Ներսես Սարգիսյանը, Ղևոնդ Ալիշանը ու

մխիթարյան մյուս մեծերը: Ոչ միայն գիտական հետաքրքրությունները և

ւսղբյուրծւսգիտական որոնումները, այլև այդ մեծ սերն էր, որ նրան քանիցս

բերեց Հայաստան՜ դարձնելով նաև կենդանի մի կամուրջ հայրենի ու

եվրոպական հայագիտության միջև:

Այսօր Մխիթարյան միաբանության հետ սգալով միաբանության ընդհանուր

աբբահայր և հայագիտության նվիրյալ մշակ Հ. Սահակ ծայրագույն վարդա­

պետ ճեմճեմյանի անժամանակ մահը, մաղթում ենք, որ Հ. Սահակի հիշա­

տակին կանգնեցված ամենամեծ հուշարձանը դառնա Լուսանորոգ Սխիթարի

սկզբնավորած մեծ գործի շարունակումը Սխիթարյան միաբանության հարկի

ներքո:

10 Ժ-ԺԱ է&ՄԻԱԾԻՆ 1996

Հ Ա Յ Ր Ս Ե Ր Ո Բ Չ Ա Մ Ո Ի Ր Լ Յ Ա Ն Մ Խ Ի Թ Ա Ր Յ Ա Ն Մ Ի Ա Բ Ա Ն Ո Ի Թ Յ Ա Ն

Ը Ն Դ Հ Ա Ն Ո Ի Ր Ք Ա Ր Տ Ո Ի Ղ Ա ՐՎ Ե Ն Ե ՏԻԿ

խոր վշտով գալիս ենք ւքեր սրտազգաց ցավակցությունները բերելու Մխիթարյան Միաբանությանը' Միաբանության Ընդհանուր Աբբահայր և Առաջնորդ Հ . Սահակ Վարդապետ ճեմնեմյսւնի կարՏսւտԼւ և անողոք հիվանդության պատնսւււով անսպասելի մահվան առթիվ:

Թող Րսւրին Աստված հանգուցյալ Իր ծառայի արդար հոգին սիրով ընդունի երկնքի արքայության լուսեղեն հարկերի մեջ և

անսպառ մխիթարություն և ուժ պարգևի Մխիթարյան Միաբա­նության ողջ անդամներին:

Հ . Սահակ վարդապետ ճեմնեմյսւն իր նվիրյալ ե. մաքուր կյանքով к իր գրական բեղուն աշխատանքով, իբրև, պայծառ մի աստղ հայ ժողովրդի հոգևոր և գրական կյանքի երկնակամարում, պիտի մնա առհավետ:

Սույն թվականի հոկտեմբերի 2 0 -ի ն , կիրակի օրը, հետ սուրբ և անմահ Պատարագի արարողության, Ս. էջմիածնի Մայր Տանարում հոգեհանգստյան հատուկ պաշտոն պիտի կատարվի մեր նախագա­

հությամբ հանգուցյալ Աբբահոր հոգվո խաղաղության համար: Հիշատակն արդարոց օրհնությամբ եղիցի: Ա մէն:

Ս. էջմիածին,11 հոկտեմբեր 1996բ .

Գ Ա Ր Ե Գ Ի Ն Ա Կ Ա Թ Ո Ղ Ի Կ Ո Ս Ա Մ Ե Ն Ա Յ Ն Հ Ա Յ Ո Ց

1996 ԱսՄԻԱԾԻՆ <յ--յ-ս и

ԱՈ- Ն Ո Ր Ի Ն Ս Ո Ի Ր Բ Օ Ծ Ո Ի Թ Ի Ի Ն Տ . Տ .Գ Ա Ր Ե Գ Ի Ն Ա

Կ Ա Թ Ո Ղ Ի Կ Ո Ս Ա Մ Ե Ն Ա Յ Ն Հ Ա Յ Ո Ց

Ս. էջմիա ծին

Վեհափառ Տէր ,Շնորհսւկալութեամբ ստացանք Հռ գ շ . Հ . Սահակ ծսւյբագոյն վ ր դ .

ճեւքնեւքեան Մխիթարեսւն Միաբանութեսւն Ընդհ.Ա բբսւհօր մսւհուսւն առիթով ուդարկուաձ Ձեր ցաւակցութեսւն գիրը:

Միփթսւրեան միսւբսւնութիւնը կորսնցուց իր Հա յրը, Հայ ժողո­վուրդը' իր Վարդապետը, իսկ Հայ ւքշակոյթը' անխոնջ Ուսում­

նասերը:Ձեր ազնիւ զգա ցումները մեր անմխիթար սրտերուն համար

դարձան ամոքիչ րալասան: Մարդկօրէն' վերջնական բաժանումը խոր վէրք մը կը թողու բոլոր սիրելիներուն սրտին մ էջ , որու սպիացման միակ միջոցը յաւիտենական կեանքի հաւատքն է, անյեղաշրջելի երջանկութեան յո յս ն է, յարութեան ապահովութիւնը:

Աստուծոյ հայրական նախախնամոդ Ձեռքերէն ընդունելով այս դաոնանաշակ բաժակը' «Ե դ ի ց ի ն Կամք ք ո » մեր սրտերու խորքէն կ՛արտասանենք ե ւ մեր աչքերը անթարթ սեւեոած դեպի յաւերժական Հայրենիք գօտեպինդ, կը փութանք իրա գործել մեր Երանաշնորհ Հիմնա դրին' Մխիթար Սեբաստացիի բնաբանը' ապրելու բոլորանուէր կեանք մը' « ի հոգեւոր օգուտ ե ւ ի լուսաւորութիւն Ա զգին մերոյ

Հա յկա զնո յ» :Զգացուա ծ ենք, Վեհափառ Տէր , Ձեր հայրական խնամատար

որոշումին համար' հոգեհանգստեան պաշտօն կատարելու մեր հանգուցեալ Աբբահօր հոգւոյն խաղադութեան համար: Բարեգութն Աստուած լսէ Ձեր ադօթքները ե ւ մխիթարէ մ ե զ բոլորս:

Կրկին շնորհակալութիւններ Ձեր սրտակցութեան ե ւ խնկաբոյր ադօթքներուն:

< . ՍԵՐՈԲ ՉԱՄՈԻՐԼ.ԵԱՆ

Ը Ն Դ Հ . ՔԱՐՏՈՒՂԱՐ Ս՜ԽԻԹԱՐԵԱՆ ՄԻԱԲՄՆՈԻԹԵԱՆ

Սուրբ Ղազար,16 հոկտեմբեր 1996 թ.

ԾԱՆՈԻՑՈԻՄ

Վենետիկի Միփթարեան Միաբանութեան Ընդհանուր Աբբահայրը

Հոգեշնորհ Հ . Սահակ Ծ . Վ . ճեմնեմեա ն, վախնանած ըլլալով,

Միաբանութհանս ղեկավարութիւնը կը ստանձնէ Հոգեշնորհ Հ .

Յովսհփ Ծ . Վ . Պեհեսնիլեան, Ընդհանուր Աթոռակալը, մինչեւ

յաշորդ Ընդհանուր Ընտրական ժոդովը :Այս ժամանակամիջոցին Միփթարեան ւքիաբանութեւսն միակ

ներկայացուցիչը եկեղեցական եւ քաղաքական իշխանութիւններու

դիմաց կը հանդիսանայ վերոյիշեալ Հոգեշնորհ Հա յրը իր

Տեղապահի տիտղոսով:

< . ՍԵՐՈԲ ՉԱՄՈԻՐԼԵԱՆ

Ը Ն Դ Հ . ՔԱՐՏՈՒՂԱՐ ՄԽԻԹԱՐԵԱՆ ՄԻԱԲԱՆՈԻԹԵԱՆ

Սուրբ Ղազար,1 6 հոկտեմբեր 1996 բ .

1996 1-.Չ. ՄԻԱԾԻՆ Ժ-ԺԱ 13

Վ Ե Հ Ա Փ Ա Ռ Հ Ա Յ Ր Ա Պ Ե Տ Ի Հ Ե Ռ Ա Գ Ի Ր Ը

Ն Ո Ր Ի Ն Ս Ր Բ Ո Ի Թ Յ Ո Ի Ն Հ Ո Վ Հ Ա Ն Ն Ե Ս - Պ Ո Ղ Ո Ս Բ Պ Ա Պ Ի Ն '

Վ Ի Ր Ա Հ Ա Տ Ո Ի Թ Յ Ա Ն Հ Ա Զ Ո Ղ Ը Ն Թ Ա Ց Ք Ի Կ Ա Պ Ա Կ Ց Ո Ւ Թ Յ Ա Մ Բ

Ն Ո Ր ԻՆ Ս Ր Բ Ո Ւ Թ ՅՈ Ւ Ն Հ Ո Վ Հ Ա Ն Ն Ե Ս Պ Ո Վ Ո Ս Բ ՊԱՊԻՆ

ՎԱՏԻԿԱՆ

Նորվեգիա ' պաշտոնական ա յցեչության ճանապարհին Լսեցինք Ձերդ Սրբության վիրապատության հաջող ընթա ցքի Լուրը:

Երեկ Ս. էջմիա ծնում մենք աղոթեցինք Ձեր քա ջա ռողջությա ն հա մա ր:

Ա յստ եղ, Ամստերդամում, Օալո մեկնեյուց աոաջ, աղոթք ենք վերառա քում աո Աստված, որ Զերդ Սրբությանը պարգևի շուտ ա ­փույթ և կատարյաԼ ապաքինում, քա նզի Ձեր առողջությունը թա նկ է ողջ աշխարհի հավատացյալների հա մա ր:

Անհամբեր սպասում ենք Ձերդ Սրբության հետ հա նդիպ մա նը:

Եղբա յրա կա ն սիրով ու սրտակցությա մբ'

Գ Ա Ր Ե Գ Ի Ն Ա

Կ Ա Թ Ո Ղ Ի Կ Ո Ս Ա Մ Ե Ն Ա Յ Ն Հ Ա Յ Ո Ց

Ամստերդամ,8 հոկտեմբերի 1996 թ.

Գ ա ր ե գ ի ն Ա Վ ե Հ ա փ ա ո . Հ ա յ ր ա պ ե տ ը , Ս ո ւ ր բ է ֆ մ ի ա ձ ի ն

վ ե ր ա դ ա ռ ն ա լ ո ւ ց Հ ե տ ո , Ն ո ր ի ն Ս ր բ ո ւ թ յո ւ ն Հ ո վ հ ա ն ն ե ս - Պ ո ղ ո ս Р

Պ ա պ ի ն վ ե ր ս տ ի ն բ ա ր ե մ ա ղ թ ո ւ թ յ ա ն Հ ե ռ ա գ ի ր Հ ղ ե ց ' Հ ի վ ա ն դ ա ն ո ց ի ց

դ ո ւ ր ս գ ա լ ո ւ ա ռ թ ի վ :

14 сЬ-сЯ! Ա&ՄԻԱԾԻՆ 1996

Վ Ե Հ Ա Փ Ա Ռ Հ Ա Յ Ր Ա Պ Ե Տ Ի Շ Ն Ո Ր Հ Ա Վ Ո Ր Ա Կ Ա Ն Հ Ե Ռ Ա Գ Ի Ր Ը

Ր Ի Լ Ք Լ Ի Ն Թ Ո Ն Ի Ն ' Ա Մ Ն - Ի Ն Ա Խ Ա Գ Ա Հ Ի Պ Ա Շ Տ Ո Ն Ո Ւ Մ Վ Ե Ր Ը Ն Տ Ր Վ Ե Լ Ո Ւ Ա Ռ Թ Ի Վ

ԱՄՆ ՆԱԽԱԳԱՀՆՈՐԻՆ ԳԵՐԱՋԱՆՑՈԻԹՑՈԻՆԲԻԼ ՔԼԻՆԹՈՆԻՆ

ՍՊԻՏԱԿ ՏՈ Ի Ն , Վ Ա Օ ԻՆ Գ ՏՈ Ն

Ի խորոց սրտի շնորհավորում ենք Ձերդ Գերազանցությանը' Ամերիկայի Միացյաչ Նահանգների նախագահի պ ա շտ ոնում վերընտ րվկու կապակցությամբ:

Ընտրություններում Ձեր հաղթանակը Միացյաչ Նահանգների ժողովրդի կողմից Ձեր նկատմամբ դրսևորված վստահության պերճախոս արտահայտությունն է :

Մենք աղոթք ենք առաքում աո Աստված, որ Բարձրյաչը Ձ եզ շնորհի աստվածային իմաստություն և պարգևի արիություն' ամե­նայն պատասխանատվությամբ շա րունա կկու հետագա գործու­նեությունը բարձրագույն պատասխանատվության Ձեր պաշտո­նում:

Մեր հիշողության մեջ վաո է մ նա ցկ անցած հունվարին կայա­ցա ծ Ձերդ Գերազանցության հետ Մեր հիշարժան հանդիպումը, երբ Մեր անդրանիկ հովվապետական այցը տվեցինք Միացյաչ Նահանգների Հա յ համայնքին:

Մենք համոզված ենք, որ Ձեր պաշտոնավարության հետ ա գա չորս տարիների ընթա ցքում Դուք կշարունակեք բարեկամական հարաբերությունները մեր Հայրենիքի ազատ, անկախ պետության և նրա ողջ ժողովրդի հետ :

Ի մ կողմից անձնապես և Հա յա ստ ա նյա յց Ա ոա քերսկա ն Եկեղեցու և Ամենայն Հա յոց Կաթողիկոսության անունից մաղթում եմ Ձ եզ և Ձեր ընտանիքին քա ջառողջություն, Ձեր ժողովրդին և պետությանը' հետագա բարգավաճում:

Սիրով և աղոթքներով'

ԳԱՐԵԳԻՆ Ա ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ

Ս. էջմիածին,6 նոյեմբեր 1996 թ.

1996 ԱԱքՒԱԾԻՆ Ժ -յ-ս 15

ԳԱՐԵԳԻՆ Ա ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ

ՊԱՇՏՈՆԱԿԱՆ Ա ՅՏԸ ՆՈՐՎԵԳԻԱ

պ ոյի ժո ղովր դա կ ա ն Թ ա նգա րա նի ա նօրինությա ն, Նորվեգիայի Եկեղեցու և Ս. Գրոց Ընկերությա ն միաս­նական հրավերով, հոկտ եմբերի 9-ին Օպո ժա մա նեց

Նորին Սրբություն Գա րեգին Ա Ամենայն Հա յոց Կաթողիկոսը: Նորին Սրբությանն ուղեկցում էին Ավստրիայի և Սկա նդինա վյա ն երկրների Հա յոց թեմի Առաջնորդ Մեսրոպ Սրք- Գրիգորյա նը և գա վա զա նա կիր Կարապետ Աբղ. Հա րությունյա նը:

Հ Ա Ն Դ Ի Պ Ո Ւ Մ Ն Ո Ր Վ Ե Գ Ի Ա Յ Ի ԼՈ ՒԹ ԵՐԱ ԿԱ Ն Ե Կ Ե Ղ Ե ՑՈ Ւ Պ Ե Տ Ի Ե Վ ԵՊԻՍԿՈՊՈՍԱ Ց ԴԱ Ս Ի Հ Ե Տ

Հոկտ եմբերի 10-ին, ա ռա վոտ յա ն ժա մը 9-ի ն , Վ եհա փ ա ռ Հա յրա պ ետ ը իր առաջին հա նդիպ ումը ունեցա վ Նորվեգիա յի Լութերական Եկեղեցու Պետ. Ա նդրեա ս Աարֆլոտ Եպիսկոպոսի հետ , որին ներկա էին Նորվեգիա յի տ ասնմեկ թեմակաչ առաջ­ն ո ր դ ն ե ր ը : Ա ռա վոտ յա ն ժա մերգութ յունից հետ ո ԱարֆչոՄւԵպիսկոպոսը ջերմորեն ողջունեց Վեհափառ Հայրա պեւոին, որից հետ ո ներկա ներին եղբա յա կա ն սիրո խ ո ս ք ուղղեց Նորին Սրբություն Գա րեգին Ա Ամենայն Հա յոց Կաթողիկոսը: Վեհափառ Հա յրա պ ետ ը խ ոսեց Հա յ Եկեղեցու, Մայր Հա յա ստ ա նի և հա յ ժողովրդի ներկա իրա վիճա կի մա սին: Խ ոսքի ա վա րտ ին Նորին Ս րբությունը Ա ա րֆլոտ Եպ իսկոպ ոսին ն վ ի ր եց ա կա նա կուռ Լանջախաչ և իր հեղինա կա ծ գրքերից: %

Ֆ Ր Ի Տ Յ Ո Ֆ Ն Ա Ն Ս Ե Ն Ի Ն Ն Վ Ի Ր Վ Ա Ծ Ց Ո Ւ Ց Ա ՀԱ Ն Դ Ե Ս Ի Բ Ա ՑՈ Ւ Մ Ը Օ Ս ԼՈ ՅԻ Ժ Ո Ղ Ո Վ Ր Դ Ա Կ Ա Ն Թ Ա Ն Գ Ա Ր Ա Ն Ո Ւ Մ

Հոկտ եմբերի 10-ին, ժամը 12-ին, տ եղի ունեցա վ Ֆ րիտ յոֆ Նա նսենի ծննդյա ն 135-ամյակին նվիրվա ծ ցուցա հա նդեսի բա ց­ման հա նդիսա վոր ա րա րողությունը: Թ ա նգա րա նի Հա նձնա խ մբի ա տ ենա պ ետ Պիտեր Բ ռտ ենչոն ողջունեց Վեհափառ Հա յրա պ ետ ի գա թ ւս տ ը և շնորհա կա լություն հա յտ նեց հրա վերն ընդունելու հա մա ր: Ո ղջույնի խ ոսքով հա նդես եկա ն « Սաթ Ս եյփ իընթ»

16 Ժ-ԺԱ է&Ս՜ԻԱԾԻՆ 1996

կազմակերպության ատենապետ Պեր Թրոն, Ֆ րիտ յոֆ Նա նսենի անվան ինստիսւոււոի ա տենապ ետ Յոհա ն Հորթ են: Հա տ ուկ խ ոսքով հանդես եկավ Նորվեգիայի Մշակույթի Նա խա րա ր Ասե Կ լկա նդը: Ելույթից հետո Տիկ. Կլևչանդը Վեհափառ Հա յրա պ ետ ին հրավիրեց իր պատգամը տալու ներկա ներին: Շնորհակալություն հա յտ նելով հրավերի համար, Նորին Սրբությունն ասաց. « Ես չէի կարող չընդա ռա ջեւ ձեր հրավերին և այսօր ներկա չլինել այստեղ և ողջ Հա յ Եկեղեցու երախտագիտության կենդա նի ա րտ ա հա յ­տությունը չհաղորդեւ իմ ներկայությամբ և մա սնա կցությա մբ: Ֆ րիտ յո ֆ Նա նսենը ձեզ համար եղել է մեծ գիտ նա կա ն, բևեռա խ ույզ ռահվիրա, կենդա նա բան, օվկիա նոսա գետ, ա զգա յին գործիչ, գրող, արվեստաբան, իսկ մեզ' հա յերիս համար նա եղեւ է արդարության քա րոզիչը և պաշտպանը: Հա զա րա վոր գա ղ­թական հայերի համար Նանսենը եղեյ է հույսի ա ղբյուր և փրկության ապավեն, Ազգերի Լիգա յի մեջ հայության դա տ ի ջա տ ա գովը, Նանսենյան Անձնագրի հեղինակ, Հա յա ստ ա նի մեծ բա րեկա մ: Մ ենք չե ն ք կարող մոռանալ, որ մեր արդի պատ ­մության մեջ նա եղեւ է հազարավոր հա յերի քա ղա քա ցիա կա ն ինքնուրույնություն տվող անձնավորություն, երբ ա յդ հայերը բռնությա մբ զրկվել էին ի ր ե ն ց քա ղա քա ցիա կա ն հա յրենի իրա վունքից և չէին կարողացել ունենալ ուրիշ քա ղա քա ցիություն օտար աշխարհների մեջ: Նանսենը, ինչպես դա նիա ցի Մարիա Յակոբսոնը, Քա րեն Եփփեն, գերմանացի Յոհա ննես Լեվւսիուսը, ամերիկացի վուդրո վիլսոնը, ֆրանսիացի Կլեմանսոն, ա նգլիա ցի Գլադսթոնը, ավստրիացի Ֆրա նց վերֆեւը և նմա ն ուրիշ անձեր, այլևս մաս են կազմում Հայաստանի ժողովրդի և նրա պատմու­թ յա ն: Նրանք այժմ ճանապարհացույց ուղենիշներ են, փ ա րոսներ, որոնք կյանքի ուղղությունն են ցույց տալիս:

Ես այսօր գա լիս եմ ոչ այն Հայաստ ա նից, որն ա յցելել է Ֆրիտ յոֆ Նանսենը 1925թվականին, երբ Հա յա ստ ա նը գտ նվում էր խորհրդա յին կարգերի տակ և Մոսկվայի ճնշման ներքո, այւ գա փ ս եմ այն Հայաստ ա նից, որն այժմ հինգ տ ա րիներ ի վեր վերապրում է դա րերով երա զա ծ անկախության նոր շրջա նը: Ես գա լիս եմ ձեզի ոչ այն ժողովրդից, որ գա ղթականության ցուպ ն ուներ իր ձեռքին և անհույս, անորոշ, ա նստ ույգ ա պ ա գա յի , մղձավանջն էր ապրում իր կյանքում, այչ ա յն ժողովրդից, որ վերականգնման ու վերածաղկումի շրջա ն կապրի և հուսա լից հա յա ցքով կգնա դեպի առավել պայծառ ա պ ա գա :

Ահա, Հա յա ստ ա նի և արտա սա հմա նի ա յդ հա յ ժողովրդի անունից ես խ ոնա րհվում եմ Ֆ րիտ յոֆ Նա նսենի փ րկա վետ գործին և օրհնում եմ նրա անմեռ հիշա տ ա կը: Փառք եմ տալիս

1996 ԱՋՍ՜ԻԱԾԻՆ Ժ-ԺԱ 17

Աստծուն, որ նրա նմա ն զա վա կ է շնորհել Ն որվեգիա յի ժողովրդին, որի բա րիքները վայելել են ա յնքա ն ա զգեր, նրա նց շա րքում' հա յ ժողովուրդը» :

Ավարտեչով խ ոսքը, Վեհափառ Հա յրա պ ետ ը թա նգա րա նին ն վիրեց Ֆ ր ի տ յո ֆ Ն ա նսենի յուղա ներկ դիմա նկա րը և «.Խ որհրդա յին Հա յա ստ ա նի » 1925 թվա կա նի հունիսի ա յն համարը, որտ եղ, առաջին էջի վրա, լուսա նկա րներով հոդվա ծ էր տււր/եյ մեծ հա յա սերի Հա յա ստ ա ն ժա մա նմա ն կապակցությա մբ:

Վեհափառ Հայրապետը Օսլոյի ժողովրդական թանգարանի ցուցահանդեսում ընկերակցությամբ Մեսրոպ Արք. Գրիգորյանի ե

թանգարանի տնօրեն էրիկ Ռուդենկի

Թ ա նգա րա նի տ նօրեն էր ի կ Ռ ուդենկը, շնորհա կա լությա մբ ընդունելով նվերը, Վեհափառ Հա յրա պ ետ ին հրա վիրեց կտրելու ժա պ ա վենը և ա ռա ջնորդեց թա նգա րա նի ընդա րձա կ սրա հները' ծա նոթ ա նա թ ւ Ֆ րիտ յոֆ Նա նսենի կյա նքն ու գործունեությունը ներկա յա ցնող վա վերա գրերին ու իրերին:

Ա Յ Ց Ե Լ Ո Ի Թ Յ Ո Ի Ն Ֆ Ր Ի Տ Յ Ո Ֆ Ն Ա Ն Ս Ե Ն Ի Տ Ո Ի ՆՑուցա հա նդեսին ծանոթանարււց հետ ո, ժամը 14.30-ին, Վեհա­

փառ Հա յրա պ ետ ը ա ռա ջնորդվեց այն տունը, ուր ապրել ու գործել էր Ֆ րիտ յոֆ Նա նսենը և որն ա յժմ վերա ծվեյ էր ընկերա բա նա կա ն քա ղա քա կա ն հետ ա զոտ ությունների կենտ րոնի' «Ֆ ր ի տ յո ֆ Նա ն­սենի Ի նստ իտ ուտ » ա նվա մբ:

18 Ժ-ԺԱ էձՍ՚ԻԱԾԻՆ 1996

Ինստիտ ուտ ի գիտաշխատողները վեհա փ ա ռ Հա յրա պ ետ ին ծանոթացրեցին հաստատության բաժինների գործունեությանը, աոաջնորդեցին Նանսենի աշխատասենյակ, որը պահպանվել էր այնպես, ինչպես գիտնականի կենդանության օրերին էր : վեհա ­փառ Հայրա պետի առաջին այցելությունը չէր սա, այս տանը նա եղել էր նաև 1968 թ-, երբ դեռ եպիսկոպոս էր Կիլիկյան Աթոռում: Նորին Սրբությունը ողջունեց և շնորհա կա լություն հա յտ նեց ա շխատակիցներին' նրանց կա տ արա ծ օգտաշատ գործի հա մա ր:

Ապա Վեհափառ Հայրա պետը հոգեհա նգստ յա ն ա րա րողու­թյուն կատարեց հաստատության բա կում հա նգչող մ եծ հումա ­նիստի շիրմին:

ՑՈ Ւ ՑԱ ՀԱ Ն Դ Ե Ս Ի ԲԱ ՑՄ Ա Ն Ժ Ո Ղ Ո Վ ՐԴ Ա Կ Ա Ն ՏՈ Ն Ա Խ Մ Բ Ո Ւ Թ ՅՈ Ւ Ն

Կեսօրից հետ ո Վեհափառ Հայրապետին դա րձյալ ա ոա ջնոր­դեցին Ֆրիտ յոֆ Նանսենի ցուցա հա նդես: Այստեղ հա վա քվել էին մեծ թվով այցելուներ: Դիմելով ներկաներին, Վեհափառ Հա յրա ­պետը կոչ արեց երիտասարդ սերնդին' վերարժևորեւու Նա նսենի գաղափարը, ոգին, նվիրումը, արժանին մատուցել նրա հիշա ­տ ա կին: Նորին Սրբությունը նշեց, որ անհրաժեշտ է նոր հա րա ­բերություններ ստեղծեւ Հա յ և Նորվեգա կա ն Ե կեղեցիների, Հա յա ստ ա նի և Նորվեգիայի միջև, որպ եսզի առավել ևս ա մրանա այն բարեկամությունը, որը ստեղծվել է երկու ժողովուրդների միջև' հա յ ժողովրդի տ առա պա նքի ու ա քսորի տ ա րիներին: Վեհափառ Հա յրա պ ետ ը ողջունեց Ն որվեգիա յի Պ ետ ությա ն բերա ծ նպաստը Հա յա ստ ա նին' հատկապես երկրաշարժի ծանր օրերին և դրա նից հետ ո:

Նախօրոք իմանաւով, որ ներկաների մեջ կան նա և հա յա զգի զավակներ, Նորին Սրբությունը նրա նց հա յերեն կոչ ուղղեց' պատգամեԼով հա ճա խ այցելել այս թա նգա րա ն և հա ղորդ մնա լ հա յ-նորվեգա կա ն բարեկա մությա ն ոգուն: « Երբ հա յ հյուրեր ա յցելեն ձեզ, բերեք նրանց այստեղ որպես մի ուխ տ ա վա յր» , ւսմվւոփեց Վեհափառ Հա յրա պ ետ ը:

ՀԱՆԴԻՊՈՒՄՆԵՐ ՊԵՏԱԿԱՆ ՇՐՋԱՆԱԿՆԵՐՈՒՄ

ՀԱ Ն Դ Ի Պ Ո Ւ Մ Ն Ո Ր Վ Ե Գ Ի Ա Յ Ի Մ ՇԱ ԿՈ ՒՅԹ Ի Ն Ա Խ Ա Ր Ա Ր ԱՍԵ Կ ԼԵՎ ԼԱ Ն ԴԻ Հ Ե Տ

Հոկտ եմբերի 10-ին Նորին Սրբություն Գա րեգին Ա Ամենայն Հա յոց Կաթողիկոսը մեկժամյա տեսակցություն ունեցա վ Նոր­վեգիայի Մշակույթի նախարար տիկ. Ասե Կլևլանդի հ ե տ : Զրույցի

1996 Ա&Ս՜ՒԱԾԻՆ ժ ֊յ- Ա 19

ընթ ա ցքում խ ոսվեց հոգևոր ար՛ժեքների վերա գնա հա տ մա ն, վերա րժևորմա ն, վերա կենսա վորմա ն հա րցերի շո ւր ջ : Նորին Սրբությունն ու տիկ. Կլևլանդը անհրաժեշտ հա մա րեցին Նորվե­գիա յի և Հա յա ստ ա նի միջև մշակութային ամուր և ա շխ ույժ գոր­ծակցության իրա կա նացումը, որի ընթա ցքում երկուստ եք կծա նո­թա նա ն երկու երկրների ա զգա յին մշակույթներին:

Վեհափառ Հա յրա պ ետ ը մանրա մասն տեղեկություններ հա - ղորդեց Հա յա ստ ա նի թա նգա րա նների ա նբա վա րա ր վիճա կի մասին և ա ոա ջարկեց նորվեգա ցի մա սնա գետ ներ հրա վիրել Հա յա ստ ա ն'իրա վիճա կին ծանոթանալու և ա նհրաժեշտ եզրա կա ­ցություն անելու նպ ա տ ա կով: Տիկ. Կ լկա նդը, շա հա գրգռություն ցուցա բերելով, ողջունեց Վեհավւառ Հա յրա պ ետ ի ա ռա ջա րկը:

Խոսակցությա ն ա վա րտին փ ոխա նա կվեցին հուշա նվերներ:

Հ Ա Ն Դ Ի Պ Ո Ւ Մ Ն Ո Ր Վ Ե Գ Ի Ա Յ Ի Թ Ա Գ Ա Վ Ո ՐԻ Հ Ե Տ

Նույն օրը իր Արքայական Պալատում Նորվեգիա յի Հերա լդ թա գա վորն ընդունեց Նորին Սրբություն Գա րեգին Ս Կաթողի­կոսին:

Նորին Վեհափառությունը հետ ա քրքրվեց Հա յա ստ ա նի և Հա յ Եկեղեցու ներկա կա ցությամբ: Վեհափառ Հա յրա պ ետ ը, փ ոխ ա ն­ցելով Հա յա ստ ա նի նա խ ա գա հ Լևոն Տեր-Պ ետ րոս յա նի ողջույն­ները, Նորվեգիա յի թա գա վորին տ եղեկա ցրեց Հա յա ստ ա նի և մասնա վորապ ես Հա յ Եկեղեցու ներկա վիճակին և կյա նքին: Ապա զ ր ո ւյցն ընթ ա ցա վ տ նտ եսա կա ն, մշա կութա յին և հոգևոր ա սպ ա րեզներում փ ոխա դա րձ գործա կցությա ն շուրջ:

Հերա լդ թա գա վորը, իր հա մա կրա նքն արտահայտեզով Հայւսս- տ անի և հա յ ժողովրդի հա նդեպ , նշեց, որ նա նսենյա ն ա վա նդները բնա կա նորեն իրենց ա րտա ցոլումը կգտ նեն նա և մեր օրերում:

Հա նդիպ մա ն ա վա րտին Վեհափառ Հա յրա պ ետ ը Նորվեգիա յի թ ա գա վորին ն վ ի ր եց Կա րա գյա նի վրձնին պ ա տ կա նող « Ս. Ա րարատ» յուղա ներկ պ ա տ կերը:

Հ Ա Ն Դ Ի Պ Ո Ւ Մ Ն Ո Ր Վ Ե Գ Ի Ա Յ Ի Ա Ր Տ Ա Ք Ի Ն

Գ Ո Ր Ծ Ո Ց Ն Ա Խ Ա Ր Ա Ր Ի Հ Ե Տ

Հոկտ եմբերի 11-ին, ժամը 12-ին, Նորին Սրբություն Գ ա րեգին Ա Կա թողիկոսը մեկժա մյա հա նդիպ ում ուն եցա վ Ն որվեգիա յի Ա րտ ա քին գո ր ծո ց նա խ ա րա ր Թ որե Կոդա լի հ ե տ : Զ ր ո ւյցի ընթա ցքում Վեհափառ Հա յրա պ ետ ն ու պրն. Կոդայը ա նդրա դա ր­ձան Նա նսենյա ն ժամանակի Հա յա ստ ա նին: Մեկ ա նգա մ ևս բա րձր գնա հա տ ա նքի խ ոսք ա սելով Նա նսենի մա րդա սիրա կա ն գործունեությա ն մասին, Վեհափառ Հա յրա պ ետ ը երա խ տ ա գի-

ւոությամբ նշեց, որ մեծ հայասերի թողա ծ ավանդը նոր1 դրսևորվեց 1988 թ. երկրաշա րժից հետ ո, երբ Ն ո ր * ? / պետությունը և Եկեղեցին կառուցեցին մի ա մբողջ Р 1и1 <հիվա նդա նոց' Ֆրիտ յոֆ Նանսենի ա նվա մբ: Նորին Սրբությունը նշեց, որ ներկա օրերում Հայաստանի պետությունը իր գոր ու- նեությունը կենտրոնացնելու է մասնավորապես զա րգա ցողա կա ն ծրագրերի վրա : « Այժմ շտա պ օգնությունից առավել կա րևոր , գործառնական, արտադրողական պայմանների զւսրգացոււ ը » ,

ասաց Վեհավւառ Հա յրա պ ետ ը:Պրն. նախարարն իր հերթին ա մբողջական պ ա տ կերա ցում

տվեց Նորվեգիա յի պետա կա ն կա ոուցվա ծքի, նրա կողմից իրականացվող արտաքին քա ղա քա կա նությա ն մասին և ցա նկա թյուն հա յտ նեց քննա րկելու զա րգա ցողա կա ն բն ո ւյթ կրող ծրա գրերը' կարելի օժանդակություն ընձեռեյու նպ ա տ ա կով:

ՀԱՆԴԻՊՈՒՄՆԵՐ ԵԿԵՂԵՑԱԿԱՆ ՇՐՋԱՆԱԿՆԵՐՈԻՄ

Ճ Ա ՇԿ Ե ՐՈ Ւ ՅԹ Ի Պ Ա Տ Ի Վ Վ Ե ՀԱ Փ Ա Ռ Հ Ա Յ Ր Ա Պ Ե Տ Ի

Հոկտ եմբերի 11-ին վեհավւառ Հա յրա պ ետ ը ճաշի հյուրը եղա վ Նորվեգիայի Լութերական Եկեղեցու Պետ Անդրեաս Աարֆլոտ Եպիսկոպոսի: Ներկա էին նաև Ս. Գյւոց Ընկերությա ն ընդհա նուր քա րտ ուղա ր Վերապատվելի Օյե Ք վա րմեն և Ն որվեգիա յի Եկեղեցու էկումենիկ և Միջեկեղեցական հա րա բերությունների բաժանմունքի վարիչ տիկ. Մարդուն Սանդալը:

ճա շի սեղանի շուրջ ծավալվեց աշխույժ զրույց, որի ընթա ցքում քննա րկվեցին Հա յ Առաքելական և Նորվեգիայի Լութերական Եկեղեցիների հարաբերություններին առնչվող հա րցեր: Վեհա­փառ Հայրա պետը մանրամասնորեն բա ցա տ րեց Հա յ Եկեղեցում տիրող իրա վիճա կը'թե' Հա յա ստ ա նում և թ ե ' Սփյուռքում՝ մա սնա ­վորա պ ես կարևորեԼով քրիստ ոնեա կա ն ա ռողջ դ ա ստ ի ա ­րակության, հոգևորականների նոր սերնդի պատրաստության, նոր եկեղեցիներ կառուցելու և հների վերա նորոգմա ն խ նդիր­ները: Աարֆլոտ Եպիսկոպոսը և նրա ընկերա կիցները, ուշա դրու­թյամբ լսելով Նորին Սրբությանը, իրենց զորակցությունը հա յտ նե­ցին այդ ծրագրերի իրականացմանը:

Ա ՅՑ Ե ԼՈ Ի Թ ՅՈ Ւ Ն Ն Ո Ր Վ Ե Գ Ի Ա Յ Ի Ս. Գ Ր Ո Ց Ը Ն Կ Ե Ր Ո Ի Թ Յ Ո Ի Ն

Նույն օրը Նորին Սրբություն Գարեգին Ա Կաթողիկոսն ա յցելեց նա և Ն որվեգիա յի Ս. Գրոց Ընկերությա ն կ են տ րոնա տ եղի:

1996

է

ԱՋՍ՜հԱԾԻՆ <յ--<յ-ւ՛ շ ւ

Կազմակերպության աշխատակիցները Նորին Սրբությանը ծա նո- թացրեցին իրենց ծա վա լա ծ գործունեությա նը: Ի դեպ, Նորվե- գիա յի Ս. Գրոց Ընկերությա ն ներկայացուցիչները, Վերապատվելի Քվա րմեի գծ ա վ ո ր ո ւթ յա մ բ , այս տարվա ապրիլին եղել էին Հա յա ստ ա նում ' Ս. Գրոց Ընկերութ յա ն Կենտ րոնի բա ցմա ն ա ռիթով: Նրանք իրենց գոհունակությունը հա յտ նեցին Հա յա ս­տ ա նում կա տ ա րվա ծ ա շխա տ ա նքների կա պ ա կցությա մբ: Զրույցի ընթա ցքում քննա րկվեցին Ս. Գրքի տ ա րա ծմա ն աոավեյ ա րդյու­նավետ ուղիներ որոնելու և հա մա գործա կցությա ն հեռա նկա ­րա յին ծրա գրերին առնչվող հա րցեր:

Ա Յ Ց Ե Լ Ո Ի Թ Յ Ո Ի Ն Ս Ա ՐԿԱ Վ Ա ԳՆԵՐԻ Ե Վ Ը Ն Կ Ե Ր Ա Յ Ի Ն Ծ Ա Ռ Ա ՅՈ Ղ Ն Ե Ր Ի ՀԱ Մ Ա ԼՍ Ա ՐԱ Ն

Հոկտ եմբերի 11-ի երեկոյան Վեհափառ Հա յրա պ ետ ը եղա վ Օսչռյի Սարկավագների և Ընկերա յին Ծառայողների Հա մա լսա ­րա նի ռեկտոր Գեոլ Նորպսւկի ընթրիքի հյուրը: Պրն. Նորս/ակը Նորին Սրբությանը հա նգա մա նորեն ներկա յա ցրեց Հա մա լսա ­րա նում գործող բա ժինների ա շխ ա տ ա նքներին: Նա նշեց, որ Սարկավագությունը Նորվեգիայի Եկեղեցու մնա յուն և կարևոր բա ժիններից է, որն իրա կա նա ցնում է ծերա նոցներում և հիվա ն­դա նո ցներո ւմ հա շմա նդա մների խ նա մ քի ու ա ջա կցությա ն կա զմա կերպումը:

Վեհա փա ռ Հա յրա պ ետ ն իր հերթին ն երկա յա ցրեց Հա յ Եկեղեցու կողմից իրա կա նա ցվող ընկերա յին ծա ռա յությունները և ցանկություն հա յտ նեց, որ փ ոխ ա դա րձ ա յցելությունների միջոցով վարձի ու դիտ ելիքների փ ոխ ա նա կում լինի:

Ճ Ա Շ -Հ Ա Ն Դ Ի Պ Ո Ւ Մ ԷԿ Ո ԻՄ ԵՆ Ա Կ Ա Ն Շ Ր Ջ Ա Ն Ա Կ Ն Ե Ր Ի Հ Ե Տ

Հոկտ եմ բեր ի 12-ին Վ երա պ ա տ վելի Ք վ ա րմ եի կողմից, ի պ ատ իվ Վեհափառ Հա յրա պ ետ ի, Օսլոյի ժողովրդա կա ն Թ ա նգա ­րա նի հա տ ուկ մի սրա հում կազմակերպվել էր ճաշկերույթ, որին ներկա էին նա և պ ետական միջհա րա բերա կա ն էկումենա կա ն տ ա րբեր կազմակերպությունների 24 ներկա յա ցուցիչներ: Զրույցի ընթա ցքում Վեհափառ Հա յրա պ ետ ը խ ոսեց Հա յ Եկեղեցու առջև ծա ռա ցա ծ խ նդիրների շուրջ և կա րևորեց միջեկեղեցա կա ն հա րա բերությունների զա րգա ցմա ն ա նհրա ժեշտ ությունը:

2 2 Ժ-ԺԱ ԱԶՄՒ11ԾԻՆ

Ս. Պ Ա ՏԱ Ր Ա Գ 0 Ս Լ Ո 6 Ի Մ Ա ՅՐ ՏԱ Ճ Ա Ր Ո Ւ Մ ,Ք Ա Ր Ո Զ Վ Ե ՀԱ Փ Ա Ռ Հ Ա Յ Ր Ա Պ Ե Տ Ի Կ Ո Ղ Մ ԻՑ

Հոկտ եմբերի 13-ին, կիրակի օրը, Օսլոփ Մայր Տա ճա րում մատուցվեց Ս. Պատարագ, որի ընթա ցքում Նորին Սրբություն Գարեգին Ս Կաթողիկոսը հրավիրվեց իր պ ա տ գա մը տաչու

ներկա ներին: и г հՎեհափառ Հայրապետը իր քա րոզում նշեց, որ հոկտ եմբեր

ամիսը հա յ ժողովրդի կյանքում ընկաչվում է որպես « Մշա /ույթի

ա միս»:« Հոկտեմբերին Հա յ Եկեղեցին տոնում է իր թա րգմա նչա ց

հիշա տ ակը: Մեր մշակույթը սկսվեց Ս. Գրքով, - ա սաց Նորին Սրբությունը:- Աստծու խ ոսքը, Ս. Գրքով ա րտ ա հա յտ վա ծ և Քրիստ ոսով մարմնավորված, խմորել է մեր ողջ հա յ գրա կա ­նությունը: Մեր օրերում, երբ նյութականը սկսում է ճնշել հոգևորի վրա, անհրաժեշտություն է զգա ցվում վերա կենդա - նացնեւ հոգևոր և բա րոյա կա ն ա րժեքների գիտ ա կցությունը ընկերային կյանքի մ եջ»:

Անդրա դա ռնա լով Ֆրիտ յոֆ Նանսենի հիշա տ ակին, Նորին Սրբությունն ընդգծեց, որ նրա գործն ու կյանքը օրինա կ պ ետ ք է հա նդիսանան նոր սերնդի համար:

« Մ ենք բոլորս ա նցնում ենք պ ա տ մությա ն գա նձա նա կի առջևից,- շարունակեց Նորին Սրբությունը,- ինչպ ես այսօր հիշվեց Ավետարանում Հիսուսի կյանքի այն դրվա գը, որտ եղ նկա ­րա գրվա ծ է Երուսաղեմի Տա ճա րի մուտքի գանձա նակի ա ռջևից անցնող այրի կնոջ լումայի պատմությունը: Մեր հա յ ժողովուրդը իր ողջ ունեցվածքը դրեց այդ գանձանկի մեջ' իր արյունը, իր մարտիրոսությունը, իր գրականությունը, իր ա րվեստը, մշա­կույթը: Բոլոր քրիստոնյա ները այս ժա մա նա կներում հա րկ է, որ այդ գանձանակի առջևից ա նցնեն' ձ ե ռ ք ֊ձ ե ռ ք ի տված, սիրտ- սրտի կապած և այնտեղ դնեն իրենց միասնությունը և հա մա ­գործա կցությունը»:

Խ ոսքի ավարտին Նորին Սրբությունը իր հա յրա պ ետ ա կա ն օրհնությունը շնորհեց ներկա ներին:

ՀԱ ՅԿԱ ԿԱ Ն Պ Ա ՏԱ Ր Ա Գ Ս. Գ Ր Ո Ց Ը Ն Կ Ե Ր Ո Ւ Թ ՅԱ Ն Մ Ա ՏՈ ՒՌ Ո ՒՄ

Նորվեգիա յի փ ոքրա թիվ հա յ հա մա յնքի ա նդա մ ներ ը, Շվեդիա յի Ուփսարս քա ղա քի Հոգևոր Հովիվ Տ . Սարգիս Ք հն. Մեչքոնյանի գւխավորությամբ, հավաքվել էին Ս. Գրոց Ընկերու­թյան մատուռում, ուր մատուցվելու էր Ս. Պա տ ա րա գ' հա յկա կա ն

1996 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ժ-ԺԱ 23

ծեսի հա մ ա ձա յն : Պ ա տ ա րա գը ՛մա տ ուցեց Ավստրիայի, ևՍկանդինավյան երկրների Հա յոց բեմ ի ա ռա ջնորդ Մեսրոպ Արք. Գրիգորյա նը:

Ս. Պատարագի ընթա ցքին ներկա ներին իր հա յրա պ ետ ա կա ն պ ա տ գա մը տ վեց Գա րեգին Ա վեհա փ ա ռ Հա յրա պ ետ ը: Նորին Սրբությունն անցյալի վկայակոչմամբ հորդորեց հա յորդիներին, որպ եսզի նրա նք հա վա տ ա րիմ մնա ն Ս. Լուսա վորչի և Ս. Մ եսրոպ ի հա վա տ քին ու գրին, կ յա նքով ու գո ր ծո վ ի ր ե ն ց նպա ստը բերեն Սայր Հա յրենիքին ու ժողովրդին:

Բպոր հա վա տ ա ցյա լները Ս. հա ղորդություն ստ ա ցա ն:Հա յ Հա մա յնքի Մշակութային Միության ա նդա մները, Պատա­

րա գի սրբա զա ն արայւողությունից հետո, վեհա փ ա ռ Հա յրա ­պետին հրա վիրեցին ընթրիքի, որի ընթա ցքում վեհա փ ա ռ Հա յրա ­պետի և ներկա ների միջև ծավալվեց ջեր մ զրույց:

վերջում Նորին Սրբությունը հուշանվերներ բա ժա նեց նրա նց:

Վ Ե Ր Ա Դ Ա Ր Ձ Մ Ա Յ Ր Ա Թ Ո Ռ Ս. Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն

Նորին Սրություն Գա րեգին Ա Ամենայն Հա յոց Կաթողիկոււը Մայր Աթոռ Ս. էջմ իա ծին վերա դա րձա վ հոկտ եմբերի 16-ին : Օ դա նա վա կա յա նում Նորին Սրբությանը դիմա վորեցին Մայր Աթոռի դիվա նա պ ետ Ներսես Արք. Պոզապ ա լյա նը, Արարատյան Հա յրա պ ետ ա կա ն թեմի ա ռա ջնորդա կա ն փ ոխ ա նորդ Գա րեգին Արք. Ներսիսյանը, Կրոնի գործոց պետա կա ն կոմիտեի նա խ ա գա հ էա զա ր Սուջյանը, բա րձրա ստ իճա ն այլ հ ո գևոր ա կ ա ններ և պ ա շտ ոնյա ներ:

ԿԱՐԱՊԵՏ ԱԲՂ. ՛ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ

Վ Ե Հ Ա Փ Ա Ռ Հ Ա 6 Ր Ա Պ Ե Տ Ի Ք Ա Ր Ո Զ Ը ' Խ Ո Ս Վ Ա Ծ Մ Ա Յ Ր

Տ Ա Ճ Ա Ր Ո Ւ Մ , Հ Ո Կ Տ Ե Մ Բ Ե Ր Ի 1 9 - Ի Ն ,

Ֆ Ր Ի Տ Յ Ո Ֆ Ն Ա Ն Ս Ե Ն Ի Հ Ի Շ Ա Տ Ա Կ Ի Ն

«Հոգի Տեաոն ի վերայ իմ. վասն որոյ և օծ իսկ զիս֊ աւեւոար: :№/ աղքատաց աոաքեաց զիս. քարոզէղ գերեսւց զթողաթիւՕ և կուրաց տեսաԸէղ...»

/ՂՈԻԿ- Դ 18-19/

Այս բառերը Հիսուս' մեր Երկնավոր Վարդապետը, արտասանեց երբ օր հը իր հայրենի գյուղն Էր գնացեյ' Նազարեթ երբ սովորութ՛յան համաձայն, գնացեյ Էր սինագոգ, եբրայեցի ժող ռվրդի աղոթատունը, և երբ Իրեն տրվեց պարտականությունը եԲ Բ ^ ժողովրդի Սուրբ Գրքից ընթերցում կատարելու, այն ատեն Նա բ 9 I Եսայի մարգարեի այս հատվածը և կարդաց ժողովրդի I / •«.՜Ա ւտ ծու Հ ո գ ի ն ի ս վ ր ա է , դ ր ա հ ա ս ա ր ի ն ձ օ ծ ե ց , ե ր բ ո ս լա ր լ ց ի՞Նտ ա ՛սելու, ա ղ ք ա տ ն ե ր ի ն , բ ա ր ի լո ւր ր տ ա ն ե լո ւ , Ա վ տ ա ր ա հ ա ղ ո ր դ ե լո ւ , կ ո ւ յր ե ր ի ս ա չք ե ր ը բ ա ն ա լո ւ , գ ե ր ի ն ե ր ի ն ա զ ա տ ո ւ­

թ յո ւն շ ն ո ր հ ե լո ւ » :Երեկ Հայաստանյայց Առաքելական Սուրբ Եկեղեցին մեր գիտ ա յ-

ցությանը մեջ վերակոչեց և վերակենդանացրեց չորս Ավետարանիչն րի հիշատակը' Մատթեոսի, Մարկոսի, Ղակասա և Հովհաննու: Նրանք, ովքեր գրի առին Քրիստոսի քարոզությունները, Քրիստոսի կատարած հրաշքները, Քրիստոսի պատմած առակները, մի խոսքով այն, ինչ որ Հիսուս եղել Էր, այն, ինչ որ Հիսուս ասել Էր, և այն, ինչ որ Հի սուս գործել Էր, այդ բոթրը գրի առին, որպեսզի, իբրև Քրիստոսի կտակը և կյանքի ճանապարհը, գայիք սերունդներին փոխանցեին:

Սիրեւի՛ հավատացյալներ, քրիստոնեությունը և քրիստոնեության հիմնադիր Աստվածորդին՝ Քրիստոս, Ինք չեկավ աշխարհ, որպեսզի մենք Իրեն ծառայենք, այւ եկավ, որ Ինքը՝ Աստված, մեզի ծառայի: « Ո լ ե կ ի ա ռ ն ո ւլ պ ւսշտ օն, ա յլ պ ա շ տ ե լ» ; Պաշտել գրաբար լեզվի մեջ կնշանակե ծառայեի- «Ոչ թե եկա, որ դուք ինձի ծառայություն մատուցեք, Щ 1 եկա, որ ես ձեզի ծառայեմ»: Աստուծո սերը այնպիսի մի անպարփակեյի ուժ Է, որ չի կարող անհատ անձն ինքն իր մեջ պահեր Սերը այնպիսի ներքին մղում Է, ուժ, որ մեզ մեր սեփական անձի բանտից դուրս կբերի, մեր անհատական նեղ գոյության շրջանակից դարս կբերի և ծառայության, զոհողության մեջեն կարժևորի Աստուծո մեզի փոխանցած այդ սիրո ուժը:. Աստված սեր Է: Աստված մեկ անուն անի: Աստված բառից դուրս, դա սեր բառն Է: Եվ, հետևաբար, Եկեղեցին հիմնվէղ Է, որ գնա դեպի ժողովուրդը, մտնի ժողովրդի մեջ, ծառայի ժողովրդին, ցավերը դարմանի, ճիշտ ճանապարհը ցույց տա: Այդ պատճառով Է Հիսուս եկել' աղքատներին Ավետարանը քարոզելու,

«

19 9 6 Ա&Ս՜ՒԱԾԻՆ Ժ-ԺԱ 25

գերիներին ազատություն շնորհելու, հոգիով բեկվածներին, հուսահատ­ներին հույս ներշնչելու, կույրերին չայս ցույց տաչու: Եթե սրանք չկան Հիսուսի կյանքին մեջ, Հիսուս մի կուոք չէ , Հիսուս մի արձւս՜ չէ , որ պաշտենք Իրեն, ինչպես հեթանոսներն անում էին: Հիսուս Աստծու սիրուն մարմնացումն է Իր կյանքով, Իր խոսքով և Իր գործով:

Այսօր ես այս բառերն ընտրեցի որպես մեր կրոնական խորհրդա­ծության առարկա ո՜չ նրա համար միայն, որ այսօր, այս սրբազան բեմից, ինչպես բոչոր Հայաստանյայց Եկեղեցիների' Հայաստանում և արտա­սահմանում, բոյոր Հայ Եկեղեցիների բեմերից այս հատվածը կարդաց­վեց, ո՛չ թե միայն նրա համար, այլ նաև նրա համար, որ ես նոր վերադարձա մի ճամփորդությունից, որտեղ այս ճշմարտությունը մարմնավորված տեսա մի ուրիշ ազգի մի զավակի մեջ, ում ծննդյան 135- ամյակն էր այս տարի:

Նորվեգացի ժողովուրդը, հեռու Հայաստանից, օտար հայ ժողովրդին, ո՜չ մի պատմական, կրոնական կամ մշակութային կապ չի ունեցեյ Նորվեգիան' Սկանդինավյան այդ երկիրը, Հայաստանին հետ: Բայց 19- րդ դարի վերջավորության և 20-րդ դարի առաջին երեք տասնամյակ­ներին մի զավակ տվեց այդ ազգը' Ֆրիտյոֆ Նանսեն անունով, որ դուրս Եկավ իր անհատից, դուրս Եկավ իր ազգից, առանց թողնեչու իր ազգը, առանց ուրանաչու իր անձը, բայց տառապող հայ ժողովրդին պաշտպան կանգնեց և իր կյանքի վերջին 15 տարիները նվիրեց մարդասիրական գործին, երբ նա դարձավ 1920 թվականին այսօրվան Միացյաչ Ազգերի Կազմակերպության' ՄԱԿ-ի նախատիպարը եղող Ազգերի Լիգայի գաղթակյլւնաց բաժանմունքի վարիչը ժնև քաղաքում' Շվեյցարիայում: Մեր ժողովուրդը դուրս էր եկեչ մահվան հովիտից: 1915 թվականի ցեղասպանության ոճիրն էր գործվեչ, 1,5 միլիոն հայեր իրենց կյանքն էին տվեչ, հարյուր հազարներով հայեր աշխարհով տարտղնված, աքսորական, գաղթական վիճակի էին մատնվեչ, տուն չունեին, տեղ չունեին, տեր չունեին: Անորոշ, անստույգ ապագայի մղձավանջն ամեն օր իրենց հետ կտառապեցներ իրենց հոգին:

Դուք կարո՛՞ղ եք երևակայեչ մի պահ, որ չունենաք ո՛չ մի անձնագիր, ո՛չ մի ճանաչում և ոչ մեկ պետությունից: Կարո՜ղ եք չինեչ անքաղա- քա ցի: Պատկանեչության զգացումը որտե՛՞ղ կլինի մարդուն, երբ, օրինակի համար, ոչ մի գործ չենք կարող անել, որովհետև գործատերը չի գիտեր, թե դուք ո՛՞վ եք, ի՛՞նչ թուղթ ունիք: Չեք կարող ճամփորդեչ, որովհետև անձնագիր չունիք: Այդպես տասնյակ-տասնյակ հազար­ներով հայեր երբ դուրս դրվեցին Տաճկաստանից, անտեր, անտիրական, Ֆրիտյոֆ Նանսենը Ազգերի Լիգայի մեջ ասաց, որ մենք չենք կարող, Աստծու անունով չենք կարող այս ժողովրդին թողնեչ այս վիճակում: Եվ հատուկ անձնագիր ստեղծեց' միջազգայնորեն ճանաչված, բոչոր պետություններից ճանաչված և հայերիս բաշխեց, որպեսզի ինքնության և արժանապատվության զգացում ունենան т կարենան ապրեչ այդ երկրների մեջ, որտեղ նետվեր էին փշրանքների նման' ցեղասպա­նությունը գործած մեր թշնամու կողմից:

Ֆրիտյոֆ Նանսենը չգիտեմ հիմա, քանի՜-քանի՜ հազար հայերա

հ ա յս Հ շ ն չ ե ց , երբ հայսը Կ ^ր Վ Կ Ե № « * • շնորհեց, երբ ազատությանը կաշկանդվկ Էր մեԲ *«Դ ” ՎԲԴԻ Կ]™ռՔԻռ մեջ: Աղքատներին, գաղթականներին հաց ճարեց: այց այդ արդոմեծ գործն այն էբ, որ նա ուզեց գաղթականներին հայրենիք վերա- դաբճնեյ և 1925 թվականին, սրանից 70 տարի առաջ, ՐԲ զ I ց շատերը տակավին չէին ծնվկ անգամ, նա եկավ Հայ աստ ա խորհրդային Հայաստան, եկավ Սուրբ էջմիածին, տե“ ռք 9 * Հ Ղ Ւ,ո Կաթողիկոսի հես, ե մի հսկա ծրագիր մշակեց իր օգնականների հետ միասին, թե ինչպես կարելի է Հայաստանի հողը ոռոգել, ժողովուրդը վերադառնա և իր հողից իր կյանքը հանի: Ասիկա մեծ իմաստություն մըն էր, մեզ համար ազգային նշանակություն ունեցող, իրեն հասար մարդասիրական չայն հասկացողություն և հեռատեսություն ունեցող. Առանց հայրենիքի, առանց հայրենի օջախի մենք ի՞նչ կլինենք, մի ժողովուրդ' տարտղնված աշխարհում, միշտ վտանգի ենթակա մեր ինքնությունը կորցնկու: Ուզեց հայրենիքը զորացնեյ, հայրենիքի հողից կյանք հանկ այս ժողովրդի համար սրանից 70 տարի առաջ: Ես չեմ ոպում ավելի իր մասին խոսեի- Գրքեր են գրվել իր մասին, և ինքն է գրեւ իր գիրքը հայոց մասին' «Հայաստան և Մերձավոր Արևեւք» անունով: Սա ավկի քան 10-11 լեզուներով Լ թարգմանվել, և ես նրա անգւերեն ու ֆրանսերեն թարգմանությունները կարդացել ու տեսել Եմ, թե ինչ մեծ սեր, ինչ խոր և ճիշտ հասկացության է ունեցեյ մեր ժողովրդի պատմության, նկարագրի, կյանքի, ճակատագրի մասին:

Այսօր ես ոպամ եմ, որ մենք մեր աղոթքների մեջ նրան հիշենք և փառք տանք Աստծուն, որ նրա նման մի անձ է տվեյ թե նորվեգացի և թ ե' մեր հայ ժողովրդին: Ես հատուկ հրավերով էի գնացել՝ հանուն մեր Եկեղեցու և հանուն մեր ազգի, բացումը կա տարեի այն ցուցահան­դեսին, որի մեջ ներկայացված էին իր կյանքի տարբեր-տարբեր հանգրվանները' իր ծնունդից սկսած մինչև իր մահը, մինչև 1930 թվականը: Այնտեղ ես ասացի. « Ե կ ե լ ե ս ո ւթ միլիոն, հսւյ ժ ո ղ ո վ ր դ ի ա ն ո ւն ի ց ' խ ո ն ա ր հ վ ե լո ւ ն ր ս ւ հ ի շ ա տ ա կ ի ն , հ ո գ ե հ ա ն գ ի ս տ , կ ա տ ա ­ր ե լո ւ ն ր ա շի ր մ ի ն և մ ե ր ժ ո ղ ո վ ր դ ի ե ր ա խ տ ա գ ի տ ո ւթ յա ն ը հ ա յտ ­ն ե լո ւ ա յդ պ ի ս ի մ ի մ ե ծ բ ա ր ե ր ա ր ի , ո ր պ ա յք ա ր ե ց մ ե ր ժ ո ղ ո վ ր դ ի ա պ ա գ ա յի հ ա մ ա ր » : Նա շատ հուսախաբություններ ապրեց: Շատ ազգեր քաղաքական պատճառներով չուզեցին նրան օգնեւ, բա յց ինք շարունակեց, դիմեց մարդասիրական կազմակերպություններին, Հայ­կական Բարեգործական Ընդհանուր Միությանը, Ամերիկա գնաց, հայ ժողովրդի զավակները շարժեց ե իր ծրագրին կարևոր մեկ մասն իրականացրեց:

Հավատացյայնե՚ր, երախտագիտությունը ամենից կարևոր և ամենից բնորոշ ու հատկանշական, մարդկային առաքինություններից մեկն է : Ով չի կարող շնորհակայ ւինկ, Աստծո շնորհքին արժանի չ է : Եթե մեկը ձեզ մի բաժակ ջուր տա, « շ ն ո ր հ ա կ ա լ ե մ » ըսեք: Մենք այնքան բարիք ենք տեսեշ այդ ժողովրդից և հատկապես Ֆրիտյոֆ Նանսենից, որ ես չէի

1996 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ժ-ԺԱ 27

կարող նրանց հրավերը չընդունէղ և ձեր' բո չոր ի անունից, մեր ամբողջ Հայ Եկեղեցու անունից չգնալ և իրենց չասեի « Ե ս գ ս ւլի ս ե ս հ ի ս ա ո 'չ ա յն Հ ա յա ս տ ա ն ի ց , ո ր տ ե ղ գ ն ա ց Ֆ ր ի տ յո ֆ Ն ս ւ ն ս ե ր ը 1925 թ վ ա կ ա ն ի ս : Ե ս գ ա լի ս ե մ ձ ե զ ի ո 'չ թ ե բռ ն ո ւթ յա ն , տ ա կ ա պ ր ո ղ մ ի Հ ա յա ս տ ա ն ի ց , ո 'չ թ ե ո ր բ ե ր ո վ ո ւ գ ա ղ թ ա կ ա ն ն ե ր ո վ լե ց ո ւ ն մ ի Հ ա յա ս ս ս ս ն ի ց , ա յլ ա ղ ս ւտ ո ւ ա ն կ ա խ մ ի հ ա յր ե ն ի ք ի ց : Ե ս գ ա լի ս ե մ ձ ե ղ ի մ ի հ պ ա ր տ ժ ո ղ ո վ ր դ ի ց , ո ր ի ր ի ն ք ն ո ւթ յո ւն ը ա ղ գ ե ր ի մ ե ջ պ ե տ ա կ ա ն ո ւթ յա մ բ է ա ր տ ա հ ա յտ ո ւմ ա յս օ ր » : Մենք պետք ունենք, մեզ հարգկու համար նախ գիտնայ մեր նոր և անկախ հանրա­պետությունը զորա ցնկ: Եթե մենք մեզ չզորացնենք, ապա ոչ ոք կարող Է գալ և մեզ զորա ցնկ: Դա ճշմարտություն Է: Ով չի հասկանա, կնշանակի իր միտքը փակված Է կամ իր սիրտը չի գործում: Ես գնացի այն Հայաստանից, որին երազն ուներ Ֆրիտյոֆ Նանսենը: Ուզում Էր, որ Հայաստանը չինի ազատ և անկախ: Չտեսավ: Ինչպես իմ հայրը չտեսավ և ձեզնից շատերի հայրերը չտեսան: Բայց մենք ծունկի գանք այսօր Աստծու առաջ և փառք տանք Իրեն, որ մենք կարողացանք տեսնել: Բայց տեսնելը չի բավեր: Պահ Էյ պետք Է, խորացնկ պետք Է, զարգաց­նել պետք Է, և մենք Ենք, բոլորս, Կաթողիկոսից սկսած, պետական բարձրագույն աստիճանի մարդկանցից սկսած մինչև ամենեն խոնարհ, պարզ այն տարրը այս ազգի, բոլորս պիտի ձեռք-ձեռքի տանք, որպեսզի Աստծու տված այդ շնորհքը, ազատ ու անկախ Հայաստանը մեզ համար դաոնա մեր արյան գույնը և ոչ ոք մեր վրա ծիծաղի՝ ասելով, որ չկարո­ղացան պահեի չկարողացան ամրացնեի չկարողացան զա րգա ցնկ:

Հետևաբար, Ֆրիտյոֆ Նանսենի պատգամը մեր ժողովրդին, Եթե կարող Եմ այսպես ասեչ, Եթե ինքն այսօր գար, եթե երկնքից հանկարծ կարենար իջնեի պիտի ասեր մեզ. « Ս ի ր ե լի ժ ո ղ ո վ ո ւր դ հ ա յո ց , ղ ա յի 'մ պ ա հ ե , ս ւմ ո 'ւր պ ա հ ե Ա ծ ա ղ կ ե ց ո 'ւր ք ո ս ե փ ա կ ա ն ե ր կ ի ր ը » : Եվ այդ իմաստով ես ցանկանում եմ այսօր հատուկ հոգեհանգստյան արարո­ղություն կատարկ Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի այս Սրբազնասուրբ Տաճարին մեջ: Այստեղ, Իջման Սեղանին Քրիստոսի ձեռքն Է դիպել: Սրանից ա վկի սուրբ տեղ ես չեմ կարող երևակայել հայ ազգի համար: Աստված Ինքը իջավ ու մեր հողի վրա այս եկեղեցու' Իր ներկայության տեղը ցույց տվեց: Եթե ամբողջ այս երկրագունդը Ես աչքովս պտտեցնեմ ու Երևակայեմ, այդ ամբողջ երկրագնդի համար սրբազնասուրբ տեղը այս Իջման Սեղանն Է, ուր Աստված հանդիպեց հայությանը, ա յցկեց Հայաստան Իր Միածին Որդու միջոցով: Եվ այսօր, Երբ մենք այստեղ գտնվում ենք մեր ժողովրդի հոգևոր սրտում, եկեք բոլորս աղոթենք խոնարհաբար աո Աստված, որ նրա հոգին Երջանկացնի երկնքի մեջ և նորվեգացի ազգին տա բարգավաճ նոր շրջան, որպեսզի Երկու ժողովուրդները փոխադարձ սիրո, հարգանքի և գործակցության ճանա­պարհով քայւեն, ինչպես Ֆրիտյոֆ Նանսենը քա լեց: Եվ դուք պետք Է տեսնեիք, թե նորվեգացի ժողովուրդը որքան հրճվեց, երբ տեսավ, որ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսը գնացեր Է' այդ հարգանքը ընծայկու իրենց ազգին 70 տարիներ Ետքը նրա մահից:

Իմ խոսքը փակկաց առաջ ես ուզում եմ նաև մեր " № № « * հավատացյալ ժողովրդին ասեի որ նաև այսօր հոգեհանգիստ պիտի կատարենք մեր նայ ժողովրդի հոգևոր-մշակաթային կյանքում այնքան մեծ վաստակ ունեցող Վենետիկի Մխիթարյան միաբանության ընդհանուր աբբահայր և նորոգ հանգուցյալ հայր Սա ա / էէար'է™պ ™ Ծեմճեմյանի հոգվույն համար: Հազիվ մի քանի ամիսներ ա ց՚ ր ի , երբ նա ընտրվեր Էր որպես նոր աբբահայր, բայց անողոք ս ա ացու հիվանդությունը նրան շատ կանուխ տարիքին տարավ այս աշխար ից. Ես նրան շատ մոտից Էի ճանաչում: Քրիստոնյա մաքուր հոգի Էր: Հայոց պատմության, Հայ Եկեղեցու ոգուն, մեր մշակութային արժեքներին ւրիվ հարազատ ըմբռնումը և ապրումը ունեցող անձերից մեկն Էր. ա ոչ միայն ծանոթ Էր մեր ժողովրդին, այւ նաև ծանոթացնող Էր Ր ժողովուրդը ուրիշներին: Իր գրական բեղուն վաստակը, հայագիտական ոաումնասիրությունները հետք կթողնեն: Այսօր ես ցանկանում եմ նրա հոգու համար աղոթել ձեր բոչորի հետ միասին և նաև խնդրել ստ ուց, որ զորացնի Մխիթարյան միաբանությունը' մինչև նոր աբբահոր ընտրությունը: Ցանկանում եմ ամեն տեսակի հաջողություն հայր Սամուկ վարդապետ Բեհեււտիլյանին, որ այժմ ստանձնել Է ժամա­նակավոր կերպով ղեկավարության գործը Վենետիկի Մխիթարյա հ

միաբանության:Հետևաբար, հարգանք նրա հիշատակին, խաղաղություն նրա հոգուն

և բարգավաճում Մխիթարյան միաբանության, որի ներկայացուցիչն արդեն մեզ հետ Է այսօր, հանձին Կոմիտաս վարդապետին: Թող այս գաղափարներով զորանանք բոլորս և փառք տանք Աստծուն դարձյալ, որ արևոտ երկիր ունինք, և արևը, սակայն, երկրին երկնքից չի գա միայն, այյ մեզնից: Մեր քրտինքը, մեր աշխատանքը թող արև դաոնա և ջուր դառնա մեր հայրենիքի բարգավաճությանը համար հավիտյանս հավիտենից. ամեն:

1996

«

1-.Չ.Ս ՒԱԾհՆ Ժ-ԺԱ 29

Ռ Ո Ի Մ Ի Ն Ի Ա 5 Ի ՈՒՂՂԱՓԱՌ Ե Կ Ե Ղ Ե Ց Ո Ւ Ա Ռ Ա Ջ Ն Ո Ր Դ

Թ Ե Ո Կ Տ Ի Ս Տ Պ Ա Տ Ր Ի Ա Ր Ք Ի Փ Ո Խ Ա Դ Ա Ր Ձ Ա 6 Ց Ե Լ Ո Ի Թ 6 Ո Ի Ն Ը

Մ Ա Յ Ր ԱԹՈՌ ՍՈԻՐՐ Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն« Յ ո յ ը մ ե ղ Տ է ր ղ ո ղ ո ր մ ո ւ թ ի ւ ն ս ք ո ,

ևլ_ ղ ւ ի ր / լ ո ւ թ ի լ ն ս ք ո տ ո ւ ր մ ե ղ :

Ո ր ս լէ ս ղ ի մ ե ե ե ն գ ո ր ծ ք ք ո Տ է ր ,

ե լ . յ ո յ ժ [ ս ո ր ե ն խ ո ր հ ո ւ ր դ ք ք ո » :

ԿԻՊՐԻԱՆՈՆ

ՕԴԱՆԱՎԱԿԱՅԱՆՈԻՄ

Սույն թվականի նոյեմբերի 7-ի հինգշաբթի օրը, Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Գարեգին Ս Հայրապետի հրավերով, վւոիւա- դարձ այցեյությամբ Հայաստան ժամանեց Ռումինիայի Ուղղավւառ Եկեղեցու առաջնորդ Նորին Սրբություն Թեկոսւիսա Պատրիարքը:

Սրբազան Պատրիարքի շքախմբի մաս կին կազմում ռումինահայոց փոխառաջնորդ հոգեշնորհ Տ. Զարեհ Ծ. վարդապետ Պարոնյանը, Ռումինիայում ՀՀ արտակարգ և լիազոր դեսպան Գևորգ Ղազինյանը, Ռումին Եկեղեցու բարձրաստիճան հոգևորականներ և աշխարհիկ անդամներ:

Հետկեսօրին օդանավը վայրէջք կատարեց « Զվարթնոց» օդանա­վակայանում, ուր Ռումինիայի Պատրիարքին դիմավորեցին Մայր Աթոռիս հոգևորականները' Գարեգին Ա Վեհափառ Հայրապետի գլխավորությամբ:

Դիմավորողների թվում էին նաև ՀՀ նախագահի խորհրդական Վահագն Խաչատրյանը, ՀՀ Կրոնից գործոց կոմիտեի նախագահ Լա զար Սուջյանը և պաշտոնատար шц այրեր:

Օդանավակայանի սպասասրահում տեղի ունեցավ մամլո հակիրճ ասողիս, հընթացս որի Հայոց Հայրապետը, ողջունելով Թեոկտիստ Պատրիարքին, ասաց. «.Այստեղ Աստվածաշնչական երկրի մեջ ենք գտնվում, Արարատի շուքին ներքև և նաև Սուրբ էջմիածնի օրհնությանը մեջ: Մեր երկու Եկեղեցիները' Ռումանական Օրթոդոքս Եկեղեցին և Հայոց Առաքելական Եկեղեցին աոավեւ քան 600 տարի շարունակական հարաբերության, եղբայրական գործակցության մեջ են եղել: Մենք Ձեր գալուստը կնկատենք նոր, հառաջաքայւ ընթացք մը' այդ բարեկա­մության զարգացման ճանապարհին: Ձեր աոաջին այցելությունն է որպես պատրիարք Ռումանական Օրթոդոքս Եկեղեցու: Դուք ասկե տասներեք տարի առաջ գտնվել Եք Հայաստանում, բա յց այժմ այն Հայաստանը չէ, ինչ որ էր տասներեք տարի առաջ: Դուք գալիս եք մի ազատ ու անկախ հանրապետությամբ օժտված մեր երկիրը, և

30 Ժ-ԺԱ էՋՍ՜ԻԱԾՒՆ 1996

մաԸական ժողովուրդը և Ռումեն Օրթոդոքս Ե կ ե ղ ե ց ի ն ամենաբարձր

Հայոց պատմական հողը: Միշտ է, որ չեմ գաչիս աոաջին անգամ: Այս անգամ գաչիս եմ որպես սպասավոր և պատրիարք Ռումեն Ուղղափառ Եկեղեցու: Գաչիս եմ մի անկախ երկրից, որտեղ երիտասարդությունը և ժողովուրդը իր զոհաբերությամբ կերտեց մեր երկրի ազատությունը անկախությունը: Գաչիս եմ այստեղ Հայաստան, որը Ռումինիայում ճանաչված է իր հրաշալի ավանդապահությամբ, հայ հավատ ացյ աչ ների և հայ հոգևորականների հավատքով, քրիստոնեացման աոաջին դարից սկսյաչ, Սուրբ Գրիգոր Լուսավորչից հատկապես, մի Եկեղեցի ե մի Երկիր հարազատ, որպես բարեկամ Ռումանիո և ռումեն ժողովրդին. Այսւոեղ գաչիս ենք այս անգամ որպես ուխտավորներ: Եվ որպես ուխտավորներ, գաչիս Ենք այստեղ' վերստին ծնրադրեչու հայ ժողովրդի և Հայաստանի սրբավայրերի առջև, երկրպագեչու և համբուրեչու հայ ժողովրդի նահատակների աճյունները և ավելի ամրապնդեչտ մեր երկու Եկեղեցիների գործակցությունը ե հարաբերությունները, մարտիրոսների ամուր հավատքով հաղթահարեչա բոչոր տեսակի դժվարությունները: Որպես Ուղղափառ Եկեղեցի, Ռումեն Ուղղափառ Եկեղեցին և Ռումեն Ուղղափառ Պատրիարքությունը տեսնում է Քերդ Սրբության' Գարեգին Ա Վեհափառ Հայրապետի անձի մեջ եղբայրության և ծառայության մի առաքյայ ոչ միայն մեր երկու Ուղղափառ Եկեղեցիների, այլև մեր երկու հավատացյալ ժողովուրդների միջև, ովքեր հավատացած են մեր ապագային' հանուն Հիսուս Քրիստոսի:

Շնորհակայություն հայտնելով Զերդ Սրբությանը, Զերդ Վեհափա­ռությանը հանուն իմ պատվիրակության, հանուն իմ շքախմբի և հանուն Ռումեն Եկեղեցու Սրբազան Սինոդին, հավատաց,լայներին ե հոգևորա­կաններին, ովքեր պահում են Ձեր այցեչտթյան գեղեցիկ տպավորու­թյանը, ի սրտե ասում են Ձեզ' բարի տեսանք, ուրախությամբ և երջան­կությամբ, որպեսզի Աստված մեզ օգնի ծաոայկու, մի քա յյ ևս անկու մեր համագործակցության ճանապարհին, որպեսզի մենք ի կատար ածենք Քրիստոսի պատգամը, որպեսզի Քրիստոսի Մարմինը լինի միշտ այնպես, ինչպես ժառանգեցին Սուրբ Աոաքյաւները»:

ԺԱՄԱՆՈՒՄ ՄԱՅՐ ԱԹՈՌ Ս. ԷՋՄԻԱԾԻՆ

« Զվարթնոց» օդանավակայանից ավտոմեքենաների շարասյունն ուղղվեց դեպի Մայր Աթոռ Ս. էջմիածին: Այսւոեղ բարձրաստիճան հյուրին դիմավորեցին զանգերի տոնական ղողանջներով: Այնուհետև

199ճ էՋՍ՜ԻԱԾԻՆ Ժ-ԺԱ 31

«Հրաշափառ»-ի երգեցողությամբ հոգևորականների թափորը երկու Հայրապետներին առաջնորդեց դեպի Մայր Տաճար, ուր նրանք խոնարհվեցին Սրբություն Սրբոց Իջման Սուրբ Սեղանի առջև, ապա իրենց գոհաբանական աղոթքն առաքեցին աո Բարձրյալն Աստված: Որից հետո առաջնորդվեցին դեպի Սուրբ Խորան և դիմեցին ներկա հոգևորականներին ու հավատացյալ ժողովրդին: Նախ իր բարեողջույ­նի պաշտոնական խոսքն ասաց Ամենայն Հայոց Հայրապետը. «Ա յս վայրկյանը, Նորին Ամենապատվության այցելությաՏ աոաջին պահը մենք կբանանք աղոթքով աո Քրիստոս, որ երևցավ այս երկրին վրա ասկե մոտ 1700 տարի աոաջ, Երևցավ մեր նա վատ ո նոր' Սուրբ Գրիգոր Լուսավորչի տեսիյքին մեջ, և ինքն Էյ բախեց այս գետինը ոսկի մուրճով, զոր քիչ աոաջ Ձեզի հետ միասին մենք ճամբարեցինք որպես երկնքի և երկրի հանդիպման վայրը Հայոց աշխարհում, Աստուծո այցեչությունը մեր ժողովրդին Իր Միածին Որդույն' Հիսուս Քրիստոսի անձին մեջ են: Մենք այս պահուն կողջունենք Ձեր այցեյությունը որպես նոր հաոա- ջաքայյ մը դարավոր, վեցդարյա այն աոաքեյության, որ Ռումեն Օրթո­դոքս Եկեղեցին և ռումեն ժողովուրդը, ինչպես նաև հայ ժողովուրդը և Հայ Առաքելական Եկեղեցին ապրեյ և մշակեւ են դարերի ընթացքում:

Այսօր մենք չենք կարող մոոանալ, որ Ռումինիան ողջ հայ ժողովրդի համար բարձր գնահատության արժանի երկիր Է, որովհետև 600 տարի- ներե ավելի հայեր, որ ապրեցան այդ հողի վրա, իրենց զգացին սեփա­կան տանը' ռումեն ժողովրդի ազնիվ վերաբերումին, Ռումանական Օրթոդոքս Եկեղեցու յայնախոհ և Եղբայրական ջերմ ընդունելության շնորհիվ: Իսկ այս վերջին տարիներին առավեւ ևս ամրացավ Ռումեն և Հայ Եկեղեցու փոխհարաբերությունը, որովհետև մեր երջանկահիշա­տակ նախորդը' անմոոանայի Վազդ Են Ա Կաթողիկոսը, Ռումինիայեն եկավ և ինքը հաճախ Ռումինիան ներկա ըրավ մեր Սուրբ Էջմիածնի կյանքին մեջ և միշտ սիրով կապված էր և ատոր համար մենք պարտք համարեցինք Ձեր այցկության առիթով, Եկեղեցում կատարված այս աղոթքից հետո, համախմբվկ նրա շիրմի ն շուրջը և մեր աղոթքը մատու­ցել աո Աստված' նրա հոգիին խաղաղության համար: Մենք դեռ առիթ­ներ պիտի ունենանք' խոսակցելու, խորհրդակցեԼու, մեր ժողովրդին հանդիպելու և նաև մեր վանքերն ա յցկ կ ո ւ: Այսօր ես միայն կուզեմ բավականանալ, ասկով, թե մեկ տարի աոաջ, երբ ես այցելեցի Զերդ Սրբությանը Ռումինական հողին վրա, հոկտեմբերի 27-ին 1995-ի, այն­պես զգացեք Դուք, ինչպես զգացի ես, Երբ ինքզինքս գտա իմ տան մեջ: Աստված զորացնե Ռումինական Օրթոդոքս Եկեղեցին, ռումեն ժողովրդին և Ռումեն պետությունը»:

Իր փոխադարձ խոսքում Ռումին Եկեղեցու հոգևոր պետն ասաց. «Ձերդ Սրբություն, գերապատիվ, գերաշնորհ սրբազան հայրեր, սիրելի ուսանողներ և սիրեցյայ, հավատացյալ ժողովուրդ.

Սրտանց երախտապարտ եմ Ձերդ Վեհափառությանը, այն ջերմ խոս­քերի համար, որ ուղղեցիք Ռումեն Եկեղեցուն և ռումեն ժողովրդին : Սուրբ Լեոան սիրո խոսքն էր այն, որ մեր երկու Եկեղեցիները դարեր շարունակ փնտրեցին, որոնեցին փոխադարձ մերձեցման և միության ճանապարհիս: Ռումեն Ուղղափառ Եկեղեցու պատվիրակությունը

գաւԻ» է , - յ т с г л т л^ երկրի ց : Այս եղբայրությունն ո,■ ? М СшЬ г/лг/7рշարունակ: Իմ այցելությունը ի Հ * ս շարո1Ըակությունն է:բարձրաստիճան ^ ևո^ կա̂ Իօե 19ձ աըդս1պահ և Սուրբ Եկեղեցոլ Մենք գայի ս ենք հյարընկայվելու Ձեր ավ # «4 էը ^

/ ^ Я л г Я д о п ո Լ շ ենք որպեսզի մեր մտերմու-ցիները ժամանակի ^ յ ջՈվՒ . 1 ^ ձ % բաշխված Աստվածային թյունից, սիրուց և մեր երկու Եկեղեցի ներրսբ 21 *10ՓՏԻ, Փ Փ ա կԱ Տ էլաւ աո ա զգգի* ̂ щпш_

Այսօրվա պանանշները թեյադրամ են մեր երկու Ս էԴ 91 "վել մերձեցում, փոխճանաչողաթյան: Հայ Ե կ Խ Й -նվանդապանաթյամբ և հավատքով սեփական քբում ընդհանուր Ուղղափառ Եկեղեցու հոգևոր ջ ա աօ ո այստեղմանր: Ռումեն Եկեղեցու սպասավորների ներկայությանն այ ր ]Հ կ ա Եկեղեցիների մերձեցման, փոխադարձ սիրո ևթյան թելադրանքն Է: Մեր հավատքը նույնննույնն Է: Մենք՝ թ ե ' Ռամինիան և թ ե ' Հայաստանը ուսԵՀ ք Հ ի ա ն ա ն ների հավատքը և աոաքեյականաթյանը: Նրանք զոհվ ցի հավատքի՝ հայ և ոամեն ժողովատների հաոաջդիմության ^ն ա պ ա ր - հին: Անց յայի այս մարտիրոսությանը մեզ ի մի Է բերում, տա ու ղ / մերձեցում: Մենք պարտական ենք Ամենայն Հայոց ումշնորհիվ այցեչեցինք Հայաստան: Այցեյաթյան աոաջին իսկ պահին, երի ոտք դրեցինք Ձեր տանը, կամեցանք հիշեցնեէ Ամենայն Հայոց Հայրա­պետին, Հայ Եկեղեցու բովանդակ հոգևոր դասին և հայ ժողովրդին, որ Ռումեն Եկեղեցու հոգևոր դասն ա հ ա վ ա տ ա լն ե ր ը չեն մոռանամ Ձերդ Սրբության խոսքերը, որ արտասանեցիք անցյաչ տարիԲախարեստամ: „ . . . .

Դուք Ռամինիա Էիք այցեյէղ մեր Եկեղեցու անկախության 110-րդ և Պատրիարքության 75-րդ տարեդարձերի առիթով: Մենք երախտա­պարտ մնացինք Ձերդ Սրբությանը՝ Ձեր առաքեյական առաջին այցեւու- թյան համար և հայտնում ենք մեր շնորհակաւաթյանը: Այդ իսկ պատ­ճառով մենք ահա գտնվում ենք այստեղ' պատասխան այցեւաթյանը տալու Ձերդ Սրբությանը: Ես բացառիկ երկյուղով եմ արտահայտվում Աստվածարարյաչ հազարամյա այս Սուրբ Խորանի վրայից:

Թայլ տվեք հայ հավատացյալներին փոխանցելու ոամեն հավա­տացյալների ուրախությանն ու բարեմաղթանքները: Փոխանցելով Ձերդ Սրբությանը, հոգևոր բարձրաստիճան դասին և բոլորին մեր, ինչպես նաև Ռումեն Եկեղեցու Սինոդի գնահատանքը, Ձեր նոր սերնդին' ուսանողությանը բաշխեչով սերն ու գնահատանքը Ռամինիայի Հոգևոր ճեմարանների ուսանողության կողմից' խնդրում ենք Ձեր հոգիներում պահկ այսօրվա գեղեցիկ հանդիպման խորհուրդը' նայն հավատքով և նայն աղոթքով:

Թող Աստված օրհնի Ձերդ Վեհափառության նվիրական աշխա­տանքը որպես նախամեծար Աթոռի աոաջին սպասավորի' ի փառս Աստուծո, ի փառս Հիսուս Քրիստոսի, մեր երկու Եկեղեցիների մերձեց­ման ճանապարհին: Այսպես թող օրհնի մեզ Բարին Աստված» :

Վեհ

ափ

առ

Հայր

ապ

ետը

և Թ

եոկտ

իստ

Պ

ատ

րիա

րքը

զրու

յցի

պա

հին

1996 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ժ-ԺԱ 33

Հւսվւսրւո երկուստեք փոխանակված բարեմաղթանքների, հոգևոր հովիվները, միաբանության հեսւ համատեղ, հոգեհանգստյան կարգ կատարեցին երջանկահիշատակ Վազգեն Ս Կաթողիկոսի շիրմին և

Հոգեհանգստյան կարգի ընթացքում

Այնուհետև հանդիսավոր թափորը բարձրաստիճան հյուրերին և Հայոց Հայրապետին ուղեկցեց դեպի Վեհարան, ուր, պատվիրա­կությունների անդամների ներկայացումից հետո, տրվեց սիրո ճաշ:

ԾԻԾԵՌՆԱԿԱԲԵՐԴԻ <ՈԻՇԱ<ԱՍ՜ԱԼԻՐՈԻՄ

Այցելության երկրորդ օրը, նոյեմբերի 8-ի առավոտյան ժամը 11-ին, բարձրաստիճան հյուրը, Ռումին Եկեղեցու պատվիրակությունը, Ամենայն Հայոց Հայրապետի գլխավորությամբ, ինչպես նաև Մայրա- վանքիս միաբանների ուղեկցությամբ, առաջնորդվեց դեպի Սրբոց նահատակաց հիշատակը հավերժացնող հուշահամալիր' Ծիծեռնա­կաբերդ' հարգանքի և խոնարհության տուրք մատուցելու հայոց Մեծ եղեռնի անմեղ զոհերի հիշատակին:

34 с)--с)-11

տ Տ Յ Տ Տ Յ Յ Տ Յ Տ Տհոգիների:

Ծիծեռնակաբերդում

Աւնուհետև Հայ և Ռումին Եկեղեցիների հոգևոր պետերն այցելեցին Ցեղասպանության թանգարան, տնօրեն Լավրենտի Բարսեղյա նը մանրամասն տեղեկություններ հաղորդեց Հայոց եղեռնի, հուշահ մալիրի և թանգարանի կառուցման, թանգարանում ցուցադրվող փաս­տաթղթերի ու վավերագրերի մասին:

Վերջում Սրբազան Պատրիարքը իր տպավորությունների մասին փոքրիկ գրառում թողեց պատվավոր այցեթւների հուշամատյանում և բանավոր խոսքով հակիրճ ամփովւեց այդ պահի իր զգացումները:

ԸՆԴՈՒՆԵԼՈԻԹ6ՈԻՆ « ՆԱԽԱԳԱՀԻ ՄՈՏ

Նույն օրը, Ժամը 12-ին, Ռումին/ւայի Ուղղավւառ Եկեղեցու Սրբազան Պատրաիրք Թեոկտիստ/ւն. Ամենայն Հայոց Գարեգին Ս Վեհավւառին և նրանց ընկերակցողներին ընդունեց ՀՀ նա խ ա գա հ Լևոն Տեր- Պետր ոպանը:

Պաշտոնական հանդիպման ընթացքում նախ խոսեց Թեոկտիստ Պատրիարքը' շնորհակալություն հայտնելով ջեր մ ընդունեւության համար և, մանրամասնելով այցելության նպատակը, նաև ընդգծեց, որ երկու ժողովուրդների անցած պատմական ուղում Եկեղեցին եղել է ոչ միայն հոգևոր հենակետ, այլև ազգային կարևոր դեր ու նշանակությունէ ունեցել:

1996 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ժ-ԺԱ 35

իր հերթին Հանրապետության նախագահն ուրախություն հայտնեց այցելության համար և այն համարեց երկու ժողովուրդների միջև օրա­վուր խորացող բարեկամության, եղբայրության և փոխադարձ համա­գործակցության լավագույն դրսևորում: Վսեմաշուք նախագահըվերհիշեց նաև իր այցելությունը Ռումինիա և ապա Ռումինիայի նախագահ պարոն Իլիեսկուի փոխադարձ այցը Մայր՛ Հայաստան:

Սպա Նորին Սրբություն Գարեգին Ս Վեհափառ Հայրապետը ևս իր շնորհակալությունը հայտնեց Հանրապետության նախագահին' ջերմ և սիրալիր ընդունելության համար:

Վերջում վւոխանակվեցին հուշանվերներ:

Ա8ՑԾԼՈԻԹ6ՈԻՆ « ԱԶԳԱՅԻՆ ԺՈՂՈՎԻ ՆԱԽԱԳԱՀԻՆ

Ժամը 13.ՕՕ-ին բարձրաստիճան հյուրերին, Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Գարեգին Ս Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի գչխավորութլամբ, ընդունեց ՀՀ Խորհրդա­րանի նախագահ Բաբկհն Արարքցլանը:

Հայտնելով իր ուրախությունը Հայաստանի Հանրապետություն, ինչպես նաև խորհրդարան այցելելու համար. Աժ նախագահն այն նկատեց որպես ոչ միայն երկու բարեկամ պետությունների, այլև երկու քույր Եկեղեցիների համատեղ համագործակցության լիակատար և խոսուն վկայություն' բոթր բնագավառներում: Պարոն Արարքցյանը հիշեց նաև երկու ժողովուրդների դարավոր բարեկամությունը, ոյւ գնալով առավել խորն արմատներ է ձգում:

Ջերմ ընդունելության և բարեմաղթանքի համար շնորհակալության իրենց փոխադարձ խոսքերն ասացին Թեոկտիստ Պատրիարքը և Հայոց Հայրապետը: Թեոկտիստ Պատրիարքը նաև շեշտեց, որ երկու ժողովուրդների եղբայրության ամենափայլուն դրսևորումը, որին այսօր հաղորդակից են նրանք, դարեր շարունակ հաճախակի կրկնված պայքարն է հանուն հավատքի: Նույնն են խնդիրները նաև այժմ' զույգ Եկեղեցիների, ինչպես նաև պետությունների' վերազարթոնք և վերա­կերտում, որն առավել է կարևորվում փոխադարձ այցեւություններով, երկխոսությամբ:

Հանդիպման վերջում Սրբազան Պատրիարքը պարոն Արարքցյանին հանձնեց Ռումինիայի ազգային հերոս Ս. Գելասի Եպիսկոպոսի սրբապատկերը, գրառում կատարեց պատվավոր հյուրերի մատյանում:

ЛՀետկեսօրին, ժամը 14.00-ին, բարձրաստիճան հյուրերի պատվին,

« Արմենիա» հյուրանոցում տրվեց պաշտոնական ճաշկերույթ, որին ներկա էին Մայր Աթոռիս միաբաններ, ՀՀ բարձրաստիճան պաշտոնա­տար այրեր:

* * *Օրվա երկրորդ կեսին, ժամը 16.30-ին, պատվիրակության

անդամներն ա յցե^ցին Մատենադարան, մոտիկից ծանոթացան հայոց ձեոագիր մատյաններին, նրանց պատմությանը, սեփական ժողովրդի ճակատագրին հար և նման այդ անխոս մագաղաթների անցած դժվարին ու անմեկնեվի ուղուն:

ՀԱՆԴԻՍՈՒԹՅՈՒՆ ՎԵՀԱՐԱՆՈՒՄ

Երեկոյան ժամը 19.00-ին Վեհարանի ^Հայրապետիհ պատիվ Թեոկտիստ Պատրիարքի, , Ասե™ 1 “ ՝նախագահությամբ, տեղի ա յ ր Տաճարի երգչախմբերը:

ելույթ ունեցան Հոգևոր ճեմարանի և Սւպր ^ ի Ա Մա յր ԱթոռիսՀընթացս հանդիսության, ողջ յ / / ^ . Պոզապալյանը և

ղ է ֆ Լ Հ ա Գ կ , ա է Խ 4 * Տ . Х и Л ш Щ Ь "Հոգևոր ճեմարանի տեսուչ հոգեշնորհ ձ. \ ււ

« Տ Յ Տ Տ Տ Տ »

Յ Տ Տ Տ Տ Տ Տ ^ տ տ . - »աշակերտներ, նաև սիրելի հավատավոր մե և ապբում֊

Ես զգամ եմ, որ ձեզնից յուրաքանչյուրի հիշողության ջ щ սերամ անշնջկիորեն պիտ արձանագ,ՐՎ™*™™ այսօրՎ Հ Լ ք ի Ուս ոոո և հատկապես այս երեկոն ուրիշ օր С. արրշ «// / /ձճա խ ա նք Է, ներմուծում Է, ներգործության Է մեր առՁք Հ Հ ձ ա է ն ե ր մեջ: Ես եղել եմ Ռամինիայամ: Երանի մեր ժողովրդի ^ավակ ՐԸ ճանաչեն նաև արիշ երկրների քրիստոնյաներին: Ես ՏԼ °մհոգևոր, քրիստոնեական աոողջ, կենդանի, աշխույժ կյանքը. Տ ե ս ն ե մ նրանց վանքերը. 100-ավոր ^յրա պ ետ Տերին վանակաՕությաԸը, Հոգևոր խմարանների սաներին: Մի դպրանոցում Բաքրեշի աստ^ ՜ ծաբանական ճեմարանում, 350 համալսարանավարդ ուսանողների դիմաց եմ գտնվել սրանից 26 տարի առաջ: Եղել եմ ՍԻբԻո1 քաղԱ%” * * ❁ Այդտեղ, Սիբիա քաղաքի Տրանսխվանիո հոգևոր թեմական առաջ րդ- ը ձ ի Հոգևոր Ծեմարանամ տեսեւ Եմ 400 համավար անավարտ ուսա­նողներ, ովքեր հետևում էին Աստուծո խոսքի ճշմարտությանը և « ֊ մանն էին ւինամ այդ ճշմարտությանը Ռումինիայի ժողովրդի կյ Ք ■

Այսօր մենք մեզ երջանիկ ենք զգամ, որ հարստանում, աժևղաՕո մ Ենք Ռումինիայի մեր եղբայրների և քույրերի քրիստոնեական հավա­տարմության այս գեղեցիկ վկայությամբ, որ մեզ է բերվում, մատուցվո Թեոկտիստ Պատրիարքի և նրան ընկերակցող հոգևոր և աշխարհիկ անդամների պատվիրակության շնորհիվ: Մենք ^ ք ЩЯմենք աշխարհը չենք: Այս խոսքս չմոռանաք: է յի արիշ Եկեղեցիներ կան, արիշ երկրներ կան, արիշ ազգեր կան, որոնք ապրել են քրիս­տոնեական հավատքն այն հավատարմության զգացումով, որ մենք ենք ջանացեւ ապրել մեր մայր հայրենիքում, Մայր Հայաստանով Մայր Աթոռ Սուրբ էջմիածնի միջոցով:

1996 ԱՋՍ՜ԻԱԾԻՆ Ժ-ԺԱ 37

Սիրե[ի Հոգևոր Օեմարանի և Սևս1 նի ու Գյումրիի դպրանոցների սաներ, այսօր դուք տեսաք երգչախմբի եյույթը, ունկնդրեցիք այս խոս­քերը. «.Սուրբ, Սուրբ, Սուրբ, Տէր զօրութեանց, լի են երկինք փաոօք Հ օ ր » : Եսայի մարգարեի 6-րդ գւխի 6-րդ համարն է սա: Բայց ի՜նչ իմաստ ունի, երբ արվեստով, երգի բազմաձայն մատուցմամբ մեզ է գալիս, մեր հոգիներն է կերպարանափոխում:

Ես այսօր հատուկ գնահատանք ունեմ մեր Հոգևոր Օեմարանի ուսանողներին, դասախոսական կազմին և տեսչությանը, հանձին Հայր Հայկազունին, որ այս երեկոն մեզի ընծայեցին հոգելից և ներշնչողական երեկոն, հոգելից, մեր հոգիները լցնող և մեր ապագայի կյանքը ներշնչող, ուղղող դեպի ապագա արևելող այս գեղեցիկ ելույթին առի­թով: Ես ձեզ հետ շատ եմ խոսեի- Այսօր ուզում եմ, որ իմ հոգևոր եղբայրը' Թեոկտիստ Պատրիարքն ինքը ձեզի ուղղի իր խոսքը, ձեզի' ճեմարանականներիդ, հոգևոր դպրանոցների աշակերտներիդ, որով­հետև նա էլ իր սիրտն ունի նոր սերունդին մեջ ' Ռումինիայի Օրթոդոքս Եկեղեցու ծառայությանը պատրաստվող բազմահարյուր, եթե ոչ 1000-ից անցնող ուսանողների շարքերը: Ես շատ լավ բաներ իմացա նրանից իրենց Հոգևոր ճեմարանների զարգացման մասին և ուզում եմ, որ նա ինքն իր վկայությունը տա և իր հայրական հորդորն ուղղի մեր բուոր ճեմարանականներին: Մի բան չմոռանանք, սիրելի փոքրիկ եղբայր­ներս, մենք այստեղ Պատրիարք, Կաթողիկոս ւինեէուց աոաջ, ձեզ նման սաներ էինք: Մեր Սրբազան Հայրերը, առաջնորդ հայրերը, ժողովրդին ծաոայեյու բարձր աստիճանին հասնեէուց աոաջ, գրասեղանի վրա աշխատող, Մատենադարանին մեջ աշխատող, ժողովրդի մեջ աշխատող անձեր էին:

Նա, ով իր կյանքն իր անձից դուրս կապրի, նա է, որ կմնա պատ­մության մեջ: Նա, որ ինք իր անձին մեջ կապրի, ինք իր անձովը կապրի, իր անձովը կվերջանա: Նա, որ իր անձը կբանա և ընդհանուր անձին' Հիսուս Քրիստոսի Եկեղեցուն մեջ մասնիկ կդաոնա, նա է, որ կհավեր­ժանա: Այդ գեղեցկությամբս է, այդ գաղափարովս է, որ ես այժմ հրավիրում եմ իմ հոգևոր շատ սիրեւի եղբորը' Թեոկտիստ Պատրիար­քին, որ ձեզ ուղղի իր հայրական պատգամն իր այս շնորհաբեր այցեյու- թյան առիթով ի Մայր Աթոռ Սուրբ էջմիածին և ի Հայաստան»:

Հայոց վեհավւառի խոսքին հաջորդեց Ռումինիայի Եկեղեցու Սրբազան Պատրիարքի խոսքը: Իր հուզումն արտահայտեթվ հանդի­սության ընթացքում ունկնդրած խոսքերի և եւույթների նկատմամբ, Թեոկտիստ Պատրիարքն ասաց. « Սիրելի Վեհափառ Տեր, հոգևոր եղբայրներ, հոգևոր դպրանոցների սաներ և հավատավոր ժողովուրդ.

Չեմ կարող այժմ մի քանի խոսքով արտահայտեյ այն, ինչ զգում եմ այս րոպեին, այս վայրկյանին այստեղ, որովհետև մարդ Երբեք չի կարող արտահայտեյ հոգեպես և ներքուստ ապրածը: Հետևաբար, երաժշտու­թյան ճամփով այդ զգացումներն ավելի հեշտորեն են գալիս և հարստացնում մեր հոգեկան աշխարհը: Ահա թե ինչն էր պատճառը, որ Եկեղեցին ի սկզբանե գտավ երաժշտական արվեստի ճանապարհը' այս կերպ մարդուն մոտեցնեյով Աստծուն: Այդ ճանապարհով մարդուն ցույց տվեց Աստվածային Արարչագործության գեղեցկությունը: Դա արեց

« * * * .ժամանակ, երբ մենք ե՞ * ա * Գ ՚յ ° Ղ ձ ա ը , այս կերպ նմանվում

*ш п ш Рш т - п .ш а ш щ ш ^ а ь п н

'" ‘ ‘‘щ ы ձեր դպրանոցսերամ սովորում եք տ“ & Д ^

: ? 5 ; ս : է 5 « չ ^ф ш ф № * М ‘ “ Т Т и ^ т Х “ * № « ■ ■ ' է *ЪгшапиСЪГЬ դեպԻ ш ы ш п п т т а . Այս № քրիսաոՏւաւԻուշադրությանը քրիստո կ 41 նո>ւ/ած եք ծաոայեյուщёттф^

սկ ա զ մ 1 ^ ե ^ 1 ո ո ր ս Հ արքեպիսկոպոսներ,'̂ Տ^աաուսուցանում Է Սուրբ Ավետարանը, մենք ամենքսօաոռանամ ենք Աստուծո անդաստանում.և կարողանում ենք հոգեկան զորությամբ հաղթահարկ մեղքը: Եկեղեցու Տ ո կ ա ց ա ծ սպ ա սսվոբ պետք Է ունենա խմբավարի տաղանդ՝ աոաջնորդկա ЬР Я п щ , իր ժողովրդին, նրա անձնական հագումից կն կ ո վ ,տա իր տաղանդը, այյև բաշխի իր հավատացյալ ժ^ ո ք դ Ի ռ_ Իմ կարծիքով որևէ բարեգործության քահանայի կողմից, * մոտեցումը իր հոտին, կապը հ ա վ ա տ ա ց յայների, անգամ ա̂ վ^ ք րԻ հետ գեղեցիկ երաժշտության իմաստ անի' երաժշտական գեղեցիկ արժևորմամբ, հրաշաչի երգեցողությամբ, հրաշաղ մեկսաբա^ թ]Ա̂ Բո

Ս. Գրիգոր Նազիանզացին' Կապադովկյան երեք Հայրերից մեկը, մեզ' Սուրբ Սեղանի սպասավորներիս սովորեցնում է, թե ինչպես ԿաԲԿԻ է հաղորդկ մյուսներին այն, ինչ ինքդ չանես: Ինչպե Հ Կ ^ յ ք Կ արիշը երգկ, երբ դա չես կարող ե ր գկ : Խոսքս վերաբերվում է քահանային կամ հոգևոր հովվին, նրա հովվական առաքկաթյանն իր հոտից ներս, իր Եկեղեցում: Ոչ բոչորս անենք երգելու համապա­տասխան կարողության կամ ձայն, բայց այս բնագավառի ծառայողից պահանջվում է, որ վերջինս քա ջ֊ գիտենա հոգեկան և հոգևոր իմաստով այս հարստությանը, որ գաւիս է մեր դարերից: Հենց այս հոգեկան հարստությանն է, որ դուք այստեղ սովորում Եք, ներառնում ձեր գիտակցության մեջ ա հոգիներում: Այստեղ ոչ միայն գործնական, այյև իր բովանդակ իմաստով պետք է սովորեք աստվածաբանությանը:

է

1 9 9 6 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ժ-ԺԱ 39

Իմ կյանքում հաճախ, չասելու համար մշտապես, գտնվեյ եմ իմ ուսա­նողության և աշակերտության դեմ-հանդիման, իմ Եկեղեցում տեսել եմ շատ տաղանդավոր, մանավանդ հավատավոր հոգևորականներ, ովքեր փայյեյ են ոչ միայն ուսանողության տարիներին, այլև այն պահին, երբ եկեյ Են Սուրբ Խորանի առջև' կոչվելու հոգևոր ծառայության: Այս իմաստով է, որ ուզում եմ խոսք ուղղեյ նաև ձեզ' բոյորիդ: Օգտագործեք ուսանողության այս գեղեցիկ տարիները և մշտապես սովորեք' այս ձևով թեթևացնելու համար Ամենայն Հայոց Հայրապետի աշխատանքը, ինչպես նաև ձեր տեսչի' հոգեշնորհ Հայր Հայկազունի: Մ ի' մոռացեք, որ դուք այժմ գտնվում եք Առաքելական Մայր Աթոռ Սուրբ էջմիածնի այս նվիրական հարկի տակ: Այսօրվանից և այս րոպեից դուք պետք է գիտակից ւինեք, որ գտնվում եք սրբազան մի մթնոլորտում, Ամենայն Հայոց Հայրապետի, գերապատիվ Սրբազանների շուրջ, ովքեր այսօր վկաներն Են Եկեղեցու կյանքի և հարատևության ճանապարհին: Ձեր հոգևոր տեսչի խոսքը սրտիս շատ մոտ է այս վայրկյանին:

Ուր որ եղել եմ, միշտ բոլորին փոխանցել եմ իմ ողջույնի բարեմաղ­թանքը և բարի խոսքը: Բայց ձեր՝ ուսանողներիդ պատգամը, ողջույնը, նաև ձեր տեսչի խոսքը' ուղղված Ռումեն Եկեղեցու ուսանողությանն ու աստվածաբաններին, ես սիրով և յուրահատուկ ապրումով պիտի փո­խանցեմ իմ բոլոյւ ուսանողներին: Երախտապարտ եմ ձեզ, որ դուք ինձ հանձնեցիք այս պարտականությունը' տանելու Ռումինիա: Այս մտքով, այս համոզումով, որ Հայաստանյայց Առաքելական Սուրբ Եկեղեցին պիտի օժտվի ապագայում նոր հոգևորականությամբ, նոր հոգևոր հայրերով, ովքեր պիտի սփռվեն հայ ժողովրդի կյանքում' տանելով պապենական հավատքը այս Սուրբ հողից, այս Սուրբ վայրից, ի սրտե օրհնում եմ ձեզ: Թող բարին Աստված Երկար կյանք պարգևի սիրեցյաշ իմ եղբորը' Ամենայն Հայոց Վեհափառ Հայրապետին, Հոգևոր ճեմարանի տնօրենին, դասախոսությանն ու ուսանողությանը:

Իմ սերը, գնահատանքը և օրհնությունը բոլորին: Աստված օրհնի ձեզ բոԼորիդ: Ամեն՛»:

Հանդիսությունն ավարտվեց « Պ ա հպ ա նիչ» ֊ո վ և « Հայրապետական մա ղթերգ»-ով:

վերջում վեհա րա նի հյուրասրահում, ի պատիվ Ռումինիայի Ուղղավւառ Եկեղեցու պատվիրակության, տրվեց ընթրիք:

ՀՈԳԵՎՈՐ ՀԱՄԵՐԳ' ԱՐԱՄ Խ Ա ՉԱ ՏՐՅԱ Ն ՀԱՍ՜ ԵՐԳԱՍՐԱՀՈՒՄ

Այցելության երրորդ օրվա' նոյեմբերի 9-ի առավոտյան Ամենայն Հա յոց Գարեգին Ս Հայրապետը և Ռումինիայի Ուղղափառ Եկեղեցու առաջնորդ Թեոկտիստ Պատրիարքը, իրենց ուղեկցող հոգևորա ­կանների հետ, ներկա եղան Արամ Խաչատրյան համերգասրահում տեղի ունեցա ծ հոգևոր հա մերգին, հավարտ որի երկու հոգևոր հովիվներն իրենց հայրական պատգամը հղեցին ներկա ժողովրդին:

Ապա Նորին Ամենապատվություն Թեոկտիստ Պատրիարքը, շնորհակաւություն հայտնելով խմբավար Լորիս ճգնա վորյա նին' օրվա

40 <Ւ-<յ՜սէ ջ մ ի ա ծ ի ն 1996

գեղեցիկ կա յթ ի, ինչպես նաև ե/ւա ^ ձ ե ^ Ռ ո ւ մ ի ն Ուղղափառ առիթով, հանդիսավորությամբ ր « { ծ_ ւ համար սահմանվածԵկեղեցու կողմից հատուկ արժանանոլմպատրիարքական խաչը: Ասենք. Ո1Լ1Ա> . Ա կյանքն արժևորում են

ԱՅՑԵԼՈՒԹՅՈԻՆ ԽՈՐ ՎԻՐԱՊԵՎ ԳԵՂԱՐԴԱՎԱՆՔ

Հոգևոր համերգից հետո շքախումբը. ^ ^ ՛ թ ե մ ա կ ա լ Ն ռ ա ջ -Ամենայն Հայոց կա^ ո^ ո ս ի шф шп Եկեղեցու առաջնորդ նորդների ՈԼՂեԿցոլրյամբ. Ռ ոբինիա յի Ո ւ ղ ղ Փ հավաւոո հոր> Սոտբ

Դ ^ ա վ ո Հ ի ն Խոր Վ̂ ^ ն վանՀ ^ ո բ < ա ,ո ց և

պսակի խորհուրդը կատարող զույգին մաղթ լ / Ը

եՐէ Տ ՈԼբա րձրաստիճան հյուրին պատեհ առիթ Լ ե ռ ն վ ե ց մանրամսն ծանոթանաւ վանքի տարածքին, տեսնել ա№ ՎԻ/՝ մուտքը, ուր 13 տարի բանտարկված էր մեր առւաջխև Հա յր Գրիգոր Լուսավորիչը: Այնուհետև մեծ Սրբի անունը կրող եկեղեցո ւ! համատեղ աղոթքից հետո, ներկա հոգևոր դասին և հավատավոր ժողովրդին իրենց պատգամը հղեցին նախ Ամենայն Հայոց Հայրապետը. ապա Թեոկտիստ Պատրիարքը:

ЛՀետկեսօրին պատվիրակությունն ուղղվեց դեպ ի հայոց

ճարտարապետական մտքի անկրկնելի թռիչքը պարագրող եկեղեցի­ներից մեկը՝ Գեղարդավանք: Մուտքի մոտ Նորին Սուրբ Օծությսսւը. Թեոկտիստ Պատրիարքին, ինչպես նաև նրանց ուղեկցողներին մեծ ուրախությամբ դիմավորեց վանքի վանահայրը և բարիգալստյան իր խոսքն ասաց: Այստեղ ևս բարձրաստիճան հյուրերին մանրամասն ծանոթացրին եկեղեցահամալիրի պատմությանը, վանական կառույց­ներին, որից հետո, իրենց գոհունակությունը հայտնելով աո Բարձրյալն այս հրաշք պահի համար, ի խորոց սրտի երախտիքի խոսք ասացին ներկաներին նախ Հայոց Հայրապետը. ապա Թեոկտիստ Պատրիարքը:

Երեկոյան շքախումբը վերադարձավ Մայր Աթոռ Սուրբ էջմիա ծին:

ԽՈՐՀՐԴԱԿՑԱԿԱՆ ՀԱՆԴԻՊՈՒՄ ՄԱՅՐ ԱԹՈՌՈՒՄՆույն օրը. երեկոյան. Վեհարանում, երկու Հա յրա պետների

նախագահությամբ, տեղի ունեցավ խորհրդակցական հանդիպում, որին

1 9 9 6 Լյ&Ս՜ԻԱԾԻՆ сКсШ 41

մասնակցում էին Ռումինիայի Ուղղափառ Եկեղեցու պատվիրա­կությունը, Հա յ Եկեղեցու Գերագույն Հոգևոր Խորհրդի անդամները, թեմակալ առաջնորդները, Հոգևոր ճեմարանի տեսուչը, Քրիստոնեա­կան քա րոզչությա ն և դաստիարակության կենտրոնի տ նօրենը, * էջմիա ծին» ամսագրի խմբագիրը:

Հանդիպման ընթացքում քննարկվեցին երկուստեք հետաքրքրող հարցեր, փորձ արվեց ուղիներ մշակել' դրա նց իրա կա նացմա ն ուղղությամբ: Նշվեց նաև, որ այժմ առավեյ են կարևորվում երկու Եկեղեցիների երկխոսության պայմանները, արդի ծայրահեղ տարբեր դրսևորումների դեմ քույր Եկեղեցիների որդեգրելիք կեցվածքն ու վերաբերմունքի ճշտումը:

Ս .Պ Ա ՏԱ ՐԱ Գ ՄԱՅՐ ՏԱՃԱՐՈԻՄ

10 նոյեմբերի: Կիրակի: Մայրավանքում մատուցվեց հանդիսավոր Սուրբ և անմահ Պատարագ: Օրվա պատարագիչն էր Մայր Աթոռիս դիվանապետ գերաշնորհ Տ . Ներսես արքեպիսկոպոս Պոզապա[յանը: Հընթացս մատուցվող Սուրբ Պատարագի, ներկա հավատացյալներին իրենց հայրական պատգամը հղեցին երկու Հայրապետները: Նախ խոսեց Ամենայն Հա յոց Հայրապետը.

«Հավատացյալ և հավատարիմ ժողովուրդ Աստուծո.Մեր սրտի խորք երես փառք և գոհություն եմ ընծայում մեր Երկնավոր

Հորը, որ մեգի շնորհեց այս ոգկից պահը' աո Աստված մեր հարուստ կապվածությամբը, Երբ մենք հայ ժողովուրդի գերագույն սրբավայրին, Սրբություն Սրբոց Մայր Աթոռի Ավագ խորանին վրա կանգնում ենք կողքին մեր սիրեցյայ եղբորը և Ռումինիայի Օրթոդոքս Եկեղեցու հոգևոր Հովվապետին' Թեոկտիստ Պատրիարքին և սրտերն իրար կապած, մեր հավատքը իրար շաղախած աղոթք Ենք անում վասն խաղաղության աշխարհին, վասն հաստատության Եկեղեցվո և վասն սերտացման և զորացման մեր երկու Եկեղեցիների, երկու ազգերի և երկու պետությունների միջև: Ցանկանում եմ, որ բոլորդ էլ անդրա­դառնաք այս պահին, որ մեր ժողովրդի և Եկեղեցու շարունակական, հաոաջատվական պատմության մեջ մի թվական է, որ պիտի միշտ հիշատակագրվի մեր ժողովրդի տարեգրությանց մեջ: Երեսուն տարիներ աոաջ էր, որ այս բեմին վրա կանգնեց իր նախորդներից ժուստինիան Պատրիարքը և իմ նախորդներից երջանկահիշատակ Վազգեն Ա Կաթողիկոսը: Երեսուն տարիներ ետքը այդ եղբայրության, փոխադարձ սիրո, հարգանքի, Եղբայրական գործակցության ոգին Ավետարանից ներշնչված, մեր պատմություններից' Հայաստանի և Ռումինիայի պատմությունից թելադրված այդ ոգին նոր կյանք է առնում այսօր մեր նոր Հայաստանի մեջ, մեր ազատ ու անկախ հանրապետության այս օրերին: Եվ, հետևաբար, հանուն մեր ժողովրդին, հանուն մեր Եկե­ղեցուն, Ես ողջունում եմ ամենաքաղցր սիրով Նորին Սրբության աղո- թակցությունը մեզ հետ, ոչ թե միայն ներկայությունը, այչ աղոթակ- ցությունը մեզ հետ:

Այսօր ես ցանկանում եմ, որ մեր ժողովրդի զավակներն իմանան, թե

42 Ժ-ԺԱ ԱՋՍ՚ԻԱԾԻՆ 1996

Նորիս Ամենապատվությունը, որ ահավասիկ երեք օրերից ի վեր մեզ հետ է, տեսավ մեր ժողովրդի մեկ կողմից պատմական ժառանգության հարստությունը և մյուս կողմից մեր կյանքի նոր կենսայնության, նոր աշխուժության, քրիստոնեական հավատքին մեր Եկեղեցու ավանդու­թյան վերաբացվելու, վերստին հաղորդվեյու ե նրանով զորանալու շքեղ երևույթը: Նա եղավ Մայր Աթոռ Սուրբ էջմիածնում, խոր Վիրապում, Գեղարդավանքում, ապա եղավ հոգևոր համերգում, հանդիպեց մեր Հանրապետության վսեմաշուք նախագահին, Ազգային ժողովի նախա­գահին, և վաղը հանդիպելու է մեր նոր վարչապետին, մեր պետական ավագանիին, եղավ մեր հոգևորական եղբայրներին, Գերագույն Հոգևոր Խորհրդի անդամներին, առաջնորդ սրբազաններին հետ: Երեկ մենք ունեցանք աշխատանքային մի հանդիպում երկու Եկեղեցիների գործակ­ցությանը համար, նա եղավ մեր նոր սերնդի Հոգևոր Ծեմարանի սանե­րին հետ, և տեսավ նաև այն նոր շունչը, որ աոավեւ ևս ծաղկում է մեր Հայաստան աշխարհում և ողջ Հայ Եկեղե՛ցու կյանքում:

Այսօր, այս Ս. Պատարագին, Ես ցանկանում եմ, որ մեր սիրեցյալ Եղբայրը' Թեոկտիստ Պատրիարքը, իրեն ընկերացող հոգևորական և աշխարհական ներկայացուցիչների հետ միասին, երբ վերադառնա վաղը ի Ռումինիա, տանի այս ամբողջ ժողովարդին անվերապահ սերը և իսկական սերը և գնահատանքը Ռումինիայի Եկեղեցուն, Ռումինիայի ժողովրդին և Ռումինիայի պետությանը, որովհետև, չմոռանաք երբեք եղբայրներ և քույրեր, որ աշխարհումս հազվագյուտ ազգերից մեկը եղավ Ռամինիո ժողովուրդը, որ դարեր շարունակ մեր ժողովրդին սիրով, Եղբայրաբար ընդունեց, երբ նա հալածական Հայաստանից, Անի քաղաքից, և ապա 14-րդ դարին Կիլիկյան աշխարհից գնաց այնտեղ և մի տան գտավ, երբ մարդիկ իր տանը քանդել էին և քանդում էին:- Ես Երկու անգամ եղկ եմ Ռամինիայամ, վերջին անգամ որպես Կաթողիկոս Ամենայն Հայոց, և անձամբ տեսեյ եմ, վկան եմ եղել այդ սիրույն ւայնախոհաթյան, որ ցույց է տվել ռումինացի ժողովուրդը և Ռամինիո Օրթոդոքս Եկեղեցին հանդեպ մեր Եկեղեցուն և մեր ժողովրդին:

Այսօր խոսքը պատկանում է մեր սիրեցյալ եղբորը' Թեոկտիստ Պատրիարքին, որպես եղբայրական սիրո նշան, և որպես ճշմարիտ հավատքի, ուղիղ հավատքի, և այդ ուղիղ հավատքը քարոզելու իշխա­նության նշան եղող այս գավազանը ես, հանուն Մայր Աթոռին, նվիրում եմ իմ սիրկի եղբորը և նրա կատարած ուղղափառ քարոզությունը տարիներ շարունակ, և մանավանդ այսօր', իր Պատրիարքական գահա­կալության տասներորդ տարեդարձին առիթով, այդ իր սքանչեյի ուղղա­փառ քարոզությանը ստանա մի հայկական գույն և զորանա ինքը, իրենց հոգևորականությանը, սինոդը և բոլոր ժողովուրդը Ռումինիայի մեջ:

Թող Աստված իրեն երկար կյանք տա և իր գործունեությանը' բեղուն արդյունավորում » :

Այնուհետև Վեհափառ Տերը Թեոկտիստ. Պատրիարքին հանձնեց Աստվածային ճշմարիտ հավատքը քարոզելու իշխանության խորհրդա­նիշ գավազանը:

Ապա իր փոխադարձ խոսքը ներկաներին հղեց Նորին Ամենա- պատվություն Թեոկտիստ Պատրիարքը.

1996

է

ԷՋՄԻԱԾԻՆ ժ-յ-Ա 43

«Զ երդ Սրբություն, գերաշնորհ, գերապատիվ սրբազան հա յրեր և սիրեցյայ հավատացյայ ժողովուրդ,

Վեհափաո Տեր, թույյ տվեք մեր խորին շնորհակալությունը հայտնեյ Քերդ Վեհափառությանն այն ջերմ խոսքերի համար, որ արտասանեցիք Ռումեն Եկեղեցվո և ռումեն ժողովրդի հանդեպ: միշտ է, որ այսօր մի նոր էջ ենք արձանագրում մեր Եկեղեցվո պատմության մեջ: Բայց ավեչի, քան երբեք, վերարժևորում ենք մեր փոխադարձ սերը ի Քրիստոս, Քրիստոսավանդ սերը, որ թողեց մեզ մեր Տերը և Փրկիչը' Հիսուս Քրիս­տոս: Սերը, որ իր մեջ ընդգրկում է երկինքը և երկիրը այն նպատակով, որ մենք չդաոնանք մահկանացուներ: Այլ մենք' քրիստոնյաներս, մկրտված հանուն Սուրբ Երրորդության' Հոր և Որդվո և Հոգվույն Սրբո, յինենք անհաղթ, հաղթենք մահը, հաղթենք մեղքը, համբերություն ունենանք և կարողանանք հաղթանակել բո չոր տեսակի դժվարություն­ները այնպես, ինչպես մեր Տերը Հիսուս Քրիստոս հաղթեց մեղքը և մահը և պարգևեց մեզ անմահությունը հոգու:

Այսօրվա մատուցված Սուրբ Պատարագը, որան ներկա ենք և ներկա ենք եղել մի քանի անգամներ, Հայ Եկեղեցվո Սուրբ Պատարագը իր մեջ ընդգրկված է, պարունակված է այն հրաշալի փորձը անմահության, զոր ժառանգեցինք մենք մեր նախնիներից' Սուրբ հայրերից': Այս մտքով և այս զգացմունքներով մենք հաճախ իրար ենք հանդիպում վանականներ, սպասավորներ և նույնիսկ հավատացյալներ, որ այս է նպատակը Եկե­ղեցվո երկրի վրա՝ ի մի բերեյո: և հավաքեւու բոլոր նրանց, ովքեր հավատում են մեր Տիրոջը' Հիսուս Քրիստոսին, իրար մոտեցնելու, և վերջապես իրար միացնելու միության գաղափարի սիրով, միության հանուն Սուրբ Երրորդության: Հոգևոր այս հարստությունը ես նկատել և տեսել Եմ նախորդ իմ այցելության շրջանին, ինչպես և այժմ, այսօր այստեղ:

Հայկական վանքեր և եկեղեցիներ գոյություն ունեն Ռոմանիո երկնքի տակ Մոլդավիո իշխանապետ Աւեքսանդր Տարեմուտից սկսյայ, այսինքն' 1401-ից սկսյալ և այսօր տեսանք Երևանում, Մատենադարա­նում, կայսերական կոնդակը Աւեքսանդր Բարեմուտի, որով դրվում էր հայոց առաջնորդարանի հիմքը Սուչավայում, կարևոր մի փաստաթուղթ է ոչ միայն ձեզ համար, այլև մեզ' ռումինացիներիս համար: Այդ փաստաթուղթը ցույց է տալիս մեզ նույն տառապանքը, նույն չարչա­րանքը, որ ունեցավ հայ ժողովուրդը, նաև ռումեն ժողովուրդը: Իսկ այդ թվականից սկսյալ մինչև այսօր գոյություն ունի հայոց առաջնորդա­րանը, որի առաջնորդական փոխանորդ հայր Ջարեհ ծայրագույն վարդապետ Պարոնյանն այսօր ընկերակցում է ինձ:

Սիրելի հավատացյալներ, շատ հետաքրքիր և շատ հուզիչ մի երևույթ է մեզ համար, և պատահական չէ մեր այսօրվա հանդիպումը Վեհափաո Հայրապետի ն հետ այս Սուրբ խորանի վրա: Այն հաստատում է մեր դարավոր բարեկամությունը և եղբայրությունը: Մեզ պարտավորեցնում է մեր մարտիրոսների թափած արյունը' ռումեն և հայ: Վեհափառ Հայրապետը հուզումով արտահայտվեց այս մասին այստեղ: Հետևաբար այժմ և այս շրջանի ազատության պայմաններում, ավէղի հաճախ Ենք իրար հանդիպում, ավելի սրտաբաց Սուրբ Հոգու ներշնչումով և Սուրբ

44 Ժ-ԺԱ ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1996

Հոգու շնորհով տրված բոլորիս ազատության, անկախության պայման­ներում: Չնայած որ անցյալի շրջանում, համայնավարության շրջանում այդ ծանր օրերին մենք դարձ]աւ կապված Ենք եղել միմյանց հետ, մանավանդ նրանց համար, ովքեր մարտիրոսությամբ և զոհաբերու­թյամբ ծառայում Են մեր Սուրբ Եկեղեցիներում: Այնպես, ինչպես հանգացյաւ Վազգեն Ա Վեհավւաոը, այնպես, ինչպես Ռումեն հանգուց­յալ հոգկույս Հայրապետը' ժուստինիան Պատրիարքը, պահեցին, պահպանեցին և ջանք չխնայեցին հոգ տանելու և փ առա վորեի մեր Սուրբ Եկեղեցիները, որովհետև մենք հավասար ենք և միացած Ենք Աստուծո սիրով: Մենք տեսանք այսօր արդյունքը երջանկահիշատակ Վազգեն Ա Հայրապետի այն հզոր աշխատանքի' վանքերում և հատկա­պես ինչ որ տեսանք թանգարաններում հավաքված սիրով և հայ ժողովրդին անմահացնկու նպատակով: Վեհափառ Վազգեն Ա -ն իր առաջնորդության շրջանին Ռումինիայամ կարողացավ առավեյ ս ե ր ֊ տացնկ կապը հայերի և ռումինացիների և նույնն արեց նաև այստեղ իր հայրապետության շրջանին:

Այս երկու ժամանակակից մեծ Պատրիարքները, Հայրապետները Ժուստինիան և Վազգեն Ա, ցույց տվեցին քրիստոնյա աշխարհին, որ տառապանքը մեզ ավկի է միացնում, ավելի է իրար կապում, մեր կյանքը, մեր էությունը և մանավանդ վերածննդյան հիմքն է մեր այսօր­վա նոր կյանքի, հոգեկան կյանքի իր բոյոր կևէջներով' արձանագրելու համար իրենց տառապանքով, Քրիստոսի Եկեղեցու անմահությունը: Այս է այսօրվա ճշմարտությունը, սիրեցյայ հավատացյայ ժողովուրդ, և պարտականությունը հետայսու, որ դրվում է մեր առաջ իրար հետ հանդիպելու և իրար պատմեւու և հաղորդակից դարձնեւու ոչ միայն ուրախության, ոչ միայն տառապանքի, այլ նաև ընդհանուր մեր ծրագրին: Եկեղեցին մեր և ձեր կարիքն ունի: Եկեղեցին ձեր կարիքն ունի հետայսու ևս, ձեր հզոր նվիրումի, ձեր աշխատանքին' ի շահ մեր Եկեղեցվո: Եկեղեցին միշտ կարիքն ունի աղոթքի, հոգևոր խոսքի և տեսողության, նաև ձեր ներկայության: Գարեգին Ա Վեհափառի այցելությունն անցյալ տարի Ռումինիա բացառիկ ուրախություն պատճառեց բազմաթիվ ռումինացի հավատացյալների, ովքեր հավաք- վ կ էին Մայր Տաճարի շուրջ, Տաճարի ամենամեծ Սուրբի' Սուրբ Դիմիտրեոսի անվանակոչության և տոնախմբության առիթով: Ե՛վ ցավի մեջ, և ' տառապանքի մեջ մենք ստիպված ենք և մենք զգում ենք այդ պարտականությունը իրար հետ յինկու, ապա այսօրվա ազատության և անկախության պայմաններում պարտական Ենք զգում է'յ ա վկի իրար հետ հանդիպկու, իրար հետ գործակցկու՝ հանուն միության, խաղա­ղության և քրիստոնեական սիրո:

Մենք այսօր անցորդ Ենք: Մենք անցնկու ենք, բայց հավիտենապես մնում է Քրիստոսի Եկեղեցին: Ինչքանով որ մեր աշխատանքը ավելի լայնածավալ, ավկի հզոր է Եկեղեցու անդաստանի մեջ, դրանով մենք ավկի հավատացած Ենք և ավկի նվիրված Ենք այս հզոր աշխատանքին' ի փառս Հի սու ս Քրիստոսի: Մենք ունենք բավականությունն ավետկու այսօրվա աշխարհին Հիսուս Քրիստոսի ճշմարիտ հավատը: Մանա­վանդ այսօրվա մեր պայմաններում, երբ ժողովուրդները փնտրում են այլ

1996

«

Ա&Ս՜ԻԱԾԻՆ Ժ-ԺԱ 45

ճամփաներ, այչ ուղիներ' իրենց կյանքը էուսավորե[ու համար, հայ և ռումեն հավատացյայներս ունենք բավականությունը ցույց տա յա մեր ժողովրդին ճշմարիտ հավատքը ոչ միայն մեր կյանքում, այչ դպրոց­ներում, մանուկներին և բոյոր նրանց, ովքեր դայիս են հավատքով Սուրբ Եկեղեցի' Սուրբ Եկեղեցուց հաղորդվեյու համար: Այնպես, ինչպես մեր նախնիները հավատքով և նվիրումով և մարտիրոսությամբ պատվեցին և կառուցեցին սրբավայրերը վանքերի ու եկեղեցիների, այնպես, ինչպես նաև Ռումինիայում դատավորները, վեհապետները և հավատացյայ ժողովուրդը նույն ջանքերով, նույն նվիրումով կանգնեցրին և կառու­ցեցին բազմաթիվ եկեղեցիներ և վանքեր, մենք այսօր, չնայած այսօրվա պայմաններին, ունենք պարտականությունը մեր անունն արձանագրելու այդ հզոր աշխատանքում և շա րունա կեի այդ աոաքեւությունը այսօրվա մեր կյանքում: Տեսա Վեհարանում բարերարների, և դա օրինակ պետք է լինի բոլորիս համար' մասնակցեէու մեր կարողությամբ Եկեղեցու շինության: Մեր Ռումեն Ուղղափառ Եկեղեցու պատվիրակությունը ձեր այս հրաշայի հայրենիքից մեկնում է ամենագեղեցիկ տպավորություն­ներով, մանավանդ տեսնելով այս մեծ պատիվը, զոր այսօր ըրավ նորընտիր Հայրապետը Ամենայն Հայոց Գարեգին Ա -ն: Եղեք երջանիկ, սիրեյի հավատացյայ եղբայրներ և քույրեր, որ ոչ միայն դուք, այլև աշխարհում տարածված բոլոր հայերը տեսնեյով մեծ շնորհներով և հարուստ աստվածաբանական գիտելիքներով օժտված նորընտիր Հովվապետին, սիրով շրջապատված Գերագույն Հոգևոր խորհրդի հար­գարժան անդամներով և հոգևոր դասով, ուսանողությամբ, դասախոսա­կան կազմով ու հոգևոր դպրոցների սաներով: Այս ամբողջը թող յինի ձեզ համար ոչ միայն ուրախություն, այլև երախտագիտական զգաց­մունքների արտահայտություն: Մենք պարտավոր ենք պահեշու և պահ- պանելու մեր դարավոր հավատքը և մեր դարավոր հոգևոր հարստու­թյունները, որովհետև առաքելական հավատքի առջև այսօր կան որոշ նոր հարցեր, մարդիկ և կազմակերպություններ, ի հայտ են գայիս նոր կրոններ, հակառակ մեր աոաքեԼական ավանդության և հավատքին, սակայն վստահ ենք, որ այս Սուրբ խորանը, այս Սուրբ Սեղանը և Քրիս­տոնեական Եկեղեցին մեզ պիտի պահի և պաշտպանի այդ օտար ալիքներիւ առջև:

Զերդ Սրբություն, սիրեցյայ եղբայրներ, ձեզ բերում և հայտնում Եմ Ռումեն Եկեղեցու Սուրբ Սինոդի և բոշորի կողմից երախտագիտության զգացումների արտահայտությունը, մեր սերը և համակրանքը ձեզ: Վստահեցնում ենք Ձեզ, որ Զերդ Սրբությունը իր այցեյությամբ այնտեղ թողեց մի անմահ էջ մեր Եկեղեցվո պատմության մեջ: Իսկ Ձեր ներկայությունը Ռումինիայում եղավ որպես արևի մի ցող, մի շող, որ եկավ լուսավորելու մեր աշխարհը: Եվ որպեսզի մի անգամ ևս արտահայտվի Ձեր սիրելի ներկայության զգացումը այնտեղ' Ռումի­նիայում, և մեր այցելությունը, մեր ներկայությունը այստեղ' այս Սուրբ խորանի վրա, Ձեզ բերեցինք Սուրբ Անտիմոսի յուղաներկ սրբապատ­կերը որպես նվեր և գնահատանք, որ Եղել է Ռումինիայում նահա­տակված մեծագույն մարտիրոսներից մեկը և եղկ է միտրոպոյիտ առաջնորդ' իր կյանքը զոհկով հանուն քրիստոնեության: Այս Սուրբը

46 Ժ-ԺԱ ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1996

թոդ լինի մեզ միության, համագործակցության ռահվիրա: Մեր սերը և համակրանքը Գերագույն Հոգևոր խորհրդի հոգևոր և աշխարհիկ անդամներին, Վեհափառ Հայրսւպետի գործակիցներին, երգչախմբի անդամներին և բոլոր նրանց, ովքեր իրենց մասնակցությունը բերեցին այս հրաշայի հանդիպմանը և այցկությանը ի Հայաստան աշխարհ:

Աստուծո օրհնությունը չինի ձեր վրա այժմ և միշտ և հավիտյան, ամեն՛»:

Նորին Սրբություն Գարեգին Ս վեհափառը մեծ ուրախությամբ ընդունեց Ռումինիայի եկեղեցու առաջնորդի նվերը:

Ս. Անտիմոսի սրբապատկերը հանձնելու պաորն

Հավարսւ Սուրբ Պատարագի, վեհարանի հյուրասրահում ւոեղի ունեցավ պաշտոնական ճաշկերույթ, որի ընթացքում զույգ պատվիրա­կությունների կողմից փոխանակվեցին հուշանվերներ:

ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹՅԱՆ ԸՆԴՈՒՆԵԼՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՏԱ Ն Ը

Նույն օրը, երեկոյան ժամը 18.30-ին, Գարեգին Ա Վեհափառ Հայրապետը, Նորին Սրբություն Թեոկտիստ Պատրիարքը, ինչպես նաև երկու պատվիրակությունների ներկայացուցիչները Կառավարության ընդունելությունների տանը մասնակցեցին ի պատիվ Թեոկտիստ Պատրիարքի և նրա գլխավորած պատվիրակության կազմակերպված հատուկ ընդունելություն-հանդիպմանը, որին ներկա էին պետական բարձրաստիճան այրեր, դիվանագիտական, միջազգային կազմակեր­պությունների, բարեսիրական ընկերությունների և այլ հարանվանու­թյունների ներկայացուցիչներ, « հավատարմագրված արտակարգ և լիազոր դեսպաններ, հոգևորականներ:

1996

է

ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ժ_ԺԱ 47

Ընդունեյություն-հանդիպմանը ներկ՛ա էին նաև ՀՀ վարչապետ Արմեն Սարգսյանը, Սահմանադրական դատարանի նախագահ Գագիկ Հարությունյանը, ՀՀ նախագահի խորհրդական Վահագն Խաչատրյանը, ՀՀ Կրոնից գործոց խորհրդի նախագահ Լազար Սուջյանը և բարձրաստիճան այլ պաշտոնյաներ:

Հավարտ հանդիպման տրվեց պաշտոնական ընթրիք:

ԱԶԳԱՅԻՆ ԺՈՂՈՎԻ ՆԻՍ ՏԵ ՐԻ ԴԱՀԼԻՃՈՒՄ

Այցելության վերջին օրը, նոյեմբերի И-ի առավոտյան ժամը 10-ին, Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Գարեգին Ս Հայոց Հայրապետը և Ռումինիայի Ուղղափառ Եկեղեցու հովիվ Թեոկտիստ Պատրիարքը մասնակցեցին Ազգային Ժողովի նիստերի դահփճում տեղի ունեցած ՀՀ նախագահ Լևոն Տեր- Պետրոսյանի երդման հանդիսավոր արարողությանը: Համաձայն ավանդույթի, նորընտիր նախագահը երդման խոսքն արտասանեց Մատենադարանում պահվող 7-րդ դարի թվագրում ունեցող հայերեն հնագույն ձեոագիր Աստվածաշնչի վրա:

Օրհնության պահին

Հավարտ երդման, Հայաստանի Հանրապետության նախագահին օրհնեց Նորին Սրբություն Գարեգին Ա Վեհափառը:

ԹԵՈԿՏԻՍՏ ՊԱՏՐԻԱ ՐՔԻ Խ Ո Ս ՔԸ' ԵՐԵՎԱՆԻ ԲԱՐՁՈՒՆՔԻՑ ԲԻԲԼԻԱԿԱՆ ԱՐԱՐԱՏԸ ԴԻՏԵ ԼՈ ԻՑ ՀԵՏՈ

« նախագահի երդման արարողությունից հետո, երկու Հայրա- պետներն իրենց շքախմբերի ուղեկցությամբ Մայր Հայաստան հուշարձան-կոթողի բարձունքից դիտեցին Հայաստանի Հանրապետու­

48 Ժ-ԺԱ ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1996

թյան գեղատեսիլ մայրաքաղաքի' Երևանի համայնապատկերը, զմայլ­վեցին քաղաքի ու Արարատյան դաշտի աշնանային անկրկնելի գեղեցկությամբ: Ապա Թեոկտիստ Պատրարքը, իր առջև դեմ-հանդիման տեսնելով Բիբլիական Արարատը, իր բերկրանքն ու տպավորությունը կիսեց ներկաների հետ. «Ա յն , ինչ որ զգամ եմ այժմ, զգացել եմ նաև այն ժամանակ, Երբ ընթերցեւ եմ Սուրբ Գիրքը• ՍյԱ ամենը նկարագրվել և պատմվկ է Սուրբ Գրքում: Ջրհեղեղը, որ տարածվեց աշխարհով սեկ, արդյունքն էր այն չարիքների և մեղքերի, որ գործեյ էին մարդիկ: Աստծու հրամանով Նոյյան տապանն իջավ այս խռա ն վրա, և մարդկությունը վերստին փրկվեց' փրկկով ընդհանրապես բովանդակ աշխարհը: Ահա Աստծու սիրո մի վկայությունը' տրված մարդկանց: Այս պատգամն այսօր սովորում ենք մենք Արարատից և Արարատը դիտ կով, որպեսզի ւինենք ավկի բարի, ավելի մոտենանք Աստծուն, ավելի խնդունորեն ընկաւենք Եկեղեցու ճշմարտությունը, որպեսզի մարդկու­թյան կյանքում չկրկնվի նույն ջրհեղեղը, որովհետև մարդկությունը, հարստանաւով, կյանքից և իր նյութական շահերից եղելով, շատ է փոխվկ այսօր ևս: Մեր, նաև ողջ մարդկության միջից վերացնելու համար ատելությունը, հիշում ենք Աստծու դատաստանը:

Եկեղեցին պետք է ճշմարտացի ւինի' հիշեցնելու մեզ բուորիս, որ մարդիկ Աստծու ստեղծած իսկներն են: Աստված մեզ փրկում է ամեն տեսակ չարիքից' դնկով Նոյյան տապանի մեջ, իսկ այդ Նոյյան տապանը այսօրվա մեր Մայր Եկեղեցին է ' հիմնված Սուրբ Գրքի պատվիրանների վրա, հիմնված Սուրբ Հայրերի ավանդներին: Այս Նոյյան տապանը, որ է Եկեղեցին, մեզ կտանի դեպի փրկություն, դեպի Աստծու ճշմարիտ ճանապարհը: Այստեղից, ներկայաթյամբը Անհայտ զինվորի այս հրաշալի հուշակոթողի, միասին, Ամենայն Հայոց Հայրապետի հետ, մեր աղոթքն ենք վերառաքում աո Բարին Աստված, որ պահի, պահպանի մեր Մայր Եկեղեցիները, հավատքով ծառայենք նրան' բովանդակ աշխարհին փոխանցեյով մանավանդ լավատեսու­թյուն, որովհետև Աստված մեզ բոլորիս սիրում է : Ինչպես ասում է Հովհաննես Ավետարանիչը, Աստված սեր է : Ոչ մի տեղ չենք կարող տեսնել Աստծո այս սերը ավեյի գեղեցիկ և ավելի խորիմաստ, ինչպես տեսնում ենք այստեղ այսօր, այս հրաշաշի բնության մեջ: Մարդկային բնությունն է ստեղծվկ' փաոաբանկռւ Աստծու փառքը, որպես ուղենիշ հիշեցներու միշտ, որ մենք պետք է մոտենանք Աստծուն, մոտենանք Աստծու գիտությանը և սրբությամբ ծառայենք մեր Մայր Եկեղեցուն: Աստված թող օրհնի, պահի և պահպանի մեզ բոչորիս: Ա մեն»:

« ՎԱՐՉ11ՊԵՏԻ ՄՈՏ

Նույն օրը, կեսօրին, երկու Հայրապեսւներին ընդունեց « նորընտիր վարչապեւո Արմեն Սարգպանը:

Ջերմագին ողջունելով քույր Եկեղեցիների հոգևոր առաջնորդներին' վարչապեսւը նշեց, որ հայ և ռումին ժողովուրդները ճակատագրով շատ. են նման միմյանց, իսկ նրանց դարավոր բարեկամությունն այսօր մի նոր շուք ու փայլ է ստացեչ, որն իր ուրույն դրսևորումն է գտնում նաև տնտեսական բնագավառում:

1996 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ժ-ԺԱ 49

Շնորհակալություն հայտնեյով ջերմ ընդունելության համար' Թեոկտիստ Պատրարքն ի մասնավորի ասաց. « Պարոն Վարչապետ, հուզված ենք և շատ ուրախ այս րոպեին, որ Ռումեն Ուղղափառ Եկե­ղեցու պատվիրակությունն այցելելով Հայաստան, հանուն Ռումինահայ գաղութի, իր ծրագրում ընդգրկում է Հայաստանում նոր ընտրված պարոն վարչապետի հետ հանդիպումը: Բովանդակաւից և հրաշալի պայմաններ, որպեսզի մեր գործողությունը հոգևոր իմաստով լինի ու տարվի' ի շահ և համրապնդումն մեր երկու ժողովուրդների բարեկա­մության: Կարծում եմ, մեր հանդիպման կարևոր պահն է այժմ: Մեր երկու Եկեղեցիներն կ հավատում և պատվում են սրբապատկերները' որպես մեր հոգիների զորավիգի: Ինչպես Ռումինիայում, այստեղ' Հայաստանում ևս տեսանք ու համոզվեցինք: Ուստի, որպես գեղեցիկ հուշ մեր այսօրվա բարեկամական հանդիպման, մեր Եկեղեցու Սրբերից մեկի սրբապատկերն Եմ հանձնում Ձեզ, որ իր գործողությամբ և իր կարողությամբ սեր տարածեց ժողովուրդների միջև, սեր' հանդեպ հայրենիքը, սեր' հանդեպ ազգային Եկեղեցին: Ընդունեք այս նվերը որպես հայ և ռումեն ժողովուրդների բարեկամության արտահայտու­թյան, ինչպես նաև հոբելյանական այս մեդաւը, որ նվիրված է մեր Եկեղեցու անկախության 110-րդ տարեդարձին» :

Հուշանվերների փոխանակումից հետո պատասխան խոսք ասաց ՀՀ նորընտիր վարչապետը:

ՄԵԿՆԵԼՈՒՑ ԱՌԱՋ

Օրվա երկրորդ կեսին Նորին Սրբություն Գարեգին Ա Հայրապետը և Նորին Ամենապատվություն Թեոկտիստ Պատրարքն իրենց շքախմբե­րով վերադարձան Մայր Աթոռ Սուրբ էջմիածին, ուր ՀՀ Պետական հեռուստատեսության համար շուրջ 20 րոպե տևողությամբ հարցազրույց անցկացվեց:

Ապա Մայր Տաճարում, Իջման Սուրբ Սեղանի առջև, երկու Հայրապետներն իրենց հրաժեշտի գոհաբանական աղոթքն առաքեցին առ Ամենակարողն Աստված: Ողջերթի արարողության ընթացքում հրաժեշտի ջերմ խոսքեր փոխանակեցին երկու հոգևոր հովիվները, որից հետո եկեղեցական թափորի ուղեկցությամբ պատվարժան հյուրերն ուղղվեցին դեպի « Զվարթնոց» օդանավակայան:

ճանապարհողների թվում էին ՀՀ Կրոնից գործոց խորհրդի նախա­գահ Լաղար Սուջյանը, ՀՀ նախագահի խորհրդական Վահագն Խաչատրյանը, թեմակալ առաջնորդները, Մայր Աթոռիս միաբանները' Նորին Սրբություն Գարեգին Ա Ամենայն Հայոց Հայրապետի գլխա­վորությամբ:

Բարի ճանապարհ Ձեզ, Թեոկտիստ Պատրիարք: Թող Ձեր փոխա­դարձ այցելությունը դառնա հայ և ռումին ժողովուրդներին կապող հոգևոր այն կամուրջը, որով պիտի նրանք առաջնորդվեն դեպի Աստվածառաք Վարդապետը, դեպի հավերժություն:

Մ . ՎԱՐԴԱՆՅԱՆ

50 гЬ-сНА ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1996

Ն Ո Ր Ի Ն Ս Ր Ր Ո Ի Թ Յ Ո Ի Ն Գ Ա Ր Ե Գ Ի Ն Ա

Կ Ա Թ Ո Ղ Ի Կ Ո Ս Ա Մ Ե Ն Ա Յ Ն Հ Ա Յ Ո Ց

Ս. ԷՋՄԻԱԾԻՆ, ՀԱՅԱՍՏԱՆ

Ձերդ Սրբության,

Ս. էջմիա ծին և Հայաստան Մեր կատարած այցեղությաԸից Ռումինիա վերադաոնայաց անմիջապես հետո Մեր երախտա­գիտության խոսքն ենք ուղղում Քեզ, Գերագույն Հոգևոր Խորհրդի, Մայր Աթոռի միաբանության անդամներին և Հա յա ստ ա նյա յց Ս. Եկեղեցու բոլոր հավատացյաչներին:

Մենք մեր երկիր վերադարձանք հոգեպես զորացա ծ և խորապես տպավորված Ձերդ Սրբության և Գերագույն Հոգևոր խորհրդի հետ ունեցած մեր արգասաբեր քննարկումներից:

Մենք բարձր ենք գնահատում և արժևորում Մեր այցելության արդյունքները և աղոթում ենք, որ Ամենակարողն Աստված պարգևի Ձեզ քաջառողջություն և պտղաբեր ծառայություն, որին կոչվա ծ եք Դուք' Ս. Հոգու միջոցով:

Ես անձնապես, և մեր պատվիրակության անդամները, մեր երախտագիտության խորը զգա ցումներն ենք ուղղում Ձերդ Սրբությանը' ջերմ վերաբերմունքի համար, և եղբայրաբար գրկում Ձ ե զ ' ի սեր մեր Տեր Հիսուս Քրիստոսի:

ԹԵՈԿՏԻՍՏ ՊԱՏՐԻԱՐՔ ՌՈԻՄԻՆ ՈՒՂՂԱՓԱՌ ԵԿԵՂԵՑՈՒ ԱՌԱՋՆՈՐԴ

1996 ԱՋՍ՚ԻԱԾԻՆ Ժ-ԺԱ 51

Մ Ա Յ Ր Ա Թ Ո Ռ Ս . Է Ջ Մ Ի Ա Ա Ն Ո Ի Մ Տ Ե Ղ Ի Ո Ւ Ն Ե Ց Ա Վ Թ Ե Մ Ա Կ Ա Լ Ա Ռ Ա Ջ Ն Ո Ր Դ Ն Ե Ր Ի

Հ Ե Ր Թ Ա Կ Ա Ն Ն Ի Ս Տ Ը

Նոյեմբերի 19-ին, առավոտյան ժամը 10.00- ին,' Մայր Աթոռ. Ս. է2_մի ածնում, Նորին Սրբություն Գար եղին Ա Կաթողիկոսի նախագա­հությամբ, տեղի ունեցավ խոր Հր դա կցական ժողով՝ Հայաստանի և Արցախի 9 թեմակալ առաջնորդների' Արարատյան հայրասլետական թեմի առաջ­նորդական փոխանորդ Գարեգին արք. Ներսիսյանի, Շիրա էլի թեմի առաջնորդ Գրիգորիս արք. Բոլնիաթյանի, Գեղարքունիքի թեմի առաջնորդ Անանիա եսլս. Արարատյանի, Արմավիրի թեմի առաջնորդ Ասողիկ եսլս. Արիստակեսյանի, Արցախի թեմի առաջնորդ Պարգև եսլս. Մարտիրոսյանի, Գուգարաց թեմի առաջնորդ Սեպուհ վրգ- Ջուլֆյանի, Արադածոտնի թեմի առաջնորդ Նավասարդ վրգ. Կճոյանի, Կոտայքի թեմի առաջնորդ Առաքել վրգ. 'р-արամյանի, Սյունիքի թեմի առաջնորդ Աբրահամ վրգ. ՄկրտԼյանի մասնակցությամբ:

Ժողովը բացվեց Գարեգին Ա Վեհավւառ Հայրասլետի խոսքով, որում Նորին Սրբությունը իր գոհունակությունն արտահայտեց ներկա խորհրդակցական մեկօրյա ժողովի կայացման առիթով:

Ժողովն ընթացավ երեք նիստով:Առաջին նիստի ընթացքում թեմակալ առաջնորդները մեկ առ մեկ

հանդես եկան իրենց թեմերի վարչա- կազմակերպական, հովվական, ձիս ական-արարողական, դաստիարակչական և տնտեսական գործունեու­թյան և ընդհանուր կացության մասին հաշվետու զեկույցներով:

Երկրորդ նիստում լսեցին Ս. Էջմիածնի Քրիստոնեական դաստիա­րակության և քարոզչական կենտրոնի վարիչ Վազգեն վրգ. Միրզախանյանի ընդարձակ զեկույցը' քրիստոնեական դաստիարակության մարզում կատարված աշխատանքների և առաջարկված ծրագրումների մասին:

Որոշվեց, որ քրիստոնեական դաստիարակության աշխատանքը թեմերի նախաձեռնությամբ և Ս. էջմիածնի աջակցությամբ առավել թափ ստանա և. ընթանա ծրագրային հունով: Բոլոր թեմակալ առաջնորդներին տրա­մադրվեցին Կենտրոնի վերջին հրատարակությունները, մասնավորասլես կրոնի դասավանդման երեք դասագրքերը' նախատեսված Զ ւ է > Ը դասա­րանների համար: Թեմերի կազմակերպական աշխատանքների համարտրամադրվեց որոշակի բյուջե:

Երրորդ նիստի ընթացքում թեմակալ առաջնորդների կողմից' հոգևոր հովիվների, քահանաների քանակի և որակի վերաբերյալ եղան մի քանի առաջարկներ: Մասնավորաբար ընդգծվեց, որ առանց հատուկ պատրաստու­թյան և Մայր Աթոռ Ս. էջմիածնի հավանության քահանայական ձեռնադրություններ տեղի չունենան:

Որոշվեց նաև. Հայաստանի այլազան շրջաններից, հատուկ դասընթաց­ներին հետևելու նպատակով, Հոգևոր ճեմարան գործուղվեն ուսանողներ, որոնք ավարտելուց հետո վերադառնան և տեղում քահանայագործեն:

Գարեգին Ա Կաթողիկոսի կողմից կարգադրվեց, որպեսզի արագացվեն և ուժեղացվեն աշխատանքները' թեմական-ծխական մարմինների կազմա­կերպման և գործունեության աշխուժացման ուղղությամբ:

Բարձր գնա հա տելով թեմակալ առաջնորդների գործունեությունը Նորին Սրբությունը առաջարկեց, որպեսզի նման խորհրդակցական ժողովները գումարվեն առավել հաճախակի պարբերականությամբ:

52 Ժ-ԺԱ ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1996

Ն .Ս .Օ .Տ .Տ . Ա Ր Ա Մ Ա Մ Ե Ծ Ի Տ Ա Ն Ն Կ Ի Լ Ի Կ Ի Ո

Վ Ե Հ Ա Փ Ա Ռ Հ Ա Յ Ր Ա Պ Ե Տ Ի Ա Յ Ց Ը Հ Ա Յ Ա Ս Տ Ա Ն

«Եկա. տեսա к վկայեցի...»ԱՐԱՄ Ա ՎԵՀԱՓԱՌ

ԺԱՄԱՆՈԻՄ ԶՎԱՐԹՆՈՑ ՕԴԱՆԱՎԱԿԱՅԱՆ ԵՎ ՄԱՅՐ ԱԹՈՌ ՍՈԻՐԲ ԷՋՄԻԱԾԻՆ

Քաղցր է Երկիր Հայրենին Լլ առավել թանկ, երր հեռվից ես ապրում՛ նրա այգաբացների բերկրանքն ու մայրամ՛ուտների անմեկնելի հմայքը: Սերն առ հայրենին հոգում անթեղած, 1996 թվականի հոկտեմբերի 22-ի երեկոյան ժամը 17- ին Բեյրութ-Երևան ինքնաթիռով Մայր Հայրենիք ժամանեց Մեծի Տանն Կիլիկիո Կաթողիկոս Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Արամ Ա վեհափառն իր շքախմբով' մասնակցելու «Հայաստան» Համահայկական Հիմնադրամի հոգաբարձուների կայանալիք հերթական նիստին: վեհափառ Հորն ուղեկցում էին հոգեշնորհ Տ. Սեպուհ Ծ. վարդապետ Սարգսյանը, գավազանակիր հոգեշնորհ Տ . Մաշտոց աբեղա Ջոբանյանը:

Տվարթնոց օդանավակայանում Նորին Սրբությանը դիմավորեցին Մայր Աթոռիս բարձրաստինան հոգևորականները և պաշտոնատար այլ անձինք:

Մայր Աթոռ Սուրբ էջմիսւծնում բարձրաստինան հյուրերին դիմավորեց Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Գարեգին Ա վեհափառ Հայրապետը: Երկու վեհափառների ջերմ ողջագուրանքից հետո, թափորը, «Հրաշափառ»-ի րգեցողությամբ, նրանց առաջնորդեց դեպի Մայրավանք, ուր Իջման Սուրբ

Սեղանից իրենց գոհաբանական աղոթքը հղեցին առ Բարձրյալն Աստված:Այնուհետև բարիգալստյան խոսք ասաց Գարեգին Ա Ամենայն Հայոց

Հայրապետը. « Հոգևոր եղբայր ի Քրիստոս, աո Աստված փառատրության և նոգեկան գոհունակության գեղեցիկ աոիթ մըն է ահավասիկ, որ ես անձամբ և մեր Մայր Աթոո Սուրբ էջմիածնի ողջ միաբանությունը, Հոգևոր ճեմարանի ուսանողությունը կապրինք' ողջանելով Ձեզ Երկրորդ անգամն ըլյայով մեր գահակայաթյան շրջանին, որպես մեր սիրեցյայ թանկագին հյուրը, որպես գահակայը Մեծի Տանն կիյիկիո պատմական Աթոռին, Ձեզի ընկերացող հոգևորական ընկերակիցներու, պատվիրակներա հետ միասին: Ձեր այս այցեյության գյխավոր առիթը մեր հայրենիքի վերականգնմանը նվիրված « Հայաստան» Համահայ­կական Հիմնադրամի կենտոնական հանձնաժողովի նիստն է, որ տեղի պիտի ունենա այս շաբաթավերջին, և Դուք կբերեք Մեծի Տա նն Կիյիկիո Կաթողիկոսության ամբողջական և անվերապահ մասնակցությունը մեր հայրենիքի վերաշինության այս նվիրական գործին:

Մենք քաղցրագույն սիրով կողջունենք Ձեզ անգամ մը ևս Մի ած նա է9 այս Տաճարի սրբազնաշանչ կամարների ներքո և կմաղթենք բո,որ սրտե, որ այս Ձեր երկրորդ այցեյությանը դառնա մի նոր աղբյուր աոավեյ ևս սերտ եղբայրական գործակցության, որ գոյության անի

1996 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ժ-ԺԱ 53

Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսության և Ծեծի Տանն Կիյիկիո Կաթողի­կոսության միջև: Բարի եկաք, հազար բարի, ինչպես կըսե մեր ժողովուրդը, և Դուք այս օրերուն Ձեզ ամբողջությամբ, միախառնեյով մեր Մայր Աթոռի միաբանության և այս վանքի ներքին կյանքին, պիտի նորոգության շունչը աոավեյ ևս ավեյցնեք այն նոր շարժումին, որ մեր ազատ և անկախ հանրապետության օրոք Մայր Աթոռ Սուրբ էջմիածինը կվայեյե: Ահավասիկ մենք մեր այս մեկ հայրենիքին մեջ բոլորեցինք առաջին հնգամյա շրջանը անկախության և այժմ մտած ենք արդեն վեցերորդ տարին և մեր միասնական աղոթքը պիտի ըլլա, որ Աստված այս ճանապարհը դեպի վերելք հառաջացնե ամուր քայլերով, և մենք այլևս պատմության մեջ, իբրև ինքնանկախ ժողովուրդ և պետություն, մեր տեղը, մեր դիրքը և մեր դերը բերենք ընդհանուր մարդկության կյանքին, մեր Սուրբ Եկեղեցվո և մեր հայրենի պետության միջոցավ: Բարի եկաք անգամ մը ևս, հազար բարի Ձեր տուն»:

Իր պատասխան խոսքում՛ Մեծի Տանն Կիլիկիո Արսււք Ա գահակալը ի մասնավորի նշեց.

« Վեհափառ Տեր , հոգևոր եղբայրներ, սիրելի սաներ Հոգևոր ճեմարանի.

Գոհություն ու փառք կուտամ Աստուծո, որ անգամ մը ևս արժանի ըրավ զիս իմ տկար ոտքը դնելու հայրենի սուրբ հողին վրա, էջմիածնի այս Միածնաէջ Տաճարին մեջ: Ինձի համար հատուկ ուրախություն է այցելությունը մայր հայրենիք, որ սովորական այցկություն մը չէ , այյ ուխտագնացություն մը բառին վավերական հասկացողությամբ: Մենք բո լորս, ուր որ աւ ըԱանք, հայրենիքին մեջ թե հայրենիքեն դուրս, այս հողին կպատկանինք, այս հողին ծնունդն ենք, այս հայրենիքի զավակ­ներն ենք' կապված մեկ հայության ճամփով, մեկ հայրենիքով: Ինչպես Վեհափառն ըսավ, ես կոպամ այս անգամ մասնակցեւու Վեհափառին հետ միասին, « Հայաստան» Համահայկական Հիմնադրամի հոգաբար- ձուներու ժողովին: Այս առիթով ես կուզեմ անգամ մը ևս վերահաս­տատել մեր Աթոռին հանձնառությունը թ ե ' հիմնադրամի ճամփով և թ ե ' այյապես՝ ամբողջականորեն զորավիգ կանգնելու հայրենի պետության' մեր Հայաստան աշխարհի հզորացման նվիրական գործին:

միշտ է, դժվարություններ կան ու կրնան ըլլար Այդ բոլորեն աոաջ ու այդ բոլորեն վերջ հայրենիքը մեր բոլորին կպատկանի, մեր նվիրական տունն է և իբրև այդպիսին մենք որպես կաթողիկոսություն պիտի շարունակենք վերանորոգ հանձնառությամբ մեր ամբողջական մաս­նակցությունը բերել հայրենիքի հզորացման սրբազան աշխատանքին: Ձեզի կվստահեցնենք, Վեհափաո Տեր, որ Սուրբ էջմիածինն իր գահակալով, իր միաբանությամբ մեր սրտին մեջն է, մեր կյանքին մեջն է, մեր աոաքկության մեջն է : Մեր գործակցությունը սերտ և եղբայ­րական, որ այսօր գոյություն ունի Սուրբ էջմիածնի նախամեծար Մայր Աթոռին և Մեծի Տանն Կիյիկիո Կաթողիկոսության Աթոռին միջև, ոչ միայն պիտի շարունակվի բնական ընթացքով մը, այլև ավեւի պիտի խորանա, պիտի զորանա վասն պայծառության նույն և մեկ

Հճ А-.г\-и ' ւ-ՋՍ՜ԻԱԾԻՆ 19 9 б

Հայայստանյայց Եկեղեցվո: Ահա այս մտածումներով և այս հանճնա ոությամր անգամ մը ես կուգամ Սուրբ էջմիածին: իմ աղոթքն է, որ Աստված Ձեզի երկար գահակալության պարգևե, գահակալության մը1 եցան այնպիսի իրագործումներով, որոնք այս Աթոռը կզորացնեն, մեր Եկեղեցին կպայծաոացնեն և հայրենիքը ավելիով կզորացնեն այժմ և միշտ ե հավիտյանս հավիտենից. ամեն»:

Ապա «Հայրապետական Մաղթեր գ»-ի ուղեկցությամ՛բ թափորը հյուրերին առաջնորդեց դեպի վեհարան, ուր, ի պատիվ Կիփկիո Վեհափաոի. տրվեց սիրո ընթրիք;

ՀԱՆԴԻՊՈՒՄ ՃԵՄԱՐԱՆՑԻՆԵՐԻ ՀԵՏ

Այցելության երկրորդ օրը, հոկտեմբերի 23-ի երեկոյան ժամ՛ը 18.30-ից մ՛ինչև. 19.30-ը, Ն . Ս. 0 . Տ. Տ . Արամ Ա Մեծի Տանն Կիլիկիո Կաթողիկոսը Մայր Աթափ Հոգևոր ճեմարանի հանդիսությունների սրահում մտերմիկ ու ջերմ զրույց ունեցավ տեսչության, ուսուցչական կազմի և սաների հետ:

«Հայր մեր»-ից հետո Մեծի Տանն Կիլիկիո Վեհափաո Հայրապետին նախ բարիգալստյան խոսք ասաց Հոգևոր ճեմարանի տեսուչ հոգեշնորհ Տ . Հայկազուն Ծ. վարդապետ Նազարյանը' ընդգծելով բացառիկ աոիթը: Ապա շնորհակալություն հայտնեց, որ Նորին Սրբությունն իր այս կարն այցելության ընթացքում, հույժ զբաղված լինելով հանդերձ, պատեհ աոիթ ու ժամանակ հատկացրեց Հոգևոր դպրանոցին: Նշելով, որ սա Արամ Վեհափաոի երկրորդ այցելությունն է Հոգևոր ճեմարան, տեսուչ Հայր Սուրբը հարմար գտավ ամփոփ կերպով ներկայացնել Նորին Սրբության կենսագրականը' ի մասնավորի ընդգծելով նրա ծավալւսծ թեմական գործունեությունը Լիբանանում, ինչպես նաև գործոն մասնակցությունը Եկեղեցիների Համաշխարհային խորհրդում: Հիշեցվեց, որ վերջին հինգ տարի­ներին Վեհափաո. Հայրապետը ԵՀԽ-ի նախագահն է: Ասենք, որ այս պաշտոնի տևողությունը յոթ տարի է, ամենաբարձրն է ԵՀ1°-ում, և իր 50-ամ|սւ պատմու­թյան ընթացքում աոաջին անգամն է այն զբաղեցնում Օրթոդոքս կամ Արևելյան Ուղղափառ Եկեղեցիներից որևէ մեկի ներկայացուցիչը:

Այնուհետև տեսուչ Հայր Հայկազունը Նորին Սուրբ Օծությանը ծանոթացրեց ճեմարանի ներկա կացությանը, տարվող աշխատանքներին, ինչպես նաև հեռանկարային ծրագրերին:

Ներկաներին ուղղած իր խոսքում Արամ Ա Հայրապետը ընդգծեց, որ ճեմարանը կամ Դպրեվանքը Կաթողիկոսության սիրտն է: Որքան սսւողջ է սիրտը, նույնքան կայուն է տվյալ հաստատությունը: Օրինակ բերելով Տնտեսի աոակը' նաև հիշեցրեց, որ ամեն ոք այս կյանքում մի օր հաշվիվ է ներկայացնելու արածի և անել չկարողացածի կամ չհասցրածի համար: Այսօր Հոգևոր դպրանոցի սաները հաշվետու են տեսչությանը, ուսուցիչներին, իսկ վաղը, որպես եկեղեցականներ, ծառայելու են ժողովրդին, Եկեղեցուն ու հայրենիքին, այսինքն' հաշվետվություն են ներկայացնելու:

Հավարտ Վեհափաո Հոր խոսքի, ուսանողների կողմից առաջադրվեցին հարցեր, որոնց Նորին Սրբությունը պատասխանեց սիրով:

Հանդիպումն ավարտվեց «Պահպանիչ»-ով:

է

1 9 9 6 ԷՋՄԻԱԾԻՆ сЬ-сШ 55

ԸՆԳՈԻՆԵԼՈԻԹՅՈԻՆՀ Հ ՎԵՐ Ը Ն Տ Ր Յ Ա Լ ՆԱ Խ Ա Գ Ա ՀԻ ՄՈՏ

Հոկտեմբերի 24-ի հետկեսօրին Ամենայն Հայոց Գարեգին Ա-ին к Մեծի Տանն Կիլիկիո Արամ Ա Վեհափառ Հայրապետներին ընդունեց ՀՀ նախագահ Լևոն Տեր-Պեարոսյսւնը:

Հընրացս ընդունելության, երկուստեք ծավալված զրույցի ընթացքում քննարկվեցին «Հայաստան» Համահայկական Հիմնադրամի աշխատանքներին, Հայրենիք-Սփյուռք հարաբերություններին, Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու միասնականության խնդիրներին առնչվող հարցեր:

Այնուհետև Ամենայն Հայոց Գարեգին Ա Վեհափառ Հայրապետը և Արամ Ա Կաթողիկոսը գնացին Օշական, ուր խոնարհվեցին Ամենայն Հայոց Վարդապետի գերեզմանին, այցելեցին նորաստեղծ Արագածոտնի թեմի առաջնորդարան, ուր բարձրաստինան հյուրերին մեծ սիրով դիմավորեց թեմի առաջնորդ Տ . Նավասարդ վարդապետ Կնոյանը:

Նույն օրը Մեծի Տանն Կիլիկիո գահակալը հյուրընկալվեց Ամերիկյան համալսարանում, իր հայրական պատգամը հղեց համալսարանի դասախոսական կազմին և ուսանողությանը:

ԸՆԳՈԻՆԵԼՈԻԹՑՈԻՆ Ա Զ Գ Ա Յ Ի Ն ԺՈԴ.ՈՎԻ Ն Ա Խ Ա Գ Ա Հ ԲԱԲԿԵՆ Ա Ր Ա Ր Ք Ց Յ Ա Ն Ի ՄՈՏ

Հոկտեմբերի 26-ի շաբաթ օրը, առավոտյան, Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Գարեգին Ա Ամենայն Հայոց և Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Արամ Ա Մեծի Տանն Կիլիկիո Վեհափառ Հայրապետներին ընդունեց Հայաստանի , Հանրապետության Ազգային ժողովի նախագահ տիար Բաբկեն Արարքցյանը:

Ազգային ժողովի նախագահը նախ ողջունեց բարձրաստինան հոգևոր հյուրերին, ապա ծանոթացրեց հանրապետության ներկա կացությանը և մոտ ապագայում սպասվելիք վւոփոխություններին:

Այնուհետև խոսեցին Վեհավւսւռ Հւսյրապետնեբը' հատկապես մանրամասնելով այն ծրագրերն ու խնդիրները, որոնք պետք Է իրականացվեն մինչև 1700-ամ|սւկի տոնակատարությունը:

Ա ՅՑԵԼՈ ԻԹ ՅՈ ԻՆ ՆՈՐԱՎԱՆՔ

Պաշտոնական ընդունելությունից հետո, Վեհափառ Հայրապեաները ուղևորվեցին դեպի Սյունյաց թեմ, ուր նրանց դիմավորեց թեմակալ առաջնորդ Տ. Աբրահամ վարդապետ Մկրտչյանը:

Նորավանքում հանգամանորեն ծանոթացան տարվող շինարարական աշխա­տանքներին: Նորավանքը Հայաստան աշխարհի 13-14-րդ դարերի նարտարապե- տական նշանավոր հուշակոթողներից է, գտնվում Է Եղեգնաձորի շրջանում, Ամաղու գյուղից երեք կիլոմետր դեպի արևելք: Անդնդախոր կիր6ի հյուսիսա­կողմի դժվարամատչելի դարավանդին Է ծվարել այն: Դեռևս 13-րդ դարասկզբում Սյունիքի հոգևոր կենտրոնն Էր, Օրբելյան իշխանական տան տոհմական տապանատունը: Այստեղ Է ստհղծագործել 14-րդ դարի առաջին կեսի նշանավոր մանրանկարիչ-քանդակագործ և ճարտարապետ Մոմիկը:

56 Ժ-Ժ-Ա ՝ ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1996

Դարերի ընթացքում անողոք երկրաշսւրժերն իրենց դաժան կնիքն են թողել այս հրաշք կոթողի վրա: Սակայն այսօր մեծ թափով են աոաջ ընթանում վերա­նորոգման-շինարարական աշխատանքները, к ամենայն հավանականությամբ նիշտ երկու տարի հետո եկեղեցահամալիրն իր նախկին տեսքը կստանա, к հայ հավատավորն ուխտավորաբար Նորավանք կգա' աո Բարձրյալն ուղղելու իր աղոթքը: Այստեղ, գեղահրսւշք այս կոթողի նորոգման աշխատանքները դիտելով, իրենց գոհունակությունը հայտնեցին երկու վեհափառները: Նախ խոսեց Ամենայն Հայոց Հայրապետը. « Նորավանքի С մեջ ես այն զգացումը ունեցա, որ երբ կամք կա նորոգկու, անպայման հնարք կգտնվի, ճամփա, միջոց կգտնվի: Երբ տեսա այս աշխատավորներին, իսկապես նրանց ճակատ­ները ցանկացա համբուրկ: Որովհետև նրանք Են, որ գործ են անում և այս տաճարը, որ երկու տարի հետո իր սկզբնատիպ վիճակին մեջ վերականգնվի, դա ամեն մեկի հոգու համար այնպիսի ցնծություն, այնպիսի ուրախություն, այնպիսի բավարարություն կպատճաոի, որ նյութական զոհողությունները ոչինչ կարժեն, բաղդատմամբ այդ հոգեկան ապրումի գերերջանիկ վիճակին հետ: ժողովուրդ հայոց, գիտցիր արժեքներդ արժևորկ և այն ատեն է, որ դու կմեծնաս»:

Որից հետո իր սրտի հո .զմունքը к ուրախությունն արտահայտեց Մեծի Տանն Կիփկիո գահակալը. «Եկա, տեսա և վկայեցի, թե ինչ են շինած մեր նախա­հայր երը: Հպարտության սքանչկի առիթը տեսա, բա յց չի կարկի միայն անցյալով հպարտանար Գործը վկայությունն է, որ պետք է շարունակ­վի: Իրենց փառքը մեր փառքն է, միաժամանակ մեր պարտքն է անցյալը շարունակկ վերանորոգ հավատքով, վերանորոգ հանձնառությամբ: Ահա այս է մեր պարտքը անցյայի փառքը մեր այժմյան պարտքին վերածելու համար, հավաքական հանձնառությամբ շարունակելու մեր պապերուն հայրենաշիև,ոթյան, ազգաշինության, եկեղեցաշինության այնքան սքանչելի ու նվիրական առաքելությունը»:

Այնուհետև վեհափստ. Հայրսալետնհբն առաջնորդվեցին դեպի Հայաստան աշխարհի գեղատեսիլ անկյուններից մեկը' Ջերմուկ, մոտիկից ծանոթացան տեղանքին, ըմպեցին տաք սւղրյուրների ջուրը, հմայվեցին ջրվեժի' դեպի ձորն ի վար հերարձակ գահավիժող ջրերի աշխույժ պարով ու անկրկնելի գեղեցկությամբ:

* * *

Հոկտեմբերի 27-ի կիրակի օրը. հետկեսօրին. Ամենայն Հայոց և Մեծի Տանն Կիլիկիո վեհափաո. Հայրսւպ հաները մասնակցեցին Երևանում անցկացված «Հայաստան» Համահայկական Հիմնադրամի հոգաբարձուների խորհրդի նիստին, որը նախագահում էր ՀՀ նախագահ Լևոն Տեր-Պետրոսյանը:

ժողովի ն մասնակցում էին նաև ՀՀ Ազգային ժողովի նախագահ Բաբկեն Արարքցյանը, Սահմանադրական դատարանի նախագահ Գագիկ Հարությունյանը. Լեռնային Ղաբսւբաղի Հանրապետության նախագահ Ռոբերտ Քոչարյանը, պաշտո­նատար այլ անձինք, ինչպես նաև խորհրդի անդամներ տարբեր երկրնհրից:

«Հայաստան» Համահայկական Հիմնադրամի հաշվետու ֆիէմի դիտումից հետո հիմնադրամի պատասխանատու քարտուղար Մանուշակ Պետրոսյանը մասնակից­ների ուշադրությունը հրավիրեց հանրապետության առջև ծառացած խնդիրներին, դրանց լուծումն արագացնող առավել կարևոր ու հիմնական համարվող մեթոդ­ներին: Քննարկվեցին նաև առաջիկա անելիքներն ու ծրագրերը:

1996 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ժ-ԺԱ 57

ԲԱՐԻ ՎԵՐԱԴԱՐՁ

29 հոկտեմբերի: Վեհարանի իր աշխատասենյակում Ամենայն ՀայոցՀայրապետը հրաժեշտից աոաչ շերմ ու սրտալից խոսքեր ասաց իր հոգևոր եղբորը' Մեծի Տանն Կիլիկիո գահակալին, ցանկացավ արևշատություն' երկուստեք ստանձնսւծ ծանր ու պատասխանատու գործը Միասնաբար խաղաղ նավահանգիստ հասցնելու համար:

Այնուհետև Նորին Սրբություն Արաւք Ա Վեհափառը, թափորի ուղեկցությամ՛բ, իշսւվ Մայր Տանար, ուր Սրբություն Սրբոց Իշմսւն Սուրբ Սեղանի աոշև կատարեց հրաժեշտի աղոթքը, հավարտ որի ներկա միաբաններին ու հավատացյալ ժողովրդին հղեց իր հայրական օրհնանքը, ապա նաև' հրաժեշտի սրտառուչ և հուզումնալից խոսքը. « Սիրելի Я ոգևոր եղբայրներ, ներկա հավատաց- յալներ, քիչ առաջ Ամենայն Հայոց Վեհափառ Հայրապետին իմ ջերմ շնորհակաւությունը հայտ նկեն ետքը, նաև կուզեմ ձեր բոչորին և ձեզմե յուրաքանչյուրին հայտնկ իմ հատուկ շնորհակալությունն այն խոր սիրույն, անկեղծ գուրգուրանքին և ջերմ հյուրասիրության համար, զոր ցույց տվիք իմ անձիս ընդմեջեն Մեծի Տանն Կիյիկիո Կաթողիկոսական Աթոռին նկատմամբ:

Այս հոգևոր տունը մեբ բոլորին տանն է և իբր այդպիսին, մենք այդ տան մեջ պիտի ԸԱանք հաճախակի առիթներով: Ինչպես այստեղ շաբաթ մը առաջ այս Միածնաէջ Տաճարին մեջ ըսի էջմիածին գալը մեզի համար ուխտագնացություն մըն է, հոգևոր ու ազգային ուխտա­գնացություն: Մենք միշտ պիտի գանք էջմիածին: էջմիածինը մեր ժողովուրդին համար Սրբություն Սրբոց է, սոսկ վայր մը չ է : Յուրա­քանչյուր հայ իր հոգիին մեջ, իր կյանքին մեջ պետք է գրե էջմիածինը որպես մեր հավատքին ծննդավայրը, հայու հավատքին ամբողջա­կանության վավերականության ամենեն կենդանի արտահայտությունը: Ես դարձյալ շնորհակաւ Եմ ձեզմե յուրաքանչյուրի համար և կաղոթեմ աո Աստված, որ ձեր կյանքը լեցնե այնպիսի իրագործումներով ու ծառայությամբ, որոնք նպաստ բերեն Ամենայն Հայոց Հայրապետության Մայր Աթոռի, ամբողջ Հայաստանյայց Եկեղեցվո և մեր հայրենիքին: Աստված պայծառ պահե մեր Եկեղեցին և ամուր' մեր բոլորին սիրկի հայրենիքը, ամեն»:

Այնուհետև, հրաժեշտ տալով Մայր Աթոռիս հոգևորականներին, Արամ Ա Վեհափառ Հսւյրապետն ուղղվեց դեպի Զվարթնոց օդանավակայան:

Բարին ընդ Ձեզ, Արամ Վեհափառ, ևս մի քանի ժամ, և Դուք Անթիլիասի Ձեր Մայրավանքում մեծ ոգևորությամբ պիտի պատմեք Հայաստան այցելության, Մայր Աթոռիս միաբանության ու հատկապես Ձեր հոգևոր ավագ եղբոր' Ամենայն Հայոց Հայրապետի շերմ ու սրտալից ընդունելության, խոսք ու զրույցի մասին:

Այստեղ ևս Ձեզ դեռ երկար են հիշելու: Ուրեմն, երկուստեք մնացող այդ հիշողությունները հենց թող դաոնան Հայոց ազգի և Հայաստան աշխարհի զորացման ու հավերժության անկորնչելի թարգմանները...

ՄԱՐԻ11Մ ՎԱՐԴԱՆՅԱՆ

58 Ժ-ԺԱ ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1996

« - Հ ( : в ւ : օ տ с ՝ ( . . ե ր կ ի ր ո Ւ 1 " Տ ւ : Վ ւ : օ ւ ՝ - »

Ո Ւ Խ Տ Ա Գ Ն Ա Ց Ո Ւ Թ Յ Ո Ւ Ն Ն Ե Ր Ի Կ Ա Զ Մ Ա Կ Ե Ր Պ Մ Ա Ն Ա Ն Դ Ր Ա Ն Ի Կ Ժ Ո Ղ Ո Վ Ը

Հայաստանում՜ քրիստոնեությունը պետական կրոն հռչակմ՛ան 1700-ամյակին նվիրված «Հայաստան, երկիր ուխտավայր» խորագիրը կրող երկօրյա անդրանիկ ժողովը գում՛արվեց հոկտեմբերի 24-ի հինգշաբթի օրը, առավոտյան մամ՛ը 10-ին. Մայր Աթոռ Սուրբ էջմիածնի վեհարանում, նախագահությամբ Գարեգին Ա Ամենայն Հայոց Հայրապետի' իր կողքին ունենալով Կենտրոնական Հանձնախմբի երկրորդ ատենապետ Արամ Ա Մեծի Տանն Կիլիկիո Կաթողիկոսին: խորհրդա­ժողովին մասնակցում էին Կիլիկիո Կաթողիկոսության պատվիրակությունը, ինչպես նաև Պոլսո պատրիարքության ներկայացուցիչ Տ . Մեսրոպ արքեպիսկոպոս Մութսւֆյանը, թեմակալ առաջնորդներ к տարբեր թեմերը ներկայացնող աշխարհական պատգամավորներ:

Տերունական աղոթքից հետո, բացման խոսքով հանդես եկավ Գարեգին Ա Ամենայն Հայոց Հայրապետը:

Ապա ներկաներին իր ողջույնի խոսքը հղեց Արամ Ա Կաթողիկոսը: Օրակարգում տեղ էին գտել հետևյալ հարցերը.1. Ուխտագնացությունը քրիստոնեական к հայկական ավանդություններում

/զեկուցող' Մեսրոպ արքեպիսկոպոս Մութսւֆյսւն/:2. Ուխտագնացության վայրերն ու ընդհանուր ուղեգծերը /ներկայացնող'

Մեսրոպ արքեպիսկոպոս Աշնյան/:3. Հայոց քրիստոնեական ուխտավայրերը /տիար Սուրեն Սաղում|սւն/:4 . Ինչպես շարժել երիտասարդությունը դեպի Հայաստան /զեկուցող' Հովնան

արքեպիսկոպոս Տերտերյան, մասնակիցներ' Հրաչ սարկավագ Ջիլինկիրյան, դոկտոր Շահե Օրֆալի/:

Հանգամանալից քննությունից հետո, ժողովը որոշեց.ա. Կազմել Սփյուռք ե. Հայաստան ուխտւսգնացությւսնց հայտագիրը' ըստ

այսմ.1997 թ. 14-28 օգոստոս ՐՒումինիա- Հայաստան Ֆրանսիա- Հայաստան Ղրիմ- ՀայաստանԱրարատյան, Արմավիրի և Գուգարքի թեմեր

1998 I». 25 մարտ-7 ապրիլ Լիբանան- Հայաստան Օիրակի Ա Արւսգածոտնի թեմեր

1999 թ. 7-27 ապրիլ Երուսաղեմ- Հայաստան Գուգարաց թեմ

1996 ԱՋՍ՜ԻԱԾԻՆ Ժ-ԺԱ 59

10-29 սեպտեմբեր Թուրքիա- Հայաստան Գեղսւրքունյաց թեմ

2000 թ. 19 ապրիլ-4 մայիս Սիրիա-Հայաստան Արցախի թեմ

3-17 օգոստոս Իրան- Հայաստան Սյունյաց թեմ

2001 թ.Համահայկական ուխտագնացություն Գանձասարից Խոր Վիրապ, Ս. էջմիածին

բ. Գործադիր վարիչը թեմերին պիտի ուղարկի ուխտագնացությանց հատուկ հայտագրերը, որոնք պիտի բովանդակեն' կրոնական-հոգԱոր, մշակութային, ազգագրական, բարեգործական ծրագրեր, որոնցով թեմերը պիտի առաջնորդվեն' պատրաստելու համար իրենց ներքին հայտագրերը:

գ. Երիտասարդական ուխտագնացությանց տարիքն է' 18-ից 30: Տարիքային մյուս խմբերն են' 30-ից 45-ը, 45-ից բարձր տարիքը: Բոլոր ուխտավորները պիտի հոգան իրենց սեփական ծախսերը: Ովքեր տարիքի և կամ այլ պատճառներով չեն կարող անձամբ մասնակցել ուխտագնացություններին, կարող են իրենց փոխարինողներ գտնել և վճարել նրանց ծախսերը:

դ. ժողովը խանդավառությամբ ընդունեց «Մշո Ս. Կարապետի բարեկամներ» ընկերակցության կազմության առաջարկությունը: Այս ընկերակցության նպա­տակն է' քաջալերել ուխտագնացության գաղափարը, օգնել ուխտավորներին' օթևան և ասպնջականություն ցույց տալով նրանց և մասնակցելով Եկեղեցու ընկերային, բարեսիրական, բժշկական ծրագրերին:

ե. ժողովը, հետ խորհրդակցության, որոշեց կյանքի կոչել հատուկ մի կառույց' լավագույնս կազմակերպելու, ղեկավարելու և ի կատար ածելու համար ուխտա­գնացությունների հայտագիրը:

Ուխտագնացությանց հանձնախմբի գլխավոր պատասխանատուն է Կանա­դայի հայոց թեմի Առաջնորդ գերաշնորհ Տ . Հովնան Արք. Տերտերյանը: Նրա և գործադիր վարիչի հետ միասին' յոթ անձից բաղկացած կենտրոնական հանձնախումբը պիտի վարի ընդհանուր գործերը: Կենտրոնական վարչության աշխատանքներին պիտի մասնակցեն հետևյալ յոթ շրջաններից նշանակված ներկայացուցիչները.

Հայաստանից' Բագրւստ աբեղա Գալստյանը,ԱՊՀ երկրներից' Նաթան Ծ . վրդ. Հովհաննիսյանը,Միջին Արևելքից' Սեպուհ Ծ . վրդ. Սարգիսյանը,Եվրոպայից' Լևոն Բաղդասարյանը,Հյուսիսային Ամերիկայից' Անդրանիկ Պարսամյանը,

60 Ժ-ԺԱ ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1996

Հարավային Ամերիկայից' Գիսակ եպիսկոպոս Մուրադյանը,Ավստրալիայից' Սաբրինա Բակլան:Կենտրոնական Հանձնախումբն իր անդրանիկ նիստը պիտի գումարի

հունվարի 16-19-ը' Փարիզում և. Ամստերդամում:Ուխտագնացությանց համար ամեն մի թեմ պիտի ունենա իր թեմական

հանձնաժողովը, որի անդամները պիտի ուխտագնացությանց միշթեմւսկւսն խորհրդի մաս կազմեն: Այս խորհուրդը, որին ցանկալի պիտի լիներ, որ մասնակցեն մեր բոլոր թեմերն ու հոգևոր հովվությունները, իր անդրանիկ ժողովը պիտի գումարի Երևանում՜ Արարատյան թեմի հյուրընկալությամբ 1997 թ. փետրվարի 19-21-ը:

(յողուվր ըեթւսցքուս

Ինչպես մ] ուս ելույթ ունեցողները, այնպես էլ 1700-ամյակի Կենտրոնական գործադիր մարմնի պատասխանատու քարտուղար գերաշնորհ Տ . Մեսրոպ արքեպիսկոպոս Աշ&յսւնը, ի սրսւե հաշողություն մաղթելով համագումարի աշխատանքներին, հատկապես շեշտեց այն իրողությունը, որ «Հ ա / Ժողովուրդն ախտավոր ժողովուրդ է եղկ: Հայ ժողովրդի քրիստոնեական ավանդության մեջ մեծ դեր ունեցած է ուխտագնացությանը: Որոշ պարագաների բերումով դա մոռացված է կամ առհասարակ անճանաչկի և անհիշելի մի բան դարձած է: Հիմա կուզենք այնպես ընկ, որ 1700-ամյակի առիթով վերստին մեր ժողովրդի մեջ արթնանա այդ ուխտի, ուխտավորության, ախտի գնալու, ախտ կատարելու գաղափարը: Եվ կուզենք, որ ամեն մեկ վանք իր ավանդությանը վերստանա, ամեն մի սրբավայր ինք զինքը գտնեձ:

Համագումարի երկրորդ օրը’ հոկտեմբերի 25-ը, նշանավորվեց ուխտագնա- ցությամբ: Վաղ առավոտյան երկօրյա հանրագումարի մասնակիցները, Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Ն. Ս. 0 . Տ . Տ . Գարեգին Ա-ի к Մեծի Տանն Կիլիկիո Արամ Ա

1996 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ժ-ԺԱ 61

Կաթողիկոսի գլխավորությամբ, ժամ՛անեցին Ի>որվիրապ, ուր նրանց ջերմ՛որեն դիմավորեցին ինչպես վանքի վանահայրը, այնպես էլ շինարսւր-վարպետները:

Այցելության հիմնական նպատակն Էր' մանրամասն ծանոթանալ վանքի տարածքում կատարվհ|իք շինարարական աշխատանքներին:

Խոր վրրապուս

Շինարար-մասնագետները րարձրաստինան հյուրերին բացատրեցին ապագա անելիքները, մոտիկից ծանոթացրին սւոկա այն հիմնահարցերին, որոնք առնչվում են վթարային վի&սւկում գտնվող կառույցներին: Նշվեց, որ նախատեսված աշխա­տանքների շտապ իրականացումն առաջնային խնդիր Է, քանզի քրիստոնեության պետականորեն ընդունելու 1700-ամյսւկին նվիրված ուխտավայրերից մեկն Էլ Խորվիբսւպն Է:

Վանքում միասնաբար աղոթելուց հետո, մասնակիցները վերադարձան Մայր Աթոռ Սուրր Էջմիածին, ուր ժողովը շարունակեց իր աշխատանքը: Երրորդ և չորրորդ նիստերում քննարկվեցին աոաջին օրվա երկու նիստերում արծարծված խնդիրները, ուխտագնացության հայտագիրը, կենտրոնական և թեմական

62 ժ - յ -и ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1996

հանձնախմբերի հետագա անելիքները, աշխատանքային ծրագրերը, ինչպես նաև. օրակարգում տեղ գտած չնախատեսված հարցերը:

ժողովի ընդունած որոշման մեջ ասվում է . « 17 0 0 -ամյակի գործադիր մարմնի և ուխտագնացությանց հանձնախմբի ջերմ փափաքն է, որ մեր թեմական֊ եկեղեցական իշխանությունները, երիտասարդական, ընկերային, բարեսիրա­կան և ազգային բոյոր կազմակերպություններն իրենց ամբողջական աջակցու­թյունը բերեն ուխտագնացությանց այս հնգամյա հայտագրին, որի նպատակն է մեր Եկեղեցու զավակների մեջ վերստին արծարծկ ախտի և ուխտագնա­ցության ոգին, բարի նպատակի համար ճամբորդեւա և դեպի անծանոթ հորիզոններ հավատով դիմկու քաջությունը:

Ուխտագնացությանց նպատակներից մեկն է նաև հայ երիտասարդությանը, թե' հայրենիքում և թե' Սփյուռքում, գիտակից դարձնկ իր ավանդությանը, Ա ռհավական արժանիքներին ե պատմությանը, միաժամանակ նրանց ոգեշնչե- չով, որ մեր սուրբ վանքերն ու ուխտավայրերը, մեր նահատակաց մասունքները մերն են, այս սերնդինն են, որ փոխառնվկ են հաջորդ սերունդներից և որ այս սուրբ ավանդը՝ Հայաստան, Երկիր ուխտավայրը, գայիք սերունդներին հանՏնկը մեր պարտքն է » :

երեկոյան ժամը 18.30-ին տեղի ունեցավ * Հայաստան, Երկիր ուխտավայր» երկօրյա անդրանիկ ժողովի փակում՛ը: Բոլոր մասնակիցները հոկտեմբերի 26-ի կիրակի օրը մասնակցեցին Մայր Տանարում մատուցվող Սուրբ և անմահ Պատարագին, իրենց հոգու խոսքը հղեցին աո. Աստված' հայցելով հաջողություն նվիրական ցանկությունների իրականացման համար:

1996 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ժ-ԺԱ 63

ԱՐԱՐԱՏ ՍԱՐԳՍՑԱՆՀՀ ՆՊ Կենտրոնական պետական արխիվի տնօրեն

Փոքրաթիվ ժողովուրդները ավելի կարիք ունեն Մեծ բարեկամների: Հենց այդ- պիսիէ7 Է Ֆրիտյոֆ Նանսե֊ նը հայ ժողովրդի համար: •Բանի կան ու կլինեն Հայե­րը, այնքան ժամանակ նրանք խոր ակնածանքով ու անհուն սիրով կհիշեն Նանսենի անունը:

Մսւկիչ Արզումսւնյան:

1996-ի հոկտեմբերի 10-ին Նորվեգիսւյի մայրաքաղաք Օսլոյում բացվելու է հա­վերժության հետ քայլող հռչակավոր գիտնական, բևեռա խ ույզ, նանապար- հորդ, խոշոր մարդասեր, մեր ժողովրդի անզու­գական բարեկամ Ֆրիտյոֆ Նանսենի ծննդյան 135-ամյակին նվիրված միջազ­գային ընդգրկման փաս- " ՝է )Հ Հ Տտաթղթերի բնագրային ցուցահանդես, որտեղ պետք է ներկայացվեն աշխարհի այն բոլոր երկըրների արխիվներից, թան­գարաններից ու գրադարաններից հայտնաբերված Նանսենյան անհրաժեշտ նյութերը, որոնց հետ այս կամ այն նանապսւրհով առնչվել է Մեծ հումանիստը: Ա յդ' իր բնույթով եզակի, ցուցահանդեսի նախապատրաստմանն իր համեստ մասնակցությունն է բերել նաև Հայաստանի Հանրապետության Նորագույն պատմության կենտրոնական պետական արխիվը' տրամադրելով եղած հարյու­րավոր Նանսենյան փաստաթղթերից մի քանի արժեքավորները:

խորախորհուրդ է այն փաստը, որ ցուցահանդեսի բացման պատիվը, բազմաթիվ օտարերկրյա ներկայացուցիչների թվում, վերապահված է միայն Ամենայն Հայոց

Օ ս

64 Ժ--ԺԱ * ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1996

Կաթողիկոս Նորին Սուրբ Օծություն Տ . Տ . Գարեգին Աոաջինին: Նման վերաբերմունքը, մեր կարծիքով, երկու ժողովուրդների միմյանց նկատմամբ փոխադարձ սիրո ու վստահության լուո արտահայտության դասական դրսևորումն է, որի հիմնաքարը դրվել է Ֆրիտյոֆ Նանսենի կողմից:

«Նանսենը մեծ էր որպես բևեռախույզ, ավելի մեծ' որպես գիտնական, և է'լ ավելի մեծ՝ որպես մարդ»: Այսպես է բնութագրել Նանսենին նրա հայրենակից և հռչակավոր բևեռախույզ Հարալդ Սվերդրուպը: Ռոմեն Ռոլանը նրան կոչել է «Մեր ժամանակի միակ եվրոպական հերոս», իսկ գերմանացի հայտնի դեմոկրատ- լրագրող, խաղաղության Նոբելյան մրցանակակիր Կարլ Օսեցկին Նանսենին համարել է «Մարդկության բարի հաննար»: ժամանակակիցները նրան անվանել են «Աշխարհի քաղաքացի», «Աշխարհի խիղՏ»:

Նանսենը հողագնդի բոլոր ննշված ու հալածված ժողովուրդների անվերապահ պաշտպանն ու բարեկամն էր' անկախ նրանց ազգային պատկանելությունից:

Նանսենը, խորապես ցնցվելով աոաջին համաշխարհային պատերազմի արհավիրքներից, այն համարեց «խելահեղության մղձավանջ», որը կառավա­րությունները իրագործում են «իշխանության համար, միայն իշխանության համար»: Նա այդ և հետագա տարիներին ամբողջապես նվիրվեց խաղաղության հաստատման, պատերազմի հետևանքների վերացման, ռազմագերիների ու գաղթա­կանների դրության բարելավման համամարդկային հնչեղության գործին, որի շնորհիվ նրան հաջողվեց հարյուր հազարավոր ռազմագերիներ ու գաղթականներ վերադարձնել իրենց հայրենիք: Ուստի բոլորովին էլ պատահական չէին Ն ոյել- Բեկերի այն խոսքերը, երբ նա ասում էր, որ' «Չկար մի երկիր, որտեղ մայրերն ու կանայք արցունքներն աչքերին շնորհակալությամբ չհիշեին Նանսենի սխրա­գործությունը»:

Ա յդ համամարդկային ծառայությունը բարձր գնահատվեց: 1922-իդեկտեմբերին Նանսենին շնորհվեց խաղաղության Նոբելյան մրցանակ, որի համար պարգևատրվեց 122 հազար կրոնով: Նա ա յդ ամբողջ գումարը անմնացորդ նվիրաբերեց կարոտյալների օգնությանը:

Ինչպես ինքն է վկայում, նա հայ ժողովրդի պատմությանը ծանոթացել է դեռևս դպրոցական տարիներին, որը ընդամենը սահմանափակվել է; զուտ հետաքրքրության շրջանակներում: Սակայն 19-րդ դարի վերջին Թուրքիայի կողմից իր ազատության համար ոտքի ելած հայ ժողովրդի նկատմամբ գործադրված գազանությունները, առավել ևս երիտթուրքերի կողմից'իրականացրած վայրագ ցեղասպանությունը ցնցեցին Նանսենին: Ա յդ գործում լուրջ նշանակություն ունեցավ նաև 1920 թ. Ազգերի լիգայում Նանսենի ծանոթությունը Արշակ Սաֆրաստյանի հետ: վերջինս հետևողականորեն ծանոթացնում Էր Նանսենին հայ ժողովրդի անցած ուղուն, նրա պատմական նակատագրին, անկումներին ու վերելքներին: Ա յդ կապերը և Նանսենին հատուկ հետևողականությունն ու հետաքրքրությունը, դրանց գումարած Ազգերի լիգայում աշխատանքի բնույթը, հանգեցրին այն բանին, որ հայկական հարցն ու հայ գաղթականությանը խորհրդային Հայաստան փոխադրելու և տեղավորելու խնդիրները դարձան նրա էությունն ու կյանքի վերջին 10-ամյակի զբաղմունքի հիմնական առարկան: Նա իրավամբ գրում Է. «ինձ դժվար Է հավատալ, որ որևէ մեկը կարող է ծանոթանալ այդ նշանավոր ժողովրդի պատմությանը' առանց խորապես ցնցվելու նրա մեծ ողբերգությունից»: Իսկ

1996 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ժ-ԺԱ 65

ֆրանսիացի ականավոր գրող Հսւնրի Բարբյ՜ոլսը գրում էր. «Եթե բաժանես աոանձին դրվագների այն ողբերգությունները, որ ապրել է մարդկությունը իր գոյության ամբողջ ընթացքում, դրանցից ամենասարսափելին, անշուշտ, հայ ժողովրդի մարտիրոսությունն է»:

Հայ ժողովրդի ողբերգական վինակը խորապես հուզել էր Նանսենին դեռևս մինչև հայաստանյան այցելությունը: Այդ անհանգիստ հոգու ՛ու ջերմ սրտի տեր մարդը շտապել էր ծանոթանալ Կ. Պոլսում և Հունաստանում հանգրվանսւծ հույն և հայ գաղթականության կյանքին: Մատթևոս Արամ Գալանտերի վկայությամբ 1922 թ. նոյեմբերին բազմիցս հանդիպել ու զրուցել է Նանսենի հետ, որը խիստ մտահոգված էր հայերի վինակով. «Դժվար էր երևակայել մեկը,- գրում է նա,- որ ավելի հուսահատ ու տխուր ըլլար, երր խոսակցությունը հայերի մասին էր... Իր խորունկ կապույտ աչքերուն մեջ վիշտ կկարդացվեր, երբ կպատմեր իր տեսածները, իր կատարած ջանքերն ու դիմումները հայերի համար: Հանկարծ ըսավ ինձ. «Ջենք գիտեր, թե ինչ պետք է ընենք հայերոլ մա սին...», տեսակ մը հուսահատ պոռթկումով և բողոքով մը»:

Այդ սարսափներից հայության վւրկոլթյան հույսերը Նանսենը կապում էր Ազգերի լիգայի հետ և բոլորովին էլ պատահական չէր, որ Ազգերի լիգայի հենց առաջին նստաշրջանում նրա առաջարկությամբ մտցվեց Հայաստանը Ազգերի լիգայի անդամ ընդունելու հարցը: Ազգերի լիգան և նրա անդամ մեծտերությունները, պատնառաբանելով Հայաստանի սահմանների անորոշությունը, առարկեցին խնդրի դրական լուծմանը: Մեծ մարդասերը հանդես գալով այնտեղ, զգուշացնում էր. «Նախքան մենք այստեղ կվիճենք սահմանների հարցի շուրջ, պետք է հայ ժողովրդին փրկել ոչնչացումից, որպեսզի մարդ մնա այդ երկրռւմ բնակվելու համար... Ամեն մի օրն կ խիստ կարևոր նշանակություն ունի: Կարող է պատահել այնպես, որ մինչ մենք այստեղ վինում ենք, այնտեղ կկոտորվի հայ ժողովուրդը»:

Այդպես էլ եղավ: Ազգերի լիգան մերժեց քննարկվող հարցը, իսկ Արևելյան Հայաստանում բազմահազար հայեր յաթաղանի զոհ դարձան, և բազմաթիվ քաղաքներ ու գյուղեր ավերվեցին ու թալանվեցին քեմալական հորդաների կողմից: Նանսենը, բնութագրելով հայ ժողովրդի նկատմամբ կիրառված գազանություն­ները, զայրույթով շեշտում է, որ «թուրքական գազանությունները իրենց չափերով ու նողկալի դաժանությամբ գերազանցում են պատմությանը հայտնի բոլոր գազանությունները», և հայ գողգոթան էլ «իր նմանը չունի պատմության մեջ»:

Նաև նրա բազմաթիվ հարցապնդումներից հետո, վերջապես. Ազգերի լիգայի խորհուրդը 1924-ի հունիսի 12-ի որոշամբ հաստատեց «Նանսենի նախաձեռ­նությունը' ինքնության վկայագրեր տալու հայ գաղթականներին»: Նանսենյան անձնագրերը, դառնալով օտար ափերում իրենց թշվառ գոյությունը որոշ չափով բարելավելու միջոց, այնուամենայնիվ չէին լուծում գաղթականության խնդիրը ընդհանրապես: Ահա թե ինչու Նանսենը ամբողջապես իրեն նվիրեց հայ գաղթակ­անությանը Խորհրդային Հայաստան փոխադրելու և նրանց համար նպաստավոր պայմաններ ստեղծելու գործին: •

Նա, խորապես ուսումնասիրելով այդ հարցը, 1924 թ. սեպտեմբերի 5-ին զեկուցեց Ազգերի լիգայում, որը որոշեց Նանսենի գլխավորությամբ ստեղծել մի հեղինակավոր հանձնաժողով' Խորհրդային Հայաստանում անհրաժեշտ ուսումնա- սիրություններ կատարելու և այդ երկրամասում հայ գաղթականությանը տեղա-

66 Ժ-ԺԱ ԷՋՍ՜ԻԱԾԻՆ 1996

վոբելու նպատակով: Նանսենի այդ զեկուցում՛ը վերացական հիմ՛քի վրա չ ր կազմված: Նա իր ներկայացուցիչների միջոցով, սկսած 1920-ականի սկզրներից,սերտ կապեր էր ստեղծել Հայաստանի համապատասխան ներկայացուցիչների հետ.կատարվել էր անհրաժեշտ քննություն:

Ազգերի լիգայի որոշմամր Նանսենի գլխավորած հանձնաժողովը 1925 թ. հունիսի 4-ին Տրիեստից «Սամիրամիդա» /Շամիրամ/ շոգենավով Միջերկրական ծովով ուղևորվում է Հայաստան:

Նանսենը ծրագրել էր նանապարհին ծանոթանալ Հունաստանում և կոստանդնուպոլսում կուտակված դեոևս 1922 թվականին քեմալական վայրագու­թյունից 1,5 միլիոն հույն և 45 հազար հայ գաղթականների ողբերգական վինակին և պարզել, թե հայ փախստականների այդ թվսւքանակից որքանն են ցանկանում Հայաստան փոխադրվել: 11 հազար հայ փախստականներ անմիջապես տալիս են Հայաստան վտխադրվելու մասին իրենց համաձայնությունը: Այդ կապակցությամբ Նանսենը հանդիպում է Հունաստանի ու Կոստանդնուպոլսի հայկական ներկայա­ցուցիչների հետ և ստանում նրանց համաձայնությունը:

64-ամյա Նանսենի գլխավորությամբ հանձնաժողովը 1925-ի հունիսի 16-ին ժամանում է խորհրդային Հայաստան, որին Լենինականում /Գ յումրի/ ջերմորեն դիմավորում է Հայաստանի կառավարական հանձնաժողովը' Արամայիս Երզնկյա- նի գլխավորությամբ: Ողջույնի խոսքերի փոխանակության ժամանակ Նանսենը ասաց, որ «ինքն ուրախ է Հայաստանում գտնվելու և Արարատյան դաշտավայրում հայ ժողովրդի հետ հանդիպելու համար, մի ժողովուրդ, որի անցյալն ու պատերազմի ժամանակ ունեցած ծանր փորձություններն իրեն լավ հայտնի են»: Հունիսի 17-ին Նանսենի հանձնաժողովը ժամանում է Երևան ու անմիջապես ընդունվում ՀՍԻ>Հ ժողկոմխորհի նախագահ Ս. Լուկաշինի և Կենտգործկոմի նախագահ Ս. Համրարձումյանի կողմից, որտեղ Նանսենը հաղորդում է իր առաքելության նպատակը' նշելով, որ «եկել է գաղթականների տեղափոխության խնդրի հնարավորությունները պարզելու, եթե կառավարությունը հող տրամադրե­լու լինի»' նշելով, որ «տեղափոխման և տեղավորման հետ կապված ծախսերը կեոգացվեն արտասահմանից»:

խորհրդային Հայաստանի կառավարությունը, որը գաղթականության հայրենա­դարձության հարցը համարում էր պետական կարևոր նշանակության խնդիր, բնականորեն ոչ միայն համաձայնվում, ա յլև բոլոր անհրաժեշտ պայմաններն է ստեղծում հանձնաժողովի գործունեության համար:

Նանսենի հանձնաժողովը չէր գործում մեկուսի: Նրան ոչ միայն ուղեկցում, ա յլև համակողմանի օգնություն ու աջակցություն էին ցույց տալիս հայ մասնագետները, որը որոշակիորեն նպաստեց հանձնաժողովին' ծանոթանալու և ուսումնասիրելու Հայաստանի անջրդի ու նսւհնացած հողերը Սարդարապատի, Ղոերի /Աբուհայսւթ/, Կարասոլի և Զանգիբասարի շրջաններում ու որոշել այդ աշխատանքների իրականացման հետ կապված անհրաժեշտ գումարների չափերը:

Հանձնաժողովի ուսումնասիրությունների ընթացքն ու արդյունքները քննարկ­վում են ՀՍխՀ ժողկոմխորհին կից Գաղթականական և Նանսենյան հանձնա­ժողովների հունիսի 17-ից հուլիսի 2-ը կայացած միացյալ նիստերում և հանգում այն եզրակացության, որ չնայած խորհրդային Հայաստանում առկա են 100 հազար դեսյատին անջրդի հողեր, և որ Սարդարապատի դաշտի յուրացումը կհանդիսանա

1996 1-.Չ.ՍԻԱԾԻՆ Ժ-ԺԱ 6 7

գաղթականության տեղավորման հիմնարար միջոցը, այնուամենայնիվ ելնելով ֆինանսական մեծ ծախսերից, հանձնաժողովը կանգ է առնում Արուհայաթի, Կւսրասուի և Ջանգիրսւսարի 33 հագար ղեսյատին հողերի յուրացման ծրագրի վրա, որի իրականացման դեպքում կտեղավորվեին 25-30 հագար գաղթականներ: Հայաստանի կառավարությունը միաժամանակ համաձայնվում է Նանսենի' կառա­վարությանը ներկայացված 1925 թ. հուլիսի 1-ի հուշագրի րոլոր պահանջներին: Ծրագրով նախատեսված հողատարածքների յուրացման համար պահանջվում է 9 միլիոն ռուբլի /900 հագար ֆունտ ստ եռինգ/, որը պետք է ձեռք բերվեր օտարերկրյա փոխառությունների ձևով:

Անջրդի հողերը ուսումնասիրելու ընթացքում հանձնաժողովը մտնում է Մոլլա- Գյոկչա /Բամբակաշատ/ գյուղ, որի 3500 բնակիչներից 2000-ը բարբարոսաբար կոտորվել Էին թուրքերի կողմից: Նանսենը այդ առթիվ գրել է- «Այդպիսին Է հայ ժողովրդի պատմությունը: Այս լայն աշխարհում կա" Լւս մի ժողովուրդ, որն անընդհատ ենթարկված լինի նման դաժան տառապանքների: Բայց կա՞ արդյոք մի ժողովուրդ, որը պատմության մեջ ցուցաբերած լինի այնպիսի ամուր կենսահաս­տատ ուժ' բախտի բոլոր դաժան փորձությունների մեջ»: Միաժամանակ, ելնելով Հայաստանում սկսված վերականգնողական к ստացած խոր վերքերի ապաքինման գործընթացից, զարմանքով ընդգծում Է. «Գուցե ոչ մի երկիր այնքան չի տառապել այս պատերազմում, որքան Հայաստանը, բայց հինգ տարիների հմուտ ու եռանդուն աշխատանքն Էապես բարելավել Է դրությունը»:

Չնայած խիստ զբաղվածությանը, Նանսենը ունենում Է բազմաթիվ հանդի­պումներ, լինում Հայաստանի տեսարժան վայրերում:

1925 թ. հունիսի 19-ին Երևանում հրավիրված ուսուցիչների հանրապետական համագումարը նրան ընտրում Է համագումարի պատվավոր նախագահ, որի առիթով Նանսենն ասել Է. «...որ շատ զգացված Է սրտառուչ հանդիպումից, որ ինքը դեռ մանկությունից հրազել Է լինել Հայաստանում' քաղաքակրթության այդ օրրանում, և ա յժմ, տեսնելով Հայաստանի հին մշակույթի հիանալի հուշարձանները և բնակչության աշխատանքային ու ստեղծագործական ծարավը, վերջնականապես համոզվել Է, որ հայ ժողովուրդը այժմյան պայմաններում ամուր կանգնած Է իր վերածննդի ուղու վրա »: Նա խոստացավ իրենից կախված ամեն ինչ անել, որպեսզի օգնի հայրենիք վերադառնալու արտասահմանում տառապող հայ գաղ­թականներին:

Նա լինում Է Երևանի Պետական համալսարանում, որտեղ ընտրվում Է համալսարանի Գիտխորհրդի պատվավոր անդամ, և իր շնորհակալական խոսք՛ում ասում Է, որ «ինքը չափազանց զգացված Է և աշխատելու Է ամեն կերպ օգտակար լինելու համալսարանին»:

Նանսենի վրա մեծ տպավորություն Է գործում Շիրակի ջրանցքի բացման արարողությունը, որին անձամբ մասնակցում Է նա: Ա յդ կապակցությամբ արտասանած իր խոսքում ասում Է. «Հա յ ժողովրդի տարեգրության մեջ սկսվում Է նոր դարաշրջան... Այս գործը, որից ստացանք հրաշալի տպավորություն, կատար­ված Է ուժեղ ու խելոք ժողովրդի կողմից, որը համեստ միջոցներով, բայց նպատակասլաց կերպով, երկար տարիների տանջանքներից, զրկանքներից, պատե­րազմի արհավիրքներից ու ավերածություններից հետո, պատրաստ Է կառուցելու իր երջանիկ ապագան: Մեր տեսածներից համոզվել ենք, որ եթե այդ ընդունակ ու նպատակասլաց ժողովուրդը խաղաղություն ունենա, ապա նա արագությամբ

68 Ժ-ԺԱ է&Ս՜ԻԱԾԻՆ 1996

կօգտագործի իր երկրի շատ հարուստ հնարավորությունները և կստեղծի հայրե նական նոր օջախներ հազարավոր ու հազարավոր ընտանիքների համ՛ար: Ամբողջ քաղաքակիրթ աշխարհի համակրանքն է վայելում՛ Հայաստանի ձեռներեցությունը ստեղծելու մ՛ի ազգային օջախ-ապրելսւվայր. եթե ոչ բոլոր հայերի համ՛ար, ասրս այնպիսի օջախ, որին հեովում" գտնվող ամ՛են մ՛ի հայ համ՛արեր իր իսկական հայրենիքը»:

Լենինականում* որդեկորույս մ՛ի խում՛բ մ՛այրեր Նանսենին են ներկայացնում իրենց դիմումը, որում նշելով միայն 1920 թվականին թուրքերի կողմից գերեվարված 12000 հայ երիտասարդների մասին, շարունակում են. «Մենք' տանջված մայրերս, արցունքներն աչքերիս խնդրում ենք Ձեր օգնության ձեոքը մեկնել 1ւ ազատել մեր դժբախտներին»: Հունիսի 22-23-ին նա շրջագայում ե Լենինականի ամերիկյան որբանոցներն ու արհեստանոցները, որտեղ ապրում, սովորում ու աշխատում էին 11000 անչափահասներ: Այդ կապակցությամբ, արդեն Եվրոպայում, Նանսենը գրել է, որ ինքը «Հայաստանում տեսավ աշխարհում որբ երեխաների ամենամեծ հավաքը» к «իր այցի երջանիկ պահերից մեկն էր նստել

■ փրկված հայ երեխաների հետ к միասին նաշակել որբի սնունդը ապուրն ու հացը»:

Նանսենի ուշադրությունից չվրիպեց նաև Էջմիածինը' հայոց հոգևոր կենտրոնը: Նա ընդունվեց Ամենայն Հայոց Գևորգ 5-րդ Սուրենյանց Վշտալի կաթողիկոսի կողմից, եղավ Մատենադարանում և ընդգծեց, որ «ինքը և իր հանձնաժողովի անդամներն իրենց շատ բախտավոր են համարում լինելով հայերի կուլտուրական հին կենտրոնում, հայտնելով միաժամանակ, որ ինքը և իր հանձնաժողովի անդամները անելու են այն բոլորը, ինչ հնարավոր Է, որպեսզի Հայաստանի կուլտուրան ծաղկի ու բարգավանի»: Նանսենի վրա զարմանքի ու հիացմունքի խոր տպավորություն Է թողնում Էջմիածնի Մայր Տանարի ու Հոիփսիմեի վանքի կառուցողական հանճարիմաց արվեստը: Նա հետագայում, իր աշխատության մեջ ընդգծելով Հայ Եկեղեցու դերն ու նշանակությունը հայ ժողովրդի ազգահավաքման ու ազգապահպանության, մշակույթի, նարտարա- պետության ու հոգևոր կյանքի մյուս բնագավառներում, միաժամանակ, իրեն հատուկ նրբանկատությամբ, նշում Է քրիստոնեական եկեղեցաշինության ասպարե­զում հայ ժողովրդի առաջնությունը: Ինչպես ինքն Է գրում, «Պետք հ հիշել, որ Հայաստանն առաջին երկիրն Էր, ուր քրիստոնեությունն ընդունվեց որպես պետական կրոն: Այդպիսով այն ժամանակ չկար քրիստոնեական եկեղեցա­շինության ձևերի փոխառման հնարավորություն, և հայերն ու վրացիները մաքառելով, աստիճանաբար ստեղծեցին իրենց սեփական ոճը»:

Հանձնաժողովի ծրագիրն ավարտելուց հետո Նանսենը Հայաստանի հեռագրա­կան գործակալության թղթակցի հետ հանդիպման ժամանակ ասաց. «Հայաստանն ու հայ ժողովուրդը շատ են տուժել վերջին տասնյակ տարիների ընթացքում, սակայն ես միանգամայն համոզվեցի, որ Խորհրդային Հայաստանը, ապրելով խաղաղ պայմաններում, կարող Է լիովին դարմանել իր վերքերը և վերականգնել իր տնտեսությունը»: Անդրադառնալով Հայաստանի անջրդի հողերի յուրացման ու գաղթականությանը փոխադրելու խնդիրներին' հավաստիացնում Է, որ Եվրոպա վերադառնալով «ես անմիջապես աշխատելու եմ այդ հողամասերի ոռոգման նյութական հնարավորություններ ստեղծելու ուղղությամբ: Ես իմ հանձնաժողովի

1996 ԱԶՍ ՚ԻԱԾԻՆ Ժ-ԺԱ 69

կողմից հայտում եմ, որ մ՛ենք սլիաի անենք, ինչ որ հնարավոր է, հասնելու համար մեր միսիայի բարեհաջող ավարտին, եթե որևէ դեպքում չկարողանանք իրականացնել այն նպատակը, որի համար եկել ենք, դրա մեղքը ո'չ մեր հանձնսւժողովինն ե. ո'չ էլ խորհրդային կառավարությանը»:

Նանսենն ընտրվել է Հայաստանի Օգնության կոմիտեի «Մշտական պատվավոր անդամ» ե. մինչև վերջ գործուն մասնակցություն է բերել նրա աշխատանքներին արտասահմանում:

Հայաստանից վերադարձի նանապաբհին, հուլիսի 4-ին «Մարտակոչ» թերթին հայտնում է հետևյալը. «Շատ ուրախ կլինեմ, եթե իրոք կարողանամ որևէ օգտակար գործ կատարել Հայաստանի համար, որն օժտված է մեծ հնարավորու­թյուններով և ունի մի առաքինի ու աշխատունակ ժողովուրդ: Ցանկալի է, որ այդ գեղեցիկ երկիրն ու ժողովուրդը, որն այնքան դժբախտություն է տեսել, վայելի խաղաղ ու երջանիկ ապագա»:

Հայաստանում Նանսենի միսիայի բարեհաջող ավարտից հետո սկսվեց նրա գողգոթան Ազգերի լիգայի լաբիրինթոսում, որը շատ քիչ էր տարբերվում Հայոց Գողգոթայից: Ազգերի լիգայում Հայաստանի ու հայ գաղթականության հարցերի վերաբերյալ ընդգծված կերպով իրար էին բախվում երկու հակադիր տեսա- կետները՝ նանսենյան պարզ, մարդասիրական ու նշմարիտ և Ազգերի լիգայի ու նրա անդամ մեծ տերությունների և նրանց գործակիցների շահադիտական, քաղաքական և վերջապես' անմարդկային տեսակետները:

1925-ի հուլիսի 28-ին Նանսենի կողմից Ազգերի լիգային ներկայացված զեկուցագրում հստակորեն նշված էին այն բոլոր պայմանները, որոնց ապահովման դեպքում կիրագործվեր Հայաստանի անջրդի հողերի ոռոգման և գաղթակա­նության տեղափոխման, ու տեղավորման մասին նախատեսված ծրագիրը: Նա զեկուցագրում ընդգծում էր այն միտքը, որ «Հայկական Հանրապետությունը... պետք է դիտել որպես գոյություն ունեցող միակ օջախը, ուր ցրված հայերը կարող են հավաքվել»: Սակայն Ազգերի լիգան, քողարկելով իր քաղաքական նկատա­ռումները, ամեն կերպ ձգձգում է այդ պարզ հարցի լուծումը, որը ստիպեց Նանսենին նույն թվականի սեպտեմբերի 12-ին Լիգայի Ընդհպնուր ժողովում հիշեցնել հայ ժողովրդի տառապանքների, «Դաշնակիցների» համար նրա թափած արյան և վերջիններիս անկատար խոստումների մասին:

Սակայն Նանսենը դեռևս փայփայում է բարձրացված հարցի լուծման համար Ազգերի լիգայի հետ կապած հույսերը: Նա 1925-ի սեպտեմբերի 29-ի նիստում ունեցած իր ելույթում համառորեն բացատրելով «Դ ժվա ր» ու «անկարելի» հասկացությունների տարբերությունը, գտնում է, որ «դժվար»-ը այն է, որ կարելի է կատարել անմիջապես, «անկսւրելին» այն է, որ մի քիչ ավելի ժամանակ է խլում անելու:

Նշելով խնդրի լուծման նանապաբհին եղած ու լինելիք դժվարությունները, նա ընդգծում է, որ «Երևանի հանրապետությունը միակ հողամասն է, ուր մենք կարող կլինենք ազգային օջախ կառուցելու հայ ժողովրդի համար: Սա կլինի իսկական հայկական օջախ, և բոլոր հայ կուսակցությունները, ինչ քաղաքական երանգ ф ունենան, համաձայն են այդ բանում, և նրանք նորոգհլ են իրենց աջակցության գրավականը հանձնաժողովի աոաջ: Նրանք կարծում են, որ Բելգիայի չափ մի երկիր, բա յց միայն 1.200.000 ազգաբնակչությամբ, կարող կլինի ա յժմ Եվրոպայում գտնված հայ գաղթականներին իր ծոցում տեղավորել»: Նա,

70 Ժ-ԺԱ ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1 9 9 6

շեշտելով առաջադրված խնդրի իրագործմ՜ան գործի դժվարությունները, այնու ամենայնիվ համարում է հնարավոր к գտնում, որ այն «...նստաշրջանի ու կառավարությունների համար մի փորձնական պարագա Է' հաստատելու ապագա­յում, թե իրենց խոստումները մի բան ներկայացնում են, թե ոչ.

Շարունակելով ելույթը, նա անհրաժեշտ ե գտնում կանգ առնել Ջեմրեռլենի к սեսիայի նախագահի արտահայտած «աշխարհի բարոյական զինաթափման» к «միջազգային նոր հոգու ստեղծման» գաղափարին к ընդգծված շեշտադրությամբ ասում. «Ստույգ Է նաև, որ բավական չէ միայն ասելը, պետք է նաև գործել: Մենք չենք կարող սպասել, որ այդ նոր միջազգային հոգին ինքնիրեն գա: Մենք պետք է գործենք, որպեսզի ստեղծենք այն»:

Ջնայած այն բանին, որ ժամանակի ընթացքում խորանում է Նանսենի հիասթափությունը Ազգերի-լիգայի նկատմամբ, որի հետ նա մեծ հույսեր էր կապում, այնուամենայնիվ չէր կորցնում իր լավատեսությունը: Նա հայ հայտնի հասարակական գործիչ Արշակ Սաֆրաստյանի հետ ժնևում զրուցելիս ասում է. «Թ վում է, թե արևմտյան տերությունների կառավարությունները...կմերժեն գաղթականներին օգնել: Երբևիցե նակատագիբը նրանց կպատժի: Չկասկածեք դրանում»:

Այդպես կ եղավ:Երբ Նանսենը վերջնականապես համոզվեց, որ Ազգերի լիգան մեծ

տերությունների կամոք ձախողում է իր' տարիների փայփայած ծրագրի իրակա­նացումը, 1927-ի սեպտեմբերի 24-ին Լիգայի ասամբլեայում ցասումնալից ելույթունեցավ և , ներկայացնելով ա յդ պետությունների կողմից իրենց երբեմնի դաշնակցին' հայ ժողովրդին տված խոստումները, հայտարարեց. «Ա յս ամբիոնից ես կոչ եմ անում Ազգերի լիգայի բոլոր անդամներին, Եվրոպայի ու ամբողջ աշխարհի ժողովուրդներին ոտքի ելնել' փրկելու Եվրոպայի պատիվը, որն այնքան ժամանակ կմնա արատավորված, քանի դեռ անկատար կմնան խոստումները»:

Մինչև Ազգերի լիգայի այդ նիստը, Նանսենը, մարգարեաբար կանխազգալով Արևմուտքի քաղաքագետների վերաբերմունքը, գրում է. «Դուք քաղաքագետներ, դուք' պետական մարդիկ, հանգիստ թողեք բարձրագոչ բառերը, որպեսզի մարդկանցից չկորզեք նրանց հավատի վերջին կայծը, որ չնայած ամեն ինչին, ժողովրդի պատմության մեջ ինչ-ոբ սրբազան բան կա :... Արդարություն ևւ որոնում դու, հեգ մարդկային արարած, որտեղ ես դու ուզում գտնել ա յն»:

Հիսաթափված Ազգերի լիգայի գործելակերպից, որը, ըստ էության, վերածվել էր արևմտյան մեծ տերությունների քաղաքական խաղերի իրականացման գործիքի, մեծ մարդասերը հրաժարվեց նրա աշխատանքներին մասնակցելուց:

Սակայն Նանսենի այդ հրաժարականը բոլորովին էլ չէր նշանակում հայկական հարցից ու հայ գաղթականության խնդիրներից հրաժարում:

Նա իրեն հատուկ հաստատակամությամբ ու եռանդով ձգտեց ա յլ նանա - պարհներով հայթայթել գաղթականությանը խորհրդային Հայաստան փոխադրելու և տեղավորելու համար անհրաժեշտ ֆինանսական միջոցները: Նրա գլխավորու­թյամբ ստեղծվում է Միացյալ հայկական կոմիտե, որում ընդգրկվեցին հայ ժողովրդի բարեկամներ Անգլիայից, Ամերիկայից, Ֆրանսիայից, Բելգիայից և այլ երկրներից, ինչպես նաև Կարմիր Iйաչից ու այլ կազմակերպություններից:

1996 ԱԶՍԻԱԾԻՆ сЬ-ԺԱ 71

Նանսենի մ՛իսիայի մ՛արդասիրական նշանակությունը մ՛իջազգային արձա­գանքներ ունեցավ: Դրա վաո դրսևորում՛ներից մ՛եկն էլ Միջազգային Բանվորական Օգնության կոմիտեի 1928 թ. սեպտեմբերի 19-ի դիմումն Էր «Մեծարգո Նսւնսենին», որով, գնահատելով նրա հերոսական աշխատանքները տառապյալներին օգնելու գործում, իր պատրաստակամությունն Է հայտնում աջակցել նրան' հայ փախստականներին Խորհրդային Հայաստան ներգաղթելու գործին: Դիմումում ասված Է. «Մենք հավատացած ենք, որ եթե Դուք Ձեր վրա վերցնեք Հայկական Հանրապետությանն օգնելու համար միջազգային գումար ժողովելու նախաձեռ­նությունը, մենք մեր կազմակերպության օգնությամբ կարող ենք նույնիսկ հիմա նարել մի քանի միլիոն մարկ: Մենք հնարավոր գտանք ժնև ' Ձեզ մոտ ուղարկել մեր Կենտրոնական Կոմիտեի նհրկայսւցուցչին, որպեսզի Ձեզ հետ բանակցություններ վարի այդ հարցի շուրջ: Մենք պատկերացնում ենք, որ Դուք կկազմակերպեք Միջազգային Կոմիտե, որի նախագահը կլինեք Դուք, իսկ մենք կմոբիլիզացնենք մեր բոլոր կազմակերպություններն աշխարհում' անցկացնելու համերաշխության գործողություններ, ցույցեր, զեկուցումներ նկարներով, հանգանակություններ»:

Նանսենն իր հայանպաստ գործունեության ընթացքում մշտական սերտ համագործակցության մեջ Է եղել Հայ Բարեգործական Ընդհանուր Միության և մասնավորապես նրա նախագահ Պողոս Նուբար փաշայի և ընդհանուր քարտուղար Լևոն Բաշալյանի հետ և դժվար պահերին մշտապես դիմել Է նրանց օգնությանը: ՀԲԸՄ-ն և նրա ղեկավարները ոչ միայն Նանսենի հաւ[ւստարիմ բարեկամներն Էին, ա յլև նյութակւսն գործնական մեծ օգնություն Էին ցույց տալիս' նրա ձեռնարկած մեծ գործի իրականացմանը:

Չնայած ծանր հիվանդությանը /Նանսենի զգայուն սիրտը սկսել Էր իրեն զգացնել տալ/, նա ապաքինվելուց հետո նախւսձեոնեց մի հեռավոր ճանապարհոր­դություն Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների և Եվրոպայի քաղաքներով, ուր ունեցավ բազմաթիվ հանդիպումներ, կարդաց հայկական հարցին նվիրված դասա- խոսությունների շարք, նույն թեմայով հրատարակեց մի շարք հոդվածներ, որոնցից գոյացած գումարները ամբողջապես տրամադրեց 7000 հայ գաղթականների Խորհրդային Հայաստան տեղափոխելու նպատակին:

Սակայն Նանսենի գործունեությունը չսահմանափակվեց վերը նշված խնդիր­ների շրջանակներում: Նա Հայաստանի ու հայ ժողովրդի մասին կարողացավ հավաքել արժեքավոր հարուստ նյութ, որն ամփոփեց «ՕյՇՈՈՕա АгГПеШЭ» /Հայաստանում/ սքանչելի աշխատության մեջ: Այն անմիջապես թարգմանվեց անգլերեն, ֆրանսերեն, գերմաներեն ու հոլանդերեն լեզուներով:

Այս աշխատանքը նա վերջացնում Է հետևյալ տողերով.«Եվրոպայի ժողովուրդները և պետական մարդիկ հոգնել են հավիտենական

հայկական հարցից: Հասկանալի Է. այդ հարցում նրանք միշտ անհաջողության են մատնվել: Արդեն Հայաստան անունը նրանց նիրհող խղնի մեջ հիշեցնում Է այն խորտակված կամ անկատար խոստումների չարագույժ շարանը, որոնց իրակա­նացման համար նրանք երբեք մատը մատին չխփեցին: Խոսքը վերաբերում Է միայն մի փոքր, արյունաքամ, բա յց տաղանդավոր ժողովրդի, որը սակայն զուրկ Է նավթաբեր հողերից ու ոսկու հանք երից:

վա՜՞յ հայ ժողովրդին, որ նրան ներքաշեցին եվրոպական քաղաքականության մեջ: Նրա համար ավելի լավ կլիներ, եթե նրա անունը երբեք ոչ մի եվրոպական

7 2 Ժ-ԺԱ ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1996

դիվանագետի շուրթերին չլիներ: Սակայն հայ ժողովուրդը երբեք չհուսահաավհց: Նա իր համառ մշտական աշխատանքով սպասում էր. սպասու Ր 1'“ ր.

սպասում Է մինչև օրս»:Բացարձակ նշմարիս. Էր գերմանական գրող վոլֆ գա նգ Զոնթագը. որ

հավասարության նշան Էր դնում հայ ժողովրդի նկատմամբ իրականացրած արևմտյան տերությունների դիվանագիտական խաղերի և թուրքական վայրագ բնաջնջման գործելակերպի մեջ' գրելով. «Մի՞թե նույնքան զայրացուցիչ չէ «Կուլտուրական տերությունների» սպանիչ պասսիվությունը, որքան թուրքեր , կատարած արյունախում նողկալիությունը: Հայաստան... իմպերիալիդմն ինչպիսի հազվագյուտ ուժով է մերկացրել իր ողջ դաժանությունը, իր ցինիկ երկդիմիքաղաքականությունը»:

Այստեղ անարդար կլինի չհիշել Նանսենի ավագ դստեր' Լիվ Նանսեն֊Հոյերի խոսքը այդ աննման հումանիստի մասին հայ ժողովրդի վինսւկի կապակցությամբ: Նա գրել է . «Նանսենը բազմիցս օգնել է գաղթականներին, բայց նրա վրա ամենածանր տպավորությունը թողել է հայերի ողբերգությունը: Ա յդ խիզախ, տաղանդավոր, բարձր կուլտուրայի տեր փոքր ժողովուրդն իր ողջ պատմության ընթացքում, սկսած հնագույն ժամանակներից, տառապել է պատերազմից ու ամեն կարգի արհավիրքներից, իսկ մեր ժամանակներում նրան բաժին է ընկել մեծագույն դժբախտություն, և նրա նակատագիրը դասավորվել է անհեթեթ կերպով: եվ այստեղ քիչ մեղք չի ընկնում Եվրոպայի վրա. ոչ մի փորձ չկատարվեց փոխելու որևէ բան, մինչև որ թուրքերը սկսեցին ամբողջ հայ ժողովրդի հետևողական ոչնչացումը: Իսկ հետո, երբ կենդանի մնացածները փորձեցին կարգավորել իրենց կյանքը, ղեկավար քաղաքական գործիչները ցույց տվին, որ մոռացել են այդ ժողովրդի գոյության մասին: Հայրս մինչև իր վերջին օրերը չէր կարող մոռանալ այն հիասթափությունը, որ պատնառեց նրան Ազգերի լիգայի անգործությունը»:

Նանսենի' հաղթանակներով թագադրված փառավոր կյանքում բացառություն եղավ հայկական հարցը, որը դարձավ նրա կյանքի ամենամեծ, բայց անկատար գործը: Ա յդ կապակցությամբ ֆրանսիացի գյւրծիչ Ռ. Ռեստելուեբերը գրել է. «Նանսենը հայկական հարցին նվիրաբերելով իր հոգին ու մարմինը, իրեն կրկնակի պարտավորված էր զգում: Առաջինը, անկասկած, այն պատնառով, որ նա, ելնելով մարդասիրական խոր զգացումներից, ակամայից նետվում էր դժբախտների պաշտպանությանը: Երկրորդ' գուցե այն պատնառով, որ այդ դժբախտները հենց հայեր էին... տաղանդավոր ու աշխատասեր մի ժողովուրդ, որը հրաշքներ է գործել պատմության մեջ», բայց ապրել «ահավոր ողբերգություն»: Ընդգծելով Նանսենի անկատար իղձերը հայկական խնդրում, Ռեստելուեբերը շարունակում է. «Ա յս աշխարհից հեռանալիս Նանսենի ամենամեծ վիշտը այն էր, որ աոաջին անգամ նրան չհաջողվեց հասնել իր առջև դրված նպատակին»:

1930 թ. մայիսի 13-ին դադարեց բաբախելուց աշխարհի տառապյալների վշտով ծանրաբեռնված Նանսենի ջերմ սիրտը' անհուն վիշտ պատնառելով ոչ միայն նորվեգացիներին, ա յլև աշխարհի ողջ առաջավոր մարդկությանը: ժամա­նակակիցներից մեկի բնութագրմամբ' ‘«Եթե Նանսենին ծնեց Նորվեգիան, ապա նրան կորցրեց ամբողջ աշխարհը»:

Նորվեգիան այդ օրերին ողողվեց աշխարհի տարբեր ծայրերից հոսող ցավակցական հեռագրերով: Մասնավորապես դրանցում աչքի են ընկնում Մայր

1996 ԱՋՍ՜ԻԱԾԻՆ ժ -сЬЦ 73

Հայաստանից ու սփյուռքից ստացվածները: Սփյուոքոււք ու Հայաստանում լույս տեսնող լրագրերը իրենց սրտի խոսքը ասացին Մեծ հումանիստի մահվան առիթով:

Փարիզի «Երևան» լրագրում հրատարակվեց Տ . Զավենի խոսքը, որն անձամբ ծանոթ էր Նանսենին: Նրանում ասված է. «Գնաց Նանսենը... րայց այդ շիտակ, անխարդախ, վեհանձն նկարագրի տեր մարդու անունը թանկագին է խորհրդային և մասնավորապես հայ աշխատավորության համար», որովհետև ՜«ան ամուր կեցավ անոնց կողքին, անշահախնդիր ու անայլայլ անձնվիրությամբ մը, մինչև վերջին շունչը»:

Հ.Բ.Ը.Մ.-ը իր օրգանում գրեց, «հա յ ազգը անմոռաց երախտագիտությամբ պիտի պահե այս բարձրահոգի մարդասերին հիշատակը: Տոքթ. Նանսենի բողոքարկու կոչերը Ազգերու ընկերության ատենագրոլթյանց մեջ պիտի մնան որպես արատ մը քաղաքակրթության և արդարության անունով գործող պետոլ- թյանց վրա: Անիկա հոյակապ ընդվզում մը ունեցավ ժնևի մեջ, վերջին անգամ, երբ Հայաստանի ծրագիրը, զոր այնքան խանդաղատանքով փայփայած էր, ջուրը

աշխարհիս մեծերը: Իր անունը սերտորեն կապված պիտի մնա մեր ազգին ժամանակակից փոթորկալից պատմության հետ»:

Նանսենի մահից հետո նրա հիշատակին նվիրված երեկոյում Անգլիայի հայ գաղութի ներկայացուցիչը իր ելույթում նշեց. «Ա յդ մարդն անվախ կերպով, առանց իր մասին մտածելու, իր վրա վերցրեց մի գործ, որպիսին չէր կատարի մեծ տերությունների ոչ մի ներկայացուցիչ: Միայն նրանք, ովքեր նրա հետ մոտիկից են հանդիպել, կարող են լիովին դատել այդ խնդրի ամբողջ բարդության մասին, թե ինչպիսի վիթխարի դժվարություններով է նա պայքարել, ինչպիսի անսահման համբերություն ու տակտ է ցուցաբերել ամենաբարդ իրավինակներում: Միայն նրանք, ովքեր իրենք են կապված եղել այդ գործի հետ, կարող են հասկանալ, թե հայ ժողովուրդն ինչքան է պարտական նրան: Նա այնքան խորն է ցնցվել հայ ժողովրդի ողբերգությունից ու անարդարությունից, ոբպիսիք նա ապրեց, որ հիանալի իմանալով, թե ինչպիսի արգելքներ ու անախորժություններ պետք է հաղթահարել, այնուամենայնիվ, ամբողջ հոգով նվիրվեց հայ ժողովրդի գործին և Ազգերի լիգայի ու մեծ տերությունների առաջ պարզ ու աներկմիտ ձևով շարադրեց նշմարիտ փաստերը:

Մենք' հայերս, միշտ կսիրենք ու կմեծսւրհնք նրան և խոր շնորհակալությամբ կխոնարհվենք նրա անվան առաջ...»:

Հայաստանի ժողկոմխորհը Նորվեգիայի Արտաքին գործոց նախարարությանը և Ֆրիտյոֆ Նանսենի ընտանիքին հղած հեռագրում հայտնել է. «խորապես ցնցված ենք խիզախ ճանապարհորդի, գիտնականի ու մեր անկեղծ բարեկամի' Ֆրիտյոֆ Նանսենի մահով: խորհրդային Հայաստանի կառավարությունը և աշխատավոր ժողովուրդը երբեք չի մոռանա այն ջանքերը, որ գործ էր դնում մեծ գիտնականը խորհրդային Միության և մասնավորապես խորհրդային Հայաստանի աշխատավորությանը օժանդակելու գործում»:

Իսկ Օսլոյում խորհրդային դեսպան Ս. Կոլոնտայը Նորվեգիայի պրեմիեր մինիստր 8ու. Մովինքերին գրած նամակում նշում է, որ Նանսենը «մարմնա­վորում էր այն լավագույնն ու վեհը», ինչ ունի նորվեգական ժողովուրդը: Այդ «փառապանծ նորվեգացին համաշխարհային քաղաքացի է բ » և նրա «մահը անբուժելի վիշտ է պատՏառում համընդհանուր մարդկությանը»: Նա ընդգծում է Նանսենի ծառայությունները խորհրդային քաղաքացիներին, որ «նրա մաբդա-

74 Ժ-Ժ1Լ ԱՋՍ՜ՒԱԾԻՆ 1 9 9 6

սիրական գործն ապրում հ Միության ժողովուրդների հիշողության ւքհջ -> Լւ «իր միլիոնավոր հայրենակիցները» իրենց սրտերում վաո են պահում «մեծ քաղաքացու ժողովրդական ու սիրելի անունը», «անհունորեն սգում նրա մահը»:

Նանսենի մահը վերջակետը չհանդիսացավ հայ к նորվեգ ժողովուրդների անխորտակ բարեկամության:

Նանսենի գծած նանապարհը շարունակվեց նոր ժամանակներում ու պայմաններում: Մեծ մարդասերի ավագ դուստր Լիվ Նանսեն-Հոյերը. շարունա­կելով հոր գործը, այդ բարեկամությունը բարձրացրեց մի նոր աստինսւնի: «Հորս մասին» իր փսուավոր աշխատության մեջ նա հատուկ գլուխ նվիրեց հայ ժողովրդի պատմությանը: Նա շարունակեց կապերը այն բոլոր հայազգի գործիչների հետ. որոնք մոտիկից к ընդհանրապես աոնչվել էին Նանսենի հետ: Նա 1955 թ. ապրիլի 19-ին Նանսենի լավագույն բարեկամ Արշակ Սաֆրաստյանին գրւււմ էր. որ՛ «Դուք' հայերդ, եղել եք հորս «Սրտի զավակները», ինչպես ասում են մեզ մոտ: Ողբերգական նակատագիրը այդ խիզախ ժողովրդին' նրա հնագույն մշակույթով, արվեստով, նարտարապետությամբ к երաժշտությամբ, ա յդ սքանչելի երկիրը հիացրել է նրան մինչև կյանքի վերջը, աոաջ բերել սեր ու կարեկցանք: Իհարկե նա հիանում էր ձեզնով: 8անկացած մարդ, որը սիրտ ունի և ընդունակ է մտածելու, նույնը կաներ»:

Մտորելով մեր ժողովրդի մասին' Լիվ Նանսեն-Հոյերը գրում է. «Ձեր խիզախությունը, ձեր համբերությունը, ձեր անխախտ հայրենասիրությունը ձեզ դարձրել են ամուր ու պահպանել ձեր ժողովրդին... Մոլորակի վրա և ոչ մի այլ ժողովուրդ չունի նման հավատ»:

Խոսելով Նանսենի նկատմամբ հայ ժողովրդի տածած ջերմ սիրո մասին, ասում է. «Տեր շնորհակալությունը հորս և ուրիշներին, որոնք փորձել են օգնել ձեզ, հավերժական է : Ձեր հարգանքը նրա հիշատակի նկատմամբ անկեղծ է և հանդիսանում է վիթխարի հուշարձան նրան, ավելի լավ, քան ցանկացած քանդակը քարից, քան բոլոր պերնախոս բառերը, քանզի այն ապրում է ձեր սրտերում»:

Ստեփան Շահպազին 1955 թ. հուլիսի 19-ի գրած նամակում կարդում ենք. «Կարո՞ղ է արդյոք մարդկային երևակայությունն ընկալել այնքան ողբերգություն ու տառապանք, այնքան անարդարություն, ինչպես նաև այնքան խիզախություն ու տոկունություն: Առնվազն ես կարող եմ ասել, որ ձեր ժողովրդի մասին գրել եմ սիրով և արցունքով: Ձեր մտքերը այսօրվա Հայաստանի մասին հիանալի են: Դա ապացուցում է, որ հորս կանխատեսումը հայերի ապագայի մասին' նրանց ունակություններով ու աշխատասիրությամբ նիշտ է » :

Լիվ Նանսեն-Հոյերը իր աշխատության' մեր ժողովրդին նվիրված բաժինը եզրափակում է հետևյալ խոսքերով. «Լավագույն հուշարձանը հորս' հայերի հավերժական շնորհակալությունն ու սերն է նրա նկատմամբ»:

Հազար անգամ իրավացի է Լիվ Նանսեն-Հոյերը, քանզի հավերժության հետ քայլող Մեծ մարդասերը իր հաստատուն բնակությունն է հաստատել նույնպես հավերժության մշտական ուղեկից հայ ժողովրդի սրտում:

Քանի ապրում է հայ ժողովուրդը, նրա մեջ կապրի Նանսեն Մարդը, քանզի անմահ է մեր ժողովուրդը: Անմահ է հայ և նորվեգ ժողովուրդներիբարեկամությունը:

1996 Ա&Ս՜ԻԱԾՒՆ Ժ-ԺԱ 75

ՀԱԿՈԲ ՔՅՈՍԵՅԱՆ

ՀԱՏՎԱԾՆԵՐ Ս.ԵՊԻՓԱՆ ԿԻՊՐԱՑՈԻ «ԽԱՐՍԽԵԱԼ» (АГКУРОТО!) ԵՐԿԻ ՀԱՅԵՐԵՆ ԹԱՐԳՄԱՆՈԻԹ6ՈԻՆԻՑ

Հւսյրաբանությանը քաջ հայտնի այս աշխատությունը Արևելւս-քրիստոնեական մտքի կարևորագույն հուշարձաններից մեկն է (374) Նրա մեշ մեկտեղված են քրիստոնեական աստվածաբանության այն բոլոր նվաճումները (Երրորդւսբա- նություն, Քրիստոսաբանություն և հատկապես Սուրբ Հոգու աստվածաբանություն), որոնք Եկեղեցին հաստատագրել էր վերջին հիսնամյակի (325-374) ընթացքում: Աշխատության եզրափակիչ մասում զետեղված են երկու Հավատո Հանգա­նակներ, որոնցից մեկը գրեթե բառացիորեն համապատասխանում է Կ. Պոլսի Հանգանակին, մյուսի ծագումը պարզված չէ 2 : Ինչպես նկատել է Հ . Ց . Գաթրճյանը, Հայ Եկեղեցու Հավատո Հանգանակը նույնական է տվյալ երկի վերջում (գլ. 119) զետեղված Կ. Պոլսի Հանգանակին, որն իրականում այլ բան չէ, քան Նիկիո Հանգանակը3 (աննշան տարբերություններով)4 : Այս իրողությունն ինքնին վկայում է այն կարևոր դերի մասին, որ խնդրո աոարկա աշխատությունը կատարել է Հա յ Եկեղեցու դավանաբանության պատմության մեջ: Նույնքան կարևոր դեր է վիճակվել Ս. Եպիփանի մյուս' «Դեղա տ ուփ» (Пспюрюу) աշխա - տությանը, որ հայացվել է Ե դարում ամենայն հավանականությամբ Եզնիկ Կողբացու ձեոքով և ընդարձակորեն օգտագործվել նրա « Եղծ աղանդոց»-ում5: Պետք է ենթադրել, որ «Խարսխեալ» երկը նմանապես թարգմանվել է Ե դարում: թա՜նն այն է , որ այդ երկից մի քանի հատվածներ զետեղվել են է դարում կազմված « ԿԸիք հւաաւոոյ» դավանաբանական ժողովածուի մեջ6 : Հա յ

1 Տե՛ս М 1{гпе, РС. է. 42, со1. 11-236:2 Տե՜ս Г. В . Ф л ор овск и й , Восточпые отцы IV века, Париж, 1931, с. 201.3 М 18пе, РО. է. 42, со1. 232-233:4 Հ . 8 . Գաթրճեան, Հանգանակ հաւատոյ, որով վարի Հայաստանեայց Եկեղեցի,

քննութիւն հանգանակին ծագման, հեղինակի եւ ժամանակի վրա, Վիեննա, 1891, Էշ 27: Հ . Ց . Տաշեան, Մատենագրական մանր ուսումնասիրութիւնք, հտ. Ա, Վիեննա, 1895, Էշ 84:

^ Հ . Գ . Գալեմքեարեան, Նորագոյն աղբերք Եզնկայ Կողբացտյ, Վիեննա, 1919:6 «Կնիք հաւատոյ Ընդհանուր Սուրբ Եկեղեցւպ...» աշխատ. Կարապետ եպս.

Տեր-Մկրտչյան, Էջմիածին, 1914, Էշ 26-31: Ներկա հրապարակումը (բնագիր Ա) հաստատում Է Կարապետ եպիսկոպոսի թեաբար հայտնած միտքը հատվածիս «]սւսրսխեալ»-ի մաս լինելու վերաբերյալ (Ներածութիւն, Էջ ХЬУШ): Սակայն պետք Է նկատել, որ այդ քաղվածքը ոչ թե «1սւսրսխեալ»-ի մեջ զետեղված Հավատո Հանգանակի մի բեկորն Է, ինչպես կարծում Է գիտնականը, այլ բերված Է այդ աշխատության մեկ այլ մասից:

76 Ժ-ԺԱ ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1996

միջնադար յան մատենագրության մեջ այս երկի վայելած հեղինակության և կիրառման մասին է անուղղակիորեն վկայում Մխիթար Այրիվանեցին: Իր ժամա­նակագրության մեջ նա հիշում է նաև Ս. Եպիփւսն Կիպրացու այս աշխատու­թյունը. « ՀպովմուԸք չար աղանդոց նԵրձուածողաց, որք ի սկզբսւԸԷ աշխարհի սերմանեցան ընդ ժամանակս ժամանակս, որ ի հեթանոսաց եւ ի կարծիս քրիստո- նէութեան ազգի ազգի խաւարայիՕ շառաւեղք վերաբուսեա[ք հակառակ Եկեղեցտյ Քրիստոսի, զոր կարգեաց սքանչկիս այս Եպիփան զպատճաոս եւ զարմատս եւ զժամանակս իւրաքանչիւր ի գիրսն իւր, որ անուանեայ կոչի Ունիւկորոս, այսինքն' Հաւատոյ գիրս, զոր Պարունակաց Եպիփան կարդան*1:

Հայ մատենագրության մեջ տարտղնված են զանազան հատվածներ Ս. Եպիփանի խնդրո աոարկա երկից: Արդեն հիշատակեցինք «Կնիք հաւատոյ»-ում վկայաբերված հատվածների մասին: Հունարեն բնագրի հետ այդ հատվածների հարաբերության չափն ու բնույթը պար գել է ԼշԵօո-ը8: «Կնիք հաւատոյ»-ում վկայաբերված ընդարձակ հատվածը գոյացել է «1սարսխեւսլ»-ի III-VIII, Х-Х1, ЬХХХ1 գլուխների տարբեր մասերի համակցումից. Ш./со1. 21 В 13-16/, IV /со1. 21С 10-24 В 4 [հատվածս ամփոփ վերապատումն է բնագրի], V /со1. 24 В4-25 А 7/.У1 /со1. 25 А 8-28 А 6/, VII /со1. 28 А 7-29 А 4/, VIII /со1. 29 А 5-32 А 11/, X /со1. 36 А 9-В 5/, X I /со1. 36 С 1-14/, ЬХХХ1 /со1. 169 А 10-В 13/:

Р բնագիրը, որ ձեռագրերում հանդիպում է նաև «Ի Պարունակաց գրոց վասն յարութեան մեռելոց» խորագրովս, հրատարակվում է համաձայն Մաշտոցի անվան Մատենադարանի թիվ, թիվ 3782 (= А թ. 57ա-58ա), 993 (= В թ. 214ա-215ա) ձեռագրերի: Այս միավորը կազմված է հունարեն բնագրի ЬХХХП-ЬХХХГУ, ԼXXXVI-ԼXXXVIII գլուխների և ЬХХХ1Х գլխի սկզբնամասի համակցումից. ЬХХХН /со]. 172 А 4-В 11/, ЬХХХШ /со1. 172 С 1-173 А 9/, ЬХХХ1У /со!. 173 А 10- С 15/, ЬХХХУ1 /со]. 176 С 8- 177 В 7/, ЬХХХУП /со1. 177 В 8- 180 А 6/, Ц О О т П /со1. 180 А 7 - ն 9/, ЬХХХ1Х /со1. 181 А 1-3/:

Գ բնագիրն իբրև քաղվածք վկայաբերված է Ժ- ԺԱ դդ. հեղինակ Ստեփանոս Ասողիկ Տարոնեցու Տիեզերական պատմության մեջ1̂ : Այն քաղված է բնագրի ЬХ1 գլխից և, ինչպես պարզել է Б е Б и г а п с !-^ 1, համապատասխանում է հունարեն բնագրի Паута у ар биуата тсо ©еьо... սկսվածքով հատվածին /с о ! . 125 С 6-11/:

7 «Մխիթարայ Այրիվանեցւոյ ժամւսնակագրութիւն», Ս. Պետերբուրգ, 1867, էջ 61, Հ. 8 . Տաշետն, նշվ. աշխ., էջ 86:ո1. ЬеЬоп, Լշտ с! էՅէւօոտ թՅէոտ^սշտ йгеециев ճս Бсваи с!с ]а Ро1-"Кеуие й'Швимге Տշօ16տւՅտէւգսշ", է. X X V , 1929, р. 16:

9 Տե'ս Հ. Գ . Ջարբհանալեան, Մատենադարան հայկական թարգմանութեանց նախնեաց, վենետիկ, 1889, Էջ 416, Տաշեան, նշվ. աշխատ., Էշ 86-87, «Մայր ցուցակ հայերէն ձեոագրաց Մատենադարանին Մխիթարեանց ի վենետիկ», հտ. Р, կազմեց Հ . Ռարսեղ վրդ. Սարգիսեան, վենետիկ, 1924, էջ 215-216, 273:

10 «Ստեփանոսի Տարօնեցւոյ Ասողկան Պատմութիւն Տիեզերական» (աշխատ. Ս. Մալխասեանց), Р տպ., Ս. Պետերբուրգ, 1885, էջ 223-224:

1 1 М. Ое Оигапй, ՇւէՅէւօոտ Ր3էոտէւ4ս6տ сЬег ЁПеппе с!с Тагоп, - "А гш етаса”, Ме1ап8ез մ՚շէսճշտ А гтетеп п ев, Vеո^տе, 1969, р. 1 20 :

1996

«

ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ժ-ԺԱ 77

Դ բնւսգրիրը որպես վկայություն բհրված է «Տե ա ո ն Խա չկա յ Հայոց Կաթողիկոսի Բան խոստովանութեան պատասխանի յունաց գրոյն, զոր արձակեալ էր աո նա մետրոպոլիտն Մելետինոյ» խորագրով թղթում12: Այն քաղված է ЬХХХ գլխից Ա համապատասխանում է հունարեն բնագրի '0 аитос; ©еос;. о аитос; &у0рсогтсх; սկսվածքով հատվածին /со1. 168 С 9- Б 3/:

Այս նույն քաղվածքից մի փոքրիկ հատված վերապատումով՛ վկայաբերված է նաև «Մւսհակսւյ Հայոց Կաթողիկոսի ընդդէմ երկաբնակացն նեսստրականացն» թղթում 13 Ա Ասողիկի Պատմության մեջ ,4 :

Ա

Երանելուն Եպիփանու եպիսկոպոսին Կիպրւսցւոց

III. Թէ Հայր եւ միայն ճշմարիտ Աստուած է, Միածինն եւ միայն ճշմարիտ, վասն զի միայն ի միոջէ Միածինն եւ միայն Սուրբ Հոգին Աստուած ճշմարիտ՝ Երրորդութիւնն ի միութիւն, եւ մի Աստուած' Հայր եւ Որդի եւ Սուրբ Հոգին: ճշմարիտ է Աստուած Հայր, ճշմարիտ է Աստուած Որդին, ճշմարիտ է Աստուած եւ Սուրբ Հոգին. Հոգի Աստուծոյ է Հոգի ճշմարտութեան. Եբբորդութիւն ի միում անուան թուեալ:

IV. Հայր է լոյս ճշմարիտ. Որդի լոյս ճշմարիտ եւ ի ճշմարիտ լուսոյն եւ ի ճշմարիտ Աստուծոյ, զմի գզաւրութիւն Աստուածութեանն իտստովանեսցուք:

V. Դոյնպէս եւ վասն Մուրբ Հոգւոյն թէ' Երթամ, նա գա' Հոգին ճշմւսր- տութեան, եւ պատմէ զԱւծելոյն իւր մարդկան1 . զճշմարիտ ծնեալն ի ճշմարտէ, զանստեղծն, զանեղծանելին, զանփոփոխելին' զհանապազին ի հանապազէն, ի Ցովհաննէ քարոզեցեալն զհանապազէն: Քանզի' «Որ էն, ասէ Մովսէս, աոաքեաց զիս»2 , եւ Ցովհաննէ. «Որ էրն ի ծոց Հաւր' նա պատմեաց մ ե զ »3 էն է Որդի, էն է Հայր, Որ էն աո էին' ի նմանէ ծնեալ, ո'չ միացութիւն ընդ Հաւր, ո'չ սկսեալն ի յելն, բայց միշտ Որդի հարազատ ընդ Հաւր ծնաւն Որդւոյ: Քանզի ո'չ էր ժամանակ, յորժամ Հայր ո'չ էր, եւ ո'չ երբէք էր ժամանակ յորժամ Որդի չէր ընդ Հաւր միայնի, զի թէ էր ժամանակ, յորժամ ո'չ էր Հայր, Հայրն արդեաւք եւ ինքն Որդի էր այլոց Հայր, մինչեւ լինել նմա Հայր Միածնին, եւ կարծեցեալք ի Հայր բարեպաշտել՝ կատարեալ ամբարշտեն: Քանզի յԱստուած ո'չ ժամանակ եւ ո՜չ ամանակ եւ ո'չ դոյզն մասն ժամանակի, եւ ո'չ անհատ ժամու եւ ո'չ քթթումն ական, եւ ո'չ բարձրութիւն մտաց ընդունի, այլ որչափ եւ վերասցի քո միտք, զՈրդի տեսանէ ընդ Հաւր, քանզի անունդ է նշանակելի, զի յորժամ Որդի կոչես, Որդի ասելով՝ իմա' զՀա յր, զի Որդտյ հայր իմանի, եւ յորժամ գոչես զՀա յր, նշանակես զՈրդի:

՝ 2 Տե'ս Գիրք թղթոց, Թիֆլիս, 1901, էշ 313-314:13 « Կարողակից աոնել զհողեղինին ...Աստուածութիւն ժողովեա ց». Գիրք

թղթոց, էջ 448:14 «Ինքն Աստուած Ինքն մարդ... զերկրայինն ընդ Աստուածութեան». Ասողիկ,

Պատմութիւն, էջ 214, М. Бе Бигапй, նշվ. աշխ., թ. 120:• 1 Հմմտ. Ամովս Դ 13, Ցովհ. ԺՋ 7, 13-14:

2 Ելք Գ 14:3 Ցովհ. Ա 18:

78 Ժ-ԺԱ ԷՋՍ՜ԻԱԾԻՆ 1 9 9 6

VI. Իսկ յորժւսմ կար ես իշխել եւ ասել, եթէ ո'չ էր Հայրն հայր, զի եւ զՈրդի իշխեսցես ասել չգոլ: իսկ եթէ ո'չ իշխես պատիւ յաւելուլ ի Հա յր, քանզի Աստոււսծութիւնն ի նմին կա եւ ո'չ կարաւտի յւսւելուածոյ՝ ո'չ ւիաոաց. ո'չ յաասջ մատուցման, ուսի'ր չհայհոյել, ո' որ մարտնչիս ընդ հաւատոյ, մանւսւանդ թէ զանձն ի հաւատոյ հալածելով, կամ հաւատայ ի Հայր յանեզրակւսն՝ ճշմարստւթեամբ ծնեալ զՈրդի, եւ միշտ արդարեւ զՈրդի ծնեալ: Քանզի Որդի միշտ գոյր ընդ Հաւր, ո'չ եղբայրակից, այլ՝ Որդի հարազատ' ի Հաւրէ ծնեալ բարութեամբ. եւ ո՛չ եթէ մատուցանելով Որդի համագոյ նման Հաւր, ո՛չ միագոյ, այլ համագոյ, քանզի ո՛չ է միացութիւն Հաւր եւ ո'չ եղբայրակցութիւն, այլ համագոյ, այսինքն է՝ արտաքոյ Հաւր ծնեալ, որպէս ոմանք պատրանս ի մէշ բերեն աոնելով կամին ասել զՈրդի, եւ ո'չ ճշմարտութեամբ: Իսկ մի բնութիւն հաւատոյ զհամագոյն ասելի է. զի թէ ասես համագոյ՝ լուծեր զզաւրութիւն Սաբելի. զի ուր համագոյութիւն է. անձնաւորութեան նշանակ է , իսկ անձնաւորութիւն նշանակէ զՀա յր . եւ անձնաւորութիւն նշանակէ զՈրդի, եւ անձնաւորութիւն' զՍուրբ Հոգին: Ցորժամ զհամագոյն ասէ, ո՞չ աւտար ի նոյն Աստուսւծութենէն նշանակէ, այլ Աստուսւծ յԱստուծոյ զՈրդի եւ Աստուած յԱստուծոյ զՀոգին, յԱստուածութէնէ ո'չ երիս Աստուածս. քանզի ո'չ է բազում աստուածութիւն յԱստուած. մի է մեր Աստուածս, որպէս եւ երանելին ասէ Մովսէս. «Տ է ր Աստուած քո Տէր մի է » 4 : Իսկ ի ձեոն երից անուանց մի է Աստուածութիւն՝ Հաւր եւ Որդւոյ եւ Սուրբ Հոգւոյն նշանակ է, եւ ո'չ երկու որդիք. քանզի միածին է Որդին: Իսկ Սուրբ Հոգին Սուրբ Հոգի է Աստուծոյ, որ միշտ Աստուած ընդ Հաւր եւ Որդւոյ, ո'չ աւտար յԱստուածոյ գոլ՝ ի Հաւրէ ելանելով եւ յՈրդւոյն աոնելով. Այլ Որդին Միածին անհասանելի, եւ յԱստուծոյ ո'չ օտար՝ ի Հաւրէ եւ յՈրդւոյ. ո'չ միացութիւն է Հաւր եւ Որդւոյ եւ Սուրբ Հոգւոյն, այլ Երրորդութիւն միշտ է՝ ի նմին գոյութենէ. ո'չ այլ գոյութիւն արտաքոյ Աստուածութեանն, ո'չ այլ Աստուածութիւն արտաքոյ գոյութեանն. այլ գոյն Աստուածութիւն, ու ի նմին Աստուածութենէ է Որդի եւ Սուրբ Հոգին:

VII. Եւ Հոգին Սուրբ Հոգի, եւ Որդին Որդի, բայց Հոգին ի Հաւրէ ելանելով5 եւ յՈրդւոյ աոնելով6, որ քննէ զխորս Աստուծոյ՝ պատմելով զՈրդւոյն յաշխարհի, սրբելով զսուրբս ի ձեոն Երրորդութեանն, երրորդ անուանութեամբք' Հայր եւ Որդի եւ Սուրբ Հոգի. Գնացեք, ասէ, մկրտեցէ՜ք յանուն Հաւր եւ Որդւոյ եւ Սուրբ Հոգւոյն7. վերակնիք շնորհին միութիւն Երրորդութեանն: Ո'չ օտար ի թուոյն, ո'չ որոշեալ յանուանակոչութենէն, ո'չ աւտար ի պարգեւս, այլ մի Աստուած, մի Հաւատ, մի շնորհ, մի Եկեղեցի, մի մկրտութիւն. քանզի միշտ Երրորդութիւնն Երրորդութիւն է, եւ ո'չ երբէք յաւելուած ունի, այսպէս թուեալ՝ Հայր եւ Որդի եւ Սուրբ Հոգի. ո'չ միացութիւն է Սուրբ Երրորդութեանն եւ ո'չ որոշումն է ի սոսին յիւրեանց անձ միութենէ: Իսկ յանձնսսորութեանն կատարման կատարեալ Հայր, կատարեալ Որդի, կատարեալ եւ Սուրբ Հոգին՝ մի Աստուածութիւն է մի կատարումն, քանզի ոչինչ է յԵրրորդութեանն հաստելի կամ յաւելուած լինելի:

Արդ, Հայր Որդի ծնանի, բայց ո'չ ժամանակ, յորժամ ո'չ էր Որդի, քանզի եւ ո'չ Հայր երբէք ի ժամանակի Հայր կոչիւր, այլ էր միշտ Հայր, էր միշտ Որդի, ո'չ եղբայրակից, այլ Որդի՝ ծնեալ անպատումն եւ անուանեալ անհասանելի, ընդ Հաւր

4 Ռ Օր., Ջ 4. Մարկ. ԺԲ 29:5 Տե՜ս Ցովհ. ԺԵ 26:6 Տե՜ս Ցովհ. ԺՋ 14,15:7 Մատթ. ԻԸ 19:

1996 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ժ-ԺԱ 79

հանապազ գոլով, եւ ո'չ եյւբէք պակասեսւլ: Ցէաթենէ Հայր միշտ անեղ եւ անեղծ եւ անհասանելի. Որդի ծնեսղ, այլ անստեղծ ել անհասանելի. Սուրբ Հոգին միշտ՝ ո'չ ծնանելի եւ ո'չ ստեղծանելի, ո'չ եղբայրակից, ո'չ հաւրեղբայր, եւ ո'չ հաւ գոլով եւ ո'չ թոոն, այլ ի նմին գոյութենէ՝ ի Հաւր եւ յՈրդւոյ եւ Սուրբ Հոգոյն. քանզի « Հոգի է Աստուած»: ®

VIII.. Իսկ յիւրաքանչիւր անուանց միանունք ո'չ ունին զերկրորդն, քանզի Հայրն Հայր, եւ ոչինչ է այլ նմանագիր Նմա, եւ ո'չ այլ ոք Հաւր լծակցեալ, զի մի' Ռ /երկու/ աստուածք. եւ Որդին Միածին Աստուած ճշմարիտ յԱստուծոյ ճշմարտէ, ո'չ զՀաւր անելով զանուն եւ ո'չ աւտար ի Հաւրէ, այլ Որդի Հաւր գալով: Իսկ Միածին, զի անուանեսցի մի Որդի. Աստուած յԱստուծոյ, զի զմի ունի Աստուած Հայր, եւ Որդի կոչի Միածինն: Եւ Հոգին Սուրբ ո'չ ունելով զանուն Որդւոյ, եւ ո'չ զՀայր, այլ Հոգին Սուրբ՝ այնպէս կոչելի է , ո'չ աւտար ի Հաւրէ. քանզի Միածինն ասէ՝ Հոգին Հաւր9, եւ՝ Որ ի Հաւրէ ելա նէ10, ել' Ցինէն ա ոցէ11. զի մի' աւտար կարծեսցի ի Հաւրէ եւ յՈրդւոյ, այլ ի նոյն էական Աստուածութենէ: Հոգին Սուրբ՝ Հոգի ճշմարտութեան, Հոգի Աստուծոյ, Հոգի մխիթարութեան, միանուն կոչեցեալ' չանելով զնմանն եւ ո'չ ումեք հաւասարելի, այլ Հոգւոյ. եւ ո'չ կոչիլ յանուն Որդւոյ եւ կամ անուանիլ յանունութիւն Հաւր, զի մի' ի մի անուն նմանունք կարծեսցին: Բայց զի Աստուած, այլ Հայր Աստուած եւ Որդի Աստուած. է Հոգի Հաւր եւ Հոգի Քրիստոսի, ո'չ ըստ ի մեզ զուգմանց, որպէս ի մեզ շունչ եւ մարմին, այլ ի մէշ Հաւր եւ Որդւոյ, ի Հաւրէ եւ յՈրդւոյ, Երրորդութեամբ. քանզի՝ Գնացեք, ասէ, մկրտեցէ՜ք յանուն Հաւր եւ Որդւոյ եւ Սուրբ Հոգւոյն12: Զի թէ մկրտէ Հայր, յանուն իւր' յանուն Աստուծոյ եւ կատարեալ կնիքն յանուն Աստուծոյ կնքեալ է ի մեզ: Մկրտէ եւ Քրիստոս յանուն իւր' յանուն Աստուծոյ, եւ կատարեալ է կնիքն ի մեզ յանուն Աստուծոյ: Ո*վ իշխեսցէ պատերազմել ընդ իւր ոգիս, եւ զՀոգին Սուրբ աւտար յԱստուածութենէն ասելով, քանզի եթէ յանուն Աստուծոյ կնքիմք' եւ յանուն Որդւոյ եւ յանուն Սուրբ Հոգւոյն. մի կնիք է Սրբոյ Երրորդութեանն, եւ ապա մի զաւրութիւն է Աստուածութեան Երրորդութեանն:

X. Քանզի մի է Աստուած յՈրդւոջ, եւ Որդի է Հաւր' հանդերձ Սուրբ Հոգւովն, եւ վասն այնորիկ Սուրբն ի Սուրբս հանգուցեալ է : Հայր ճշմարիտ յանձնա- ւորութեան, Որդի ճշմարիտ յանձնաւորութեան, եւ Սուրբ Հոգին յանձնաւորութեան. Գ /երիս/ գոլով' մի Աստուածութիւն, մի էութիւն, մի փաոաբանութիւն: Մի Աստուած անուանեցեր զՈրդի, ըմբոնեցեր ի մի մտաւք զԵրրորդութիւնն: Ընկալար զՀոգին Սուրբ, արժանացար զաւրութեան հայրենւոյ եւ Որդւոյն Աստուծոյ: Փաոաւորեցեր զՀայր' նշանակեցեր զՈրդի եւ զՀոգի Սուրբ. Որդի է Որդին եւ Սուրբ Հոգի է Հոգին Սուրբ, այլ ո'չ աւտարացեսւլ Երրորդութիւնն ի միութենէ, կամ յինքնութենէ: Իսկ պատուի Հայր ըստ այնմ, զի Հայր է. իսկ պատուի Որդի ըստ այնմ, զի Որդի է ճշմարիտ, պատուի եւ Հոգին ճշմարիտ, զի ճշմարիտ է Հոգի Աստուծոյ: Այնպէս ասէ Որդին. Որ պատուէ զՀայր, պատուէ եւ զՈրդի 13 . քանզի յասելն Հայր՝ զՈրդի նշանակես եւ զՈրդի պատաես, եւ պատուելով զՈրդի' պատուէ զՀայրն, ո'չ կրտսեր զՈրդին ասելով Հաւր:

8 Ցովհ. Դ 24:9 Մատթ. ժ 20:10 Ցովհ. ԺԵ 26:* ՝ Հմմտ. Ցովհ. ԺՋ 14: 1 2 Մատթ. ԻԸ 19:՝ 3 Հմմտ. Ցովհ. Ե 23:

8 0 Ժ-ԺԱ ԷՋՍ՜ԻԱԾԻՆ 1996

XI. Քանզի թէ ի մեզ ի մարդկան այնպիսի խորհարդք. ԳԻ ո'* կրտսերւսգոյ ք կամիմք զորդիս եւ ի վայր քան զհայրենի պատիւն, քանզի եւ յորդիս անարգա ք ի հարս համարեալ են, ո* պատուեսցէ ճշմարսւութեամբ գոլ զՀա յր Գ՚ՓՈԻ մեկնեալ ի հայրենի փաոացն կարծելով. ո'չ աոաւել անպատուէ փոխանակ պաաոփ, յանգիւոութենէ յաղթեալ: վասն զի Որդի յայտնէ զՀայր ա սկոփ « Ոչ ոք գիտէ զՀայր, բայց Որդին, եւ ո'չ ոք գիտէ զՈրդին, բայց Հայր . իսկ իշխեմ ասել, եւ ո'չ զՀոգի ոք գիտէ, բայց Հայր եւ Որդի, յորմէ էղանեն եւ յորմէ աոնուն»:

/ * / Քանզի Ինքն Աստուած գիտէ, զԻնքնն Քրիստոս քարոզէ եւ զԻնքնն Սուրբ Հոգին յայտնէ արժանեաց: Իսկ ի Գիրս սուրբս Երրորդութիւն մեզ պատմի եւ հաւատսղի եւ անքննելի, եւ անհակաոակելի եղելոց լսսալաց: Իսկ ի հաւատոյս յայսմանէ փրկութիւն շնորհի. Ի հաւատոց է արդարութիւն՝ աոանց գործոց աւրինւսց15: Գրեւսլ է եթէ՝ Ի լրոյ հաւատոյ ոգին Քրիստոսի տուեալ լինի ւսպրե- ցելոցն16 : Բայց հաւատ ամենայն քարոզացն ձայնիւ այս նշանակի, որպէս ես կարծեմ ի միտ աոեալ ի Գրոց Սրբոց' երեք սուրբք, երեք սրբակիցք, երեք իրագործք, երեք իրակիցք, երեք անձինք, երեք անձնակիցք, միմիանց էակիցք: Երրորդութիւն այսոփկ կատարի, երեք էք' մի կամակցութիւն, մի Աստուածութիւն ի նոյն էութենէ, ի նոյն զաւրութենէ, ի նոյն անձնաւորութենէ. նմանիք նմանոց հաւասարութիւն շնորհին գործի' Հաւր եւ Որդւոյ եւ Հոգւոյն: Բայց զորպիսութիւն նոցա անկարեմք յուսուցանել:

ЬХХХ1. Ասէ յԱւետարանին. Մկրտեցէք զնոսա յանուն Հաւր եւ Որդւոյ եւ Սուրբ Հոգւոյ17: Բայց ի մէշ էիցս ո'չ միացութիւն նշանակեաց զՈրդին ի Հայր, եւ ո'չ միացութիւն զՍուրբ Հոգին ի Հայր եւ յՈրդի, այլ զՀայր գիտէ Հայր ճշմարիտ եւ զինքն ճշմարտեցոյց անձնաւոր Բանն, եւ Հոգին նորա անձնաւոր Հոգի եւ Հոգի ճշմարտութեան՝ անստեղծ, անյեղլի, անայլայլելի: Բայց ո'չ որպէս կարծեսցէ ոք նենգաւորութիւն բերելով ի հաւատն եւ զմերձաւորութիւն նորա ծածկելով եւ նենգելով աո լսաւղսն, զի «Ք ն նէ զսիրտս եւ զերիկամունս Աստուած» եւ ասէ եթէ՝ հաւատ ա՞ս, զի Հայր Հայր եւ Որդի Որդի եւ Սուրբ Հոգին Հոգի Սուրբ, ո'չ խոստովանելով երիս անձինս ի միում էութեանն: Բայց ո'չ այլ ասեմ գոյութիւն արտաքոյ Աստուածութեանն, եւ ո'չ այլ Աստուածութիւն արտաքոյ էութեանն. այլ վասն այսպիսւոյ ստուգագոյն զէութիւնն կոչեմք, զի մի' այլեւայլ տեսումն ասասցուք Աստուածութեան Երրորդութեանն:

Ռ

Երանելւոյն Եպիփանու Եպիսկոպոսի Կիպրացւոյ ի Հաւատոց գրոց

Ь Х Х Х Н . Եւ արդ, զանշարժ խոստովանութիւնն, որ յաւրինացն եւ ի մարգարէիցն եւ յաւետարանչացն եւ յաոաքելոցն^ մինչեւ ի ժամանակս ի տիեզերական եկեղեցւոջն անապականութեամբ պահեալ եւ ըստ ժամանակի ի ձեոն

14Մտթ. ԺԱ 28, Ղուկ. Ժ 22: Հմմտ. Հոովմ. Գ 28:

16 Հմմտ. Գաղատ. Գ 2:17 Մատթ. ԻԸ 19:18 Սաղ. է 10:

1996 ԱՋՍ՜հԱԾՒՆ Ժ-ԺԱ 81

հերձուածողսւց զնոյն հաւաւո եւ զյոյս եւ զփրկութիւն մեր հալւսծեալ: Աո համբերութիւն ընկալեսղ եկեղեցւու սրբոյ2 ի սուն եկեղեցւոյ ճշմարտութեան^ աղանդո]ն ըստ իւրւսքանչիւր ժամանակի զինքեանս ապականելով ել եկեղեցւու սրբոյ արտաքս հանելով4 , եւ յեկեղեցւու զինքեանս արհամարհելիս էտեւեցուցեալ 5 , որպէս եւ6 առժամայն: Դարձեալ ասեմ զոմանց, որք եւ զանդրանկութիւնսն կարծեն բերել առ ոմանս, որք յԵգիպաոս կրաւնաւորք են եւ ի Թեբայիթ ' եւ այլոց այլոց8 կողմանց զնմանսն աղանդոյն խորհելով9 : Եւ որք ասեն, թէ յւսրութիւն մեռելոց մարմնոցս ո'չ այսրէն, այլ յայլոց ուրումն յայսմանէ իբրեւ յեղելեւսցն10 այսպիսեացն11, եւ յառասպելս համարեալ զԱստուծոյ ճշմարտութիւնն եւ զւսնշարժելի12 մեր յոյսն: վասն որոյ հարկաւորիմ միւս անգամ ասել:

ЬХ Х Х Ш .. Քանզի անհաւատքն ուրանան զամենայն վասն յարութեան: Իսկ չարահաւատքն անարժանսւպէս եւ անզգայութեամբ ի ճշմարտութեան յուսոյն անկան: Եւ հեթանոսք իսկ, որ բնաւին ուրանան զյարութիւն վասն բազում ամբսւրշտութեւսնն, զի ի նոցանէ ելեալ սւնաւրէնութիւն, ատեն զյարութիւնն13. որք զԱստուած ոչ ճանաչեն եւ՝ զՆորին պատուիրանն, բայց յարիցեն թէպէտ եւ ոչ կամին: Ինքեանք իսկ արարածք յայտնապէս զնոսա յանդիմսւնեն՝ ցուցւսնելով1* հանապազ զյարութեան տեսումն: վա սնզի15 մտանէ աւր, եւ16 մեռելութեւսն նմանեցուցանեմք զաւրինակ նիրհմամբ գիշերւպ, ծագէ տիլ զմեզ յսւրուցանելով՝ զյարութեան ցուցանելով զաւրինակ1' , կթին պտուղք եւ երեւումն գոյիցն կտրին' զմեր աստի18 հրաժարումն ցուցանեն դէմքն: Սերմանի երկիր եւ բուսուցանէ, զի թաղեալքն զկնի թաղմանն19 յարիցեն: Մարախ մեռանի' թաղեալ յինքենէ զծնունդս յերկրի եւ յետ ժամանակի երկիր մեռեալսն 20 յարուցանէ: Իսկ սերմանիք արդեանցն սերմանի ն եւ նախ մեռանին եւ ապա ի կատարումն գան, քանզի եթէ ոչ մեռանին' ոչ կենդանասցին: Կնիքս ի մեզ Աստուած արար ի ձեռն եղնգանց տասն2 տասն յարութեան23 վկայս, այլ իբրեւ ի ձեռն պսակի ի վերայ գլխոյն, ի ձեռն հերացն զյարութիւն մեզ քարոզեաց: Քանզի կարծեցեալն ի մեզ մեռեալ մարմին, այսինքն հերք եւ եղեգունք հանապազ կտրեալ, եւ կտրեւսլքն հանապազ աճեն' նշանակելով զյարութեան յոյս2 4 :

ЬХХХГ/. Եւ անբաւ է ասել ի հաճութիւն անհաւատիցն ի տարացոյցս®: Ա յլ ոչ հաւանեցոյց զնոսա հոփալն ի հաւս, եւ ոչ առնէտն ի չորքոտանիս, քանզի մեռանի այսպիսի ն զվեց ամիս եւ հոփալն զ!ս/քա ռա սուն/ աւր: Եւ դարձեալ յետ ժամանակի իւրեանց կենդանանան: Իսկ բդռունքն^ յորժամ մեռանին, ի գունդս^ աղբոյն զինքեանս թաքուցանեն28 զայսպիսի գունդս եւ թաղեալն այսպիսի29 ի սորին ջերմութենէն°0 գտանի կենդանացեալ իւրեանց մնացուածոյն: Բայց31 վասն արմաւ հաւուն աւելի է ինձ ասել, վասնզի բազում անգամ հասեալ է այս ի լսելիս բազմաց հաւատացելոց եւ անհաւատից: Եւ վասն նորա պատճաշք այս են, քանզի հինգ հարիւր ամաց ժամանակ կատարեալ յայնժամ իմասցի զիւր ժամ մահու հասեալ, բոյն շինէ ի խնգոց եւ ի զմուռս փայտէ: Եւ բերելով գա յԱրեգ քաղաք այսպէս կոչեցեալ, որք են թարգմանեալ ի յեբրայեցտց լեզուն ի յեգիպտացւոցն: Եւ ոտիւք իւրովք բազում անգամ զլանջսն տանջէ, հուր ի մարմնոյ իւրում արտաբերելով տոչորի ի ներքոյ եդեալ նիւթն ի տեղւոջն: Եւ այսպէս ողշակիզեալ զամենայն մարմին իւր' հանդերձ ոսկերաւքն: Իսկ յԱստուծոյ տեսչութենէն ամպ առաքի եւ թանա զբոյնն, որ զմարմին հաւուն ծախեաց: Իսկ մեռեալ գոլով հաւուն եւ խորովեալ, ի սպառ շիջեալ ապա բոցոյն' նշխարք մարմնոյ նորա եւս հում մնսւցեսղ լինի: Եւ ի միում աւուր ապականեալն որդն ծնանի, իսկ որդն թեւս բերէ ձագ եղեալ' յերրորդում աւուր զարգանա եւ զարգացեալն, որք զտեղեաւն ճշմարտագոյն բնակեն, արբանեկին տեղւոյն, զինքն երեւեցուցանէ եւ դարձեալ երթա անդրէն յիտ գաւառն , ուստի եկեալն էր:

82 с1--с!-и

« Х Х У Ь Դարձեսզ հեթանոս* տանելով ի գերեզմանսն կերակուրեւ Հ ^ ձ է ղ ո յն աւգնելով. բայցողշակիզեն զկերակուրն, նուիրեն զգինի չ Ի ենէ խոսՍ1Ովանելանձանց աոաւէղ վնասելով: Սակայն հայս վախճանելոցն. երթանզմեոելոցն յարութիւն. քանզի Ո Դ անուն, կեր, ա բբ եւ ուրախաղաղակեն եւ կոչեն յանուանէ զթաղեսղն. նշխարք վախճանելւոյնլեբ: Իսկ եթէ զհոգիսն անդրէն ЦифЗД« 1ր̂ ? 2 ^ ' Ոա ն զ Ի Տ ն յարութեևն

ոոոյ յուսոյ եւ սւկնկալութեան փարին ասասցեն. 8այւո է . եթէ ոչ զոգիսն կածեԱք գոլ ի գերեզմանսն, այլ ի շտեմարանս ոմանս յԱստուծոյ ոգիսն կարգեա . ըստարժանաւորութեան, զոր գործեաց ի կենդանութեան եւ » աղա^ 3 մատնուն մարմինն իւրովք ձեոաւք իւրաքանչիւր ոք աո ի մերձաւորաց ի դիր Р 1 կամ ոսկերացն եդեալ լինի: Բայց յիմարութենէ եւ աո յամենեցունց ^ Ի Կ ո Ի Ք այսպիսեացս եւ կարգաւորութիւն որպէս յամենայն կողմանց խոստովանելի է . Իսկ անհաւսւտիցն ընդդէմ զճշմարիտն ուրանան եւ յԱստուած զկարողն աո յայսցանէ

ոչ հաստատել: _____ .Ь Х Х Х У Н . Ա յլ վասն այսց բաւական կարծեմ զասացեալսս ի բ զ

տարացուցաց զսակաւս աոաշի եղեալ: Այլ վասն կարծեցելոցն քրիստոնէայս գոլ իսկ Որոգինեա հաւանեալք, որք ասեն զմեոելոցն յարութիւն զմերոյ մարմնոյս եւ զտերունական սոտբ մարմնոյն այն. որ ի Մարիամայն աոաւ՝ ոչ ուրանալով, բայց ոչ խոստովանին զնոյն մարմին յաոնել. այլ ընդ այսր այլ յԱստուծոյ տուեալ. որ ոչ ամբարշտէ: Եւ մանաւանդ զի այս կարծիք եւ աոաւել քան զյիմարութիւն հեթւսնոսաց եւ զհերձուածողաց իմացմունս: Վասնզի նախ եթէ այլ ընդ այլոյ յաոնէ, ըստ նոցա ձայնին՝ ոչ է արդար Աստուծոյ դատաստանն: Ըստ նոցա աոասպելեացն այլ մարմին բերեալ ի փաոս ժաոանգութեան արքայութեան երկնից փոխանակ որ ի պահս եւ յուղիդ դաւանութեան եւ ի հալածանս վասն անուանն Աստուծոյ աշխատեալ մարմնոյն: Իսկ որպէ՞ս հոգին դատեսցի միայն ըստ բանի հերձուածողացն, որ աոընթեր կայ իւր մեղուցեալ մարմնոյն: Քանզի ընդդի- մաբանեսցէ այսպիսին Աստուծոյ դատաստանին' ասելով մարմնոյն եղեալ զյանցանսն: Վասնզի ունի պատասխանի ըստ բանին, որ հակւսոակութեամբ վարին եւ ոչ ճշմարտութեւսմբ: Քանզի կարէ ասել, եթէ' ոչ ես մեղայ, այլ' մարմինն, քանզի յորմէ հետէ մեկնեցայ ի մարմնոյն ոչ պոոնկեցա. ոչ շնացա, ոչ գողացա, ոչ սպանի, ոչ կոապաշտեցի: Եւ արժանապէս գտաւ նորա պատասխանատուութիւն: Իսկ իրաւամբք նորա պատասխանել զի՞նչ ասասցուք. լոէ արդե՞ւք դատաստանն, այլ անիրատւթեա՞մբ բերէ Աստուած զդատաստանն Իւր մարդոյ. քաւ լիցի:

ЬХХХУШ.. Բայց գիտեմք, զի Աստուծոյ ամենայն ինչ կարելի է . կարէ եւ զմեր մարմինս բերել աոանց32 հոգւոյ եւ զթաղեալ մարմինս կարէ միւս անգամ կեցուցանել եւ շարժել զնոսա յինքեանց աոանց հոգւոյ33, եթէ կամեսցի: Եւ ահա ի ձեոն սուրբ34 Եզեկիէլի այսպիսի տնտեսութիւն արար, քանզի ասէ дишрр մարգարէն. «Ասա որդի մարդոյ ժողովել ոսկր աո ոսկր եւ յալդ աո յաւդ» : Եւ էր

! Եզեկ. Լ է 7:

199Ճ

է

ւ-ՋՍ՜ԻԱԾԻՆ Ժ-ԺԱ 83

զարմանալ ընդ Աստուծոյ զսսրութիւնն, զի ոչ.եւս հոգիքն մտեալք եւ ոսկերքն ցամաքեալք ոչ միայն զշարժմանցն ընկալան զսսրութիւն, այլեւ իմացմամբ ոսկերքն^ լցան եւ գիտութեամբ ոչ սակաւ: Քանզի ոչ եթէ ոսկր ոտին աո մասունս գլխոյն մոուսցմամբ գնացին եւ ոչ պարանոցին շրջսւնակք աո ի պճղնացն խաոնուածս մոլորեալք զտեղի խնդրէին, այլ իւրաքանչիւր ոք յոսկերացն շարժէին եւ գնային, եւ իւրաքանչիւր զդիրսն ծանեան եւ յիւրաքանչիւր յաւդսն յարմարեցան: Իսկ եթէ կամի Աստուած' կարող է զմարմինս աոանց հոգւոյ յարուցանել, քանզի յայսմ կարողութիւն Իւր եցոյց զաո ի մարդկանէ զանյուսացեալն զա յն նախ կենդանացուցանել ի ձեոն Եզեկիէլի: Եւ ոչ ասաց նախ թէ որդի մւսրդոյ ասա գալ զհոգիսն, այլ զկնի դժուարագունին զդիւրաւն հրամայեաց վասն հաւատոյ: Բայց ասէ զմարմինս ժողովել, յայնժամ ոգւոցն հրամայեաց մտանել ի նոյն մարմինս. «Ե ւ յարեան ժողովք բ ւս զ մ ւս ց »**: Քանզի կարող է Աստուած աոնել, զի եւ մարմինք աոանց հոգւոց կենդանասցին, որպէս եւ տեղեակ եղաք: Այլ ոչ կարէ յինքենէ դատիլ մարմին, քանզի ունի իրաւամբք տալ պատասխանին Աստուծոյ դատաստանին, զի ունի եւ ն ա ^ ասել, եթէ հոգւոյն են յանցանք ոչ եւս ես պատճաոք, քանզի յորմէ հետէ անջատեցւսյ ի նմանէ մի՞թէ շնացա կամ պոոնկեցա կամ գողացա կամ թէ անաոակութիւն ինչ գործեցի: Եւ լիցի, ըստ հակաոակասիրացն, լոել Աստուծոյ դատաստանին: վա սն այսորիկ որպէս էին հոգին եւ մարմին յարակացեալ, դարձեալ արդար դատատրն զմարմինն յարուցանէ եւ զհոգին ի նմա տա: Եւ այսպէս արդար լինի Աստուծոյ դատաստանն երկոցունցն հաղորդել. եթէ վասն մեղաց ի տւսնջանս, եւ եթէ վասն աստուածապաշտութեան յարքայութիւնն39 _ ըԱտ աոաջիկայ հատուցմանցն սրբոց եւ ւսնսրբոց^Օ եւ եթէ վասն մեղաց ի տանջանս4*:

ЬХХХК. Իսկ զայսոսիկ աո ի յանդիմանութիւն ճշմարտութեան մերոյ42 յուսոյն կարծեցեալ բաւական4^ սակաւ^ ի բազմաց ւսուսջի եդաք:

Տ ար ը նթեր ց ո ւմ ներ

Խորագիր В Երանելւոյն Եպիփանու Կիպրացտյ ի Հաւատոց գրոց:Բնագիր 1 В յաոաքելոցն եւ յաւետարանչացն: 2 А չիք սրբոյ: 3 В ի

նոյն խոստովանութեան ճշմարիտ փխ. ի սոյն ...ճշմարտութեան: 4 А չիք եւ եկեղեցւոյ... հանելով: 5 В Բայց նախանձեմ ընդ իմոյ ճշմարիտ հաւատոցս իսկ երեւեցուցանել վխ. յեկեղեցւոյ զինքեանս ... երեւեցուցեալ: 6 А չիք եւ: 7 В Թեբայիս: 8 В այլ: 9 А չիք աղանդոյն խորհելով: 10 В յեղլեացն: 11 այսպիսեաց: 12 А շարժելի: 13 В զյարութիւն: 14 А ցուցանեն: 15 А Քանզի:16 В չիք եւ: 17 В զնշանակ փխ. զաւրինակ: 18 А աստէն: 19 А թաղման: 20 В մեոեալն: 21 В եղնկանց: 22 В վրաս սխաւագրութեան նշան: 23 А յարութեանն: 24 В ցոյց ւ/?/ս.յոյս: 25 А տարացուցացս: В տարացուցուցս: 26 А բնդոունքն: 27 А գունդ: 28 А թաքուցեալ: 29 А թաղելով զայսպիսի գունդս փխ. զայսպիսի ... այսպիսի: 30 А ջերմութենէ: 31 В Իսկ փխ. Բայց: 32 В աոանձ: 33 В հոգսդ յինքէնէ վվս. շարժել ... հոգւոյ: 34 В չիք սուրբ: 35 В չիք ոսկերքն: 36 А պատասխանատրութիւն: 37 А ունի ասել: 38 А վասնզի վփյ. քանզի: 39 А չիք յարքայութիւնն: 40 А սրբոց վարձս հատուցմանց փխ. սրբոց եւ անսրբոց: 41 В չիք Եւ եթէ ... տանջանս: 42 В չիք մերոյ: 43 В բաւական կարծեցեալք: 44 А սակայն փխ. սակաւ:

* * Անդ Լ է 10:

84 &-&Ա ԷՋՍ՜ԻԱԾՒՆ 1996

Եւ սրբոյն Եպիփանու ի Պարունակախսսսն ասացեալ է , եթէ'

Ամենայն ինչ կարոդութիւն է Աստուծոյ. եւ զապսւկանեսղն փոխել յանապակւսնութիւն: Եւ մի ոք զարմւսսցի, ասէ, քանզի Գա1ս եԿն Ի ցուցանել եւ եցոյց ւսոնել յւսպակւսնելի մւսրմնոյն եւ զգեցուցեալ Աստուածութեանն եւ ցուցեալ անապւսկանելի, քանզի իւ լւսնդիմանէ զԱստուած, եւ յանդիմանէ, որ ոչ խոստովանի զտնւսւրէնութեւսն խորհուրդն, այլ ուրւսնայ, որ ոչ հսսատայ զմիաւորութիւն բնութեանն, ш ц բաժանէ յԱստոսսծ ուրուն եւ ի մարդ ուրուն, [անապական եւ յապակւսնացու, յանմահ եւ ի մահկանացու եւ յսւյլ եւս յսւյսպիսիս:

Ասաց սուրբ Եպիփան եպիսկոպոս Կիպրացւոց ի գիր Հա ւա տ ոյ, եթէ'

Ինքն Աստուած եւ Ինքն մարդ' ոչ շփոթութիւն գործելով զերկոսինն ի միասին իսսոնելովն, ոչ գոյութեամբ, այլ ի մի զաւրացուցեալ զերկրայինն ընդ Աստուածութեանն եւ ի մի Աստուածութիւն զաւրացեալ եւ մի Աստուածութիւն ժոդովեաց: Ոչ երկու քրիստոսք եւ ոչ երկու որդիք. ոչ այլ ոք եւ այլ ի նոյն մարմին հոգեւորական ի նոյն Աստուածութիւն անհասանելի, չարչարեալն ոչ ապականեալ, անապականելին' անապականելի, անապականութիւն ամենայն: Աստուած Տէր նստեալ ընդ աջմէ Հաւր:

Դ

1996 ԷՋՄԻԱԾԻՆ сЬ-ԺԱ 8 5

Շ Ս Հ Է ԱՐՔԵՊԻՍ ԿՈՊՈ Ս Ա ՃԷՄ ԵԱ Ն

Н о (ТОО0

< д а г а № г е

т ы п н р о а м & м н

®ա6աիյ, Ս. Զատիկի քարոզի բնաբան սիրած եմ ընտրել Փիլիպպեցսոց Թոլղթի

երրորդ գլուխի տասներորդ համ՛արի սկիզբի բառերը. ՀԱՒԱՏՈՎ ՃԱՆԱՉԵԼ ՋՆԱ ԵՒ ԶԶՕՐՈՒԹԻԻՆ ՅԱՐՈՒԹԵԱՆ ՆՈՐԱ (Փիլ- Գ. 10): Գրաբար Նոր Կտակարանս եղած է Հայր Յովհաննէս Տօհրապեանի վենետիկեան հրատսւրակութիւնը: Անցեալ Տատիկին, երբ ուզեցի գործածել Մայր Աթոռ Ս. էջմիածին պատրաստուած Արևելահայերեն նոր թարգւքանութիւնը, գտայ որ այնտեղ, նոյն համ՛արը կը սկսի “որպեսզի" բառով և կը շսւրունսւկուի “նանսւչեմ նրան և նրա յարութեան զօրութիւնը", երբ կը սպասէի կարդալ "Հաւատով ճանաչել նրան և նրա յարութեան զօրութիւնը Սկսայ փնտռել ''Հաւատով" բանալ]ւ բառը և գտայ որ ան կը պատկանի նախորդ համարին: Դիմեցի Մեծի Տանն Կիէիկիոյ Կաթողիկոսութեանհրատարակած “Աստուսւծաշունչ Նոր Կտակարան Յիսուսի Քրիստոսի, Նոր աշխարհաբար Թսւրգմսւնութիւն Համեմատոլթեամբ Յունսւրէնի և Գրաբարի" հատորին և գտայ նոյն տսւրօրինակութիւնը. “Հիմա միակ փափաքս է' ճանչնալ Քրիստոսը, անոր յարութեան զօրութիւնը, և անոր չարէարանքներուն...": Համարինսկիզբը կը պակսեր “Հասստով" բանալի բառը, որով Առաք հալը կը քարոզեր նանչնալ Քրիստոսը և անոր յարութեան զօրութիւնը: Դիմեցի նոյնպես ֆրանսերեն և Անգլերէն նորագոյն թարգմսւՐութիւններուն: Այնտեղ ևս յայտնուեցալ“Հաւատով" բառին բացակայութիւնը նոյն համարին սկիզբը: Երբ փնտռտուքը տարաւ զիս Ս. Գրոց Ընկերութեան պատրաստած և հրատարակած Յունսւրէն բնագիրին, պարզուեցաւ այն իրողոլթիւնը, որ հայերեն նոր թսւրգմանոլթիւննհրը, ինչպես օտար լեզուով կատարուած նոր թարգմանռլթիւննեբը, հիմնուած են յոլնարէն բնագիրի ընթերցուածին վրայ: Յունարէնին մեջ, “Հաւատով" բառը տհղափոխուած է նախորդ համարին վերջսււորոլթեան և արդի թարգմանութիլնները հետևած են յունարէն այդ շարադրանքին:

Զարմսւցայ գտնելով որ հայերեն նորագոյն թարգմանութիւնները անգիտացած են հայերեն հին բնագիրը, ուր շեշտը դրուած է Հաւատքով ա րդա րա նա լու, հաւատքով զՔրիսաոս նանչնալու հիմնական ուսուցումին վրայ և նախընտրած են Ս. Գրոց Ընկերութեան խմբագրած յունարեն բնագիրը, ուր ''Հաւատով” ршгф տեղափոխութեամբ, տասներորդ համարը կը կորսնցնէ հիմնական իր իմաստը, որ է հաւատով Տանաչողութիւնը Քրիստոսի, անոր յարութեան զօրութհսւն ....:

8 6 с)--<И! ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1996

Անմիջապես սկսայ փնտռել բացատրութիւն . մը իմ նախընտրած բնաբանիս ծագումի մասին և պարզուեցաւ որ ան հաւատարիմ բնագիրն ե Հայ ծաշունչի հնագոյն ձեոագիրներուն, ուր "Հասսաով” բառը կապուած է ճանաչել բաոին к ոչ թէ "յԱստուծոյ արդաըութիւն" բաոերուն:

Աչքիս աոշև ունեի երկու բնագիրները. հայերեն բնագիր մը ուր կը կարդանք.Ա յլ к համարիմ իսկ գամենայն վնաս վասն աոաւել գիտութեան

8իսուսի Քրիստոսի Տեաււն ի մ ո յ, վասն որոյ յա մենա յնե զրկեցա յ к համարիմ կղկղանս. դի զՔրիսաոս շա հեցա յց:

Եւ գաայց ի նմա. իբրև ոչ եթե գիմ արդա րութիւն. որ գա ւրինա ց անտի ե ունիցիմ. զհաւատոցն Ցիսուսի Քրիսաոսի, որ յԱ ս տ ո ւծ ո յ արդարութիւն ե: Հ աушщпДХ նանաչել գնա* և զզօրութիւն յարութեան նորա և զհա ղորդութիւն չարչարանաց նորա' կերպարանակից լի ն ե լ

մահու նորա:Ել յունարէն բնագիր մը, որուն գրաբար թարգմանութիւնը եղած պիտի ըլլար.Ել գաայց ի նմա, իբրև ոչ եթե գիմ արդա րութիւն. որ գա ւրինա ց

անաի ե ունիցիմ, զհաւատոցն 8իսուսի Քրիսաոսի, որ յԱ ս տ ո ւծ ո յ արդարութիւն ե Ь « У « « ч 4 * ճանաչել գնա' և դզօրութիւն յա ր ո ւթ - եան նորա և զհա ղորդութիւն չարչարանաց նորա' կերպարանակից

լինել մահու նորա:

Բանտարկութեան իր վայրէն, որը կը կարծուի ըլլալ Պաղեստինի Կեսարիան կամ Հոոմը, Պօղոս գրած ե Փիլիպպեցիներուն, որոնց հետ փոխադարձ համակրութեամբ մը կապուած եր: Ան գրած ե շատ կարևոր հարցով մը, անոնց դեմ, որոնք “թլփաաութեան կողմնակիցներ" են. այսինքն, թեև քրիստոնեացած, սակայն կ՛ուզեին հաւատրիմ մնալ մովսիսական օրենքին: Այստեղ կը գտնենք Պօղոսի աննախընթաց ընդվզումը, արտայայտուած կոպիտ ըսուելու չափ ուժեղ բառերով և որակումներով: Ան կը սկսի “շուներ” կոչելով նորադարձները. որոնց համար թլփատութիւնը հիմնական այն օրենքն է, որուն գործադրութեամբ ոչ միայն կը պարծենան, այլ զոր կուզեն անպայման պարտադրել ոչ-հրեայ քրի.-ոոնեաներոսն:“Զգուշացե՞ք, կ՚ըսե աոաքեալը, շներից, զգուշացեք չար մշակներից, զգուշացէ'ք թլփատութեան կողմնակիցներից":-Ջղայնացած աոաքեալը կը հակադրե անոնց ի'ր օրինակը, "քանզի իսկական թլփս-տութիւնը մենք ենք, որ Աստուծուն ծաոայում ենք հոգւով և պարծենում ենք Քրիստոս 8իսուսով :

Հակադրե լե ետք մարմ|ւնի թլփատութիւնը հոգիի թլփատութեան, Պօղոս Աասքեսւլ կը փաստարկէ իր սկզբունքը, իր իսկ օրինակով: “Թլփատուել եմ ոլթերերոդ օրը, Իսրայելի ցեղից եմ, Բենիամինի սերնդից, եբրայեցի ծնողներից, ըստ օրէնքի փարիսեցի, ըստ նախանձախնդրութեան՝ հալածում եի եկեղեցին, ըստ օրենքի արդարութեան' ամբասիր” : . Օրենքի արդարութեան չափանիշով ան ամբասիր էր նանչնալէ աոաշ զՔրիստոս: Քրիստոսի նանչումէն ետք, արդա- րութեան բոլոր չափանիշերը փոխուեցան իրեն համար և ինչ որ “շահ էր, այն վնաս համարում եմ մեր Տեր Յիսոլս Քրիստոսի գերազանց գիտութեան համար": Այստեղ ևս ան կը գործածէ ծս-յրայհղ բառեր' շեշտելու համար իր մէջ

1996 1-Ջ Ս ԻԱ Ծ ԻՆ Ժ-ԺԱ 8 7

կսւտարուած փոփոիւութեսւն իւորութիլնը Լւ՜ իր ինքնսւղոհութեան հիմնսւկա- նութիւնը. "վասն որոյ յամենայնէ գրկեցայ к հսւմսւրիմ կղկղւսնս. դի գՔրիստոս շահեցայց": Այսւոեղ մէջբերումը կը կատարեմ գրաբար րնադիրէն, որովհետև, "կղկղանք" բառը անհանգստացուցած հ արդիական մեր թարգմանիչները: Արևմտսւհայերէնը կը թարգմսւնէ “սւմէն ինչ թողուցի, ոչնչութիւն սեպելով", մինչ Արևելահայերենը' "այդ բոլորը աղբ հւք համարում”

Օրէնքի իփստ գործսւդրութիւնը դատապարտելէ ետք, Պօղոս կը ձգտի Տէր Յիսուս Քրիստոսի գերագանց գիտութեան հասնելու, որպէսգի անոր մէջ գտնէ ո'չ թէ ի'ր արդարութիւնը, որ օրէնքին վրայ է հիմնուած, այլ հաւատքով շահուաճ արդարութիւնը, հաւատք՝ անմիջական Տանաչողութեամբը ‘‘Տէր Յիսուսի Քրիստոսի” , “որ յԱստուծոյ արդարութիւն է", այսինքն Աստուծմէ եկած արդա- րութիւն է: Այստեղ կ՚աւարտի նախադասոլթիլնը և Առաքեսւլին միտքը: Նոր նախադասութեան մէջ, ան կը սկսի բանաձևել օրէնքին հակադրուող հաւատքը, որ գինք հաղորդակից կ ՚ընէ Տէր Ցիսուսի Քրիստոսի. "Հաւատովք ճանաչել գնա ՝ և գղօրութիւն յարութեան նորա և զհա ղոբդութիլն չարչա րանա ց նորա' կերպարանակից լինել մահու նորա” : Տարբեր միւս աոաքեալներէն, Պօղոս չէ'ր տեսած Յիսուսը, նոյնպէս՝ Փիլիպպհցիները, որոնց ան կ ՚ուղղէ իր թուղթը: Ան նսւնչցսւծ է իր Տէրը, երբ ինք Տէրը յայտնուսւծ է անոր Դամասկոսի նամբուն վրայ (որ յԱստուծոյ արդարութիւն է): Ա յդ նանաչումը լուսաւորած է անոր աչքին՝ Քրիստոսի յարութեան գօրութիւնը և հաղորդութեան մէջ դրած է գայն Յիսուսի չարչարանքներուն, ]սաչ հանելով անոր մէջ հինը մեղանչական օրէնքի մարդը, որպէս զի ան կարենայ մահուամբ յաղթել մահուան և ապրիլ նոր կեանք մը, իրական հաւտտքի կեանքը, որ կը հասցնէ դիԸք “ի մեռելոցն յարութեան":

Ֆրանսերէն և Անգլերէն թարգմսւնութի՛ նները բոլորն ալ հետևած են յունարէն բնագիրին և գտնուած են հարկադրանքին առջև բառ մը կամ բացատբոլթիւն մը աւելցնելու համարին վերջը: Այսպէս' “Հաւատով" բառին տեղափոխութիւնընախորդ համարի վերջաւորութեան, կը կապէ գայն "արդարութիւն" բառին, ինչ որ կը ստիպէ անգլիացի թարգմանիչը յաւելում մը կատարելու որպէսգի երկու բառերը կապուին իրարու և իմաստ ունենան, Л е ոջհէշօսոօտտ օք Օօճ (Ьавес!) О Ո քՅւէհ '' արդարութիւնը (հիմնուած) Հաւատքի վրայ"՛. ԱրևմտահայերԷն թարգմանութիւնը հետևած է Անգլերէնին: Նոյն պատնաոով, Երուսաղէմ|ւԱստուածաշունչին ֆրանսացի թարգմանիչները կը ստիպոլին կրկնել “արգարոլ- թիլն” բառը և երկարել նաիյադասութիւնը աւելցնելռվ “միջոցաւ” ածանցը: Այսպէս անոնք ստացած են այսպիսի թարգմանութիւն մը. աՏ1Տ ЗУеС 1а յԱՏէւՇՇ զԱ !տ՚օհէւշոէ раг 1а քօւ еп Օհոտէ, 1а յստէս^ գա с!е 01еи раг 1а քօւ“սակայն արգարութեամր, որ կյլ ստացուի Հաւատքով ի Քրիստոս, արդարոլթևամր որ Հաւատքով կուգայ Աստուծմէ” :

Կը հասկնանք որ Եւրոպացի թարգմանիչները հետևած չըլլան հայերէն բնագիրին, որովհետև հետևած են յունարէն բնագիրի մը, որուն ուշադրոլթենէն վրիպած է հայերէն բնագիրին տարբերակը: Սակայն ինչպէ՞ս բացատրել արդի հայ թարգմանիչներու անտարբերոլթիւնը հայերէն բնագիրին նկատմամբ: Կը կարծենք

88 Ժ-ԺԱ ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1996

թէ իյնայուած պիտի ըլլար եւրոպացհներուն յսււելումներ к փոփոխութիւններ կատարել, եթե Ս. Գրոց Ընկերութեան մասնագետները սրրագրութիւն մը կատարած ըլլային յունարէն րնագիրին կէտադրութեան մէջ, հայերենին հետևողութեսւմբ. Շատ աւելի դիւրին պիտի ըլլար յունարեն րնագիրին իններորդ համարը վերջացնել> յԱստուծոյ արղարութիւն է” (էհ;ո еДс 46011՛ сНкШОвЦУпЬп) րաոերով к սկսիլ տասներորդ համարը "Հաւատով" (ДО; էե7 р т 1 м ) րաոերով. աոընչելով քրիստոսանանաչումը (էՕԱ՛ §п\у’па1 311)է0;ո) հաւատքին: Մանաւսւնդ որ նոյն համարին մեջ կա'յ արդեն "զՀաւատոցն Ցիսուսի Քրիստոսի" (էե;Ո (Ա* р1У8№УИ ՇոՏէՕԱ բացատրութիւնը: Ա յլ իյօսքով. վերջակետի տեդափոխութեամր. կը փրկուի երկու համարներուն իմաստը к կը խնայուի թարգմանիչներուն այլ լուծումներ

որոնելու տաղտուկը:

Հարց կը ծագի այստեղ թե մեր նաիւնիներու Փիլիպպեցւոց թուղթի յիշեալ երկու համարներուն թարգմանութիւնը ինչպիսի՞ յունարէն սկգրնաղրիւրի վրայ հիմնուած ե: Զենք գիտեր: Սակայն կրնանք հաստատել թե հայերեն րնագիրին մեջ պահուած կետադրութիւնը к “Հաւատով" րաոին տեղը սււելի հարազատ արտայայտութիւնն ե Պօղոս Աոաքեալի միտքին к կրնայ հիմ ծաոայել սրբագրելու յունարէն ընդունուած բնագիրը:

Հին Եկեղեցիներէն իւրաքանչիւրը ունեցած է ի'ր Աստուածաշունչը: Բիւզսւնդիոնի, Աղեքսսւնդրիոյ, Երուսաղէմի. Անտիոքի, Կապսւդովկիոյ, Ասորիքի, Հոոմի, Եթովպիոյ к . մեր ժամանակներուն, Անգլիոյ (Տ . 1 а ш е 8 ) , Ֆրանսայի (В1Ые (Зе }е г и 8 а 1 е ш ), ևայլն: Մեր Եկեղեցին ունեցած է к ունի իրը, զոր հպարտօրէն կոչած են "թագուհի թարգմանութեանց” : Ա յդ բնագիրը անգիր սորված են լքեր հայրերը, մեկնաբանած են զայն, к իրենցը ըրած են զայն: Ան ունի ի'ր իւբայատկութիւնները: Ի՞նչպես բացատրել այսօր որ նորագոյն զոյգ թարգմա- նութիւնները անգիտացած են իրենցը և յաոաջ եկած են թարգմանութիւններով, որոնք ուրիշ բան չեն, եթե ոչ Ս. Գրոց Ընկերութեան հրատարակած յունարէն անո'նց րնագիրին թարգմանութիւննեբը: վերև մեր ներկայացուցած պարագան միակը չէ : Կան բազմաթիւ նման պարագաներ, ուր գրաբար բնագիբին ետին կը գտնոլի աւելի ընդունելի յունարէն բնագիր մը: Կան նաև պարագաներ, ուր բոլորովին անտեսուած է հայկականը ի նպաստ արևմտեանին: Բերենք երկու օրինակներ, աւելի հիմնաւոր կերպով բացատրելու մեր զարմանքը:

Աւետարանի հայերեն ձեոագիրներու թիլը կ՛անցնի չորս հազարը: Անոնցմէ ամենէն հիները ընդօրինակուած են Մեծ Հայքի մէջ: Բացի Կիլիկիայի մեջ ուշ ընդօրինակուած ձեոագիրներու շատ փոքր թիւէ մը, միւս ձեոագիրնեբուն մէջ գոյութիւն չունին Ղոլկասու Աւետարանի ԻԲ. գլուիւին եետևեալ երկու համարները. "Ել երեւեցաւ նմա Հրեչտակ յերկնից' և զօրացուցանէ՚ր զնա. և էր ՛ի տագնապիև. մտագիւրութեամբ ևս կայր յաղօթս, և Հոսէին ՛ի նմանէ քրտունք իբրեւ զկայլակս արեան՝ ոլոռն ոլո՛ռն Հեզեալ": Արևելահայերեն և արևմտահայերեն երկութարգմանութիւններուն մէջ ընդգբկուած են 43-44 այս համարները: Աւելին,փոխանակ Զօհրապհանի նման, էջատակին նշելու թե սոյն համարները գոյութիւն չունին հայերեն հին ձեոագիրնեբուն մէջ, արևմտահայը կ ՚ըսէ. “Շատ մը ձեո.

1996 Ա&Ս՜ԻԱԾԻՆ Ժ -Ժ Ա 8 9

չունին այս երկու համ՛արները”: Շատ ւքը ձեոսւգիրները յունականներն են, որովհետև հայերէն ձեոագիրները ընդհանրապես չունին յիշեալ համ՛արները: Իսկ Արևհլաեսւյը կ ՚ըսէ. "Ցուն. լալ րն. չունեն այս համարը” , այսինքն Ցունարէն լալ րնագիրներ չունին այս համ՛արը: Կը ւքնսւյ մ՛իայն զարմ՛անալ թէ ինչո՜ւ սւրդհոք իրենք' արևմ՛տահայը և արևելահայը ունին երկու այդ համ՛արները: Ի՞նչպէս բացատրել ստրկական ենթսւբկուումը Ս. Գրոց Ընկերութեան րնագիրին և էջատակի նշումներուն, հայ ընթերցողին հրամ՛ցնելու համար յունարէն րնագիրի մը հիման վրայ կատարուած թարգմանութիւններ, յունարէն նոյն րնագիրի էջատակի րացատրութիւններով:

Վերոյիշեալ երկու հսւմարնհրու մասին, րաւական մելան թափուած է րանասէրներու կողմէ, որովհետև “ զահաքրտնութեան" մասին ակնարկոլթիւն մը կը գտնոլի Թէոդորոս Քոթենաւորի "Ընդդէմ Մայրագոմեցլոյն" վերնադիրը կրող դրութեան մէջ (հրատարակուսւծ Վենետիկ 1833-ին Ցոհան Օձնեցիի Մատենա- դրութեան վերջաւորութեան): Ահա թէ ինչ կը գրէ *Թռթենաւորը. “անընդունակ է առաշթարգմանութիւն ալետարանին, որ յաղօթակայոլթեան զաՀաքրտնոլթիլն պատմեն ամենակարողի Բանին Աստուծոյ, ե զ՛ի Հրեշտակէն քաջալերելն”: Որոշ գիտնականներ, ինչպէս էսապալեան և անկէ առաջ' Գոննիրիր "աո.աչթարգ- մանոլթիւն" րաոը հասկցսւծ են իբրև աոաջին թարգմանոլթիլն և հետևցուցսւծ են թէ Մայրագոմեցիի կողմնակիցները կը մերժէին ընդունիլ Աստուծոյ Բանին արիւն քրտնելու և հրեշտակէն քաջալերուելու պատմութիւնը, որ կը դտնուէբ աոաջին այդ թարգմանութեան մէջ: Իրականութիւնը տարբեր է: Ի՚նդրոյ աոաբկայ երկուհամարները չկան և չե'ն եղած հայերէն բնագիրներուն մէջ, որովհետև անոնք եղած չե'ն յունարէն բնօրինակին մէջ, որմէ թարգմանուած է հայերենը: Աւետարաննեբու բազմահազար ձեոագիրներէն խոշոր մեծամասնոլթեան մէջ չկան այդ համարները: Անոնք աւելցուած են ուշ շրջանի կիլիկեան ձեոագիբներու մէջ, լատինականին ադդեցութեամբ:

Օրինակները բադմաթիլ են հայերէն ձեոագիրներուն մէջ, ուր հայերէնը ունի տարբերոլթիւններ Ս. Գրոց հրատարակած յունարէն բնագիրէն, տարբերութիլններ, որոնք, սակայն, կը գտնուին յունարէն այլ ձեոագիբներու մէջ: Այդ օրինակներէն մին է Մատթէոսի Ա. 16-ը. : Արևելահայերեն թարգմանութիւնը պահած է "կոյս" բաոը և թարգմանած է ընթերցուածը այսպէս. "Ցակոբը ենեը Ցովսէփին' Մարիամի մարդուն, որի նշան ածն էր կոյս Մարիամլլ, որից ծնոլեց Յիսուս, որ անուանոլեց Քրիստոս": էջատակին ան կ՚աւելցնէ. “Լաւագոյն յունարէն բնագրերը չունեն որի ԸշաՕածն էր կոյս Մ արիս/մը բաոերը": Մինչդեռ Արևմտահայերենը դուրս կը թողու “որու խօսեցեալն էր կոյս Մարիամը" և կը թարգմանէ. "Ցակոբ ենաւ Ցովսէփշ, որ Մարիամի նշանածն էր, և Մարիամէն ենաւ Յիսուս, որ կոէոլեցալ Քրիստոս", աոանց նշելու էջատակին թէ հայերէն բնագիրը տարթեր է : Արդ՝ հայերէն գրաբար բնագիրը ունի հետևեալ ընթերցուածը. “Ցակովր ենաւ զՑովսէփ զայրն Մարեմայ որում խաւսեցեալ զՄարիամ կոյս, յորմէ են ալն Յիսուս, որ անոլանեցալն Քրիստոս”: Հարիւրաւոր նման տարբերութիւններ կը գտնենքհայերէն գրաբար րնագիրին մէջ, որոնք տարբեր են Ս. Գրոց Ընկերութեան հրատարակած յունարէն բնագիրէն: Պատնաոն ու բացատրութիւնը պարդ այն

9 0 Ժ-ԺԱ ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1996

իրականոլթիւնն է որ հայերեն րնագիրի յունական րնօրհնակը ձեռագրական տարրեր աւսւնդութեան մ՛ը կը պատկանի:

Մեր ուսումնասիրութիւնները հետզհետե աոաել և. աոաւել շեշտուած չափով կը փաստեն թե Մեծ Հայքի մեջ աարածուած Աւետարսւններոլ բնագիրը յունարէն բնօրինակ ունեցած է Կեսարեան կոչուած խումբին պատկանող յունարեն բնագիրմը. որու մասին Вгисе М е 12§ег (А ТехШ а! С ош ш еШ агу օք ТЬе С г е е к

Т е51атеШ р .Х К ) կը գրե հետևեալը. “Կեսարեան բնագիրը որ կը թուի ծագում աոած ըլլալ Եգիպտոսի մեջ. թերևս Որոգինէսի ձեոքով բերուեցաւ Կեսարիա. ուր գործածուեցաւ Եւսեբիոսի և ուրիշներու կողմե: Կեսարիայեն ան տարուեցաւ Երուսաղեմ, ուր գործածուեցաւ Կիւրեղի և Հայերու կողմե. որոնք վաղ շրջսւնէն համայնքներ ունեին Երուսաղեմի մէջ: Հայ քարոզիչներ տարին Կեսարեան բնագիրը վրաստան. ուր ան իր ազդեցութիւնը թողուց վոացերէն թարգմանութեան վրայ, ինչպես նաև իններորդ դարու երկաթագիր յունարէնով գրուած ձեոագիրի մը վրայ (Չ, С0<3ех К О П С Ы Ы ): Աւելիս' թերևս Եւթաղի պատրաստած Պօղոսի թուղթերու քննական հրատարսւկութիլնը կատարուեցաւ Կեսարիոյ մէջ” :

Արդարև, վերև մեջբերուած երկու նմոյշները (Մտթ. Ա. 16 և ԻՐ. 43-44), ինչպես նաև բազմաթիւ ուրիշներ, յունարեն բնագիրի եջատակի տարընթերցուսւծ- նեբուն մէջ կը յիշատակեն յունարէն տարընթհրցուսւծներ, որոնց կը համապատաս­խանն հայերենը: Յունարէն ձեոագիրներու որոշ խումբ մըն հն յիշուածները, որոնք

կապ ունին կեսարեան խումբին հետ. ասոնք են А С 0 ^ 2 (2 ք1 3 ; Еив յունարէնձեոագիրները, ըստ Ս.՜ Գրոց Ընկերոլթեան պատրաստած յունարէն բնագիրի քննական հրատարակոլթեան: Մեծաւ մասամբ, յիշեալ ձեոագիրները կըպատկանին կեսարեան խումբին:

Պօղոսի թուղթերու հայերէն ձեոագիրներուն մէջ, Փիլեմոնի թուղթէն ետք, կը գտնուի Եւբաղի յիշատակարանը, ուր ան արձանագրած է հետևեալը.

"ԸնդաւրիՐակեցան գիրքս այս ըստ կեսարացւոց ալրինակաց, որ կան յարկեղս գրոց սրբոյն Պամվւիւլեայ իւրովք ձեոալք գրեալ»: Ս. Պամփիւլիոսի կարգաւորած հոչակաւոր գրադարանը նոյն Եւսեբիոսի գրադարանն է, ինչ որ կը հաստատէ Вгисе М еЙ ёеГ ^ վերև մեջբերուած կարծիքը հայերէն բնագիրի մասին:

Հետևաբար, պարզ ու յստակ է թէ Հայոց մօտ հնագոյն աւանդութիւն ներկայացնող ոնագիրը հիմնուած է կեսարեան օրինակի մը վրայ, հնագոյնո յունարէն բնագիրներուն:

Որքան փափաքելի պիտի ըլլար որ հայ ընթերցողին նեբկայացուէր գրաբար բնագիրին աւանդական նմոյշը և այդ նմոյշէն կատարվեին արդի հայերենի թարգմանութիւնները, էջատակին պահելով նշումը տարբերութիւններուն, որոնք կը պատկանին Ս. Գրոց Ընկհրութհան հրատարակած յունարէն բնագիրին: Թերևս այն ատեն, մեր թարգմանոլթիւններուն մէջ պահուած ըլլային “հաղորդութիւն" և “Մարիամ կոյս” բաոերը, ինչպէս նաև' անոնց նման մեր ԵկեղեցիիԸ շատ հարազատ սուրբ գրական բառեր:

1996 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ժ-ԺԱ 91

ԱՆ ԳԻ Ն ԱՌԱՔԵԼՅԱՆ

< ա №

Հ Օ З Д З Д П Ь Ш ( Р Ш 1 № ® Ш Ь

В Д Ш В Д Ъ Ш ^ № ( Р « ( г а < | № Щ Г

(«. Աստ վա ծա մա յրը ք ն ա ծ մանկան, հ ե տ » 17-րդ. դ . կտ ա վի ժա մա նա կի շուրջ)

(Հ ^ > այ կա կան գեղանկարչության պատմության մեէ 17-րդ դարը առանձ- ^ տ 1 նաՀատուկ նշանակություն ունի: Դա մի ժամանակահատված էր, երբ իրար են խաչաձևվում միջնադարյան որմնանկարչության և մանրանկար­չության' դեռևս իրենց կենսունակությունը պահպանած սովորույթները և եվրոպական վերածնության արվեստի ուժեղ Հոսանքը և, վերջապես, արևելյան, Հատկապես պարսկական արվեստի աչխարՀիկ շունչն ու թովչանքը: Այդ ամենը ազգային Հողի ու նոր ըմբռնումների լայն ֆոնի վրա, միահյուսվելով տվեցին նոր շրջանի արվեստի առածին պտուղները: Թեմատիկան բազմազան չէր, գերակշռողը տերունական սյուժեներն էին, ուր նախապատվությունը տրվում էր « Տիրամայրը մանկան հետ» պատվերին:

Ընդհանրապես քրիստոնեական արվեստում վերջինրս պատկերագրու­թյունը ստացել է տարբեր մեկնաբանություններ, որոնցից մեկն էլ « Տիրա- մայրը քնած մանկան հետ» տարբերակն է:

Մեզ հայտնի է վեց կտավ: Դրանցից երեքը գտնվում են Հայաստանի պետական պատկերասրահում, երկուսը' էջմիածնի Վեհարանի թանգա­րանում, մեկը' Թրի լի սիի Ս■ Գևորգ եկեղեցում:

Հիշյալ կտավները, բովանդակության ընդհանրությամբ հանդերձ, դրսևորում են հորինվածքային որոշ զանազանություններ: Նկարներիցերեքում /ՀԱՊ֊ ի ժ -4 1 9 5 1 /նկ. 1 /, ժ-15942 /նկ. 2 / և էջմիածնի հմր.

1 Աշխատանքը ստացված է Երևանի բնագիտական թանգարանից 1957 №.:Չունենալով ձեռքբերման որևէ տվյալ, մնում է ենթադրել, որ այն բերվել է Աո ցախի Ս. Կ՚սրաաետ վանքից, մոտավորապես 30-ական թթ., արշավախմբի միջոցով: 1973 թ. ամրացվել է երկրորդ կտավով, պատկերասրահի վերականգնող Գ. Սամսոնլանի կողմից:

2 Կտամր երկկողմանի է. «Աստվածածին և Խաչելություն» /Տեմպերա, 69.56,5 սմ/: Մեկ կողմում' «Տիրամայրը քնած մանկան հետ», որը մեզ հետաքրյշոող կտավի հայելային հորինվածքն է, մանրամասների որոշ տարբերությամբ: Ստացված է Երևանի Ս. Հովհաննես եկեղեցու ֆոնդից, 1940 թ.: վերականգնվել է 1978 թ. կուլտուրայի վաստակավոր աշխատող վ . Բաղդասարյանի կողմից:

92 Ժ-ԺԱ ԱՋՍ՜ԻԱԾհՆ 1996

3/նկ. 3 /* մանուկ Հիսոլսը պառկած է կողքի վրա, հորիզոնական դիրքով, ձեռքերը ծալապատիկ գլխի տակ դրած: Մյուս երեքում /ՀԱՊ-ի Ժ-1166, էշմի ծնի հմր. 4, Թրի լիսի ի' որը, հավանաբար, վերջինից է ընդօրի­նակված/ մանուկը նիրհել է ուղղակի մոր գրկում' նստած: Այս վեցաշխատանքներից իր ամբողջականությամբ աչքի է ընկնում պատկերա­սրահի ժ-4195 կտավը /անհայտ հայ նկարիչ, 1 8 ֊ 19-րդ դարեր, յուղաներկ, 79,5. 56 սմ./, որին էլ նվիրված է այս հոդվածը (նկ. 1):

Նախ պատկերագրության մասին:« Տիրամայրը քնած մանկան հետ» պատկերի տիպական առանձնա­

հատկությունների զուգորդությունները մեզ տանում են եվրոպական արվեստ' Իտալիա, որտեղ ըստ էության այն ստացել է ավարտուն մեկնա­բանություն* : Հնա գույն օրինակներից են Հռոմի Ս. Մարկոս տաճարի աշխատանքները' 13-14^րդ դդ-, ապա Պավլո Վենեցիացուն վերադրվող կտավը /14-րգ դ. երկրորդ կես ) և այլ գործեր:

15-րդ դարը հայտնի է Պիեոո Դելլա Ֆրանչեսկայի / 1 4 1 6 - 1 4 9 2 , Ջիովանի Բոկատիի /1420-1480Р ' Անտոնիո (1440-1467/ և Բարտոլոմեո (1450-1498ք Վիվարինիների հանր ահայտ կտավներով: Թեմայի մեկնա­բանման առումով մասնավորապես առանձնացնում ենք ՋիովաննիԲելլինիի /1425-1516 թ թ ./^ « Տիրամայրը քնած մանկան հետ» պատկերը (նկ. հմր. 4):

Այս աշխատանքը նույնպես մեզ հետսւքրքրող կտավի հայելային հորինվածքն է, բայց ավելի հարազատ կրկնօրինակի սկզբունքներին: Այն ձեոք է բերվել Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս վազգեն Աոաջինի կողմից, 1960-ական թյ». Մոսկվայում’ բերված Լեհաստանից /տե՞ս «էջմիածնի գանձերը», էջմիածին, 1984:վերատպության տակ գրված է. անհայտ հայ նկարիչ, «Չննջող ակն» 18-րդ դ.երկրորդ կես, կտավ, յուղաներկ, 78,5x60 սմ/:

4 Н. П. Кондаков, Иконография Богбматери, Связи греческой и русской иконописис итальянскою живописью раннего Возрождения, СПБ, 1910, с. 26, 72-74. В. Н. Лазарев, Этюды по иконографии Богоматери / „Византийская живопись",Москва, 1971, с. 313/.

5 Н. П. Лихачев, Историческое значение италогреческой иконописи, СПБ, 1911, с.36, рис. 44. Ի դեպ, հեղինակը նշում է, որ իտալական միջավայրում մշակված աղոթող Տիրամոր ու պաոկած /քնած/ մանկան պատկերագրական տիպըՌուսաստան մուտք է գործել 17-18-րդ դդ. սկսած, սկզբնապես փորագրության մեջ /էջ 204, նկ. 439/:

6 Клара Гараш, Избранные картины, Будабешт, 1967, илл. ЗА.7 А.УеШип, БСопа Йе11 аЛе ПаНапа, է. VII, Н§. 292.8 Ս. Երեմյան, Գեղեցիկը, վենետիկ, Ս. Ղազար, 1915, նկ. 268:9 Саг1 УОП Լսէշօ^, КигШ5сЬа1ге ИаНапБ, ՏէսէէջՅՈ, 1884, տէ. 12.10 ОПев К о Ь етоп , СКОУАММ, ВеШ ш, ОхГогс1,1968,р1. XIX, XV, Х1ЛП,

ЬХ1У, СП-СШ.

1996

«

ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ժ-ԺԱ 93

նկ.

2.

9 4 Ժ--ԺԱ Ա&Ս՜ՒԱԾԻՆ 1996

նկ.

3 նկ

. 4

1996 ԷՋՄԻԱԾԻՆ сЬ-քյ֊Ա 9 5

> 16-17-րգ դարերում այդ սլաւոկերր ստանում է ավելի ժանրայինմեկնաբանություն' Հանձինս Մացցոլա ՊարմիԼանինոյի / 1503-1540 / * * , Յակորո Բասսա նոյի^~ /1517-1592/ և բազմաթիվ այլ Հեղինակների աշիատա նք ների :

Հայկական մանրանկարչության, ինչպես նաև որմնանկարչության մեֆ մինչև 17-րդ Գ ա Ր Ը մեզ Հայտնի չեն « Տիրամայրը քնած ' մանկան Հետ»պատկերներ: Ուշագրավ օրինակներ Հանդիպում ենք միայն քանդա­կագործության մարզում: Գանձասարի վանքի /1216-1236 թթ- / թմբուկի տասնվեց նիստերից մեկի եռան1լյունի տիմսլանի վրա պատկերված է Տիրամայրը' ծնկներին բարուրված մանուկ Հիսուսը13: ՆմանՀետաքրքրական օրինակներ Հանդիպում են նաև Հայկական այլ Հուշար­ձաններում^ : 17-րդ դարում այո. պատկերը Հանդիպում է /ոչ Հա&ախ / և ' որմնանկարչության, և ' ձեռագրերի լոլսանցազարդերի մեֆ1 " ՚; Այսպես, երուսաղեմի Ս. Հակոբյանց եկեղեցու պատերի խեցեզարդերից մեկի վրա/1719 թ -/ տեսնում ենք Տիրամոր պատկերը աղոթողի դիրքով։ քնած մանկան Հետ ^: Սակայն առավել ուշագրավը Նոր Ջուղայի Ամենափրկիչ վանքի կենտրոնական խորանի աֆ կողմի պատկերն է, որը վերագրվում է Հովհաննես Մրքուզի վրձնին: Այստեղ նորից աղոթող Տիրամայրն է,առ^ևում՝ քնած մանուկր^: Ընդ որում, ЩЬ' Տիրամոր և թ ե ' քնած մանկան Հորինվածքային գիրքն ու մա նրա մաս ները վկայում են, որ այդ պատկե­րագրությունը 17-րդ դարում արդեն որոշակի ընդունելություն էր գտել:

Մեզ ՀետաքրքԼւող, ինչպես նաև « Տիրամոր յոթ վերքը» և «.Սևանի Աստվածամայրը» նկարներում տեսնում ենք Տիրամորը խորասույզ, Հանդարտ Հայացքով, որը դեռ լրիվ ազատված չէ միջնադարից եկող փոքր-ինչ ճգնավորական սրբապատկերային բնույթից: Նրա անթարթՀայացքը բևեռված է խաղաղ քուն մտած մանկանը: Ձեռքերը կրծքի մոտ, ասես լուռ աղոթք է շշնջում Հրաշագործ ոլ..լու Համար: ԿերպարներիՀանդարտ գիրքը. Հստակ ուրվագծերը և դրանց արտաՀայտչականոլ-

11 Памятники Мирового искусства, Искусство Италии XVI века, Москва, 1967, Илл. 224.

*2 Նշվ. աշխ. նկ. 319ш, 321:*3 р . Ուլուրսայան, Գանձասար, Երևան, 1981, է? 45, 49, 51,: Տե՜ս նաԱ Լ. Ա.

Դուրսոզոյի արխիվային նյութերը /ՀԱՊ, ֆ.-211, ինվ. 15938/ Ա նույն հեղի նացի Очерки изобразительного искусства средневековой Армении, Москва, 1979, с. 96, 116.

14 Նշվ. աշխ. էշմիածնի գանձերդ ;!ւ’ ՚ս>օար, 16-րդ դ., Սոոռ/: Մանյա Ղազար յան, «Սովետանան Հայաստան» հմր 6, 1971, է* 33-35, տես նկ. 1 /Մոգերի երկրպա- օուաունո: 2նաոանԱւսծ Խեօի, 1619 I»., Նոր Ջուղա, Ս. Գրիգոր եկեղեցի/:

տախտակ 1&-216/ ձԱսորերը:16 Խհո Саг5\уе11 апй С. I. Р. Ծօ^տշէէ. КШаЬуа ТИеБ апё РоИегу Л е т էհշ

А гтеш ап Са1Ьейга1 օք Տէ. 1атеБ 1еги5а1ет, уо1ите I, ОхК>гс], 1972, рЫ е II, е7.

17 Մ. Մ. Ղազարյւսն, Նոր Ջուղայի 17-րդ դ. հալ նկարչությունը /Պատմա-Բանասիրա­կան հանդես, Երևան, 1968, ոմր. 1, Էշ 198-202/:

9 6 &-ժ\ւ ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1996

թյունը հորինվածքին հաղորդում են կոթողային բնույթ, որը վկայում է նախորդ չրշանից եկող հայ միջնադարյան արվեստի կենսունակությունը:

Արևմտաեվրոսլական պատկերագրական կերպի « Տիրամայրը մանկան հետ» կտավները հայկական հողում տեղայնացվում և ազգային հոդերա- ն ութ յան նկատելի երանգ են ստանում: Տիրամոր կերպարը ձեռք է բերում ազգային բնորոշ գծեր' սև, կամարաձև հոնքեր, նշաձև մեծ աչքեր' գծված «,քանդակային» լայն կոպերով: Փոքր-ինչ երկարավուն քիթը և նուրբ, փոքրիկ բերանը ' ձվաձև դեմքի վրա, ոչ միայն հատուկ են մեր ազգային տիպարին, այլև հանդիսանում են 17-18-րդ դդ■ հայկական գեղանկար­չության մեջ դիմապատկերի իդեալը /ՀԱՊ-ի « Տիրամայրը նշանակներով» Սևանի « Աստվածամայրը», էջմիածնի թանգարանի « Տիրամոր փառքը» և ա յլն/: Մանկան դիրքի, գլխի տակ ծալապատիկ գրած ձեռքերի մեջ ինչ-որ արևելյան պարզություն ու անմիջականություն կա, որը խորթ է իտալա­կան նկարների ճկուն ու արտիստիկ շարժուձևերին: Մանկան վրա գցված ՆոՍէԼ եվրոսլա1լւսն թափա նցիկ ու նուրբ քող-ծածկոց չէ , այլ հայկական վերմակ է հիշեցնում: Բոլոր դեպքերում զգում ես մտահոգ հայ կնոջն ու մանկանը:

Անդրադառնանք նկարի հետ կապված պատ մա բանաս իր ական մի քանի հարցերի: Նկարի ստորին մասում, մուգ երի ղաշեր տի վրա, կարդում ենք պատվիրատուի հետևյալ կտավագրությոլնը. « Յիշատակ է ոլատկերս Քամալեցի Սիրունին հանգուցեալ որդին Սահրատի մար Ամրդային, Բաղդասարին. Գրիգորին, որ ետ ի դուռն սուրբ Կարապետի եկեղեցուն թվ. Ռ »: Ցավոք, թափված տառը' հարյուրավորը, մեզ դժվարին կացության առաջ է կանգնեցնում: Արձանագրության մեջ եղած անունների զուգոր­դություններն ու համեմատությունները, 1 6 ֊ 17-րդ դդ. ձ եռա գրային ու վիմական նյութերում հանդիպող անձնանունների հետ, հնարավորություն տվեց մեզ ինչ-որ չափով լրացնել ճիշտ ժամանակի որոշման այդ բացը: Ավելի համապատասխան է թվում Վիեննայի Մխիթարյանների մոտ գտնվող ձեռագրերից մեկի /հմր. 2 9 5 / հիշատակարանային տվյալները: Ահա այն. « . . . Ցիշեցէք ի Քրիստոս զպարոն Բաղտասարն եւ կողակիցն իլր զՄարիտատն եւ որղիքն դեռաբուսիկ Սարդիսն, Յա կորզանն, Սահրատն ել հանգուցեալ որղիքն Գրիգորն եւ Մարտիրոսն ել դստերքն Մինախաթունն, Խանումաղէն, հանգուցեալ ՚ դստերքն Հոռոմսիմէն, Խանումաղէն,զՍիմէն»18 :

Մեր կտավի արձանագրության և այստեղ հիշատակված անուններից մի քանիսի նույնությունը հիմք է տալիս ենթադրելու, որ երկու դեպքում էլ գործ ունենք նշանավոր մի տոհմի ներկայացուցիչների հետ: Այսպես,Վիեննայի ձեռագիրը ստացող Տեր-Խոջա Բազգասար, վերջինիս որդիներ' Սահրատ, Գրիգոր անուններին հանդիպում ենք կտավի արձանագրության մեջ: Ձեռագրի պատվիրատու Խոջա Բա զգա սարի որդի Սահրատը կտավի արձանագրության մեջ արդեն հանդես է գալիս որպես նվիրատուի' Սիրունի

18 ̂ իւքն^աԱ18՚95Ոէ1Ա7^4-ա1հՐեն Յեոա4րա9 Մատենադարանին Մխիթարեանց ի

1996 ԱՋՍԻԱԾԻՆ Ժ-ԺԱ 9 7

հ ա յր ը , ո ր ն ի ր ո ր դ ի ն ե ր ի ն , ըստ ա զ գ ա յի ն հ ի ն ս ո վ ո ր ո ւ թ յա ն , ա ն վ ա ն ա կ ո չ ե լ

է հ ո ր և մահացած ե ղ բ ո ր Ա ՛ն ո ւ ն ն ե ր ո վ ' Բաղգասար, Գրիգոր և ա յ լ ն ^ ;Վիեննայի ձեռագիրը, որ հիշատակարանի բացակայության պատճառով

թվական չունի, մասնագետներ Հայգե և Հելմուտ Բոլշհաուզենների^® կողմից վերագրվում է 17-րդ դ. երկրորդ կեսին^^: Նրանք այդենթադրությանը հանգել են' ելնելով ձեռագրի մեծաքանակ մանրանկար­ների ոճասլաակերային բնորոշ առանձնահատկություններից: Ավելին,մանրամասն համեմատությունները 17-րդ դ. նկարազարդ այլ ձեռագրերի հետ թույլ են տվել Բուշհաուզեն ամուսիններին որոշել նաև ձեռագրի ստեղծման վ ՚՚՚յ ր ը ' Կոստանդնուպոլիս: Ելնելով Կ. Պոլսում 17-րդ դ.ստեղծված և մեզ հետաքրքրող հմր. 295 ձեռագրերի մանրանկարներիհամեմատությունից, նկատելի է, որ վերջիններս դրսևորում են պատկերա­գրության և ոճի խիստ ընդհանրությունների: Այդ տեսակետը ընդունելի են համարել նաև Մատենադարանի մասնագետներ էմ. Կորխմազյանը, Ա. Մաթևոսյանը, Ա. Գևորգյանը, Հ . Հակոբյանը:

Այժմ մի երկու խոսք կտավում հիշված Սահրատի մասին: ԱահրատըՔամալեցի է: Ք-ամալը նշանավոր գյուղաքաղաք է եղել Տավուշգավառում^: Մատենագիտական տվյալները վկայում են, որ հատկապես16-17- րդ գգ. ժամանակ առ ժամանակ Քամ ալն ապրել է մշակութային աշխույժ կյանքով: Մաշտոցի անվան մատենադարանում պահպանվում են մի քանի ձեռագիր-մատյաններ, որոնք ընդօրինակվել ու պատկերազարդ-

Այսպես, եթե հետևենք հմր. 295 ձեռագրում հիշատակված ստացողի և նրա տոհմի ներկայացուցիչների անուններին, ապա կտեսնենք տոհմածառային մի ճյուղավորում, ուր հաջորդական անունը կրկնություն է:

շ0 Հայ ձեոագի|ւնե^Մ|ս^ թսւրհան Մատենադարանի ի Վիեննա, Վիեննա, 1978, էշ 43-

2 * Վ. Տսւշյանը անորոշ պատասխան է տվել Տեոագրերի ժամանակի հարցին, «իբր ԺԵ դար. տեղի անծանոթ» /նշվ. աշխ., էշ 723-724/:

№ Մաշտոցի անվան Մատենադարան, ձեռ. հմր 8365, գրված Ղրիմում 1691, նկարազարդված երկու նկարիչների կողմից: Ձեռագրում զետեղված մանրանկար­ները, որոնք ունեն ընդհանրություն ձեռ. 295-ի հետ, կատարված նն հմուտ նկար չի կողմից: Եվ ինչպես նշում է էմ. Կորխմազյանը, նա լավ ծանոթ է եղել Կ. Պոլսի հանրահայտ օրինակներին: /Эм. Корхмазян, Армянская миниатюра Крыма, Ереван, 1278, С. 87-88/: 2եռ. 9433 /տես նաև էրմիտաժի հմր. 5-765 և Երուսաղեմի 1650 թ. ձեռագրերը, Труды Государственного Эрмитажа, том X, Ленинград, 1969, С. 129-136/:2եռսւգիր հմ. հմ. 4343, 203, 348:

Ուշագրավ է ամերիկահայ Հարություն Հազարյանի’ Մատենադարանին նվի- րած երկու ձեոագրերը' հմ. հմ. 10820, 10822, որոնցից վերշինի մանրանկարների ընդհանրությունը մեզ հետաքրքրող ձեռագրի հետ տեղիք է տալիս մտածելու, որ այստեղ աոկւս է միևնույն հեղինակի կամ նույն ձեռագրից ընդօրինակված լինելու փաստը: Բոլոր դեպքերում մենք տեսնում ենք պատկերագրական նույն սկզբունքը. Ելնելով ոճաւսատկերագրական առանձնահատկություններից, այս երկու ձեռագրերը դասվում են 17-րդ դ. Կ. Պոլսի ձեռագրերի շարքին:

Քննության առարկա Վիեսնայի նո. 295 ձեռագրին մոտ են նաև Ս. Սևաճյանի հավաքածուի նո. 3 Ավետարանը' գրված 1649-1650 թթ. /ООСиМЕЫТБ Ծ՛ АКТАКМЕКШКБ, ТЕХТЕ, РАМЭ, 1924, р. 57-59/, և էշմիածնի գանձարանի 17-րդ դ. մի ձեռագիր' գրված Կ. Պոլսում /նշվ. աշխ., Ավետարան 17-րդ դ. /«Փախուստ և կոտորումն մանկանց» ե «Հարսանիք Կտապում»/:

“ 3 բ . Ա. Ուլուոաոյան, Դրվագներ Հայոց Արևելից կողմանց Պատմության, Երևան,1981, էշ 36:

98 с)--сН' ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1996

վել են Քամ ալում՜^ : Բնականաբար այստեղ Հարց է ծագում, /ւս/լ որտե՛՛ղ էստեղծվել Վիեննայի հմր. 295 ձեռագիրը: Ինչպես վերևում ասացինք.հիշյալ ձեռագիրը պատկերագրական առումով ընդգրկվում է Կ. Պոլսի 17- րղ դ. կեսերի ձեռագրերի խմբում: Մինչդեռ կտավի պատվիրատուն'Սիրունը, Սահրատի որդին, Քամալեցի է: Բայց հայտնի է, որ պատմական Տավուշի բնակչության մի մասը, նույնիսկ ամբողՀ գյուղեր, երկրի քաղաքական աննպաստ իրադրության պատճառով, ստիպված են եղել բռնել արտագաղթի ուղին: « 1605-ին հայոց, վրաց և աղվանիցիշխանները գնում են Աս սլա հան... Շահ Աբասը բնակեցնում է ամեն գնացող հայերը Ասպահան քաղաքում... գնում են Կիպրոս, Պոլիս, Թավրիղ, Կաֆա կղզին ե. այլուր»25 : Նույնիսկ Տավուշի Ս. Աստվածածին եկեղեցում պահպանված 1618 թ. մի արձանագրություն պատմում է այն մասին, թե ինչպես « Պարսկաստան գերի տարած են գյուղիս նախկին բնակիչները » - 6 ; Ուրեմն բացառված չէր, որ ԽոՀա Բաղդասարի և նրա որդի Սահրատի տոհմն էլ բռնած լիներ արտագաղթի ուղին' բնակություն հաստատելով Կ. Պոլսում կամ նրան մոտ որևէ վայրում՜1 :

Այսպես, ուրեմն, Վիեննայի ձեռագրի հիշատակարանում հիշված անձնավորությունները փաստորեն ապրել են 17-րդ դարում: Ըստ այգմ էլ ձեռագրի պատվիրատու պարոն Բաղւլյււսարի և կտավի նվիրատու Սիրունի' Սահրատի որդու միֆև առկա է դառնում պապի և թոռան մամա- նակահատվածային հարաբերություն /շուրՀ 70-80 տարի/:

Մեր այս վարկածի օգտին են խոսում նաև կտավի կատարողական- տեխնիկական որոշ առանձնահատկությունները, կ-ոավի' ձեռքով հյուսվածլինելը, են թան երկի և ներկի նուրբ քսվածքը, ինչպես նաև դունաշերտերի քայքայվածությունը /ճաքեր, մոմից արված հետքեր/ այն մոտեցնում է17-րդ դ. « Տիրամոր յոթ վերքը» ե « Սևանի Աստվածամայրը»աշխատանքներին-^: Եթե մեր բերած զուգահեռները համոզիչ են, ապա կտա/էի վրա նշված տարեթւէի թափված տառը պետք է լինի <(.Մ», մանավանդ որ ինչ-որ չափով պահպանված է « Մ» տառի վերին ելուստը:

2** Տե՞ս Մաշտոցի անվան Մատենադարանի նո. նո. 3165, 6413 ձեռագրերը որոնք ունեն նաև հետաքրքրական նկարազարդումներ:Մակար Բ-արիյուդարյան, Պատմություն Աղվանից, Բ, Թիֆլիս, 1907, էշ 19, 20, 23, 60, 62:

26 Նույնը, Արցախ, Բագու, 1895, էշ 330-331: Տես նաև Ալիշան, Հայապատում, Վենետիկ, 1901, էշ 596-598: Նա գրում է. «Եւ աոանց օթևանի արտասուալից

ի դրունս օտարաց ե; ի յէրդս այլոց...ի սահմանս Ամարասայ եւ սալ իք այսպիսի եղել վիշտ սովոյն ի ՌԴԸ /1579/ Ա ՌԻԹ /1580/, ГЬ(иЦ : Երփսնդ Օահազիզ, Պատմական պատկերներ, Թիֆլիս, 1903, էշ 165:

27 Երուսաոեմի նո. 673 ձեոագրում /«Հայեյի վւսրուց», 1691 թ./ կա այսպիսի մի հիշատակագրություն. «Այր ոմն քրիստոսեա, վաճառական հայ, ազգաւ Ջուղս^եցի՝ Սահրատ անուն, հիւանդացաւ ի սահմանն Ստամբօւու» /Ն . Պոոաոյան, Մայր ցուցակ Ձեուսգրւսց սրբոց Հակոբյանց, հատ. 3-րդ, Երուսաղեմ, 1968, էշ 112/:

28 Ա. Աոաքելյան, «Տիրամոր յոթ վերքը» կտավի հեղինակի հարցի շուրշ /«Լրաբեր հասարակական գիտությունների», Երևան, 1981, նո. 5, էշ 89-99/: Նույնի «Սևանի Աստվածամայրը» և նրա ստեղծման ժամանակը /Պատմա- բանասիրական հանդես, Երևան, 1983, նո. 2-3, էշ 279-285/:

դիմօք շրշէոն ամենայն տեղ /1599-1600/»

1996 1-ՋՍ ԻԱ Ծ ԻՆ сКсНА 9 9

Ստացվոլմ է ՌՄԹ, այսինքն' 1760 թ .: Կտավի Հնագիտական տվյալները ևս Համապատասխանում են այդ ժամանակին:

Հարկ է նաև նշել 17-րդ դ. Հայ եկեղեցական Հաստոցային գեղանկար­չության առանձնակի օրինակների' Եվրոպական սկզբնաղբյուրի29 մասին.փաստացի են պատկերասրաՀի /ժ-1165, ժ-5584, 18-րդ դ ./ և էջմիածնի թանգարանի /երեք' 1801, 1818, 1847 թ թ ./ թ ե ' ուղիղ և թե' Հայելային պատկերները, որոնք ֆրանսիացի գեղանկարիչ Պիեռ Մին յա ո ի /1612- 1695 / « Տիրամայրը խաղողի ողկույզներով՛» /Լուվրի թանգարան/ 30 մեծ տարածում գտած աշխատանքի Հորինվածքներ են: Այստեղից էլ Հնարավոր է, որ մեզ Հետաքրքրող՝ « Աստվածամայրը քնած մանկան Հետ» և վերջինի ս երկու Հայելային պատկերները նույնպես ունենան միևնույն օտար սկզբնաղբյուրները, բայց և բացառված չէ , որ ուսումնասիրվող կտավը Համարվի 17-րդ դ. Հայ վարպետի ինքնուրույն գործ:

29 Н. Степанян, Очерк изобразительного искусства Армении, Москва, 1985, с. 52.30 С . М Р Е ^ - Г К Е ; Е. ШСНТЕЫВЕКСЕК; ЬА РЕЮ ТШ Е ЕЫ Е Ш О Р Е ; Լ-Е

ГОиУКЕ; РАЫ Б; 1902; 1907; р. 97; Ш. 628.

100 Ժ--ԺԱ ԱձՍ՜հԱԾՒՆ 1996

ՍԱՄՎԵԼ ՍԱՐԿԱՎԱԳ Խ Ա Չ Ա ՏՐ Յ Ա Ն

7-ՐԴ ԴԱՐԻ ԵԿԵՂԵՑԱՇԻՆԱՐԱՐՆԵՐԸ1

Հ այկական լեռնաշխարհում նարտարապեաական-շինարարական գործըսկզբնավորվել է դեոևս չորս հազար տարի առաջ: Դրանից ի վեր այն անցել հ

զարգացման երկարատև մի նսւնապարհ. որի անկյունադարձային անցուղիներում յուրացրել է. մշակել տեղական նարտարապետական ավանդույթները, կրել, ավելի ուշ, քրիստոնեական մտածողության խորը կնիքը և մեգ մատուցվել իբրև հայկական ինքնաոն նարտարպետական արվեստ:

Զարգացման այսպիսի երկար նանպարհ անցած հայկական նարտարպետության մեջ բացառիկ տեղ հ գրավում 7-րդ դարը, որ, աներկբա կերպով կարելի է ասել, նույն հարաբերության մեջ է գտնվում մեր նարտարապետության նկատմամբ, ինչ որ 5-րդ դարը' գիր ու գրականության, այսինքն' իրավամբ համարվելով հայ նարտարապետության ոսկեդարը:

7-րդ դարում, ի շարս կառուցողական արվեստի բազմաթիվ հուշահամա- լիրների, աշխարհիկ շինությունների, վեր են խոյանում նաև մեծաթիվ եկեղեցիներ:

Հարկ է նշել, որ այս շրջանում եկեղեցաշինությունը կրել է ոչ թե տարերային կամ մասնակի բնույթ, այլ մղված է եղել կրոնական գործնական կարիքներից և հավասարապես զարկ է տրվել թե' հայոց կաթողիկոսների և թե' հայոց իշխանների կողմից:

Ուստի, հաշվի առնելով եկեղեցաշինության նկատմամբ հայոց իշխանների ու կաթողիկոսների նման վերաբերմունքը, հեղինակային որոշակի պատկանելություն ունեցող եկեղեցիները դասակարգում ենք հետևյալ ենթախմբերի մեջ.

1. 7-րդ դ. կաթողիկոսաշեն եկեղեցիներ2. 7-րդ դ. իշխանաշեն եկեղեցիներՆախապես նշենք, որ սույն գործի հիմնական նպատակը մեր հետաքրքրության

շրջանակի մեջ մտնող եկեղեցիների մասին համառոտ և ծանոթագրական կարգի տեղեկություններ հաղորդելն է:

1. Կաթողիկոսաշեն եկեղեցիներ

1»նդրո առարկա ժամանակաշրջանում կառուցված եկեղեցիներից, թե' ժամանակագրական առումով և թե' հայկական նարտարպետության մեջ գրաված իր բացառիկ դիրքով, աոաջին կաթողիկոսաշեն եկեղեցին Վաղարշապատի

* Այս խորագրի ներքո մենք նկատի ունենք միայն եկեղեցաշեն կաթողիկոսներին և իշխաններին:

1 9 9 6 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ժ-ԺԱ 101

Ս. Հռիփ սիմե տսւնսւրն է / 6 1 8 / : Եկեղեցու կառուցում՛ը, ինչպես նշվում՛ է աանսւրի արձանագրության մ՛եջ, իրականացվել է Կոմիտաս Ա Ա ղցեցի Կաթո­ղիկոսի կողմից /6 1 5 - 6 2 8 / «Քրիստոս Աստուած յիշեա դկոմիտսւս հայոց կաթողիկոս շինաւղ սրբոյ Հռիփսիմէի»2: Սույն իրողությունը հաստատվում՛ է նաև Սերեոսի վկայությամ՛բ. «Եւ եղԼւ յսւմի ԻԸ-երրորղի թագաւորոլթեանն Ապրուէդ 1»ոսրովու քակեաց կաթուղիկոսն Կումիտաս գմատուռ սրբոյն Հռիփսիմեսւյ ի վաղսւրշապատ քաղաքի, դի կարի ցած к մ՛թին էր շինուսւծն, որ շինեալ էր սրբոյն Սահակայ հայրապետի հայոց կաթողիկոսի, որդւոյ սրբոյն Ներսիսի»^: Ապա պատմիչը, նշելով Հռիփսիմե կույսի նշխսւրների գյուտի մասին, ավելացնում է. «Շինեաց դեկեղեցին, к դերանելին եթող ի բացեայ վասն գիջութեսւն որմոցն, մինչև ցամաքեալ կրոյն: Ապա ամփոփեցաւ ի կայեանս իլր4 » :

Սեբեոս պատմիչի վկայության համաձայն, Կոմիտաս կաթողիկոսը նորոգել է նաև Ս. էջմիածնի Մայր Տանարը, որը մինչ այդ նորոգվել էր 5-րդ դարի վերջին քառորդում' Վահան Մամիկոնյան մարդպանի նախաձեռնությամբ5:

Ստորև ներկայացնում ենք Սեբեոսի վկայությունը. «Վերսւցոյց և դփայտա- յարկս սրբոյն կաթուղիկեին, նորոգեաց և դխսւխուտ որմոյն. շինեաց դքարա- յսւրկս»6:

Եկեղեցաշինության մեջ հաջորդ աչքի ընկնող ներկայացուցիչը Եգր Ա Փառաժնակերտցի կաթողիկոսն է /6 3 0 - 6 4 1 / , որի անվան հետ է կապված Վաղսւրշապատի մյուս եկեղեցու' Ս. Գայանեի կառուցումը /630-41/: Որքան էլ տարօրինակ է, այս հուշարձանի կառուցման մասին որևէ ակնարկ չկա Սեբեոսի երկում, որը այդ իրողության անմիջական ժամանկսւկիցն էր: Սակայն այս բացը լրացվում է շնորհիվ Դրասխսւնակերտցու հաղորդած տեղեկության. «Իսկ ապա հայրապետն Եդր դվկայարան սրբոյն Գայանեայ դոր, երբեմն խրթին և մթին էր գնա շինեալ' քակեալ դայն, ևս ընդարձակագոյն գնա շինեաց' կոփածոյ քարամրք և կրով ձուլելով, և արտաքուստ յարդարէր կայեանս բնակութհսւն քահանայական դասուց ի պաշտոն աստուածային խորանին»7 :

Ինչպես տեսնում ենք սույն վկայության վերջին հատվածից, Եդրը կառուցել է նաև վանատուն, որի մասին նշվում է, թե «այս եղև սկիդբն ժամատուն շինելոյ, մինչև ցայս վայր ոչ երկիւր ի հայս»**:

Դեոևս Եգր Ա Կաթողիկոսի գահակալման շրջանում արաբական ուժի ի հայտ գալով, միջազգային քաղաքական ասպարեզում տեղի են ունենում խոշոր քաղաքական տեղաշարժեր, որոնք իրենց անմիջական արձագանքն են գտնում նաև Հայաստանում: Արաբական ահագնացող այս սպառնալիքը մի կողմից և բյուդսւն-

2 է Ակնարկ Հայ ճարտարապետության». Երևան, 1964, Էջ 147:3 « Պատմութիւն Սեբեոսի» , աշխատասիրությամբդ. Վ. Աբգարյանի, Երևան, 1979, Էջ

121: Այսուհետև' Սեբեոս:4 Անդ'Էջ 121:5 մ. Հարությունյան, « Հայ ճարտարապետության պատմություն» , Երևան, 1992, Էջ 132:

Այսուճետև' Հարությունյան:6 Սեբեոս, նշվ. աշխ., Էջ 121:7 Հովհաննես Դրասխանակերտցի, « Պատմութիւն Ոայոց» , Մոսկվա, 1853, Էջ 46:

Այսուհետև' Դրասխանակերտցի:® Անդ' Էջ 203-ի 203-րդ տարընթերցվածը:

102 сКсН' ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1996

դական քաղաքականության ձուլամետ դիրքորոշումը մյուս. առավել սաստկանումեն հատկապես Ներսես Տա յհցի կամ Իշխանցի հայրապետի օրոք /6 4 1 - 6 6 1 /: Սակայն, չնայած Հայաստանում տիրող նման խոովահույդ վինակին.Ներսես կաթողիկոսը, հիրավի, աննախընթաց ծավալի շինարարական գործունեու­թյուն է ծավալում, որի թագն ու պսակը, աղբյուրներից մեղ հայտնի սուրբԳրիգոր կամ Զվարթնոց տանարն է /6 4 2 - 6 5 2 / : Այս «չքնաղ զարմանա-լեաւք» к «սւստուածային պատւոյն արժանի» եկեղեցու մասին սկդրնական տեղեկությունները պատկանում են Սերեոսին. «Յայնմ ժամանակի արկ ի միտս իւր կաթուղիկոսն Հայոց Ներսէս շինել իւր րնակութիւն մեր* աո սուրբ եկեղեցեացն որ ի վաղարշապատ քաղաքին, ի վերայ ճանապարհին' յորում. ասեն, ընդ ասաշ եղև թագաւորն Տրդատ սրբոյն Գրիգորի: Շինեաց անդ եկեղեցի մի յանուն երկնաւոր Ջուարթնոցն, որոց երևեալ ի տեսլեան սրբոյն Գրիգորի բադմութիւն երկնաւոր զաւրացն...»10: Համաձայն Հովհաննես Գրասխանակերտցու. ինչպես նահ նույնՍեբեոսի11. Ներսես Շինողը Զվարթնոցի տանարի մոտ կառուցել է նա1ւ կաթողիկոսական ապարանք. « . . . հայրապետԸ. Ներսէս... գարտաքոյս հրաշակերտ եկեղեցւոյն. զոր իւր իսկ էր շինեալ' շուրշանակի պատուար պարսպով փակեալ ամրացուցանէր, յօրինեալ ի նմա յարկս բնակութեան ինքեան հաստահեղոյս

կոփածոյ քսւրամբք»1՜ :Զվարթնոցի եկեղեցին, դժբախտաբար, չի պահպանվել և հիմնովին ավերվել է'

10-րդ դարի վերջին քառորդում տեղի ունեցած երկրաշարժից:Ներսես Գ Տայեցի կաթողիկոսի եռանդուն շինարարական գործունեության

արդյունք են նաև Դվինի Ս. Սարգիս к Խոր Վիրապի Ս. Գրիգոր Լ ո ւս ա ­վորիչ եկեղեցիները, որոնք, ինչպես վկայում է Սամվել Անեցին, Զվարթնոցի տանարից ավելի վաղ են կառուցվել. «Հայրապետն Ներսէս շինէ զսուրր Գրիգոր զզարմացուցիչն տեսողաց. բայց յառաշ շինէ զվկայարան սրբոյն Սարգսի ի Դուին, к զոր ի վերայ Վիրապին սրբոյն Գրիգորի»13: Բացի Սամվել Անեցուց, Դվինի Սուրբ Սարգիս Եկեղեցու մասին տեղեկություն է պարունակում նաև Վարդան Բարձրաբերձցու երկը: Պատմիչը, խոսելով Ներսես Շինողի շինարարական գործունեության մասին, ավելացնում է, որ Եզրի մահից հետո Ներսեսը «թաղէր և ի նմին տեղւոջ շինէր զհրդեհեալ վկայարան սրբոյն Սարգսի»14: Ի»որ վիրապի Գրիգոր Լուսավորիչ տանարի' Ներսեսի կողմից կառուցված լինելը նշված է Գրասխանակերտցու պատմության . մեջ, ուր պատմիչը խոսելով Ներսեսի կառուցումների մասին' հավաստում է. «Զկնի ապա շինէ տանար սրբութեան և ի

^ - էշ 48, Սեբեոս, էջ 147, Ղևոնդ, « Պատմութիւն», Ս. Պետերբուրգ,

I () Սեբեոս. էջ 147:II ԱՕդ'էջ 147:12 ԴրասխաԸակերտցի, էջ 48:13 Ա. Մանաչարրսն, « Քննուռհւն Հայաստանի 1У-Х1 դդ. շինարարական

վկայագրերի», ՆրևաԸ, 1977, էջ 96: Այսու/ւետև' Մանաչաբյան:14 Անդ'Էջ 95:

1996

«

ա ջ ս իա ծ ին (յ--(յ-Ա 103

վհրայ Վիրապին սրբոյ ն Գրիգորի, ուր ի մէջ թունաւորսւցն թսւղեսղ* առսւքելանուէր այրն Ասսաւծոյ զկսւմակոր վիշապին ջախջախեսւց գգլուխ.

Բացի վերոհիշյալ եկեղեցիներից, Ներսես Շինողին են վերագրվում նա!ւ Վաղարշսւկերտի, իր հայրենի Իշխան գյուղի և Բանակի16 եկեդեցիներր:

Ներսես Գ-ից հետո իր նախորդ կաթողիկոսների շինարարական ավանդույթն է շարունակում Անաստաս Ա Ակոռեցի կաթողիկոսը /662-67/: Նա իր հայրենի գյուղում' Ակոռիում, կառուցում է մի եկեղեցի, որը սակայն չի պահպանվել' 1840 թ. կործանիչ երկրաշարժից փլատակվելու հետևանքով: Այս տա Տարի կառուցման մասին տեղեկություն է հաղորդում Դրասխանակերտցին. «...մեծ կաթողիկոսն Անսւսաաս շինէ գպայծաոապանոյն եկեղեցին ի հայրենի րնակութեանն իլրում ի վանս դաստակերտին Ակոոոյ' կացորդ գնա յարդարեալ քահանայական ուխտ], միակրօնից և այլոց ևս կղերց եկեղեցւոյ ի պաշտօն աստուածային խորանին և ի տածողոլթիւն հանգստեան հիւրոց և տնանկաց և աղքատաց»17: Ինչպես երևում է վկայությունից, ԱնաԱտաս կաթողիկոսը Եզր կաթողիկոսի օրինակով, «կացորդ», այսինքն' ժամատուն է կառուցել եկեղեցունկ ից:

2 Ի շխ ա ն ա շե ն ե կ ե ղ ե ց ի ն ե ր

Ինչպես վերը նշել էինք. եկեղեցաշինության բնագավառում գործուն նախաձեռնություն էին հանդես բերում նաև հայոց իշխանները, որոնք ժամանա­կաշրջանի խառնաշփոթ ու դժվարին պայմաններում, ըստ կարելվույն, նպաստեցին 7-րդ դարի ճարտարապետական հուշարձանների ստեղծմանը:

Իշխանաշեն եկեղեցիներից ժամանակագրսւկանորեն առաջինը Բագարանի Ս. Թեոդորոս տանարն է. որի կառուցման մասին տեղեկություն է հաղորդում տանւսրի վրա փորագրված վիմագիր արձանագրությունը: Այս արձանագրու­թյունից հայտն], է դառնում, որ տանարը 624 թվականին հիմնադրել է իշխան Բուտ Ա ռ վ ե ղ յա ն ը , իսկ ապա' վերջինիս մահվանից հետո, շինությունը ավարտին է հասցվել Բուտի կնոջ' Ա ննա յի կողմից' 631 թվականին. «Երեսուն եւ չորրորդ ամի խոսրովայ արքաի, երանելի տէր Բուտ Առւեղեան ձգեաց հիմունս սուրբ եկեղեցւոյս եւ երեսուն եւ ութ ամոյն Գոբթի ել խումաթ կորա սին դԲուտն և յետ երից ամաց մահուան Բտին կատարեաց սուրբ եկեղեցիս Աննայ Բտին ամուսին տրէ ամսէան ի քսան և հինգերորդ աւր կաթողիկոսութեան Եզրայ եւ ի մտբզպա- նութեան վարազ Տիրոցի Հայոց ասպետի, ի տերութեան վահանայ Առուեղեան ի հոգաբարձոլթեան Թեովփիղոսի եղբայրկան որդւոյ Եւսերկայ Կամսարականի, Աշանուշայ եւ Աննայ դստերք Գրիգորի վանանդացւոյ ել որդեակք Դիւտ, Ուահւսն և Տիարւանդ, դժխոյ Սահակի Ռահասի Շուշան: Յիշեցի ԱԾ և ողորմեցի»18:

1 5 Դրասխանսւկերտցի, էջ 48:! 6 Տ. Մարության, «ԽորագույԸ Հւսյք», Երևան 1978, էջ 11 և 102: ' 7 ԴրասխաՕակերւոցի, էջ 52:18 ՄաԸուչարյաԸ, էջ 62-63:

104 ժ - а ч г ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1996

Հարկ ե նշել, որ Բուտ Աոավհղյանի անունը միայն այստեղ է հանդիպում, իսկ Առավեղյանների մասին կան միայն շատ կցկտուր տեղեկություններ: Հայտնի է. որ Աոավեղյանների նախարարական տոհմը բնակվել է պատմական Հայաստանի Այրարատ նահանգում, ունեցել 500 հոգիանոց հեծելագունդ

իշխանաշեն եկեղեցիներից հաջորդը Թալինի Ս. Աստվածածին տանարն է. որը կառուցվել է Ներսես 4ամսարական իշխանի կողմից: Սույն իրողությունը փաստվում է տանարի արևմտյան նակատին փորագրված արձանագրությամբ.

«Ես Ներսեհ ապոհիւպատ պատրիկ Շիրակայ և Արշարունեաց շինեցի գեկեղեցիս յանուն սրբոյ Ածածնին ի բարեխաւա” .թիւն ինձ և Շուշանայ ամուսնոյ

իմոյ և հրահատայ ոոդւոյ մերոյ2®»:Պատմական այս անձնավորությունը Ներսեհ Կամսարակսւնը, ապրել է 7-րդ

դարի աոաջին կեսին21, ավելի որոշակի' 629-654 թվականներին, եղել էԿամսարականների նախարարական տոհմի տանուտերը22:

Իշխանաշեն եկեղեցիների շարքին է դասվում նաև Մբենի տա նարը, որի շինարարությունը կատարվել է 638-640թթ23: Այս շինությունը, ըստ Դրասխանա- կերտցու, կառուցվել է Դավիթ Սաեառունի կյուրոպաղատի կողմից /635- 639/24. «Կայսրն Հերակլ գԴաւիթ Սահսւոունի կիւրապաղատ արարեալ' իշխան Հայոց կացուցանէր... և ի հրամանէ նորուն շինէր իսկ գեկեղեցին գեղեցկահար­մար, որ ի քաղաքագեղն Մրեն...»25:

Ի>նդրո առարկա ենթախմբում ուշագրավ հուշարձան է Ալամանի Ս . Անանիա ե կ ե ղ եցի ն: 637 թ. կառուցված այս տաՏարը գտնվում է Արևմտյան Շիրակում և ունի կառուցողի ինքնությունը բացահայտող արժեքավոր արձանագրություն. «Քսան և եոթնեմիոյ Հերակլի բարեպաշտ թագաւորի Ներսեհ Շիրակայ և Արշարունեաց տեառն և Թեոփիղոս Արշարունեաց եպիսկոպոս, ես Գրիգոր եղուստր և Մարիամ իմ կին շինեցաք գսուրբ եկեղեցին վասն մեր հոգւոց»26: Թեև տանարի կառուցողի' Գրիգոր եղուստրի մասին ուրիշտեղեկություն չկա այլ տեղ, սակայն այն, որ նա իշխանական տոհմից է, երևում է եղուստր27 տիտղո՚փց:

7-րդ դարի իրականության մեջ բացառիկ է Գրիգոր Մ ա միկոնյա նի կառավարման շրջանը/661-685 / , որը եղավ տնտեսական և մշակույթային

19 Հայկական Սովետական Հանրագիտարան, հատոր 1-ին, Երևան, 1974, էջ 532, տե՛ս նաև Ղ- Ալիշառ, « Այրարատ», Վենետիկ-Ս. Ղազ֊յր, 1890թ., էջ 429:

20 Վ. Հարությունյան, էջ 157:21 Վ. Հարությունյան, էջ 157, տե՛ս նաև Գ. Հովսեփյան, «Քարտէզ նայ հնագրութեան».

Շողակաթ, Վաղարշապատ 1913, էջ 173:22 Հայկական Սովետական Հանրագիտարան, հատոր 5-րդ, Երևան, 1979, էջ 215:23 Շողակաթ, նշվ. աշխ., էջ 173:24 Ա. Տեր- Ղևոնդյան, « Հայոց իշխան տիտղոսի ծագումը և Հայոց տերությունը 7-րդ

դարում», Բանբեր Երևանի Համալսարանի, 1969, հմր. 1-ին, էջ 243:25 Դրասխանակերտցի, էջ 46:26 վ. Հարությունյան, էջ 158:27 Հր. Աճաոյան, « Հայերեն արմատական բառարան», երկրորդ հատոր. Երևան, 1973,

էջ 23:

199Ճ ԷԶՍ՜ԻԱԾԻՆ Ժ-ԺԱ 105

ձեռքբերումների փայլուն մի ժամանակահատված2^: Շարունակելով իր նախորդ­ների ավանդությունը' իշխան Գրիգոր Մամիկոնյանը եկեղեցաշինությանը նոր թափ հաղորդեց: Նրա անմ՛իջական նախաձեռնությամ՛բ կառուցվեցին Արունի Ս . Գրիգոր Լւ Եղվարդի Ս. Զորավար եկեղեցիները:

Արունի Ս. Գրիգոր տանարի շինությունը, համ՛աձայն Գանձակեցոլ վկայու­թյան, ավարտվել է 666 թվականին. «Ի հինգերորդ ամ՛ի Անաստսւսայ եղև շինուսւծ կաթուղիկէն, որ յաւանն Արուն»29:

Արունի տանարի վերաբերյալ հիշարժան տեղեկություն է հաղորդում՛ նաև Գրասխանակերտցին, որի հիշատակությունը առավել արժեքավոր է շնորհիվ այն վկայության, ըստ որի' Գրիգոր Մաւքիկոնյանը տանարի հարավային կողւքոււք կառուցել է նաև պալատ: Գրասխանակերտցու հիշատակությունը հետևյալն է. «Ջայսու ժաւքանսւկաւ բարեպաշտ իշխանն Գրիգոր Մսւմիկոնեսւն սւստուածային այցելոլթեամբ հիմնադրհսղ չքնաղագեղ եկեղեցին, որ ի մ՛եծ դաստակերտին Արուն' շինէ գնա ստիպով, երկնային իմ՛ն նեմսւրսւն յարդարեալ ի վերայ երկրի: Ել ի հարաւոյ կողմսւնէ դնէ գարքունիս իւր յեգր քարաժայռ ձորակին, յորում բղխէ ականակիտ աղբիւր պղպջակեալ ընդ քարածերպս վիմարդ քարանցն, որ գեղերս ունի իբրև ղպսակ պատուարի: Եւ ապա հաստահեղոյս քարսւմբք և կրովպարսպեալ' կարգէ տուն բնակութեան իլրո յ»3®:

Իշխան Գրիգոր Մսւմիկոնյսւնի կառուցած մ՛յուս եկեղեցին' Եղվարդի Ա . Զորա վա րը, որը կառուցվել է 7-րդ դարի երկրորդ կեսին3 * , այժմ գտնվում է կիսաքանդ վինակում: Այս տանարի մասին արժանահավատ հիշատակություն է թողել Գրասխանակերտցին, որը, խոսելով Արունի տանարի հիմնադրման մասին, վկայում է, որ Գրիգոր Մամիկոնյանը «շինէ նաև նուիրանոց ուխտի կրօնաւորա- կան դասուց, յորում և եկեղեցի պայծառապանոյն ի նմա յարդարեալ ըստ յսւրևելից կուսէ դաստակերտին մեծի Եղիվարդայ’ տոլն բնակութեան կուսակբօնից գնա հաստսւտէ ի փրկոլթիլն հոգւոյ իւրոյ»32: Ինչպես հեշտ է նկատել, Գրիգոր Մամիկոնյանը այստեղ հիմնել է ոչ միայն եկեղեցի, ա յլև բնակավայր, ուր պետք է բնակվեին աշխարհիկ կյանքից հրաժարվածներ:

Հայոց իշխանապետական գահին Գրիգոր Մամիկոնյանին հաջորդում է պատրիկ Աշոտ Բսւգրսւտունին /685-689/, որը նույնպես անմասն չի մնացել եկեղեցաշինության մեջ իր ավանդը ներդնելու պատվից: վերջինիսնախաձեռնությամբ է կառուցվել Դա րույնքի Ամենափրկիչ ե կ ե ղ ե ցի ն , որն ամենայն հավանականությամբ, կառուցվել է Աշոտ պատրիկի իշխանապետության շրջանում /685-689/: Դարույնքի տանարի մասին արժեքավոր տեղեկություններ է հաղորդում 7-րդ դարի պատմիչ Ղևոնդը, ըստ որի' եկեղեցու կառուցումից հետո Աշոտ իշխանապետը այնտեղ տեղադրել է արևմուտքից բերված Քրիստոսի մարդեղության գեղանկար պատկերը: Դարույնքի տանարի մասին հիշատակելիս' պատմիչը նախ անդրադառնում է Աշոտ պատրիկի անձնական արժանիքներին,

Տեր- ՂևոՕդյաԸ, էջ 244:29 Կ. Մաթևոսյան, « Արուճ», Երևան., 1987, էջ 14:30 ԴրասխաՕակերտցի, էջ 52:31 Վ.Հարությունյան, էջ 81:32 ԴրասխաՕակերտցի, էջ 52:

106 Ժ-ԺԱ աջս՜իածին 1996

ապա' ա վ ե լա ցնո ւմ . « Ե լ շի ն էր գեկեղ եցի ն Դ ա րիւնից յի ւ ր ո ւ մ ոստ ա նին, к

գկենդա նա գրեա լ գպսւտկեր մա րդհղութ հա նն Քրիստ ոսի ածեսղ ի մ տ իցն սւրևու

մեծա սքա նչ գ օբո ւթ ե ա մ բ ' եա նգուցա նէր ի նմա к նորա ա նուա մր գ ե կ ե ղ ե ցի ն

սւնուա նեա ց»3 3 :Ուշագրավ է. որ այս եկեղեցու նավակատիքի աոթիվ է գրվել к աոաջին

անգամ երգվել «Զորս ըստ պատկերի քում...» Նավակատյաց Սուրբ Iй աչի հինգերորդ օրվա կանոնի Ողորմյա շարականը /գ ձ /34:

Իշխանաշեն կառույցների շարքին է դասվում նաև Թալինի մեծ կաթուղիկեն, որի կառուցողի և կառուցման ժամանակի վերաբերյալ թեև մատենագրական հիշատակություններ և վիմագիր վկայագրեր չկան. բայց, այնուամենայնիվ, ենթադրվում է. որ 7-րդ դարում Կամսարակսւնների իշխանական տան ծավալածշինարարական գործունեության արդյունք է3^:

Հարկ է նշել. որ. բացի հիշված եկեղեցիներից. 7-րդ դարից պահպանվել են նաև մի շարք կանգուն կամ խոնարհված նարտարապետական կառույցներ, որոնց մասին չենք կարող խոսել վիմագիր և մատենագրական աղբյուրների բացակայության պատնառով: Այդպիսի շինություններ են Արթիկի Լմբատավանքը և կաթուղիկեն. Աշտարակի Կարմբսւվորը, Թալինի Գառնահովիտ և Իրինդ գյուղերի եկեղեցիները, Օշականի Ս. Սիոն /Մանկանոց/ տանարը և այլն:

Համեստ և ոչ այնքան ընդգր՚^ուն հայացքով' այս է 7-րդ դարի եկեղեցաշի- նարար կաթողիկոսների և իշխանների ծավալած գործունեության պատկերը, որը պերնախոս վկայությունն է այն բանի, որ 7-րդ դարում պարսկա-բյուգանդական և արաբական ասպատակությունները դեռևս չէին մարել հայկական շինարար ոգու կրակը, և որ քաղաքական վայրիվերումների պայմաններում իսկ մշակութային, նարտարապետական կյանքի զարկերակը տրոփում Էր:

33 Ղևոնդ Վարդապետ, « Պատմություն», Ս. Պետերբուրգ, 1887, էջ 16:34 «Շարական», Վաղարշապատ, 1888, էջ 379-80:35 Վ. Հարությունյան, էջ 52:

1996 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ժ-ԺԱ 1 0 7

ԽԱՉԻԿ քՈւԴԻԿՅԱՆՀոգևոր ճեմարանի դասախոս, բանասիրական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր

ԱճաււյաՆի ծ ն ն դ յա ն 120 և

Հոգևոր ճեմարանի վերա- բացման 5 0 - ամյակի ա ռ [Յփ վ

[է՚ջմիա ծնի Գևորգյան ճեմարանը, որ հիմնադրեչ է Գևորգ Դ կաթո­

ղիկոսը, և որի բացումը տեղի է ունեցել 1874 թ. սեպտեմբերի 28-ին, Հայաստանի միջնադարյան համալսարանների (Մանահին, Հաղպատ, Տաթև, Գյաձոր) օրգանական շարունակությունն էր:

Տարբեր տարիների ճեմարանում են դասավանդել հայագիտության ու մշակույթի այնպիսի կարկառուն դեմքեր, ինչպիսիք են' Կոմիտաս վարդապետը, Մանուկ Սբեղյանը, Հրաչյա Աճաոյանը, Հովհ. Հովհան­նիսյանը, Գր. Ղափանցյանը, Ստ. Մալխասյանցը, Հ. Մանանդյանը, Աշոտ Հովհաննիսյանը, Կարա-Մուրզան, Վարդգես Սուրենյանցը, Երվանդ Թադևոսյանը, Գարեգին Լևոնյանը, Ստեփանոս Լիսիցյանը, Ս. Մանդինյանը, Կ. Կոստանյանը, Գ. էդիլյանը և շատ ուրիշներ: Այսօր էլ նույն կրթօջախում են դասավանդում Հանրապետության անվանի գիտնականներ, մանկավարժներ ու երաժիշտներ, ինչպես նաև բարձրաստիճան հոգևոր այրեր' ոչ միայն Հայաստանից, այլև ար տ եր կր ն երից:

Այս սուրբ օջախում են կրթություն ստացել հայ անվանի մտավորականներ Կոմիտասը, Մ. Սբեղյանը, Ե. Թադևոսյանը, Սպ. Մելիքյանը, Ա. Շահմուրադյանը, Գ. Լևոնյանը, Ավ. Իսահակյանը, Սկսել Բակունցը, Ա. Միկոյանը Ա. Մռավյանը և շատ ուրիշներ: Այստեղ են կրթություն ստացեյ և շարունակում են ստանաւ հարյուրավոր շնոր- հալի հոգևորականներ, որոնք իրենց հոգևոր ծառայությունն են կատարում և պետք է կատարեն ոչ միայն Մայր Հայաստանի, այլև Հայաստանից դուրս գտնվող հոգևոր թեմերում ու եկեղեցիներում:

Գևորգյան ճեմարանի հետ է կապվում նաև մեծանուն լեզվաբան Հրաչյա Աճաոյանի անունը:

1 0 8 ժ -сНГ ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1996

Իր ապրած կյանքի 77 տարիներից 65-ը Աճաոյանը նվիրաբերել է լեզվաբանական գիտ ություններին, չկա հայերենի ուսումնասիրու­թյան Սի բնագավառ, որտեղ Աճաոյանն իր ծանրակշիռ խոսքն ասած չլինի: Ակնառու է, որ Հրաչյան դեռ մանուկ հասակից Լեզուների նկատմամբ արտակարգ հակում է ցուցաբերել: Սամաթիայի (ծննդա­վայր) Արամյան դպրոցում սովորեյիս 12 տարեկան պատանին ազատ գրում-կարդում էր գրաբար, հունարեն, ֆրանսերեն, անգլերեն, եբրայերեն, թուրքերեն: Լեզուների այս իմացությունը նա առավել խորացրեց իր կյանքի ընթացքում և նվիրվեց հատկապես հայագի­տությանը: Աճաոյանը հայոց լեզվի պատմության, հայ բարբառագի­տության, հայոց լեզվի փորձառական հնչյունաբանության գիտա­ճյուղերի հիմնադիրն է: Անգնահատելի է նրա վաստակը հայբառարանագրության, հայերենի արմատների ստուգաբանության, հայ անձնանունների ու տեղանունների ստուգաբանության, հայերենի համեմատական ու պատմական քերականության, հայերենի տիպա­բանական-զուգադրական հետազոտության և բազմաթիվ այլ բնա գա ­վառներում: Աճաոյանը ընդհանուր և համեմատական լեզվա­բանության խոշոր մա սնա գետ է, նշանավոր արևեԼագետ, լազերեն Լեզվի առաջին ուսումնասիրողը: Նա իր նպաստն է բերել նաև հւսյ ժողովրդի, նրա գաղթօջախների, մշակույթի ու գրականության և հայ բանասիրության տարբեր հարցերի ուսումնասիրությանը:

Հրաչյա Աճաոյանի գիտական վաստակն ամփոփված է նրա' թվով 247 մեծ ու փոքր գիտական աշխատություններում, որոնց էջերի թիվն անցնում է 30 հազարի սահմանները' չհաշված մի քա նի տասնյակից անցնող ձեռագրերը, և այդ բոլորը կատարված գիտական ամենա­բարձր մակարդակով և պարտաճանաչության նախանձելի զգացումով: Եվ ավելի զարմանալին այն է, որ Աճաոյանը այդ տիտանական աշխատանքը կատարել է մեկ աչքով: « Բայց մեկ աչքով լինելը ոչ մի նշանակություն չունի, - գրում է Աճաոյանը, - ահագին « Արմատական բառարանս» (2693 մեծադիր էջ) հինգ հատոր « Անձնանունների բառարանս» (3136 էջ), տասը հատոր « Լիակատար քերականությունս» (համեմատած աշխարհի 562 Լեզուների հետ) և այյն մի աչքի արդյունք են »: Մինչև այժմ աշխարհի ոչ մի Լեզվի համար այդպիսի քերակա- ՚ նություն չի գրվեյ: Իսկ « Արմատականի■» մասին ֆրա նսիա ցի հայտնի Լեզվա բա ն Անտուան Մեյեն գրեյ է. « < . Աճաոյանի « Հայերեն արմա­տական բառարանը» մի կոթող է: Ոչ մի Լեզվի համար չկա այդքան ճոխ, այդքան կատարյայ ստուգաբանական բառարան» :

Աճաոյան գիտնականի ու մանկավարժի կյա նքը հանգիստ ու ապահով չի անցեյ. այն Լի է եղեԼ դեգերումներով ու բազմապիսի զրկանքներով. Պոլ/ш (որտեղ ծնվՒղ է 1876-ի մարտի 8-իՀւ), Փարիզ (որտեղ Աորբոնում 4 տարի աշւսկերտեԼ է պրոֆ. Մեյեին), Գերմանիա' Ստրասբուրգ (որտեղ մեկ կիսամյակ լաԷլ է հռչակավոր Լեզվաբան Հյուբշմանին), էջմիածին (որտեղ 4 տարի դասավանդեյ է Հոգևոր ճեմարանում և գրեԼ բազմաթիվ ուսումնասիրություներ), Շուշի (որտեղ

1996 ԷՋՄԻԱԾԻՆ сЬ-ԺԱ 1 0 9

2 տարի դասավանդեչ է թեմական դպրոցում, ամուսնացել Արուսյակի հեւո և երկու շաբաթով հյուրընկալել իր ուսուցիչ Մեյեին), Թավրիզ (2 տարի), Նոր Նախիջևան (12 տարի), Նոր Բայազեւո (1 տարի), Թեհրան նորից Թավրիզ (4 տարի) և վերջապես' Երևան (1 տարի), պետական համալսարան' 30 տարի: Այստեղ աշխատեց մինչև իր կյանքի վեջին օ ր ը '1953 թ. ապրիլի 16-ը): Ահա այսպիսին է եղել Աճաոյանի կյանքի աշխարհագրությունը, որի պատճառը նյութական անապահովությունն էր, նպատակը' հայերենի այդքան տարածված բարբառների հավա­քելն ու ուսումնասիրելը:

Աճաոյանը նյութական շատ ծանր կացության մեջ է եղել հատկա­պես Փարիզում ուսանելու տարիներին, դասերից հետո, երեկոյան ժամերին, փողոցներում յրագրեր է վաճառել, գիշերները կայարանում վագոններ մաքրել, պատուհանները լվացել, բեռնակրությամբ զբաղ­վեի կինոյի հայտարարություններ ցրեյ, գիշերային գարեջրատների դոներին խարկած գետնապիստակ (ֆստխ) վաճառել, բազմաթիվ օրեր սոված է անցկացրել' ուտելով 5 կոպեկի հաց և 2-3 գազար: Ուսման վարձը վճարելու համար ստիպված է եղել վաճառել իր անկողինը և քնեւ ձեղնահարկում կամ մայթերին' լրագրերի վրա: Բայց կամքի ուժն ու ուսումը կիսատ չթողնեյու համառությունը հաղթահարում են բոլոր դժվարությունները, և լեզվաբանական բարձրագույն կրթություն ստացած ու Եվրոպայում արդեն ճանաչման արժանացած 22 տարեկան գիտնական-լեզվաբանը վերադառնում է Կովկաս ու իրեն նվիրում գիտական ու մանկավարժական շնորհակաւ ու պատասխանատու աշխատանքի' այն սկսելով էջմիածնի Հոգևոր ճեմարանում:

1898 թ. աշնանը Աճաոյանը էջմիածին է հասնում գիշերով, անցնում է Տրդատա դոնով, նախկին Վեհարանի աոջևով մտնում է Ղազա- րապատ կոչվող հյուրանոցի շենքը, որը այժմյան սեղանատան տեղում էր: Հյուրանոցի կառավարիչ Սիոն վարդապետը աղքատիկ հագնված ու վտիտ օտարականին տեղ չի տալիս, բայց երբ արտաքինից խղճուկ թվացող երիտասարդը վարժ գերմաներենով խոսում է կնոջ հետ Գերմանիայից էջմիածին ժամանած պրոֆեսոր Ռոոբախի հետ, Սիոն վարդապետը, զարմացած նրանց մտերմիկ խոսակցությունից, նրանց միասին հրավիրում է սեղան նստել, որից հետո Աճաոյանին ևս տեղ է հատկացնում հյուրանոցում: Աճաոյանը պատմում է, որ ինքը Ռոոբա­խի հետ ծանոթացել է Ստրասբուրգում, Հյուբշմանի մոտ ուսանելու ժամանակ:

Այդ ժամանակ Մայր Աթոռի գահակալն էր Խրիմյան Հայրիկը (Մկրտիչ Վանեցի)' Հայ Եկեղեցու 125-րդ կաթողիկոսը, նա կարճատև հանգստով գտնվում էր Բյուրականի ամառանոցում, վերադառնում է երկու օրից, և Աճաոյանը ներկայւ ւնում է Վեհափառին, հայտնում իր ով ւինելը և էջմիածին գալու նպս տակը' ուսուցչությամբ զբաղվելու, հայերենի բարբառները հավաքելու և մատենադարանի ձեռագրերը ուսումնասիրելու նպատակով:

Վեհափառ Հայրապետը, մինչև Աճաոյանին տեսնելը, ւսել էր նրա մասին և ծանոթ էր նրա մի քա նի հոդվածներին « Բազմավեպ» և

110 сЬ-сЫА* ԱՋՍ՜ՒԱԾԻՆ 1 9 9 6

« Հանդես ամսօրյա» հանդեսներից: Աճաոյանի կիրթ արտաքինը, խելացի պատասխաններն ու իրեն վայելուչ պահելը դուր են գալիս կաթողիկոսին, և նա հետաքրքրվում է երիտասարդի անցյալով:

֊ Պատմե, տեսնեմ անցյաԼդ, - դիմում է նա Աճաոյանին:« Ես սկսեցի պատմեւ հետևյալ ոճով, - գրում է Աճաոյանը, - ըստ

կարելվույն կարճ»: Եվ նրա' կաթողիկոսին պատմածից ենք տեղե­կություններ քաղում նրա կյանքի աոաջին շրջանի մասին: « Մնվել եմ Կոստանդնուպպսի Սամաթիա թաղում 1876 թվականին: Հայրսկոշկակար է. ավարտել եմ Սամաթիայի դպրոցը, հետո Ղալաթիո Կեդրոնական վարժարանը 1893 թվականին, մեկ տարի ուսուցիչ եմ եղել Ղալաթիայի նախակրթարանում և Գադգյուղի Արամյան վւսրժւս- րանում. մի տարի կ ուսուցիչ եմ ե ղել Կարինի Աանասարյան վարժարանում: Այնտեղից գնացի Փարիզ' լեզվաբանություն սովորելու, սովորեցի և գնացի Ստրասբուրգ, ուր Հյուբշմանի մոտ էլ սովորելուց հետո եկա էջմիածին»:

- էհ, - պատասխանեց Կաթողիկոսը, - դուն ալ ինձի պես գլորվելով, գլորվելով եկեր ինկեր ես էջմիա ծին... Շատ լա վ է... Տա ճկերեն գիտ ե՜ս:

Աճաոյանը պատասխանում է, որ Կոստանդնուպոլսի հայոց դպոց- ներում տաճկերեն լեզվի ուսուցիչ է եղել:

- Այդ շատ լավ եղավ, մեզի համար ճեմարանին մեջ տաճկերեն լեզվի ուսուցիչ պետք է1. նախկին ուսուցիչ (ճանիկյան) ծերության պատճառով հրաժարեցավ. քեզ անոր տեղ ուսուցիչ կնշանակեմ, վանքին մեջ սենյակ կստանաս, ամսական 25 ռուբլի ռոճիկ կստանաս, ճաշդ, վառելիքդ ւ{անքեն կըւլա. գո՜հ ես:

Վեհափառ Հայրապետի նման բարեհաճ վերաբերմունքից և առաջարկած բարենպաստ պայմաններից Աճաոյանը ցնծության մեջ էր, մանավանդ, որ մատենադարանը այդ ժամանակ (մինչև 19379 թիվը) գտնվում էր էջմիածնում' վանքի բակում (այժմյան ճեմարանի շենքում):

էջմիածնում Աճաոյանն աշխատում է 4 տարի' 1898-1902 թթ.: Տեղի կիրթ միջավայրը, նպաստավոր պայմաններն ու մատենադարանում եղած հարուստ ձեռագրերն ՛ու բազմալեզու գրականությունը մեղվա­ջան գիտնականի համար բարենպաստ պայմաններ են ստեղծում: Եվ այստեղ, իր մանկավարժական աշխատանքին զուգահեռ, գիտ ո ՚թյա ն անխոնջ մշակը ստեղծեց հայագիտական սքանչեփ կոթողներ: Այստեղ նրա առաջին գործը եղավ վերամշակել ու համալրել դեռ Կարինի Աանասարյան վարժարանում սկսած Արմատական բառարանը, մատենադարանի հարուստ գրականությունն ու բառարանները նրան

1 Գևորգ Դ մեծագործ կաթողիկոսը 1874 թ. հիմնելով ճեմարանը և տեղ տալով բազմաթիվ տաճկահայ աշակերտների, նրանց համար նախատեսել էր նաև տաճկերենի ուսուցումը, որպեսզի երկիր վերադառնալուց հետո տաճկերեն կարդալ-գրել չիմանալու պատճառով զոհ չգնային տաճիկ պաշտոնյաների քմահաճույքին (Աճաոյան, Կյանքիս հուշերրց, էջ 202):

1996 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ժ-ԺԱ 111

հնարավորություններ են ընձեոնում նորանոր ստուգաբանություններ կատարել Արմատականի համար կամ ճշգրտել եղածները Իաստորեն այստեղ է մշակվում ու գիտական տեսքի բերվում աշխարհում նմանը չունեցող Արմատականը, որը համալրվեց ու անընդհատ վերամշակվեց իր հետագա կյանքի բոլոր 40 տարիներին: Այստեղ Աճաոյանըհանգամանորեն ուսումնասիրում է Մատենադարանի 4000 ձեռա­գրերը, կազմում է տաղերի հավաքածու և « Նոր վկաներ» աշխատու­թյունը, որտեղ տեղ են գտել 1155-1843 թթ. մեր մատենագրությամբ ավանդված հայ նահատակների պատմությունը (այս գործում Աճաո­յա նին ընկերակցել է ճեմարանի ուսուցիչ Հակոբ Մանանդյանը): Այդ երկու ուսումնասիրությունները լույս են տեսնում վաղարշապատում « Հայոց նոր վկաներ» վերնւսրգով' 2 հատորով' 1902 և 1903 թթ. Մայր Աթոռի տպարանում:

Նշված 4000 ձեռագրերի մեջ Աճաոյանը 1111 համարի տակ հայտնաբերում է Եզնիկի ձեոագիրը' գրված Մեսրոպյան հայերենով, որը որպես աոանձին գիրք հրատարակվում է Վիեննայում, Մխիթար­յան տպարանում, 1904 թ. « Քննութիւն և համեմաւ*ութիւն Եզնկայ նորագիւտ ձեռագրին» վերնագրով: Գրքի աոաջաբանում Աճաոյանը խոսում է այդ գյուտի մասին:

Աճաոյանը Մանանդյանին հայտնում է, որ ծրագրել է հին հայոց մշակույթի պատմությունը գրել և այդ նպատակով պրպտում է հին հայոց ամբողջ գյւականությունը, բայց երբ իմանում է, որ Մանանդյանն էլ նույն նպատակն ունի և արդեն ուսումնասիրեյ է հունական աղբյուրները, ինքը այրում է իր աշխատանքը: Հետագայում Աճաոյանը ափսոսանքով գրում է. « Ցավում եմ իմ այդ անմտության վրա, որովհետև ոչ միայն Մանանդյանը, այլև ուրիշ ոչ ոք չկազմեց այդպիսի աշխատություն: Իմ իդեալն է մնացել այդպիսի գեղեցիկ աշխատու­թյունը, որ գրել առաջարկել եմ շատերին, բայց ոչ ոք չի գրեւ»: Եվ Աճաոյանը ներկայացնում է իր համառոտ ծրագիրը այդ շատ հետաքրքիր ու օգտակար աշխատանքի վերաբերյալ: Նմուշի համար բերենք այդ ծրագրի կետերից մեկը, օրինակ, ի՛՞նչ պետք է գրվեր հայոց կրոնի մասին. « ԿՐՈՆ - Հին հայոց հեթանոսական կրոնը, 7 բնիկ սւստվածներ (Արամազդ, Անահիտ, Նանե, Աստղիկ, Միհր, Վահագն և Տյուր), 8-րդ' օտար աստվածություն (Բարշամինա), մեհյան, քրմական աստվածներ, զոհաբերություն»:

Այսպիսի մանրամասն ծրագիր էր կազմեյ նաև հին հայոց բ ն ա կ ա ­րա նի, հա գուստ ի, ուտ ելիքի, ընկերա կա ն կյա նքի, պ ե տ ո ւ­թ յա ն, զինվորա կա ն իշխ ա նությա ն և հայոց կյանքի հետ կապված բազմաթիվ այլ հարցերի վերաբերյալ:

իր « Քննություն Վանի բարբառի» հայտնի աշխատությունը Աճաոյանը նույնպես էջմիածնում է գրել' 1898-1902 թվերին: Վանի բարբառը նա հիմնականում ուսումնասիրել է ճեմարանի իր ուսանող­ներից քաղած նյութի հիման վրա. « Ինձ աջակցում էին բարձր դասարանների տասնյակ ուսանողներս, որոնք բոլորը նոր էին գաղթել Վանից և շատ լա վ գիտեին իրենց մայրենի բարբառը:

112 Ժ-ԺԱ ՝ ԷՋՄ՛ԻԱԾԻՆ 1996

ինչպես երևում է, էջմիսւծնական տարիները շատ բեղմնավոր են եղել Աճաոյանի գիտական գործունեության համար, նա այստեղ է գրել նաև « Ղարաբաղի բարբառը», « Թուրքերենի փոխառյաւ բառերը հայրենեի մեջ», « Ուսումնասիրություններ բարբառախոսության», « Մանկական բարբառ», « Մեր լեզվի տարրերը», « Ձեռագրական սրբագրություններ Փավստոսի մեջ», ինչպես նաև բազմաթիվ հոդվածներ ու գրախոսություններ, որոնց զգալի մասը տպագրվեւ է էջմիածնի Մայր Աթոռի պաշտոնական օրգան « Արարատ» ամսագրում (այն հրատարակվել է 1868-1919 թթ.): « Արարատը» հայգիտական առաջին հանդեսն էր Կովկասում, որտեղ, բացի կրոնական հոդված­ներից ու կոնդակներից, հրատարակվում էին նաև բանասիրական, մանկավարժական և այլ բնույթի հոդվածներ: Ամսագրի խմբագիրը ճեմարանի տեսուչ Կարապետ վարդապետ Տեր-Մկրտչյանն էր' Գերմանիայում կրթություն ստացած բարեկիրթ, ուսյաւ ու բարե- համբյուր մի անձնավորություն, որը բարձր էր գնահատում Հրաչյա Աճաոյանին: Նրան նշանակում է « Արարատի» սրբագրիչ, միաժամ­անակ վստահելով ճեմարանի գրադարանի գրադարանապետի պաշտոնը, որը գրքերի ու ձեռագրերի մեջ խորասուզվելու անհագուրդ կիրք ունեցող գիտնականին ավելի մեծ հնարավորություններ է ընձեռում շատ մոտիկից ու հանգամանորեն շփվելու և ուսումնա­սիրելու գրադարանի չափազանց հարուստ գրականությունն ու ձեռագրերը:

Աճաոյանը էջմիածնի տպարանում զբաղվել է նաև գրաշա­րությամբ. նա ինքն է շարել իր « Թուրքերենի փոխառյալ բառերը» գիրքը, քանի որ արաբերեն շարող գրաշար էջմիա ծնումչի եղել:

էջմիածնում աշխատած 4 արդյունավետ տարիների ընթացքում Աճաոյանը մոտիկից շփվել է հոգևոր դասի, մշակույթի, գիտության ու մանկավարժության շատ երախտավորների հետ, որոնցից մի քանիսի մասին իր հիշողություններում բնութագրական ու գնահատողական բավականին հետաքրքրական դիտողություններ ունի, որոնք այսօր էլ իրենց կրթադաստիարակչական նշանակությունն ունեն:

ինչպես ասվեց վերևում, Աճաոյանը էջմիածնում եղած երրորդ օրը հանդիպում է Խ րիմյա ն Հ ա յր ի կ ի ն : Կաթողիկոսը բարեհաճորեն է ընդունում հոդվածներից արդեն ծանոթ Աճաոյանին և նրան նշանակում ճեմարանի տաճկերեն լեզվի ուսուցիչ: Հենց աոաջին հանդիպումից Վեհափաո Հայրապետը լավ տպավորություն է ստանում Աճաոյանից և մտադրվում նրան վարդապետ դարձնել, սակայն Աճաոյանի կոչումը այլ էր' ամբողջ կյանքը նվիրաբերել լեզվաբա­նությանը, շրջել հայաշատ բնակավայրերը և հավաքել ու ուսումնա­սիրել հայերեն բարբառները: Խրիմյան Հայրիկը հասկանում էԱճաոյանին, չի պարտադրում իր պահանջը, և Աճաոյանը ամբողջ կյանքում երախտապարտ է մնում կաթողիկոսին. *Իբրև ուսումնասեր մարդ, Հայրիկը, անշուշտ, գաղափար կազմել էր իմ մասին: Ուստի և առաջին օրվանից ինձ լավ ընդունելություն ցույց տվեց և պատճառ

1996 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ժ - Ժ Ա 1 1 3

եղավ, որ ես մնայի էջմիածնում և խորանայի հայագիտության մեջ: Չգիտեմ, եթե նա սկզբից ևեթ ինձ տեղ տված չշիներ, իմ կյանքի ընթացքը ինչ կլիներ: Արդյոք կկաոչեի՜ հայագիտության մեջ այդպես խոր և անխախտ կերպով», երախտագիտությամբ գրում է Աճաոյանը: Խրիմյանն էլ իր համակրանքն էր տածում Աճաոյանի նկատմամբ, նա հաճախ էր «իր միակ բարեկամին» երեկոները կանչում իր մոտ և մինչև կեսգիշեր զրուցում Աճաոյանի հետ: « Խոսում էր ամիրաների կյանքից, գրողների կյանքից, իր եվրոպական ճանապարհորդություն­ներից և այլն: Եվ այս բոլորը մի քանի անգամ: Բայց որովհետև ես պատմաբան չեմ, ուստի մոռացության մատնեցի»: ԱյնուհետևԱճաոյանը պատմում է Խրիմյանի բնավորության որոշ գծերի մասին: Օրինակ, նրա հումորը ընդգծելու համար հիշում է հետևյալ դեպքը. « Երբ կաթողիկոսը աոաջին անգամ եկել է էջմիածին, ճեմարանի ամբողջ ուսուցչական կազմը իրենց կանանց հետ եկել են աջը համբուրելու: Կաթողիկոսը, տեսնելով Հ. Հովհաննիսյանին և նրա կնոջը' Ձարուհուն, որ շատ կարճահասակ մի կին էր, ասում է. « Պարոն Հովհաննիսյան, այդքան սիրային բանաստեղծությունները որ գրել ես, այս կնոջ համա՞ր է... լավ ես արել, չարիքներից փոքրագույնը ընտրել ես»:

Կաթողիկոսի սրախոսության մեկ ուրիշ դեպքի մասին էլ է հիշում Աճաոյանը: Մասիս բարձրանալու նպատակով էջմիածին էինժամանել ու կաթողիկոսին ներկայացել բազմալեզու մի խումբ հայեր: Նրանց թարգմանը եղել էր քիչ-միչ ֆրանսերեն ու անգլերեն իմացող Կարապետ վարդապետը (ճեմարանի տեսուչը), որը մի քիչ կակազ էր: Հյուրերի գնայուց հետո կաթողիկոսը իր կծու սրախոսությամբ ասել էր.

- Այսօր Կարապետ վարդապետը ութ լեզվով կակազեց:Դրանից հետո Վեհափառը թարգմանչի պարտականությունները

հանձնարարում է Աճաոյանին:Աճաոյանը թարգմանչի դեր է կատարում պարսից Շահի' Երևան և

էջմիածին գալու ժամանակ: Այստեղ Աճաոյանը պատմում է, որ տեսել է 5 թագավորների (Աոււթան Համիդին' « տգեղ էր' գազանի դեմքով», Աերբիայի պատանի թագավորին' « համակրելի դեմքով», Նիկոլայ կայսրին' Փարիզում, Վիչհելմ կայսրին' Ատրասբուրգում, և պարսից Շւսհին' Երևանում' Խրիմյանի հետ):

Աճաոյանը էջմիածնում 4 տարի ընկերություն է արել Կոմիւուսս վարդապետի հետ և բավականին հիշողություններ ունի նրա մասին:

Աճաոյանը պատմում է, որ Կոմիտասը մի ազնիվ ու բարի մարդ էր' հանգիստ ու խաղաղ բնավորությամբ: Երբեք չէր զայրանում: Չորս տարվա մեջ մեկ անգամ է զայրացել, այն էյ ճեմարանի սաների ոչ ճիշտ երգեցողության պատճառով: « Վերին աստիճանի կոմիկ մարդ էր Կոմիտաս վարդապետը, առատ մորուք չուներ, քոսակ էր: Ականջների մազերը չէր կտրում և սսուկը չէր մաքրում, ասելով թե դրանք բնության կողմից տրված միջոցներ են լսողությունը արտաքին վտանգներից պաշտպանեւու համար: Քնա ծ միջոցին բարձ չէր դնում գլխի տակ, և վերմակը մի սավան էր միայն...Սենյակի դուռը և պատուհանները

1 14 & -ժ \ւ ՝ ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1996

շղարշով էր պատում, որպեսզի ոչ մի ճանճ չմտնի և իր ձայնագրած էջերի վրա որևէ կետ չավեչացնի», գրում է Աճաոյանը:

Կոմիտասի հետ կապված մի զվարճական դեպք է պատմում Աճաոյանը. « Պատմում են, թե մի օր Կոմիտասը դաշտում մի խնջույքի ժամանակ լսում է էշի զռալը. իսկույն մի թղթի կտոր է վերցնում և սկսում է ձայնագրել. Կոմիտասը էշին հանդիմանում է. թե այ ապուշ, սխալ ես զոում, զոալ էլ չգիտ ես, այդպես չե ն զո ա »:

Աճաոյանի վկայությամբ Կոմիտասը գրել է նաև մի օպերետ' Հ. Պարոնյանի « Քաղաքավարության վնա սները» Լիբրետոյով, այն սովորեցրել ճեմարանի երգչախմբին և մի հանդիսավոր օր ժողովրդի ներկայությամբ ներկայացրել, բա յց այն դուր չի եկել ո՜չ ժողովրդին և ո՛չ էլ հեղինակին:

Աճաոյանը երկու կարևոր փաստ է հիշատւսկում Կոմիտասի մասին, որոնք վկայում են մեծ երաժշտի տաղանդի և հայրենասիրության մասին: Ահա դրանք. Գերմւսնիայում մեծ հաջողությամբ երաժշտական ուսումն ավարտելուց հետո, նրան առաջարկում են օպերայի երգչի պաշտոն' ամսական 1000 մալւկ ռոճիկով, Կոմիտասը մերժում է' հայտնելով, թե ինքը Հայ Եկեղեցու վարդապետն է. վերադառնում է էջմիածին ու դառնում Հոգևոր ճեմարանի երգեցողության ուսուցիչ:

Բուլղարիայի թագավորը, Լսելով Կոմիտասի համբավը, նրան հրավիրում է Բուլղարիա և խնդրում, որ Կոմիտասը հավաքի ու ձայնագրի բոզղար ժողովրդական ազգային երգերը: Կոմիտասըկատարեյ է նրա խնդրանքը: Նույն նպատակով Կոմիտասինհրավիրում է նաև Աերբիայի թագավորը:

Մ առի հետ Աճաոյանը ծանոթանում է Բյուրականի հայրապետա­կան ամառանոցում հանգստանափս. դա 1899 թ. ամռանն էր: Պետերբուրգի համաԼսւսրնի սևահեր, թխադեմ պրոֆեսորը, որ ազատ խոսում էր հայերեն, չսեչ է/г Աճաոյանի և նրա Արմատական բառարանի մասին, ծանոթանում է հետը և հարցնում' ճիշտ է, որ այդ բառարանում Աճաոյանը մեկնել է հայերեն բոյոր արմատները:

- Ոչ, - պատասխանեցի ես, - հազիվ կարողացեԼ եմ կեսը մեկնել: Մառը ժպտաԼով ասեԼ է, թե եթե բոԼոր արմատները մեկներ,

անպետք աշխատություն կյիներ, որովհետև անկարելի է հայոց բոլոր արմատները մեկնել: Նրանց է մոտենում բանաստեղծ Հ . Հովհաննիս­յանը, որը Մառին վաղուց էր ճանաչում' Պետերբուրգից: Սկսվում է սիրալիր խոսակցություն: Հովհաննիսյանը հյուրերին ճաշի է հրավի­րում. տանն էին կինը' Ձարուհին և երկու քույրերը, որոնցից մեկի անունը Սիրանույշ էր. Աճաոյանը, իր սովորության համաձայն, տեղնուտեղը մեկնում է այդ անունը, որ պարսկերեն նշանակում է հրեշտ ա կ, իսկ պարսկերենին անցել է զենդերենից' սրա օշա (նույն իմաստով): Մառը հաստատում է Աճաոյանի ասածը և գովեստի շատ խոսքեր ասում նրա հասցեին: Մառը Աճաոյանին հրավիրում է Արտաշատում իր պեղումներին: Նրանք սիրով աշխատում են մի քանի օր, բայց' անարդյունք: Այդ մի քանի օրվա ընթացքում նրանք

1996

*

ԷՋՄԻԱԾԻՆ # ժ-յ-Ա 115

բավականին բանավիճում են Լեզվաբանական հարցերի շուրջ: Մառը դեռ նոր-նոր էր իր ուսմունքը զարգացնում: Նա վրացերենը ազգակից էր համարում սեմական լեզուներին և հնդեվրոպական, սեմական ու կովկասյան երեք լեզուները բխեցնում մի Լեզվից, որը կոչում էր ն ռ յա ն : Եվրոպայում Լեզվաբանական կրթություն ստացած Աճաո­յանին այդ դրույթը չէր համոզում, բայց նրանց բանավեճը երբեք թշնամանքի չէր վերածվում: Ընհակառակն' Մւսոը ավելի բարձր է գնահատում Աճաոյանին ու նրա գիտեյիքները. « Շատերի մասին լսում ես մեծ գովասանք, գնում, ծանոթանում ես և հազիվ լսածիդ կեսն ես գտնում: Ձեզ հետ հակառակը եղավ, ինչ որ Լսել էի ձեր մասին, տեսա և կրկնապատիկը տեսա»: Մառը, զգալով Աճաոյանի տաղանդը լեզվա- բա նությսս բնագավառում և բազմաթիվ լեզուների տիրապետելը, նրան առաջարկում է իր հետ գնալ Պետերբուրգ. « ձևի համար աշակերտեցեք ինձ մի տարի, ռուսերեն կսովորեք, կավարտեք, ես ձեզ կամուսնացնեմ պրոֆեսորներից մեկի քրոջ կամ աղջկա հետ, և դուք կւինեք նշանավոր գիտնա կան»:

Ահա Աճաոյանի պատասխանը. « Ավելի լավ եմ համարում մնալ աղքատ ուսուցիչ և ապրել ու ծառայել իմ հարազատ ժողովրդի մեջ, քա ն թե գնալ Ռուսաստան»:

Աճաոյանը որոշ կենսագրական տեղեկություններ է տալիս Մառի մասին. Հայրը իռլանդացի էր, մայրը' մինգրել: Կովկասում(Քութաիսում) սովորելուց հետո գնում է Պետերբուրգի համալսարան, աշակերտում Քերովբե Պատկանյանին. նա Ատ. Մւսլխասյանցի դասընկերն էր:

Մանուկ Ա բեղյա նին Աճաոյանը ճանաչում էր դեռ Փարիզից: Նա էջմիածնում մեծ համբավ էր վայելում, որպես մեծ հայագետի, և բոլորը խոնարհվում էին նրա աոաջ: Աճաոյանը խոսում է նրա լեզվա­գիտական մի քանի նորարարությունների մասին (սեռական հոլովի մերժումը, շնչավորի և անշնչի տարբերակումը, ուղղագրական ռեֆորմները և այլն) և ավելացնում, որ իրենք ավեփ մտերմացան Երևանի համալսարանում համատեղ աշխատանքի ժամանակ: « Չնայած այդ մտերմությանը, - բողոքում է Աճաոյանը, - նա իմ այնքան բազմաթիվ աշխատանքների մասին ոչ մի գովասանական կամ քաջալերական խոսք չի ասել: Կողմնակի աղբյուրներից լսել եմ միայն, որ նա իմ մասին ասել է. Աճաոյանի պես մարդ հարյուր տարվա մեջ մի անգամ չի ծնվի, չափազանց աշխատասեր, անշահախնդիր, փող չսիրող մարդ է » : Այսքանը միայն Աբեղյանի մասին:

Աճաոյանը սիրով ու ակնածանքով է խոսում ճեմարանում որպես պատմության ուսուցիչ հրավիրված երիտասարդ գիտնական Հ ա կ ո բ Մ ա նա նդյա նի մասին. « Խոսելու մեջ շատ հաջողակ էր: Բարձաձայն, լավ մտածված և գեղեցիկ առոգանությամբ հանպատրաստից ճառեր էր խոսում հայերեն և ռուսերեն, տիրապետում էր նաև օտար լեզուներ: Ունենալով վայեյուչ արտաքին և բարձր հասակ' շատերին սիրելի դարձավ»:

116Ժ -Ժ Ա ԱՋՍ՜ՒԱԾԻՆ 1996

< Մանանդյանի հետ ճեմարանում ուսուցչական աշխատանքի է հրավիրվել Սիրական Տիգրա նյա նը' մասնագիտությամբ իրա վա բա ն: Մանանդյանի նման նա էւ էջմիա ծին էր եկեԼ վարդապետ դաոնալու, բայց, տեսնեյով հոգևորականների նյութական անապահով վիճակը, Մանանդյանի նման հրաժարվել է այդ մտքից և մնացեչ որպես ուսուցիչ: Այս երկու երիտասարդ գիտ նա կա նները, իբրև հայագի­տության սիրահարներ, շատ Են մտերմանում Աճաոյանի հետ, կազմում մի եռյակ միություն ու հայրենանվեր աշխատանք կատարում ինչպ ես գիտության բնագավառում, այնպես էւ մանկավարժության ասպարե­զում'ուսանողներին տալով այն բարձր գիտելիքները, որ ստացել էին

իրենք:1902 թ. ամռանը էջմիածնի տպարանում Աճաոյանին հանդիպում է

Բենիկ վարդապետը և հայտնում, որ Շուշիի թեմական դպրոցում հայելէռնի ուսուցչի պահանջ կա: Այդ առաջարկը հրապուրում է Աճաոյանին, և նա Շուշիի հայ մանուկներին կրթելու և Ղարաբաղի բարբառը ավելի լավ ուսումնասիրելու համար մեկնում է Շուշի:

Անհրաժեշտ ենք գտնում անդրադառնալ նաև Աճաոյանի բնա ­վորության որոշ գծերին, որոնք, անշուշտ, կրթադաստիարակչական մեծ նշանակություն ունեն ոչ միայն ուսանողների ու մտավորա­կանների, այլև ցանկացած քաղաքակիրթ մարդու համար:

Աոաջին և գիտնականի համար շատ կարևոր հատկանիշը, որ նշում են Աճաոյանի ուսանողները, ասպիրանտներն ու մտերիմները, դա նրա զարմանայի ա շխ ա տ ա սիր ութ յունն էր, որ դուրս է բոլոր համեմատություններից, - գրում է Ռուբեն Զարյանը: Անուրանաւի է, որ հիմնականում համառ աշխատասիրության շնորհիվ է Աճաոյանն ստեղծել գիտական այն հսկա ժառանգությունը (30 հազար էջ'չհա շվա ծ ձեռագրերը), որը վեր է երևակայությունից և մեկ մարդու կարողություններից: ժամանակի աննպատակ կորուստը մեծ գիտնա­կանը ամենամեծ չարիք էր համարում, և ինքն էլ ստեղծագործում էր աշխատանքային խիստ ռեժիմով: Իր ասպիրանտների պատմելով Աճաոյանը խստագույնս հետևում էր իր օրվա ռեժիմին: Չգիտեր' ինչ է հոգնությունը, և աշխատում էր մինչև աչքերի փակվելը, հաճախ իր նյութի հետ զբաղվում էր նույնիսկ քնի մեջ: Հոգնելիս փոխում էր աշխատանքի բնույթը, սկսում էր բարբառներով կամ բառարաններով զբաղվեյ: Շատ էր սիրում բառարաններ կարդալ: Նույնն էւ խորհուրդ էր տալիս իր սաներին: Եվ իրոք, բառարաններն են հարստացնում մարդու բառապաշարը և իրազեկ դարձնում բառերի բազմիմաս­տությանը: Սրա լավագույն օրինակը Պարույր Սևակն է: Բառարան­ները նրա սեղանի գրքերն էին, որոնք անընդհատ կարդում էր Սևակը, և արդյունքը ակնհայտ է, ըստ պրֆ. Ա. Պապոյանի հաշվարկների, Պարույր Սևակի ողջ ստեղծագործության բաոապաշարը (26600 բառ) գերազանցում է ոչ միայն հայ դասականների, այլև Հոմերոսի, Շեքսպիրի և նույնիսկ Պուշկինի բառապաշարը:

1996 ԷՋՄԻԱԾԻՆ с1--сН1 117

Աճաոյանը նունիսկ իր ամենամոտ մարդկանց ու ասպիրանտներին ընդունելու սահմանված ժամեր ու ժամաքանակ էր հատկացնում և առանց նախապես պայմանավորվելու ոչ ոքի չէր ընդունում: Պատմում են, որ մի օր, առանց պայմանավորվելու, Աճաոյանի մոտ մի կին է գալիս և խնդրում իրեն ընդունել միայն 5 րոպեով և մինչև վերարկուն հանում ու մազերն է հարդարում, 5 րոպեն անցնո՛ւմ է, Աճաոյանը նայում է ժամացույցին ու ասում. «.Տիկին, Ձեր խնդրած 5 րոպեն լրացավ, ես պետք է աշխատեմ» :

Աճաոյանը ճշմ ա րտ ութ յա ն ու ճշտ ա պ ա հութ յա ն ուղեցույց է եղել, ըստ նրա' ճշտապահությունը մարդու նկարագրի ամենաէական հատկանիշներից մեկն է, նրա հաջողության գրավականը: իր ուսա­նողների պատմելով իրենց ուսուցչապետը ոչ մի անգամ դասերից չի բացակայել, երբեք մեկ րոպե անգամ չի ուշացել, ժամադրություններին ներկայացել է ճիշտ ժամանակին, տված խոստումը երբեք չի մոոացեւ ու չի դրժեի Աճաոյանի ճշտապահության մասին նույնիսկ անեկդոտներ են ստեղծել ու պատմեի ահա դրանցից մեկը: Բժշկական ինստիտուտի ռեկտորը հանդիմանում է դռնապանին, որ դասերն սկսելու զանգը ուշացնում է, դռնապանը պատասխանում է, որ զանգին դեռ 5 րոպե կա, որովհետև ընկեր Աճաոյանը նոր է անցել իրենց դոնից ու բարձրացել համալսարան: Աճաոյանի ճշտապա­հության կապակցությամբ Ռուբեն Զարյանը հետևյալ դեպքն է պատմում: Իր խմբագիր եղած ժամանակ Աճաոյանը մի հոդված է բերում խմբագրություն և հարցնում, թե երբ կարող է պատասխանն իմանալ, խմբագիրը խոստանում է հենց վաղը պատասխանել: Հաջորդ օրը Աճաոյանը գալիս է ու, իմանալով, որ խմբագիրը դեռ չի կարդացել, նրան խորհուրդ է տալիս' ստույգ յինել, տված խոսքի տերը լինել և թարգմանաբար պարսկական մի ասացվածք է բերում. « Մինչև խոսքի տաւը դու ես խոսքի տերը, խոսքը յւաւուց հետո' խոսքն է քո տ երը»: Մեկ ուրիշ անգամ, երբ Աճաոյանը նորից Ռ. Զարյանի մոտ էր, մի գրող է ներս մտնում, պրոֆեսորից ներողություն խնդրում, որ խմբագրի հետ երկու խոսք ունի փոխանակելու, բայց այդ երկու խոսքը դարձել է հարյուր, և նրա դուրս գալուց հետո Աճաոյանը նորից պարսկական մի իմաստուն խոսք է ասում. « Մարդ կա' գիտի և գիտի, որ գիտի, մարդ կա' գիտի և չգիտի, որ գիտի, մարդ կա' չգիտի և գիտի, որ չգիտի, մարդ էլ կա չգիտի և չգիտի, որ չգիտ ի» և Աճաոյանը ավեիացնում է, որ այցելուն այդ վերջիններից է. « Ամենասարսափելին վերջինն է, - ասաց նա, - բոլոր դժբախտությունների պատճառը այն մարդիկ են, որոնք տգետ են և կարծում են, թե խելոք են, իսկ երբ այդպիսի մարդկանց վստահվում է բարձր պաշտոններ, պետք է պատկերացնել, թե ինչ ավերներ կարող են գործել' հաճախ անգիտակցաբար»:

Պատմում են նաև, որ Աճաոյանը ա ռա սպ ելա կա ն հ ի շո ղ ո ւթ յո ւն և հրա շա լի լսողութ յուն ուներ, նա իր ուսանողներին ճանաչում էր ձայներից և հիշում նստատեղերով: Նրա ուսանողներից մեկը' պրոֆ. Ալ. Մարգարյանը, պատմում է, որ պրոֆեսորը սովորություն ուներ դասն սկսելուց առաջ ուսանողներ՛ հաշվառում կատարեի և ահա մի

118 Ժ-ԺԱ ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1 9 9 6

օր բացակա ուսանողներից մեկի փոխարեն մեկ ուրիշն է ն եր կ ա ասում, դա խիսս։ զայրացնում է Աճաոյանին, և նա պատմում է. որ 40 սւարի անց ինքը դռան զանգը . տվողի' ես եմ պատասխանից ճանաչում է իր վաղեմի ընկերոջ ձայնը:

Հայտնի է, որ նշանավոր շատ մարդիկ, ականավոր գիտնականներ իրենց շատ տանջող խնդիրների ու հարցերի պատասխանները գտեչ ու լուծել են երազում (Գայուս, Նյուտոն, Պուանկւսրե). Պուշկինը հաճախ էր գրի առնում երազում երկնած բանաստեղծությունները: Աճաոյանն էլ խոստովանում է, որ Լեզվաբանական իր գյուտերը, լավագույն ստուգաբանությունները կատարեւ է մեծ մասամբ գիշե­րային պահերին' կես քուն, կես արթուն վիճակում, երբեմն նույնիսկ երազում: Նա ասվածի հավաստումն է համարում Աեդա անձնւսնվան ստուգաբանությունը, որ երկար ժամանակ չարչարեէ է իր ուղեղը: Եւէ վերջապես, մի օր, քնա ծ ժամանակ, իր ուղեղում փայլատակել է, որ Սեդա անունը ծագել է արաբերեն սեիդա հասարակ անունից, որ տիկին, մեծ կին է նշանակում: Աճաոյանը այս երևույթին գիտական ճիշտ մեկնություն է տայիս և գիշերային ներշնչանքով մեկնում նաև Մաշտոցի' հայերեն տառերի երկնումը:

Արհեստավորի ընտանիքում ծնված, չարքաշ կյանքով ու ծանր աշխատանքով մեծացած, կյանքի շատ դառնություններ ճաշակած մեծ մարդն ու իսկական քաղաքացին իր ամբողջ կյանքում նաև բ ա ր ո ւ­թյուն ու հոգա տ ա րութ յուն է ցուցաբերել կարիքավորներին ու անօգնականներին: Նա մուրացկան Խաչիկին մի օր հրավիրում է իր տուն (Աբովյան փողոցում) և ասում.

- Խաչի՛կ եղբայր, հայ ժողովուրդը աշխատասեր է, մուրաց­կանությունը նրա համար ամոթաբեր է, թո՛ղ այդ արհեստը, ես քեզ ամեն ամիս ապրուստի դրամ կտամ, պայմանով, որ ձեռք չմեկնես մարդկանց և մի հարմար գործ գտնես, աշխատես: Ես էլ ծանր օրեր եմ ապրել Փարիզում, բայց մուրացկանություն չեմ արեչ: Կգաս մեր տուն ամեն ամսի վերջին օրը, կստանաս գումարը, հենց որ չեկար, կիմանամ, որ արդեն աշխատում ես: Մարդը համաձայնում է և հաջորդ օրվանից փողոցներում չի երևում և վեց ամիս հետո չի գալիս սահ­մանված գումարն ստանալու, նշանակում է' աշխատանք էր ճարել:

Աճաոյանը 300 ռուբւի է նվիրում հիվանդ կնոջն ու երեխային խնամող մի արհեստավորի, որը պրոֆեսորից այդ փողը խնդրել էր փոխարինաբար: Նա իր քաղաքացիական պարտքն է համարում մեծ գումար մուծել մի հանգանակության համար (բայց նույն դրամարկղից 5 կոպեկ մանրադրամ ստանալու համար բավական ժամանակ է կորցրել):

Աճաոյանը ա րվեստ ի, հատկապես ժողովրդական երգերի մեծ սիրահար էր. այդ մասին է վկայում Կոմիտասի հետ նրա անչափ մոտիկ ու հոգեհարազատ ւ/ւնելր և նրա երգերը պաշտելը: Նրա սիրեւի երգչուհիներից էր Շողիկ Մկրտչյանը. նրա հետ անձամբ ծանոթանալու համար Աճաոյանը գնում է ռադիոկոմիտե: Երբ նրան

1996

է

ԱՋՍ՚ԻԱԾԻՆ сК <Н П 19

տեսնում է խղճուկ հագուստով և տղամարդու մաշված կոշիկներով, զգում է, որ այդ թովիչ երգչուհին կարիքի մեջ է. այդ օրվանից նրսւն հոգեզավակ է համարում և պարբերաբար օգնում դրամով ու հագուստներ գնելով: Աճաոյանի այդպիսի հոգեզավակների թիվը մեծ էր: Նա տարիներ շարունակ օգնել է բավականին թվով ուսանողների, որոնք որևէ պատճառով թոշակ չեն ստացել կամ նյհւթակւսն ծանր պայմանների մեջ են եղել, բայց օգնել է, երբ զգացել է, որ տվյալ ուսանողը խոստումնալից ուժ է, ապագայի համար լավ մարդ ու մասնագետ: Նա նյութական օժանդակություն է ցույց տվել մեր օրերի նշանավոր գիտնականներից մի քանիսին: Ավելի մեծ է եղել ուսուց­չապետի բարոյական օգնությունը իր սաներին, որոնց հետ նա տանը իր այնքան թանկ ժամանակից տրամադրել է պարապելու համար:

Աճաոյանի գիտական բարեխղճությունն ու պատասխանատվու­թյունը նույնպես շատ ուսանելի են մեր օրերի ուսանողների ու գիտնականների համար: Գիտությունը նրա համար սրբազան տաճար էր: Գիտությամբ զբաղվող մարդը, ըստ նրա, պետք է լինի խիստ ազնիվ և վերին աստիճանի պարտաճանաչ: Ուրիշի մտքերի, եզրակա­ցությունների յուրացումը համարում էր գողությունից ավելի ծանր հանցանք: Ահա թե ինչու Աճաոյանը իր ստուգաբւսնությունների ու գիտական եզրակացությունների մեծ մասը, որքան հնարավոր է եղել, նամակագրությամբ կամ բանավոր հարցումներով ստուգել ու ճշտել է շատ հայագետների կարծիքների հաշվաոմամբ և իր բոլոր աշխատու­թյուններում նշել այն մարդկանց անունները, ովքեր թեկուզ մեկ հարցով, մեկ բւսոով օգնեւ է իրեն:

Նա օժտված էր նաև հումորի երբեք չթուլացող զգացումով: Սիրում էր անեկդոտներ ու զվարճալի պատմություններ լսել ու պատմել' նունիսկ իր մասին հորինվածները: Հաճախ սրամիտ դիտողություններ ու բնութագրումներ էր անում նաև իր ուսանողներին:

Կենսուրախությունն ու բոլոր իրավիճակներում իր՝ մարդկային արժանիքները պահպանելու կարողությունը նույնպես Աճաոյանին բնութագրող արժանիքներ են: Հենց դրանք էլ Աճաոյանին բազում մղձավանջային օրեր պահեցին երևւսնյան բւսնտախցերում (1937-1939 թթ.): Նա չընկճվեց բիրտ ու դաժան քննիչների տանջանքներից, չկորցրեց հոգու արիությունը և հույսը ապագայի նկատմամբ: Նա գերադասել է այդ մասին լռել, չի գրել իր հուշերում, չի պատմել նույնիսկ կնոջն ու մտերիմներին' ասելով, որ ստորագրություն է տվել, որը հավասար է Ավետարանի վրա երդվերւն: Բանտից ազատվելուց հետո Աճաոյանը այն ծաոը, որի տակ տիկին Սոֆիկը թաքցրել էր ձեոագրերը, անվանեց սրբա զա ն ծա ռ, որը երկու տարի զրկվելով ջրից' իրեն զոհաբերել է հանուն ձեռագրերի:

Երկրորդ հարվածը պայծառ հոգու տեր գիտնականին, համալ- սարանը և իր ուսանողներին անսահման սիրող դասախոսին հասնում է 1949-ին. նրան հեռացնում են համալսարանից' բուրժուակւսն լեզվաբանությանը հարելու մեղադրանքով (նա չէր ընդունում Ն. Մառի « Լեզվի նոր ուսմունքը» և Գ. Ղաւիանցյանի «.Լեզուների

120 Ժ-ԺԱ ՝ ԷՋՍ՜ԻԱԾԻՆ 1996

խաչավորման» տեսությունը): Այդ ընթացքոււմ, որ մեկ տարուց ւսվել է տևել, ծնունդով ու էությամբ մանկավարժը (կնոջ պատմելով) ամեն առավոտ, դասերն սկսվելուց աոաջ, երբ դեռ ոչ ոք համալսարան մտած չի եղել, Աճաոյանը մոտեցել է համալսարանին, համբուրել մուտքի դուռը, սրտի խոր կսկիծով մի կերպ հաղթահարել լսարան չմտնելու ահավոր տվայտանքը, կոտրած սրտով վերադարձել տուն ու շարունակել դեռ չավարտած « Լիակատարը», որի վերջին նախա­դասությունը գրել է մահկանացուն կնքելու օրը. 1953 թ. ապրիլի 16-ին:

Աճաոյանը նաև նվիրյա լ հա վա տ ա ցյա լ էր. կնոջ' Սոֆիկի, և դստեր'Քնարիկի պատմելով, նա ամեն օր, քնելուց աոաջ, աղոթում էր. երևի թե չորս աղոթք գիտեր, որ ամեն աղոթքից հետո թաշկինակի մի ծայրը հանգույց էր անում:

Աճաոյանի տաղանդավոր գիտնական Լինելը, ստեղծագործական նման բեղմնավորությունը, տիտանական աշխատանք կատարելու կարողությունը, վիրտուոզության հասնող հիշողությունը, անչափ մարդկային ու բարի լինելը մի՛՛թե աստվածային շնորհներ չէին : Կամ նրա բնավորության վերոհիշյալ գծերը մի՞թե ավետարանական պահանջներ չեն :

Աճաոյանի մահը նույնպես Աստվածատուր է եղել: Նա լիովին պատրաստ է եղել դրան: Առավոտյան սովորականի նման դասա- խոսության է գնացել համալսարան, թեև իր սափրվեԼու օրը չի եղեի սափրվել է, լողացել, փոխել ներքնահագուստը, ճաշել ախորժակով, նստել ճոճաթոռին և բարձր տրամադրությամբ ասել կնոջը.

- Սոֆի՚կ, ես երջանիկ եմ, փա՛ռք Աստծո, կինս առողջ է, աղջիկս' առողջ, այսօր էլ կարողացա համալսարան գնալ, և դասերս հաջող անցան, հիմնական գործերս վերջացրել եմ, այսօր « Լիակատար քերականությանս» վերջակետը դրեցի, ապրել եմ 77 տարի, կախար­դական երկու թվանշան կողք-կողքի, վայելել եմ ամեն ինչ, տեսել եմ այն օրերը, որ երազում էի: Հիմա ինձ համար ամեն ինչ վերջացել է...

Այդ օրը նա օպերայի երկու տոմս էր վերցրել « Ալմաստ» ներկայացման համար, կնոջն ու աղջկան համբուրում է, սեղմում կրծքին և հուզվում: Կինը հարցնում է.

- Հրաչյա՛, այսօր ի՞նչ է ՛պատահել քեզ, արտասովոր բաներ ես անում, հուզված ես:

- Ոչինչ, ուրախությունից է, գնացեք, այսօր իմ ամենաերջանիկ օրնէ:

Վերադաոնայուց հետո Աճաոյանին տեսնում են հանգիստ «քնա ծ»' ձախ ձեռքը գւխի տակ, աջ ձեռքին թաշկինակը' երեք ծայրերը հանգուցված, մեկը' ոչ...

1996 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ժ-ԺԱ 121

ԱՐԾՐՈԻՆ ԱՎԱԳՅԱՆ

ՀԱՅԱՇԽԱՐՀԻ ՀԱՎԵՐԺՈՒԹՅԱՆ ՀԱՎԱՏԱՎՈՐԸ

(Կ Ո Ս ՏԱ Ն Բ .Ա Ր 8Ա Ն Ի « ՕՐԵՐԻ ՊՍԱԿԸ» Ժ Ո Ղ Ո Վ Ա Ծ Ո Ւ Ն )

Ե ս ' զ ռ Հ և զ ո հ ա բ ե ր ո ղ ,

Ե ս ' ս ո ւ ր 1լ ս ո ւ ր ը ս ր բ ո ղ —

ա յ դ պ ե ՜ ս ե մ , ա յ դ պ ե ՜ ս ե մ . . .

( Կ . Զ ա ր յ ա ն

И Ш ռա ջիՕ ա շխ ա րհա մա րտ ը կա սեցրեց ա ր և մ տ ա հ ա յ քա ղա քա կա ն ո ւ ա զ գ ա յի ն

Ш Щ ա յն ա ննա խ ա դեպ զա ր թ ո նքը , որ ի ր սնունդը ս տ ա նո ւմ էր մ ի կ ո ղ մ ի ց

ի շխ ա ն ո ւթ յո ւն ն ե ր ի « թ ո ւ յլ տ վ ա ծ » հա մեմա տ ա կա ն ա զ ա տ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ց ,

մ յո ւ ս կ ո ղ մ ի ց ՝հ ա յ մտ քի մ եծեր ի ջա ն ա դ ր ո ւմ ն ե ր ի ց ո ւ ե ր ա զ վ ա ծ երկինքը հ ա յր ենի

հող ի մ ե ջ փ նտ րելու գ ի տ ա կ ց ո ւմ ի ց : Ա րա ր մ ա մ բ ո ւ հա վա տ ո վ Լ եցուն հ ա յը պ ա րուր­

վ ա ծ էր Կոմիտասի ե ր գ ե ր ո վ , տ ո ն ո ւմ էր հ ա յ գր ե ր ի գ յո ւտ ի ո ւ տ պ ա գր ո ւթ յա ն

հ ո բ ե լյա ն ն ե ր ը : Ա ս յր ի յյա ն ե ղ ե ռ ն ի խ ո ր շա կ ը ա մ ա յա ցր ե ց ա մ ե ն բ ա ն . կ ո ղ ո պ տ վ ե ցի ն

եկ ե ղ ե ցի ն ե ր ը , դ ա դ ա ր ե ց գ ո ր ծ ե լո ւց հ ա յո ց պ ա տ րիա րքա րա նը, ա յլև ս չ է ի ն գ ր ե լո ւ

Գր. Զոերա պ ը, Ս իա մա նթոն, Ռ . Ս ևա կը, Ռ . Զ ա ր դ ա ր յա ն ը , Թ լկա տ ինցին և

ո ւր ի շ ն ե ր : Հ ա յ շ]։նա կա նը ա նդա ստ ա ններում չ է ր ե ր գ ե լո ւ « Հ ո վ ա րեքը» , « Ուրախ

լ ե ր ը » : Հ ա յ Ե կեղեցու հա զա րա վոր նա հատա կ սպ ա սա վորներ չ է ի ն հ ն չ ե ց ն կ ո ւ « Տեր

կ ե ց ո ն » :

Մարել էր ն ա և գրա կա ն կ յա ն ք ը : « Ա մ ե ն ո լն տ ա ր ե ց ո ւյց ո ւմ » Թ եոդիկը վ կ ա յո ւ մ

է . « . ..Ո չ մ ե կ գ ի ր ք տ պ վեցա վ և ո չ մ ե կ դ ա ս ա գ ի ր ք 4 8 ա մ իս նեբու ը ն թ ա ց ք ի ն , թա ցի

տ ա րին ա ն գ ա մ մ ը ա ղնա տ վա ծ գրպ ա նի օ ր ա ց ո ւյց ն ե ր ե ն » ' ; Ա պ ր ի լյա ն ե ղ ե ռ ն ը

ա ննա խ ա դեպ էր ի ր ծա վա լներով և ի ր հետ ի ց թ ո ղ ե լ էր մ ի ա յն որթերի ՛և

հուսա լիքների խ մ բ ե ր : Գ ո ղ գ ո թ ա յի նանապարհ ա նցա ծ հ ա յի հա մա ր ա մ ե ն գ ն ո վ

« ապրել ջա ն ա լը » ա զ գ ա յի ն կ ա թ և ո թ ա գ ո ւյն խ ն դ ի ր է դ ա ռ ն ո ւ մ : 1 9 1 8 թ .

զինա դ ա դ ա ր ը , ա նգլիա ցիների կ ո ղ մ ի ց Պոլսի գ ր ա վ ո ւմ ը զ ի ն վ ո ր ո ւթ յա ն մ ի նոթ

շ ր ջա ն ե ն թ ա ց ո ւմ հ ա յո ւթ յա ն հ ա մ ա ր : Պո/իս ե ն հ ա վ ա ք վ ո ւմ « ը ն դ սուր և ը ն դ

հ ո ւր » ա նցա ծ ա ր և մ տ ա հ ա յ գ ր ո ղ ն ե ր ն ո ւ ա ր վես տ ա գետ ն երը : Ա քս որից ու

տ ա ր ա գ ր ո ւթ յո ւն ի ց վ ե ր ա դ ա ռ ն ո ւմ ե ն Ե ր. Օ տ յա նը, Կ. Զ ա ր յա ն ը , Վ . Թ ե ք ե յա ն ը , Հ .

Օշա կա նը, Ա . Ջ ա ր ր գը , Ա . Ա նտ ո նյա նը , Լ . էս ա նա նյա նը և շա տ ո ւր ի շ ն ե ր :

Ջ ա ր դ երի ց ա զա տ վա ծները դժբա խ տ երջա նիկներ է ի ն , կիսա կործա ն բ ե կ ո ր ն ե ր , որ

ս ա կ ա յն լ ի է ի ն ա պ րելու և ա րա րելու վ ն ռ ա կ ա ն ո ւթ յա մ բ :

1 Թեոդիկ, Ամծնուն տարեցույցը, 1916-1920, Կ. Պոյիս, էջ 271:

1 2 2 է Ւ - Ժ Ա * ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1996

Զ ինա դա դա րին հա ջոր դա ծ ժա մանա կա շրջանի մ տ ա յն ո ւթ յո ւն ն ու ի ր

սերնդա կիցներին դիպ ուկ է բ ն ո ր ո շ ո ւմ Կ. Զ ա ր յա ն ը . «Տա րա բա խ տ սերունդ է մեր

սերունդը, նմա ն ե ն ք ա յն հա վա տ ա ց յա լ ե ր ի ն , ո ր ոն ք ո պ ո ւ մ ե ն քա նդ ա ծ քա ղա քի

մ ե ջ ե կ ե ղ ե ցի շ ի ն կ -гг:Նորից ա մենքը լց վ ո ւ մ ե ն խ ա ն դ ա վ ա ռ ո ւթ յա մ բ : ճ ա ռ ե ր ն ո ւ ե լո ւյթ ն ե ր ը իր ա ր ե ն

հ ա ջո ր դ ո ւմ թ ե ր թ ե ր ո ւմ , ա մ սա գրեր ո ւմ , սրա հներում, հրա պ ա րա կներո ւմ :

Ա ր և մ տ ա հա յ գ ր ո ղ ն ի ր գրա կա ն կա րողութ յունները հա մ ա տ ե ղ ո ւմ է ա զ գ ա յի ն ո ւ հա սարակական գ ո ր ծո ւն ե ո ւթ յա ն հ ե տ : Նա ո ւս ո ւցի չ է , խ մ բ ա գ ի ր , հրա տ ա րա կիչ,

թ ա ր գ մ ա ն ի չ, քննա դա տ , ա զ գ ա յի ն զա րթոնքի շեփ ո րա հա ր:

Պ ա տ մությա ն քա ոուղ /ւներ ո ւմ մ եկ ա ն գա մ և ս ի ր ե ն հա ստ ա տ ում է հ ա յ ստ եղ­

ծա գ ո ր ծ ո գ ի ն , ժ ո ղո վ ր դի գո յա տ և ե լո ւ վ ն ռ ա կ ա ն ո ւթ յո ւն ն ո ւ կ ե ն ս ա ս ի ր ո ւթ յո ւն ը :

1 9 1 8 -1 9 1 9 - ի ն մ ի ա յն Պ ոլսում լո ւ յս ե ն տ ես նում շ ո ւր ջ 3 0 ա նուն թ ե ր թ ե ր ու

հա նդեսներ, գ ո ր ծ ո ւմ 2 1 տպարաններ, ս տ ե ղ ծ վ ո ւմ մ շա կ ո ւթ ա յի ն մ ի ո ւթ յո ւն ն ե ր ,

տ պ ա գ ր վ ո ւմ տ ա սնյա կ գ ր ք ե ր :Գ րա կա նությա ն նվի րյա լների ա ռջև ծա ռ ա ն ո ւմ էր պատասխանատու մ ի խ ն դ ի ր '

վերա գտ նել ա նցյա լի մ ե ծ ա վ ա նդ ո ւյթ նե ր ը , ստ եղծել նոր ա րժեքներ, որ ո ն ք

ժ ո ղ ո վ ր դ ի ն ապ րելու ու հա ղթ ելու նոր կորով պ ետ ք է ներա րկեին: Երա զների մ ե ջ

նորից ս կ ս վ ո ւմ է ո ւր վ ա գ ծվ ե լ հա յրենիքի պ ա տ կերը: Գ րա կա նությունը դ ա ռ ն ո ւմ է

ժողովրդա կա ն ձգտ ումների ա րտ ա հա յտ իչը, բ ո ր բ ո ք ո ւմ վ ե ր ա ծն ո ւթ յա ն շինա րա ր

ո գ ի ն :Ինչպ ես մ ի շ տ , հ ա յ պոեզվւան ա վելի արագ է ա ր ձա գա նքո ւմ ժա մանա կի

մ տ ա հ ո գ ո ւթ յո ւն նե ր ի ն : Ա յն դ ա ռ ն ո ւմ է հ ա յ կ յա ն քի ո չ հեռ ա վ ո ր ա նցյա լի

տ րա մա դրութ յունների ա րտ ա հա յտ իչը, նոր օրերի ա ռա ջ քա շա ծ հա րցա դրո ւմների

և գ ա լի ք պ ա նծա ցումների ա րձա գա նքը:Թ ե և ա զ գ ա յի ն ո ղ բ ե ր գ ո ւթ յո ւն ը ի ր կնիքն է բ ո ղ կ շր ջա նի պ ոհգիսւյի ա մ ե ն մի

տ ողի վր ա , սա կա յն ա յն ի ր հիմնա կա ն է ո ւթ յա մ բ ո ւ նպ ա տ ա կա դրումներով մի

լո ւ յս ի ջա հ է , որ ա ն ո ւմ է ա մ ե ն ի ն չ ' ժ ո ղ ո վ ր դ ի ն ի ր հետ կա պ ելու, նրա ն հա վա տ ով

սնո ւցելո ւ, մա րդ կա յնո ր են ա վելի բա րձր ա ցնելու հ ա մ ա ր : Ա յդ գր ա կա ն ութ յո ւն ը

հա մա տ ա րա ծ չա ր ի քի ն ու սպ ա նդին հ ա կ ա դ ր ո ւմ է մ եր մ ա ր դ ա ս ի ր ո ւթ յո ւն ը ,

ա զա տ ա գրմա ն ա նբեկա նելի նւէիրումները, սպ ա սմա ն հ ո ւզ ո ւմ ն ե ր ն ո ւ ա ր ևա գա լի

կ ա ն չե րը : Հ ա յր ե ն ի հողի պ ա շտ ա մունքը, հա յր ե նա ս իր ո ւթ յո ւն ն ու ս տ ե ղ ծա գ ո ր ծ

աշխատանաքի բե րկ ր ա նքն ա յն կ ռվ ա ններ ն էի ն , ո ր ո վ կարելքւ պիտի լինե/ւ

պահպանել հ ա յո ւթ յա ն դա րա վոր ա զ գ ա յի ն ձ գ տ ո ւմ ն ե ր ը :

ժ ո ղ ո վ ր դ ի հա ր ա տ և ո ւթ յա ն գա ղա փ ա րին ա պ ա վինում է ի ն շ ա տ ե ր ը : 1 9 1 9 - ի ն

լո ւ յս տ եսա ծ « Կես գ ի շ ե ր ե ն մ ի ն չ և ա ր շա լո ւյս » գ ր ք ո ւ մ Թ ե քե յա նը «.մա րա ծ

ա զգի ն ՛» ո գ ե կ ո չո ւ մ էր լո ւ յս ի ա ռ ջև արթնանալ.

Ու փլատակներդ ահա կհա րթ վին ք ի չ ա ռ ք ի չ,

Մ ոխ իրներուդ ն ե ր ք և ե ն փոքր ա ծուներ կհա ռնեն.

Ա մ ե ն ո ւր ե ք կշա րժին արոր ո ւ բա հ ո ւ բ ր ի չ ,

Եվ լո ւս ա ս փ յո ւռ դ ա շտ ե ր ո լդ սա կանա չ ք ո ղ ն է ց ո ր ե ն ..?

2 «Բարձրս/վանք,», Կ. Պոյիս, 1922, Ա թիվ, էջ 3:3 վ . Թեքեյան, Հատընտիր, Երևան, 1970, էջ 112-113:

199ճ ւ-ՋԱ՜ՒԱԾՒՆ Ժ-ԺԱ 123

Լ ա վա տ եսութ յա ն հա մ ա մ ա ր դ կ ա յի ն բա ղ ձա նքներ էր ա ր տ ա հա յտ ում 1 9 2 1 - ի ն

տ պ ա գրվա ծ Դ . Վ ա րուժա նի « Հ ա ց ի ն ե ր գ ը » ժո ղո վ ա ծո ւն , որ հա յա շխ ա րհի ո ւ հողի

ի րա կա ն ք ա ղ ց ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ն ո ւ գ ա լի ք ցա նկա լի ժա մա նա կների ե ր գ ն էր հ ն չե ց ն ո ւմ ,

հա ստ ա տ ում, որ հա յր ե նի հողը կաոող է կ ա նգո ւն մնա լ մ ի ա յն ի ր մշա կի

ն ե ր կ ա յո ւթ յա մ բ ո ւ նրա ա շխ ա րհա շեն ա շխ ա տ ա նքով, որ հա յրեՐո հո ղ ի վւա ռքն ու

խ ի ն դ ը ա յն հ ի մ ք ն ե ն , ո ր ի ց ս կ ս վ ո ւմ և ո րո վ պ ա յմ ա նա վոր վո՛ւմ է հ ա յր ե նի քի

հ ա վ ե ր ժ ո ւթ յո ւն ը :

ժ ո ղ ո վ ր դ ի քա ղա քա կա ն բա խ տ ի ու հեռա նկա րի, կ ե ց ո ւթ յա ն ո ւ հա վա տ ի ի ր

ե ր գ ո վ ժա մա նա կի գրա կա ն կ յա ն ք ի ն նշա նա կա լից ա վա նդ էր թ ե ր ո ւմ ն ա և Կոստան

Զ ա ր յա ն ը : Ֆ րա ն սե ր ե ն լե զ վ ո վ գրա կա ն ա շխ ա րհ մ ո ւտ ք գ ո ր ծ ա ծ բա նա ս տ ե ղ ծը

դեպ ի մ ա յր ե ն ի գ ի ր ն ո ւ գր ա կա նո ւթ յո ւնը դա ր ձ էր կատարեք դ ե ռ և ս 1 0 -ա կ ա ն

թ վա կա նների ս կզր ներ ի ն . Մ խ իթա րյա նների մոտ հ ա յե յւե ն ս ո վ ո ր ե լո վ ' 1 9 1 4 - ի ն

ձեռնա րկել էր « Մ ե հ յա ն » հա նդեսի հրա տ ա րա կումը: Հ ա զ ի վ հրա տ ա րա կելով 7

հա մ ա ր , Զ ա րյա նը կա րողա ցել էր ե ղ ե ռ ն ի օրեր ի ն ա նցնել Ե վրոպ ա , ուր ա կտ իվորեն

զթ ա ղ վ ե լ էր հ ա յ դա տ ի պ ա շտ պ ա ն ո ւթ յա մ բ: 1 9 2 0 - ի ն , ո գ և ո ր վ ա ծ ա զ գ ա յի ն

նա կա տ ա գրի հեռա նկա րներով , Զ ա րյա նը նորի ց է վ ե ր ա դ ա ռ ն ո ւմ Պոլիս, ուր

հրա տ ա րա կում է «Բ ա ր ձ ր ա վ ա ն ք » հա նդ ե ս ը , ա կտ իվորեն մ ա ս ն ա կ ցո ւմ գրա կա ն-

մ շա կ ո ւթ ա յի ն կ յա ն ք ի ն , լո ւ յս ը ն ծ ա յո ւ մ « Օրերի պ ս ա կ ը » բա ն ա ս տ ե ղ ծ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի

ժ ո ղ ո վ ա ծ ո ւն : Հա կոբ Սիրունու վ կ ա յո ւթ յա մ թ Կ. Զա րյա նը շր ջա ն ի «ա մ ե ն ե ն

խ ա ն դ ա վ ա ռ » դ ե մ ք ե ր ի ց մ ե կ ն է ր ^ :

Թ ե և մ ի ն չ և կ յա նքի Վերջը Կ. Զա րյա նի չա փ ա ծո յի վրա շա ր ո ւն ա կ ե ցի ն թ և ա ծ ե լ

եւ[րոպ ա կա ն գ րա կա նո ւթ յուննե ր ի ա զ դ ե ց ո ւթ յո ւն ն ե ր ը , մա սնա վորա պ ես վ ե ր -

հ ա ռ ն յա ն գ ր ա կ ա ն ո ւթ յո ւն ը , ս ա կ ա յն Զա րյա նի գ ր ա կ ա ն ո ւթ յո ւն ը , ի ր հիմ նա կա ն

մ ի տ ո ւմ ն ե ր ո վ , հ ա յ կ յա նքի ներքին խ ն դ ի ր ն ե ր ն էր ա ր տ ա հա յտ ում , ա րվեստ ի

ո ւշ ա գ ր ա վ ձ և ե ր ո վ ի ր մ ե ջ խ տ ա ց ն ո ւմ հ ա յ նա կա տ ա գրի ո ղ բ ե ր գ ա կ ա ն շ ե շտ ե թ ն ու

հ ա յ ո գ ո ւ երկինքը կ ա զ մ ո ղ ա զ գ ա յի ն ն վ ի ր ո ւմ ն ե ր ը :

Հ ա յր ե ն ի ք ի խ ն դ ի ր ը Կ. Զ ա րյա նի ա յս գր ք ի հիմ նա կա ն լե յտ մ ո տ ի վ ն է , մ ի բ ա ն ,

որ դ ե ռ և ս « Մ ե հ յա ն ի » « Մ եր հ ա ն գ ա ն ա կ ը » վերնա դիր ը կրող խ մ բ ա գ ր ա կ ա ն ո ւմ

ձև ա կերպ վել էր « հ ա յ ո գ ո ւ պ ա շտ ա մունք և վ ե ր հ ա ն ո ւմ » տ ե ս ք ո վ : « Ա ռ ա ն ց հ ա յ

հ ո գ վ ո ւ յն չ կ ա հ ա յ գ ր ա կ ա ն ո ւթ յո ւն և հ ա յ ա ր վ ե ս տ : Ա մ ե ն նշմա ր իտ ա րվեստ ա գետ

ի ր ց ե ղ ]ւն հ ո գ ի ն մ ի ա յն կ ա ր տ ա հ ա յտ ե մ :

Ա մ ե ն ի ն չի ց վե ր և ա մ ե ն ի ն չի ց ա ռա ջ հ ա յ կ յա ն ք ն ո ւ հ ա յ մ ա ր դ ը ' ի ր

հա զա ր ա մ յա պ ա տ մ ո ւթ յա մ բ, ներկա խ ո հ ե ր ո վ ո ւ ս ե ր ե ր ո վ , գ ա լի ք ի հ ա վ ա տ ն ե ր ո վ :

ե վ ա մ ե նա կ ա ր և ո ր ը ' ս տ եղծա գործա կա ն ա ռա ջի ն ք ա յլե ր ի ց մ ի ն չ և վ ե ր ջ ի ն գ ո ր ծե ր ը

Կ. Զ ա րյա նը հ ա յո ւթ յա ն ը հա վա ստ եց գ ե ր ա գ ո ւ յն մ ի ն շ մ ա ր տ ո ւթ յո ւն ' չ կ ա ՚

ա զ ա տ ո ւթ յո ւն ա ռա նց հ ա յր ե նի քի և չ կ ա ՛ հ ա յր ե ն ի ք ա ռա նց ա զ ա տ ո ւթ յա ն :

Ժ ո ղ ո վ ա ծ ո ւն նա և ն ե ր շն չո ւմ ի ո ւ հ ի մ ն մ ա ն , հա վա տ ի ո ւ պ ա նծա ցմ ա ն գ ի ր ք է ,

որ ա չքի է ը ն կ ն ո ւ մ ե ր և ա կ ա յո ւթ յա ն ո ւժ գ ն ո ւթ յա մ բ , պ ա տ կերների հ ա ր ս տ ո ւթ յա մ թ ,

պ ա տ ումի դ ի պ ո ւկ ո ւթ յա մ բ , ա պ րումի ո ւ հ ո ւ յզ ի ա ն կ ե ղ ծ ո ւթ յա մ թ :

Զ ա րյա նի հ ա յե ր ե ն ա յս ա ռա ջ]ւն գիրքը բա ղ կ ա ց ա ծ է բա ն ա ս տ ե ղ ծ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի

վ ե ց շ ա ր ք ե ր ի ց , որ ո ն ք, լի ն ե լո վ հ ե ղ ի նա կ ա յի ն ՛ ո ւ ր ո ւ յն տ ր ա մ ա դ ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ի

4 «Սովետական գրականություն», 1968, թիվ 7, էջ 134:5 «Մենյան», Կ. Պպիս, 1914, Ա թիվ,, էջ 1:

124 Ժ-&Հ ԷՋՄԻԱԾԻՆ. 1996

խ տ ա ցում ներ, միա ժա մա նա կ նպատակ ե ն հ ետ ա պ ն դո ւմ ' պ եղել հ ա յ կ յա ն ք ը , գտնեչ ա զ գ ա յի ն բն ո ր ո շ յո ւր ա հ ա տ կ ո ւթ յո ւն ն ե ր , վ ե ր լո ւծ կ հ ա յ կ յա նքի ա ռ ե ղ ծ վ ա ծ ա յի ն

խ ո ր հ ո ւր դ ը :Զա րյա նի բա նա ստ եղծա կա ն հ ա մ ա կ ա ր գում ս տ ե ղ ծա գ ո ր ծո ւթ յա ն ձ և ը և ս ո գ ո ւ

պ ա րտ ադրանք է , որը մշտ նջենա կա ն փ ոփ ոխ ութ յա ն ո ւ պ ա յքա րի մ ե ջ է ի ն ք ն ի ր

հետ ու աշխարհի ընթ ա ցքի հ ե տ : Ա րվեստ ն կ ա յլ բ ա ն չ է , ե թ ե մ ո գ ո ւ թ յո ւ ն , մի

տեսակ կրոնա կա ն հ ա ղ ո ր դ ա կ ց ո ւթ յո ւն քննելիի ու ա ն քննել/,ի սա հ մ ա նա գծեր ում ,

ուր մ ա ր դկա յին գ ի տ ա կ ցո ւթ յո ւնն ո ւ զ գ ա ց ո ղ ո ւթ յո ւն ն ե ր ը մ ի ա ն ո ւմ ե ն հա նուն

տ իեզերա կա ն վ ե հ ո ւթ յո ւնն ե ր ի ո ւ ե ր կ ր ա յի ն ա ն դ ո ր ր ո ւթ յա ն : Մ յո ւս կ ո ղ մ ի ց .

Ջա րյա նը գ տ ն ո ւմ էր , որ ա րվեստ ի ուժը զ ո ւլա լո ւթ յա ն մ ե ջ է : Գրքի ա ոա ջին

բա ն ա ս տ ե ղ ծ ո ւթ յո ւն ը ' « .Ե ր գ ս *, ծր ա գ ր ա յի ն խ ո ր ք ո ւն ի և բա ն ա ս տ ե ղ ծ ո ւթ յա ն դ ե ր ի ,

նրա ա րտ ա հա յտ ա ծ իմա ստ ի պ ա րզա բա նմա ն ուղ ին եր է գ ծ ո ւ մ : Ք ե ր թ վ ա ծը

հա նրությա նը պ ետ ք է ներկա յա ցվ ի, ի ն չպ ե ս արդար հա ցն է դ ր վ ո ւ մ աշխատ ա վորի

սեղա ն ին: Ա յն պա րզ սրտերի ե ր գ պ ետ ք է լի ն ի , խ ոնա րհ մի ե ր գ ' « հա վե ր ժ

ա նծա յրի ո ս կ յա դ ա շ տ ե ր ո ւ մ * :Զա րյա նի պ ոեզիա յի բն ո ր ո շ գ ծ ե ր ի ց մ ե կ ն կ թ ա փ ա նցմ ա ն մ տ ա հ ո գ ո ւթ յո ւն ն է :

Ե ր և ո ւյթ ն ե ր ն ու զ գա ց ո ւմ ն ե ր ը մ ի ջ ո ց ե ն մտ քի ա ռ ա վ ե լա գ ո ւյն խ ո ր ա ցո ւմ ն ե ր ի :

Բ ո ւն կ յա նքի ի մ ա ս տ ը , ըս տ բա նա ս տ եղ ծի , շա տ ա վելի խ ո ր ք ե ր ո ւմ է տ րովւում, որին

պ ետ ք է ձգտ ել հասու լի ն ե լ : Հա նա խ ա յն տ պ ա վո ր ո ւթ յո ւնն է ս տ ա ց վ ո ւմ , թ ե

բա նա ստ եղծը աշխ ա րհին ու մա րդկա նց ն ա յո ւ մ է ա նհուն խ ո ր ք ե ր ի ց , փ որձում

ա յնտ եղ գտ նել տ իեզերքի ներդա շնա կ գ ո ւ յն ե ր ը :

Կյա նքի նկա տ մա մբ ա յսպ իսի մ ո տ եցո ւմ ը Ջ ա րյա նին ո ւղ ե կ ց ե ց նա և հ ե տ ա գ ա յո ւմ : Տա րիներ հետ ո նա գ ր ե լո ւ է ր . «Տ ի ե զ ե ր ք ը հ ա յտ ն վ ո ւմ է մ ե զ հա զա ր

ու մ ի տ ե ս քո վ ... լեոներն ո ւ դ ա շտ ե րը , հովը Լւ անապատը եր կ ր ա գնդ ի րոցա վա ո

ա պ րումների նշմա րիտ և ուղղա կի ա րտ ա հա յտ իչներն ե ն : Ու մ ի օր պիտի գ ա ,

ա նշուշտ , երբ մ ա րդ պիտի կարողանա տ իեզերքի հոգեբա նը դ ա ո ն ա լ»6 .'

Բա նա ստ եղծն ի ն ք ն էլ ասես մ ի տ ի եզեր ք է , յոթ նա սո ւտ ա կ մ ի մա տ ա նի' կ ո չվ ա ծ

ա նմնա ցորդ նվիրա բերում ների, սա կա յն նրա կ յա նքը քի չ ծիծա ղ է ու շա տ վ ի շ տ :

Մ ա հվա ն թ և ա ծ ո ւմ ը օրերը պ ա տ մ ո ւթ յա մ բ է լց ր ե լ, ա ներա զ դա րձրել ա մ ե ն բ ա ն ,

փ շե պսակ հ յո ւս ե լ կ յա նքին.Ս և է հա ցը սեղա նի վրա

օ ր ե ր ի : ,

Ու ժա մերը օձապսակ

մ ե ր բա խ տ ի,

կ ա ք ա վ ո ւմ ե ն , խ ո լ և անհագ

ա յն ա վերա կ, խ ո պ ա ն հ ա ն դ ո ւմ ,

ո ր ո ւն մա րդիկ կ յա ն ք ե ն ա սոլ մ > :

Սա' ընդհա նրա պ ես, մ ա ր դ կ ա յի ն կ յա նքի փ ի լիս ոփ ա յո ւթ յա ն ը ն կ ա լո ւմ ն ե ր ո վ : Ա շխ ա րհը « սեր ո ւ ո խ * է հ յո ւ ս ո ւ մ ի ր ա ր , մա րդիկ ք ա ն դ ո ւմ ե ն ո ւ ս պ ա ն ո ւմ : Իսկ

հ ա յ իրա կա նո ւթ յո ւնը երիցս տ ա ռա պ ա լից է ր , որը մ ի ա յն հի վ ա նդ ժպ իտներ ու

6 «Հայրենիք», Բոստոն, 1927, թիվ 5, էջ 30-31:7 Կ. Զար յան, «Օրերի պսակը», Կ. Պոչիս, 1922, էջ 20 (բպոր մեջբերումները

կատարված են այս գրքից, այսունետև կնշվեն միայն էջերը):

1996 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ժ-ԺԱ 125

ռւՕայՕ նա յվ ա ծքներ է տ ա լիս : ՄիատեՕչ ու միա բա խ տ ապրող ա նմ եղ մա րդկա նց ա նդա դա ր հ ա ր վ ա ծ ո ւմ ե ն «ճեո քեր նին գերա նդի բ ռ ն ա ծ » ստ վեր ներ ը , որ « ծ ա մ ո ւ մ

ե ն ... մ ի ս և մ ի տ ք » , և բա ն ա ս տ ե ղ ծը ո ղ բ ո ւ մ է նր ա նց հ ա մ ա ր , ո վքե ր չկ ա ն ա յլև ս .

Տուների շ ո ւք ե ր ո ւմ խ որտ ա կվա ծ մ ա ր դի կ -

խ որտ ա կվա ծ քա ղա քի ս և ծ ո վ ո ւ մ տ ատ ա ն -

ա նկենդա ն,

մա հա խ ոց ու ա նբոց,

ա ն ա ր և , ա նպ ա րգև

նա յվա ծքներ ո ւն ե ն

ո ւ հիվա նդ ժպ իտ ներ մա րդիկ

ո ւ ն ե ն : (էջ 2 6 )

Ո ղբը նա և նրա նց հա մա ր է , ո վ ք ե ր տ ա րա գիր ե ն ու ց ա ն ո ւց ի ր , ի ս կ հ ր ա շքո վ

փ րկվա ծներին ո ւղ ե կ ց ո ւմ ե ն ք ա ղ ց ն ո ւ թ շ վ ա ռ ո ւթ յո ւն ը , կ որ ս տ յա ն նա մփ ա ների

ոլորա նները!

Զ ա րյա նի բա նա ստ եղծա կա ն պատկերները գա լիս ե ն հա ստ ա տ ելու, որ

հա յր ե նի քը , ժ ո ղ ո վ ո ւր դ ը , հ ո ղ ը , հ ա յի ո ղ բե ր գ ա կ ա ն ճա կա տ ա գիրը ե ր ա զներ ի ու

փ լո ւզունմ ն ե ր ի ա յդ օրերի ն ա յն խ ն դ ի ր ն ե ր ն ե ն , ո ր ա մ ե ն բ ա ն ի ց վ ե ր հետ ա քրքրել

ե ն գ ր ո ղ ի ն , նրա մ ե ջ գ ո յա ց ր ե լ կ ա յո ւն մ ի հ ա մ ո զ մ ո ւն ք ' հ ա յ լի ն ե լը դ ժ վ ա ր բ ա ն է ,

ա յն ա նընդհա տ պ ա յքա ր է ո ւ զ ո հ ա բ ե ր ո ւթ յո ւն :

Ի ն ք ն ա յր ո ւմ ի մ ի վ ա ռ օրինա կ ե ղ ա վ նա և Զա րյա նի կ յա ն ք ը : Իր լա վ ա գ ո ւ յն

գ ո ր ծ ե ր ի ց մ ե կ ո ւմ ' « Ա նցո րդը և ի ր ն ա մ փ ա ն » հ ո ւշ ա գ ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ո ւմ , նա պիտի

գ ր ե ր . «Մ ե ն ք փ նտ րել են ք հա յր ե ն իքը , ինչպ ես թ ի թ եռնի կը փ նտ րում է ն ր ա գ ը , որի

վրա պ իտ ի ա յր վ ի ® ».’Կ. Զ ա րյա նը հ ա յր ե ն ի ք ն ը ն կ ա լո ւմ է ի ր ո ղ ջ պ ա տ մ ո ւթ յա մ բ հ ա ն դ ե ր ձ : Ա յն մի

«ա հ ռ ե լի երկիր է , սա կա յն աղքա տ ու վ ի ր ա վ ո ր » : Ո ղբեր գա կա ն ա յդ ի ր ո ղ ո ւթ յա ն

ա ռ ջ և ասես կ ա ր կ ա մ ո ւմ է քե ր թ ո ղ ի մ ի տ քը , ք ա ր ա նո ւմ պ ա տ կերների ը ն թ ա ց ք ը ,

բ ա ռ ե ր ը դ ա ռ ն ո ւմ ե ն ա ր յո ւն ա մ ա ծ : Հ ա յր ե ն ի ք ի ա յդ վին ա կ ը, ա յն ո ւա մ ե ն ա յն ի վ , չի

խ ա ն գ ա ր ո ւմ բա ն ա ս տ ե ղ ծ ի ն ' տ եսնելու նրա « վ ե հ հ ո գ ի ն » և « հ զ ո ր ս ի ր տ ը » , որ

մ ի ա յն մ ե ծ սր բեր ի ն է հ ա տ ո ւկ : Ո ւր եմ ն ' հա յրենիքը նա և ա յդ սրբերի հ ա վ ե ր ­

ժ ո ւթ յո ւն ն ո ւ ն ի : Լ ո ւյս ի եր փ ներ ա ն գմ ա ն հա վա տ ը բա ն ա ս տ ե ղ ծ ի ն հ ի մ ք է տալիս

Բ ա րձրյա լին ա ս կ տ ա լու' «Ս ա երկիրն է մ ե ծ տ ա նջա նքների, բ ա յց և ' իյոլ

մ ա ր տ ի կ ն ե ր ի »:Հա վա տ ա ր իմ ի ր կ ո չմ ա ն ը , Զ ա րյա նի պ ո ե զ ի ա յո ւմ մ ի շտ կ ա ռ ա ջն ա յի նը մ ն ո ւ մ

է փ ր կ ո ւթ յա ն ու հ ո ւյս ի հա վա տ ը, ո ր ո վ և նա լո ւ յս է ս փ ռ ո ւմ խ ա վա րա շա տ

քա ղ ա ք ների ն.

Լերա ն գ լխ ի ն ի մ ձ ի ն և ես ,

Ա ստ ծո պ ես,

կա նգ ե ն ք ա ռել և դա շտ ի մ ե ջ լա յնա տ ա ր ա ծ,

ա նհունա ցա ծ,

խ ո ր ն ե ն ք ն ա յո ւ մ խ ա վ ա ր նե ր ի '

Ի մ ձ ի ն և ես Ա ստ ծո պ ես '

պ լլվ ա ծ շ ո ւր ջ ը ք ա ղ ա քն ե ր ի :

8 « Հայրենիք» , Բոստոն, 1927, թիվ 5, էջ 22:

126 сЬ-сИГ ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1 9 9 6

տ ա շտ -տ ա շտ աստղ ե ն ք ն ե տ ո ւմ դա շտ ին,

.ա նձնա նում, ա ն ն յո ւթ ա ն ո ւմ ա ն ծա յր ո ւթ յա ն ոսկեքա նդա կ ո ս տ ա նն ե ր ո ւմ (էջ 2 2 - 2 3 ) :

Մ տ ա ծողութ յա ն ու պ ա տ կերա վորմա ն որոշ վե ր ա ցա կ ա նո ւթ յո ւն ը , որ հա տ ուկ է

Զա րյա նի թ ե ' ա րձա կին և թ ե ' պ ո ե զի ա յի ն , շա տ ա վելի տ իրա կա ն է ժ ո ղ ով ա ծո ւի

«Տ ե ս ի լք նե ր ի օ ր ի ո ր դ ը » շ ա ր ք ո ւմ : Ա յստ եղ ո չ մ ի ա յն օր ի ո ր դն է պ ա տ կեր վում

ա նուրջների մ ե ջ , ա յլև հեղ/ւնա կն ի ն ք ն է վերա ցա կա նի հա յե ցա կե տ ո վ ն ա յո ւմ

աշխ ա րհին ո ւ մ ա ր դ կ ա ն ց: Շարքի բա ն ա ս տ ե ղ ծո ւթ յո ւն ն ե ր ն ավել]ւ սիրո հ ո ւ յզ ե ր ի ց

ծն վ ա ծ դ ր վ ա գ ն ե ր ե ն , քա ն իրա կա ն զ գ ա ց ո ւմ ն ե ր , ասես հ ե ղ ի ն ա կ ա յի ն նպատա­կա դրումը ե ր և ո ւյթ ն ե ր ի ե թ ե ր ա յի ն հա տ կա նիշների հա յտ ն ա բեր ո ւմ ը լ/ւն ի :

Բ ա նա ստ եղծությունների ուրվա տ եսիլ բ ն ո ւ յթ ը , ա նշուշտ , ի ր սնունդը ք ա ղ ո ւմ է

ցա վա հա ր օրերի տ ե ն դ ի ց , սա կա յն շա րքի քի չ գ ո ր ծ ե ր ո ւմ է , որ Զ ա րյա նը կ ա ր ո ղ ա նո ւմ է մ ն ա յո ւն խ ո հ ե ր ո ւ զ գա ց ո ւմ ն ե ր պ ա տ կերել:

Շատ ա վելի կ յա ն ք ա յի ն հ ո ւ յզ ե ր ո վ է ա ռա նձնա նում ժ ո ղ ով ա ծո ւի «.Օրերի

պսսւկը» վերնա դիրը կրող շ ա ր ք ը : Ա յստ եղ ա ր դ են զ գա լի է իրա կա ն կ յա նքի բա բ ա խ ո ւմ ը : Բա նա ստ եղծը փ ո րձ ո ւմ է տ եսնել ա յն նկա րը, որ կ յա ն ք է կ ո չվ ո ւմ , և

դ րա շ ո ւր ջ հ յո ւ ս կ ա յն շրջա նա կ-պ սա կը, որ կ ո չվ ո ւ մ է ժ ա մ ա ն ա կ: Ա յս տ եղ կա ն և '

կյա նքի պ ա շտ ա մունք, և ' իր ա կա ն մ ա րդու ո ւ նրա ներա շխա րհի թ ա նձր ա ցվա ծ

պ ա տ կերներ: Ա շխ ա րհն ու իրեր ը երա զների մ ի ջ ն ո ր դ ո ւթ յա մ բ չ ե ն ը ն կ ա լվ ո ւմ

ա յլև ս , լա վա տ ե ս ո ւթ յա ն ներքին մ ի շ ո ւն չ կա . յո ւր ա ք ա ն չյո ւր տ ո ղ ո ւմ , լո ւ յս

ա ռա վոտ վա սպ ա սելիք.Ա ռա վո տ .

վերջա պ ես ա ռա վոտ ՚ մա րմա ր ս ա ր :

..Ֆ ր ա ժ շտ ի ր , երա ժշտ իր,

լո ւ յս տ ա ղեր ս ի ր ա հ ո ւյզ :

Երա ժշտ իր,

որպ եսզի Լինի հ ո ւյս

և ա ր և ... (էջ 8 0 ):

Իհա րկե, չպ իտ ի կ ա ր ձ կ , թ ե Զա րյա նի պ ա տ կերա ծ ա շխ ա րհը բ ո ւ ն իրա կա նն է :

ճ ի շտ է , ա յն երկրի վրա է , բ ա յց ա ռա նձնա ցվա ծ ու դ ե ռ հեռ ա վ ո ր մ ի վ ա յր է ՝ լնի

ափ , բլո ւր ն ե ր ի լա ն ջ , նռնիների գիր կ և ա յլն : Ի ր տ ենչերի իրա կա նա ցումները չ գ տ ն կ ո վ շր ջա պ ա տ ո ւմ ' բա ն ա ս տ ե ղ ծը , ի ն չպ ե ս ա յլ դ ե պ ք ե ր ո ւմ , չ ի ա պ ա վինում

վերա ցա կա ն ս իմ վոլների ն, ա յլ ս տ ե ղ ծ ո ւմ է խ ա ղ ա ղ ու ներդա շնա կ բ ն ո ւ թ յա ն

կենսա շա տ ա ն կյուններ , ո ւր հա նախ բ ն ո ւ թ յո ւ ն ն ու ս իրուհի ն ն ո ւ յն ա ն ո ւմ ե ն ,

դ ա ռ ն ո ւմ իր ա ր լրա ցնող հա ս կ ա ցո ւթ յո ւն ն ե ր : Շ ա ր ք ո ւմ ա ռկա տ խուր ե ր ա ն գ ն ե ր ն էլ

ա վելի շ ո ւտ քա ղցր ա պ րումներ ե ն , ք ա ն ' տ ա ռա պ ա նք: Պատկերվող քնա րա կա ն

հերոսը դ ր ս և ո ր ո ւմ է հա րուստ ներա շխ ա րհ, բն ա կ ա ն ո ւ ա ս տ վա ծա յի ն գ ե ղ ե ց կ ո ւ­

թ յո ւն ն ե ր ը ը ն կ ա լկ ո ւ պ ա տ րա ստ ա կա մռւթ յուն , հոգեբա նա կա ն ի ր ա ր ա մ ե ր ժ կ ե ցո ւ­

թ յո ւ ն ն ե ր ' մ ի կ ո ղ մ ի ց կրա կվա ծ սրտի պ ա նծա ցումներ, մ յո ւ ս կ ո ղ մ ի ց ' դ ե ռ վերքա շա տ հ ո ւշե ր ո ւ տ վա յտ ա նքներ:

Բա նաստ եղծը ս ր բո ւթ յա ն բ ա գ ի ն ի ա ռ ջ և է դ ն ո ւ մ հ ա ց ո ւ ծա ղ ի կ , ա ր յո ւն ու

հ ե ծ յո ւն , խ ո լ պար ո ւ ց ա վ ' վերա կենդա նա ցմա ն մշտ ա կա ն եա վա տ ով ա ռ լե ց ո ւն :

Ա յսպ ես ո ղ ջ գրքի ը ն թ ա ց ք ո ւմ .

պ ա րտ եզներին,

ո ւ հ ե ռ ա ն ո ւմ , ս

1 9 9 6

«

ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ժ-ԺԱ 127

Տ ո ՛ւր հ ա մ բ ո ւյր ը , երկ ի դ ի ր :ԱՕապատը հոգիի ս

հրկ իզիր -

հ ո գ ի ս 'հ ո գ ի հոգիիս

հ ո գ ի ս ' ա ր յո ւն ա ր յո ւն ի ս : (էջ 6 9 )

Հ ա մ բ ո ւ յր ը տ վյա լ դ ե պ ք ո ւմ սիրո հ ո ւ յս է , դա րձի հ ո ւ յս : Որքան էլ չք ն ա ղ լինի

հա յտ ն ա բե ր վ ա ծ ա շխ ա րհը, քերթ ողը չ ] ։ մ ո ռ ա ն ո ւմ ժ ո ղ ո վ ր դ ի ն ծա ռ ա յե լո ւ ի ր

կ ո չո ւմ ը : Ս ա կա յն նախրանքը դ ե պ ի մ ա ր դ կ ա յի ն կ ա ր ե լի ո ւթ յո ւննե ր ն ու ց ա ն կ ո ւ­

թ յո ւն ն ե ր ը ա նընդհա տ ը ն դ հ ա տ վ ո ւմ է բի ր տ ի ր ա կա նո ւթ յա ն ն ն շմ ա ն հ ա ն դ ի մ ա ն : Կ.

Զ ա ր յա ն ն ի ր հա ջորդ շ ա ր ք ո վ ա նմիջա պ ես չ ի ա ն դ ր ա դ ա ռ ն ո ւմ կ յա նքի ա յդ

պ ո ր տ ի ն : Ն ույնի ս կ «Օ րերի պ ս ա կը» և « Լ ո ւ ս ն ա յի ն » շա ր ք ե ր ն ա վ կ /ւ հա րա զա ­

տ ո ւթ յա ն ե ր զրե ր ե ն դ ր ս և ո ր ո ւմ , ք ա ն հ ե ռ ա ց ո ւմ ն ե ր : Թ ե և տ ողերի ա րա նքից

ա րդե՛ն հ ա ռ ն ո ւմ է ժ ողով րդա կա ն բա խ տ ի մ տ ա հ ո գ ո ւթ յո ւն ը ' ո ՞ւ ր ե ն ք գ ն ո ւ մ և '

ի ն չպ ե ՜ս : Սթափեցնող հ ա րցեր , ո ր ո ն ց դ ե ռ և ս ի զո ր ո ւ չ է պ ա տ ա սխ ա նելու ո չ ո ք :

Հ ե ն ց ա յն , որ Զ ա րյա նի ա ր և ա պ ա շտ ո ւթ յունը փ ո խ վ ո ւմ է լո ւսն ա պ ա շտ ո ւթ յա ն ,

ա ր դ են վ կ ա յո ւմ ն է ա յն բ ա ն ի , որ բա նա ստ եղծի հ ո գ ո ւ ն ե ր ս ո ւմ տիրապետող

տ ր ա մ ա դրութ յո ւնները հա նախ դա րձել ե ն գ ի շ ե ր ա յի ն ե ր ա ն գ ն ե ր , ս տ վե ր նկ ւի ու

մ ի ո ւթ յո ւն ն ե ր ի փ ո ղ փ ող ո ւմ նե ր ը , որ մ ե զ ե ն ն ե ր կ ա յա ցն ո ւմ «ս ա ր ս ռ ո ւն ձ ա յն ե ր » ,

«դ ո ւր ս պ րծա ծ ա չք ե ր » ււ հա մ ա ն մ ա ն ա յլ բա ռա կ ա պ ա կ ցո ւթ յո ւն նե ր ի տ ե ս ք ո վ :

Կյա նքը մ ա շո ղ մտ որում ներ ե ն դ ր ա ն ք , որ բա նա ս տ ե ղ ծը տ ա ն ո ւմ է ի ր հետ

պ տ տ եցնելու « լո ւս ն ի կաիւարդ ա նհուններում՛» : .

Բ ո ց ե ր ո ւմ

շ ղ ա ր շ ի դ ,

թ և ե ր ո ւ մ

հ մ ա յք ի դ ,

թ ո ղ կ ո ր չի ն

ս գ ա ծի ն

պատրանքներ

և խ ո հ ե ր '

ի ն ձ մա շող

և ա յրող

Ա յս կ յա ն ք ի ... (էջ 1 0 5 - 1 0 6 )

Սա, ա ն շո ւշտ , փ ախուստ չ է կ յա ն ք ի ց , ա յլ ' դ ա ռ ը ի ր ա կ ա ն ո ւթ յա ն մ ե ր ժ ո ւմ և

դա տ ա պ ա րտ ում:

Գ ր ք ո ւմ Կ. Զ ա րյա նը կա րողա ցել է ժա մա նա կա կից շ ո ւ ն չ հ ա ղ ո րդ ե լ ն ա և

«.ա վսւԸդա կա Ը» թ ե մ ա ն ե ր ի ն : Ա յդ է վ կ ա յո ւ մ « .Ս ո խ ա կ ը »բ ա ն ա ս տ ե ղ ծ ո ւթ յո ւն ը , որը

ո չ թ ե սոխակի ու վա ր դ ի սիրո կ ր կնվ ա ծ մ ի պ ա տ ում է , ա յւ տ անջահար մ ի հ ո գ ո ւ

բ ո ց ա կ ի զ ո ւմ , որ ձ գ տ ո ւմ է իս կա կ ա ն կ յա ն ք ո վ ապրել մոխ րա շա տ ա յդ օ ր ե ր ո ւմ :

Ա յդ պ ե ս չ է ՞ ի ն ք ը ' բա ն ա ս տ ե ղ ծ ը , որ ի ր ե ր գ ե ր ո վ բա ր ձ ր ա ն ո ւմ է ժա մա նա կի նեղ

պ ա տ յա նից և ա ր ծա ր ծո ւմ հա մ ա մ ա ր դ կ ա յի ն ցա վ ե ր ի ո ւ եր ա զներ ի հ ա ր ց ե ր , ո ր ի

վ ե ր ջո հ ա ն գ ո ւմ ե ն խ ա վա րի գ ր կ ի ց մ ա ր դ կ ո ւթ յա ն ը նդ հ ա նր ա կ ա ն փ ր կ ո ւթ յա ն ու

Լույսի տ ե նչա նքն ե ր ի ն : Ըստ Զ ա ր յա նի , ա յդ փ ր կ ո ւթ յա ն մ ի ե զ ր ն էլ ա ղ ե ր ս վ ո ւմ է

ա յդ ն ո ւ յն մ ա ր դ կ ո ւթ յա ն ս տ ե ղ ծա ծ դա րա վ որ հ ր ա շա կ ե ր տ ո ւմ նե ր ի ն :

ժ ո ղ ո վ ա ծ ո ւի « .Ի տ ա լի ա յի ն » շա րքը յո ւր ա տ ե ս ա կ տ ուր ք է դա սա կա ն ա յդ երկրի

հ ն ա գ ո լ յն փ ա ռքերին ո ւ հրա շա լիքներին, ո ւր բա ն ա ս տ ե ղ ծ ի ն հ ո ւզ ո ղ խ ն դ ի ր ն ե ր ն

128 Ժ-Ժ-Ա ՝ ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1 9 9 6

ա կնա րկում ե ն նա և հ ա յ ժ ո ղ ով ր դ ի ա րթնա ցմա ն ա զդա կները, քա նի որ ա րվեստ ի կորողները նա և ի ր ա ն ե ն ժողո վ ո ւր դ ներ ի ներշնչա նքների ո ւ հ ո գ և ո ր բա ր ձր ա ­

ց ո ւմ ն ե ր ի : Շարքի շա տ քե ր թ վ ա ծն ե ր ո ւմ հա վիտ ենա կա ն գ ե ղ ե ց կ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ա յդ

երկրի փ ա ռա բա նումը հ ն չո ւմ է որպ ես հ ա կա դ ր ում բ յո ւգ ա ն դ ա կ ա ն ե ր բե մ ն ի շ ե ն

ոստանների ներկա գա հ ա վի ժ ում ներ ի ' մոխրապատ փ լատակներ ու գետ նա քա րշ

ս ր բո ւթ յո ւն ն ե ր :Ուրիշ կ ո ՞ր ժ ո ղ ով ր դ ի կ յա նքի անդրա դա րձը կարող էր ա վ կ ի հիշեցնել հ ա յո ց

հ ի ն փ ա ռքերն ո ւ հա վերժա կա ն ձ գ տ ո ւմ ն ե ր ը : Հ ո ո մ ը , Վ ենետ իկը, Ֆ լո ր ե ն ցի ա ն ,

Պիզան ի ր ե ն ց պա տմակա ն ա րժեքներով մ ի ջ ո ց ե ն դ ա ռ ն ո ւմ Զա րյա նի հա մա ր'

ա րտ ա հա յտ ելու սեփական ժ ո ղ ով ր դ ի զ գ ա ց ո ւմ ն ե ր ն ու ի ղ ձ ե ր ը : Նորից ո ւ նորից

բա նա ստ եղծը հ ն չե ց ն ո ւմ է ն ո ւ յն հ ա ր ց ը 'ո ՞ւր , հ ա յ ժ ո ղ ո վ ո ւր դ , և ա ր դ են ի ս կ տալ/ա

որոշա կի պատասխան, որ նա և պ ա տ գա մ է բ ո լո ր «գա ղ թ ա կ ա ն տ ղ ս ւքնե ր ի ն»;

Ե ՞ր բ մ ե ն ք կ ն ր թ ա ն ք մ ե ր Հա յա ստ ա ն'Երևա նի ա յգ ի ն ե ր ո ւմ

կրնա նք քա ղել խ ն ձ ո ր , ծիրա ն,

լա յնա տ ա րա ծ մ ե ր դ ա շտ ե ր ո ւմ

կրնա նք ազատ ժ ո ղ վ ե լ շ ո ւշա ն

և մա րեմխ ոտ ր.ւ լա լա զա ր'

վա րդեր պ ես-պ ես ո ւ ա նհա մա ր:

Հ ա յր ի կ , գ ն ա ն ք մ ե ր Հ ա յա ս տ ա ն • (էջ 1 3 6 )

Հ ա յր ե ն ի եզեր քի պ ա շտ ա մունքն ա յստ եղ շա տ է տ եսա նելի: Իսկա կա ն ո ւ ազատ

հա յրենիքի ա ռ ջ և խ ա մ ր ո ւմ ե ն Վ իլլա բ ե ո կ լի ն յա ն գ ե ղ ե ց կ ո ւթ յո ւն ն ե ր ը :

Բ ա նա ստ եղծությունը հ ն չ ո ւ մ է որպ ես Արարատի փ եշերին տ ա րա ծվող լո ւ յս ե ր ի ու

գ ե ղ ե ց կ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի պ ա նծա ցում , որպ ե:՝ հ ա յո ւթ յա ն միա կ հա նգրվա նի կ ո չն ա կ :

Ն մա ն ե զր ա հ ա ն գո ւմ ը պատահական չ է ր Զա րյա նի հա մա ր, ա յլ ա ր դ յո ւն ք է բ

տ ևա կա ն որոնումների ո ւ փ որձութ յունների և մ ի ա ն գ ա մ և ս գա լիս էր

հա ստա տ ելու լա տ ինա կա ն հա յտ նի ա ս ո ւյթ ը ' դ ժ վ ա ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ի մ ի ջ ո վ դեպ ի

ա ստ ղերը :Եթե մտ ովի վերա կա նգնենք Կ. Զա րյա նի բա նա ստ եղծա կա ն շ ա ր ք ե ր ո ւմ

ա րծա րծվա ծ տ րա մ ա դրո ւթ յո ւններն ո ւ խ ն դ ի ր ն ե ր ը , ապա դ ժ վ ա ր չ է տ եսնել, որ

դ ր ա ն ք, ի վ ե ր ջ ո , հ ա յ ժ ո ղ ով ր դ ի ա նցա ծ նանապարհի ո ւ ո ր ոն ո ւմ ներ ի ո ւղ ե գ ի ծ ն

ո ւն ե ն , ա յս ի նքն ' հ ա յ նա կա տ ագրի ո ւ ո գ ո ւ դ ր ս և ո ր ո ւմ ն ե ր ն ե ն :

Եվ բ ո լո ր ո վ ի ն կ պատահական՛ չ է , ո ր բա ն ա ս տ ե ղ ծ ն ի ր գր ք ի վ ե ր ջ ի ն շ ա ր ք ը ,

« Ա սա ցվ ա ծնե ր» , ն վ ի ր կ է հա յր ե նի մա սունքների ո ւ ա րժեքների՝ Ա րա րա տ յա ն

դ ա շտ ի , Սարդարապատի, հ ա յ նահատակների և ա յլ ս ր բո ւթ յո ւնն ե ր ի վերհ ա ­

նո ւմ ն ե ր ի ն :

Զ ա ր յա նն ի ր հ ո գ ո ւ խ ո ր ք ո ւմ , գ ր ե թ ե մ ի շ տ , պա հա ծ ունի կա տ ա րյա լ ո ւ շ ք ե ղ մի

կ յա նքի ի դ ե ա լը , որ ա ր տ ա հա յտ վում է զո ւտ հա յա ս տ ա ն յա ն ի ր ո ղ ո ւթ յո ւն ն ե ր ո վ ,

ն ո ւյն ի ս կ ' հա յր ենի բ ն ո ւ թ յա ն ա ռա նձնա հա տ կութ յուններով. «Բ ն ո ւթ յա ն ա մ են ւՐի

ե ր և ո ւ յթ խ որհրդա նշա ն է , - գ ր ո ւ մ է նա 20 -ա կ ա ն թ վ ա կ ա ն ն ե ր ի ն : - Ա յս վ ա յր ե ր ը

լքեր երա կների մ՛եջ ա ր յո ւն են ո ւ էքկր հ ո գ ո ւ հետ մ ա ր մ ի ն : Ա յս տ ե ղ մ ենք

վ եր ա դ ա ռն ո ւմ ենք դ և ~ ի մ ե զ 9 » ; Բա նա ստ եղծը նա և մ տ ա ծ ո ւմ է , որ

9 «Հա յրենիք», Բոստոն, 1927, թիվ 7, էջ 32:

1996 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ժ-ԺԱ 129

« Ա րմեՕւսվա նդ վ ե ր ջ ի ն դ ե պ քե ր ը » ի զ ո ւր չպ ի տ ի ա նցնեն, ա յլ ' է՛լ ա վելի կկոփ են շա ր ք ե ր ը , կ մ ա ք ր ե ն հ ո գ ի ն ե ր ը :

Շարքի ո ւշ ա գ ր ա վ գ ո ր ծ ե ր ի ց մ ե կ ն էլ «Ա ս ա ց վ ա ծ կախ աղա ն բա րձրա ցողի

հա մ՛ա ր» ք ե ր թ վ ա ծն է , որ ա վելի վա ղ տ պ ա գրվել էր *Բ ա ր ձ ր ա վ ա ն ք ՜» ֊ո ւմ ՝1 ® և

ն վ ի ր վ ա ծ է Գ ե ղ ա մ Բ ա րսեղյա նի հիշա տ ա կի ն: Ա դ ա մ ա մ ո ւթ ի ն տ ա ն ո ւմ ե ն

կ ա խ վոդ/ւն ' « Ե 'լ , տ ղ ա ս... ե ՛ լ » ; Հ ե տ և ո ւ մ ե ն մնա ցել պ ա յքա րներն ու նվ ի ր ո ւմ նե ր ը ,

մ ն ո ւ մ է մ ի վ ե ր ջ ի ն ա ն գ ա մ ե ր ա զի թ և ե ր ո վ գր կ ել կ յա նքի գ ե ղ ե ց կ ո ւթ յո ւն ն ե ր ը և ա ն հ ո ղ դ ո ղ դ ա նցնել վ ե ր ջ ի ն նա մփ ա ն:

Զա րյա նի մ ի շ ա ր ք բ ա ն ա ս տ ե ղ ծ ո ւթ յո ւն ն ե ր ո ւմ քի չ չ ե ն կ ա տ ա ր յա լ տ ո ղ

կ ո չվ ո ղ հ ա տ վ ա ծն ե ր ը : Ա յստ եղ և ս թ ա նձր ո ւ պա տ կերա վոր է հ ն չ ո ւ մ բա նա ս տ ե ղ ծի

նզովա նքի խ ո ս քը գիշա տ իչ մ ա ր դ կ ո ւթ յա ն հ ա ս ցե ի ն :

...Ա յս օ ր ք ա ղ ա ք ո ւմ

մ ե ծ հրա պ ա րա կում,

մ ա ր դի կ հրեշտ ա կի -

կ ո ւմ -կ ո ւմ

Ա ր յո ւն ե ն խ մ ո ւ մ : (էջ 1 7 2 )

«.Օրերի պ սա կը» ժ ո ղ ո վ ա ծ ո ւն փ ա կ վ ո ւմ է «Ա ս ա ց վ ա ծ ա ր շա լո ւյս ի սրինգների

հ ա մ ա ր » ք ե ր թ վ ա ծո վ , ո րը լա վ ա տ ե ս ո ւթ յա ն նոր դ ո ն ե ր է բ ա ց ո ւ մ ը ն թ ե ր ցո ղ ի ա ռ ջ և ,

հա վա տ ն ե ր շ ն չո ւմ նրա ն գ ա լի ք օրերի հ ա մ ա ր : Զ գա լի է ա ր ևա գա լի մոտ իկու­

թ յո ւ ն ը : Երկրի ա կոսներով ա վիշ է հ ո ս ո ւմ : Լ ի ն ե լո ւթ յա ն ո ւ ա շխ ա տ ա նքի

բեր կ րա նքը կա ա մ ե ն ո ւր : Հ ա մ ա յն սիրո ո ւ խ ա ղ ա ղ ո ւթ յա ն ա յս կա նչերը ն ե ր ա ռ ն ո ւմ

ե ն բա նա ս տ ե ղ ծի ու նրա ժ ո ղ ո վ ր դ ի կ յա նքի բ ո լո ր տ ես իլն երը:

Ու կրակի մ ե ջ ա րևա փ ա ռ

կ ա մ ա ՜ց , կ ա մ ա ՜ց մ ա գ ւց ո ւ մ է օրը պ ա յծ ա ռ : (էջ 1 8 8 )

Ե ր և ո ւյթ ը կ ա ր և ո ր վ ո ւմ է ն ա և նրա նով, ո ր ա յս լա վ ա տ ե ս ո ւթ յա մ բ հ ա մ ա կ վ ա ծ է

ա նլուր տ ա ռա պ ա նք տ եսա ծ ժ ող ո վ րդ ի բ ա ն ա ս տ ե ղ ծ ը :

Ը ն դ հ ա ն ր ո ւթ յա ն մ ե ջ ի ր ա ռա ջի ն գ ր ք ո ւ մ Զ ա ր յա ն ի ն հ ա ջո ղ վ ե լ է իմա ստ ա վորել

ը նթ ա ցիկ կ յա ն ք ն ո ւ ժա մա նա կը, տեսնել օրերի իմ ա ստ ը կ ա զ մ ո ղ ի ր ա դ ա ր ձ ո ւ­

թ յո ւն ն ե ր ի ս և և սպիտակ գ ո ւ յն ե ր ը : Մ ա րդ ա րա րա ծի, ժ ո ղ ո վ ր դ ի ո ւ հ ա յր ե ն իքի

ի ն ք ն ա գտ ն ո ւմ ի ա յդ դ ժ վ ա ր ի ն շ ր ջ ա ն ո ւմ գր ք ի հիմ նա կա ն ա սելիքը դ ա ր ձ ա վ ւքի

փ ո ք ր կ յա ն ք ձ և ա կ ե ր պ ո ւմ ը , որ նա և ը ն կ ն վ ա ծ հ ո գ ի ն ե ր ի կ յա ն ք ի բա լա ս ա ն ե ղ ա վ :

Զ ա րյա նը հա նախ բա ր ձ ր ա ն ո ւմ է տ ե ղ ա յի ն խ ն դ ի ր ն ե ր ի ց , ի ր խ ո ս քը հ ղ ո ւ մ

ա շխ ա րհներին' մ ա րդ կա ն ց դա րձի գա լո ւ խ ո ր ի ն հ ա վ ա տ ո վ : Զ ա րյա նը ի ր ե ր գ ն է

բ ե ր ո ւ մ մ ա ր դ կա նց և սեփ ա կա ն հա վա տ ներից բա ր ձ ր ա ն ո ւմ մ ի ն չ և հ ա մ ա յն ի

հ ա ր ա տ և ո ւթ յա ն գ ա ղ ա փ ա ր նե ր ը : Հա ն գ ա ն ա կ , որ « Օրերի պ սա կը» ժ ո ղ ո վ ա ծո ւի

հ ի մ ն ա կ ա ն խ ո ր ք ն է , ա ս ելիքը :

Կ. Զ ա րյա նի բա նա ստ եղծա կա ն պ ա տ ումն ա ռա նձն ա ն ում է ե ր և ա կ ա յո ւթ յա ն

թ ռ ի չք ն ե ր ի ա ռ ա տ ո ւթ յա մ բ , ա շխ ա րհի մ ա սի ն ա րվա ծ ը ն դ հ ա ն ր ա ց ո ւմ ն ե ր ո վ ,

բ ն ո ւ թ յա ն ն ր բ ի ն երա նգների դ ր ս և ո ր ո ւմ ն ե ր ո վ : Հա նա խ նա իր ա ր կ ո ղ քի է դ ն ո ւ մ

ն ա և « ա նհա րիր» կ ա պ ա կցութ յուններ ո ւ պ ա տ կերներ, ո ր ո ն ք պ ոետ ա կա ն

մ տ ա ծ ո ղ ո ւթ յա ն թ ա ր մ ո ւթ յո ւն ե ն բ ե ր ո ւ մ ի ր ե ն ց հ ե տ : Զ ա րյա նի պ ո ե զ ի ա յո ւմ

10 Տե՛ս «ԲարձրավաԸք», Կ. Պոչիս, 1922, թիվ Ա:

130Ժ-ԺԱ* ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1996

գործող հերոսի լր ի վ ի րա վ ո ւն ք ո վ ա ռկա ե ն ծա ղիկները, ջ ր ե ր ը , հրեշտ ա կները և

ա յլն , որ ո ն ք յո ւ ր ո վ ի հրա պ ույր ե ն տալ/ւս շա տ պ ա տ կերների:Զա րյա նի լե զ ո ւն , ա յո , հա րուստ է պ ա տ կերա վորմա ն ո ւշ ա գ ր ա վ հնա րքներով ,

սա կա յն քի չ չ ե ն նա և ա նվերծա նելի բա ո ա ս տ ե ղ ծո ւմ ն ե ր ը ' «փ ո փ ո ղ ե ն ե ^ » , «սա ղսւ-

պսւնեւք», «կոհա կսււքհո» և ա յլն : Բա նա ստ եղծա կա ն ո ն ա վո րո լմ ն ե րը ե ր բ ե մ ն

արհեստական ե ն , խ իստ պ ննա զա ր դ, ե ր բ ե մ ն էլ ա յլա բա ն ո ւթ յո ւն ն ե ր ո վ

գ ե ր ծա ն ր ա բե ռ :Ինչպ ես բա նա ստ եղծա կա ն բ ո ւ ն ա ս ե/իքում , ա յնպ ես էլ լե զ վ ա կ ա ն կ ա ռ ո ւ յց ­

ն ե րո ւմ գ ր ե թ ե մ ի շտ ներկա ե ն եվրոպ ա կա ն մ ո դ ա յի կ նա խ ա ս իրութ յուններ '

խ որհր դա պ ա շտ ութ յուն , փ իլ]։սոփ ա յա կա ն վ ե ր ա ցո ւմ նե ր , տ իեզերա կա ն չա փ ա ­

նիշներ, թ ե ր ա ս ա ծո ւթ յո ւննե ր , որոնցից կ ծ ն վ ո ւմ ե ն նրա բա ն ա ս տ ե ղ ծ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի

ու ա րտ ա հա յտ չա միջոցների որ ոշ ա ն հա ր թ ութ յո ւն նե րը : Ա յդ էր հա վա ստ ում

ժա մա նա կին նա և հ ա յ մ ա մ ո ւլը . «Բ ա ր դ ա զ դ ե ց ո ւթ յո ւն ն ե ր ո ւ ձգտ ո ւմ ն եր կկա զմ ե ն

Զա րյա նի ա ռա նձնա հա տ կութ յունները* ' •»; Ա հա ա յս ա ռ ո ւմ ո վ մ ի ա ն գ ա մ ա յն տ եղին

է նկա տ վել, որ Զա րյա նը ո չ թ ե հ ա յ կ յա նք ի ց բա րձր ա ցա վ դեպ ի գ ր ա կ ա ն ո ւթ յո ւն , ա յլ եւ/բոպ ա կա ն բա ն ա ս տ ե ղ ծ ո ւթ յո ւն ի ց ի ջ ա վ հ ա յ կ յա ն ք :

« Օրերի պսա կը» գ ր ք ո վ Կ. Զա րյա նը նոր-նոր է մ տ ն ո ւմ հ ա յ բա նա ստ եղծա կա ն

ա շխ ա րհ: Ու թ ե և Զա րյա նը մ եր գրա կա ն պ ա ռնա սում ա ռա վել հա յտ ն ի պիտի

դա ռնա ր ի ր ա րձա կով, սա կա յն հետ ա գա շ ր ջ ա ն ո ւմ ա վելի պիտի հստ ա կվեր նրա

գրիչը (նկատի ո ւն ե ն ք 20-ա կ ա ն թ վա կա ններ ի վ ե ր ջ ի ն գ ր վ ա ծ դ յո ւց ա զ ն ե ր գ ա կ ա ն

ա սքերը) և ա ռա վել զ ո ւլա լվ ե ր ' հա տկա պես «Տ ա տ ր ա գո մ ի հա ր ս ը » պ ո ե մ ո ւմ :

11 «ԲարձբավաՕք», Կ. Պոչիս, 1922, թիվ Դ, էջ 132:

1996 ԷՋՄԻԱԾԻՆ с>-сМ1 131

Վ ՈԼՈԴՅԱ Ա Բ ՐԱ ՀԱ Մ ՅԱ Ն

ԿԵՆՍԱՏՈԻ ԱՌԱՎՈՏ*

« Եւ եղիցի քեզ արախաթխն եւ ցԸծոտիւՕ, եւ բազումք ի ծննդեաՕ նորա խնդասցեն» :

Ջաոաբի-Խանի վանեցիների այս փոքրիկ հավաքակայանն ուժերի գերլարու­մով, համարյա հուսահատ և օրհասական վիճակում, այսպես շուրջ տասը տարիներ անցկացրեց' մաքաոելով, պայքարելով ընդդեմ մահվան, իր հանապա­զօրյա հացը մի կերպ ձեոք բերելով հանուն կյանքի պայքարի գերագույն ջանքերի գնով: Համենայն դեպս ապագայի նկատմամբ նրա ունեցած անհողդողդ, հաստատակամ հավատը նրան աստիճանաբար, ճիշտ է' շատ դանդաղ, բայց և այնպես նպատակաուղղված տանում էր դեպի հուսադրող օրեր:

Անցնող այս տասը տարիների ընթացքում շա՜տ ու շատ պղտոր ջրեր էին հոսել: Հայաստանը, եթե կարելի է այդպես անվանել, բազմաթիվ անգամներ ձեռքից ձեոք էր անցել, Ա յուրաքանչյուր իշխող ժողովուրդ կամ հայ կուսակցական խմբավորում իր կամքն էր պարտադրել մեր բազմաչարչար ժողովրդին: Այստեղ ի ցավ սրտի պետք է ասել, որ Մեծ եղեռնից մազապուրծ հայ ժողովրդի մի ստվար հատված, հանուն իր գոյատևման, տարասփռվեց աշխարհով մեկ' իր ապագա ճակատագիրը որոնելով օտար, սառը ափերում:

Վերջապես, ի բարեբախտություն գաղթական հայերի, սովը համարյա դադա­րել էր նրանց հակոտնյա ուղեկիցը լինելուց: Երևանում, գավառական այս փոքրիկ կենտրոն գյուղաքաղաքում, մոտիկ անցյալում դեռես զգալի էր սովահարների և սովամահների քանակը: Սակայն այժմ, բարեպաշտ հայ ժողովրդի անձնուրաց ջանքերի գնով, կարծես ընդմիշտ վերացել էր ճակատագրական այդ ահավոր սարսափը: Հայ ժողովուրդն իր չափազանց համեստ աշխատանքի շնորհիվ սկսում էր կամաց-կամաց հաղթահարել անցյալի բոլոր դժվարությունները ե. աստիճանաբար ընթանալ դեպի նորօրյա խաղա՜ղ ժամանակներ...

* Հինգերորդ մասը տես № № Է -Ը , էջ 190:

132 Ժ--ԺԱ ԷՋՄ՜ԻԱԾԻՆ 1996

Անցնող այս տասը տարիների ընթացքում Գրիգորի ե վսւրդանի ընտանիքներն իրենց օրերն անց էին կացնում համեմատաբար արդեն բարվոք վիճակում: Գրիգորն ու վւսրդանը որոշ ժամանակ կատարեցին այն աշխատանքը, ինչ նրանց խորհուրդ էր տվել Տադոն: Նրանք աոավոտից մինչև երեկո Ղանթարի շուկայի մոտ վաճաոում էին արևածաղկի և դդումի բոված սերմեր' բաժակով ե կշոաչա- փով: Սերմերի վաճառքից ստացված եկամուտով նրանք կարողանում էին հոգալ իրենց ընտանիքների հոգսերը: Կանանց' Սաթենիկի և Զարերի աշխատանքն էլ հեշտ չէր: Նբանք ամբողջ ցերեկը համարյա տքնում էին հում սերմերը աղով բովելու այդ խիստ ծանր ու հոգնեցուցիչ պարտականության ահավոր բեոի տակ. որպեսզի դրանք պատրաստ լինեին հաջորդ օրը շուկա տանելու համար: Բովում էին բակում, օջախի վրա:

Ի միջի այլոց այստեղ պետք է ասել, որ այս երկու եղբայրների հիմնական եկամուտը ոչ թե արևածաղկի կամ դդումի բոված սերմերի վաճաոքից ստացված շահույթն էր, այլ ոսկեդրամի աոևտրի: Նրանք գնում էին ոուսական կամ թուրքա­կան ոսկեդրամ և վաճաոում որոշ շահույթով: Իհարկե այս փոքրիկ աոևտրական գործարքը նրանք կատարում էին խստագույնս գաղտնի, քանի որ նորահաստատ իշխանություններն ահավոր պատիժ էին սահմանել վալյուտային մասնավոր գործարքների համար:

Հայաստանում խորհրդային կարգեր հաստատվելու հինգերորդ տարեդարձին ուղղակի համընկավ Գրիգորի ընտանիքում տեղի ունեցած երկրորդ լուրջ իրադարձությունը: Լույս աշխարհ եկավ գաղթի ճանապարհին անմեղ նահա­տակված վարազդատի անվանակիցը: Ինչո*ւ եմ ասում* երկրորդ, որովհետև աոաջին անմոոաց ցնծությունն այդ ընտանիքում տեղի էր ունեցել յոթ տարի աոաջ, 1918 թվականի գարնանը, որը զուգադիպեց Հայաստանի Հանրա­պետության անկախության հոչակման թվականին, երբ նրանց ընտանիքում կայացավ ետաբհավիրքյան շրջանի ամենալուրջ բեկումը, ծնվեց անմեղ ու սուրբ նահատակ Քւսրմիլեի անվանակիցը:

Այս երկրորդ լուրջ իրադարձությամբ Գրիգորի ընտանիքը կարծես վերագտավ իրեն, վերածնվեց կրկին: Նորից, ինչպես ոչ վաղ անցյալում վանում, նույն անուններն սկսեցին հոլովվել նրանց ընտանիքում:

Այս երկրորդ' ընտանեկան լուրջ ու բեկումնային կյանքի իրադարձության աոթիվ Գրիգորն ու Սաթենիկը խիստ իրարանցման մեջ էին' այս անգամ արդեն չափազանց հաճելի և հոգենորոգ անհանգստությամբ: Նրանք պատրաստվում էին նշելու իրենց օջախի մեկընդմիշտ ու շարունակական գոյատևման այդ բեկումնային իրադարձությունը: Մատաղացու ոչխար էին գնել և հաջորդ' կիրակի օրն այն պետք է զոհաբերեին ամենակարող Տիրոջը Երևանի Ս. Աստվածածին եկեղեցում՛ ի նշան Նրա անսահման գթասրտության իրենց ընտանիքի նկատմամբ վերջին տարիների այս ահավոր օրերին:

Գրիգորն ու վարդանը վաղուց արդեն գտել էին իրենց քրոջը' Սրբուհուն, իր որդու' Հակոբի հետ: վերջինս երկու տարով մեծ էր փոքրիկ վազգենից: Սրբուհին եղբայրների ավագն էր: Նրա ամուսինը զոհվել էր գաղթի ահավոր օրերին: Ի

1996 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ժ -յ-ս 133

տարբերություն շւստ-շատերի, նա զինված - էր եղել հրացանով Ա գաղթի ճանապարհին իր համեստ կարողությամբ կովել էր թուրքի դեմ' ի պաշտպա­նություն ե' իր ընտանիքի, Ա' շուրջ-բոլորը եղող գաղթականների կյանքի:

Զարերը գտել էր իր քրոջը՝ վանուհուն, Ա նրա ամուսնուն' ՄաթԱոսին: Մւսթևոսը հարում էր դաշնակցական կուսակցությանը և իր գաղափարներով ու ողջ էությամբ նվիրված էր հայրենիքի և հայ ժողովրդի պաշտպանության նվիրա­կան ու վեհ գործին: Բարձրահասակ էր, գեղեցկատես, աոնական ու համարձակ: Կլիներ շուրջ 30 տարեկան: Կինը նրանից կրտսեր էր երկու տարով: վանուհին նույնպես գեղեցիկ էր, բարետես, սակայն խիստ հուսահատ к ընկճված: Նրա հինգամյա միակ զավակը զոհվել էր գաղթի թոհուբոհի օրերին: Գաղթի ճանա­պարհին վանուհին, իր շալակին կապած ունենալով որդուն, քայլել էր, քայլել միշտ աոաջ' փրկելու համար իր և որդու կյանքը' սակայն անտեղյակ լինելով, որ որդին արդեն մի քանի ժամ էր, ինչ մեոած էր, ե ինքն իր շալակին կրել էր միայն որդու դին: Քանի դեո երեխան լուո էր, նրան թվացել էր, թե նա քնած է:

Մաթեոսը ե' վանում, ե.' գաղթից հետո, աոաջին տարիներին, տանը համարյա չէր լինում՝ հայրենիքի ե հայ ժողովրդի պաշտպանության գործը համարելով ամենակորևոր և առաջնահերթ խնդիր: Թուրքի անմարդկային բարբարոսություն­ները տեսնելով, նրա նկատմամբ եղել էր խիստ դաժան և անգութ: Պատմում են, թե երբ Մաթեոսն իր ջոկատով ոազմի դաշտ էր դուրս գալիս, թուրքը, ժողովրդական խոսքով ասած՝ հազար թուման կտար մեկ մկան ծակի համար:

Նորեկները կարճ ժամանակ էր, ինչ բնակվում էին Զաոաբի-Խանում, Գրիգորի ե վարդանի ընտանիքների հետ: Նրանց միատեղ ապրելու համար այդ բնակարանն արդեն չափազանց նեղվածք էր: Այդ իսկ պատճաոով վարդանը և Մաթեոսը Ալավերդյան փողոցի վրա տուն էին գնել, ե նրանք՝ վարդանը, Զարերը, Սրբուհին' իր որդու' Հակոբի հետ, Մաթեոսը և վանուհին պատրաստվում էին օրերս տեղափոխվելու նոր բնակարան: Նոր տունը մեկ ուղիղ գծի վրա երեք աոանձին բնակարաններից բաղկացած մի շինություն էր, շուրջ 200 քաոակուսի մետր բակով' տարբեր տեսակի իր պտղատու ծաոերով:

Փոքրիկ վազգենն արդեն բոլորել էր իր 17 տարին և դարձել համակրելի մի պատանի: Նույն համեմատությամբ մեծացել էին նաև մեզ ծանոթ վանեցիների ընտանիքների մյուս երեխաները:

Մեծացել էին նաև Գրիգորենց ընտանիքի հարևանությամբ բնակվող Մարւսն- դիզի Ավետիսի աղջիկները: Մարանդիզի Ավետիսը մի քանի տարի էր, ինչ ամուսնացել էր իրեն հասակակից մի որբևայրի կնոջ' Լուսունթագի հետ և նրանից ուներ ևս մի աղջիկ, որին կնքել էին վարդիթեր անունով: Մարանդիզի Ավետիսի ավագ դուստրը' Արուսյակը, ամուսնացել էր զաոաբիխանցի մի երիտասարդի' վարդգեսի հետ, որի ծնողները նույնպես վանեցիներ էին: վարդգեսի մայրը Ջաոաբի-Խանում հայտնի էր տատմեր Աղավնի անոնով: Զաոաբի-Խանի յուրաքանչյուր ընտանիք տատմեր Աղավնիի ձեոքով էր նոր կյանք ու երկնային բերկրանք ստանում:

Պատանի վազգենը մի քանի տարի էր, ինչ սիրահետում էր Մարանդիզի Ավետիսի կրտսիր դստերը' Աղավնիին' սկզբում մանկական, իսկ հետո արդան' պատանեկան լիարժեք և նվիրական սիրով: Աղավնին իր էությամբ արժանի էր կոչվելու այդ անվամբ. բարեհոգի էր, ազնիվ, աոաքինի, ամոթխած և ... սիրունատես:

1 3 4 յ--ժ ս ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1996

Ջադոն, այդ գործունյա Ա չափազանց համարձակ մարդը, երկար ժամանակ էր. ինչ սայլով դուրս չէր գալիս աշխատանքի: Մինչ այդ նրան մեկ-երկու անգամ ծեծված և վիրավոր տուն էին բերէղ' համարյա ուշակորույս: Հետագայում միայն պարզվեց, թե ինչու: Մարանդիզի Ավետիսը ե Ջադոն կապի մեջ Էին մի ավազակախմբի հետ: Նրանք գիշերով դուրս Էին գալիս քաղաքից ու ավա­զակային հարձակում կատարում Ղանթարի շուկա գյուղատնտեսական մթերք տեղափոխող հարուստ գյուղացիների ե կամ հարուստ արդյունաբերական ապրանքատեր երի վրա. թալանում նրանց, սպանում ե կամ, մահամերձ վիճակում թողնելով ճանապարհին, հեռանում: Թալանված ապրանքը սայլով քաղաք Էր տեղափոխում Ջադոն, իսկ ավազակախումբը, նստելով Մարանդիզի Ավետիսի ձիակառքը, ողջ ճանապարհին աչալուրջ հսկում Էր թալանն ապահով տեղ հասցնելու գործին: Բայց մեկ-երկու անգամ ավազակախումբը հանդիպել Էր մինչև ատամները զինված ապրանքատերերի և լավ «դա ս» ստացել նրանցից: Ահա քաղած այս «դասերից» Էր, որ Ջադոն հեռացել Էր այդ խմբից և ամբողջ օրը համարյա տանն Էր անցկացնում, տաք եղանակներին' ուղղակի տան մոտ հանգրվանած սայլի վրա կիսապառկած:

Իսկ Մարանդիզի Ավետիսը դեոևս շարունակում Էր կապը նրանց հետ: Ավա­զակախումբը օրը մի քանի անգամ ձիակառքի կարիք Էր ունենում, և Մարանդիզի Ավետիսը չէր համարձակվում մերժել նրանց, վախենում, սարսափում էր նրանցից: Մերժելով նրանց և կամ կապը խզելով նրանցից, նրան թվում էր, թե ինքը դրանով իրեն և իր ընտանիքին կենթարկի վտանգի: Մարանդիզի Ավետիսին թվում էր, թե ավազակախումբն ընդունակ է ամեն տեսակ բարբարոսության:

Ետ գնալով հիշենք շուրջ տասը տարի առաջ Զառաբի-Խանի իր տանը Մարկոս աղայի կասկածահարույց հարցը’ ուղղված Ջադուին. «Տ ղ ա Ջադո, տու կիշերներ համարյա տուն չես մնա, մութ-լուսու սելով ո*ւր ի կեթաս»: Ահա՜ թե ինչ: Ուրեմն Մարկոս աղան այն ժամանակ արդեն ուներ անառարկելի հիմքեր կասկածելու Ջադուի «աշխատանքի» նկատմամբ: Հիմնավորելով իր կասկա­ծանքները, Մարկոս աղան մի քանի անգամ եղբայրաբար և հայրաբար խորհուրդ էր տվել Ջադոյին' հրաժարվելու և հեռանալու այդ չարաբարո խմբից:

Ջադոյի և Նանիկի ընտանիքում նույնպես տեղի էին ունեցել իրադարձու­թյուններ: Հինգ տարի առաջ ծնվել էր նրանց երկրորդ դուստրը' Վալիկը. իսկ երեք տարի առաջ' չորրորդ որդին' Օհանեսը:

Մնացականն ամուսնացել էր և այս երկրորդ կնոջից չորս տարի առաջ ունեցել մեկ աղջիկ, որին, ի հիշատակ իր առաջին կնոջ, կոչել էին Գոհար: Մնացականը, ամուսնությունից և երեխա ունենալուց հետո, անհավատալիորեն փոխվել էր, թոթափել իրենից իր մռայլությունն ու հուսահատությունը և դարձել, ինչպես երբևէ, նախկին կենսախինդ Մնոն: Նա մի քանի տարի էր, ինչ չէր բնակվում Ջառաբի- Խանում: Ամուսնությունից անմիջապես հետո ընտանիքով տեղափոխվել և ապրում էր քաղաքի մի այլ մասում, Ջաոաբի-քսանից ոչ շատ հեռու:

Վերադառնանք Գրիգորի ընտանիքի այս հաճելի և վերջնականորեն բեկումնային օրվա իրարանցմանը:

199 6 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ժ-ԺԱ 135

Կիրակի օրը, վաղ առավոտյան, դեռևս՛ արեը չծագած, մեզ ծանոթ վանեցիների գերդաստանը, նրանց միացած նաև. նորեկ հարազատները, Մարկոս աղայի գլխավորությամբ, մեկնեց Ս. Աստվածածին եկեղեցի, որը գտնվում էր Զառաբի-Խանից շուրջ 5-6 կիլոմետր հեռավորության վրա, Նորքի գեղատեսիլ բարձունքին: Ջադուի սայլին տեղավորել էին մատաղացու ոչխարը,ուտեստեղենը, փոքրիկ տակառով գինին, մի քանի հաստ ծածկոցներ Ա սեղանի սփռոցներ: Սայլին էին տեղավորվել Նանիկը, Սաթենիկը և Հռիփսիմեն' Մնացականի կինը' իրենց գրկի երեխաներով: Մնացածները' տղամարդ, կին թե չափահաս երեխաներ, գնում էին ոտքով, նույնիսկ' առանց ոտնամանների, որովհետև, այդպե՜ս միայն պետք էր գնալ սրբատեղի:

Օրը պարզ էր, երկինքը' շինշ: Երբ տեղ հասան, արեն արդեն դուրս էր եկել к հաճելիորեն ջերմացնում էր բոլորին: Ս. Աստվածածին եկեղեցու մոտ սայլը կանգ առավ: Նանիկը, Սաթենիկը և Հոիփսիմեն ցած իջան սայլից' գրկներին ունենալով իրենց երեխաներին: Ձափահաս երեխաները, ո'րը թռչկոտելով, ո'րը մեծերի օգնությամբ, նույնպես իջան սայլից: Այնուհետև Ջադոն սայլը մի կողմ քաշեց, ձիերն արձակեց, կապեց մի ծառից և երկուսի վզից էլ մեկական գարու տոպրակ կախեց: Ապա սայլի միջի եղած-չեղած ամեն ինչ իջեցրին ցած: Բոլոր աշխա­տանքները վերջացնելուց հետո, Գրիգորը, վարդանը, Մնացականը, Սաթենիկը՝ գրկին ունենալով իր անբաժանելի ուղեկցին' վարազդատին, և վւսզգենը ուղղվեցին դեպի եկեղեցի: Գրիգորը ներս մտավ: Քիչ հետո եկեղեցուց դուրս եկավ ալեհեր մի քահանա' ուղեկցությամբ Գրիգորի, և մոտեցավ եկեղեցու մոտ հավաքված վերջինիս հարազատներին: Տեր Հայրը բոլորին կանգնեցրեց մեկ շարքի վրա' դեմքով դեպի արևելք, խաչակնքեց նրանց և արտասանեց «Հա յր մեր»-ը: Այնուհետև խաչակնքեց մատաղի համար նախատեսված աղը և արտասանեց աղօրհնեքի աղոթքը.

- «Օրհնեա, Տէր, ողորմութեամբդ Քով զաղս զայս, ել սրբեա զսա, զի ամենայն ինչ, յոր եւ խաոնեսցի սա, եղիցի Քեզ ի հաճոյս եւ յընդունելութիւն, եւ մեզ ի մաքրութիւն եւ յառողջութիւն հոգսդ եւ մարմնոյ»:

Աղօրհնեքի կարգը կատարելուց հետո, բոլորը մուոե^-սն ու համբուրեցիք5 Տեր Հոր աջը և ապա վերադարձան իրենց ընդհանուր խմբի մոտ:

Քիչ հետո արդեն օջախի վրա, մի մեծ պղնձե կաթսայի մեջ, բլթբլթում էր մատաղը: Մի քանիսը զբաղվեցին մատաղը եփելով, իսկ մյուսները,խաչակնքելով երեսները, ներս մտան եկեղեցի: Արդեն սկսվել էր սուրբպատարագի արարողությունը: վանեցի մեր ուխտավորները եկեղեցում մոմ վառեցին, ամենաանկեղծ ու սրտաբուխ գոհաբանական խոսքեր ուղղեցինամենակարող և ամենողորմ Աստծուն' հարազատ հայրենի եզերքը կորցրած և գաղթականի խարանը վաստակած նրանց այս չարքաշ ու նեղ օրերին զորավիգ լինելու համար, և, առանց սպասելու սուրբ պատարագի արարողության ավարտին, դուրս եկան եկեղեցուց' հոգով և մարմնով անսահմանորենմաքրագործված:

Կանայք սկսել էին սեղանի պատրաստությունը: Գետնին փռված շորերի և ծածկոցների վրա նրանք հասցրել էին շարել տարբեր տեսակի ուտեստեղեն' լավաշ հաց, պանիր, վանա ժաժիկ, խաշած ձու, կարմիր լոբի, ձուկ, կանաչեղեն' սոխ, կոտեմ, թարխուն, համեմ, սավզի և այլն: Մի քանի տեղ դրված էին սափորով գինի և օշարակ: Առայժս, սակայն, ոչ մեկը չէր համարձակվում

13 6 Ժ-ԺԱ է ջ ս ՜իածւն 1996

մոտ ^սդ սեղա նն, թեև բոլոր0 էլ անասելի քաղցած էին: Տղամարդիկ Ա կանաա դեոևս զբաղված Էին մատաղի և սեղանի պատրաստություններով Սեղանին չմոտենալն ուներ իր հիմնավոր քրիստոնեական օրինապահությունը բոլորն անհամբեբ սպասում Էին սուրբ պատարագի ավարտին: Երբ ավարտվեց սուրբ պատարագը, բոլորն անխտիր, խաչակնքելով երեսները, կրկին մտան եկեղեցի և Սուրբ Հաղորդություն ստացան սևահեր պատարագիչ Հայր Սուրբի ձեոքից:

Այնուհետև նրանք վերադարձան և հավաքվեցին սեղանի շուրջ, սակայն ոչ մեկը չնստեց, որովհետև մատաղը աոաջին հերթին պետք Է բաժանվեր յոթ տեղ: Երբ ուխտավորին վայել ամեն արարողակարգ վերջացավ, և մատաղն Էլ բաժանվեց յոթ տեղ. Մարկոս աղան, որպես ավագ, բոլորին աոաջարկեց նստել: Իսկ Գրիգորն այս ընթացքում կրկին մոտեցավ նույն ալեհեր քահանային և խնդրեց օրհնել իրենց Սեղանը: Տեր Հայրը բարեհամբույր կերպով ընդաոաջեց Գրիգորի խնդրանքին, մոտեցավ վանեցի գաղթական ուխտավորների խմբին, կանգնեց սեղանի արևմտյան մասում, երեսով դեպի արևելք, և արտասանեց «Հա յր մեր»-ը: Այնուհետև խաչակնքեց երեսը, ձեոքի արծաթապատ խաչով խաչակնքեց և օրհնեց սեղանը, վերցրեց գինով լիքը բաժակը և ասաց.

֊Որդյակք իմ, ես հոգով ուրախ եմ և հպարտ, որ, կրելով այսքան տաոապալից օրեր, դուք շարունակում եք մնալ հավատարիմ մեր Տեր Հիսուս Քրիստոսին, Նրա հավերժական պատվիրաններին, դուք, որ այս խաոնակ ու դժնդակ օրերին, թողած ձեր աոօրյա ծանր հոգսերը, չեք մոոացել ձեր անմահ նախնիների ավանդները: Ողջունում եմ ձեր այս քայլը: Ահա մի ապացույց, որ դուք իզուր չեք տոկացել այս դժվարին տարիներին: Ես հավատացած եմ, որ դուք, ինչպիսի" ծանր ու անելանելի պայմաններում կ գտնվեք, չեք դրժի ձեր քրիստոնեական ուխտը և սիրով ու անձնդիր պատրաստակամությամբ կշարունակեք քրիստոնեին վայել ձեր հետագա կյանքը: Դուք պե՜տք Է ապրեք, դուք պե'տք Է հավերժ գոյատևեք և բա'րձր պահեք հային արժանի ձեր անաղարտ պատիվը: Ես համոզված եմ դրանում: Աստված ընդունելի անի մատաղը: Վայելեք խաղաղությամբ:

Ա յ ն ո ւ հ ե տ և Արժանապատիվ Տեր Հայրը մի փոքր ըմպեց բաժակի գինուց, ցած դրեց այն, նստեց, վերցրեց մատաղից մի պատաո, ղրեց լավաշի մեջ և սկսեց ուտել: Բոլորը վերցրեցին գինու գավաթները, գլուխները խոնարհեցին դեպի ալեհեր քահանան ու մեծ պապակով դատարկեցին նրա անմահական պարու­նակությունը:

Սկսվեց ճաշակման արարողությունը:Սեղանն օրհնելուց մի քանի րոպե կ չէր անցել, երբ Տեր Հայրը վեր կացավ

տեղից և ասաց.- խաղաղություն՝ աշխարհին, խաղաղություն և բարօրություն նաև ձեզ,

որդյակք իմ: Անուշ արեք և մնացեք խաղաղությամբ:Այս ասելով ալեհեր քահանան քայլերն ուղղեց դեպի եկեղեցի: Բոլորի

հաոսցքները մի պահ դեպի հեռացող Արժանապատիվ Տեր Հայրն էր:Քահանայի հեոանալուց հետո, Գրիգորը վեր կացավ տեղից և ասաց.- Մարկոս աղա, համացայն մեր ազքային սովորության, ես կաոաջարկեմ, որ

տու, որպես մեր ավագ, կաոավարես էս սեղան:

1996 ԱՍԻԱԾԻՆ Ժ-ԺԱ 1 3 7

Բոլորը, ի հավանություն Գրիգորի առաջարկի, ոտքի կանգնեցին, վեր բարՅրացրեցին գինով լիքը գավաթները ե «Կեցցե թամադան» արտասանելով դատարկեցին նրա պարունակությունը:

Մարկոս աղան սիրով ընդունեց սեղանակիցների առաջարկությունը, ոտքի կանգնեց, վերցրեց գինով լիքը բաժակը ե ասաց.

- Նորեն տաք զի կտնեք խիստ ծանր, սակայն չափազանց հաճելի պարտա­վորության բեռի տակ: Ես սիրով կընդունեմ այն: Որպես սեղանի թամադա, իմ աոաջին կարքաթրություն. քյանի որ վեր կենալու Ա նստելու համար տեղ անհարմար ի, ուստի կաոաջարկեմ փոլորտ նստած խոսեք:

Մի փոքր դադար տալուց հետո, շարունակեց.- Ես կուզեմ կրկնել Տեր Հոր օրհնություն ե մաղթանք. Աստված ընդունելի անի

մատաղ:«Աստված ընդունելի անի» ասելով բոլորը կրկին դատարկեցին իրենց գինու

գավաթները:Այնուհետև Մարկոս աղան շարունակեց.- Տեր Հայր խոսեց մեր փոլորի ամենացավոտ կողմի' մեր ներկա վիճակի

մասին: Իրոք մեր ազգ մկա էլ լավ օրեր չի ապրի: Երկիր նորեն խառնակ ի: Կհիշե՞ք, ժամանակին ես ասացի, որ «մեր ժողովուրդ ուր երկիր անկախ հռչակեց, փայց ի՞նչ անկախ Հայաստան, է՞ս ի անկախ Հայաստան: «Հեր էս չնչին խողակտորին անգամ մեր բազմատառապյալ ժողովուրդ հանքիստ չունի, շուրջ- պոլոր' ո'չ մեկ պարեկամ ազգ, ո'չ մեկ պարեկամ ժողովուրդ: Փոլոր ուրանց ժանիքներ սրած կսպասեն հարմար առիթի՝ վերչնականապես մեզ հոշոտելու համար: Մենք թույլ ենք և անօգնական: Համարցակորեն պիտի ասել սակայն, որ մեր էս թուլություն անխզելիորեն կապված ի մեր ժողովրդի դարավոր անմիաբա­նության խետ: ժողովուրդ եթե միաբան էլնի, ինոր կռել կամ կոտրել անհնար ի: Հիշեք ցախավելի պատմություն: Եթե մասնատես ցախավել և հետո միայն կռել կամ կոտրել ցանկանաս, հեշտությամբ կխասնես քյո նպատակին, իսկ եթե ցախավել ամփոխչական կապ ի, անհնար ի վեր ինոր ազդել: էնի ամուր ի և անկռելի»:

- Իմ միտք պարզաբանելու համար, - մի կում օշարակ ըմպելուց հետոշարունակեց Մարկոս աղան,- խոսեմ մեկ այլ հարցի մասին: Աստված ստեղծեց երկիր, մարդ արարած, կենդանական աշխարհ: Մարդ նույնպես կմտնիկենդանական աշխարհի համակարքի մեջ, թեև էնի ասուն ի, իսկ մնացածներ' անասուն: Ցուրաքանչյուր կենդանու տեսակ ունի ուր տարածք, և ոչ մեկ այլ ցեղատեսակ իրավունք չունի խախտելու էտ սահմաններ: Մարդկային հասարա­կություն, Ադամից և Եվայից հետո, նույնպես պաժնվեց տարբեր ազգերի և ժողովուրդների' ուրանց անձեռնմխելի տարածքներով: էս օրինաչափ պաժա- նումներ կենդանական աշխարհ պահպանեց դարերով, իսկ մարդկային հասարա­կություններ խախտեցին աստվածաստեղծ էս օրինաչափություն: Մարդ էնքա՜ն գազանացավ, որ ուրացավ ուր մարդկային փոլոր արժանիքներ և խրվեց ապականված ճահիճների մեջ, մոռացավ ուր Աստված, մոռացավ խիղճ և ցավ, մոռացավ էն ամեն աստվածային և մարդկային, որ փնություն շնորհել էր ուրան: Կենդանական աշխարհի ո'չ մեկ տեսակ չի հոշոտի ուր ցեղակցին, բացի բորենուց: Մարդ արարած մկա ավելի' սարսափելի գազան ի, քյան բորենին: Ես նորեն կկրկնեմ և կասեմ, մարդկային հասարակություն խախտի՞ր ի աստվածաստեղծ

138 сЬ-ԺԱ ԱՋՍ՜ԻԱԾԻՆ 1996

փնությսւն օրինաչափություն: Մեր ժողովրդին բաժին խասած փնությանօրինաչափության խախտման մեջ ես միմիայն կմեղադրեմ հենց մեր իսկ ժողովրդին' ուր անմիաբանությամբ: Անմիաբան ժողովուրդ չի կանա պախե ո'չ ուրան, ո'չ ուր հայրենիք: էնի հաստատապես ենթակա ի կործանման: Կենդանին կյանքի գնով կպահպանի ուր ցեղ, տարածք և հարստություն, իսկ հայ ժողովուրդ շա՜տ ի հեոու էս ամենի գիտակցումից: Հայ ժողովուրդ ուր անմիաբանությամբ պատճառ կհանդիսանա ու հոշոտել կուտա և' ուր ցեղ, և' ուր խողեր ու

հարստություն:Մարկոս աղան այստեղ մի փոքր դադար տվեց:- Ավելի լավ ի,- շարունակեց Մարկոս աղան,- փակենք էս նյութ ե խոսենք մեր

էսօրվա փան նպատակի՝ մատաղօրհնեքի և մեզ կյանքի նոր լույս պարգեող նորածին Վարազդատի շուրշ: Քիրիքյոր. Սաթեն, ես մկա զի անսահման երջանիկ կզգամ, որ ձեր օջախ կրկին կմտնի ուր քաղցր աշխուժացման շրջան, օջախ, որան լուսատու ուղեցույց հանդիսացավ նորածին Վարազդատ: Ապրեք երկա՜ր Ա բախտավոր: Թող էս նորածին ձեր օջախին պիրի խաղաղություն, սեր ե երջանկություն: Աստուծո ամենազոր Աշ ձեր կյլխեն անպակաս մնա և մեր հանքուցյալ մեծերու օրհնություն' ձեզ միշտ ուղեցույց և ուղեկից:

Բոլոր սեղանակիցները վեր կացան տեղներից, խախտելով ու կարծես չհարգելով սեղանի մեծ իշխանավորի' թամադայի անդրանիկ կարգադրությունը, Ա գոհունակ արտահայտություններով խմեցին առաջարկված կենացը:

Այսպես անցան բավականին ժամեր: Մի քանի անգամ արդեն թարմացվել էին գինու սափորները: Սեղանի մասնակիցները, համեմատած վերջին ծանրտարիների հոգեկան ապրումներին, բարձր տրամադրության մեջ էին. ասում էին. խոսում, ծիծաղում: Այս անգամ նույնիսկ բարձր տրամադրության մեջ էր Մնացականը: Նա գինովցել էր, գլուխը կախել ե քթի տակ ինչ-որ երգ էր դնդնում: Նկատելով Մնացականի բարձր տրամադրությունը, Մարկոս աղան, Ջարուհին և հատկապես Սաթենիկն ու Նանիկը հոգեկան անսահման ցնծություն էին ապրում:

Աստվածահաճո այս ուրախ սեղանը շարունակվեց մինչև, արևամուտ:

1996 ԱՋՍ՜ԻԱԾԻՆ Ժ-ԺԱ 139

5 - Ծ Ա ՀԵ Ք Ա Հ Ա Ն Ա Հ Ա Յ Ր Ա Պ Ե Տ Ց Ա Ն

ՍԱՐԴԻՍ ԵՐԶՆԿԱՑԻ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ ԱՎԵՏԱՐԱՆԸ

ա շտ ոցի ա նվա ն Մ ա տ ենա դա րա նի թ իվ 6699 Ա վետ ա րա նն ունի երկու գրիչ: Ա յն 1481-ին ա վա րտ ին է հա սցրել Զա քա րիա գրիչը,

վւսյոցձորի Հերմոնի վա նքում: Ն ա հիշում է ա ոա ջին գրչին. «Գրեցաւ Սուրբ Աւեւոարանս ձեոամբ Սարգիս դիդապԽոի, որ նսւոԵսղ է ի յԱթոոԸ սրբոյԸ Գրիգորի, համբԵրեւով չարչարանաց' կենդանի վկայ Քրիստոսի»1: Ա յսպ իսով, ունենք մի Ա վետ ա րա ն ևս' գրվա ծ վւսղ ա ր - շապւստում, Սարգիս դիտ ա պ ետ ի կամ Կաթողիկոսի ձեռքով: Սարգիս Կաթողիկոսի գա ղա փ ա ր ա ծ նա խօրինա կից բւսցա կա յել է « Ցսւրուցեսղ Ցիսուս» հա տ վա ծը, որն է լ յրա ցրել է Զա քա րիա գրիչը . « Ի թւականիս ՋԼ (1481) եղե զբաւ սորա ի վանս Հերմոնի' ի յերկիրս Վայի ձոր յորջորջեաւ...»2: Քննությունը ցույց տ վե ց, որ Մարկոսի Ա վետ ա րա նի «Ցարուցեաւ Ցիսուս» հատ վա ծը, ինչպ ես նա և հիշա տ ա կա րա նի պ ա կա սը3 գրվա ծ է Զա քւսրիայի ձեոքով, որն ա վա րտ վում է գծա կետ ա յին և եղբա յրա գիր ծա ծկա գրով. « Զաքարիա գրիչ, յիշեցէք յաղաւթս» 4 : Ա վետ ա րա նի մանրանկարիչը Եսայի ծա ղկողն է 5:

Ձեոա գիրն իր մեջ ամփոփում է չորս Ա վետ ա րա նները'1. Յա -82բ-Ա ւետ ա րա ն ըստ Մ ա տ թէոսի:

1 Մաշտոցի անվան Մատենադարան (= Մ. Մ.), ձեոագիր թիվ 6699, էջ 294 ա: Հմմտ. ժ ե դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, մասն երրորդ, կազմեց Լ. Ս. իյաչիկյան, Երևան, 1967, էջ 15: ГГ> համառոտ ձեռագրա­ցուցակում (Ցուցակ ձեռա^րաց Մաշտոցի անվան Մատենադարանի, հ. Բ, կազմեցին՝ 0 . Եգանաւն, Ա. Ջեյթունյան, Փ . Անթաբյսւն, Երևան, 1970, էջ 375) և ո'չ է լ հիշատակարանների համապատասխան հատորում նշված չէ Վաղարշապատը որպես գրչության վայր, այլ հիշվում է միայն Հերմոնի վանքը:

2 Մ. Մ. ձեո. թիվ 6699, էջ 294 աբ:3 Ձեր ուշադրությանն ենք ներկայացնում Սարգիս դիտապետի թողած

հիշատակարանային հատվածը. « Փառք անըսկզբնականին' Հաւր և Որուոյ նորա Միածնի և Ամենասուրբ Հոգւոյն, Եւողի ի նորին էութենէ: ԱւբհԸւսթխԸ, գոհութխն և բարեբանութխն համագոյ և միասնական Սուրբ Եորորդութեանն' Հաւր անծնի, զՈրդի ծնողի և զՍուրբ Հոգւոյն բղխողի երիցս ի մի յերիցն' անճաոեւի, անբովանդակեւի. անհասանկի, անքննհւի, անպաոագրկի, անկէտ և անժամանակ Աստուածութեանն' Հաւր և Ոբդւոյ և Սուրբ Հոգոյն յամենայն եղականացս' յիմանալեացն և ի զգաւեացս, ի բանականաց և յանբանից, և բնաւին եղկութեան ար արածոցս երկրպագութիւն և փաոք յափտեանս յափտենից. ամէն»:

4 Նույն տեղում, էջ 295 ա:5 Նոսն տեղում, էջ 228 բ , Հովհաննես Ավետարանչին և Պրոխորոնին

պատկերող մանրանկարի սս.որին մասում երկաթագրով կարդում ենք. « ՋԵսայի նկարող Սուրբ Աւետարանիս, յիշեա»:

140 сЬ-сНГ ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1996

2. 86ա -138բ-Ա ւետ ւսրա ն ըստ Մարկոսի:3. 142ա -225բ-Ա ւետ ա րսւն ըստ Ղուկասու:4 . 229ա -93բ-Ա ւետ ա րսւն ըստ Ցովհա ննու:Ստորին լուսանցքներում ունի հա մա բա րբա ռ կամ ցրվա ցա նկ: Աոա ջին հա յա ցքից Զա քա րիա գրչի հիշատակագրությունն ա յն

մասին, թե1481 թվականին Մայր Ա թոո Սուրբ էշմիսւծնում Լուսավորչի Աթոոի գահակա լն էր Սարգիս Կա թողիկոսը, կա րող ենք հա մա րել որպես վրիպակ կամ սխալագրություն: Որովհետև, ըստ Հա յր ա ­պետ ական Գ ա վա զա նա գրքի, ա յդ թվա կա ններին գա հա կա լ էր Հովհա ննես է Աշակիրը (1474-1484): Սարգիս Բ Ա ջա տ ա րը վա խ ճա ն­վել էր 1474 թվա կա նին6 : Բայց եթե խոսքը Սարգիս Գ Մ յուսայլ Կաթողիկոսին է վերա բերվում, ապա նա կա թողիկոսա կա ն գահ է բա րձրա ցել 1484-ին և ա յդ պաշտոնին մնա ցել մինչև 1515 թվա կա նը:

Ա յս մասին են վկայում նաև Ա ոա քել Դ ա վրիժէցի պ ա տ միչն ու

Սիմեոն Երևանցի Կաթողիկոսը7 :Սակայն Մ իքա յել Չա մչյա նն ա յս երկու Սարգիսներին դիտում է

որպ ես մեկ անձ' դուրս թողնելով Հովհա ննես է Աշակիր Կ ա թողիկո­սին8, որն է լ խիստ քննա դա տ ությա ն է արժանա նում Մ ա ղա քիա արքեպ իսկոպ ոս Օրմանյանի կողմից. «Չամչեանի շփոթաթեան 6իմ Եղած է նամաէԴաննեբը ՕայՏացնկու միտքը,- գրում է Օ րմա նյա նեը,- իբբ զի ՅովՈաննէսի նետ Սաբզիս մը գւոԸաած է շաբունակ. և ինքն աչ Կխիկիոյ Յովհաննէս կաթողիկոսնեբուն հետ նոյն ասանը ունեցած է » 9:

Չա մչյա նին համակարծիք է նաև Լ . Խ ա չիկյա նը. « Սաբզիս Գ կաթողիկոս էջմիածնի, ըստ Օբմանյանի գաՈակաւեւ է 1484-ից, սակայն կան Ոիմքեբ ենթադբեչու, թե նույնն են Սաբզիս Բ և Գ Ոամաբված կաթողիկոսները»10:

Վա րկա ծն ա յս վերահաստատում է , կա րծես, Ստեփանոս Ա ոնշեցի եպիսկոպոսը հետ ևյա լ հիշա տ ա կա գրությա մբ. « Ի հայբապետութեան տէբ Սաբզսի նստեէով ամս Ի է (27), ի փաթշաՈութեան Ըոստում- Միբզին, թվ. ՋԽԵ (1496) » 11:

Ա յս ա ոիթով, կարծում ենք, ճիշտ կլիներ ա նդրա դա ռնա լ Սարգիս Կաթողիկոս գրչի կենսա գրությա նը:

6 Մաղաքիա Օրմւսնյան, Ազգապատում, մասն Ռ, Կ. Պօլիս, 1914, էջ 2180-2181:7 Առաքել Դաւրիժեցի, Գիրք Պատմութեանց, Երևան, 1990, աշխատասիրությամբ

1 . Խանլարյանի, էջ 343: Տես նաև «Ջամբռ» գիրք, ի Սիմէօնէ Երևանցւոյ, ի Վաղւսրշապատ, 1873, էջ 20:

8 Միքայէլ Ձամչեան, Պատմութիւն Հայոց, հ. Գ , Վենետիկ, 1784, էջ 507:9 Մ. Օրմանյան, Ազգապատում, էջ 2183:10 ԺԵ դարի հիշատակարաններ, հ. Գ, էջ 674:11 Նույն տեղում, էջ 228:

1996 Ա&Ս՜ԻԱԾՒՆ Ժ-ք1֊Ա 1 4 1

ժ է դարի պ ա տ միչ Ա ոա քել Դւսվրի ՚ժեցին իր Պա տ մա գրքում ա նդրադառնում է Գրիգոր Լուսավորչի Աջի պ ա տ մությա նը, հիշում Ա վթա մա րից Ա ջը էջմիա ծին տեղա փոխելու դրվա գը, ա յնուհետ և տալիս է իր կազմած Գ ա վա զա նա գիրքը, որտ եղ Տեր Սարգիս Կ ա թո­ղիկոսը 1466-ի ն հիշվում է Գրիգոր Զալւսլբեկյւսնի ե .Ա րիստ ա կեսի հետ միա սին: Իսկ 1474-ին հիշվում է Տ ե ր Հովհա ննես Կաթողիկոսի հետ : Իսկ հետո ավելա ցնում է . « ՋԻԵ թոփն (1476) նոյն տեր Ցոհան- նէս. шц և եղև կաթուղիկոս մխս այչ ւոէբ Սարգիս: Այս Ցոհաննէս և Սարգիս կաթողիկոսաց ժամանակին Լուսաւոբչի Աջն դարձեաչ է յԱղթամարայ' և եկեաչ է ի Սուրբ էջմիածինն ձեոամբ Վրթանէս եպիսկոպոսին (Օծոփեցի)»12: Դ ա վրիժեցու հետ ա գա շա րա դրա նքից տեսնում ե նք, որ դեոևս 1493 թվա կա նին գահակա լում է « Նոյն տէր Սարգիս, այչև եղև կաթողիկոս տէր Արիստակէս»13:

Սիմեոն Երևա նցի Կաթողիկոսը մ ե զ աոաշարկում է մեկ ա յլ Գ ա վ ա ­զա նա գիրք, որն ա ոա վել խրթին է և պ ա րզա բա նումների կա րիք ունի14:

Իսկ Մ իքա յել Չւսմչյանը Սարգիս Կաթոդ>ւկոսին հիշատակում է դեոևս 1 4 6 0 -ի ց , երբ *ծա գեցաւ գժւոութխն յէջմիածին ի մէջ Գրիգորի Կաթուղիկոսի Մակուեցւոյ, ե ի մէջ Արիստակեայ աթոոակաւի»15: Հենց այս անկայուն իրա վիճա կում է լ « մի ոմն ի վարդապեւոաց կաթողիկոսարանին Սարգիս անուն գողաց եաչ յէջմիածնայ զԱջն Լուսաւոյդին սւարաւ ի Դաւրէժ և սպասէր անդ գաչստեան ՋաՈանշահայ, զի աոցէ ի նմանէ հրաման իշխանութեսւն' ւինեչոյ կաթողիկոս»16: Սա կա յն ա ոա վել շրշա հա յա ց լինելով, Զ ա քա րիա Ա ղթա մա րցին ինքն է տիրանում Ա շին և դա ոնում Կա թողիկոս Ա մենա յն Հ ա յո ց : Բայց քա ղա քա կա ն և տ նտ եսա կա ն ի ն չ-ի ն չպ ա տ ճա ռներից դրդվա ծ, երբ Զաքւսրիւսն թողնում է էջմ ի ա ծի ն ը , ինչպ ես նա և « յէ տ սակաւուց» մահանում է Գ րիգոր Մ ա կուեցին, «ւԱրիսւոակէս աոանձին վսւրեր յայնմյեւոէ զկաթողիկոսաթիւնն. իսկ Սարգիս վարդապետ համարիւր իբր փոխանորդ»11:

Իսկ երբ վա խ ճա նվում է նա և Ա րիստ ա կես կա թ ո ղ ի կ ո սը , « Ցաջորդեաց ի կաթողիկոսութեան էջմիածնի նա ինքն' Սարգիս»: Եվ

12 Առաքել Դւսւրիժեցի, Գիրք Պատմութեանց, աշխատասիրությամբ Լ. Ա.Խանլւսրյանի, Երևան, 1990. էջ 343: (Մ. Օրմւսնյանը «միլս ա յլ»արտահայտությունը վեր է ածում հատուկ անվան' « Տ . Սարգիս Գ Միւսայլ»:

13 Նույն տեղում:14 «Ջ ա մբռ» գիրք, էջ 20:

Միքայել Չամչեանց, Պատմութիւն Հայոց, հ. Գ, Երևան, 1984, էջ 503:16 Նույն տեղում:17 Նույն տեղում, էջ 506:

142 сЬ-сШ ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1996

Սաըգիս Կաթողիկոսը որպեււ փ ոխ ա նորդ ընտրում է «զՑովքւաննէս վարդապետ' ձեոնադբեաւ զսա եպիսկոպոս էջմիա ծնի»16:

Ա յն շփ ոթը, թ ե ինչպես էշմիւսծնի գա հին որոշ պ ա տ միչներ ուզում են տ եսնել Հովհա ննես է Կա թողիկոսին, Զա մչյա նը պ ա րզա բա նում է , որ նույն ժամանկահատվածում Սսի Կա թողիկոսա կա ն գա հին նստած էր Հովհա ննես Ա նտ իոքա ցին, իսկ նրանից հետո' Հովհա ննես Թլկուրանցի Կաթողիկոսը, և ավելացնում է . «Շփոթեցին զնոսա ոմանք ընդ անաան Ցովռաննու եպիսկոպոսին էջմիածնայ և (\ամարեցան, թ է նա եւս իցէ կաթողիկոս ի կենդանաթեան Սարգսի, որպէս և աոնէ Աոաքեւ պատմիչ, բայց յայտ է, թէ նա փոխանորդ միայն էր, և ոչ կաթողիկոս»19: Իսկ մեկ ա յլ հիշատակարանում, գրվա ծ 1 4 8 7 -ի ն , նշված է միա յն. « Ի կաթողիկոսութեան տեաոն Սարգսի»20:

Ըստ Ա ուսքել պ ա տ միչի, երբ Ջուղա յից « գնացեաչ հանին զԱջն, և զխաչաչամն և զարարն, և բերին յեկեղեցին, և վաղվաղակի, առա­քեցին աւետատրս ի Սուրբ Աթոռն էջմիածին աո կաթողիկոսքն Սարգիս և Յոհաննէս, որոց կամօք և խորհրդակցութեամբն գնացեաչ էր Վրթանէս եպիսկոպոսն յայս գործ»21:

Հա ստա տվում է ա յն փ ա ստ ը, որ Վրթանեսի վերա դա րձից հետո դեոևս էջմիա ծնի կաթողիկոսա կան գահին նստած էր նույն Սարգիս Բ Կա թողիկոսը, իր փոխանորդի' Հովհա ննեսի հետ:

Ա յսպ իսով, կա րծես, հերքվում է նա և ա յն կա րծիքը, որն ա րտ ա ­հա յտ ել է Օրմանյան Պա տ րիա րքը. « Բայց Սարգիս (Բ Աջատար) մխիթարաթխն չանեցաւ իր հնարքին կքը տ եսՏկ, զի Վրթանէս հազիւ յամս եօթն կրցաւ յաջողեցնեւ իր նպատակը, երբ Սարգիս արդեն մեռած էր »22:

Օրմանյանն ա յս եզրա հա նգմա նն է եկել Դ ա վրիժեցու Պա տ մությա ն հետ ևյա լ հա տ վա ծից. « ՋԻԵ (1476) նոյն տէր Ցօհաննէս. այչև եղև կաթուղիկոս միաս այլ տէր Սարգիս: Այս Ցօհաննէս և Սարգիս կաթաղիկոսսւց ժամանակին Լուսաւորչի Աջն դարձեալ է յԱղթամարայ' և եկեայ է ի Սուրբ էջմիածինն Տեոամբ Վրթանէս եպիսկոպոսին» 23 :

Օրմա նյանն իր կա ծիքը, ա յնուա մենա յնիվ, թեա կա ն է համարում. « Դաւրիժեցին Աջը դիմաարեւա գացող ՑովհաՇնէս և Սարգիս կաթողիկոսները յիշած ատեն, կաւկացնէ. « որոց կամօք և

18 Նույն տեղում:19 Նույն տեղում, էշ 507:20 Նույն տեղում:21 Աոսւքել Դավրիժեցի, Գիրք Պատմութեանց, էշ 387:22 Օրմանյան, Ազգապատում, էշ 2179:23 Աոսւքէղ Դավրիժեցի, Գիրք Պատմութեանց, էշ 343:

1996 ԱԶՍ՜ԻԱԾՒՆ сЬ-ԺԱ 143

խորհրդակցութեամբ գՏացեաչ էր վրթանէս եպիսկոպոս յայս գործ» և որովհետև Սարգիս Աջատարն էր, որ խորհուրդը տված էր, կրնա եզրակացուիւ, թ է նոյնը տակաւին կենդանի ըԱար 1477-ին, Աջին վերադարձին տարին, մինչ Սարգիս Աջատարի մահը կանուխէն տեղի ունեցած ըսինք 1474-ին

Ա յնուհետ և, իր իսկ որդեգրա ծ սկզբունքը չխա խտելու հա մա ր, Օրմւսնյանը գրում է . « Հետևաբար Ցովհաննէսի նախորդ և Ցովհան- նէսի աթոոակից երկու Սարգիսները' Դաւրիժեցին այ պահ մը իրարու հետ շփոթած կերևի»25: Ե վ հարկադրված ենթադրում է , որ « մխս ա յյ» Սարգիսն է լ կա րող էր տ եղյա կ լինել վրթւսնես Օծոփեցու ձեոնւսրկին, « քանի որ էջմիածնի մէջ դիրք վայելող եպիսկոպոս մը եղած պիտի Ը1 1այ, եթէ երեք չորս տարի ետքը աթոոակցութեան կոչուեչու արժանի դատուեցաւ»26: Ն շե ն ք , որ մեկ ա յլ տեղում Օրմւսնյանը Սարգսի աթոուսկցությա ն հարցը դնում է ոչ թե 1 4 6 6 -ի ց , ա յլ 1 4 6 2 -ի ց , «Ջաքարիայի մեկնեչէն անմիջապէս ետքը: 27:

Ա յս ա մենից հետ ո, տ եսնենք Ժ Ե դարի գրիչներն ի ն չ են գրում Սարգիս Կաթողիկոսի գա հա կա լմա ն ժա մա նա կա հա տ վա ծի մա սին: Լ. Խ ա չիկյա նն իր ԺԵ դա րին վերա բերող ա շխ ա տ ությա ն մեջ ծա նոթ ա ­գրում է . « Սարգիս կաթողիկոս, հիշված մեկ անգամ 1466 թ. (որ, անշուշտ, Սարգիս Բ Աջատարն է) և բազմիցս' 1473-1478 թթ., երբեմն նաև « րաբունապետ» կոչումով: 1474 թ. Վարդան գրիչը նրան անվանում է « նորընծայ կաթողիկոս»: 1476 թ. աքսորվեց « յազդմանէ չա րին», սակայն հաջորդ 2 տարիներին ևս (երբեմն Հովհաննես է -ի հետ մասին) ճանաչված է որպես էջմիածնի Կաթողիկոս»28:

Թ ե ինչ աքսորի մա սին է խ ոսքը, ա հա թե ի նչ է գրում Պողոս վա րդա պ ետ ը Վա յոցձորի վ ե ր ի Ն որա վա նքում. « Ի թվականիս Հայոց ԶԻԵ (1476) և Նաւասարդի ամսոյն ԺԹ եղև րաւ սորա, ի ղանութեան Հասան-պէկին, և ի հսղրապետաթեան տեաոն տէր Սարգսի, որ այսմ ամսոյ եղև աքսորեայ ի յազդմանէ չարին, յոր յուսամք յԱստուած, զի վերստին դարձցի ի յաթոոն իւր»29: « Յազդմանէ չա րին» ա ր տ ա հ ա յ­տությունը կարելի է ընկա լել և ' հոգևոր իմա ստ ով, և' կյա նքի հա նգա ­մա նքների թելա դրմա ն ա ոիթ ով: Բայց մի բա ն պ ա րզ է , որ Սարգիս Կաթողիկոսը « եղև աքսորեաչ»:

Ա յս հա նգա մա նքն է փա ստում Ղ եոնդ Ա լիշա նը՝ վկա յա բերելով մեկ ա յլ հիշա տ ա կա րա ն. « Գծագրեայ եղև Շարունակս (այսպես) ի ղանու-

24 Մ. Օրմանյան, էջ 2190:25 Նույն տեղում, էջ 2191:26 Նույն տեղում:27 Նույն տեղում, էջ 2168:28 Լ. Ս. Խաչիկյան, ԺԵ դարի հիշատակարաններ, հ. Բ, էջ 570:29 Նույն տեղում, էջ 398:

144 օՒ-էՒԱ ' ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1996

թեան Հասան-Բէկին' թոոինն Պ ա յընդբոյ, զոբ տ իրեա ց թախթիս Հողաւոյ, ի թվաբեբաթեանս Հայկազնեա ՋԻԵ (1476) ի յաթոոակաւաթեանն Վաղաբշապատու ՑոՈանիսի, ի յ եբկիբս Վաբդիձոբոյ, զոբ այժմ Վայիձոբ և Եղեգիս յոբջոբջի» 30:

Ա յսպ իսով, Սարգիս Կաթողիկոսի աքսորի ժա մանակ հատ վածում որպես տեղա պ ա հ մնում Է Հովհա ննեսը, որը հենց 1476 թվա կա նից դիտվում Է որպես համայն Հա յոց Կա թողիկոս31: Հովհա ննեսըԿաթողիկոս Է հիշվում 1477 թվա կա նին նույնպես32: Սույն հիշա տ ա ­կարանը պարունակող ձեոագիրը նվիրա բերվել Է Էջմիա ծնի գրա դա ­րա նին, որն արդեն վկայում է էջմիա ծնի Մ ա տ ենա դա րա նի ձևա վոր­ման և գոյության փաստի մա սին33:

1478 թվա կա նին Բերկրի քա ղա քի Ա րգելա ն վանքում Գ րիգոր Բերկրեցի գրիչը կարևորա գույն մի տեղեկություն է հաղորդում, համաձայն որի նա իր գրի ա ոա ծ Շա րա կնոցը ա վա րտ եց «А> Ոայբապետաթեան ւոեաոն ՅովՈաննէսի և տեաոն Սաբգսի աբնիե- պիսկոպոսի Եզնկացւոյ, ոբ ընդ ձեոամբ խբով գբաւեաւ ունի զկաթողիկոսաբանն և մեծ աբիութխնս աբաբ ագատեչով զգեբիսն Վբացտանի Հասան-պէկին. . . » 34:

Մ իգուցե վերոհիշյա լ Սարգիս Երզնկա ցուն նկատի ունի Ա ոա քել Դսւվրիժեցին' կոչելով նրան «միւս шц Սաբգիս» 35: Սակայն պ ետ ք է նկատել, որ Դ ա վրիժեցին Սարգիս Մյուսայլի գա հա կա լությա ն սկիզբը դնում է 1476 թվա կա նը: Ա յսպ իսով, կարելի է եզրա կա ցնել, որ Հովհաննեսի գահակա լության թվա կա նները պ ետ ք է դնել 1476-1478

թ թ 36:Ո ՞վ է Սարգիս Երզնկա ցին:Սարգիս Երզնկա ցու մա սին ա ոա ջին տ եղեկությունը քաղում ենք

1464 թվա կա նին, Ստեփանոս գրչի օրինա կա ծ « Գբաթխնք Դիոնեսեայ Աբիոպագացւոյ» ձեոագրի հիշա տ ա կա րա նից.

« Ջեպիսկոպոսն մեբ աբ6ի'Զտէբ Սաբգիսն ցանկաչի'Վեբադիսւող Եզընկայի Եւ Եկեղեացն գա ւա ռ/»»37:

30 Նույն տեղում, էշ 400:3 * Նույն տեղում, էշ 402:32 Նույն տեղում, էջ 417:33 Նույն տեղում:34 Նույն տեղում, էջ 426:35 Աոաքել Դավրիժեցի, էջ 343:36 Տե՜ս ԺԵ դարի հիշատակարաններ հ. Բ էջ 423:37. Նույն տեղում, հ. Բ* էջ 207:

1996 Ա Ս ՜հ Ա Ծ Ի Ն Ժ-ԺԱ 145

Իսկ 1465 թ . գրի տ ոնվա ծ Մ ա շտ ոց ծիսարանում Ասատուր երեցը նշում է , որ լինելով Եկեղյւսց գավւսոի աուսջնորդ, տեր Սարգիս Երզնկա ցին որպ ես նստավայր ընտրում է իր նախնյաց Ա թոռ ճա նա չվա ծ Տիրա շեն եկեղեցին. «Ը ն դ հովանեաւ սուրբ Աթոոոյս որ կոչի Տ ի ր ա շէն »^ :

Լինելով ձեոագրերի մեծ սիրա հա ր, միևնույն ժամանակ գրիչ Սարգիս Երզնկա ցին 1471-ին Ա վետ իք գրչին պատվիրում է գրել ծիսական մի մա տ յա ն39: Ն . Պողարյանի ցուցակից իմանում են ք , որ սույն ծիսա կա ն ժողովածուն կոչվել է « Մաշտոց ձեոնադրութեան, հիմնարկութեան և եկեղեցու աւրՈնէք» և գրվել է 1471 թվա կա նի սեպ տ եմբերի 10-ին: Ձեոա գիրն ա յս Ա վետ իք գրիչը գրել է Հովհա ննես րաբունա պ ետ ի հսկողությա մբ, որը Տեր Սարգիս ա րքեպ իսկոպ ոսը ստ ա ցել է « / յ վայկումն անձի խ րոյ»40, ինչպ ես նաև ի հիշատակ իր ծնողների: Ա յս ա մենից բա ցի, մ ե զ ա ոա վել ա րժեքա վոր տ եղեկու­թյուններ է հաղորդում Ա վետ իք կրոնա վորը ստ ա ցողի մա սին. «Ա րդ, աղաչեմ զպահողքդ, որ կարդայք կամ աւրինակէք, յիշեցէք ի սուրբ աղաւթս ձեր զստացաւղ սուրբ գրոցս զտէր Սարգիս արսքեպիս- կոպոսն և եղբայր իւր պարոն Պակթամուր, և զծնաւղս իւր զպարոն Յովանէսն և զ&իհանփաշան և шц ամենայն արեան մերձաւորս իւր»41:

Պակթամուրի (Բեկթամուր) և Սարգսի եղբա յր լինելը հաստա տ ում է նա և Երզնկա յում Աստվա ծա տուր քա հա նա յի ձեոքով 1477-ի ն գրվա ծ Ա վետ ա րա նը. « Ի հայրապետութեանն Հայոց տէր Ցոհանիսի, և աոաջնորդութեանն մերում տէր Սարգիս արքեպիսկոպոսի, ե եղբորորդոյն իւրոյ' նորաբողբոջ զաւակին իւրոյ տէր Ցովհաննէս արքեպիսկոպոսի և պարոն Պակթամուրի ն »42:

Ա յսպ իսով, մեր ա ոջև պ ա տ կերա նում է Ժ Ե դարի վերնա խ ա վի ներկա յա ցուցիչ, հոգևոր ա ոա շնորդ Տ ե ր Սարգիս ա րքեպ իսկոպ ոսի բա րեկա մա կա ն միջա վա յրը:

Դեոևս Ժ Դ դարում ձևա վորվել էր պ ա րոն-տ երերի դա սը: Մ եզ թվում է , որ Սարգիս Երզնկա ցին նույնպես պ ա տ կա նում է ա յս դա սա կա րգին: Լինելով պ ա րոն Հովհա ննեսի որդին և պ ա րոնՊակթամուրի եղբա յրը, նա ա ոա շնորդն էր ողջ Եկեղյա ց գա վա ոի:

Երզնկա ն ա նվա նի քա ղա ք էր դա րձել շնորհիվ իր վա րա ծ ներքին ու ա րտ ա քին ա յն քա ղա քա կա նությա ն, որ ժա ոա նգա բա ր վարում էր , իր գոյությա մբ դեոևս Ե դարից հա յտ նի, տ եղի իշխ ա նա կա ն տ ունը:

3® Նույն տեղում, էջ 241:39 Նույն տեղում, էջ 327:40 Մայր ցուցակ ձեոագրաց Սրբոց Ցակոբեանց, հ. չորրորդ, կազմեց Նորայր

եպս. Պողարեան, Երուսաղէմ, 1969, էջ 481:41 Նույն տեղում:42 ԺԵ դարի հիշատակարաններ, հ. Ռ, էջ 423-424:

146 ժ-յ-Ա ՜ ԱսՍ՜ԻԱԾԻՆ 1996

Սարգիս արքեպիսկոպոսը (Ժ Գ դար), որ մեծ հեղինակություն ունեցող եկեղեցա կա ն գործիչ էր , վայելում էր թաթար խաների հովա նա ­վորությունն ու բյուգա նդա կա ն կայսեր վստահությունը, և որդին' պարոն Հովհա ննեսը, որ Հա յոց իշխ ա ն էր հա ստ ա տ վել մեծ պ ա տ ­վա րժա նությա մբ. կարողանում են ոչ միա յն ա պ ա հովել երկրի խաղաղությունը, ա յլև երկար ժամանակ պ ա հպ ա նել Եկեղյա ց գավաոի ավատական-իշխանական տան ինքնությունը, սերնդե-սերունդ նվի­րաբար ծաոայել նրա վերա կա նգնմա ն ու վերա շինմա ն գործին: Սարգիս արքեպիսկոպոսի օրհնությամբ ու Հովհա ննես իշխանի հովանավորությամբ 1269 թ . վերակառուցում են Երզնկա յի Ս. Փ րկիչ Կաթուղիկե եկեղեցին, մշտապես ոգեշնչում գիտ նա կա ն կրոնա ­վորներին, որպես մեկենաս պատվիրում գրել ա շխ ա տ ություններ, կատարել մեկնություններ ու թա րգմա նություններ, ընդօրինա կել ձեռա գրեր, հաստատել գրադարաններ' իրենք ևս ա նձա մբ զբա ղվելով գիտությամբ ու բա նա ստ եղծությա մբ, ա յսինքն' ստ եղծա գործա կա ն ա շխ ա տ ա նքով: Պատմության հետ ագա դեպ քերը ցույց են տ ա լիս, թե ինչպես 1276 թ . նենգաբար սպանվում են թե' ՛հայրը և թե' որդին,սակայն թե' ա ռաջնորդական Աթոոը և թե' իշխ ա նա կա ն գա հըժառանգում են նրանց սերունդները՝ շա րունակելով կա ռա վա րել երկիրն իրենց նախնիների իմաստուն քա ղա քա կա նությա մբ43: Ա յս իշխանական տան նշանավոր անձանց թիվը միա յն անցնում է մեկ տասնյակից' Սարգիս արքեպ իսկոպ ոս, Հովհա ննես իշխ ա ն, Ն երսես ա րքեպ իսկոպ ոս, Գրիգոր իշխ ա ն, Հովհա ննես Պ լուզ, Հովհա ննես Ծործորեցի, Մովսես, Գրիգորիս, Մ խ իթա ր, Ա հա րոն. Կոստ ա նդին, Կիրակոս, Թորոս. Գ ևորգ, Մ ա րտ իրոս և ուրիշ Ե րզնկա ցիներ44: Ա յս տեսակետից հետաքրքիր է է . Բաղդասարյանի ա րտ ա հա յտ ա ծհետևյալ միտ քը. «Քաղաքում (Երզնկա) և գավառում (Եկեղյաց) հա՛կական տարբերի ազդեցության մասին է վկայում և այն հանգամանքը, որ այս շրջանում (ԺԴ դար) ևս Երզնկայում շարունակում էին ապրել բազմաթիվ նշանավոր հայեր, որոնքմեծարվում էին ամիր, պարոն և խոջա տիտղոսներով: Մյուս կողմից, շարունակում է գոյատևել Սարգիս արքեպիսկոպոսի և Հովհաննես իշխանի գերդաստանը, ըստ որում արքեպիսկոպոսությունը մինչև ԺԵ դարի վերջը' աոանց ընդմիջման, մնում է այդ տոհմի ժառանգների սեւիականությունը, որի մյուս անդամները մեծարվում են վերը նշված աշխարհիկ տիտղոսներով:45 :

43 Արմենուհի Եըզնկացի-Սրաասսն, Հովհաննես Երզնկացի Պլուզ, Կյանքը ե. գործը, Երևան, 1993, էջ 27: Ալս մասին տե՞ս նաև Կոստանդին Երզնկացի, Տաղեր, աշխատասիրությամբ’ Ս,. Սրւսպյանի, Երևան, 1962, էջ 18-19:

է . Մ. Բաղդասարյան, Հովհաննես .Երզնկացին և նրա խրատական արձակը, Երևան, 1977, էջ 17-20, 25, 78, 80, 81, 93:

44 Ա. Երզնկացի-Սրապյան, Հովհաննես Երզնկացի Պլուզ, էջ 29:45 է . Մ. Բաղդասարյան, Երզնկայի Հայկական իշխանությունը ԺԳ -Ժ Ե

դարերում, «Լրաբեր հասարակական գիտությունների», (թիվ 2 (321), Երևան, 1970, էջ 40:

1996 ԱՋՄԻԱԾՒՆ сЬ-сН1 1 4 7

Փորձենք վերա կա նգնել Ժ Գ դարից մինչև Ժ Ե դար Երզնկա յի եպիսկոպ ոսա կա ն ա թոռա կա լությա ն Գ ա վա զա նա գիրքը.

1. Ժ Գ դ . կեսեր' Տեր Սարգիս Ե րզնկա ցի:2. Ժ Գ դարի վերջ Ժ Դ դարի սկիզբ' Տեր Ներսես Ե րզնկա ցի:3. Ժ Դ դ . վերջ' Տեր Գրիգոր Ե րզնկա ցի:4. Ժ Ե դ . սկիզբ' Տ ե ր Հովհա ննես արքեպիսկոպոս:5. Ժ Ե դարի կեսեր' Տեր Ն երսես արքեպիսկոպոս:6. Ժ Ե դարի երկրորդ կես, Ժ Ջ դարի սկիզբ' Տեր Սարգիս Երզնկա ցի

Կ ա թողիկոս:Ե վ , վերջա պ ես, Սարգիս Ե րզնկա ցին, Երզնկա յի կամ Ե կեղյա ց

գա վա ոի ա ռա ջնորդը, (հնա գույն շրջա նից հայտնի է Ե կեղյա ց գա վա ոի ոսկու հանքերը) 1478-ի ն գրավում է էջմիա ծնի կա թողիկոսա կա ն Ա թոոը46 : Դ ա վրիժեցի պ ա տ միչը, համաձայն չլինելով կա թողիկո­սա կա ն գա հին հասնելու նմանատիպ վա րքա գծի հետ , նրան կոչում է « ւ 1իւս սւյւ Սարգիս»41:

Ա յսպ իսով, Սարգիս <էՄխսաղի» կամ Երզնկա ցու գա հա կա լությա ն թվա կա նը կարելի է դնել 1478-1515 թ թ ., իսկ Մ ա շտ ոցի ա նվա ն Մ ա տ ենա դա րա նի Ա վետ ա րա նի (ձեոա գիր' թիվ 6699) գրությունը' 1478-1481 թ թ ., Սարգիս Կաթողիկոսի ձեոքով, Վ ա ղա րշա պ ա տ ում, Մ ա յր Ա թոո Սուրբ էջմիա ծնում: Սարգիս Կաթողիկոսի գա հա կա լությա ն շրջանի հիշա տ ա կա րա նները բա զմ ա թ իվ են ե բա զմ ա բնույթ , որոնք վկա յում են Վ եհա փ ա ո Հա յրա պ ետ ի ճշմարիտ վա րքն ու ընթա ցքը: Հա յերեն ձեռա գրերի հիշա տ ա կա րա նները, ինչպ ես տեսնում են ք , ոչ միա յն ճշգրտ ում են գրչությա ն հա նգա մա նքների վերա բերյա լ տ ե ղ ե ­կությունները, ա յլև օգնում լուծելու պատմության որոշ կնճռոտ հա րցեր, իրա դա րձություններին ա կա նա տ ես և ականջալուր գրիչների ու ստ ա ցողների հավաստի վկա յություններով48 :

46 ԺԵ դարի հիշատակարաններ, հ. Բ, էշ 426:47 Աոաքել Դավրիժեցի, Գիրք Պատմութեանց, էշ 343:48 Մաշտոցի անվան Մատենադարանի 6699 համարանիշը կրող ձեոագիրն ունի

296 թերթ, որոնցից 1բ, 2ա, 83բ, 93բ, 14նա, 141ա, 226ա, 227ա-8ա, 296բ էշերը գրված չեն: Իսկ 12 թերթերից բաղկացած 25 պրակ ունեցող այս ձեոագրի Ա պրակը կազմված է 10 թերթից, իսկ Ե և Թ պրակները' 11 թերթից: Ձեոագիրը մեծադիր չէ 20x15 սմ: Գրությունը' երեսյուն: Գիրը' բոլորգիո, չհաշված 240բ էջի լուսանցքում հետագայի նոտրգիր հավելումները: Տողերի քանակը կանոնավոր 21 է: Բուն ձեռագրի կազմը, ամենայն հավանականությամբ, Կաշեպատ է եղել, որը չի պահպանվել: Ի (20-րդ) դարի վերանորոգման օասանակ փակցվել է վարդա-մանուշակագույն կտավ, թիկունքը' կապույտ ետավ, միջուկը ստվարաթուղթ, աստաոը' սպիտակ թուղթ, որի վրա փակցված է կարմիր հնամաշ մետաքս, հավանական է' նախկին կազմից մնացած, որովհետև վրան երևում են նախկինում կոստղած գամերս և մետաղյա զարդերի հետքերը: Պահպանակների քանակը չորսն են (2-г2), մեկական Ժ Զ -Ժ Է դդ. և մեկական Ի դար:

վիճակը կարելի է համարել բավարար: Վերին լուսանցքներում երևում են խոնավության հետքեր, գրադաշտը գունափոխված է : Պետք է հաշվի առնել մի հանգամանք ևս, որ П դարում կատարված վերանորոգման ընթացքում լուսանցակողերի անփույթ մկրատման հետևանքով վնասվել են մանրանկարները:

148 сЬ-сШ * ԱսՍ՜ՒԱԾԻՆ 1996

Գ ԵՈ ՐԳ ՏԵ Ր -Վ Ա Ր Դ Ա Ն Յ Ա Ն

Վ Ե Ն Ե Տ Ի Կ Ի Մ Խ Ի Թ Ա Ր Յ Ա Ն Մ Ի Ա Բ Ա Ն Ո Ի Թ Յ Ա Ն

Ը Ն Դ Հ Ա Ն Ո Ւ Ր Ա Բ Բ Ա Հ Ա Յ Ր Հ . Ս Ա ՀԱ Կ Ճ Ե Մ Ճ Ե Մ Յ Ա Ն '

Ճ Գ Ն Ա Կ Յ Ա Ց Վ Ա Ն Ա Կ Ա Ն -Գ Ի Տ Ն Ա Կ Ա Ն Ը (1939- 1996)

Մեծն Ավետիք Իսահակյսւնը 1930-ական թթ.Մխիթարյւսն միաբանության Վենետիկի ճյուղի մասին շատ դիպուկ նկատել է . 230-ամյա պատմության ընթացքում միաբանությունն ունե­ցել է շուրջ 300 անդամ, որոնցից միայն 30-50-ն են աոավել նշանակալի հետք թողել մեր գիտու­թյան, կրթության ու մշակույթի ասպարեզներում, նույն ասպարեզների գործիչ-անհատականու­թյուններ միաբանությունը միաժամանակ միշտ ունեցել է 2-3 հոգուց ո'չ ավելի և խոսքն ավար­տում է նրանով, որ այդ օրերին ևս միաբա­նության վենետիկյան ճյուղն ունի գործող երկու ցայտուն անհատականություն՝ Հ . Վարդ՚սն Հացունի և Հ . Արսեն Ղս*գԻԿւան: Վերջինիս հոբելյանն էր այդ օրերին և որին էլ նվիրված էր բանաստեղծի գնահատանքի խոսքը:

Նրա նկատած օրինաչափությունը գործում է նաև մեր ժամանակներում, կրկին 2-3 մարդ, որոնց ամեն նոր հրապարակումը մշանակալի իրադարձություն է հայագիտության համար: Եվ, որ ամենացավալին է, այս շարադրանքը նրանցից ամենաերիտասարյյին' Հայր Սահակ վարդապետ սեմճեմյանին վերաբերող հիշատակի խոսք է: Անառարկելի ճշմարտություն է, որ ցանկացած երևույթի կամ անհատի վերջնական ու ճշգրիտ ՛գնահատականը տալիս է ժամանակը, բայց նույնչափ էլ անկասկած է, որ երբեմն անհատի գործի արժեքն աներկբայելի է լինում հենց հեղինակի կենդանության օրոք: Այսպես է նաև Հ. Սահակի պարա­գան. մեկը մյուսից կարևոր, արժեքավոր ու սպասված նրա աշխատությունները հերթով լուծում էին մեր պատմության ու բանասիրության էական շատ խնդիրներ:

Ծով նյութի տեղյակ' փաստասեր գիտնականն ամենայն սիրով բավարարում էր հայաստանցի շատ հայագետների հարցասիրությունը, շատ արժեքավոր նամակագրություն ուներ արժանահիշատակ և հանրահայտ ակադեմիկոս Լևոն Խաչիկյանի հետ (միշտ և անվերապահ հարգանքով էր հիշում նրան), մեծանուն Հակոբ Անասյանի դիվանի մեջ ևս շատ են « Հ . Սահակ» ստորագրությունն ունեցող' գիտական մեծ արժեք ունեցող նամակները: Նրա հետ մեր բարեկա­մությունը նույնպես սկսվել է նամակագրությամբ, ունեցածս բոլոր գրությունները ճառագում են անսահման բարությամբ ու պատրաստակամությամբ:

1996 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ժ-ԺԱ 149

Երբ 1996 թ. հունիսի 23-ին ստացանք նրա' վենետիկի Մխիթարյան միաբա­նության ընդհանուր աբբահայր ընտրվելու լուրը, ուրախության հետ ունեցանք նաև մտավախությունը' թե վարչական աշխատանքը կարող է գիտությանը ժամանակ չթողնել: Ո*ւմ մտքով կանցներ, որ դարանակալ հիվանդությունը հազիվ երեքուկես ամսվա կյանք է թողել տիպար հոգևորականին և բազմարդյուն գիտնականին:

Հ. Սահակ Ծեմճեմյւսնը (ավազանի անունով' Կարապետ) ծնվել է 1939 թ. մարտի 5-ին, Հալեպում. նախնական ուսումն ստացել է Դամասկոսում, 1952 թ. մեկնել վենետիկ և ուսումնառությունը շարունակել Մխիթարյան միաբանության ժաոանգավորաց վարժարանում, ապա' Հոոմի Հիսուսյան միաբանության միջազգային Գրիգորյան համալսարանում: Կուսակրոն աբեղա է ձեռնադրվել 1964 թ. մար՛՜ի 29-ին, 1991 թ. ծայրագույն վարդապետի գավազան ստացել Մխիթարյան միաբանության ընդհանուր աբբահայր Հ. Գեորգ վ. Պալյանից: Կարևոր և պատասխանատու պաշտոններ է վարել հիմնականում Մխիթարյան մայրավանքում' Ս. Ղազարում, երկար տարիներ վարել է միաբանության փոքր (Ս. Ղազար), ապա' մեծ (Հոոմ) ժառանգավոր ների խնամատարությունը, 1985- 1990 թթ. « Բազմսւվէպ » -ի խմբագիրն էր, 1991-1996 թթ.' Մխիթարյան միաբանության ընդհանուր աթոռակալը (աբբահոր տեղապահը):

Շատ ուշագրավ է թե' հոգևորական և թե' գիտնական դաոնալու նրա ճանապարհը, բազմանդամ ընտանիքի արհեստավոր հայրն ընթերցասեր որդու կրթության վարձ վճարել չէր կարող, ուղարկեց Ս. Ղազարի ժաոանգավորաց վարժարան. Մխիթարյան առինքնող միջավայրն առմիշտ գրավեց պատանուն, և նա մի քանի տարի հետո հորը գրեց. «Այստեղ շատ-շատ ձեոագրեր և գրքեր կան. բոլորը պետք է կարդամ»: Եվ սկսեց կարդալ, սկզբում նրան հետաքրքրում էր ազգային ծիսագիտությունը. նախ ուսումնասիրեց և հրատարակեց Մաշտոց ժողովածուի «Մկրտութիւն» կանոնի քննական բնագիրը, հետագայում իր աշակերտներին հանձնարարում էր նույն ժողովածուի «Նշա նտ ուքի», «Պ սա կի» և այլ կանոններ, մտադիր էր հրատարակելու Շարակնոցի նախաշնորհալիական բնագիրը և մինչև վերջ հետամուտ էր այս նպատակին:

Սակայն իր վանքը, միաբանությունն ու նրա առօրյա անելիքը համարում էր իր հոգսը, ականատես ենք՝ արդեն հսկա վաստակի տեր գիտնականն ամեն օր' ժամը 3-ին, ձեռքերն ագուցած, վանքի մուտքի մոտ դիմավորում էր այցելուների խմբերին, երկուսուկես ժամ համբերությամբ պտտեցնում վանքում և անձանձրույթ բացատրում բաոացիորեն ամեն ինչ' «Հատակի այս խճանկարը Մխիթար աբբահայրն իր ձեռքով է պատրաստել, իսկ այս մեկը' աշակերտների հետ »: Այս մտահոգությամբ էլ տքնաջան ու երկարատև աշխատանքով' բոլոր թերթիկները մեկիկ-մեկիկ կարդալով, խնամելով ու կարգավորելով, մշակեց և քարտագրեց վանքի երեքդարյա' անխնամ մնացած դիվանը: Սրա շնորհիվ կարողացավ շարունակել և մեծադիր մի քանի մատյանի տեսքով մեր օրերին հասցնել վանքի « Ժամանակագրութիւնը», որ սկսել և 1800 թվական էր հասցրել Հ . Մկրտիչ Ավգերյանը:

Տքնանքով ստացած նույն գիտելիքների ու իմացությունների ուժով գրեց իր մեծարժեք աշխատությունների մեծ մասո. «Հ ա յր Ներսէս Սարգիսեանի ուղեւորութիւնը դէպի Փոքր եւ Մեծ Հւսյք (1843-1853)», վենետիկ, 1974- «Ա բրա -

150 с!--сШ ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1996

հսւմ Երեսսնցի, Պւստմութիւն պատերազմացն 1721-1736 թոփ », Վենետիկ. 1977 (ուսումնասիրություն, հեղինակային Ա խմբագիր բնագրերի հրատարակություն). « Հ . Ղեւոնդ Ալիշան տեսուչ Փարիզի Մուրատեան վարժարանի (1858-1861)». Վենետիկ, 1980. «Մխիթար աբբահօր հրատարակչական ւսոաքելութիւնը», Վենետիկ.' 1980 (կոթողաւին ամփոփ ուսումնասիրություն). «Քարտիսագիտաթ- եան դպրոց մը Ս. Ղազարի մէշ ԺԸ գարուն», Վենետիկ, 1981. « Հ . Միքայէլ Զամչեան եւ իր Հայոց պատմութիւնը», Վենետիկ, 1983. «Գ էորգ դպիր Տէր- Ցովհաննիսեան (Պալատեցի) եւ Մխիթարեանները», Վենետիկ, 1984. «Ն որ նիւթեր Սարգիս ւսրքեպս. Սարաֆեանի մասին», Վենետիկ, 1985. «Ցովհաննէս Պատկերահան (1695-1758)», Վենետիկ, 1987. «Ցովհաննէս Պատկերահան. Նամականի (1695-1758)», Վենետիկ, 1988 և այլն:

Հիմականում մւսյրավանքում պաշտոնավարած լինելով հանդերձ, չորս տարի «հայրություն» էր անում Հոոմում համալսարանական կրթություն ստացող ժառանգավոր ներին, առօրյա կազմկերպական հոգսերից ազատ բոլոր վայրկյան­ներն անց էր կացնում Հավատասփյուոի (Պրոպագանդա) դիվանում, մեկ առ մեկ նայել է դիվանական հարյուրավոր ծավալուն հատորներ, քարտագրել ու քաղագրել բազմաթիվ հարցերի պատասխանող ու խնդիրներ լուծող փաստա­թղթեր: Առիթ ենք ունեցել թերթելու չորսամյա աշխատանքի այդ հսկա արդյունքը և. համոզվելու, որ տասնյակ ուսումնասիրությունների նյութ էր ամբարել, ուստի Ա ցավով արձանագրում ենք, որ հասցրեց տպագրել միայն երկու փաստալից գործ. «Մարսիլիոյ հայ տպարանը», Վենետիկ, 1987. «Հ ա յ տպագրութիւնը Ա Հոոմ ( ժ է դար)», Վենետիկ, 1989:

Հ . Սահակի խմբագրման տարիներին (1985-1990) 150-ամյա «Բա զմա վէպ »-ը ամենալուրշ գիտական նկարագիր ստացավ (անգամ՝ ոմանք դժգոհում էին, թե գրական նյութեր չունի), այս տարիներին բացառապես իր աշխատանքի ու ջան- քերի շնորհիվ ավարտուն տեսքի բերվեցին և հրատարակվեցին Կարապետ եպս. Ամատունու թերի մնացած որոշ գործերը, « ժ է դարու երևելի վարդապետներ», Վենետիկ, 1989. «Մովսէս Գ Տաթևացի կաթողիկոս էջմիածնի», Վենետիկ, 1992: Մեր օրերի իրադարձություններին արձագանքեց անմիջապես' Ղ- Ափշանի «Հ ա ­յաստանի տեղագրութիւն»-ը տպագրել սկսելով «Ա րցա խ » և «Ո ւտ իք» մասերից:

Ուներ նաև խորունկ, աներկբա և անայլայլ հավատ, որի թելադրանքով էլ հրատարակել է տասնյակ գրքեր', «ճա նչնա լ Քրիստոսը աղօթքի կեանքով» (1995), « Աւետարանական երանութիւններ» (1996) և այլն:

Կարևորությունը գիտակցելով, վերշին տարիներին անմնացորդ նվիրվել էր միաբանության ձեռագրական ընտիր հավաքածուի ցուցակագրման ծանր աշխատանքին, որով և կերտեց իր կյանքի հուշարձանը. 1993-1996 թթ. տպագրեց «Մ ա յր ցուցակ հայերէն ձեոագրաց մատենադարանին Մխիթարեանց ի Վենետիկ» կոթողային հրատարակության Դ -Ջ հատորները' 2054 մեծադիր էջ, որոնք ընդգրկում են շուրջ 750 ձեռագրի նկարագրություն, նաև ավարտել է է հատորը (170 ձեռագիր), պատրաստել' Ը հատորի կեսը, մտադիր էր ամբողջ հավաքածուի (շուրշ 3500 ձեոագիր) պարունակությունը հայագիտության սեփականությունը դարձնելու' նկարագրությունը Թ հատորով ավարտելով:

Պակաս կարևոր չէ նաև այն, որ իր հատորների սկզբում տպագրեց հավա­քածուի ստեղծման պատմությունը' քայլ աո քայլ, անհատ աո անհատ ներկայացնելով այն շանքերը, որով միաբանությունը հետևողաբար ժողովել է իր

1996

«

ԱՍԻԱԾԻՆ Ժ-ԺԱ 151

ձեռագրական ընտրելագույն հավաքածուն (հաճախ՛ անվերապահ կորստից փրկելով իսկապես անփոխարինելի արժեքներ): Այս շարադրանքի մեջ աչքի է դարնում իր «ընտ ա նիքի»' միաբանության նկատմամբ ունեցած սերն ու անվերապահ նվիրումը, երկու-երեք դար առաջ կատարվածի մասին կարող է գրել, «մենք ձեոագիրն ստացած ենք», «մերինները բերած ե ն», «նուիրած են մեզի» Ա այլն, ակնհայտ է իր նախորդների հետ ունեցած կեՕդանի հոգեկան կապը' Մխիթարի Ա մխիթարյան ոգին:

Ձեռագրացուցակի մեր գրախոսության մեջ (Պատմա-բանասիրական հանդես, 1995, Հմր 2, էջ 245-53) անկեղծորեն գրել էինք. «Եթե միաբանությունն ի վիճակի լիներ իր այս մի անդամին ընծայելու միայն գիտությանը (ինչպես ժամանակին' Ալիշանին), ապա նա կուտակած պաշար շատ ունի, հայագիտությանն էլ' բազմաթիվ տալիքներ», ապա’ ավարտել էինք «վա րձքդ կատա՜ր» սրտաբուխ խոսքով: Այժմ էլ համոզված ենք, որ պատրաստի հատորը շուտափույթ տպագրելը պետք է լինի միաբանության սուրբ պարտականությունը, իսկ կիսատ մնացածը Ա չարվածը, նույնպես' հնարավոր չափով արագ, պետք է ավարտի Ա հրատարակի Հայր Սահակի շնորհալի աշակերտներից մեկը, միայն սրանով կարելի է կատարել իսկապես ճգնակյաց բազմարդյուն հոգևորական-գիտնա­կանի' մեզ հայտնի վերջին ցանկությունը' «ինչ ալ ընելու ըլլան, է , Ը, Թ հատորները լոյս պիտի տեսնին, ամէն տարի հատ մը»:

Սրտի ցավով ե դժվարությամբ գրված այս խոսքն ավարտում ենք հիշա­տակարանային մաղթանքով. «Ցիշատակն արդարոց օրհնութեւսմբ եղիցի»:

152 ժ -сН Г ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1 9 9 6

Գ Ա Ր Ե Գ Ի Ն Ա Վ Ե Հ Ա Փ Ա Ռ Հ Ա Յ Ր Ա Պ Ե Տ Ի Օ Ր Հ Ն Ո Ւ Թ Յ Ա Մ Բ Բ Ա Ց Վ Ե Ց Ն Ո Ր Ա Վ Ա Ն Ք -Ո -Ի Ն Դ Ջ Ր Ա Տ Ա Ր Ը

Ն ոյեմբերի 1 -ի ն Ն որին Ս րբո ւթ յո ւն Գ ա րեգին Ա Ա մ ե ն ա յն Հ ա յո ց Կա թողիկոսի

օրհնութ յա մբ Վ ա յոց Ձ որի Մարզի Ռ ի ն գ գ յո ւ ղ ո ւ մ կա տ ա րվեց Ս յունյա ց թ ե մ ի և

Ա մերիկա յի Հ ա յո ց Ա ր և ե լյա ն թ ե մ ի Հ Օ Ֆ - ի Գ րա սենյա կի միա սնա կա ն ջ ա ն Ռ ր ո վ

կ ա ռ ո ւց վ ա ծ Ն ո ր ա վ ա ն ք -Ռ ի ն դ 2 4 կ ի լո մ ե տ ր ա ն ո ց ջր ա տ ա ր ի հա նդ ի ս ա վ ո ր

բ ա ց ո ւմ ը :Գ ւիյա վորե/ով Ռ ինդ գ յո ւղ ի վերա կենսա վորմա ն հա մա ր ա նհրա ժեշտ ջրա տ ա րի

բա ցմ ա ն հ ա ն դ ի ս ո ւթ յո ւն ը ' Վեհա փ ա ռ Հա յրա պ ետ ը ի ր ա նձի ն երկա յութ յա մբ ի ս կ

շե շտ ե ց , որ Հ ա յ Ե կեղեցին, Հ ա յո ց Հա յրա պ ետ ի ա ռ ա ջնո ր դ ութ յա մ բ, ի ր նպ ա ստ ն ու

ծա ռ ա յո ւթ յո ւն ն է բ ե ր ո ւ մ Հա յրենիքի ո չ մ ի ա յն հ ո գ և ո ր սննդ ի մա տ ա կարա րման

ա ռա քե/ությա ն մ ե ջ , ա յլև ժ ո ղ ո վ րդ ի ն յութա կա ն ու տ նտ եսա կա ն կա ցութ յունը

բա րելա վելու և ՛յար գ ա ցնե/ու ձեռ ն ա ր կ ն ե ր ի ն :

Հ ա նդ ի ս ո ւթ յա ն ա րա րողությա ն ը ն թ ա ց ք ո ւմ շնորհա կա լա կա ն Ա գնա հա տ ա նքի

խ ոսքեր ա ս վ եցին Գ յուղա տ նտ եսութ յա ն Նա խ ա րա րին, Մ ա րզպ ետ ին, Գ յուղա պ ետ ին,

Ա ռ ա ջն ո ր դ Ա բ ր ա հ ա մ Վ ր դ- Մ կ ր տ չյա ն ի ն , Ե զնի կ Պ ա լյա նի ն և ա նհա տ

գյո ւղ ա ցիներ ի կ ո ղ մ ի ց ջրա տ ա րի շի ն ա ր ա ր ո ւթ յո ւն ն իրա կա նա ցնո ղ Ս յունյա ց թ ե մ ի

Ա ռա ջնոր դին, Ա մերիկա յի Ա ր և ե /յա ն թ ե մ ի Ա ռա ջնոր դ Ի ա ժ ա կ Ա րք. Պ ա րսա մ-

յա ն ի ն , Հ Օ Ֆ - ի Գ րա սենյա կին և կ ա ռ ո ւյցի մ յուս ա ջա կցողներին : Ապա ներկա ­

նե ր ի ն ի ր Հա յրա պ ետ ա կա ն պ ա տ գա մն ո ւղ ղ ե ց Գ ա րեգին Ա Վ եհա փ ա ռ Հ ա յր ա ­

պ ետ ը : Ն որին Ս րբութ յունը բա ր ձ ր գնա հա տ ելով Ա բր ա հ ա մ Վ ր դ . Մ կրտ չյա նի և

Հ Օ Ֆ - ի Գ րա սենյա կի հա յրենա նվեր գ ո ր ծ ը ' մ ե կ ա ն գ ա մ և ս շ ե շ տ ե ց Հ ա յ Ե կեղեցու

ա նմիջա կա ն մա սնա կցութ յունը հա յր ենա շի նութ յա ն ս րբա զա ն գ ո ր ծ ի ն :

Հ ա ն դ ի սո ւթ յա նը ներկա է ի ն Կրոնի Գ ո րծո ց Կոմիտ եի Նա խ ա գա հ Լա զար

1 9 9 6 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ժ-ԺԱ 153

Ս ուջյա նը, Գ յուղա տ նտ եսութ յա ն և Պարենի Նախարար Ա շոտ Ո սկա նյա նը, Վայ Ад

Ձորի Մարզպետ Պա նդուխտ Մ ա նուկյա նը, Ռ ինդի Գ յուղա պ ետ Հ ո ւս ի կ Ս ա եա կյա նը,

Ս յունյա ց բ ե մ ի Ա ռա ջնորդ Ա բր ա ե ա մ Վրդ- Մ կրտ չյա նը, Ո ւկրա ինա յի Հ ա յո ց թ ե մ ի

Ա ռա ջնոր դ Նա թա ն Ծ. Վ րդ- Հովհա ննիսյա նը, Ար տակ Ա բղ ■ Տի գ ր ա ն յա ն ը , Բա գրա տ

Ա րդ- Գ ա լստ յա նը, Հ Օ Ֆ - ի Հա յա ստ ա նի Գրա սենյա կի Վարիչ Ե զնիկ Պ ա լյա նը,

պ ա շտ ոնա կա ն այլ ա նձինք:

Վ Ե Հ Ա Փ Ա Ռ Հ Ա Ց Ր Ա Պ Ե Տ Ի Խ Ո Ս Ք Ը Ռ Ի Ն Դ Դ 8 Ո Ի Ղ Ո Ի Մ

Սիբեչի հոգևոր Եղբայրներ, հարգարժան ներկայացուցիչներ մեր պետական իշխանության' հանձինս Գյուղատնտեսության նախարար պրն. Ոսկանյանի ե մարզպետին' պրն. Մանուկյանին և շատ սիրելի, թանկագին զավակներ Ռինդ գյուղի և շրջակա գյուղերի.

Այս օրը մի պայծառ օր է այս շրջանի պատմության մեջ, և իմ աոաջին խոսքով ես ուզում եմ ձեզ բոլորիդ հայտ նեյ, որ 1 նոյեմբերը Ս. էջմիածնի Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսության պատմության մեջ, պատմագրքի պայծառ էջերից մեկում պիտի արձանագրվի որպես Ռինդ գյուղի օրը մեր Եկեղեցու պատմության մեջ: Բնականորեն, ես էչ զգում եմ, դուք էյ զգում եք, որ սովորական մի դեպք չէ Ամենայն Հայոց մի Կաթողիկոսի համար գտնվեշ բոլոր գյուղերում: Ես կարող էի այսօր ուղարկեշ մի եպիսկոպոսի, մի ներկայացուցչի, որպեսզի ներկայացներ ձեր բոլորի առաջ մեր Սրբություն Սրբոց Մայր Աթոռ Ս. էջմիածինը: Բայց պիտի ասեմ, պիտի խոստովանեմ, որ ցանկանայով ցանկացա անձամբ գալ:

Եկա աոաջին հերթին ներքին մի մղումից առաջնորդված, որովհետև ես ծնվել Եմ գյուղի մեջ, մեծացել եմ հողի մեջ, ջրեւ եմ հողը և իմ կյանքը խ ա ոնկ եմ մինչև իմ տասնչորս տարեկան լինելը' հողի հետ, գյուղի մեջ և գեղջկական կյանքի այլազան արտահայտություններուն: Տասներեք տարի իմ կյանքումս ես էլեկտրականություն ասված բանը չեմ տեսեշ. մոմի լույսի տակ եմ սերտել, ուսում առել, մախղի ւույսով Եմ պարտեզ­ները Երբեմն գիշերները ման ե կ կ : Գյուղը իմ մեջ ապրում է այնպես, ինչպես արյունը իմ մարմնի մեջ: Գյուղի կյանքը ինձ համար սքանչկի այն կյանքի ձևն է, որտեղ Աստծու ստեղծած բնությանը և Աստծու ստեղծած մարդը իրար հետ կշաղախվեն ու գյուղից, հողից կյանք դարս կբերեն: Քաղաքները բնականորեն մարդկային ընկերության զարգաց­ման մեջ կարևոր դեր անեն: Ես ապրել Եմ նաև մեծ քաղաքներում, շատ մեծ քաղաքներում, բա յց գյուղի հոգին Երբեք չի մեոկ, երբեք չի մարկ իմ հոգու մեջ և այսօր ձեր գյուղի միջից ողջանում եմ մեր գյուղական բոլոր շրջանները Հայաստան աշխարհում:

Այսօր այս պայծառ ա կապույտ Երկնքի ներքո, այս ձյանաբարձ Լեռնային գագաթների, այս լեռնային շրջապարի մեջ ես հարց եմ տալիս. Աստված երկնքից ինչպե՛՜ս է նայում մեզ: Ես զգա մ եմ, որ Աստված ժպտում է երկնքից ձեզ տեսնելով, ձեր այս հավատարիմ կապվա­ծությանը մեր հողին, հայրենիքին, պետությանը և Եկեղեցիին. և նա, ով ժպիտ կպատճաոի Աստծուն' Աստծու արժանի զավակն է, որովհետև մենք կյանք ենք ստացել Նրանից, Նա է տ վկ մեզ հողը, մենք մեր

154 Ժ-ԺԱ - Ա&Ս՜ԻԱԾԻՆ 1996

ձեռքով չենք ստեղծեշ հողը և ձեռքերը ԵղԵւ են հողից կյանք հանեշու համար: Դուք իմացկ եք անշուշտ Աստվածաշնչի այն աոաջին խոսքե­րից մեկը, որն ասում է. « Մարդն է, որ գործէ զերկիր», և որ քո ճակտի քրտինքովը պիտի շահես քո կյանքը: Դա է Աստծու տված պատգամը: Մեր ձեռքերը եղել են այս հողից կյանք հանեշու համար: Քիչ աոաջ, երբ դուք ծափահարում էիք ձեր Հայր սուրբին, մեր պետության ներկայա­ցուցիչների խոսքերից հետո, մտքովս մի մտածում անցավ, այս ձեռքերը չեն Եղկ միայն ծափի համար, այս ձեռքերը չեն եղել միայն ուտելու, խմկու և ծխկու համար, որքան պակասեցնենք ձեռքերի գործածությունը ծուխի համար, որքան պակասեցնեք ձեռքերի գործածությունը խմիչքի համար, որքան զորացնեք ձեռքերի գործածությունը գրիչի համար, դո՛ւք, դպրոցական երեխաներ, իմ պատվական ժողովրդի զավակնե՛ր, որքան ուժեղացնեք ձեր ձեռքերի հպումը հողին, այնքան բարիք կքաղեք, այնքան Երջանիկ կլինեք:

Սիրելիներ, ես, որ ապրկ եմ օտար երկրներում, զգում եմ, տեսեւ եմ ուրիշների մեջ հպարտությունը իրենց պետությանը, և նախ ով իրեն չի հարգի, թող չսպասի ուրիշից հարգանք, մենք է, որ մեզ պիտի հարգենք, մենք է, որ մեր պետությունը պիտի զորացնենք: Եվ այսօր, հանձին գյուղատնտեսության նախարարին, Ես ողջունում Եմ մեր պետության հոգածությունը հանդեպ իր ժողովրդին: Եվ իբրև Կաթողիկոս, Հայր ամենեցուն' այսօր ասում եմ. սիրկի պետական ներկայացուցիչներ, Եթե մինչև հիմա մեկ էիք ա րկ, սրանից հետո երկու և երեք պետք է անեք, որպեսզի արժանի շինեք այս ժողովրդի սիրույն և հարգանքին: Եվ ահավասիկ, այս գաղափարով ողջունում եմ ձեզ և մեր սիրելի մարզ­պետին' պրն. Մանուկյանին, և նաև բոլոր պատասխանատուներին այս գյուղերին, որպեսզի իրենք իրենց մասնակցությունը Լայնորեն բերեն ձեզ բոշորի սրտաբաց, պատրաստակամ մասնակցությամբ:

Ասելիք ունեմ տակավին, բոշորդ կ , վստահ եմ, սպասում եք, որովհետև իմ այս ասկիքը Ես քաղում եմ ձեր բոլոր-բոշորի սրտերից, և ծաղկեփանջի նման այս իմ ասկիքը, իբրև գնահատանքի խոսք, ուղղում եմ հոգևոր առաջնորդին և մեր հոգևոր զավակին' Հայր Աբրահամին, գնահատկու համար նրա նվիրվածությունը, բացառիկ կարգի նվիրվա­ծությունը: Իրեն հիմիկվանից մի խոսք եմ ասելու, եպիսկոպոս շինես, կաթողիկոս շինես, բա յց վարդապետ շինկուց չդադարես: Իմ գնահա­տանքի խոսքն եմ ուղղում մեր Հայաստանյայց Աոաքեշական Սուրբ Եկեղեցու Ամերիկայի Արևկյան թեմի առաջնորդ Խաժակ արքեպս. Պարսամյանին, թեմական խորհրդին և նաև Հայ Օգնության Ֆոնդին և նրա ղեկավարներին' գշխավորված պրն. Եզնիկ Պաշյանի կողմից: Ես շատ շավ եմ ճանաչում բոշորին. Եղկ Եմ այնտեղ' Ամերիկայում, տեսել եմ նրանց: Եվ նրանց հոգածությունը ես նկատում եմ, որպես արտահայտությանը կենդանի, շոշափելի, թանձրական արտահայտու­թյունը իրենց սիրույն' հանդեպ Մայր Աթոո Ս. էջմիածնի ն, հանդեպ Աոաքեշական մեր Եկեղեցու Հայաստանյայց զավակներին և հանդեպ ձեզ' այս շրջանի գյուղի բնակիչներին:

1996 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ժ--ԺԱ 1 5 5

Սիրէղիք, մի վայրկյան մտածեք: Սրանից հազարավոր մղոններով հեռու' Նյու Ցորք քաղաքի մեջ նստած հայեր կամ Ամերիկայում տարած­ված հայեր, որոնք Հայաստանը չեն տ եսկ, բա յց սիրտը, հոգին աշխար­հագրություն չի ճանաչի: Սերը սահման չունի: Նրանք աշխատում Են, բա յց իրենց աշխատանքից բաժին Են հանում իրենց հայրենիքին, իրենց Եկեղեցու զավակներին: Մենք պետք ունենք մեր կյանքը ըմբռնեչու որպես ծառայություն Աստծու, և Աստծուն, հայրենիքին, Եկեղեցուն, մշակույթին, դպրոցին, գրքին, գրականության մատուցված ծառայու­թյունն Է, որ մեզ կ երջանկացնի: Հետևաբար, ուզում եմ նրանց Էլ հայտնել իմ բարձր աստիճանի գնահատանքը և բո չոր այն անձերին, որոնք անհատապես կամ որպես կազմակերպություն ամերիկյան կամ հայկական իրենց բաժինը բերին այս շքեղ, այս կենսական գործի հաջո­ղության համար: Վերջապես ջուրը Ավետարանի մեջ ամենից շատ գործածված բառերից մեկն Է: Ջուրը հացին և Լույսին պես կենսական Է: Աոանց ջրի, առանց հացի և աոանց Լույսի կյանք չի կարեԼի երևակայկ: Հիսուսն Ինքն ասեց. «Ե ս եմ ջուրը կենդանի»: Ջուրը նյութական Է, ջուրը մեր ֆիզիկական գոյության համար անհրաժշտ Է, բա յց կա ուրիշ ջուր, հոգեկան աղբյուր, հոգիի ջուր, այն ջուրը, որ երբ մարդ կըմպե' այն գիտակցությունը, այն գաղափարը, այն հավատքը, այն սերը, այն զոհողությունը, որ մարդս կկենդանացնե, կենդանի ջուր Է: Մենք միս ու ոսկո՞ր ենք միայն, ֆիզիկական գոյությո՛՞ւն ենք միայն, ուտել-խմկու, հաճոյանաԼու և մեռնկու կյանքի ընթա՞ցք ունենք միայն, ո՛չ, եղբայրներ ու քույրեր: Կյանքը հոգեկան ապրումների, մտավորական ապրումների վայ Ելք Է նաև: Եվ դրա համար այնքան ուրախացա այսօր, երբ քա յյկ ո վ այս գյուղի զառիվերը բարձրացա և տեսա այս երեխաներին, դո՜ւք, սիրեյի դպրոցականներ, այնքան ուրախացրիք ինձ: Ես ուզում եմ, որ ձեր դեմքերի վրա միշտ ժպիտ Լինի, միշտ' նույնիսկ ցավի մեջ: ժպիտը Աստծու ներկայությունն Է մեր մեջ: Կյանքը մենք պետք Է Լավատե­սությամբ դիմավորենք: Մենք այյևս հա սկ Ենք մի այնպիսի գիտակ­ցության, որ այս երկրի ծառան և տերը միանգամայն մենք ենք: Մենք այս երկրի տերը չենք կարող յի ն կ ' աոանց այս հողի ծառան յինԵյու: Ես չեմ կարող Եկեղեցու պետ Լինկ' աոանց այդ Եկեղեցու ծաոաների ծաոան ԼինեԼու: Ես չեմ ե ղ կ որպես Կաթողիկոս Աթոռի, գրասենյակի համար: Ես ուզում եմ յի ն կ Կաթողիկոս ժողովրդի համար, ժողովրդի մեջ ե ժողովրդի հետ: Այս Է քրիստոնեական ըմբռնումը մեր Եկեղեցու, և այսօր եկկ եմ այս օրը ձեզ նվիրեյու, որպես Աստծու թարգմա­նությունը ձեր կյանքում և այս ջուրը թող Լինի ոչ միայն նյութեղեն ջուր ձեր հողերը ոոոգկու համար, այյ այս ջուրը Լինի նաև հոգևոր, բարոյական, ազգային, մշակութային վերանորոգում այս երեխաների և գա Լիք սերունդների համար:

156 &-&Դ' ԷՋՄ ԻԱ Ծ ԻՆ 1996

Ն Ո Ր Ե Կ Ե Ղ Ե ՑՈ Ւ Հ Ի Մ Ն Օ Ր Հ Ն Ե Ք Ս 6 Ո Ի Ն 6 Ա Ց Ա Շ Խ Ա Ր ՀՈ Ւ Մ

Նոյեմբերի 25-ին, աոավոտյան ժամը 08.00-ին, Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Ն.Ս .Օ .Տ.Տ. Գարեգին Ա Հայրապետը Մայր Աթոո Սուրբ էջմիածնից մեկնեց Սյունյաց թեմ' Կապանում կառուցվելիք եկեղեցու հիմնօրհնեքը անձամբ կատարելու համար: Նորին Սրբությանը ընկերակցում էին «էջմիա ծին» ամսագրի խմբագիր Բագրատ աբեղա Գալստյանը, Մայր Աթոոի միաբաններ Դերենիկ աբեղա Դավթյանը և Սամվել սրկ. Խաչատրյանը:

Գորիս տանող ճանապարհահատվածում Վեհավւառ Հայրապետին դիմ­ավորեցին Սյունյաց թեմի Առաջնորդ Տ . Աբրահամ վրդ. Մկրտչյանը, Սյունյաց աշխարհի մարզպետ պրն. Սուրեն Աբրահամյանը և Գորիսի քաղաքապետ պրն. Սուրեն Խաչատրյանը:

Գորիսում, ավանդական աղ ու հացով ժողովրդական մեծաթիվ բազմությամբ դիմավորվելուց հետո, Վեհափառ Հայրապետը քաղաքի Սուրբ Գրիգոր Լուսա- վորիչ վերակառուցվող եկեղեցում իր հայրական պատգամը տվեց հավաք­վածներին: Այնուհետև Նորին Սրբությունն ուղևորվեց Սյունիքի մարզկենտրոն' Կապան քաղաք, ուր քաղաքային հրապարակում հանդիպեց և իր հորդորներն ու օրհնությունները բաշխեց խուռներամ ժողովրդին, ասելով.

« Սիրկի կապանցիներ.Այս եկեղեցու օրհնությունը, նոր եկեղեցու կառուցումը շոշափեյի

փաստն է, պերճախոս վկայությունն է, թե մենք միայն չենք ունեցել եկեղեցի, կ ի ունենում Ենք այսօր ե պիտի ունենանք վաղը .որովհետև մենք հավատք ունենք և հավատքը անց յային չի պատկանի, հավատքը մարդ էակի հոգու ծաղկումն է, եթե այս հավատքը թառամի' մարդու հոգին կչորնա: Եվ այսօր եկեղեցու հիմնարկեքը պիտի յինի մի նոր մկրտություն բոյորիս համար, մի նոր Ս. Հոգու Աստուծո ուժին միացու­մը մեր ուժերին: Այսօր Երկինք և երկիր Կապանում համրուրվկու են, այսօր Երկինք և երկիր միանալու Են և մեր հոգիներից բխած հավատքը պիտի թանձրական, շոշափկի արտահայտություն գտնի այս եկեղեցու կառուցումով:

Ահավասիկ, անցնող մեկ և կես տարիների ընթացքում ես առիթ եմ ունցկ գնայու մեր հայրենի աշխարհի բոլոր անկյունները, տեսել եմ հնավանդ-քարակերտ շենքեր, շենքե՜ր, բա յց ի՜նչ շենքե՜ր, հուշարձան են ասում Հայաստանում: Տաթևը հուշարձան չէ , Տաթևը Եկեղեցի է : Նորավանքը քար չէ , Հոգի է, Եկեղեցի է, բայց յռ կ են: Լռե՜լ էին մեր վանքերը, ւռեցվել էին մեր վանքերը:

Իմ հայրական պատգամի վերջին խոսքը ես ցանկանում եմ այս դպրոցական երեխաներին ուզզկ :

Սիրելի դպրոցականներ,Նախանձը մեղք է : Հիսուս' Երկնային Վարդապետը իր Ավետա­

րանում դատապարտում է նախանձը: Մենք կ Հայոց Եկեղեցում

1996 ԷՋՄԻԱԾԻՆ <*-сМ1 157

նախանձը նկատում ենք յոթը մահացու մեղքերից մեկը, բայց խոստով- անեմ այսօր, որ մի տեղ նախանձը մեղք չէ. հիմա պիտի ասեմ որն է : Ես նախանձում եմ ձեզ, որովհետև չեմ կարողանա այդպես վաո աչքերով, պճլտուն նայվածքով, ուժեղ կամքով, ապագայատեսիյ, բարձրահայաց ձգտումով նայել կյանքին: Տեսե՜ք, մազերս կ ճերմակում են, սպիտա­կում են. այս բոշոր մեծ-մեծ մարդիկ ինձ հոգնեցնում են, բա յց որ ձեզ հետ եմ շինում, ասում եմ. ա՜խ ով Տեր ես էլ նրանց պես կարենայի ւինեշ, ի՜նչ լավ կլիներ: Նախանձում եմ ձեզ և այդ նախանձը Հիսուս մեղք չի համարի, որովհետև բարի նախանձի համար եմ նախանձում, բարի նախանձ են ասում դրան: Հիսուս շատ սիրում էր փոքր երեխաներին, չափազանց սիրում էր, և իր մոտ հավաքվում էին, Նա Իր գրկում նստ­եցնում էր երեխաներին և մի օր այդ մեծ-մեծ աոաքյայները չէին թողնում, որ փոքրիկները մոտենան Հիսուսին: Հիսուս սաստեց նրանց, ասեց, թույւ տվեք այդ երեխաներին ինձ գան: Եթե դուք այդ երեխաների պեսչւինեք Աստծու թագավորության մեջ չեք կարող մտնել և եթե մի մեծ մարդ մի երեխայի գայթակղեցնի, սխայ ճանապարհի մեջ գցի լավ կշինի, որ նա իր վզից մի երկանաքար կապի և ինք իրեն ծովի մեջ գցի:

Պատկերավոր բառերով ասած երեխաները ազգի կյանքին գարունն են, ծաղիկն են: Եթե ծաղիկը չծաղկի, ինչպե՛՛ս պտուղ կտա: Հետևաբար, ես այսօր շատ ուրախացա, որ այսքան մեծ թվով դպրոցական Երեխաներ տեսա: Աստված մեր այս սերունդը պահի:

Այժմ ես այսպես, որ քաղցր սիրով, Հայրապետական ողջույնով ձեզ բոշորդ ընդունում Եմ իմ հոգու մեջ, և այս գիշեր բոշորդ աղոթքիս մեջ ներկա պիտի շինեք, խնդրում եմ, որ ինձ էշ. Մայր Աթոռի մեր միաբանությունն էշ ձեր աղոթքներում հիշեք և հիմա, որ գնանք և այդ եկղեցու հիմքերին օծումը կատարենք, դա թող շինի մեզ համար պայծառակերպության և միության զորացման օր, ամբողջականության վերստեղծման օր և մեր հայրենիքի հառաջացման, զարգացման և ապահովության մի նոր գրավական: Ապրե՜ք»:

Այս ջերմ ե. խանդավառ հանդիպմանը հաջորդեց հրապարակից քիչ հեոու գտնվող կառուցվելիք եկեղեցու հիմնօրհնեքի արարողությունը' հանդիսապետու- թյամբ Ամենայն Հայոց Հայրապետի: Վեհափաո Հայրապետը Սրբալույս Մյուռո­նի հեղմամբ առաքյալների, ավետարանիչների և մեր հավատքի հայր Ս. Գրիգոր Լուսավորչի անունով օծեց եկեղեցու հիմքը հանդիսացող 16 քարերը, որոնք եկեղեցու կնքահայրերը զետեղեցին իրենց համապատասխան տեղերում: Վեր­ջում Վեհափաո Հայրապետը հորդորեց կապանցիներին լծվել այս եկեղեցու շուտափույթ կառուցման գործին և սեփական քրտինքով ու աշխատանքով գմբե­թավորել այն, որպես մեր ժողովրդի ապրող Ա կենդանի հավատքի վկայություն, ասելով.

« Սիրեշի կապանցիներ,Վստահ եմ, որ ձեր բոշորի հիշողության մեջ այս օրը պիտի մնա անջ-

նջելիորեն գրված մի օր և դուք ձեր երեխաներին և գալիք սերունդներին պիտի պատմեք որ 1996 թ-ի նոյեմբերի 26-ին մենք Կապանում մի սքանչելի, հավերժախոս կառույց բարձրացրինք, որպես աստվածային

158 сЬ-с№ էձՍ՜ԻԱԾԻՆ 1 9 9 6

խոսքի քարոզության և Աստուծո ներկայության նշանը մեր հոգիներում և գայիք սկունդների հոգիներին: Եվ դրա համար ես ցանկանում եմ, որ այս հիմնաքարերը, որ օրհնվեցին, որ օծվեցին Ս. Մյուռոնով, այս քարերը իբրև հիմնաքար իրենց վրա տեսնեն վաղը հայկական կամար­ները ե հայկական գմբեթը, և դուք կարենաք ա սկ, ամբողջ այս մարզում, որ Կապանը եղավ աոաջին այն համայնքը, որ կառուցում է նոր Եկեղեցի: Եվ դրա համար պատիվ Եք շահկու, իսկ պատիվը դյուրին բան չէ շահեյ աոանց քրտինքի, աոանց աշխատանքի: Հետևաբար, այս Եկեղեցու շինությանը դուք պետք է որ մասնակից դաոնաք յուրա­քանչյուրդ ձեր չափով և ձևով: Ես եղկ Եմ երկու անգամ Պարսկաստանի կողմից Արաքս գետի ափին, գնա ցկ եմ մինչև Սուրբ Ստեփանոս նախավկայի վանքը, եղկ Եմ Ս. Թադեի վանքը և այդ վանքի քարերի վրա, ամեն մի քարի վրա մի հայկական անուն Եմ կարդացել. հիշատակ է այս քարս Աստվածատուր Արտազեցու, հիշատակ է քարս Կիրակոսի: Եվ այսպես, ամեն մի քարի վրա մի անուն կա: Այսպես կ ցանկանում Եմ, որ այս կաոուցվկիք Եկեղեցու մեջ ամեն մի կապանցի բերի իր բաժինը: Դա է գեղեցիկը, դա է եկեղեցի կաոուցե[ու հարազատ, իսկա­կան ոճը: Ապրե՛ք, և Երկրորդ անգամ, որ գամ այստեղ Եկեղեցին բարձրացած տեսնեմ և Աստված ինձ կ մի քիչ երկար կյանք տա, որ իմ ձեռքերովը օծեմ այս եկեղեցին: Աստված ձեզ բոյորդ օրհնի:

Ձեր առաջնորդը և նաև հավատացյալներից ոմանք ցանկանում են, որ անուն տանք այս Եկեղեցուն: Մեր Եկեղեցու կանոնակարգի համաձայն անունը կտրվի այն օրը, երբ Եկեղեցին կօծվի: Բայց ես մարգարեական մի քիչ շնչով տոգորված ասում եմ այժմ, որ եկեղեցու անունը օծման օրը լինկու է Ս. Մեսրոպ Մաշտոց»:

Հավար տ սրբազան արարողության Նորին Սրբությունը հրավիրվեց Կապանի մշակույթի պալատ հյուրասիրության, որտեղ տեղի ունեցած զրույցին Ա երկխոսությանը ներկա էին Առաջնորդ Հայր Սուրբը, Սյունիքի մեծարգո մարզ­պետը, Կապանի նորընտիր քաղաքապեւո պրն. Գագիկ Աթաջանյանը, թեմի հոգևորականները, մշակույթի գործիչները և բարձրաստիճան այլ անձինք:

Սյունյաց թեմի Կապան մարզկենտրոն մեկօրյա այցելությունից հետո, նոյեմբերի 26-ի վաղ առավոտյան, Վեհափառ Հայրապետը վերադարձավ Մայր Աթոռ Սուրբ էջմիածին:

Բ. Ա . Գ.

1996 ԷՋՄԻԱԾԻՆ <յ--ԺԱ 159

Հ Ա Ց Ա Ռ Ա Ք Ե Լ Ա Կ Ա Ն Ս Ո Ւ Ր Բ Ե Կ Ե Ղ Ե Ց Ո Ւ

Ք Ր Ի Ս Տ Ո Ն Ե Ա Կ Ա Ն Դ Ա Ս Տ Ի Ա Ր Ա Կ Ո Ւ Թ Յ Ա Ն Ե Վ

Ք Ա Ր Ո Զ Չ Ո Ւ Թ Յ Ա Ն Կ Ե Ն Տ Ր Ո Ն Ի Բ Ա Ց Մ Ա Ն

Ա Ր Ա Ր Ո Ղ Ո Ւ Թ Յ Ո Ւ Ն Ը Ս . Գ Ա Յ Ա Ն Ե Վ Ա Ն Ք Ո Ւ Մ

ւ ? Կ Շ 6 Բ ա հ ի ս •

«Եկէ'ք ինձ մօտ, բոլոր յոգնսւծներդ ու բեոնաւորուածներդ, եւ ես ձեզ կը հանգստացնեմ» ;

(Մատբ. ԺԲ 28)

Ն ո յե մ բ ե ր ի 2 2 -ի ն ա նսովոր ա շխ ո ւժ ո ւթ յո ւն էր տ ի ր ո ւմ Ս . Գ ա յա նե ե կ ե ղ ե ց ո ւ

բ ա կ ո ւմ : Հ ո գ և ո ր և պետ ա կա ն ա յր ե ր ի , ո ւս ո ւց ի չն ե ր ի ո ւ հա վա տ ա ցյա լների հ ո ծ

բա զմ՛ութ յուն էր հա վա քվել Ք րիստ ոնեա կա ն Դ ա ստ իա րա կությա ն և Ք ա ր ո զչո ւթ յա ն

Կ ենտ րոնի նոր մա սնա շենքի ա ռ ջ և ' մա սնա կցելու հ ո գ և ո ր -կ ր թ ա կ ա ն ա յդ հա ստ ա ­

տ ութ յա ն բա ցմա ն հա նդի ս ո ւթ յա նը :

Բա ցմա ն ա ր ա րող ութ յունը նա խ ա գա հ ում էր Ն . Ս. 0 . Տ . Տ . Գ ա ր ե գ ի ն Ա Ա մ ե նա յն

Հ ա յո ց Կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ը : Ն ե րկ ա էի ն Ա ո ա շ ն ո ր դ Ս ր բա զա ն ն ե ր ը , Մայր Ա թ ո ռ ի

մ ի ա բա ն ն ե ր ը . Կրոնի գ ո ր ծ ե ր ի վա րչութ յա ն նա խա գա հ Լ . Ս ուջյսւնը, Հա յա ստ ա նի

Ա զգ ա յի ն ժ ո ղ ո վ ի գիտ ութ յա ն և կ ր թ ո ւթ յա ն , մ շա կ ո ւյթ ի , երիտ ա սա րդութ յա ն և

սպ որտ ի հ ա ր ց ե ր ո վ մշտ ա կա ն հ ա ն ձ ն ա ժ ո ղ ո վ ի նա խ ա գա հ Ռ . Պ ա պ ա յա նը,

Ա րմա վիրի մա րզպ ա ն Ս . Հ ո վ հ ա ն ն ի ս յա ն ը , էջմ ի ա ծ ն ի քաղաքապեւո Ե . Ա ղվա նյա նը

և ուր ի շ պա շտ ոնա կա ն ա նձինք:

Կենտ րոնի բա ցմա ն ա րա րողութ յա նը մ ա ս ն ա կ ցո ւմ էի ն տ ա րրեր շրջա ններից

եկա ծ կրոնի ո ւս ո ւց ի չն ե ր :

Ի վ ե ր ջ ո , իր գ ո ր ծ ո ւն ե ո ւթ յա ն հա նգրվա նը գտ ա վ Ք րիստ ոնեա կա ն Դ ա ստ իա ­

րա կությա ն և Ք ա ր ո զ չո ւթ յա ն Կ ենտ րոնը (Ք Դ Ք Կ ) , ո րն ս կ ս ե լ էր գ ո ր ծ ե լ դ ե ո և ս 19 9 1

թ վա կա նից, երջա նկա հիշա տ ա կ վ ա զ գ ե ն Ա Կ ա թողիկոսի օրոք:

Կ ենտ րոնի ա ռա ջին քա յլը ե ղ ա վ կ րոնի ո ւս ո ւցի չն ե ր ի պ ա տ րա ստ ումը' ո ւս ո ւ­

ցա ն ե լո վ Ա ս տ վա ծա բա ն ութ յո ւն , Տ ո ն ա գ ի տ ո ւթ յո ւն , Հ ա յ Ե կ ե ղ ե ց ո ւ պ ա տ մ ութ յուն և

ա յլ ա ռ ա րկա ներ: Երջա նկա հիշա տ ա կ Վ ա զգ ե ն Ա Կ ա թ ողիկոսից հա յրա պ ետ ա կա ն

օրհնա նք ստ ա նա լով' նրա նք գ ո ր ծ ի ա նցա ն կիրա կնօրյա դ պ ր ո ց ն ե ր ո ւմ և ա յս օր էլ

ի րեն ց ա ռ ա քելութ յո ւն ը շա ր ունա կ ո ւմ ե ն մ ե ր նորընտ իր Գ ա ր ե գ ի ն Ա Հա յրա պ ետ ի

հո վ ա ն ա վ ո ր ո ւթ յա մ բ:

Կ ենտ րոնի գ ո ր ծ ո ւն ե ո ւթ յա ն ա նդրա նիկ պ տ ուղ ները եղա ն կիրա կնօրյա դ պ ր ո ց­

ների բա ց ո ւմ ը : Թ ող չա փ ա զա նցութ յուն չթ վ ա , եթե ս կ զ բ ի հա մա ր (7 0 տ ա րվա

լռ ո ւթ յո ւն ի ց հետ ո) իրա կա ն հրա շք հա մա րենք կիրա կնօրյա վա ր ժա ր ա ններ ում

կա զմա կերպ վա ծ հա նդ ես ներ ը ն վի րվա ծ Հ ի ս ո ւս ի Ծ ն ն դ յա ն ն ո ւ Հա րո ւթ յա ն ը (ն ա և

Տ ե ր ո ւն ի մ յո ւս տ ո ների ն), հրա պ ա րա կա վ շա րա կա նների հ ն չե լը , բա րձրա ձա յն

ա ղոթքը: Ա մ ե ն մ ի հա նդ ես իսկա կա ն տ ոնի էր վ ե ր ա ծ վ ո ւմ : Ա նսպ ա սելի էր

ծն ո ղ ն ե ր ի հոսքը դ ե պ ի հ ո գ և ո ր վա րժա րա ն:

160 յ- յ - ս * ԱԶՍ՜ԻԱԾԻՆ 1 9 9 6

ք դ ք կ - ի անսպ ա սելի ձ ե ռ նա ր կ ո ւմ նե ր ից մ ե կ ը եղա վ դա սա վա նդմա ն ծրա գրերի

պ ա տ րաստ ումը' փ որձա ռու ո ւս ո ւցի չն ե ր ի կ ո ղ մ ի ց : Ի սկ դրա ն հա ջորդեց դա սա ­

գրքերի հրա տ ա րա կումը:Կենտրոնի գ ո ր ծ ո ւն ե ո ւթ յո ւն ը գնա լո վ ա վելի նկա տ ելի դ ա ր ձ ա վ , է ջմ ի ա ծ ն ո ւմ և.

Ե ր և ա ն ո ւմ ա ոա ջին հ ո գ և ո ր օջա խ ները հ ի մ նե լո ւց հետ ո նա հա մա րձա կորեն իր

գ ո ր ծը շա րունա կեց Ա րմ ա վիրի. Արտսւշատի, Ա պ ա րա նի և Մասիսի շր ջա ննե ր ո ւմ '

րնդգրկհյու) րա գմա թիվ ո ւս ո ւցի չն ե ր ի :

Կենտ րոնը, որ դ ե ռ և ս աշխ ա տ ա տ եղի է լ չո ւն ե ր , ա յս տ ե ղ -ա յն տ ե ղ հսւնգրվա -

նե լո վ , նա խ ա նձա խ նդիր էր իր ա շխ ա տ ա նքին, Ա վետ ա րա նի լո ւյս ն ո ւ ջե ր մ ութ յո ւնը

տ ա րա ծում էր Հա յոց ա շխ ա րհի տ ա րրեր ա ն կ յո ւն ն ե ր ը : Ի ս կ ա յդ լո ւ յս ն իրենց

հ ո գ ի ն ե ր ո ւմ պ ա հա ծ' ս ե ր նդ ե ս ե ր ո ւն դ ե ն փ ոխ ա նցո ւմ մ ա նո ւկն ե ր ը : Դ րա հա մար

Կ ենտ րոնը, գիտ ա կցելով գ ո ր ծ ի կ ա ր և ո ր ո ւթ յո ւն ը , ա մ ե նո ւր ե ք ' ա յլ շր ջա ն ն ե ր ո ւմ և ս

հ ի մ ն ե ց կիրա կնօրյա դ պ ր ո ցն ե ր , սր տ եղ մ ա նո ւկն երի բեր ա նից աղոթք է հ ն չո ւմ ա ո

Ա ստ վա ծ, և հ ն չո ւմ ա խ որժա լուր շա րա կա նը:

Ք Դ Ք Կ - ն շա ր ո ւն ա կ ո ւմ է գ ր ա ղ վ ե լ ո ւս ո ւց ի չն ե ր ի պ ա տ րա ստ մա մր' մոտ

ա պ ա գա յո ւմ հա նրա կրթա կա ն դ պ ր ո ց ն ե ր ո ւմ կրոն դ ա սա վա նդելու նպ ա տ ա կով:

Կենտ րոնի տ նօրեն Վ սւգգեն վ ր դ - Մ իրզա խ ա նյա նը, որը հա նդես եկա վ րա ցմա ն

պատմական պահ հա մա րեց մ ե ր օր ե ր ո ւմ նմա նատիպ հա ստ ա տ ությա ն

գ ո յո ւթ յո ւն ը : Մ ե ծ է լի նե լու Կենտ րոնի դ ե ր ը ' Ա վետ ա րա նի խոսքը ժ ո ղ ո վ ր դ ի ն

հա սցնելու և մա նուկների հ ո գ և ո ր պ ա հա նջները գ ոհա ցնելո ւ գ ո ր ծ ո ւ մ : Ն ա լիա ­հ ո ւյս է , ո ր Կենտ րոնը կ ծա ռ ա յի Ե կեղ եցու պ ա յծա ռա ցմա ն և Ա ստ ծու փ առքի

հա մա ր:

Տնօրենն իր երա խ տ ա գիտ ությա ն խ ոսքն ո ւղ ղ ե ց Ն ո ր ի ն Ս րբո ւթ յո ւն Գ ա ր եգի ն Ա

Հա յրա պ ետ ին' մ ե ծ ա ջա կցութ յա ն, հա յրա կա ն հոգա տ ա րութ յա ն և նոր մա սնա շենքի

վերա կա ռուցմա ն բա րերա րութ յա ն հա մա ր. Մայր Ա թ ո ռ ի վա րչա -կա ռա վա րչութ յա նը

խ ոսքով,

199Ճ Է&ՍԻՍԾՒՆ Ժ-ԺԱ 161

ե. պ ա շտ ոնեութ յա նը, «է լի տ ա -ա կ ց ի ո ն ե ր » շինա րա րա կա ն կա զմա կերպ ութ յա նը.

Հ ա յ Օ գնո ւթ յա ն Ֆ ո ն դ ի ն , Ե րկրա գործա կա ն ինստ իտ ուտ ի տ նօրի նութ յա նը, Ք Դ Ք Կ -

ի աշ]սատակազւքին, բո լո ր ի ն , ովքեր նպ ա ստ ել են. Կենտ րոնի կա յա ցմսւնը:

Հա ն դ ի ս ո ւթ յա ն ն , իր հա յրա պ ետա կա ն օրհնա նքն ո ւ պ ա տ գա մը բ ե ր ե ց Ա մ ե նա յն

Հ ա յո ց Կ ա թ ո ղ իկ ո ս ը : Ն ա հա յտ ն ե ց ի ր գ ո հ ո ւն ա կ ո ւթ յո ւն ը , որ է շ մ ի ս ւծ ն ո ւմ

ս տ ե ղ ծվ ո ւմ է նոր հնա րա վորութ յուն քա րոզչա կա ն աշխատանքի հա մա ր' հ ո ւս ա լո վ ,

որ շենքի բա ց ո ւմ ի ց հետ ո Կ ենտ րոնի գ ո ր ծ ո ւն ե ո ւթ յո ւն ը ա վելի կճոխ ա նա :

« Կրոնը կ ր ո ն կ դ ա ռ նա , ա պ ր ո ւմ և կ յա ն ք կ դ ա ռ նա , ե ր բ ո ւս ո ւց վ ի ժ ո ղ ո վ ր դ ի ն և

յո ւ ր ա ց վ ի ժ ո ղ ո վ ր դ ի կ ո ղ մ ի ց ' մա նուկ հա սա կից մ ի ն չ խ ո ր ծ ե ր ո ւթ յո ւն :

Ես ա ն հ ո ւն ո ր ե ն երջա նիկ ե մ , ո ր Մայր Ա թ ոռ Ս. է ջմ ի ա ծ ի ն ը , դ ե ռ և ս երջա նկա ­

հիշա տ ա կ ի մ ն ա խ ո ր դ ի ' Վ ա ղգե ն Ա Կա թողիկոսի կ ո ղ մ ի ց ն ա խ ա ձե ռ ն վ ա ծ,

ս կ զ բ ն ա վ ո ր վ ա ծ և հ ա ս տ ա տ վ ա ծ Ք ր ի ս տ ո ն ե ա կ ա ն Դ ա ս տ ի ա ր ա կ ո ւթ յա ն և

Ք ա ր ո զ չո ւթ յա ն Կ ենտ րոնին տ ա լիս է նոր թ ա փ , նոր ո ւ ժ և ո ւղ ղ ո ւթ յո ւն ո ւ լա յն ա ­

տ ա րա ծ գ ո ր ծ ո ւն ե ո ւթ յա ն հ ն ա ր ա վոր ո ւթ յո ւն :

Ե թե մ ե ր ժ ո ղ ո վ ր դ ի կյա նքը պիտի փ ո խ վի , ապա ա յն հ ո գ և ո ր բ ն ա գ ա վ ա ռ ո ւմ

պիտի փ ոխ վի, ի ս կ ա զգի բա ր ո յա կ ա ն ձկա րա գիրը ե ր և ո ւ մ է հ ո գ և ո ր ա րժեքների

գնա հա տ մա ն մ ե ջ » :

Վ եհա փ ա ռ Հա յրա պ ետ ը խ ոսքն ո ւղ ղ ե ց « ս ի ր ա ս ո ւն ա շա կերտ ներին» , որոն ց

ե ր գ ա ծ քա ղցրա լուր շա րա կա նների ո ւղ ե կ ց ո ւթ յա մ բ էր ը ն թ ա ն ո ւմ ՜ ղ ջ հա նդ ի ս ո ւ­

թ յո ւն ը : Բոլոր ներկա ները հ ո ւզ վ ա ծ է ի ն ' մ ա նուկներ ի շո ւր թ ե ր ի ց լս ե լո վ « Ուր ՛էխ

լե ր ը » , « Հ ր ա շա փ ա ռ ը » , « Է ջմ ի ա ծ ի ն ն ի Հ օ ր Է ն » , « Ե կ ե ղ ե ց ի ն հ ա յկ ա կ ա և յ, « Հ ա յր

մ ե ր ը » , « Մ ա ղ թ ե ր գ ը », ինչպ ես ն ա և ա զգա յին-հա յրենա սիրա կա ն ե ր գ ե ր :

« Ն րա նց ձա յնը ո չ մ ի ա յն ե ր կ ի ն ք հա սա վ, ա յլև մ եր նա հա տ ա կների ո ս կ ո ր ­

նե ր ին » , ասա ց Հա յրա պ ետ ը:

Հ ա յո ց Հովվա պ ետ ը չմ ո ռ ա ցա վ ն ա և ծԸ ո ղ ն ե ր ի ն , ո ր ո ն ց հ ո ր դ ո ր ե ց . « Կիրակի օրը

մա նուկն ո ւ ծն ո ղ ը պիտի լե ց ն ե ն ե կ ե ղ ե ց ի ն ' շ ն ո ր հ ի վ քրիստ ոնեա կա ն դ ւ ՚ւս տ ի ա ր ա -

կ ո ւթ յա ն » : Շ ա ր ո ւնա կ ելո վ խ ոսքը, Վեհա փառ. Հա յրա պ ետ ն ա սա ց. « .Ի մ գ նա հա ­

տանքի խ ո ս ք ն ե մ ո ւ ղ ղ ո ւ մ մ ե ր պ ե տ ո ւթ յա ն ն ե ր կ ա յա ց ո ւց ի չն ե ր ի ն , ո ր ո ն ք

ք ա ջա լե ր ո ւմ ե ն մ եր ա զգա յի ն ե կ ե ղ ե ցո ւ կ րո նա կա ն-դա ստ իա րա կչա կա ն ա ռա քելու­

թ յո ւ ն ը , ո ր ո վ հ ե տ և հ ա վ ա տ ո ւմ ե մ , թ ե ի ր ե ն ք Էլ հ ա վ ա տ ո ւմ ե ն , ո ր ա ռա նց

բա ր ո յա կ ա ն և հ ո գ և ո ր ա րժեքների մ ի ա զգ չ ի կա րող եր կ ա ր դ ի մ ա ն ա լ, և դ ր ա մ ե ջ

Է մ ե ր պ ետ ո ւթ յա ն ա կնկա լութ յունը մ ե ր Ե կ ե ղ ե ց ո ւց : Մ ե ն ք Էլ ս պ ա ս ո ւմ ե ն ք , ո ր մ եր

պ ետ ութ յա ն ներ կ ա յա ցուցիչն եր ը զո ր ա վ ի գ կ ա ն գ ն ե ն ա յս ս ո ւր բ գ ո ր ծ ի ն , ա զգա կերտ

և ա ռ ո ղ ջ գ ո ր ծ ի ն հ ո գ և ո ր և բա ր ո յա կ ա ն հի մ քե ր ի վ ր ա »:

Ա րա րողութ յա ն ա վա րտ ին Վ եհա փ ա ռը, գնա հա տ ա նքի խ ոսք ո ւղ ղ ե լո վ նա և

վ ա ր ի չ-տ ն օ ր ե ն ի ն , օգնա կա ն Հ ա յր Զ ա րեհին և մ յո ւս ա շխ ա տ ա կիցներին, հա նդ իս ա ­

վ որ կ ե ր պ ո վ բա ց ե ց Ք րիստ ոնեա կա ն Դ ա ստ իա րա կութ յա ն և Ք ա ր ո զ չո ւթ յա ն

Կ ենտ րոնի դ ո ն ե ր ը :

Սուսաննւս Մ Տոյա ն

162 с)--сН1 • ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1996

Ն .Ս .Օ .Տ .Տ . Գ Ա Ր Ե Գ Ի Ն Ա Վ Ե Հ Ա Փ Ա Ռ Հ Ա Յ Ր Ա Պ Ե Տ Ի Խ Ո Ս Ք Ը Ք Դ Ք Կ - Ի Բ Ա Ց Մ Ա Ն Ա Ռ Թ Ի Վ

Սի բ կ ի հոգևոր եղբայրներ, ես զգում եմ, որ այս պահը մեր գիտակ­ցության մեջ երկար պիտի տևի, պիտի մնա ոչ իբրև սոսկ հիշատակ, այչ պիտի դաոնա մի մղիչ ուժ, մի նոր գրգիո' դեպի նոր հորիզոններ գնալու մեր հիմնական առարկության մեջ, որ է՛ կյանքն ապրկ քրիստոնեական հավատքի հրամայականի, ուսուցումների առաջնորդությամբ:

Կյանքը մերը չէ, կյանքն ԱստՏունն է, որ տրվում է մեզ իբրև շնորհք, և մեր պարտքն է՝ կյանքն արժևորեէ այն գաղափարով և նպատակով, որ Աստված տվեչ է այդ կյանքին: Այդ արվեստը սովորելու դպրոցն է Եկե­ղեցին, և նրա գործունեությունը մասնաճյուղերն են այդ հիմնական դպրոցի, որի ուսուցիչս Երկնային Վարդապետն Ինքն է ' Հիսուս Քրիստոս:

Կրոնը կրոն կդաոնա, ապրում և կյանք կդաոնա, երբ ուսուցվի ժողովրդին և յուրացվի ժողովրդի կողմից' մանուկ հասակից մինչ խոր ծերություն:

Ես անհունորեն Երջանիկ եմ, որ Մայր Աթոռ Ս. էջմիածինը, դեռևս երջանկահիշատակ իմ նախորդի' Վազգեն Ա Կաթողիկոսի կողմից նա­խաձեռնված, սկզբնավորված և հաստատված Քրիստոնեական Դաս­տիարակության և Քարոզչության Կենտրոնին տայիս է նոր թավ), նոր ուժ ու ուղղություն ե Լայնատարած գործունեության հնարավորություն:

Ես անցկ Եմ այս ճանապարհով, հաճախ գնացեյ Գայանեի վանք: Այս շենքն այստեղ գյուղատնտեսության պատկանող մի շենք էր' ամող, անգործ և անիմաստ: Բոլոր շենքերն այդպես են, Եթե կյանքով չսնուցվեն: Քարն т ապակին պիտի փոշիանան, բա յց նրանց օգտա­գործումը մարդկային արժեքների տարածում է, կյանքի երջանկության գաղտնիքներին հասնկու ճամփորդություն: Այդ է, որ արժևորում է շենքերը, որոնք կաոուցվեյ ու կառուցվում են, նորոգվում են նպատակի համար: Դադարենք այլևս մեր շենքերին նայ Ել որպես հուշարձանների: Այս շենքը արժևորեցեք, ձեր գործին նոր երանգ, նոր ալիք հաղորդեցեք:

Եթե մեր ժողովրդի հոգին պիտի փոխվի, մեր ազատ և անկախ հանրապետության այս շրջանում, այս մարզում պիտի փոխվի, հատկապես որ մենք այյևս մեր անցյալի ժառանգությամբ մխիթարվող, մենք մեզ գոհացնող ժողովուրդ չենք: Մենք դեպի առաջ գնացող ժողովուրդ Ենք' ներկան արժևորկով ե ապագան կաոուցեշով ներկայի միջից ձեոք բերված գործունեությամբ: Այս է, իմ հասկացողությամբ, մեր նոր Հայաստանի, մեր նորոգված ժողովրդի կենսափիլիսոփայությունը, եթե հավատարիմ ենք մեր հայրեյւին:

Իմ գնահատանքի խոսքն Եմ ուղղում մեր Քրիստոնեական Կենտրոնի տնօրենին, որ լծված է այս գործին'իր օգնականների հետ միասին, լինեն նրանք վարդապետ թե քահանա, սարկավագ թե ուսուցիչ:

Սիրելիներ, ավկի լավ է մեկ մոմ վառեէ կամ դառ նայ, քա ն ողջ

1996 ԱՋՍ՜հԱԾԻՆ Ժ-ԺԱ 163

կյանքում մթությունն անիծեչ: Մթությունը անիծեյով չի փարատվի, այլ ամեն մեկի կողմից մի մոմ վառելով մթությունը կփարատվի մեր կյանքից: Դրան է կոչված Քրիստոնեական Դաստիարակության և Քարոզչության Կենտրոնը:

Իմ գնահատանքի խոսքն եմ ուղղում մեր պետության ներկայա­ցուցիչներին, որոնք քաջաւերում են մեր ազգային Եկեղեցու կրոնական- դաստիարակչական առաքելությունը, որովհետև հավատում եմ, թե իրենք էլ հավատում են, որ առանց բարոյական և հոգևոր արժեքների մի ազգ չի կարող երկար դիմանալ, և դրա մեջ է մեր պետության ակնկա- լությունը մեր Եկեղեցուց: Մենք կ սպասում ենք, որ մեր պետության ներկայացուցիչներն կ զորավիգ կանգնեն այս սուրբ գործին, ազգա- կերտ և առողջ գործին, հոգևոր և բարոյական հիմքերի վրա:

Վերջապես ես ուզում եմ իմ խոսքն ուղղել մեր սիրասուն աշակերտ­ներին: Դուք մի փոքրիկ խումբ եք' հազարավորների միջից ընտրված և այստեղ հավաքված: Անուշ երգեցիք «.Հրաշափառ», «Ուրախ լեր Սուրբ եկեղեցի», «.էջմիածինն ի Հ օր է» շարականները: Ձեր մեղմ ու անուշիկ ձայնը մինչև երկինք հասավ, և ես զգացի, որ Աստված լսեց ձեր ձայնը, որը ոչ միայն դեպի երկինք հասավ, այշև այս վանքի բակում թաղված հոգևորականների ոսկորները շունչ առան ձեր ձայնով: Ձեզ համար են այս բոլոր զոհողությունները, որոնք, վստահ Եմ, որ պիտի հասնեն իրենց նպատակին:

Իմ խոսքն ուղղում եմ ծնողներին, ձեր զավակների կյանքը ձեր կյանքն է, և որքան նրանց կյանքը ձեզ երջանկություն կբերի, այնքան երջանիկ կլինեք ձեր կյանքում:

Ծնողը ոչ թե երեխային պիտի ուղարկի Եկեղեցի, այլ ձեռքից պիտի բոնի և տանի: Դուք եղեք իմ թարգմանները: Եկեղեցին մենք ենք' բոէորիս գործակցությամբ, հետևաբար, տարածեք այս գաղափարը և կիրակի օրը ձեր կյանքում դատարկության օրերի չվերածեք, այլ հոգևոր լեցուն օրերի:

Կենտրոնի բացման առիթով իմ շնորհակալությունն եմ հայտնում այն անձերին ու հաստատություններին, որոնք իրենց մասնակցությունը բերեցին շենքի վերանորոգմանը, այդ թվում' Լոս-Անջ կեսի Լին սի հաս­տատությանը, նաև' Հայ Ավետարանչական Եկեղեցուն:

Նյութը հոգիացնենք և իմաստը արժևորենք:

164 Ժ-ԺԱ ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1996

Ք Ր Ի Ս Տ Ո Ն Ե Ա Կ Ա Ն Դ Ա Ս Տ Ի Ա Ր Ա Կ Ո Ւ Թ Յ Ա Ն

Օ Ր Վ Ա Ն Ն Վ Ի Ր Վ Ա Ծ Հ Ա Ն Դ Ի Ս Ո Ւ Թ Յ Ո Ւ Ն

Մ Ա Յ Ր Ա Թ Ո Ռ Ս . Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ն Ո Ի Մ

«.Գ ն ա ցեք , ա շա կերտ դ ա ր ձ ր ե ք բ ո լո ր ա զ գ ե ր ի ն » ;

(Մ Ա Տ Թ . Ւ Ը 1 9 )

« Եւ մ ե զ վի ն ա կ վ ե ց Բ ա ր դ ո ւղ ի մ ե ո ս ա ռա ք/ա լը» ;

(Մ . Ի Ո Ր Ե Ն Ա 8 Ւ )

Ք րիստ ոսի 1 2 ա ռա քյա լներից Ս. Թ ա դեոսն ո ւ Ա. Բ ա ր դ ո ս լի մ ե ո ս ը եկա ն Հա յա ստ ա ն' կա տ ա րելու ի ր ե ն ց Վ ա րդա պ ետ ի երկնա ռա ք պ ա տ գա մը' «ա շա կե ր տ ե ւո ւ զ հ ե բա ն ո ս ս » : Բհրեցին Լ ո ւ յս ը Կ ենա ց, ճ շմ ա ր տ ո ւթ յո ւն ն Ա վետ ա րա նի, նահա­տ ա կվեցին' իրենց հավատքով դ ն ե լո վ Ե կ ե ղ ե ցո ւ հիմնա քա րը:

Ա յս տարվա տ ո նա ցո ւյցո վ մ ե ր Ե կ ե ղ ե ցո ւ ա ռա ջին երա խ տ ա վորների' Ս . Թսւ-

դ ե ո ս և Ս. Բ ա ր դո ւղ ի մ եո ս ա ռա քյա լների հիշա տ ա կին հ ն վի ր վա ծ ն ո յե մ բե ր ի 3 0 - ը :Վ եհա փ ա ռ Հա յրա պ ետ ի բա րեհա ն տ նօր ի ն ութ յա մ բ, 1 9 9 5 թ . ֊ի ց ս կ ս յա լ, ա վա ն­

դ ո ւ յթ դա րձա վ Հ ա յո ց ա ռա ջին լուսա վորիչ ա ռա քհլոց հիշա տ ա կի օրը նսւնաչել որպ ես Ք րիստ ոնեա կա ն Դ ա ստ իա րա կությա ն к Կ րթ ութ յա ն Օ ր: Ա յդ օրը Հա յա ս ­տ ա նի տ ա րբեր շրջա նների կ րոնի ո ւս ո ւցի չնե ր էին ե կ ե լ հ ո գ և ո ր ս ն ո ւն դ ստ ա նա լու

к ա յն փ ոխ ա նցելու ի ր ենց ս իրելի սա ներ ին:Ա յդ օրը հա վա տ ա ցյա լների խ ո ւռ ն ե ր ա մ բ ա զ մ ո ւթ յո ւն ը ա պ րում Էր Ս ուրբ

Պատարագի հ ո գ ե հ ո ւ յզ ա ղոթքներով և ե ր գ ե ր ո վ : Օրվա պ ա տ ա րա գիչը Ո ւկրաինա յի

Հա յո ց թ եմ ի Ա ռա ջնոր դ հո գե շն ո ր հ Տ . Ն ա թա ն ծ . վ ր դ - Հո վհա ննի ս յա ն ն Է ր : Օրվա քա րոզի ն յութ ը Հա յ Ե կ ե ղ ե ցո ւ հի մ ն ա դ ի ր նե ր ի մա սին Էր, ովքեր «ց ա ն ե ց ի ն ա ոա ջին

ս երմերը և ո ռ ո գ ե ց ի ն ի ր ե ն ց ա ր յա մ բ » :Պատարագն ա վա րտ վել Է ր , սա կա յն հա ղորդվողների հ ո ծ շարքը չէր ս պ ա ռ վ ո ւմ ,

հավատավոր ժ ող ո վ ո ւր դը ե կ ե լ էր նա շա կելու ս ր բ ո ւթ յո ւն ը ' հա ղ ո ր դ վ ե լո վ Տիր ոջ

Մ ա րմնի և Ա րյա ն խ որհրդին:Հա վա րտ Ս. Պ ա տ ա րա գի, Վ եհա րա նի հ ա ն դ ի ս ո ւթ յո ւն նե ր ի դ ա հ լի ն ո ւմ , Ա մ ե նա յն

Հա յո ց Կ ա թողիկոս Գ ա րեգին Ա -ի նա խ ա գա հ ո ւթ յա մ բ, տ եղի ո ւն ե ց ա վ հսւմա ժողով-

հա նդ ի ս ո ւթ յո ւն ' նվի րվա ծ Ք րիստ ոնեա կա ն Դ ա ստ իա րա կությա ն և Կ րթությա ն

Հա նդ իսո ւթ յա նը ներկա էին Ս րբա զա ն հ ա յր ե ր , վա րդա պ ետ ներ, ա բեղ ա ներ ,

սա րկա վա գներ, կ րոնի ո ւս ո ւց ի չն ե ր ' է ջ մ ի ա ծ ն ի ց , Ե ր և ա ն ի ց , Ա ր մ ա վ ի ր ի ց , Մ ա սիսից, Ա րտ ա շա տ ից, ինչպ ես և հեռա վոր շր ջա նների ց ' Ա պ ա րա ն, Գ ո ր ի ս , Գ յո ւմ ր ի , Ա բթ ի կ :

Տերունա կա ն աղոթքից հետ ո հա վա քվա ծներին բա ցմա ն խ ոսքով դ ի մ ե լո վ Ս. էջմ ի ա ծ ն ի Ք Դ Ք Կ - ի փ ոխ տ նօրեն հո գե շնո ր հ Տ . Տա ր ե հ ա ր դ . Կ ա բա ղյա նն ա սա ց. « Հ ո գ և ո ր դա ստ իա րա կութ յունը պ իտ ի ս կ ս ե լ ա մ ենա վ ա ղ տ ա ր իքից: Ա նժխ տ ելի է

ա յն ի ր ո ղ ո ւթ յո ւն ը , որ ժ ո ղ ո վ ր դ ի ինքնութ յա ն' ա զգա պ ա հպ ա նությա ն և ա զգա յին

դ ի մ ա գ ծի ձևա վորմա ն ա ոա ջին օրրա նը դպ րո ցն է :Պատահական չ է , որ դ ա րեր շա րունա կ հա յոց դպ րո ցներ ը գ ո ր ծ ե լ ե ն ա զգա պ ա հ­

պան ա մ ենա հուսա լի ո ւժ ի հովա նա վորութ յա ն ներքո: Ա յդ ո ւժ ը Հա յ Ա ռա քելակա ն

Ս ուրբ Ե կեղ եցին է , որի սպ ա սա վորները ե ղ ե լ ե ն ն ա և հա յոց ա ոա ջին ո ւս ո ւց ի չն ե ր ը : Մ ենք և ս , ս իրելի ո ւս ո ւց ի չն ե ր , ա յդ սրբա զա ն գ ո ր ծ ի ն ենք կ ո չվ ա ծ: Ո ւսուցի չը ոչ

1996 ԱՋՄՒԱԾհՆ Ժ-ԺԱ 165

տ ա ռա նա նա չությա ն դա սեր պետ ք է տա ո ւ գիտ ելիքներ ո ւս ո ւց ա ն ի , ա յլ նա և

իր սա նի հ ո գ և ո ր ա շխ ա րհն ա յնպ ես, որ նա վա ղը դա ոնա իր ժ ո ղ ո վ ր դ ի ,

իր ե կ ե ղ ե ց ո ւ հա վա տ ա վոր զա վա կը ' հա մ ա մ ա րդկա յին ս իր ո ու գթա սրտ ութ յա ն կ ր ո ղ ը : Ա յդ ո գ ո վ դա ստ իա րա կեցին ի ր ե ն ց ա շա կերտ ներին հա յոց մ ե ծ ա գ ո ւ յն ո ւս ո ւցի չնե ր ը ' Մ եսրոպ Մ ա շտ ոցը, Սահակ Պ ա րթ և ը , Մ սվսես խ որենսւ- ց ի ն , Ն ե ր ս ե ս Շ նորհա լին և ո ւր ի շն ե ր : Հ ա յ դ պ րոցի ա յսօրվա ո ւս ո ւց ի չը պիտի շա րունա կի նրա նց բա րի ա վա նդները ո ւ դա ոնա հա յ դ պ րոցի հ ե ն ա ս յո ւն ը :

Ա յսօր վ ե ր ա գ տ ն ո ւմ ենք պա տմակա ն ա ն ց յա լը : Դ պ րոցն ո ւ Ե կեղեցին վերա ­կ ա ն գ ն ո ւմ ե ն ա յն ա ղ երս ները, ո ր ո վ կա պ վա ծ ե ն ե ղ ե լ դա րեր շա ր ո ւն ա կ : Ա յդ գ ո ր ծ ի նվի րյա լները ն ա և մ ե ն ք պետ ք է լի ն ե ն ք և մ ի շտ գիտ ա կ ցենք, որ հա յոց

դպ ր ո ցի և Հ ա յո ց Ե կ ե ղ ե ց ո ւ նպ ատ ա կը մ ե կ ն է ' կ ր թ ե լ և դա ստ իա րա կել մ ե ր նա խա - հա յրերի ա վա նդ ներին հա վա տ ա րիմ ս ե ր ո ւն դ ' ա ստ վա ծա վա խ , գ ր ա գ ե տ , հ ա յր ե- նա սեր և եկեղեցա սեր նոր ս ե ր ո ւ ն դ » :

« Մայր Եկեղեցու առաքելությունը արդի հայ ընտանիքի և մատաղ սերնդի քրիստոնեական դաստիարակության գործում» թ եմ ա յի ն էր նվի ր վա ծ հ ո գ ե շն ո ր հ Տ .

Տա ր և ա բեղա Հա կոբյա նի ո ւս ա նե լի դ ա ս ա խ ո ս ո ւբ յո ւն ը , ո ր ո ւմ Հ ա յր Ս ուրբն ի

մա սնա վորի ա սա ց. «Ք ր ի ս տ ո ն ե ո ւթ յո ւն ը գործնա կա նորեն մ ե զ կ ս ո ր վ հ ցն ե , թե երիտ ա սա րդի կ յա նքը ա նընդհա տ սւնումի և կա զմա կերպ ումի շրջա նի մ ե ջ է , ո ւր երիտ ա սա րդը ինքն իրեն հա րց կո ւտ ա . ո ՞վ ե մ ե ս , ո ւր կ ե ՞ կ ո ւգ ա մ , ի ՞ն չ կ ը ն ե մ և

ո ՞ւր պ իտ ի ե ր թ ա մ : Ա հա կրոնա կա ն հ ա ր ց ո ւմ ն հ ր ո լ տարափ մ ը ն է , ո ր կմտ ա հոգե նա և հայ երիտ ա սա րդին, ո ր ո վ կ դ ի մ ե գիտ ութ յա ն դ պ ր ո ց ի ն , սա կա յն գ իտ ո ւթ յա ն

պա շարը և անոր լի ո ւթ յո ւն ը չի կրնա ր կ ա զ մ ե լ ա նոր նկա րա գիրը, չի կրնա ր տալ բա րոյա կա ն օրինա ց սեր տ ո ւմ ը ո ւ թա փ ա նցումը ա նոր հ ո գ ի ե ն ն ե ր ս : Ե րիտ ա սա րդ նոր ս ե ր ո ւն դ ը կ դ ի մ ե .տ ա ր բեր նա նա պ ա րհներուն, բ ա յց մ իա կ նա նա պ ա րհը

Ե կեղ եցին է : Ո րովհետ և Ե կեղ եցի ն ո 'չ քա րեղեն հա ստ ա տ ություն է , ո ՞չ դա վա նա նք

է , ո 'չ նվի րա պ ետ ութ յուն է , սա կա յն ա յս բո լո ր ա րտ ա հա յտ ութ յունները ունե նա լով հ ա ն դ ե ր ձ , ա ն ա մ ե ն բա նե ո ւ ա մ ե ն ինչե վե ր կ յա ն ք է , նա նապ արհ է դ ե պ ի նշմ ա ր -

տ ո ւթ յո ւն , նա նա պ ա րհ է դեպ ի ե ր ա ն ո ւթ յո ւն , ան ո գ ի է և ա ռա քելո ւթ յո ւն է նոր ս ե ր ո ւն դ ի կրոնա բա րոյա կա ն դա ստ իա րա կությա ն հա մա ր : Ահա թ ե ի ն չո ւ Հա յոց

Ե կեղ եցին իր պ ա տ մությա ն ա ոա ջին իսկ օրեն կրոնա բա րոյա կա ն դա ստ իա րա ­

կ ո ւթ յո ւն ը լա յն ի մ ա ս տ ո վ դ ա ր ձ ո ւց ի ր հ ի մ ն ա կ ա ն նպ ա տ ա կա կետ ը բ ո լո ր

ժա մ ա նա կն երուն : Ա յս օր հա յ կ յա ն քեն ներս երիտ ա սա րդներ կ գա ն գ ա տ ի ն , թե

ա շխ ա րհը փ ոխ վա ծ է , թ է Ա ստ վա ծ ա նոնց չի բա վա րա րեր , Ա ստ վա ծ չա րերը չի

պ ա տ ժեր ո ւ ա րդա րները չի պա շտպ աներ ո ւ վա րձա տ րեր: Ի ՜ն չ կա րն մ տ ա ծո­ղ ո ւթ յո ւն ո ւ խ ելա կո րո ւյս հա վա տ ք: Ա յո ', ա շխ ա րհը փ ոխ վա ծ է , բա յց Ա ստ վա ծ ու

Ե կե ղ ե ցվ ո ա ռա քելութ յունը չ է փ ոխ վա ծ, ա յլ մա րդն է փ ոխ վա ծ, ո ր ո վ հ ե տ և նա չունի

կ ր ո ն ա -հ ո գ և ո ր ի դ ե ա լ, կ յա նքի նպ ա տ ա կ, ա ստ վա ծա մերձ ա ռա քելութ յա ն տ եսիլք ո ւ

երկնա յին կ ո չո ւմ ի գ ի տ ա կ ցո ւթ յո ւն : Ա յս բոլոր հ ո գ և ո ր պ տ ո ւղ ներ ը մ ե ր երիտ ա - ս ա րդ նե րո ւ հ ո գ ի ե ն ներս մուտ ք կ գ ո ր ծ ե Ե կեղեցիի ն ա մ բո վ :

Ա յս օ ր , ե ր բ մ ե ն ք կո գեկո չեն ք սւոաք)սղներու հիշա տ ա կը, ա յն մ ե զ ա ն գ ա մ մ ը և ս

կ ա ոա ջնոր դի էա կա ն որո շ նշմ ա ր տ ո ւթ ո ւնն ե ր ո ւ, որոնք սերտ կապ ո ւն ի ն մ ե ր մա տ ա ղ ս ե ր ո ւն դ ի կրոնա բա րոյա կա ն դա ստ իա րա կութ յա ն հետ :

Ա / Կրոնա բա րոյա կա ն դա ստ իա րա կութ յունը երիտ ա սա րդ մա տ ա ղ ս ե ր ո ւն դ ի ն ու

հա յ ընտ ա նիքին զ ո ր ե ղ գի տ ա կ ցո ւթ յո ւն կո ւտ ա , թե քրիտ ոնեա կա ն կ րոնը ո ւն ի իր

մ ե ջ հ ո գ և ո ր բա րիքներ՝ հ ո ւ յս , ս ե ր , խ ա ղա ղո ւթ յուն , ա ր դ ա ր ո ւթ յո ւն , նշմ ա ր -

տ ո ւթ յո ւն ' հա նդեպ մա րդոց և ա շխ ա րհին:

166 յ--ԺԱ ԱՋՍ՜ԻԱԾՒՆ 1 9 9 6

Р / Կրոնաբարոյակսւն դա ստ իա րա կությունը կկերտ ե տիպար ո ւ օրինա կելի ա նձեր մա րդկա յին ո ւ հա սարակական ընկերութ յա ն հսււքար: Ք ր ի ս տ ո ն ե ո ւթ յո ւն ը երիտ ա սա րդին կսորվեցնե ինչպ ես նա նչնա լ իր պ ա րտ ա վորոլթ յո լնները հսւնդեւգ իր նւքսւններուն: Յուրա քա նչյուր երիտ ա սա րդ, որ ունի Ա սսա ւծո պ ա տ կերը ո ւ նմ՜ա­ն ո ւթ յո ւն ը , նյութա կա ն և բա րոյա կա ն պ ա րտ ա վորություններ ո ւն ի իր ընտ ա նիքին, իր բա րեկա մ՛ին, իր Ե կե դ ե ցվ ո ւյն և իր հա յրենիքին:

Գ / Կրոնա րա րոյա կա ն պ ա րզ ո ւ ա ռ ո ղ ջ դա ստ իա րա կութ յունը երիտ ա սա րդին մ ե ջ պիտի հիւքնե ազգապահպանմ՛ան զո ր ե ղ դ ի մ ա գ ի ծ ը ո ւ ն ա և կրոնա կա ն ս ր բո ւթ յա նց գիտ ա կցյա լ շտ եմա րա նը, ո ր ո ւն մ ե ջ կ գ տ ն վ ի հա յա շեն ընտ ա նիքը, վա սնզի քրիստ ոնեական կյա նքի ա ռա քին ութ յուններով տ ոգո րվ ա ծ հա յ ընտ ա նիքը գլխ ա վոր ա զդա կներեն մ ի ն է ա զգա յին մ ի ո ւթ յա ն ո ւ ա զգա յի ն հա րա տ ևութ յա ն ա ռհա վետ : Հա յ ա զգի գ ո յո ւթ յա ն , զորութ յա ն ո ւ ս տ ե ղ ծա գ ո ր ծ կ յա նքի հի մ ն ա ­խ արիսխ ը ո ւ հա վերժութ յա ն ա զդա կը քրիստ ոնյա հա յ ընտ ա նիքն է , որ յո ւ ր երդիքի

տակ կծլի ո ւ կծլա րձա կի ա նկեղծ հա յրենա սիրութ յա ն տ եսիլքը:Դ / Կրոնական դա ստ իա րա կությունը ա րդի հայ ընտ ա նիքին ո ւ մա տ ա ղ ս ե ր ո ւն ­

դ ի ն կուտ ա ա յն Տշմ ա ր տ ութ յո ւնը , թե Հա յա ստ ա նյա յց Ե կեղեցվո ա ռա քելութ յունը հավատքի տ ա րա ծումն հ կենդա նի խ ոսքով և ս տ ե ղ ծա գ ո ր ծ կ յա ն ք ո վ , ո ր ո վ հ ե տ և

հավատքը կ յա ն ք է ո ւ կ յա նքը գ ո ր ծ և ա ոա նց ս տ եղծա գոր ծ աշխատա նքի հավատքը մ ե ռ ա ծ է , ինչպ ես կըսե Հա կոբոս ա ռա քյա լը. «.Եղբայրնե՛րս, ի՜նչ օգուտ այն մար­դուն, որ կըսե, թե հավատք ունի, երբ որ հավատքին արտահայտությունը գործեր չունի, որովհետև հավատքը աոանձին' աոանց գործելու մեռած է»: /Հ ա կ . В 1 4 -

1 7 / :է / Հա յ Ե կեղեցվո ա ռա քելութ յունը հայ ընտ ա նիքին ո ւ երիտ ա սա րդ ս եր ո ւնդ ի

դա ստ իա րա կությա ն հա մա ր կնշա նա կե հա յո ւն ա մրորեն ո ւ ա նքա կտ ելիորեն կա պ ել հ ո գ և ո ր իր հա յր ենիքին: Ա յո ', Հ ա յ Ե կեղ եցի ն մ ե ր ժ ո ղ ո վ ր դ ի հա մա ր եղա վ

փ րկությա ն և խ ա ղա ղությա ն նա վա հա նգիստ , ե ղ ա վ Ն ո յա ն տ ա պ ա ն, ան դա րձա վ ո գ ե ղ ե ն ս ա ն դ ուղք, վ ա հ ա ն Թ եքեյա նի խ ոսքերո վ ղ ե պ ի երկինք բա րցրա ցնող

գա ղտ նի ճա մբա , որ 2 0 0 0 տ ա րիներ շա րունա կ իր զա վա կները ա ո ա ջնո ր դեց ղեպ ի Ա ստ վա ծնա նա չում :

Զ / Հ ա յ Ե կեղեցվո ա ռա քելութ յունը ո ւն ի ն ա և ա զգա յին նկա րա գիր, ո րո վ հ ե տ և

հայ ժ ո ղ ով ր դ ի հա մար Հ ա յ Ե կեղեցի ն հա ց ո ւ ջո ւր է իր կ յա նքի հա րա տ ևութ յա ն հա մա ր, ո ր ո վ հ ե տ և Հա յ Ե կեղեցին իր ա զգա յին պ ա տ կա նելությա ն ո գ ի ո վ , լե զ վ ո վ , երա ժշտ ությա մբ և Տա րտ ա րա պ ետ ությա մր կկսւզմե ա մ բո ղ ջո ւթ յո ւն ը հա յ ա զ գ ի ն :

2 ի կրնա ր ըլլա լ Հա յ Ե կեղեցի ա ոա նց հա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի և կա րելի չ է հա յ ժ ո ղ ո վ ո ւր դ ա ոա նց Հա յ Ե կ ե ղ ե ց ի ի » :

Բա նա խ ոսությունից հետ ո ո ւս ո ւցի չն երը մ ե ծ ո գ և ո ր ո ւթ յա մ բ ե ր գ ե ց ի ն « էջմիա­ծինն ի Հօրէ» շա րա կա նը, ո ր ից հետ ո « Քրիստոնեական բարոյականությունը և արդի հասարակական պատասխանատվությունը» թ ե մ ա յո վ բա նա խ ո ս ո ւթ յա ն

հրա վիր վեց Ք Դ Ք Կ - ի վ ա ր իչ-տ ն օրե ն Տ . վ ա զ գ ե ն վա րդա պ ետ Մ իրզա խ ա նյա նը՝ ա ռա նձնա կի շե շտ ե լո վ . «Ք ր ի ս տ ո ն ե ո ւթ յո ւն ը մա րմնա վորմա ն կրոն է և բ խ ո ւմ է ա յն ս կ զ բո ւն ք ի ց , որ Ա ստ վա ծ մ ա րդ դա ր ձա վ, ա պ րեց մա րդկա նց մ ե ջ ' դա ոն ա լո վ ա յս ա շխ ա րհի քաղաքացի և մա րդկա յին հա սա րա կությա ն ա ն դ ա մ : 2 0 0 0 թ ^ ի մոտ ա լուտ Մ եծ տ ա րեդա րձը բոլոր քրիստ ոնյա ներին պ ա րտ ա վորեցնում է նոր,

ա վելի խ որը վերա իմա ստ ա վորմա ն. « Քանի որ Աստուած այնպես սիրեց աշխարհը, որ մինչև իսկ իր Միածին Որդուն տուեց, որպէս զի, ով նրան հավատում է։ չկորչի, այլ ընդունի յաւիտենական կեանքը» (Ց ո վ հ . Գ 16):

1996

է

ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ժ-ԺԱ 167

Ք ր իս տ ոն յա ն ե ր ն ա վետ ա րա նա կա ն ա ռա քելությա մ՛բ գիտ ա կցում՛ ե ն ի ր ենց

պ ա տ ա սխ ա նա տ վությունը աշխարհի к հա տկա պես հա սարա կա կա ն կ յա նքի հա ն­դ ե պ . որպ ես ա ղ բյո ւր к օրինա կ ունենա լով Ք ր ի ս տ ո ս ի ն : Հ ի ս ո ւս ի ա ռա քելությա ն մ ե ջ քրիստ ոնյա ները գ տ ն ո ւմ ե ն ի րեն ց ա ռա քելությա ն հա ստ ա տ ումը:

Ա ռա քելութ յա ն իմա ստ ը նախ к ա ռա ջ ա յն Է. որ Ք րիս տ ո ս ի ն խ ոստ ովա նողները չկ ո ր ցնե ն իր ենց ն ո ւյն ո ւթ յո ւն ը Մ ա րդա ցյա լ Ա ստ ծու հ ե տ . մ նա ն Ա ստ ծու ո ր դի ն ե ր ' Հի ս ո ւսի օրին ա կով:

Ա շխ ա ր հո ւմ քրիստ ոնյա ները բա խ վ ո ւմ են ն ո ւյն դ ժ վ ա ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ն , ինչին ա նհա վա տ ները: Սակայն քրիստ ոնյա ները փ ո րձ ո ւմ են դր ա ն ք լո ւծ ե լ ե կ ե ղ ե ց ո ւ

ուս մ ունքի к Ք ր իս տ ոս ի նկա տ մա մբ հավատի լո ւյս ի ներքո' օգ ն ո ւթ յո ւն խ ն դ ր ե լո վ Ա ս տ ծ ո ւց : Ո ւստ ի, ե կ ե ղ ե ց ի ն , որ դ ա վա ն ո ւմ Է մ ա ր դ ո ւ բա ր ձ ր ա գ ո ւյն կ ո չո ւմ ը , ե լնե լո վ քրիստ ոնեա կա ն բա րոյա կա նութ յա ն ս կ զ բ ո ւն ք ն ե ր ի ց , ա նվերա պ ա հորեն գ ո ր ծ ո ւն մ ա սն ա կցութ յուն Է բ ե ր ո ւմ հա սարա կա կա ն կ յա նքի կա րգա վորմա ն գ ո ր ­

ծ ո ւ մ : Ղ եկա վա րվելով Ք րիստ ոսի կ ո ղ մ ի ց ' ա ռա ջա րկում Է մա րդկա յին ցեղ ի ն

ա նկեղծ հա մ ա գո ր ծա կցո ւթ յուն հա մընդհա նուր ե ղ բա յր ո ւթ յո ւն ս տ ե ղ ծե լո ւ նպա­տ ա կ ո վ : Ա յս դ ե պ քո ւմ մա րդկա յին կ յա ն ք ո ւմ կ ա ր և ո ր վ ո ւմ են հ ե տ և յա լ կ ե տ ե ր ը .

1. Հասարակական կյանքի դժվարությունների նկատմամբ քրիստոնյաների պատասխանատվության անհրաժեշտությունը:2. Աշխարհի նկատմամբ քրիստոնյաների դիրքը:3. Քրիստոնեական Լույսի ներքո աշխարհի համար Լիարժեք պատասխա­նատվություն:

Ա յս կետ ն ո ւն ի ն ա և իր ենթա կետ երը .ա / Հոգատարություն անձի Լիարժեք զարգացման համար բ / Աշխարհում մարդու ակտիվության հասարակական տեսանկյունը, գ / Աշխարհի քրիստոնեացումն ու ավետարանացումը:

4. Քրիստոնեական հույսի ոգով:Վ երջա պ ես, քրիստ ոնյա ները, հա մերա շխ ն ե ր գրա վվե լո վ ա շխ ա րհի ստ եղծմա ն

գ ո ր ծ ը ն թ ա ցո ւմ և տ ա րա ծելով մա րդկա նց մ ի ջ և հա մ ը նդ հ ա նո ւր ե ղ բա յր ո ւթ յա ն գա ղա փ ա րը, ի նկա տ ի ո ւն ե ն ո չ մ ի ա յն մա րդկա յին բն ո ւթ յա ն քաղաքացիական

բ ն ո ւ յթ ը , ա յլ շ ե շտ ո ւմ ե ն ն ա և , որ գուտ եղ բա յրա կ ա ն հա ր ա բե ր ո ւթ յո ւննե ր ը մա րդկա նց մ ի ջ և նա խ ա տ եսում ե ն երա նելի կ յա ն ք , ա յսինքն մ ի ո ւթ յո ւն Ք ր ի ս տ ո ս ի

հ ե տ : Ա շխ ա րհի քրիստ ոնեա կա ն ը մ բ ռ ն ո ւմ ը , որպ ես Ա րա րչի պ ա ր գ և , դ ա ո ն ո ւմ Է

կ ո չո ւմ բո լո ր քրիստ ոնյա ների հա մա ր: Ուստի Ք ր ի ս տ ո ս ի բ ո լո ր հ ե տ և ո ր դ ն ե ր ը պետք Է կա րողա նա ն հա ղթ ա հա րել ա շխ ա րհի նկա տ մա մբ ե ր կ ո ւ բա ցա սա կա ն

հ ա կ ո ւմ ն ե ր , մ ի կ ո ղ մ ի ց ' պետ ք հ հա ղթա հա րեն մ ա ր դ ո ւ կ յա ն ք ի ' Ա ստ ծո ւց գուրկ

լի ն ե լո ւ գ ա յթ ա կ ղ ո ւթ յո ւն ը , մ յուս կ ո ղ մ ի ց ' վտ ա նգա վոր Է ա յդպ իսի « փ ա խ ուստ ը» ա շխ ա րհից և իր խ ն դ ի ր ն ե ր ի ց :

Ո ւրեմն’ ա շխ ա րհիկ գ ո ր ծ ե ր ի մ ե ջ ներա ռմա ն ն շգրիտ չա փ ը ա րդա ր խ ի ղ նն հ,

ո րը կ յա նքի բո լո ր դ ե պ քե ր ո ւմ ո ւն ի մ ե կ չա փ ա նիշ' Ք ր իս տ ոս ի սիրո պ ա տ վիրա նը

(Մարկոս ժք* 3 1 )» :Վ ա գգ ե ն վա րդա պ ետ ի խ ոսքին հ ա ջո ր դ ո ւմ Է «.Ուրախ լե ր Ս ուրբ ե կ ե ղ ե ց ի »

շա րա կա նի հ ո գ ե հ ո ւ յգ ե ր գ ե ց ո ղ ո ւթ յո ւն ը :

Ապա ներկա ներին իր ո ղ ջ ո ւ յն ի խ ոսքն ո ւ հա յրա պ ետ ա կա ն պ ա տ գա մն Է հ ղ ո ւմ

Ն .Ս .Օ .Տ .Տ . Գ ա ր ե գ ի ն Ա Կ ա թ ողիկոս ը: Ն ո ր ի ն Ս ր բո ւթ յո ւն ը , կ րոնի ո ւս ո ւց ի չն ե ր ի ն հ ի շ ե ց ն ե լո վ քրիս տ ոնեութ յա ն Է ո ւթ յո ւն ը , մ ե կ ա ն գ ա մ և ս ն շ ո ւմ Է հ ո գ և ո ր

կրթ ութ յա ն մ ե թ ո դ ն ե ր ի նշմա րիտ կ ի րա ր կումը:

168 ժ -сНГ ԷՋՍ՜ԻԱԾԻՆ 1996

ՎԵՀԱՓԱՌ ՀԱՅՐԱՊԵՏԻ Խ ՈՍՔԸ ՔՐԻՍՏՈՆԵԱԿԱՆ

ԴԱՍՏԻԱՐԱԿՈԻԹ6ԱՆ ՕՐՎԱՆ ՆՎԻՐՎԱԾ

ՀԱՆԴԻՍՈՒԹՅԱՆ ԺԱՄԱՆԱԿ

Այսօրվա իմ խոսքին անցնկուց առաջ ես սրտի պարտք եմ զգում ողջ ունկ ձեր' բպորին ներկայությունը, հետաքրքրությունը և կապվա­ծությունը այն աոաքկության, որին կոչվե[ ենք բոլորս, յուրաքանյուրը իր բնագավառում, պատասխանատվությունների իր շրջագծում, բայց բոլորս կ գտնվում ենք ճանապարհորդ այն ճանապարհի վրա, որ սկսվեց Քրիստոսով, շարունակվեց մեր հայրերով և այսօր ևս շարու­նակվում է մեր բոչորի մասնակցությամբ, հանձնառությամբ:

Այս սրահը այսօր ինձ համար ուրիշ իմաստ զգեցավ: Ամեն անգամ, երբ Ես այստեղ հյուրեր եմ ընդունում, առհասարակ այս պատկերներին, այս կաոուցվածքին եմ խոսք տայիս, պատմում եմ մեր գրերի գյուտի մասին, Ս. Սահակի և Ս. Մեսրոպի այս շքեղ պատկերումով: խոսում եմ հավատքի պաշտպանության այն գոյապայքարի մասին, որ խորհրդա­նշվում է Վարդանանց այդ հրաշագեղ պատկերացումով: խոսում եմ Վեհարանի, Մայր տաճարի, էջմիածնի մասին, նրանք են խոսում իմ տկար անձի և տկար խոսքի միջից:

Այսօր, այս նույն սրահում, այս նույն կամարները ուրիշ գույն են ստացկ, ուրիշ իմաստ են ա ոկ, մեր այսօրվան ապրող ժողովրդի մեջ քրիստոնեական հավատքի, մեր հայրերի սուրբ ավանդության վերա­կենդանացման շունչն է, և դա եմ ողջունում ես ձեր բոլորի մեջ:

Այսօր իմ ուրախությունն եմ հայտնում և նաև գնահատանքը՝ Քրիս­տոնեական Դաստիարակության և Քարոզչական Կենտրոնի բոլոր պա­տասխանատու անձերին' Վարիչ-տնօրենից մինչև պարզ աշխատող­ները, որ այլևս ավանդական դարձրին առաքյալների' մեր Եկեղեցու հիմնադիր առաքյալների տոնին առիթով Քրիստոնեական Դաստիարա­կության օրը, այս պահը արժեցնկ ուսուցիչների, ուսուցչուհիների կյանքում և այնպես արժեցնկ, որ վաղը չւինի այն, ինչ որ էր Երեկ:

Իմ գնահատանքը մեր բոլոր առաջնորդ սրբազաններին, բուոր ուսուցիչներին և նաև պ. Սուջյանին, որ այսօր իր ներկայաթյամբը ուզեց ասել բոԼորիս, որ պետությունը մեծ ակնկալությամբ սպասում է Եկեղեցուց այն, ինչ որ Եկեղեցու կոչումիս իսկատիպ հասկացողությունն է ' ժողովարդի հոգևոր բարոյական առողջության, կենսունակության և ստեղծագործականության թափ տ ա ր։ աոաքկությունը:

Հիշում Եք դուք, որ անցյաւ տարի Ես խոսեցի աոաքկության գաղա­փարի մասին, Սուրբ Գրքի տվյաւներով, Եկեղեցու պատմության դրվագների միջից հստակեցնկոյվ' Քրիստոսի հղացքը աոաքկության մասին: Այսօր ես ցանկանում եմ մի ուրիշ երես բա ց կ մեր ուսուցիչների գործունեության դաշտում:

Շնորհակայ Եմ երկու Հայր Սուրբերից, որ խոսեցին Քրիստոնեական Դաստիարակության ընդհանուր երևույթի, խոսեցին նաև արդի աշխար­

1996 ԱՋՍԻԱԾԻՆ ժ -сШ 169

հում քրիստոնեական բարոյականության և նոր-նոր կացությունների այն մարտահրավերի մասին: Ես այսօր ուզում Եմ մի ուրիշ հարցի վրա հրավիրեչ ձեր ուշադրությունը:

Ի՜նչ Ենք ուսուցանում մեր երեխաներին: Սուրբ Գիրքը ամենից տիրապետող տեղն է գրավել մեր ուսուցման մեջ: Այսպես նկատում եմ, որ Քրիստոնեական դաստիարակություն ասէղով շատերն այն գաղա­փարն են փայփայում, որ Սուրբ Գիրքը եթե տանք, քրիստոնեական դաստիարակություն տված կշինենք: Դա ճշմարիտ է, բա յց ոչ ամբողջա­կան ճշմարտություն: Քրիստոնեական կյանքը գիրք չէ , և գրքապաշ- տությունը Աստվածպաշտության հետ նույնը չ է : Սուրբ Գրոցծանոթությունը չի նշանակե Աստծու հետ հաղորդություն: Եվ այս բողոքական չափազանցյաչ ըմբռնումներից պետք է հրաժարվիր Առանց անդրադառնար։, մենք զոհ ենք գնում Երբեմն այդ տարապայմանորեն չափազանցված գրքապաշտության' Սուրբ Գրքի ո՜ր գրքից, ո՛ր համարից, ո՛ր տողն ենք մեջ բերում, դրա մեջն ենք տեսնում քրիստոնեական կյանքը: Բայց նույն Սուրբ Գիրքն է ասում. « Գ ի ր ն սպանսւնէ, ա յլ հոգին կ ե ց ո ւց ւս ն է»; Գիրն ինքը ծնունդն է հոգիին, և ոչ թե հոգեկան ապրումը ծնունդն է գիրին:

Եվ հետևաբար, այսօր ես ուզում ձեր բո րբի մտահայացքը սևեոեշ այն բանի մասին, որ մենք ուսուցանե[ու ենք երիտասարդներին, երեխա­ներին, նաև չափահասներին, դա Եկեղեցու հասարակաց աղոթքն է, ծեսն է, և որի վրա այժմ նայում ենք շատ թեթևակի եղանակով: Եվ հենց քիչ առաջ ասվեց այստեղ, որ եկեղեցին միայն ծես չ է : Կարծեք թե ծեսը երկրորդական է, ո՛չ, եկեղեցին ծեսն է ' հաղորդությունը ընդ Աստուծո, հավաքաբար:

Հիսուս ի՜նչ արեց, միայն խո՜սք քարոզեց: Աղոթեց, առաքյալներին իր շուրջը հավաքեց, միասին սաղմոս երգեցին, Հին Կտակարանից վերցված օրհներգություններ երգեցին, միասին Սինագոգ գնացին, գիրք կարդացին:

Պաշտամունքը սիրտն է քրիստոնեության: Քրիստոնեությունը Աստծու և մարդու հանդիպումն է, և այդ հանդիպումիս մեջ աղոթքն այն թելն է, ինչպես Ն. Լամբրոնացին ասե[ է 12-րդ դարում. «Ա ղ ո թ ք ը շա րժումն է ա յն պ ա րա նի, որի զա նգա կը երկնքում է » , մի պատկերավոր, ուժեղ բացատրություն:

Եվ հետևաբար, մեր երեխաներին այդ հաղորդությամբ Աստծու հետ և իրենց կյանքը Աստծու նայվածքին ներքև ապրեշու գիտակցությունը, փորձառությունը, վարժությունն ենք տալու, ոչ թե գիտությունը: Եթե ուզենամ հիմա Սուրբ Գրքի ծանոթությունն ունենայ, կարող եմ համաբարբառը բ ա ց կ , բառերին նայեչ և ամբողջ ծանոթությունը ունենայ, ե ձեզանից շատերը կարող են կոմպյոաերի վրա բառը գտնել և այդ բառը ամբողջությամբ հասկանաչ, թե քանի անգամ գործածվել է : Այս բոշ որը ծանոթություն է, բա յց ի՜նչ ենք ուսուցանելու երեխաներին, աղոթել և զգացնել Երեխային, որ ինքը բացարձակ տերը չ է այս կյանքին: Եթե բացարձակ տերը ւինի, և մյուս անհատն է յ տեր ւինի, և

170 сЬ-сНГ ԱՃՍ՜ՒԱԾԻՆ 1996

մյուս անհատ ռ էշ տեր չինի' գազաններ կշինեն: Եթե յուրաքանչյուրը ինք իրեն նկատի կյանքի տեր, և այս գաղափարը եթե երբեք մեր ժողովրդի գիտակցությանը մեջ չմտնի, մեր ուսուցումները ծանոթությունների, գիտեյիքների սահմանի մեջ կմնա:

Աբրահամի որդին էր Իսահակը, սա կարող ես գիտենաչ, բա յց թե Աբրահամը Աստծու հավատարմության համար մինչև անգամ իր սեփական որդին զոհեյա գիտակցությունն ուներ, Աստծու ներկա­յությունն իր մեջ բացարձակատիրություն էր, այս է, որ պիտի փոխանցվի, ոչ թե ծանոթությունը: Ծանոթությանը կեղևն է, հաղոր­դությանը' հոգին, ծաոի ավիշը:

Հետևաբար, ծեսը եկեղեցու արարողության չ է այնպես ձևապաշ­տական, ինչպես այժմ մենք երևակայամ ենք և երբեմն աչ հանցավոր ենք մենք' հոգևորականներս, որ չենք կարողանամ այդ ծեսը կենդանի իբրև ապրում ժողովրդի կյանքում արտահայտկ, բայց դա արիշ հարց է: Բայց ծեսի արժեքը չի նվազի նրա գործածման մեջ մեր կամ ուրիշների թերացումով, ինչպես օրինակի համար [այսը իր յայսից բան չի կորցնի, եթե երբեք մեր աչքերի մեջ սև ակնոց դնենք կամ կեղտը մեր բիբերին վրա հավաքված ւինի:

Հետևաբար, այսօր ես կագեի ասեյ հետևյայ մի քանի ճշմարտու­թյունները, որոնք մեր ուսուցիչների և ուսուցչուհիների ամենօրյա գործի մեջ ունեն իրենց շատ կենսական, խիստ էական կետը: Ծեսը բոյոր կրոնքների մեջ կա: Կրոնք չկա աոանց ծեսի: Կա փիչիսոփայաթյուն, մտքի հղացք, մտատեսության, ճշմարտության մասին խորհրդածության, բայց կրոնքը կյանք է, և կյանքի մեջ հաղորդությանն է և այդ հաղոր­դությունը հավաքական է և ոչ թե անհատական: Միացնում ենք ձեռքերը, երբ ասում ենք հավատամք, ոչ թե հավատամ: Եկեղեցու պատարագի ընթացքին ասվում է. Ե կեղեցիս մի ա նձն ե ղ և . ես, դա, մյուսը ո՛ր գյուղից ենք, ի՜նչ անուն անենք, ի՜նչ ասում անենք, ի՜նչ ընկերային դիրք ունենք, այդ բո չորը չքանում են, երբ միանամ ենք ի մի Աստված, ի մի Քրիստոս, ի մի Հոգի: Դա է մեր բա ն կրոնքը: Ծեսը, ինչպես ասեցի, Հիսուսի կյանքի մեջ ներկա էր, և ուժեղ կերպով: Ծեսը ներկա էր աոաքյաչների կյանքում, բացեք Գործք Աոաքեչոցը: Նրանք հաճախ հավաքվում էին ի Վեր սատանն, ի բեկումն հացի, պատարագի համար հացը կբաշխեին, կուտեին, կճաշակեին ի Քրիստոս, և հետո կատեին իրենց սովորական ընթրիքը կամ ճաշը: Ծեսը ներկա եղավ մեր ընդհանուր աշխարհի եկեղեցիների կյանքում: Քանի պատարագներ կան գրված' Հակոբոս Տեաոնեղբոր առաքյաչի պատարագը, Աթանասի պատարագը, Բարսեղի պատարագը, Ոսկեբերանի պատարագը, Նա- զիազանցա պատարագը: Եկեղեցական հայրերը ծիսական գրակա­նության մշակեցին, ոչ թե պատմական, գրական, փիյիսոփայական, մեկնողական, այյ ծիսական, ժողովարդի հավաքական ապրումիս տան տվող, սնունդ հայթայթող գրականության:

Ծեսը ոչ թե քո ' անհատին, կատարած աղոթքն է տանը, քո ննջա­սենյակում կամ ճաշի սեղանի աոաջ կամ պարտեզում, կամ փողոցում,

1996 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ժ-ԺԱ 171

խանութում, դա քո պարտքն է անհատական: Բայց ծեսը դա չի : Ծեսը հավաքական աղոթքն է, և այդ հավաքական աղոթքին մեջ ծեսը ես սահմանեչ Եմ հետևյալ բառերով. «Ե կեղեցա կ ա ն ծեսը շա րքն է , դա սա ­վորումն է ա յն խ ոսքերին, ա յն երգերին և ա յն շա րժումներին, որոնք արտասանվում ե ն , եղանակվում են և կատարվում են եկեղեցու ա նդա մ­ների կամ հա վա տա ցյա լների կողմից' Ա ստ ծուն պ ա շտ ելու համար միա սնաբար կամ համայնաբսւր » :

Ըստ Եկեղեցու հայրերի սահմանած կարգի և դասավորության, դա կոչվում է կարգ, շարք, դասավորում այն բոլոր խոսքերին, Երգերին, շարժումներին, որոնք սահմանվկ են Եկեղեցու իշխանության կողմից և դարձել են մեր ժամագրքի, Պատարագամատույցի, Մաշտոցի այն բովանդակությունը, որ պիտի ժողովրդի մեջ կիրարկվկով, գործադրվե- չով' կյանքի վերածվի ժողովրդի կյանքի մեջ:

Ի՜նչ են անելու մեր շատ սիրկի ուսուցչուհիները և ուսուցիչները վարժարաններում: Մեր ծիսական գրականության հսկա ժառանգության համար ես այնպես եմ մտածում, որ նախ առաջնահերթ կարևորություն է ընծայվեյու մեր ուսուցիչների և ուսուցչուհիների կողմից' երեխաներին միասնական աղոթք սովորեցնեյու պարտականության մեջ: Եվ ես անձնապես հիշում եմ, որ Ես Սուրբ Գիրք կարդալով քրիստոնյա չեմ եղել, և ինձ նման շատ-շատերը: Երբ Երեխան, որ դեռ կարդալ չգիտի, որտեղից պիտի Հայր մերն ասի. Մատթեոսի Ավետարանի այսինչ Գ1ԻԻ՞9 կարդայով, թե իր ուսուցչից, իր ծնողից, իր մեծ մորից կամ ուրիշից, դա իբրև աղոթք սովորկու:

« Աոաւօւո լուսոյ, արեգակն արդար, աո իս յոյս ծա գեա »: Սա դպրո­ցում եմ սովորկ, նախքան եկեղեցում երգելը: Հետևաբար մեր, քրիստո­նեական դաստիարակության գործունեության մեջ, հատկապես դպրո­ցական մարզում, երեխաներին գիրք, ծանոթություն, գիտ կիք տաշուց առաջ և ավկի պետք է վարժեցնել միասնաբար աղոթելուն: Ես ասեմ ձեզ այնքան, որքան իմանում եմ մանկան հոգեբանության մասին գրքեր կարդայուցս հետո, որ մանուկները ա վկի շարժումի տարիքում կլինեն' մի գործ անկու, մի բա ն իրենցից անելու և ոչ թե կրավորական կերպով նստեւու և լսելու: Երբ շարժվեն, ավեւի հետաքրիքիր կդաոնա իրենց համար դասը: Եվ այդ պատճառով, երբ օրինակի համար երեխային ասենք մի անգամ, եկե՛ք հիմա աղոթք անենք, ձեռքերը իրար կմիացնեն: Բացատրեք իրենց: Աղոթքը բացատրությամբ սովորեցնկն է աղոթքի սովորեցման ամենեն առողջ եղանակը, դուք ո՞նց Եք ապրում, երեխեք, որտե՞ղից Եք հաց ճարում, ո՞վ է ձեզ հագուստ տայիս, ո ՞վ է ձեզ խնամք տալիս, ո ՞վ է ձեզ մաքրում, ծնողքը, ձեր մայրը, ձեր հայրը: Եկե՛ք աոաջին աղոթքը անենք այսպես. Ով Տեր, պահիր առողջ իմ ծնողին, կրկնկ, կրկնկ, եթե Եղանակ կա, եղանակ սովորեցնել: Մի խոսքով Աստծու հետ հաղորդակցության միջոցը դարձնեյ երեխային վւորձա- ռական կյանքին մեջ մի գործունեության եղանակ: Եվ առհասարակ մեր Եկեղեցին այնքան հարուստ գրականություն ունի ծիսական տեսակետից և, դժբախտաբար, մենք դրան այնքան մոտից ծանոթ չենք:

Այսպիսի մի համագումարի էր, ճիշտ 32 տարիներ առաջ, 1954թ.-ին,

172 ժ -сИХ է ջ մ ի ա ծ ի ն 1996

երբ ուսուցիչներ հավաքվեշ էին, ես սւլ շատ երիտասարդ երկու տարե­կան վարդապետ էի մեր սիրեշի հայր սարթերի նման, դասախոսության հրավիրվեցի, Եկեղեցու ծառայությունների մասին էր, «Հայաստանյայց Եկեղեցին իր ծառայական կերպին մեջ», ես այստեղ պիտի մեջբերեմ հետևյալը, ոչ թե իմ խոսքերից, այլ Թորգոմ Պատրիարք Գուշակյանի. «Ա ռ ա վ ո տ յա ն , Ա րևա գա լի, երեկոյա ն և մյուս ժա մերգությունների բնա գրերում կա ն գեղահյուս ա ղոթքներ, աղոթանմա ն սա րկա վա գա կա ն քա րոզներ, որոնք ա ռա վոտ յա ն ցողի պ ես կամ երեկոյա ն մա րող լույսերի ցոլքի պ ես իջնում են հավատացյալի հոգու խորքում և այնպիսի ապրումներ են զա րթնեցնում, հրճվա նքի, ա նդորրությա ն, բերկրա նքի, սրբությա ն վիճակներ են ս տ ե ղ ծո ւմ »;

Եկեղեցու ծեսը չպետք է մնա գրքերի մեջ' երբեմն-Երբեմն բացվեշու համար, այլ պիտի դաոնա հոգևոր ապրումների հետ շաղախված մի այնպիսի փորձառություն, որ մեզի երջանկություն պատճառի, հոգեկան հանդարտություն, անդորրություն' խոովյաշ օրերին: Վերջերս կարդացի Հա յն Եկեղեցու ծիսական գրականությունից որոշ էջեր և կարող եմ ասեշ, որ մեր շարականները ոչնչով ետ չեն մնում, ընդհակառակը, որոշ մարզերում շատ ավեշի խոր հոգևորություն, հոգեկան հարստություն ունեն իրենց մեջ: Հետևաբար, ես չեմ ուզում այլևս շատ խոսեւ այս հարցի մասին, բայց մի բան Եմ ցանկանում, որ մեր առաջիկա ծրագրում­ների ընթացքին մեր ուսուցիչների և ուսուցչուհիների գործունեությանը մեջ մեր Եկեղեցու ծեսը ներգրավվի, ներառնվի, լայն տարածք ստանա, և երեխաներին իսկապես ամբողջական հոգևոր կրթության համար դա չինի մեծ ներդրում, մի խոսքով մղում, շահագրգռություն: Եկեք այսօր մենք խուսափենք ինքնատեսությունից, ինքնագովությունից և հռետորա­կան, ընդհանրացյաչ, մանավանդ հանդիսավոր արտահայտություն­ներից: Եկեք շինենք ներհայաց կերպով ինքնատես:

Այսօր մեր ազգի մեջ քա նի՜ ընտանիք գիտի մկրտության խորհուրդը: Ես լավ եմ իմանում, երբ հարսանիք է շինում, Երբ մկրտություն է շինում, երբ, Աստված թող հեոու անի բոշորիդ տանից, թաղում է շինում, մահ է շինում, աոաջին մտածումը, որ մեր ժողովրդի զավակները ունենում Են, որտեղ պիտի սեղան սարքենք, ինչ կերակուր պիտի պատրաստենք, ինչ քեֆ պիտի անենք, որին պիտի հրավիրենք, ինչ խմիչքներ պիտի դնենք: Մենք, ինպես Հայր Սուրբն իր դասախոսության մեջ ասեց, աշխարհում ենք ապրում և աշխարհից դուրս չենք կարող ապրեշ, մենք մաս ենք կազմում աշխարհին, բայց ինչպես ենք ապրում աշխարհում: Եթե երբեք աշխարհ բառը Ավետարանում ճշմարտության շույսի ներքո դիտենք, աշխարհը գեղեցիկ է ' աշխարհը, Աստծուց ստեղծված աշխարհը: Բայց մենք ենք, որ ինչպես մի գեղեցիկ կերակուրի մեջ կարող ենք կեղտոտություն խաոնեշ և փչացնեշ, ինչպես կարող ենք մի գեղեցիկ դեմքի վրա տգեղություն ստեղծեշ, ինչպես մի գեղեցիկ մարմնին վրա տգեղ հագուստ հագցնել, ինչպես կարող ենք մի գեղեցիկ ծառը փչացնել, այնպես նաև աշխարհում աշխարհային է դաոնում, և դրանով է, որ աշխարհը դադարում է Աստծու աշխարհը շինել: Իսկ ինչու՜ ենք

1996 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ժ - Ժ Ա 1 7 3

մենք, որպեսզի զգացնենք աշխարհին, որ նա պետք է չինի աշխարհ, բայց Աստուծո' աշխարհը, և ոչ թե Աստուծո աշխարհից իր շինած չնաշխարհը:

Ի՞նչ կնշանակե քրիստոնեական դաստիարակություն: Պետք է աոաքեյության նախանձախնդրություն, հավատամք: Տիեզերական Պատրիարքը՝ Աթենագորաս, որ մեծ դեմք է արդի ժամանակների պատմության մեջ, Լիբանան էր եկել: Պատարագի գնացինք, ես պարզ եպիսկոպոս էի. երբ որ այդ հանդիսավոր, շքեղ պատարագին Հավա­տամքի բաժինը եկավ, մի աշխարական մարդ' Զարւզ Մընի, փիյիսո- փայության դասախոս, Լիբանանի Արտաքին գործերի նախարար, Միացյայ Ազգերի մի տարվա ընդհանուր ժողովի նախագահ: Զարլզ Մընի, որ բազմաթիվ գրքեր է գրեի շապիկը հագած խորան բարձրացավ և հունարեն Հավատամք ասաց: Եկեղեցու ապրումն ուներ իր մեջ' իր եկեղեցու արարողություններին հետ հաղորդությամբ, և ոչ թե ծանոթու­թյամբ: Մենք աշխարհիկացրինք մեր եկեղեցին, տարապայման աստի­ճանի ազգայնականության վերածեցինք: Ազգայինը մեր հպարտությունն է, բայց ի հեճուկս հոգևորին, ազգայնամոչությունը մտցնեչ Եկեղեցու մեջ, Եկեղեցու դերակատարությունը նվազեց նեյ կնշանակե' եկեղեցու, ազգի կազմավորման պրոցեսին մեջ: Ահա թե ինչու այսօր կոչ Եմ անում ձեզ, որ դուք ձեր ուսուցումների ընթացքում նկատի ունենաք Սուրբ Գրքի կողքին, և իմ անձնական հայեցողությամբը Սուրբ Գիրքն իսկ կենսավորեչու մտահոգությամբ ծեսը, աղոթքը: Հասարակաց աղոթքը պետք է դարձնենք մեր ժողովրդի համար, մեր երեխաների համար կենդանի դասագիրք, առանց անպայման գրքի:

Հա վա րտ Ն ո ր ի ն Ս րբությա ն պ ա տ գսւմ ՚-դսա ա խ ոսութ յսւն , հ ն չե ց « Ե կեղ եցի ն

հ ա յկ ա կա ն» ե ր գ ը :Բ ա նա խ ոսութ յունների ա վա րտ ին, ո ւս ո ւցի չն ե ր ի կ ո ղ մ ի ց եղա ն կ ր ո ն ի ո ւս ո ւց ­

մ ա ն , ո ւս ո ւց ի չն ե ր ի պատրաստմ՜ան, կրոնա կա ն ք ա րո զչո ւթ յա ն , կրոնա կա ն դ ա սա ­

գրքերի ե. հ ո գ և ո ր գրա կա նութ յա ն պա տրաստմա ն վ ե ր ա բե ր ո ղ հա րցա դրո ւմ՜ներ ,

որոնց տ րվեցին գ ո հ ա ցո ւցի չ պ ա տ ա սխ ա ններ, եղա ն ն ա և ա ռ ա ջա ր կ ո ւթ յո ւն ն ե ր :

Օրվա խ ո ր հ ո ւր դ ը հա րստ ա ցրին « У . Գ ր իգո ր Լ ո ւս ա վ ո ր ի չ» կիրա կ նօր յա

վա ր ժա ր ա նի ս ա ն ե ր ը : Ն ր ա ն ց հ ա ն դ ե ս ը ն վ ի ր վ ա ծ էր Հ ա յ Ե կ ե ղ ե ց ո ւ մ՜եծ

երա խ տ ա վորներին' Ս . Թ ա դեոս և Ս. Բսւրդուղիմ՜եոս ա ռա քյա լներին:

Հ ա ն դ ի ս ո ւթ յո ւն ն ա վա րտ վեց « Պ ա հպ ա նիչով» և Հա յրա պ ետ ա կա ն օ ր հ ն ե ր գ ո վ :

Ա յն ո ւհ ե տ և հյուրա սրա հներում՜ տ րվեց սիրո նա շ:

Հ ա յո ց ա շխ ա րհի տ ա րրեր ա ն կ յո ւն ն ե ր ի ց եկա ծ ո ւս ո ւց ի չն ե ր ը Գ ա նձա տ ուն

ա յցե լե լո ւց հետ ո հրա ժեշտ տ վ ե ցի ն Վ եհա փ ա ո Հա յրա պ ետ ին և հ ո գ և ո ր Հ ա յր ե ր ի ն :

Ն րա նք ե կ ե լ է ի ն ' երկ յուղ ա ծութ յա մ՜բ տ ո նհ լո ւ Ս ուրբ ա ռա քյա լների խ նկ ելի

հիշա տ ա կը, իսկ Ք րիստ ոնեա կա ն Դ ա ստ իա րա կությա ն օրը դ ա ր ձ ն ե լո ւ ուխ տ ի

նորոգմ՛ան օ ր :Մ եր ո ւխ տ ո վ ո ւ հա վա տ քով կենդ ա նի պ ա հենք Մեր մ՛եջ Ք ր ի ս տ ո ս ի մ՛արմ՛ինն ո ւ

ա ր յո ւն ը :

ՍՈՒՍԱՆՆԱ Մ ՆՈՅԱՆ

174 с1--сН'- ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1996

ԹՈՐՈՍ ՍԱՐԿԱԻԱԳ ՕՀԱՆԵԱՆ ԴԱՐՁԱԻ ՏԷ Ր ԶԱՔԷՈՍ ԱԲԵՂԱՅ

Անցեալ շաբաթ եւ կիրակի օրերը՝ հոկտեմբեր 5-6. հոգեւոր ցնծութեւսն աոիթներ եղան Պատրիարքութեսւնս հոգեւոր դասուն եւ Ստանպոզահսւյ հաւատացեալ ժողովուրդին համար, որովհետեւ Աթոոոյս միաբան' Բրշ. Թորոս Սարկաւագ Օհանեան պատկառելի Կրօնական ժողովոյ ատենապետ' Գերաշնորհ ՏԷր Մեսրոպ Ս. Արքեպիսկոպոսի ձեոամբ աբեղայ ձեոնադրուելով վերանուանուեցաւ Տէր Ջաքէոս Աբեղաւ:

ԿՈԶՈԻՄԹորոս Սրկ. Օհանեանի քսւհանստսթեան կոչման արարողութիւնը տեղի

ունեցաւ Գատըգիւդի Ս. Թագաւոր Եկեղեցւոյ մէջ:ժամը 17.00ին սկսաւ կիարկնամուտի ժամերգութիւնը, հանդիսապետութեամբ

Գերշ. Տ . Օահան Ս. Արքեպիսկոպոսի: Արարողութեանց կը մասնակցեին բազմաթիւ հոգեւորականներ և ժողովուրդի հոծ բազմութիւն: ժամերգութեան աւարտին, սկսաւ կոչման արարողութիւնը: Ըստ Հայսւստանեաւց Առաքելական եկեղեցւպ աւանդութեան վկայութիւն տրուեցաւ ընծայեսղի արժանաւորութեան, վարքին եւ կենցաղին մասին եւ ապա ընծսւյեալը պաշտօնապէս յսւնձնաոու եղաւ քահանւսյութեան լուծը վերցընել, հրաժարեցաւ եւ նզովեց բրլոր հերձուածողներու չար ուսուցումները եւ խոստացաւ «աշակերտիլ եւ հետեւիլ» Առաքելական Եկեղեցւոյ բոլոր ուղղափառ հայրապետներուն եւ վարդապետ ներու ուսուցում- ներուն: Ապա կարդաց Ս. Գրիգոր Տաթեւացիի խմբագրած ուղղափառ դաւա- նութեան հանգանակը:

Գերշ. Տ . Շահան Ս. Արքեպիսկոպոս կոչման արարողութեան աւարտին պատշաճ բացատրութիւններ տուաւ քահանայութեան կոչման արարողութեան մասին: Թելադրեց, որ ծնողներ նախանձախնդիր ըըան եկեղեցտյ նկատմամբ: Իրենց զաւակները աոաշնորդեն դէպի եկեղեցի եւ քաջալերեն որպէսզի անոնք անմասն չմնան եկեղեցւոյ մթնոլորտին սրբութենէն: Շեշտեց՝ կարեւորութիւնը հոգեւորականին եւ ուրախութիւն յայտնեց, որ Թորոս Սարկաւագը գիտելիքներով օժտուած է' ուսած ըըալով Աթոոոյս Լսարանին եւ Մայր Աթոոի ճեմարանին մէջ: Շնորհատրեց ընծայեալը եւ յաջողութիւն ու կարողութիւն մաղթեց իր ապագայի գործունէութեան ընթացքին: Տերունական աղօթքով վերջ գտաւ կոչման յուզիչ արարողութիւնը:

ՏԵՌՆԱԴՐՈԻԹԻԻՆԿիրակի Ղալաթիոյ Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչ Եկեղեցին լիքն էր հաւատացեալ

ժողովուրդով, որոնք եկած էին ոչ միայն Ս. Պատարագին մասնակցելու, այլ նաեւ վկայութիւն տալու Թորոս Սարկաււսգի արժանաւորութեան մասին եւ աղօթակ- ցելու հոգեւոր հայրերուն, որ Աստուած Ս. Հոգիով զօրացնէ ընծայեալը:

Ս. Պատարագը մատոյց պատկառելի Կրօնական ժողովոյ ատենապետ' Գերշ. Տ . Մեսրոպ Ս. Արքեպիսկոպոս, առընթերակայութեամբ Հոգշ. Տէր Տաթեւ եւ Տ . Եդիշէ Աբեղաներու: Ս. Պատարագին ներկայ էր Հոգշ. Տ . Արամ վարդապետ,

1996 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ժ-ԺԱ 1 7 5

Օրթոտոքսներու Տ . Տ . Բւսրթոլոմէոս Ծայրագոյն Պատրիարքի եւ Լատին Կաթոլիկ Տ . Լուի Փլւսթր Եպիսկոպոսի փոխանորդները:

էքաշու գրքերու ընթերցման պահուն սկսաւ ձեոնադրութեան աոաջին մասը: Կանոնական աղօթքներու ընթերցումէն վերջ մինչ կերգուէր «Աստուածային եւ երկնաւոր շնորհ»ը, ընծայեալը երեսը ժողովուրդին դարձած եւ ձեռքերը վեր բարձրացուցած, ցոյց կու տար թէ կը հրսւժարէր աշխարհիկ իր կեանքէն: ժողովուրդը կը վկայէր իր արժանաւորութեան մասին եղանակելով. «Արժանի է » :

Սուրբ Գրոց ընթերցման աւարտին շարունակուեցաւ Ս. Պատարագը, մինչեւ «Ողջո]ն»ի պահը: Դարձեալ կանոնական աղօթքներու ընթերցումներէն վերջ, Թորոս Սարկաւագին տրուեցաւ փիլոն եւ պատարագիչի զգեստներ: Ընծսւյեալը զգեստաւորուած պատարագի զգեստներով եւ զանգակներու ղողանջներով եկաւ Ս. Սեղանին ւսոջեւ: Գերշ. Տ . Մեսրոպ Ս. Արքեպիսկոպոս Սրբւսլոյս Միւռոնով օծեց Թորոս Սարկաւագի ճակատը եւ ձեռքերը, զայն վերակոչելով Տ . Ջաքէոս Աբեղա]: Օծման աւարտին Տ . Զաքէոս Աբեղան տուաւ իր անդրանիկ օրհնութիւնը:

Ողջոյնի պահուն, պատարագիչ սրբազանէն սկսած' ներկայ բոլոր հոգետրա- կանները համբուրեցին Հ . Ջաքէոսի նորաօծ ճակատն ու աջը:

Նախ քան «Հա յր Մեր»ը Գերշ. Տ . Մեսրոպ Ս. Արքեպիսկոպոս քարոզեց «Զ ա ք է , փութա էշ այտի, զի այսօր ի տան քում արժան է ինձ ւսգւսնել» /Դյււկս.19. 5 / բնաբանով: Սրբազան Հայրը յիշեցուց, թէ Ջաքէոս կը նշանակէր «ա րդա ր» եւ Հայր Սուրբն ալ Ջաքէոսի նման ընդունած էր Քրիստոսը սւպաշխա- րութեամբ եւ այդ փրկութիւն եղած էր իր կեանքին համար:

Ս. Պատարագի աւարտին հ աւատ ա ց եալներ աշահամբոյրով իրենց խնդւսկ- ցութիւնը յայտնեցին նորապսակ հայր սուրբին:

ՎԵՂԱՐԻ 8ԸԻԶՈԻԹԻԻՆՊէշիկթաշի Ս. Աստուածածին եկեղեցւոյ մէջ ժամը 18.00-ին տեղի ունեցաւ

երեկոյեան ժամերգութիւն եւ վեղարի տըւչութիւն հանդիսապետութեամբ Գերշ. Տ . Մեսրոպ Ս. Արքեպիսկոպոսի: Նախ քան վեղարի տըւչութիւնը նորապսակ Հայր Սուրբը աոաշի Ս. Սեղանոյ կարդաց իր ուխտը: Ս. Գրական ընթերցումներու եւ աղօթքներու աւարտին տրուեցաւ վեղարը: Սրբազան Հայրը քարոզեց յիշեցնելով թէ' վեղարը իշխանութեան նշան չէ այլ աշխարհուրացութեան, ինքնամոոա- ցութեան, նուիրումի եւ ծառայութեան: Ցորդորեց ըլլալ ուսումնասէր եւ հաղորդ դաոնալ մեր հայրապետներուն հոգեւոր ժառանգութեան:

Ժամերգութեան աւարտին ընդունելութիւն սարքուեցաւ եկեղեցւոյ սրահին մէշ: Անգամ մը եւս կը շնորհատրենք նորապսակ Տէր Ջաքէոս հայր սուրբը եւ իրեն

կը մաղթենք կարողութիւն եւ յաշողութիւն իր հոգեւոր աուսքելութեան մէշ:

ԳՐԻԳՈՐ ՍԻ. ՔԱՀԱՆԱ6

176 Ժ-ԺԱ ԷՋՄ ԻԱ Ծ ԻՆ 1 9 9 6

«ԱՅՍՕՐ ՈԻԽՏԻ ԵՆՔ ԵԿԵԼ ԵՎ ԱՄԵՆ ՏԱՐԻ ՊԻՏԻ ԳԱՆՔ»

Հո կտ եմ բերի 1 2 -ի ն , Թ ա րգմա նչա ց տ ոնի ուրա խ ա բեր ա ռ ի թ ո վ , Ա րարա տ յա ն

Հա յրա պետ ական Թ եմ ի Ք րիստ ոնեա կա ն Դ ա ստ իա րա կությա ն Կ ենտ րոնի տ նօրի­

ն ո ւթ յո ւն ը , կենտ րոնի քա ռա սուն ո ւս ո ւցի չն ե ր ի к կիրա կնօրյա դպ րո ցներ ի ա վար­

տական դա սա րա նների շո ւր ջ 7 0 սա ների հ ե տ , ո ւղ և ո ր վ ե ց ի ն դեպ ի Օշականի Ս ուրբ

Մ եսրոպ Մաշտոց ե կ ե ղ ե ցի :Գ ա րեգին Ա Ա մ ենա յն Հ ա յո ց Կա թողիկոսը սրբա զա ն ա յս տ ոնն ա ն վա նել է

«ժ ա մ ա դ ր ո ւթ յո ւն Հա յ գրի մ ե ծ նվիրյա լների հ ե տ » ' ա վ ելա ցնե լո վ , որ թ ա րգմ ա ­

նո ւթ յո ւնը նվիրա կա ն բ ա ռ է հա յերիս հա մա ր : Հ ա յո ց Հա յրա պ ետ ը նա և պւստվիրել

է ա մ են տարի ա յս օրը ուխ տ ի գնա լ Թ ա րգմա նիչ Ս ուրբ Վ ա րդա պ ետ ի գ ե ր ե զ մ ա ն ի ն :

Ե վ իսկա պ ես, Ս ուրբ Մ եսրոպ Մաշտոց եկեղեցի ն լի է ր հա վա տ ա ցյա լ հա յորդի

ուխ տ ա վորների հ ո ծ բա զմ ո ւթ յա մ բ, քա նզի ա յդ օրը Ս ուրբ Պ ա տ ա րա գ մ ա տ ո ւցվեց

մ ե ր Ս ուրբ Թ ա րգմա նիչների հիշա տ ա կին:Պատ ա րագին ներկա էի ն Ա րա գա ծոտ նի Թ եմ ի ա ռա ջնոր դ հ ո գ ե շն ո ր հ Տ . Ն ա վա ­

սա րդ վա րդա պ ետ Կ նոյա նը, հո գե շն ո ր հ Տ . Փ սւռեն Ծ . վա րդա պ ետ Ա վետ իքյա նը,

Մայր Ա թ ո ռ Ս ուրբ էջմ ի ա ծ ն ի միա բա ն հո գե շնո ր հ Տ . Րսւբկեն ա բեղա Ս ա լբի յա նը:

Օրվա պ ա տ ա րա գիչն էր Ս ո ւր բ է ջ մ ի ա ծ ն ի Հ ո գ և ո ր ճ ե մ ա ր ա ն ի տ ե ս ո ւչ

հոգեշնորհ Տ . Հա յկա զուն Ծ . վա րդա պ ետ Ն ա ջա րյա նը, որ իր հոգեպ ա րա ր քարոզի

ընթ ա ցքում գր ե ր ի գ յո ւտ ը հա յոց դա րձի ց հետ ո ա մ ենա կա րևոր ի րա դա րձութ յունը

հա մա րեց ո ւ ա վ ելա ցրեց, թ ե պատահական չ է , ո ր , ի տ ա ր բե ր ո ւթ յո ւն հա յեր ի ,

աշխարհի շատ Կ ողովուրդներ չե ն հ ի շ ո ւմ ի րե նց գր ե ր ի ս տ եղծող ներ ի ա նուններն

ա ն գա մ և , ա ռա վել և ս , չե ն ո գ ե կ ո չո ւմ նրա նց հիշա տ ա կները:Կիրակնօրյա դպ րոցների սա ները Ս ուրբ Պատա րագի ը նթ ա ցքում հա ղորդա կից

դա րձա ն մ ե ր Ս ուրբ նա խ նյա ց հիշա տ ա կին, լսեցին հա յր Հ ա յկ ա զո ւն ի հ ո գ ե լի ց

քա րոզը, վա յելեցին բա րձրա ստ ինա ն հո գև ո ր ա կ ա նն եր ի շնո րհա բե ր ներ կ ա յո ւ­

թ յո ւն ը , և հա մոզվա ծ են ք , ո ր հա րստ ա ցա ն ո ւ հա սունա ցա ն' սրբա զա ն ա յս ա րա րո­

ղութ յա ն մա սնա կիցը լի ն ե լո վ :Ս ուրբ Պատարագի ավա րտ ին նրա նք, ո ւս ո ւցի չն ե ր ի ո ւղ ե կ ց ո ւթ յա մ բ , խ ոնա րհ­

վե ցի ն մ ե ր հ ո գ և ո ր Հ ո ր ' Ս ուրբ Վ ա րդա պ ետ Մաշտոցի շ ի ր մ ի ն և ո ւխ տ եցին

հա վա տ ա րիմ ժա ռա նգորդը լի նե լ նրա կտ ա կա ծ նվիրա կա ն ա յդ հա րստ ութ յա ն:

Ե կեղ եցո ւ բ ա կ ո ւմ Ք րիստ ոնեա կա ն Դ ա ստ իա րա կությա ն Կ ենտ րոնի տ նօրեն

պ ա րոն Ա րշա վիր Գ ա բո ւն յա նը , իր շուրջը հա վա քելով ո ւս ո ւց ի չն ե ր ի ն ո ւ սա ներ ին,

շնորհա վորեց նրա նց' ո ւս ո ւցի չն երի ա յս տ ոնի և նոր ո ւս ո ւմ նա կա ն տարվա

կա պ ա կցութ յա մբ, հա նգա մա նորեն և մա նրա մա սնորեն ներկա յա ցրեց Թ ա րգմա նչա ց

խ ո ր հո ւր դ ը , քա նզի նրա նք. Ս ուրբ Գ իրքը թ ա ր գմ ա ն ե լով , Ա ստ ծո ւ ս ե ր ը թ ա ր գմ ա ­

նեցին մ ե զ հա մա ր:

Ե զրա փ ա կելով խ ոսքը, նա ա սա ց. « Այս տոնի հարթության վրա է բարձրանում ամեն Գագաթ հայոց պատմության մեջ, և այս տոնի հարթությունից ներքև է գահավիժում ամեն պարտություն և հիասթափություն»:

ԱՆԱՀԻՏ ՍԵԴՐԱԿ6ԱՆԱ րա րա տ յա ն Հա յրա պ ետ ա կա ն Թ ե մ

1996 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ժ-ԺԱ 177

«ԿՐՈՆԸ ԵՎ ԵԿԵՂԵՑԻՆ ՀԵՏՍՈՑԻԱԼԻՍՏԱԿԱՆ ԵՐԿՐՆԵՐՈԻՄ» ՄԻՋԱԶԳԱՅԻՆ ԳԻՏԱԺՈՂՈՎ ԿԻԵՎՈԻՄ

1996 թ. սեպտեմբերի 19-21-ը Ուկրաինայի մայրաքաղաք Կիևում անցկացվեց «Կրոնը և Եկեղեցին հետսոցիալիստական երկրներում», իր նախադեպը չունեցող, միջազգային գիտական կոնֆերանս, որի ընթացքում հիմնականում քննարկվեցին նոր քաղաքական պայմաններում կրոնի ե Եկեղեցու վերածննդի խնդիրները, պետություն-Եկեղեցի հարաբերությունների, խղճի ազատության սահմանադրական իրավական ե վարչական հիմնահարցերը:

Այս միջազգային գիտաժողովը հրավիրվել էր Կրոնի ազատության միջազ­գային ասոցիացիայի, Կրոնի ե. դավանության ազատության միջազգային ակադեմիայի, Ուկրաինայի կրոնական գործերի պետական կոմիտեի, Կրոնա­գետների Ուկրաինայի ասոցիացիայի, էմորիի համալսարանի իրավունքի Ա կրոնի կենտրոնի, Ուկրաինայի գիտությունների ակադեմիայի փիլիսոփայության ինստի­տուտի նախաձեռնությամբ:

Գիտաժողովի կարևորության և ներունակության մասին է վկայում 18 նախկին սոցիալիստական երկրների' Ալբանիայի, Ռուլղարիայի, Ռելոռուսիայի, Հայաս­տանի, Վրաաոանի, էստոնիայի, Լատվիայի, Մոլդովայի, Մակեդոնիայի, Լեհաստանի, Ռուսաստանի, Ռումինիայի, Սլովակիայի, Հունգարիայի, |սորվա- թիայի, Չեխիայի, Հարավսլավիայի, Ուկրաինայի պետություն-Եկեղեցի հարաբե­րություններով զբաղվող պետական կազմակերպությունների ղեկավարների և աշխատակիցների, գիտնական-մասնագետ ների, Եկեղեցիների ու կրոնական կազմակերպությունների մի շարք ներկայացուցիչների մասնակցությունը:

Գիտաժողովին մասնակցում էին նաև գիտնական մասնագետներ ոչ միայն նախկին սոցիալիստական երկրներից, այլև Միացյալ Նահանգներից, Անգլիայից, Գերմանիայից, Նորվեգիայից, Նիդերլանդներից, Իսպանիայից, Իտալիայից և Հունաստանից, որոնք գիտաժողովի մասնակիցներին ծանոթացրեցին իրենց երկրներում կիրառվող պետություն-Եկեղեցի հարաբերությունների մոդելներին:

Հայաստանի Հանրապետությունը գիտաժողովին ներկայացնում էր Հայաս­տանի կրոնական գործերի պետական խորհրդի նախագահ պրն. Լազար Սուջյանը: Գիտաժողովի աշխատանքներին իր մասնակցությունը բերեց նաև Ուկրաինայի հայոց թեմի առաջնորդ Տ . Նաթան ծ. վյւդ. Հովհաննիսյանը:

Ձորս աշխատանքային ենթախմբերի աշխատանքներից հետո, վերջին լիագումար նիստին, քննարկելով յուրաքանչյուր ենթախմբի աշխատանքային ամփոփ տեղեկագրերը, գիտաժողովի մասնակիցները ընդունեցին ընդհանուր եզրափակիչ մի փաստաթուղթ, ուր տեղ են գտել շոշափված բոլոր հարցերը:

Տոտալիտար անցյալի հետքերի վերացումը, նոր սահմանադրական և իրավական ազատությունները հետսոցիալիստական երկրներում խթանում են կրոնական վերազարթոնքը, կրոնի և Եկեղեցու կարողությունների ընդլայնումը շարունակելու իրենց պատմական առաքելությունը, իրագործելու հոգևոր, դաստիարակչական, կրթական և բարեգործական գործունեությունը:

Գիտաժողովի մասնակիցները եկան այն եզրահանգմանը, որ գրեթե բոլոր հետսոցիալիստական պետությունների առջև ծառացել են հարանման խնդիրներ' պետություն-Եկեղեցի հարաբերությունների ոլորտում: Շատ երկրներումկրոնական միջավայրում առաջ են եկել կոնֆլիկտային (հակամարտական) իրավիճակներ:

178 сЬ-сНА ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1996

2 նայած պետություն-Եկեղեցի հարաբերությունների ներկա իրսւվիճա1|ի պատճառների հանդեպ ցուցաբերած մոտեցումների զանազանությանը, երբեմն էլ նույնիսկ հակադիր գնահատականներին, այնուամենայնիվ գիտաժողովի մասնակիցները գտան համաձայնության ընդհանուր եզրեր, որոնք արտահայտ­ված են գիտաժողովի ընդունած եզրափակիչ փաստաթղթում: Այնտեղ հատուկ ուշադրությամբ շեշտվում է, որ պետությունների ժողովրդավարական զարգաց­ման կարևորագույն չափանիշը հանդիսանում է խղճի ազատության գործնական իրականացման մակարդակը, աստիճանն ու չափը:

Խղճի ազատության պետական-նորմատիվ հիմունքների առանցքային սկզբունքն է բոլոր կրոնական կազմակերպությունների իրավունքների հավասա­րությունը:

Այսպիսի մոտեցումը պետք է լինի իրական (ոեսւլ), այլ ոչ թե իբրև սոսկ հռչակագիր (դեկլարատիվ), անխտիր բոլոր դավանությունների համար:

Կենսական կարևորություն ունի Եկեղեցու, կրոնական կյանքի ապաքաղա- քակւսնացման խնդիրը, պետական կառավարման օրգանների միջամտության դադարեցումը ներքին-եկեղեցական գործերին, կրոնական կազմակերպություն­ների կանոնական գործունեությանը, իրենց քաղաքական նպատակներին հասնե­լու համար քաղաքական կուսակցությունների կողմից կրոնական կազմակերպու­թյունների օգտագործման որևէ փորձի արգելումը օրենսդրական մակարդակով:

Կրոնական կազմակերպություններն այսօր խիստ կարիքն ունեն պետական մարմինների տարբեր մակարդակների գործուն օգնությանն ու հովանավորու­թյանը իրենց ընկերային, մշակութային և բարոյական գործունեության ասպա­րեզներում: Այն կարող է իրագործվել պետական հարկային քաղաքականության. Եկեղեցու նյութական հիմքի ամրապնդման պետական օժանդակության շնորհիվ: Պետությունը կարող է և պետք է ակտիվ օժանդակություն ցուցաբերի հայրենի Եկեղեցու ստեղծած մշակույթին՝ իր վրա վերցնելով հոգևոր արվեստի և ճարտա­րապետության պահպանության ու խնամքի հոգսերի կարևոր մասը:

Եկեղեցին և կրոնական կազմակերպությունները անջատ են պետությունից, բայց ոչ հասարակությունից: Ուստի հրատապ խնդիր է մնում պետության հովա­նավորությունը Եկեղեցիների, հարանվանությունների միջև փոխադարձ վստա­հության, հանդուրժողականության և հարգանքի մթնոլորտի ձևավորման գործին:

Կրոնական ասպարեզը հասարակական կյանքի չափազանց զգայուն և ներանձնական ոլորտ է , որը խոր գիտելիքներ, բարձր կուլտուրա և մասնագի- տականություն է պահանջում բոլոր նրանցից, ովքեր անմիջականորեն զբաղվում են պետական-եկեղեցական հարաբերություններով: Այսպիսով առաջնային խնդիր է դառնում պետական պաշտոնյաների նոր կադրերի պատրաստումը:

Գիտաժողովի մասնակիցները հավանություն տվեցին Ուկրաինայի կրոնական գործերի պետական կոմիտեի առաջարկին' ստեղծելու տեղեկատվական֊ կոնսուլտատիվ խորհուրդ, որը հնարավորություն կընձեռի ընդլայնելու բոլոր երկրների միջև սերտ համագործակցությունն ու փորձի փոխանակումը' նոր քաղաքական պայմաններում առաջ եկած խնդիրների առավել արդյունավետ լուծման նպատակով:

ՆԱԹԱՆ Ծ. ՎԱՐԴԱՊԵՏ ՀՈՎՀԱՆՆԻՍՅԱՆ

1996 ԱՋՄԻԱԾՒՆ Ժ-ԺԱ 179

ՄԻՋԵԿԵՂԵՑԱԿԱՆ ՀԱՄԱԺՈՂՈՎ ՄԻՆՍԿՈԻՄ,Ս. ԷՋՄԻԱԾՆԻ ՄԱՍՆԱԿՑՈԻԹ6ՈԻՆԸ

Հոկտեմբերի 1-3-ը Բելոոուսի մայրաքաղաք Մինսկում տեղի ունեցավ միշեկեղեցւսկան համաժողով, որը կրում էր «Կանչված եք միակ հույսին' խաղա­ղության կապով» (Եփես. Դ 3-4) խորագիրը: Համաժողովը շարունակությունն էր ԱՊՀ ե. Բալթյան երկրներում միշքրիստոնեական համագործակցության վերւս- ծննղի այն ընթացքի, որի սկիզբը դրվել էր 1994 թ. փետրվարին կայացած «Քրիստոնեական սերը ե մարդկային թշնամանքը» համաժողովում:

Մինսկի կոնֆերանսին մասնակցում էին Հայ Առաքելական Եկեղեցու, Վրաց Ուղղափառ Եկեղեցու, Լատվիայի Հին-Ուղղափառ Պոմոր Եկեղեցու, Լիտվայի Հին-Ուղղափառ Պոմոր Եկեղեցու, Ռուսաստանի տարածաշրջանում Ինգրիայի Ավետարանական-Լութերական Եկեղեցու, Ռուսաստանում, Ուկրաինայում, Ղազախստանում ե Միշին Ասիայում Ավետարանական-Լութերական Եկեղեցու, Հոոմեւս-Կաթոլիկ Եկեղեցու (ներառյալ բելոոուսյան Ա ուկրաինական Հույն- Կաթոլիկ Եկեղեցիները), Ռուս Ուղղափառ Եկեղեցու (ներառյալ Բելոռուսի, Ուկրաինայի, Մոլդովայի Ուղղափառ ե էստոնիայի Առաքելական-Ուղղափառ Եկեղեցիները), Հայաստանի, Բելոռուսի ե Ռուսաստանի Դաշնության ավետա­րանական քրիստոնյա-մկրտչականների միությունների, յոթերորդ օրվա ադվեն- տիստների Եկեղեցու պատգամավորները: Համաժողովին մասնակցում էին նաև «Արդարությունը և աշխարհը» Պոնտիֆիկալ խորհրդի, Եկեղեցիների Համաշ­խարհային Խորհրդի, Եվրոպայի Եկեղեցիների Համագումարի, Եվրոպայի Եպիսկոպոսական Համագումարների Խորհրդի, Միացյալ Նահանգներում Քրիս­տոսի Եկեղեցիների Ազգային Խորհրդի ներկայացուցիչները:

Հա յ Առաքելական Եկեղեցու անունից համաժողովի աշխատանքներին մասնակցում էին Պարգև եպս. Մարտիրոսյանը, Նաթան ծ. վրդ. Հովհաննիսյանը և վազգեն վրդ. Միրզախանյանը:

Աոաջին օրվա լիագումար նիստից հետո, ըստ քննարկվելիք նյութերի, մասնակիցները բաժանվեցին երեք խորհրդակցական ենթախմբերի:

Աոաջին խմբի քննարկման նյութն էր' «Ա Պ Հ և Բալթյան երկրների Եկեղե­ցիների և կրոնական միավորումների դերը ազգային, ընկերային և բարոյական խնդիրների լուծման գործում՜ նոր հասարարկական-քաղաքական պայմաննե­րում», երկրորդ խմբինը' «Ն որ հասարակական-քաղաքական իրականությունը և ԱՊՀ և Բալթյան երկրների Եկեղեցիների և կրոնական միավորումների միջև փոխհարաբերությունները», և երրորդ ենթախմբի քննարկման նյութն էր' «Ա Պ Հ և Բալթյան երկրների Եկեղեցիների և կրոնական միավորումների ու միջազգային քրիստոնեական կազմակերպությունների միջև համագործակցությունը հաշտու­թյան գործում» թեմաները:

Հա մա ժողովի վերջին լիագումար նիստին, քննա րկելով ենթա խ մբերի ա մփոփ տ եղեկա գրերը, մա սնա կիցները ընդունեցին հա մա տ եղ մի փ ա ստ ա թուղթ, որում ա րտ ա ցոլվա ծ էր համաժողովի վերա բերմունքը քննա րկվա ծ բոլոր հա րցերի ու

խ նդիրների նկա տ մա մբ:

180 Ժ-&Դ է ջ մ ի ա ծ ի ն 1996

Նախ քննարկվեց ազգային Ա կրոնական փոքրամասնությունների խնդիրների հարցը, որը դեոևս մնում է չլուծված: Այդ խնդիրները հարթելու համար բոլոր միջոցներով պետք է քարոզել փոխադարձ հարգանք և փոխըմբռնում: Միևնույն ժամանակ Եկեղեցին և քրիստոնեական համայնքները պետք է հատուկ ուշադրություն հատկացնեն մարդու իրավունքների և պարտականությունների հարցերին: Եկեղեցին կոչված է բոլոր ժողովուրդներին սեր քարոզելու և ընդդի­մանալու մեկ ազգի նկատմամբ մյուսի գերազանցության քարոզչությանը, ազգային ազգայնապաշտության տարածմանը: Եկեղեցին պետք է մշտապես լինի անկեղծ և գործոն խաղաղարար ուժ' իր սերը տարածելով բոլոր ազգերի վրա:

Իրենց բարոյա-կրթական առաքելությունն առավել ներգործուն դարձնելու համար Եկեղեցին և քրիստոնեական համայնքները պետք է ակտիվորեն աշխա­տեն կրթության, բարոյական դաստիարակության, ուղղիչ հաստատությունների ծառայության, սոցիալական, հումանիտար ծրագրերի ոլորտներում, ձայնասփյու­ռով և հեռուստատեսությամբ:

Եկեղեցի-պետություն հարաբերություններում գերիշխում է այն ըմբռնումը, որ կրոնական միավորումների և պետության միջև հարաբերությունները պետք է կառուցվեն մեկը մյուսի ներքին գործերին չմիջամտելու դրույթի և իրավական հիմքի վրա' ներառյալ անհատի հոգևոր ընտրության հանդեպ լիկատար հարգանքը:

Լինելով օրենքի առջև կրոնական միավորումների հավասարության սկզբունքի հաստատուն հետևորդներ և դատապարտելով այդ սկզբունքի որևէ խախտում կամ խախտման փորձ, միևնույն ժամանակ համաժողովը քաջ գիտակցում է, որ դա չի կարող առաջ բերել կրոնական միավորումների հավասարազորություն (едшуа1епсе), որոնցից յուրաքանչյուրը հասարակական կյանքին մասնակցում է իրեն հատուկ ձևով:

Համաժողովի ընթացքում հաստատվեց, որ միսիան (առաքելությունը) բնորոշ է Եկեղեցու էությանը: Միսիայի աղբյուրը ամենասուրբ Երրորդությունն է , Որն իրեն հայտնել է երկրային աշխարհին, երբ Հոր կողմից ուղարկվել է Տեր Հիսուս Քրիստոսի, իսկ Նրա միջոցով' Սուրբ Հոգին (հմմտ. Հովհ. Ի 21-22):

Միսիան էությունն է' գնալ աշխարհ և այնտեղ ավետել Քրիստոսի ուսմունքը, հոգևորապես հարստացնել այդ աշխարհը, ընդունել տեղական մշակույթները և նրանց քրիստոնեական հավատքի չհակասող արտահայտության ձևերը' դրանք փոխակերպելով փրկության միջոցների:

Համաժողովի մասնակիցների համոզմամբ միսիայի հաջողությունը նշանա­կալի աստիճանով պայմանավորված է քարոզիչ-միսիոներ ների հոգևոր և մտա­վոր պատրաստվածությամբ:

Մ յուս կողմից' նշվեց միսիա յի նպ ա տ ա կւսուղղվա ծությա ն վ եր ա բեր յա լ տ ա րբեր ըմբռնումների փ ա ստ ը, որոնք բխում են փ րկչա բա նա կա ն (ՏՕէ0ՈՕ- 1од1Са1) նախ ա դրյա լներից: Երբեմն դւս հասցնում Է անթույլատրելի դեպ քերի, երբ քրիստոնյաների դարձը' մեկ Եկեղեցուց մյուսը իրա գործվում Է քրիստ ոնեա ­կա ն սիրո ոգուն հակասող և մա րդկա յին ա նհատի ա զա տ ությունը ոտ նա հա րող մեթոդներով ու միջոցներով: Միսիայի այսսփսի խ եղա թյուրվա ծ ըմբռնումը դա տ ա պ ա րտ վեց համաժողովի կողմից:

1996 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ժ-ԺԱ 181

Մինսկի համաժողովը բարձր գնահատեց «Քրիստոնեական հավատքը ե մարդկային թշնամանքը» կոնֆերանսի Գործերի շարունակման կոմիտեի (ԳԿՕ) ջանքերը' հատկապես նրանց կողմից որդեգրված գործունեության սկզբունքը, որն ուղղված է ոչ թե դավանաբանական միության որոնումներին, այլ բացարձա­կապես' հասարակական գործերում քրիստոնեական Եկեղեցիների Ա կրոնական միավորումների համագործակցության ստեղծմանը:

Համաժողովը նպատակահարմար գտավ ԳԿՇ-ն վերակազմավորել որպես Քրիստոնեական միջեկեղեցական խորհրդատվական կոմիտե, որը պետք է շարունակի ԱՊՀ և Բալթյան երկրներում տեղի ունեցած երկու միջքրիստո- նեական համաժողովների աշխատանքները: Կոմիտեն պարտավորվում է հատուկ մասնակցություն բերել մարդու իրավունքների խնդրի լուծմանը, ընդ որում, միջազգային քրիստոնեական և միջպետական կազմակերպությունների հետ գործնական շփումների միջոցով' ներառյալ Անկախ Պետությունների Համագոր­ծակցությունը:

Եկեղեցիների Համաշխարհային Խորհրդի, Եվրոպայի Եկեղեցիների Համա­գումարի, Եվրոպայի Եպիսկոպոսների Համագումարների Խորհրդի, ԱՄՆ-ում Քրիստոսի Եկեղեցիների Ազգային Խորհրղի ներկայացուցիչների հետ քննար­կելով իրար հետ համագործակցելու հարցեր, մասնակիցներն արտահայտեցին իրենց հաստատուն վճռականությունը այդ համագործակցությունը իրակա­նացնելու' ԱՊՀ և Բալթյան երկրների Եկեղեցիների և քրիստոնեական համայնք­ների համար առաջնային ասպարեզներում, ներառելով հասարակական մտահոգություն հարուցող հարցերը:

Հատուկ ուշադրության արժանացավ Գրացում տեղի ունենալիք Երկրորդ Եվրոպական էկումենիկ համագումարի նախապատրաստության հարցը' «Հ ա շ­տությունն Աստծո պարգև և աղբյուր նոր կյանքի» թեմայի շուրջ:

Համաժողովի ընթացքում մտահոգություններ հնչեցին Եվրոպայում տեղի ունեցած հասարակական-քաղաքական փոփոխությունների հետևանքով նոր հակամարտությունների և բաժանումների ծագման հնարավորության աոթիվ: Այս կապակցությամբ Եվրոպայի Եկեղեցիները կոչված են միասնաբար գործելու համաեվրոպական անվտանգության համաբովանդակ համակարգի ստեղծման համար, որը հաշվի կառնի մայր ցամաքի բոլոր երկրների շահերը և նրանց կընդգրկի որոշումներ կայացնող համապատասխան մեխանիզմների մեջ:

Համաժողովի մասնակիցները վկայում են իրենց միաբանությունը այն համոզվածության մեջ, որ ներկա հասարակության խնդիրների լուծման համար իրենց համատեղ աշխատանքները, ինչպես նաև քրիստոնեական տարբեր դավանությունների միջև բարի փոխհարաբերություններ հաստատելու ջանքերը շատ օգտակար են Քրիստոսի ճշմարտությունները մասնատված աշխարհին վկայելու համար:

ՆԱԹԱՆ Ծ. ՎՐԴ. ՀՈՎՀԱՆՆԻՍՅԱՆ

1 8 2 յ--«յ-ւ՛ էսՍ՜ԻԱԾԻՆ 1 9 9 6

ՆՈՒԲԱՐ Տ Ե Ր -Մ Ի Ք Ա Յ Ե Լ Յ Ա Ն Ձեռագրատան վարիչ

ՑՈԻՑԱԿ ՄԱՑՐ ԱԹՈՌ Ս. ԷՋՄԻԱԾՆԻ ՆՈՐ ՍՏԱՑՎԱԾ

ՁԵՌԱԳՐԵՐԻ*

№ 717 ԿԱ Ն Ո ՆՔ ԱՂՈՒՀԱՑԻՑ

ԹԵՐԹԵՐԸ' 150: - ՊՐԱԿՆԵՐԸ' 9, Ա ե Թ' 14, Բ ե Գ' 16 և մնացածները' 18-ական թերթից են բաղկացած:- ՄԵԾՈՒԹՅՈՒՆԸ' 25.3*17.4x2 սմ: - ՆՅՈՒԹԸ' սպիտակ մաքուր թուղթ: - ԿԱԶՄԸ' մուգ նարնջագույն թղթով ծածկված հասսւ ստվարաթուղթ: - ՊԱՀՊԱՆԱԿՆԵՐԸ' սկզբում և վերջում մեկական հասա կապտավուն թուղթ: ֊ ՎԻՃԱԿԸ' լա վ: - ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ' միասյուն: - ԴԱՏԱՐԿ ԹՂԹԵՐԸ' 1ա և 150բ: ֊ ՏՈՂԵՐԸ' 16: - ԳԾՈՒՄՆԵՐԸ' թուղթն ինքնին գծավոր է: - ԳԻՐԸ' շեղագիր և հայկական նոր նոտաներ: - ԶԱՐԴԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ' չունի: - ԳՐԻՉԸ' Հովսեվւ Գ. Պըտըւիկյան: - ԺԱՄԱՆԱԿԸ' 1943 թ.: ֊ ՎԱՅՐԸ' Ատամբուլ /Թուրքիա/: - ԾԱՆՈԹԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ' մատյանն սսւացվել է 9 հունվարի 1984 թ. Աշեք և Մարի Մանուկյան Գանձատնից, ձեոամբ վարիչի:

Բ Ո Վ Ա Ն Դ Ա Կ Ո Ւ Թ Յ Ո Ւ Ն

ԹԹ. 1բ-147ա.~ Տրվում են կանոնները:ԹԹ. 147բ - 150ա. - Ցանկ կանոնների:

ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆ

Թ. 150ա.~ ՎերջԳրեաց Յովսէվւ Գ. ՊըտըլիկեանԵկեղեցական երաժշտութեսւն ուսուցիչՊագրգիւղի Ծնունդ Ս. Աստուածածնի եկեղեցւոյ.Իսթանպուլ, Յամի Տեաոն 1943:

Շարունակված «էջմիա ծին» ամսագրի 1996 թվականի № № Թ-ից:

1 9 9 6

է

ԱՋՍ՚ԻԱԾԻՆ ժ -сШ 183

№ 718 <ԱԻԱՔԱԾՈԻ

ԹԵՐԹԵՐԸ' 323: - ՊՐԱԿՆԵՐԸ' 28, յուրաքանչյուրը 12-ւսկան թերթից, բացի ԻԶ' 3, ԻԱ և ԻԵ պրակներից, որոնք 10-ական թերթից են: - ՄԵԾՈՒԹՅՈՒՆԸ' 20Х15.5Х4.5 սմ: - ՆՅՈՒԹԸ' դեղնած դիմացկուն թուղթ:- ԿԱԶՄԸ' կարմիր թղթով ծածկված հաստ ստվարաթուղթ: Կազմի վրա, երկու Երեսին, ճնշումով նկարված են ոսկեգույն ծաղիկներ և ճ յուղեր:֊ ՊԱՀՊԱՆԱԿՆԵՐԸ' սկզբում և վերջում երկուական սպիտակ հաստ թուղթ: - ՎԻՃԱԿԸ' բավարար, սակայն տեղ-տեղ թղթերը ծակված կամ պատռված են, իսկ մի քանի պրակում կ որոշ թերթեր պակասում են : - ԴՐՈՒԹՅՈՒՆԸ' միասյուն: - ԴԱՏԱՐԿ ԹՂԹԵՐԸ' 180բ֊1Տ1բ և 322բ-323բ: - ՏՈՂԵՐԸ' 27-28: - ԳԾՈՒՄՆԵՐԸ' ճնշումով: - ԳԻՐԸ' նոսւրգիր: - ԶԱՐԴԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ' մատյանում միայն մի էջում զարդագրություն կա' Թ. 5ա: Այստեղ կա բավականին գեղեցիկ մի գլխազարդ,լուսանցազարդ և թռչնագիր: Օգտագործված են միայն կապույտ և կարմիր գույները: - ԳՐԻՉԸ' Ատեւիւսնոս վրդ. Լեհացի: - ՊԱՏՎԻՐԱ­ՏՈՒՆ' անհայտ: - ԾԱՂԿՈՂԸ' անհայտ: - ԺԱՄԱՆԱԿԸ' 1671 թ.: - ՎԱՅՐԸ' անհայտ: - ԾԱՆՈԹԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ' մատյանն ստացվել է 9

հունվարի 1984 թ. Աէեք և Մարի Մանուկյան Գանձատան գրադարանից:

ԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹՅՈՒՆ

Թ. 1ա ֊Հա մա ռօտ հաւաքումն յաղագս հոգւոյն բանականին: Յաոաջաբսւնութիւն գրոյս:

Դիտելի է զի տեսութիւն յաղագս բնութենէ մ/ա/րդոյ վերաբերի առ ւսստուածաբանութիւն, ի կողմանէ մարմնոյ եթէ ոչ ըստ ունակութեան զոր ունի մարմին առ հոգին տեառն, զի հոգի բանական բնականապէս և ըստ ինքեան կարօտ է միաւորութեան ընդ մարմնոյ /սրում նմին իրի, առաջին տեսութիւն լինի յաղագս հոգւոյն: Բայց զի ըստ Դիոնէսիօսի ի գոյացութիւն հոգևորս երեք ինչ գտանին' էութիւն, զօրութիւն և ներգործութիւն. վասնզի ւսյսորիկ նախ տեսանելի է զոր ինչ վերաբերի աո էութիւն հոգւոյ: Երկրորդ զոր ինչ վերաբերի աո զօրու&իւնս նորին: Երրորդ զոր ինչ վերաբերի առ ներգործութրւնս նորին: Եւ ա րդ նախասացցուք հոգւոյն ըստ ինքեան և ապա յաղագս միաւորութեան նորա ընդ մարմնոյ:

Ցա նգ գրոյս.

ԳԼուխ առաջին յաղագս էութեան հոգւոյն յեօթն պրակս բաժանեալ: (Այստեղ տրված է նյութերի լրիվ ցուցակը թթ. 1ա-ից մինչև 4բ):Թ. 182ա.- Համառօտութիւն յաղագս հրեջտակսւց:

184 с Ь -с Н А Է ս ս - Ի Ա Ծ Ի Ն 1996

Յետ ասելու յաղագս հոգւոլ բանականին ա]ժմ ճաոեսցուք յաղագս բնութեան հրեշտակաց և յատկութեանցն նոցին: Եւ նախ տեսցուք զգոյացութիւն նոցունց ընդարձակապէս որ է առաջին գլուխ և բաժանիի հինգ պրակս:

(Այստեղ տրված է 24 գլուխների ցուցակը):

ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆ

Թ. 322ա - ՅիշատակարանՎասն զի աոաջին թարքմանութիւն գրոցս յաղագս մարդկային

հոգւոյն և հրեշտակաց էր յոյժ ապականեալ և այլափոխեալ և մանաւանդ բովանդակն ոչ թարքմանեալ, այլ գրեթէ հաւաքեալ և իբր հասկաքաղ արարեալ նմին իրի, ես Ստեփանոս Իլովացի, յեւոին ի մանկանց եկեղեցւոյ, և վերջին ի բանասիրաց, ի խնդրոյ ուսումնասէր եղբարց, թողեաւ զտկարութիւնս իմ, վերստին լիապէս և կատա- րելապէս լետ այլ գրոցն թարգմանութեան, զալս ևս երկուս հատորս յաղագս հոգւոյն և հրեշտակաց, ի լատինացւոց բարբառոյ ի հայոց լեզու փոխարկեցի, ի փառս Քրիստոսի Աստուծոյն մերոյ, և յօգուտն ուսում- նասէր անձանց, որք դեգերին ի հրահանգս իմաստասիրական հանճարոյ, ի թուականութեանս մերում Ռճ և Ի (1671 թ.), ի հայրա- պետութեան սրբազան Տեառն Յակոբայ. ընդ հովանեաւ բարձրագահ սրբոյ աթոռոյս էջմիածնայ: Արդ եթէ աշխատութիւնս մեր ախորժելի թուեսցի բանասէր անձանցն, և ուղղադատ մտացն գոհութիւն տացի տուողին շնորհացս: Իսկ եթէ ինչ անյարմար ի շարադրութիւնս երևեսցի ներումն տացի պակասութեանս մերում, զի ոչ ոք ամենիւ կատարեալ, և ոչ ամենեցունց հաճոյ գոլ կարելի: Զայս ևս խնդրեմ, զի թէ ոք յօժարեսցի զգիրս օրինակեի մի ձանձրասցի զսակաւ բանս յիշատակարանս դրոշմել և զմեր անարժանութիւնս յաղօթս յիշել, որով և յինքն յիշեսցի ի Քրիստոսէ յուսոյն մերոյ. որ է օրհնեալ յաւիտեանս Ամէն:

ՀԻՇԱՏԱԿՍ ԳՐՈԻԹՅՈԻ ՆՆԵՐ

(Սկզբի պահպանակի վրա գրված է)Որովհետև ոչ կամեցար լինել աշակերտ ճշմարտութեան ասացից

զկամս Հօրն քոյ սատանայի:Որովհետև ոչ կամեցար ւինել աշակերտ ճշմարտութեան ասացից

զկամս, Հօրն քո սատանայի է ըստ ասացելոյ առակին. Որդի իմաստուն ուրախ առնէ զհայր, որդի անմիտ տրտմութիւն է մօր:

Հայրն Տէր Աբրահամ Տէր Կ/ա/րապետե/ա/ն1825 Մէի 15ն:

Որովհետև չկամեցար լինել, եւ իր բնա :/Վերջին պահպանակի վրա գրված է /

Մի յուսայք:

1996 է&Ս՜ԻԱԾԻՆ Ժ - Ժ Ա 1 8 5

Մինչ խալկացել:Մինչ խալկացեալ նիրել ջանամ հոգոյս աչացս:Լավ կ անուն բարի, քան թէ գանձս բազումս:Վասն գրչաց: Ըստ ասից առակին:Փորձութեան 1860:Լաւ է գանձ բարի, քա ն թէ ոսկի բարի:Դաւիթ Կարապեսւեան, 1861 ի 20 Մայիսի: ի վերայ Միոյ պատ:

№ 7 1 0ԲՈԻՄԲԱՅՈԻ ՀԱՅՈՑ ԼՐԱԹՈԻՂԹ

ԹԵՐԹԵՐԸ' 12: - ՊՐԱԿՆԵՐԸ' 3, յուրաքանչյուրը 4-ական թերթից: - ՄԵԾՈԻԹՅՈԻՆԸ' 21*16x0մ սմ: - ՆՅՈՒԹԸ' դեղնած շատ բարակ թուղթ:- ԿԱԶՄ' չունի: - ՊԱՀՊԱՆԱԿՆԵՐ' չունի: - ՎԻՃԱԿԸ' անբավարար: - ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ' երկսյուն: - ԴԱՏԱՐԿ ԹՂԹԵՐ' չկա ն: - ՏՈՂԵՐԸ' 24: - ԳԾՈՒՄՆԵՐ' չունի: - ԳԻՐԸ' նոտրգիր: - ԶԱՐԴԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ' չունի : Յուրաքանչյուր շաբաթաթերթի աոաջին էջում, թերթի անվան և համարի թվականի ներքևում կան միայն հասարակ փոքր զարդեր: Աչքի է ընկնում թիվ 7-ի զարդանկարչությունը: - ԳՐԻՉԸ' անհայտ: - ՊԱՏՎԻՐԱՏՈՒՆ' անհայտ: - ԾԱՂԿՈՂԸ' անհայտ: - ԺԱՄԱՆԱԿԸ' 1844 թ.: - ՎԱՅՐԸ' Բոմբեյ /Հնդկա ստ ա ն/: - ԾԱՆՈԹԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ' ձե­ռագրի այս շաբաթաթերթն ստացվել է Այ եք և Մարի Մանուկյան Գանձատնից 9 հունվարի 1984 թ.:

Բ Ո Վ Ա Ն Դ Ա Կ Ո Ւ Թ Յ Ո Ւ Ն

Վերոհիշյաչ ձեռագիր շաբաթաթերթը փոքրածավալ չորս թերթանոց մի ւրագիր է, որ շույս է տեսել Հնդկաստանի Բոմբեյ քաղաքում: Այն վիմատիպով բազմացվել է փոքր տպաքանակով և ցրվել տեղի և Հնդկաստանի հայ գաղութի զանազան բնակավայրերում: 140 տարի­ների վաղեմություն ունեցող այս թերթի մասին ոչ մի ակնարկություն չկա վերջին տարիներս հրատարակված հայ մամուլի պատմության մասին գրված գրքերում (Ա. Կիրակոպան և այլն): Այն սկսել էհրատարակվել 1844 թ. օգոստոսի 3-ից: Յարդ պահպանվել է միայներեք համար, որոնք հետևյալներն են.

ԹԹ. 1ա - 4բ, թիվ 4. շաբաթ, 24 օգոստոսի 1844 թ.ԹԹ. 5ա - 8բ, թիվ 5, շաբաթ, 31 օգոստոսի 1844 թ.ԹԹ. 9ա - 12բ, թիվ 7, շաբաթ, 14 սեպտեմբերի 1844 թ.Հայտնի չէ, թե մինչև ո“ր համարն է շույս տեսել:Շաբաթաթերթում շույս են տեսել տեղական և ազգային լուրեր,

նամակներ, եկեղեցական տոներ և այլն: Հետաքրքրության համար ստորև տրվում են մի քանի օրինակներ:

1 8 6 сЬ-сНГ ԱՋՍ՜ԻԱԾԻՆ 1996

Թ. Յա. - Ի 4 Ապրիլ Սրբազան Առաջնորդն Սեր Ցովհաննէս (Նոր Ջուղայի - Ն. Մ.) գնացեալ է ի Թէհրան տհսանել զԱրքայն Պարսից վասն օգտի Հայոց Ջուղայու:

Ի 16 Ապրիլ յանկարծ յոյժ սաստիկ ցուրտ լեալ յԱսպահան զբոլոր պտուղս ծառոց վնասեալ է բաց ի յորթոյն:

Ի 21 Ապրիլ Հաջի Աիետ Մահմտ Բաղէր գլխաւոր մահմետակւսն դրենպեւոն մեռաւ. որոյ հոգին ի հարկէ հանգեալ իցէ ի գոգս կանւոին:

ի 12 մէի ամսոյն անցելոյ յետ իբրև 3 ժամուց միջօր էի շարժումն (երկրաշարժ - Ն. Մ.) եղև ի Սպահան: Ի քաղաքի ոմանց որմոց տանց և փողոցոց քայքայումն պատճաոեաց և Ջօմա կոչեցեւսլ մզկիթ երկու աշտարակաց (մնարի) կէսն կործանեցաւ, ոմանց Ջուղւսյու տանց որմունք և տանիք շինուածոցն պատռեցան. բայց գոհութիւն Տէրն չեղև կորուստ անծանց:

Թ. Յբ. - Անթիւ բազմութիւն մարախսւց գնացեսզ է ի Շիրազւսյ մինչ ցՊօմիշայ, որ երեք աւուրբք հեռի է ի Սպահանայ բ. բայց ողորմութիւն Աստուծոյ և սէրն ւլոր ունի Բարծրեաշն վասն մարդկան սւստակեաց զնոսա ամենեսին սաստկագոյն ցրտով:

Թ. 7ա. - Ցնծութիւն է մեզ հրատակարել այսու, որ Պարոն Յովհան- նէս Յարութիւն Աստուածատուրն երկրորդ վարժապետ մըստր Մէնվա- րինգի դպրոցին ի 1 հետևեալ Սէպտէմբեր ամսոյն հաստատելոց է վասն Անգղիական ւեզուին: Սա աոաջինն է ի մերազնէից ի Բումբւսյի որ յանծն աոնէ զայս դժուարակիր պաշտօն Անգղիական վարժւս- պետութեան և ի սրտէ ցանկամք' զի վաստակ Պարոն Յովհաննէսին աջողութեամբ պսակեսցի և քաջալերութեան մերազնէից արժանի վարկեսցի:

Թ. 8ա. - Կարծեմք մեր ընթերցողքն չեն անտեղեակ որ ի Բումբւսյի գողք բազմացեաշ են յոյժ և զմեծամեծ վնասս տան բւսւլմաց' ծածկաբար կամ բռնութեամբ մտանեշով ի տունս նոցա գիշռրային և զրկելով զնոսա յընչից իւրեանց: Ցաւիմք յատկապէս վասն այն մասն « ՓրԻքէշ» Ազգին որք ի Մայիմ բնակին, քանզի վնաս սորա մեծ է: Ասացեալ գողքն զորացուցեալ են զաղբիւր ուրախութեան Փրիքէշ ազգին Մայիմայ' որ է խոզն - յորմէ զրկեաւք են. զխոզն ի մեծի համարի ունին սոքա և ուրախութիւնն ոչ երբէք լիցի կւստարևալ եթէ ի խրախճանս իւրեանց ոչ գտցի խոզն:

ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ

Թ. 1ա. - Բումբայու Հայոց լրաթուղթ Շաբաթ 24 Ագօստ 1844 Նօ. 4:

Թ. 5ա. - Բումբայու Հայոց լրաթուղթ Շաբաթ 31 Ագօստ 1844 Նօ. 5:

1 9 9 6

է

ԷՋՄԻԱԾԻՆ քյ--<յ-Ա187

Թ. 8բ.- Լ ւ С Ь одгарЬ ей аЬ ЪЬе О еогЬ хп р г е в Б .N0 . 98 В а п е г С аЬ е Э и г е е с .

Թ. 9ш. - /Բո/ւմբայու Հայոց լրաթուղթ Շաբաթ Աէպտէմբր 14 - 1844 Նօ. 7:

№ 720ՈՒՍՈՒՄՆ ԱՍ ԷՐ ԼՐԱԳԻՐ

ԹԵՐԹԵՐԸ' 2 : ֊ ՊՐԱԿՆԵՐԸ' 1: - ՄԵԾՈՒԹՅՈՒՆԸ' 38.5*28.5 սմ: - ՆՅՈՒԹԸ' դեղնած բարակ թուղթ: - ԿԱԶՄ' չունի: - ՊԱՀՊԱՆԱԿՆԵՐ' չունի: - ՎԻՃԱԿԸ' բավարար: ֊ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ' երկսյուն: - ԴԱՏԱՐԿ ԹՂԹԵՐ'չկան: - ՏՈՂԵՐԸ'70 :- ԳԾՈՒՄՆԵՐ' չունի: - ԳԻՐԸ' նոտրգիր:- ԶԱՐԴԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ' աոաջին էջի վերևի Սասում վիմատիպով նկարված է Աինգապուր քաղաքի ընդհանուր տեսարանը ծովափին: Ծովում երևում են շուրջ 21 մեծ ու փոքր նավեր և նավակներ: Ափին երևում են բնակելի ինը շենքեր և հայոց եկեղեցին, սրածայր գմբեթով: Հետնամասում երևում են քաղաքի բյուրները, որոնցից կենտրոնա­կանը ծածկված է ծառերով, իսկ գագաթին երևում է մի շենք, կողքին կա աշտարակ, որի գլխին դրոշակ է ծածանվում: Նկարի ներքևի ձախ անկյունում գրված է "Р Ь . БеЬЬ 1 ճ է հ . " /Սեթ վիմատիպի լուսանկար/: - ԳՐԻՉԸ' անհայտ: - ՊԱՏՎԻՐԱՏՈՒՆ' անհայտ: - ԾԱՂԿՈՂԸ' անհայտ: ֊ ԺԱՄԱՆԱԿԸ' 1 դեկտեմբերի 1851 թ.: - ՎԱՅՐԸ' Աինգապուր: - ԾԱՆՈԹԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ' ձեոագիր ալս թերթն ստացվեշ կ Ալեք և Մարի Մանուկյան Գանձատնից 9 հունվարի 1984 թ.:

Բ Ո Վ Ա Ն Դ Ա Կ Ո Ւ Թ Յ Ո Ւ Ն

վերոհիշյալ ձեոագիր այս թերթը միջին ծավալով երկու թերթանոց մի լրագիր է, որ լույս է տեսել Աինգապուրում 1849-1853 թթ., ունեցել քաղաքական, գրական և առևտրական բնույթ, հավանաբար առևտրի վերաբերյալ օգտակար տեղեկություններ հայթայթելու տեղի, ինչպես նաև Հնդկաստանում և Հեռավոր Ա րևելում գործող հւսյ վաճառական­ներին ու նավատերեին: Թերթի խմբագիրն է հանդիսացել Գրիգոր Գալուստյանը:

Այս թերթի մասին խոսվում է Ա. Կիրակոսյանի գրքում (Հա յ պարբերական մւսմոււի մատենագրություն, Երևան, 1970. էջ 462, թիվ 3173): Պարզվում է, որ թերթից բազմաթիվ օրինակներ այժմ գտնվում են Երևանի զանազան գրադարաններում:

Թերթի վերնադիրը տպագրված է այսպես.«Ուսումնասէր լրա գիր » (գրված է զարդագրերով)Ս ինկա փ որ

188 Ժ-сИГ ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1996

Ք ա ղ ա ք ա կ ա ն , գե ղ ա գի տ ա կ ա ն և ա ռ և տ ր ա կ ա ն :Թերթի այս համարում կան զանազան տեսակի լուրեր և

տեղեկություններ, ինչպես օրինակ'Թ. 2բ. - Անցեաւ ամսոյ 17-ին ժամանմամբ «Սէնտ Սբբս» նաւին ի

Չինոյ, էջ ի ցամաք Պարոն Մկրտում Գ. Մկրտումեան, որ ունի զյաոաջադրութիւն ելանելոյ առ ԿաԼկաթա «Լէդի Մէրի վուդ* շոգենաւաւ:

Ստորն տրվում են միայն մյուս գրությունների վերնագրերը.Թ. 1ա. - Սինկավւոր: Քաղաքականք:Թ. 1բ. - Ռանգուն և Բարմայք:Թ. 2ա. - Կաւկաթա:

Արշաւանք գաղղիացւոց առ ծովն Ջապանայ: Ամերիկացւոց նորոգ Օդագնաց նաւ: ժամանեալ նաւք (1851 թ. նոյեմբեր ամսին - Ն. Մ.):Մեկնեալ նաւք (1851 թ. նոյեմբեր ամսին - Ն. Մ.):Թ. 2բ. - Արժէք Ապրանաց

ի Սինկափոր Դեկտեմբերի 1.1851:(Այստեղ տրված են 89 զանազան տեսակի ապրանքների գները):

Հ Ւ Շ Ա Տ Ա Կ Ա Ր Ա Ն Ն Ե Ր

Թ. 1ա. - Հատ 3: Սինկափոր, Երկուշաբաթ, ի 1 Դեկտեմբերի 1851:Երդ. Ամ, թիւ 59:Թ. 2բ. - Տպագրի «յԱրփի» վեմադարանի Պարոն Պ. Ա. Սէթի, Վասն

վերատեսչաց և հրապարակի ի 1 և 15-երորդում իւրաքանչիւր ամսոյ: Ստորոգրութիւնն մի կումպանի ռուփի առ ամիսն:

№ 721Օ ՐՀՆԱ ԳԻՐ

ԹԵՐԹԵՐԸ' 1: - ՄԵԾՈՒԹՅՈՒՆԸ' 26.8*21 սմ: - ՆՅՈՒԹԸ' սպիտակ դիմացկուն մաքուր թուղթ: - ԿԱԶՄ' չունի: - ՊԱՀՊԱՆԱԿՆԵՐ' չունի : - ՎԻՃԱԿԸ' լա վ: - ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ' միասյուն: - ԴԱՏԱՐԿ ԹՂԹԵՐԸ' 1բ: - ՏՈՂԵՐԸ' 19: - ԳԾՈՒՄՆԵՐ' չունի: - ԳԻՐԸ' նոտրգիր: - ԶԱՐԴԱ­ԳՐՈՒԹՅՈՒՆ' չունի: Միայն օրհնագրի վերևի ձախակողմյան մասում կա կաթողիկոսական փոքրիկ մի խորհրդանիշ, որ ցույց է տալիս խույր, խաչ և գավազան: - ԳՐԻՉԸ ԵՎ ՊԱՏՎԻՐԱՏՈՒՆ' Սահակ Բ Խ ապա յա ն' կաթողիկոս Մեծի Տա նն կիւիկիո (1849-1939): - ԺԱՄԱՆԱԿԸ' 23 սեպտեմբերի 1919 թ.: - ՎԱՅՐԸ' Ադանա (Թուրքիա): - ԾԱՆՈԹԱ­ԳՐՈՒԹՅՈՒՆ' օրհնագիրը տրված է Հովհաննես Գւըճյանին, որի Լուսապատճենը տղան' Արթին Գլըճյանը, այյ փաստաթղթերի հետ 1976 թ. ուղարկել է Ս. էջմիածին: Ձեռագրատունս այն ստացել է Մայր Աթոռի արխիվից 19 հունվարի 1984 թ.:

ԷՋՄԻԱԾԻՆ յ- ֊յ - Ա 1 8 9

Բ Ո Վ Ա Ն Դ Ա Կ Ո Ւ Թ Յ Ո Ւ Ն

/Խորհրդանիշը/ԿաթողիկոսարանՀայոց տպագիրի Կիյիկիա(Ներքոհիշյայ ամբողջ գրությունը ձեոագիր է և գրված Սահակ Բ

Կաթողիկոսի ձեոամբ):ՄեծապատիւՏօքթոո Յովհաննէս Գյըճեան

Ի Հալէպ.Ներկայս կը գրեմ ոչ իբրև Հայրենակից մը առ Հայրենակիցն, այլ

իբրև Կիւիկիոյ սւարաբաղդ հայութեան ւոարաբաղդագոյն հայրը առ մարդն գիւոութեան, մանաւանդ գթութեան:

Այն հոգեխորով ու դառնադառն օրերուն, երբ Հալէպ սւարա- գիրներու դժոխքն էր, Դուք քաղաքապետական բժիշկ էիք: Ներկայ էի ժողովուրդի անօրինակ և աննախընթաց տառապանքին, ականատես էի Ձեր անվհատ զգացումներուն մահուան ու տառապանքին դէմ, դժոխքին կեանքի և արքայութեան ձև ու կերպարանք տալու, այն ատէն ի վեր հիացումիս աոարկայն եղած էք: Սուղ տողերս հիացումի և օրհնութեան իբրև առհաւատչեայ ընդունեցէք:

Ողջունելով զձեզ համայն պարագայիւքմնամք աղօթարար

Սահակ Բ Կթ. Կիլիկիոյ1919 Սեպ. 23 Ստանա:

ՀԻՇԱՏԱԿՍ ԳՐՈԻԹՅՈԻ Ն

Թ. 1բ. - (Թերթի վերևի մասում կա մի կլոր կնիք, 4 սմ տրամագծով, որի կենտրոնում գրված է հետևյալը).

Հայ Առաքելական Եկեղեցւոյ Միութիւն Նորտռայն Վէսթֆալէնի ի Քէօլնի:(իսկ կնիքի շուրջբոլորը գրված է գերմաներենով).

АгшепхБсЬ - АрозЬо1!зсЬег Кз.геЬетлеге1 п е . V. л̂ оп иохчЗгЬегп - »0տէք816ո.

№ 7 2 2Մ Ա ՇՏՈ Ց

ԹԵՐԹԵՐԸ'32: - ՊՐԱԿՆԵՐԸ' 2 : - ՄԵԾՈՒԹՅՈՒՆԸ' 13.9*9.5*2.8 սմ: ֊ ՆՅՈՒԹԸ' դեղնած բարակ թուղթ: - ԿԱԶՄԸ' սրճագույն թղթով ծածկված հաստ ստվարաթուղթ, որի վրա ոսկեգույն երկու խաչ և զարդեր կան: - ՊԱՀՊԱՆԱԿՆԵՐԸ' սկզբում և վերջում մեկական դեղին թուղթ: -

190 ժ -сН Г ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1 9 9 6

ՎԻՃԱԿԸ' բավարար: ֊ ԳՐՈԻԹՅՈԻՆԸ' միասյուն: - ԴԱՏԱՐԿ ԹՂԹԵՐԸ' 1ա-3բ, 4բ, 7բ, 9թ. 12ա - 12թ. 18թ. 23թ - 28ա. ՅՕա. 31թ - 32թ: - ՏՈՂԵՐԸ' 13- 15: - ԳԾՈՒՄՆԵՐ' չունի: - ԳԻՐԸ' շեղագիր: - ԶԱՐԴԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ' չունի: - ԳՐԻՉԸ' Արիսւոակես քահանա Չխլմեճյան: - ԺԱՄԱՆԱԿԸ' 4 Դեկւոեմթերի 1866 թ.: - ՎԱՅՐԸ' Թոփկւսթու (Կ. Պոլիս,: ֊ԾԱՆՈԹԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ' մատյանն ստացվել է Վեհափառ Հայրապետից 27 հունվարի 1984 թ.: Սա տպագիր մի Մաշտոց է, 460 էջանոց, որ ժամանակի ընթացքում ընկած թերթերի տեղը հետագայում տերը թղթեր է ավելացրել և ձեռագրով գրել պակասած էջերը: 16թ - 18ւս չորս էջերը գրված են հայատառ տաճկերենով:

ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆ

Թ. Յթ. - Մեծապատիւ ոսկերիչ Սարգիս Աղա Պետյւոսեան Մերձաւոր իմ սրտակից և թարեկամ սիրական.Մատոյց ի նուէր զայս Մաշտոց անկեղծ սիրոյ գրաւական. ինձ նուաստիս և տր/ու/պիս Քահանայիս անարժան.Ի յիշատակ հին և նոր ննջեցեյոցն առ համայն.Զորս և յիշեմք ի տան տեառն ի պաշտամունս սրթազան.Եւ կենդանեացն իսկ նորին կեանըս մաղթեմք տևական.

Թ. 4ա. - կրելով միշտ ի ձեռին զայս Մատենիկ նաիրական, որ է նուէր պատուական գոլով գրքոյկ պաշտաման. կաւցուք ի միտս անմոռաց հանապազօր յաւիտեան:Տ. Արիստակէս Չիզմէճեան 4 Դեկտ/ե/մթր 1866 ի Թօփկ/ա/թու:

№ 723 ՆԱՄԱԿ

(Ֆրանսերէն)

ԹԵՐԹԵՐԸ' 3: - ՄԵԾՈՒԹՅՈՒՆԸ' 38.1*25.4 սմ: ֊ ՆՅՈՒԹԸ' մաքուր սպիտակ թուղթ: - ԿԱԶՄ' չունի: - ՊԱՀՊԱՆԱԿՆԵՐ' չա ն ի : - ՎԻՃԱԿԸ' լավ: ֊ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ' միասյուն: - ԴԱՏԱՐԿ ԹՂԹԵՐԸ' 1ա. 2սւ և Յա: - ՏՈՂԵՐԸ' 11-12:- ԳԾՈՒՄՆԵՐ' չա ն ի : - ԳԻՐԸ' լատինատառ ձեոագիր:

1996

է

ԷՋՍՒԱԾՒՆ Ժ-ԺԱ 191

- ԶԱՐԴԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ' չունի: - ԳՐԻՉԸ ԵՎ ՊԱՏՎԻՐԱՏՈՒՆ' Մինւսս Չերսւղ: - ԺԱՄԱՆԱԿԸ' 10 հոկտեմբերի 1892 թ.: - ՎԱՅՐԸ' Լոնդոն: - ԾԱՆՈԹԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ'փաստաթուղթն առնվել է Անգւիայի պետական արխիվից և ուղարկվել Մայր Աթոռ Լոնդոնից 17 փետրվարի 1971 թ. տեղի Հոգևոր Հովիվ Տ . Արսեն վարդապետ Բերբերյանի կողմից: Ձեռագրատունս այն ստացել է Մայր Աթոռի արխիվից 17 վւետրվարի 1984 թ.:

Բ Ո Վ Ա Ն Դ Ա Կ Ո Ւ Թ Յ Ո Ւ Ն

Փաստաթուղթը բուն նամակի ւուսանկարվւսծ պատճենն է: Դիմումնագիր-նամւսկը գրվել է Մինաս Չերազի կողմից և ուղղվել Անգլիսւյի վարչւսպետ Գլադստոնին: Փաստաթղթում խոսվում է հայ երեք հոգևորականների բանտարկության և Զեյթունում 554 անմեղ երեխաների սպանության մասին:

ՀԻՇԱՏԱԿԱԳՐՈԻԹՅՈԻ Ն

/Երեք թերթերի վերևի մասում գյւված կ/տպագիր' Р и Ь И с К е со гй Օքքւօտ

К е € е г е п с е : -ձեոագիր'

Р 0 . 7 8 / 4 6 8 3 . 4 8 8 4 .

№ 724 Ն Ա Մ Ա Կ

(Ֆրանսերէն)

ԹԵՐԹԵՐԸ' 8: - ՄԵԾՈՒԹՅՈՒՆԸ' 38.1*25.4*0.1 սմ: - ՆՅՈՒԹԸ' մաքուր սպիտակ թուղթ: - ԿԱԶՄ' չունի: - ՊԱՀՊԱՆԱԿՆԵՐ' չունի: - ՎԻՃԱԿԸ' լա վ: - ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ' միասյուն: - ԴԱՏԱՐԿ ԹՂԹԵՐԸ' բոլոր 8 թղթերի թիկունքի մասը դատարկ է: - ՏՈՂԵՐԸ' 32-34: - ԳԾՈՒՄՆԵՐ' չունի : - ԳԻՐԸ' լատինատառ ձեռագիր: - ԶԱՐԴԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ' չունի: - ԳՐԻՉԸ' անհայտ: - ՊԱՏՎԻՐԱՏՈՒՆԵՐ' Կարապետ արքեպիսկոպոս Զեյթունի և Նիկողոս արքեպիսկոպոս Ֆռնուզի: - ԺԱՄԱՆԱԿԸ' 9/21 սեպտեմբեր 1892 թ.: - ՎԱՅՐԸ' Հալեպի բանտ (Սիրիա): - ԾԱՆՈԹԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ' վւաստաթուղթն առնվել է Անգլիայի պետական արխիվից և ուղարկվել Մայր Աթոռ Լոնդոնից 17 փետրվարի 1971 թ. տեղի Հոգևոր Հովիվ Տ. Արսեն վարդապետ Բեր բերյանի կողմից: Ձեռագրատունս այն ստացեւ է Մայր Աթոռի արխիվից 17 փետրվարի 1984 թ.:

Բ Ո Վ Ա Ն Դ Ա Կ Ո Ւ Թ Յ Ո Ւ Ն

Փաստաթուղթը, նախորդի նման, բուն նամակի Լուսանկարված պատճենն է: Դիմումնագիր նամակը գրվել է Զեյթունի Կարապետ արքեպիսկոպոսի և Ֆռնուզի Նիկողոս արքեպիսկոպոսի կողմից և ուղղվել Անգւիայի վւսրչապետ Գլադստոնին:

1 9 2 Ժ - & Ճ ' ԱՋՍ՜ՒԱԾՒՆ 1996

Փաստաթղթում խոսվում է երկու արքեպիսկոպոսների կողմից Գլադստոնին գրված 5/17 օգոստոսի 1892 թ. նամակ֊տեղեկագրի, Օսմանյան կայսրության մեջ գտնվող մի քանի միլիոն դժբախտ հայերի ծանր կացության ու կեղեքումների, թուրք կառավարիչների գործած դաժանությունների, Հայկական հարցի, ինչպես նաև վերոհիշյալների հետ առնչվող համանման աղ խնդիրների մասին, խնդրելով միևնույն ժամանակ անգլիական կառավարության ազդեցիկ միջնորդությունը' վերջ տալու գավառահայության կրած հարստահարություններին և ազատելու բանտարկված հոգևորականներին:

Հ Ի Շ Ա Տ Ա Կ Ա Ր Ա Ն

Թ. 7ա - О ахдпег Е х с е И е п с е , а д г ё е г 1 ՚ ехргеэзд-оп ձս էւ:6տ թւ-օքօոձ г е э р е с Ь , аVес 1ечи е1,

Սօստ аVоոտ 1 ՚ Ьоппеиг а 'ё Ь г е Уоэ ЬигпЫез зезп п .Ь еи гз.Ргхбо п Ճ 1А 1ер , 1е 9 /2 1 Տտբէտտհրտ'/1 8 /9 2

С агаЬ еа ЫхсодЬоэА^сհеV. а е 2е1ьЬоип А^сհеV. а е Ргпоиг

(ձվաձև կնիք) (Կւ^Ր կնիք)А Տօո Е х е е Н е п е е

Мопэхеиг Мопэхеиг Օ^ձտէօո Р г ё зх а е п Ь э а е э М з-пгзЬгез

еЬ с , еЬ с , еЬс ձ Ь о п й гез.

ՀԻՇԱՏԱ ԿԱ ԳՐՈԻԹՅՈԻ ՆՆԵՐ

/Ութ թերթերի վերևի մասում գրված է / տպագիր' Р и Ь И с К е с о г а О Ш с е Я в±ехепсег- ձեռագիր'РО. 7 8 / 4 6 8 3 . • 4 8 8 4 .(Ձախակողմյան լուսանցքում գրված է հայերենով)Մյուս օրինակները ավեյի.հստակ են, սա Լավ չի ստացվել մաքուր

վերարտադրելու համար:1 7 - 1 1 - 7 1 Արսեն վրդ.Լոնտոն:Թ. 8ա. - Արսեն Վրդ.1 7 - 1 1 - 7 1 Լոնտոն:Из-էհ МГ. յ 6 » 6 է է в е р ь . 2 8 , / 1 8 / 9 2 (Այստեղ կա Р о ге гд п օք ք з .с е - ի փոքր կնիքը):Т Ы э Րտէւ էւօ ո ւտ а а а г е з з е а է օ "Ь Ь е Р г е э г а е п Ь օք էհտ Н оиге

օք Соплиопз օք Епд1ап.а" ո օէ է օ ЬЬе Рзлпе Мхп1 з Ь е г а э « а э էհ օսցհ է Ьу Мг. С 1 а а з Ъ о п е 'з РгзлгаЬе Б е с / г е Ь а г / у .

26 Б е р . 92 Н. М. а е м е ^Բ 6էւէւօոտ էօ

1996 ԷՋՍ ՚ԻԱ Ծ ԻՆ ժ-յ-Ա 193

1 . Р гхте тл-пз-БЬег2 . Оиееп

Տ ւց ո 0ճ Ь у 8ե օ ս է 250 Агшепхап Мотеп օ ք . . .

№ 725 Պ Ա Յ Մ Ա Ն Ա Գ Ի Ր

(Ռուսերկն)

ԹԵՐԹԵՐԸ' 2: - ՊՐԱԿՆԵՐԸ' 1: - ՄԵԾՈՒԹՅՈՒՆԸ' 35.6*22.3 սմ: ֊ ՆՅՈՒԹԸ' դեղնած և գունաթափված բարակ թուղթ: - ԿԱԶՄ' չունի: - ՊԱՀՊԱՆԱԿՆԵՐ' չունի: - ՎԻՃԱԿԸ' անբավարար: - ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ' միասյուն: - ԴԱՏԱՐԿ ԹՂԹԵՐ' չկա ն: - ՏՈՂԵՐԸ' 31-33: - ԳԾՈՒՄՆԵՐ' թուղթն ինքնին գծավոր է: - ԳԻՐԸ' ռուսերեն ձեոագիր: - ԶԱՐԴԱ­ԳՐՈՒԹՅՈՒՆ' չունի: - ԳՐԻՉԸ' անհայւո: - ՊԱՏՎԻՐԱՏՈՒՆ' Մրգաս­տան գյուղի Ս. Հովհաննես եկեղեցու հոգաբարձություն: - ԺԱՄԱՆԱԿԸ'1 ապրիյի 1912 թ.: - ՎԱՅՐԸ' Վաղարշապատ: - ԾԱՆՈԹԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ' սույն ձեոագիր պայմանագիրը նվեր է ստացվել 1983 թ. հունիսի 17-ին Մրգաստան գյուղի բնակիչ Խաչիկ Թևոսի Ավագյանից:

Բ Ո Վ Ա Ն Դ Ա Կ Ո Ւ Թ Յ Ո Ւ Ն

Ոուսերեն սույն պայմանագիրը կազմվել է էջմիածնի շրջանի (նախկին Վաղարշապատի) Մրգաստան (նախկին Հաջիլար) գյուղի Ս. Հովհաննես եկեղեցու նորոգության առթիվ:

Այն հաստատվել է պաշտոնապես 1912 թ. Վաղարշապատի պետա­կան նոտարիուսի' Անդրեյ Գամբիուսովիչ Բաբամյանցի կողմից, իր ստորագրությամբ և կլոր կնիքով:

Այստեղ կան ցարական չորս նամականիշեր, որոնք կնքված են:4-րդ էջի (Թ. 2բ) ներքևի մասում կան մի շարք հայերեն ստորա­

գրություններ, որոնք դրված են հայերեն գրված կարճ ստացականների տակ: Դրամական այս ստացականները ցույց են տալիս, որ եկեղեցու հոգաբարձությունը նորոգության համար մաս-մաս գումարներ է վճարել եկեղեցին նորոգող բանվորներին:

Ոչ գրաճանաչ բանվորներ Տրդատ Մարտիրոսյանի և Ոսկան Մկրտչյանի փոխարեն ստորագրեյ են Մկրտիչ Ալեքսանյանն ու Պետրս Եղ/ի/ազւսրյանը: Մի ուրիշ անգամ ստորագրել է Ավագ քահանա Ավագյանցը, կամ Հովհաննես Խաչատուրյսւնը:

№ 726 Ն Ա Մ Ա Կ

ԹԵՐԹԵՐԸ' 3: - ՊՐԱԿՆԵՐԸ' 1:- ՄԵԾՈՒԹՅՈՒՆԸ' 27.8*22 սմ: - ՆՅՈՒԹԸ' նամակի հասարակ թուղթ: - ԿԱԶՄ' չունի:ՊԱՀՊԱՆԱԿՆԵՐ'չունի: - ՎԻՃԱԿԸ' լա վ: - ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ' միասյուն: - ԴԱՏԱՐԿ ԹՂԹԵՐԸ' 1բ, 2բ և Յբ: - ՏՈՂԵՐԸ' 30: - ԳԾՈՒՄՆԵՐԸ' թուղթն ինքնին գծավոր է: - ԴԻՐԸ' շեղագիր: - ԶԱՐԴԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ' չունի : -

19 4 Ժ-ԺԱ ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1 9 9 6

ԳՐԻՉԸ' Խորեն Ա Բս/րոյան' Կաթողիկոս Մեծի Տանն Կիչիկիո: - ԺԱՄԱՆԱԿԸ' 20 հունվարի 1971 թ.: - ՎԱՅՐԸ' Անթիլիաս /Լիբա նա ն/: - ԾԱՆՈԹԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ' ձեոագիր նամակն ստւսցվել կ 11 հուլիսի 19Տ4 թ. Մայր Աթոռի արխիվից:

Բ Ո Վ Ա Ն Դ Ա Կ Ո Ի Թ 6 Ո Ի Ն

Նամակն ուղղվել է Հայկազուն Արքեպիսկոպոս Աբրահամյանին և կրում է անձնական բնույթ:

Նամակի բովանդակությունը շոշափում է էջմիածին-Անթիլիաս հարաբերության մի շարք հարցեր:

ՀԻՇԱՏԱԿԱԳՐՈԻԹՅՈԻ Ն ՆԵՐ

Թ. 1ա ֊ Անձնական:20 Յունուար 1971.

Անթիլիաս:Աիրելի Հայկազուն Սրբազան:

Թ. Յա - Մնամ սիրով և կարօսւով'Խորէն Ա.

ՀԻՇԱՏԱԿՍ ԳՐՈԻԹՅՈԻ ՆՆԵՐ

Թ. 1ա. - Վ. Ա.N 94 6. П. 71:

№ 727.ՄԱՏԵԱՆ

ԹԵՐԹԵՐԸ' 131: - ՊՐԱԿՆԵՐԸ' 13, յուրաքանչյուրը 10-ական թերթից: - ՄԵԾՈՒԹՅՈՒՆԸ' 36.5*24.3*2.5 սմ: - ՆՅՈՒԹԸ' սպիւոակ մաքուր դիմացկուն թուղթ: ֊ ԿԱԶՄԸ' սև լաթակազմ հասսւ ստվարաթուղթ: ՊԱՀՊԱՆԱԿՆԵՐԸ' սկզբում և վերջում մեկական կանաչ թուղթ, որի վրա բազմաթիվ անգամ ЕТЕШЧА է տպված: - ՎԻՃԱԿԸ' անբավարար, տեքստի բաժինն անջատված է կազմից: - ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ' գրված է հինգ սյունակի վրա /համար, թվական, ո՞ր երկրից, քա նի՜ հոգի, ծանոթությունք/: - ԴԱՏԱՐԿ ԹՂԹԵՐԸ' 1ա-3ա, 131բ: ֊ ՏՈՂԵՐԸ' 37: - ԳԾՈՒՄՆԵՐԸ' թուղթն ինքնին գծավոր է : - ԳԻՐԸ' շեղագիր: - ԶԱՐԴԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ' չունի: - ԳՐԻՉԸ' Մայր Տաճարի թանգարանի զանազան աշխատակիցներ: - ՊԱՏՎԻՐԱՏՈՒՆ' Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Վազգեն Ա: - ԺԱՄԱՆԱԿԸ' 1976-1983 թթ.: - ՎԱՅՐԸ' Ա. էջմիածնի վանք: - ԾԱՆՈԹԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ' ձեռագիրն ստացվել է Մայր Աթոռի արխիվից 5 օգոստոսի 1984 թ.:

1996 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ժ-ԺԱ 195

Բ Ո Վ Ա Ն Դ Ա Կ Ո Ւ Թ Յ Ո Ւ Ն

Մատյանը պարունակում կ ութ տարում /24 ապրիլի 1976 թվականից մինչև 31 դեկտեմբերի 1983թ. ներառյալ/ արտասահմանյան զանազան երկրներից Ս. էջմիածնի Մայր Տաճարի թանգարան այցեԼողների խմբական ցուցակները:

ՀԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ

Թ. 2ա.- Մայր Աթոռ Սուրբ էջմիածինՄայր Տաճարի

ՄԱՏԵԱՆ Օտարերկրյա այցելուների

1976-1983:

№ 7 2 8ՄԱՏԵԱՆ

ԹԵՐԹԵՐԸ' 150: - ՊՐԱԿՆԵՐԸ' 15, յուրաքանչյուրը 10-ական թերթից:- ՄԵԾՈՒԹՅՈՒՆԸ' 36*24*2.7 սմ: - ՆՅՈՒԹԸ' սպիտակ մաքուր դիմացկուն թուղթ: - ԿԱԶՄԸ' սև լաթակազմ հաստ ստվարաթուղթ: - ՊԱՀՊԱՆԱԿՆԵՐԸ' սկզբում և վերջում մեկական կանաչ թուղթ, որի վրա բազմաթիվ անգամ ЕТЕКЫ А կ տպված: - ՎԻՃԱԿԸ' բավարար, սակայն կազմի սև ջորի մեկ մասը պատռված է: - ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ' գրված կ երեք սյունակի վրա: - ԴԱՏԱՐԿ ԹՂԹԵՐԸ' 147ա-150բ: - ՏՈՂԵՐԸ' 40: - ԳԾՈՒՄՆԵՐԸ' թուղթն ինքնին գծավոր կ: - ԳԻՐԸ' շեղագիր: - ԶԱՐԴԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ' չունի: - ԳՐԻՉԸ' Մայր Տաճարի թանգարանի զանազան աջխատակիցներ: - ՊԱՏՎԻՐԱՏՈՒՆ' Ամենայն ՀայոցԿաթողիկոս Վազգեն Ա: - ԺԱՄԱՆԱԿԸ' 1963-1976 թթ.: - ՎԱՅՐԸ' Ս. էջմիածնի վանք: - ԾԱՆՈԹԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ' ձեռագիրն ստացվեյ կ Մայր Աթոռի արխիվից 22 սեպտեմբերի 1984 թ.:

Բ Ո Վ Ա Ն Դ Ա Կ Ո Ւ Թ Յ Ո Ւ Ն

Նախորդի նման մատյանը պարունակում կ 14 տարում /1 հոկտեմբերի 1963 թվականից մինչև 26 ապրիլի 1976 թ. ներառյա լ/ արտասահմանյան զանազան երկրներից Ս. էջմիածնի Մայր Տաճարի թանգարան այցելողների խմբական ցուցակները, որոնց մեջ մանում են և' սփյուռքահայ, և ' օտարազգի խմբեր:

Այս տարիներին ևս Մայր Աթոռ են այցելեւ աշխարհի չորս կողմերից ժամանած ավելի քա ն հիսուն տարբեր երկրներից զբո­սաշրջիկներ և պետական-պաշտոնական խմբելս

196 Ժ-ԺԱ ԱՋՍ՚ԻԱԾՒՆ 1 9 9 6

№ 729 Մ Ա Տ Ե Ա Ն

ԹԵՐԹԵՐԸ' 100: - ՊՐԱԿՆԵՐԸ' 5, յուրաքանչյուրը 20-ական թերթից: - ՄԵԾՈԻԹՅՈԻՆԸ' 30.2*21.1*1.2 սմ: - ՆՅՈՒԹԸ' հասարակ դեղնավուն թուղթ: - ԿԱԶՄԸ' թղթակազմ բարակ ստվարաթուղթ:ՊԱՀՊԱՆԱԿՆԵՐԸ' սկզբում և վերջում մեկական բաց կապտավուն հասարակ թուղթ: - ՎԻՃԱԿԸ' լա վ: - ԳՐՈԻԹՅՈԻՆԸ' 5 սյունակ /թթ. 1 բ ֊ 30ա / և 7 սյունակ /թթ. 30բ-100ա/: - ԴԱՏԱՐԿ ԹՂԹԵՐԸ' 1ա և 100բ: ֊ ՏՈՂԵՐԸ' 32: - ԳԾՈՒՄՆԵՐԸ' թուղթն ինքնին գծավոր է: - ԳԻՐԸ' շեղագիր: - ԶԱՐԴԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ' չունի: - ԳՐԻՉՆԵՐԸ' չորս անձինք' Տ. Սահակ Եպիսկոպոս Տեր-Հովհաննիսյան, Ն. Միքայելյան, Ե. Վարդերեսյան և Հ. Աոաքելյան: ֊ ՊԱՏՎԻՐԱՏՈՒՆ' Մայր Աթոռի դիվանատուն: - ԺԱՄԱՆԱԿԸ' 1955-57 թթ.: - ՎԱՅՐԸ' Ս. էջմիածնի վանք: - ԾԱՆՈԹԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ' մատյանն ստացվել կ Մայր Աթոռի արխիվից 11 սեպտեմբերի 1984 թ.:

Բ Ո Վ Ա Ն Դ Ա Կ Ո Ի Թ 6 Ո Ի Ն

Սույն ձեռագիր մատյանը հանդիսանում է Մայր Աթոռի ստացած նամակների ընդհանուր ցուցակը 8 հունվարի 1955 թվականից մինչև 31 օգոստոսի 1957թ.: Սկզբում արձանագրվել է նաև հինգ նամակ, որոնք ստացվել են 11-30 դեկտեմբերի 1954 թ.:

Մայր Աթոռի չորս աշխատակիցներ հանդիսանում են սույն մատյանի գրիչները, որոնք հետևյալներն են.

1. Տ. Սահակ Եպիսկոպոս Տեր-Հովհաննիսյան'11 դեկտեմբերի 1954-ից մինչև 27 օգոստոսի 1955թ. /թթ. 1բ-30ա/:

2. Եղիշե վարդերեսյան'21 հունիսի 1956 - 10 հուլիսի 1956 թ. /թթ. 56բ-60ա/':

3. Հայկ Աոաքելյան'17 հուլիսի 1956 - 6 օգոստոսի 1956թ. /թթ. 60բ-63ա/:

4. Նուբար Միքայելյան'15 դեկտեմբերի 1955- 13 հունիսի 1956թ. /թթ. 30բ-56ա/:9 օգոստոսի 1956 - 31 օգոստոսի 1957 թ. /թթ. 63բ-100ա/:

ՀԻՇԱՏԱԿԱԳՐՈԻԹՅՈԻ Ն ՆԵՐ

/Կազմի առաջին երեսի վրա գրված է /ՄատեանԳեր. Հոգևոր Խորհրդի Դիվանիսկսված 1/1-55 թ.Մտից գործոց.ավարտված 31 օգոստոս 1957 թ.:Թ. 2ա.- Գրեց Սահակ Եպիսկոպոս Տեր-Հովհաննիսյան:

1 9 9 6 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ժ - Ժ Ա 1 9 7

Թ. 31.- Գրեց Նուբար Միքայեյյան:Թ. 57ա.- Գրեց Եղիշե Վարդ երես յան:Թ. 61ա.- Գրեց Հայկ Առաքեւյան:Թ. 64ա.- Գրեց Նուբար Միքայեյյան:

№ 730 ՄԱՏԵԱՆ

ԹԵՐԹԵՐԸ' 100: - ՊՐԱԿՆԵՐԸ' 5, յուրաքանչյուրը 20-ական թերթից ՄԵԾՈՒԹՅՈՒՆԸ' 29.5*21*1.1 սմ: - ՆՅՈՒԹԸ' սպիտակ մաքուր թուղթ: - ԿԱԶՄԸ' թղթակազմ միջակ հաստությամբ ստվարաթուղթ: - ՊԱՀՊԱ­ՆԱԿՆԵՐԸ' սկզբում և վերջում մեկական հասարակ դեղին թուղթ: - ՎԻՃԱԿԸ' Լավ: - ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ' յոթ սյունակ: ֊ ԴԱՏԱՐԿ ԹՂԹԵՐԸ' 1ա, 28բ-100բ: - ՏՈՂԵՐԸ' 33: - ԳԾՈՒՄՆԵՐԸ' թուղթն ինքնին գծավոր է: - ԳԻՐԸ' շեղագիր: - ԶԱՐԴԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ' չունի: - ԳՐԻՉԸ' Նուբար Միքայելյան: - ՊԱՏՎԻՐԱՏՈՒՆ' Մայր Աթոռի դիվանատուն:- ԺԱՄԱ­ՆԱԿԸ' 1960թ.: - ՎԱՅՐԸ' Ա. էջմիածնի վանք: ֊ ԾԱՆՈԹԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ' մատյանն ստացվել է Մայր Աթոռի արխիվից 11 սեպտեմբերի 1984 թ.:

Բ Ո Վ Ա Ն Դ Ա Կ Ո Ւ Թ Յ Ո Ւ Ն

Սույն ձեոագիրը հանդիսանում է Մտից մատյանը Մայր Աթոռում ստացված նամակների, 1960 թվականի մարտի 14-ից սկսած մինչև 31 դեկտեմբերը: Ստացված գրությունները, Սփյուռքից և ներքին թեմերից, համարակայված են թիվ, թիվ 225-1008:

ՀԻՇԱՏԱԿԱԳՐՈԻԹՅՈԻ Ն ՆԵՐ

I Կազմի առաջին երեսի վրա գրված է /Ա. էջմիածնի ԴիվանատունՄտից մատյանՍկսված 14 մարտի 1960 թ.Ավարտված 31 դեկտեմբերի 1960 թ.:

Թ. 28ա. - Գրեց Դիվանատան քարտուղար Նուբար Միքայելյան:

( Շարուն.ակեէի)

198Ժ-ԺԱ ' ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1 9 9 6

ԳԵՎՈՐԳ ՎՐԹԱՆԵՍՅԱՆՄ ա սա չեռա ն թ ա նգա րա ն-հուշա րձա ն հասաէիրի ա նօրեն

ա 0й а » ч а ա աւ и » ^ ա ւ տ օ ո ւ Ի Ց Օ ո ւ Ի օ ւ ք

Արտաչես Մովսեսի Բալա­բանյանշ ծնվել է 1926 թ. սեպտեմբերի 14-ին, Մուսա- լեււի շրջանի Բիթիաս գյու­ղում, Հողագործ-արհեստա­վորի ընտանիքում:

- Արտակարգ կենսագրու­թյուն չունեմ, այն օտարու­թյունից վերադարձած և Հայրենիք գտած Հայի պատ­մությունն է, որի տակ. Հա­մողված եմ, փոխելով անուն­ներն ու ծննդյան թվական­ները, երկրներն ու քաղաք­ները, կարող են ստորագրել տասնյակ Հազարավոր Հայ­րենաբաղձ Հայեր, - ասում է նա:

Խաղաղ ապրում ու բարգավաճում էր Մոլսալեռան ստորոտում գտնվող Բիթիաս գյուղի Բալաբանյանների մեծատոՀմ գերդաստանը: ՆրանքՀայտնի Հողագործներ ու երաժիշտներ էին, որոնք մեծ Հեղինակություն էին վայելում շրջակայքում և ցանկալի Հյուր էին ամեն մի Հարկի տակ:

1939 թ • Մուսալեռան ժողովրդի վերֆնագաղթը նրանց Հասցրեց Լիբանանի Այնճար կոչվող անապատը, որը մի քանի տարում շենացրին ու դարձրին փոքրիկ « Մուսալեււ» : Այստեղից էլ սկսվում է ԱրտաշեսԲալաբան յանի կյանքի ոդիսականը: Նախ* դասեր վրանների տակ, Հողի վրա նստած, ապա' Հովվություն, Հողագործություն...

Եվ ահա մոր նամակը Հեռավոր ափերում:-Որդի՜ս, դպրոցի տնօրենը կխոստանա քեղի աղատել ուսման վարձեն:

Շուտ տուն եկուր և. շարունակն ուսումդ: Առանց ուսման մարդը նման է անբան կենդանուն...

1 9 9 6 ԷՋՄԻԱԾԻՆ <յ*-<յ՜ս 1 9 9

Որոշ ժամանակ սովորելուց Հետո, նորից Դամաս/լոսում է, այս անգամ դոկտոր Սադաթի մոտ է անցնում աշխատանքինI Նա բոլորից փոքրն էր, բայց բոլորի սիրելին: Մեծ ավէսոսանքով Է Հիշում այնտեղիցՀարկադրաբար Հեռանալը:

1946 թ . Հունվարին Արտաշեսը լսում Է քաղցր Հայրենականչը: Խանդավառվում Է նաև բազմանդամ ընտանիքի Հայրը' վարպետ Մովսեսը, որը Հայտնի Էր որպես մեձ դյուցազնամարտի մասնակից և անընկճելի քաջամարտիկ: Մեկը նրան ուզում Է Համոզել, որ չգնա Հայաստան,մյուսը' Հակառակը:

֊Հ ե ՜ յ ջան, քարավան, քշիր քո ճամփան...Շատերն ան Հանգիստ Էին, ոմանք երկմտանքի մեջ... վարպետ Մովսեսի

որոշումը անբեկանելի Էր...

ԲԵՅՈ1ՒԹ. Միջին Արևելքի ւիոքրիկ Փարիզ: Նավա Հանգստումջերմանավը խարիսխ Է գցել: Սեպտեմբերյան կիզող արև... յոթ ու

կես Հազար ներգաղթողներ, որոնցից վեց Հազարը մոլսալեռցիներ են, իրենց ավանդական թմբուկ-զուււնայով, բաց և լիքը սեղաններով:

Հայրենիքն Էլ Հարազատ մոր նման Հոգատար իր գիրկն Է բացում դարավոր պանդուխտ զավակների առջև և օժանդակում, որ տուն - տեղ ունենան: Դժվարությունները շատ Էին, բայց տանելի...:

Այգ ծանր օրերին մեր մեծերն ասում Էին.- Կարիք չկա դժգոՀելոլ: Այս վիճակը, որը շատ ծանր Է թվում ձեզ,

թագավորական Է մեր տեսած 1915 թ . Համեմատ:Արտաշեսն ու իր ընկերները կատարում են իրենց առաջին ուխտը'

ոտքով Էջմիածնից Հասնում Օշական:Տարբեր Հիմնարկներում ու վայրերում զանազան աշխատանքներ

կատարելուց Հետո, 1948 թ. նոյեմբերի վերջին նա ընդունվում է Ս. էջմի ածնի Հոգևոր ճեմարան: Դասախոսներն ու ուսանողները ջերմությամբ ու Հոգատարությամբ են շրջապատում Արտաշեսի նմաններին: ճեմարանն ավարտում է, բայց Հոգևորական չի դառնում, այլ նպատակներ ուներ:Երաժշտական Հովերով տարված 1954 թ . իր սիրելի դասախոս, մեծ երաժիշտԴանիել Ղազար յան ի երաշիավորությամբ, Արտաշեսի գործերն ընդունում են Ռ. Մելիքյանի անվան երաժշտական ուսումնարան, ավա՜ղ, աշխարՀիկ վկայական չուներ և չեն ընդունում:

Պետ Հա մալս արանի ռոմանագերմանական ֆակուլտետն ավարտելուց Հետո զբաղվում է ուսուցչությամբ:

Աշխատանքին զուգընթաց մի քանի տարի վարում է էջմիածին քաղաքի օտար լեզվի արտահաստիքային տեսչի պարտականությունները:

Ն ա ա րա բ է ր , 3 5 - 4 0 տ ա րեկա ն, հիա նա լի մ ա ր դ , կինն օտ ա րա զգի է ր , ո ւնեի ն եր կ ո ւ տ ղ ա : Ս ովորել էր Գ ե ր մ ա ն ի ս ւյո ւմ : Դա մսւսկոսի բժշկա պ ետ ն էր ,

էորհրդա րա նի ա ն դ ա մ к Կ ա րմիր խ ա չի ընկ երո ւթ յա ն նա խ ա գա հ: Ո ւներ երեք արկանի մա սն ա վոր հիվ ա նդ ա նոց:

Ա .Մ .Բ .

շՕ Օ Ժ -сН! ' ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1 9 9 6

Նա էր առածին ոլսոլցիչը, որ էջմիածին քաղաքում կազմակերպում է օտար լեզվի առածավոր փորձի դպրոց և Հասնում զգալիՀաջողությունների:

Պրն. Բալաբանյանն արժանանում է Հանրապետական ուսուցիչների կատարելագործման ինստիտուտի տնօրինության ուշադրությանն ու խրախուսանքին: Նրա առաէավոր փորձը տարածվում է ամբողէ երկրռւմ:

Արտաչես Բալարանյանշ նաև երաժիշտ է: Նա պատրաստել է գործիք­ներ և նվագում է նրանց վրա: Երկար տարիներ շարունակ մասնակցել է քաղաքային ուսուցչական քառաձայն երգչախմբին' միաժամանակ մասնակցելով շրջանի Կոմիտասի անվան մշակույթի տան ժող գործիք ներիՀամույթին: 1980 թ . Լենգրոշ Շմավոնյանի աջակցությամբ, Արտաշես Բա լա բանյ ան ը կազմակերպեց և ղեկավարեց ՀձՄոլսալեռ» ազգագրական երգի-պարի Համույթը, որը բազմիցս ելույթներ է ունեցել մեր տոնա­խմբությունների ժամանակ, ինչպես նաև մասնակցել շրջանային և Հանրապետական փառատոների' արժանանալով բազմաՀազար Հանդիսա­տեսների ուշադրությանն ու որոտընդոստ ծավւաՀարոլթյուններին:

Այսօր լրանում է նրա յոթանասունամյակը, որի կեսից ավելին նա նվիրաբերել է մանկավարժությանը: Այս ընթացքում Հաշտ ու խաղաղ աշխատել է ավագ ընկերների' վաստակավոր ուսուցիչ և մեծ երաժիշտ Մովսես Շերբեթչյանի և Կարապետ Վարդապետյանի Հետ, որոնք էջմիածնում և շրջանում օտար լեզվի առածին ծիծեռնակները եղան:

Արտաշեսը Հպարտությամբ ասում է.-Ես նրանց Համարում եմ ոչ միայն իմ ավագ ընկերները, այլև իմ

ուսուցիչները շատ Հարցերում:Տասնամյակներ առա է նա վստաՀորեն բարձր դասարանցիներին

պատմում էր Մոլսալեռան դյուցազնամարտի, իր ծնողական սերնդի կատարած խելաՀեղ սխրանքների մասին և Հայրենասիրական երգեր սովորեցնում, սերմեր ցանում աշակերտների Հոգում, երբ նման քայլը Համարվում էր վտանգավոր...

Նա Մուսալեռան Հայրենակցական միության Հիմնադիր (սկզբում գաղտնի) անդամներից մեկն է: Տասնամյակներ շարունակ սիրով ուանտրտունջ կատարում է այգ միության էջմիածին քաղաքի և շրջանի պատասխանատու քարտուղարի դժվարին, բայց պատվավոր պարտա­կանությունները :

֊Ի մ սիրելի ժողովուրդն ինձ գնաՀատոլմ է, ուրեմն իզուր չեն անցել կյանքիս տարիները,- եզրակացնում է մեր սիրելի Հոբելյարը:

Ուստի ցանկանանք նրան քաջառողջություն, Հաջողություններ իր աշխատանքի մեջ ու երկար տարիների արգասավոր կյանք:

1996

«

ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ժ-ԺԱ 201

ԸՆ'ՒՈ ԻհհԼՈ Ի Թ 6 Ո ԻՆՆԵՐ ՄԱ ՕՐ ԱԹՈՌՈՒՄ

ԳԱՐԵԳԻՆ Ա ԿԱԹՈՂԻԿՈՍՆ ԸՆԴՈՒՆԵՑ ԲՐԻՏԱՆԱԿԱՆ ՊԱՏՎԻՐԱԿՈՒԹՅԱՆԸ

Հոկտեմբերի 5-ին Նորին Սրբություն Գարեգին Ա Ամենայն Հայոց Կաթողի­կոսն ընդունեց Մեծ ԲրիտաՕիայի տրանսպորտի նախարարության պատվիրա­կությանը՝ ավիացիայի և նավագնացության նախարար լորդ Վիկոնտ Գոշենի գլխավորությամբ:

Ջերմ զրույցի ընթացքում պրն. Գոշենը Վեհափառ Հայրապետին ներկայացրեց Հայաստան իրենց այցելության նպատակը' նշելով, որ այն հետապնդում է հայ-բրիտանական տնտեսական կապերի հետագա զարգացում և ընդլայնում: Լորդ Գոշենը պատմեց նաև Հայաստանի Հանրապետության նախագահ Լևոն Տեր-Պետրոսյանի և կառավարության այլ ներկայացուցիչների հետ ունեցած իրենց հանդիպումների մասին:

Զրույցի ընթացքում խոսվեց նաև Անգլիկան և Հայ Եկեղեցիների առնչու­թյունների և համագործակցության շուրջ, ընդգծվեց, որ երկու Եկեղեցիների հարաբերությունները հետագայում պետք է ավելի ամրապնդվեն և ընդլայնվեն: Ապա Նորին Սրբությունը հյուրերին ծանոթացրեց Մայր Աթոռի ծավալած գործունեությանը' մասնավորապես քրիստոնեական դաստիարակության, հոգևո­րականների պատրաստության և քարոզչական ու կազմակերպչական կյանքի բնագավառներում :

Հանդիպմանը ներկա էր Հայաստանում Միացյալ Թագավորության արտակարգ և լիազոր դեսպան Դեյվիդ Միլլերը:

ՄԱԿ-Ի ԳԱՂԹԱԿԱՆՆԵՐԻ ԳԾՈՎ ԳԵՐԱԳՈՒՅՆ ՀԱՆՁՆԱԿԱՏԱՐԻ ԵՎ ՄԻԳՐԱՑԻԱՅԻ ՄԻՋԱԶԳԱՅԻՆ

ԿԱԶՄԱԿԵՐՊՈՒԹՅԱՆ ՆԵՐԿԱՅԱՑՈՒՑԻՉՆԵՐԸ Ս. ԷՋՄԻԱԾՆՈՒՄ

Հոկտեմբերի 17-ին Նորին Սրբություն Գարեգին Ա Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսն ընդունեց ՄԱԿ-ի Գաղթականների գծով Գերագույն Հանձնա­կատարի ներկայացուցիչներ Ռոբերտ Ռորինսոնին, Պիտեր Նիկոլաուսին, Ալեքսանդրո Կոզելային և Միգրացիայի Միջազգային Կազմակերպության Կովկասյան Ռեգիոնի ներկայացուցիչ Ստեֆան Քոլքին ու Հայաստանի Գրասենյակի Ղեկավար Մերի Շիհընին:

Զրույցի ընթացքում հյուրերը Վեհափառ Հայրապետին ծանոթացրեցին իրենց կազմակերպությունների աշխատանքներին, մասնավորապես քննարկվեց հայ գաղթականների հարցը, որոնք զանազան պատնաոներով լքել են իրենց բնակավայրերն ու հււյրենիքը:

202 Ժ-ԺԱ- ԱՋՄԻԱԾԻՆ 1996

ՆորիՕ Սրբությունը նկատելով, որ փախստականների հարցը պահանջում է բավական լուրջ և նուրբ մոտեցում, նշեց, որ և ' Եկեղեցին, և ՛ հիշյալ կազմա­կերպությունները, գործակցաբար, պետք է աշխատեն գտնել և ապա մշակել՝ գաղթականներին հայրենիք վերադարձնելու միասնական ուղիներ և ծրագրեր: Հատուկ ուշադրության պետք է արժանանա փախստականների համար նպաս­տավոր պայմաններ ապահովելու հարցը:

ԳԱՐԵԳԻՆ Ա ՎԵՀԱՓԱՌ ՀԱՅՐԱՊԵՏՆ ԸՆԴՈԻՆԵՑ «ՍԱՀՄԱՆԱԴՐԱԿԱՆ ՎԵՐԱՀՍԿՈՂՈՒԹՅՈՒՆԸ ԵՎ

ԺՈՂՈՎՐԴԱՎԱՐԱԿԱՆ ԳՈՐԾԸՆԹԱՑՆԵՐԸ ՆՈՐԱՆԿԱԽ ԵՐԿՐՆԵՐՈՒՄ» ՄԻՋԱԶԳԱՅԻՆ ՍԵՄԻՆԱՐԻ

ՄԱՍՆԱԿԻՑՆԵՐԻՆՀոկտեմբերի 17-ի երեկոյան Նորին Սրբություն Գարեգին Ա Ամենայն Հայոց

Կաթողիկոսն ընդունեց « Սահմանադրական վերահսկողությունը և ժողովրդա­վարական գործընթացները նորանկախ երկրներում» միջազգային սեմինարի մասնակիցներին՝ Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրական դատարանի նախագահ Գագիկ Հարությունյանի ուղեկցությամբ:

Պրն. Հարությունյանը սեմինարի մասնակից հյուրերին, որոնք ներկայացնում էին Վենետիկ յան հանձնախմբի յոթ անդամ երկրներ, ծանոթացրեց Վեհավւառ Հայրապետին և պատմեց սեմինարի աշխատանքների մասին:

Նորին Սրբությունը, ողջունելով ներկաներին, նրանց խնդրանքով հանգամա­նորեն ներկայացրեց Մայր Աթոռի գործունեությունն ու կառուցվածքը:

Իր խոսքում Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսը երախտագիտության և գնահատան­քի խոսք ասաց սեմինարի մասնակիցներին՝ մեր նորանկախ պետության դատա­կան գործընթացին և իշխանություններին ցույց տված աջակցության համար:

Հանդիպումից հետո հյուրերը, Վեհափառ Հայրապետի ուղեկցությամբ, շրջե­ցին Վեհարանի սրահներում և մեծ հետաքրքրությամբ ծանոթացան այնտեղ պահվող արժեքներին:

ԴԱՐԵԴԻՆ Ա ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍՆ ԸՆԴՈԻՆԵՑ ՖԻՆԼԱՆԴԻԱՅԻ ԱՐՏԱՔԻՆ ԳՈՐԾՈՑ

ՆԱԽԱՐԱՐԻՆՆոյեմբերի 2-ին Նորին Սրբություն Գարեգին Ա Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսն

ընդունեց Հայաստանում պաշտոնական այցելությամբ գտնվող Ֆինլանդիայի արտգործնախարար տիկ. Թայրա Հալոնենին:

Տիկ. Հալոնենը Վեհափառ Հայրապետին մանրամասն տեղեկություններ տվեց պաշտոնական շրջանակներում իր ունեցած հանդիպումների մասին: Նախարարը նշեց, որ այդ հանդիպումների ընթացքում երկու երկրների համագործակցու­թյանն առնչվող հարցերից բացի հանգամանորեն խոսվել է նաև Արցախյան հիմնախնդրի շուրջ:

1996 ԷՋՄԻԱԾԻՆ | - ֊ г : 2 о з

Ապա Վեհափառ Հայրապետը հյուրի խնդրանքով պատմեց .վերածաղկում և վերածնություն ապրող Հայ Եկեղեցու առաքելության, Հայաստանում քրիստո­նեական դաստիարակության, նոր հոգևորականներ պատրաստելու, քրիստոնեու­թյան 1700-ամյակի տոնակատարության նախապատրաստական աշխատանքների մասին:

Զրույցի ընթացքում հատուկ ընդգծվեց երկու երկրների և ժողովուրդների համագործակցության և բարեկամության իրողությունը: Տիկ. Հալոնենը նշեց, որ Ֆինլանդիայի և Հայաստանի միջև համագործակցությունը խոստումնալից ապագա ունի, ըստ որում այն պետք է շինի շատ լայնածավալ ' ընդգրկելով բոլոր բնագավառները: Նա պատրաստակամռւթյուն հայտնեց նաև' Մայր Աթոռին աջակցություն ցուցաբերելու գործում:

Հանդիպմանը ներկա էին Հայաստանում Ֆինլանդիայի դեսպան Անտիի Կոյստինենը, ԵԱՀԿ Մինսկի կոնֆերանսի համաԸախագահ Հեյկի Տալվիտին, ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համաԸախսւգահ Ռենե Նիբերգը:

ՀՈԻՆԳԱՐԻԱ6Ի ԱՐՏԱՔԻՆ ԳՈՐԾՈՑ ՓՈԽՆԱԽԱՐԱՐԸ Ս. ԷՋՄԻԱԾՆՈԻՄ

Կիրակի, նոյեմբերի 3-ին, առավոտյան ժամը 10.00-ին, Մայր Աթոռ Ս. էջմիածին այցելեց Հունգարիայի արտաքին գործոց փոխնախարար Իշթվան Սենթ Ւվանին' ընկերակցությամբ Հայաստանում Հունգարիայի դեսպան Դյորդ Նանովսկու, Հունգարիայի հայ համայնքի վարչության նախագահ Ալեքս Ավա- նեսյանի և իր վեց աշխատակիցների:

Վեհարանում հյուրերին ընդունեց Նորին Սրբություն Գարեգին Ա Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսը: Պրն. Իվանին Վեհափառ Հայրապետին տեղեկացրեց Հայաս­տան կատարած այցելության նպատակին' նշելով, որ պետական շրջանակներում ունեցած հանդիպումներից բացի, իր համար մեծ նշանակություն ունի նաև հայ ժողովրդի հոգևոր առաջնորդին այցելելը:

Զրույցի ընթացքում Վեհափաո Հայրապետը նախ բարձր գնահատանքի խոսք ասաց Հունգարիայի պետության և նրա իշխանությունների հասցեին' տանին ցույց տված բարյացակամ և զորակցական վերաբերմունքի համար: Ապա խոսակցությունն ընթացավ հայ և հունգար ժողովուրդների դարավոր պատմա­կան սերտ առնչությունների, Արցախյան հարցի ներկա իրավինակի շուրջ: Նորին Սրբությունը շեշտեց այն իրողությունը, որ ամեն բանից վեր պետք է հարգվի Արցախի ժողովրդի կամքը և ապահովության երաշխիք տրվի նրա ապագայի համար: Հանգամանորեն խոսվեց նաև Հայաստանում Եկեղեցու և պետության փոխհարաբերությունների մասին:

Զրույցի ավարտին հյուրերը հույս հայտնեցին, որ մոտ ապագայում Վեհափառ Հայրապետը այցելություն կտա Հունգարիայի Եկեղեցուն և տեղի հայ համայնքին:

Հանդիպումից հետո հյուրերը շրշեցին Վեհարանի թանգարանում և ներկա գտնվեցին Մայր տանարում մատուցվող Ս. Պատարագին:

Հայաս-

2 0 4 Է-С Ա&Ս՜հԱԾհՆ 1996

ԹԵՀՐԱՆՒ ԵՎ ԵՐԵՎԱՆԻ ՀԱՄԱԼՍԱՐԱՆՆԵՐԻ ՌԵԿՏՈՐՆԵՐԸ Ս. ԷԶՄՒԱԾՆՈԻՄ

Նոյեմբերի 4-ի0 Նորին Սրբություն Գարեգին Ա Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսն ընդունեց Թեերանի Ազատ և Երևանի Անաոյան քույր համալսարանների ռեկտորներ Ավագ Խաչատրյանին և Մուհանղես Շեքքյարիւզիին:

Ջերմ զրույցի ընթացքում ռեկտորները Վեհափառ Հայրապետին տեղեկացրե- ցիԼ1, որ երկու համալսարանների միջև սկսվել է սերտ գործակցություն: Արդեն երկրորդ տարին է, ինչ Թեերանի Ազատ համալսարում, ուր ուսանում են մոտ 400 հազար ուսանողներ, գործում է հայոց լեզվի և գրականության ամբիոնը: Այն ստեղծվել է Անաոյան համալսարանի և նրա ոեկտոր Ավագ Խաչատրյանի անմի­ջական ջանՌրով: Իրանական ամբիոն պետք է բացվի Երևանի Անաոյան համա/- սարանում: Ի դեպ, այդ առիթով են Հայաստան ժամանել Ազատ համալսարանի ռեկտորը, պրոռեկտորը, օտար լեզուների ֆակուլտետի դեկանը և Հայոց լեզվի ու գրականության ամբիոնի վարիչը:

Վեհափառ Հայրապետը, ողջունելով կրթօջախների ղեկավարների նախաձեռ­նությունը, նշեց, որ նման ձեռնարկները մի նոր, կարևոր էջ են բացում հայ և պարսիկ ժողովուրդների դարավոր պատմության տարեգրության մեջ: Մեկանգամ ևս ընդգծելով հարևան պետությունների միջև բարիդրացիական հարաբերությունների առկայությունը, Նորին Սրբությունը շեշտեց, որ կրոնների տարբերությունը չի կարող արգելք հանդիսանալ մեր երկու ժողովուրդների բարեկամական գործակցության համար:

Հանդիպման ավարտին փոխանակվեցին հուշանվերներ:

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՎԱՐՉԱՊԵՏՆ ՍՏԱՑԱՎ ՎԵՀԱՓԱՌ ՀԱՅՐԱՊԵՏԻ ՕՐՀՆՈՒԹՅՈՒՆԸ

Նոյեմբերի 5-ին, իր պաշտոնավարման աոաջին օրը. Ամենայն Հայոց Գարեգին Ա Կաթողիկոսի հայրապետական օրհնությունն ստանալու նպատակով, Մայր Աթոռ Ս. էջմիածին այցելեց Հայաստանի Հանրապետության վարչապետ Արմեն Սարգսյանը:

Վեհափ առ Հայրապետը, շնորհավորանքի և բարմաղթանքի ջերմ խոսքերով ողջունելով պրն. Սարգսյանին, վստահություն հայտնեց, որ նորընծա վարչա­պետ ը, ունենալով տնտեսագիտական, քաղաքական և դիվանագիտական բարձր գիտելիքներ ու փորձ, ամենայն պատասխանատվությամբ կշարունակի իր նախորդի' Հրանտ Բագրատյանի սկսած գործը: Նորին Սրբությունը հատուկ ընդգծեց, որ Մայր Աթոռ Ս. էջմիածինը զորավիգ կլինի վարչապետի կողմից նախաձեռնվող հայրենաշեն բոլոր ձեռնարկներին:

Պրն. Սարգսյանը, շնորհակալություն հայտնելով Նորին Սրբությանը ջերմ ընդունելության համար, նշեց, որ իր համար հատուկ նշանակություն ունի իր աշխատանքային առաջին օրն սկսել Հայրապետի օրհնությամբ, լսել նրա բարի խոսքը և իր հերթին պրն. Սարգսյանը հավաստիացրեց, որ վարչապետի պաշտոնը

1 9 9 6

«

ԱՋՍ՜ԻԱԾԻՆ |Հ_ք: 2 0 5

ստաՕձՕել է հայրենիքի և հարազատ ժողովրդի առջև պարտքի բարձր զգացումով և իր համեստ ներդրումը պետք է բերի հայրենիքի բարգավանման գործընթացին' ցուցարերե/ով ստեղծագործ մոտեցում և գործունեության առանցք և հիմք ունենալով մարդուն:

Հանդիպման ավարտին Վեհափառ Հայրապետը, հաջողություններ մաղթելով պրն. Սարգսյանին նրա պաշտոնավարման ընթացքում, մեկ անգամ ևս շեշտեց, որ հայրենակերտման ազնիվ գործին պետք է լծվել միասնաբար' ժողովոլրդ- պետությոլն- Եկեղեցի գործակցոլթյամբ :

ԳԱՐԵԳԻՆ Ա ԿԱԹՈՂԻԿՈՍՆ ԸՆԴՈՒՆԵՑ ԻՐԱՆԻ ԻՍԼԱՄԱԿԱՆ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ

ԳՅՈՒՂԱՏՆՏԵՍՈՒԹՅԱՆ ՆԱԽԱՐԱՐԻՆ

Նոյեմբերի 9-ին, երեկոյան ժամը 18.30-ին, Նորին Սրբություն Գարեգին Ա Ամենայն Հայոց կաթողիկոսն ընդունեց Իրանի Իսլամական Հանրապետության Գյուղատնտեսության նախարար Իսա Քալանթարիին և նրա գլխավորած պատվի­

րակության անդամներին' Հայաստանի Հանրապետության Գյուղատնտեսության նախարար Վյադիմիր Մովսիսյանի ուղեկցությամբ:

&РпЧ31‘ ընթացքում պրն. Քալանթարին Վեհափառ Հայրապետին տեղեկու­թյուններ տվեց Հայաստան իր այցելության վերաբերյալ և նշեց, որ պաշտոնական հանդիպումների ընթացքում կնքվել են 7 փոխշահավետ պայմանագրեր: Իրանի գյուղատնտեսության նախարարը ավելացրեց, որ նախատեսվում է հետագայում էլ ավելի ընդլայնել համագործակցությունը:

2 0 6 Է-С ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1 9 9 6

Վեհափառ Հայրապետը ուրախություն արտահայտեց, որ Իրանի և Հայաս­տանի սերտ գործակցությունը գնա/ով ավելի նոր ասպարեզներ է ընդգրկում: Նորին Սրբությունը, ողջունելով երկու նախարարների ձեռնարկները, նրանց հաջողություններ մաղթեց:

Հանդիպմանը ներկա էին Հայաստանում Իրանի Իսլամական Հանրապետու­թյան արտակարգ և լիազոր դեսպան Համիդ Ռեզա Նիք քար էսֆահանին և Արմա­վիրի մարզպետ Սեդրակ Հովհաննիսյանը:

ՀԱԼԵՊԻ <113 ՀԱՄԱԼՍԱՐԱՆԱԿԱՆՆԵՐԻ ՄԻՈՒԹՅԱՆ ԱՆԴԱՄՆԵՐԸ ՎԵՀԱՓԱՌ ՀԱՅՐԱՊԵՏԻՆ ՀՅՈԻՐ

Նոյեմբերի 14-ին Մայր Աթոռ Ս. էջմիածին այցելեցին Հալեպի հայ համալսարանականների միության անդամները: Երիտասարդ հյուրերը, որոնցից շատերը առաջին անգամ էին գտնվում հայրենիքում. Վեհափառ Հայրապետին պատմեցին իրենց տպավորությունների մասին:

Վեհափառ Հայրապետը, հայրական սիրով ողջունելով երիտասարդ հյուրերին, նրանց ներկայացրեց Մայր Աթոռի 1700 տարիների ծավալած գործունեությունը' ընդգծելով, որ չպետք է բավարարվել մեր հայրերի թողած ժառանգությամբ միայն, այլ մենք էլ մեր ունակությունների և կարողությունների չափով պետք է մասնակից լինենք հայրենաշինության գործին' վեր արժևորելով և վերակենդա­նացնելով եղածը: Վեհափառ Հայրապետը պատմեց նաև Քրիստոնեականդաստիարակության կենտրոնի աշխատանքների մասին' կարևորելով հայ երիտա­սարդությանը մեր Եկեղեցու, մեր պապերի ավանդույթներով կրթելու հանգամանքը:

Հյուրերը շնորհակալություն հայտնեցին Նորին Սրբությանը սրտալից ընդունելության համար և մեծ ակնածանքով ծանոթացան Վեհարանի սրահ­ներում ցուցադրվող արժեքներին:

ՄՇԱԿՈԻՅԹԻ ՆԱԽԱՐԱՐՆ ԱՅՑԵԼԵՑ ԳԱՐԵԳԻՆ Ա ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻՆ

Նոյեմբերի 15-ին Գարեգին Ա Կաթողիկոսի օրհնությունն ստանալու նպատակով Մայր Աթոռ Ս. էջմիածին այցելեց Մշակույթի, երիտասարդության հարցերի և սպորտի նախարար Արմեն Սմբատյանը:

Վեհափառ Հայրապետը, շնորհավորելով պրն. Սմբատյանին' նախարարի պաշ­տոնն ստանձնելու կապակցությամբ, հետաքրքրվեց նախարարության ներկա դրությամբ' նշելով, որ Մայր Աթոռը իր գոյության ողջ ընթացքում եղել է հայ մշակույթի հովանավորը և այժմ էլ իր կարելին կանի նրա հետագա զարգացման, նախարարության առջև ծառացած խնդիրների լուծման ուղղությամբ:

Պրն. Ամբատյանը իր խոր երախտագիտությունն արտահայտեց Վեհափառ Հայրապետին ջերմ շնորհավորանքների և աջակցության համար' տեղեկացնելով,

1 9 9 6

«

1-Ջ.Ս հԱԾհՆ |._Ը 2 0 7

որ նախարարության հետագա գործունեության համար մշակվում են հստակ ծրագրեր, որոնք շուտով կներկայացվեն նաև Նորին Սրբությանը: Պրն.նախարարը ուրախությամբ հայտնեց նաև, որ Կոմիտասի անվան կոնսերվա­տորիայում բացվել է հոգևոր երաժշտության ամբիոն, որը ղեկավարելու է Ներսես արք. Պոգապաւյանը:

Հանդիպմանը ներկա էին Կրոնի գործերի խորհրդի նախագահ Լագ ար Սուջյանը և Մայր Աթոռի ղիվանապետ Ներսես արք. Պողապալյանը:

ԹԱՏԵՐԱԿԱՆ ԳՈՐԾԻՉՆԵՐԸ ՎԵՀԱՓԱՌ ՀԱ6ՐԱՊԵՏԻՆ Հ6ՈԻՐ

Նոյեմբերի 21-ին Նորին Սրբություն Գարեգին Ա Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսն ընդունեց Հայաստանի, Ռուսաստանի Դաշնության և Բելոռուսի թատերական գործիչների միության նախագահներին և միության այլ աշխատակիցների, որոնք Հայաստան էին ժամանել « Թատերական աշուն 96» Փառատոնին մասնակցելու նպատակով: Հայաստանի թատերական գործիչների միության նախագահ Երվանդ Ղազանչյանը Վեհափառ Հայրապետին սիրով ներկայացնելով հյուրերին' Ռուսաստանի Դաշնության թատերական գործիչների միության նախագահ Կիրիլ Լավրովին, Բելոռուսի թատերական գործիչների միության նախագահ Ալեքսեյ Դուդարևին, երգչուհի Իրի նա Մուսայելյանին, Շտուտգարդի թատրոնի տնօրեն պրն. Շչեկատյոլկին, Ռուսաստանի Դաշնության թատերական գործիչների միության նախագահի տեղակալ Վալերի Շադրինին, տեղեկացրեց, որ Հայաստանի և Ռուսաստանի միությունների համատեղ ջանՌրով բեմադրվել է «Ավե Մարիա» ներկայացումը, որը նվիրված է Հայաս­տանում քրիստոնեության ընդունման 1700-ամյակին: Պրն. սզանչյանը նշեց նաև, որ ծրագրվում է եկող տարի Երևանում համատեղ ուժերով կազմա հայ թատրոնի 2050-ամյակին նվիրված հանդիսություն:

Վեհափառ Հայրապետը, հայրական սիրով ողջունելով հյուրերին, գնահա­տանքի խոսք ասաց այդ գեղեցիկ ձեռնարկների առիթով և ընդգծեց, որ մեր օրերում, երբ հոգևորը տեղի է տալիս տեխնիկայի նվաճումներին, մշակույթը պետք է ձեռք բերի նոր հնչեղություն և նոր որակ: Նորին Սրբությունը նշեց նաև, որ նման գործակցություններն ու փոխադարձ շփումները իրենց բարի հետքն են թողնում ազգային մշակույթի վրա, ավելի հարստացնում այն:

ԳԱՐԵԳԻՆ Ա ԿԱԹՈՂԻԿՈՍՆ ԸՆԴՈՒՆԵՑ ՀԱՐԱՎԱՅԻՆ ԿՈՐԵԱՑԻ ԴԵՍՊԱՆԻՆ

Նոյեմբերի 25-ին Նորին Սրբություն Գարեգին Ա Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսն ընդունեց Հայաստանում Հարավային Կորեայի դեսպան Ջոն Քին Լիին: Ողջունելով հյուրին' Վեհափառ Հայրապետը իր շնորհավորանքներն ու բարեմաղթանքները հաղոբդեց նրան' Հայաստանում դեսպանի պարտակա­նություններն ստանձնելու կապակցությամբ:. - Զրույցի ընթացքում պրն. Լին Նորին Սրբությանը ներկայացրեց Հարավային Կորեայի և Հայաստանի Հանրապետությունների գործակցության հեռա­նկարները:

2 0 8 Է-С ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1 9 9 6

Հանդիպմանը ներկա էին Հարավային Կորեայի դեսպանության և Հայաստանի Հանրապետության Արտաքին գործոց նախարարության աշխատակիցներ, լրագրող ներ :

ԳԱՐԵԳԻՆ Ա ԿԱԹՈՂԻԿՈՍՆ ԸՆԴՈԻՆԵՑ ՊՈՐՏՈՒԳԱԼԻԱՅԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԴԵՍՊԱՆԻՆՆույն օրը Գարեգին Ա Վեհափառ Հ այր ա պետն ընդունեց նաև Հայաստանում

Պորտուգալիայի Հանրապետության դեսպան ժոզե Պաշեկու Լուիշ Գոմեշին: Վեհափառ Հայրապետը շնորհավորեց պրն. Գոմեշին' Հայաստանում դեսպանի

պարտականություններն ստանձնելու կապակցությամբ, և հույս հայտնեց, որ երկու հանրապետությունների միջև դիվանագիտական հարաբերությունների ստեղծումով համագործակցությունը կմտնի նոր փուլ և ոչ միայն տնտեսական ասպարեզում, այլև հոգևոր ու մշակութային:

Պրն. Գոմեշը, շնորհակալություն հայտնելով շնորհավորանքների համար, Վեհափառ Հայրապետին պատմեց պաշտոնական շրջանակներում իր ունեցած հանդիպումների մասին և հավաստիացրեց, որ երկու երկրների իշխանու­թյունների և ժողովուրդների գոծակցության և բարեկամության խոստումնալից սկիզբ է դրվել:

Պրն. Գոմեշին ուղեկցում էին Պորտուգալիայի դեսպանության աշխատակից Օլգա Ուսատենկոն և Հայաստանի Հանրապետության Արտաքին գործոց նախարարության ներկայացուցիչը:

1996 Ա.Չ.ՍՒԱԾՒՆ 1--Ը 209

ԵԿԵՂԵՑԱԿԱՆ ԲԵՄ.ԼՈՒՐԵՐՀոկտեմբերի 6-ի0ւ, կիրակի Այսօր Մսւյր տաճարում, Ավագ ս.

սեղանի վրա, ս. պատարագ մատուցեց Տ. Հայկազուն ծ. վրղ- Նաջարյանը և « Հայր մեր*-ից առաջ հանգամանալից քարոզ խոսեց:

Հավարտ ս. պատարագի կատարվեց հոգեհանգստյան պաշտոն:

Л

Հոկտեմբերի 13-ին, կիրակի Այսօր Մայր տանարում, Ավագ ս.

խորանի վրա, իր անդրանիկ ս. պատա­րագը մատուցեց Տ. Զարեհ ար ղ. Կարաղյսւնը և « Հայր մեր*-ից առաջ հանգամա նալից քարոզ խոսեց:

Հավարտ ս. պատարագի կատարվեց հոգեհանգստյան պաշտոն:

Л

Հոկտեմբերի 20-ին, կիրակի Այսօր Մայր տանարում, Ավագ ս.

սեղանի վրա, ս. պատարագ մատուցեց Տ. Տիրայր քեն. Գըլընյանը: « Հայր մերէէ-ից առաջ Վեհափառ Հայրապետը ոգեշունչ քարոզ խոսեց:

Հավարտ ս. պատարագի կատարվեց հոգեհանգստյան պաշտոն:

* * *

Հոկտեմբերի 27-ին, կիրակի. - Գիւտ Ի>աչ

Այսօր Մայր տանարում. Ավագ ս. խորանի վրա, ս. պատարագ մատուցեց ուխտավորարար Մայր Աթոռում գտնվող Տ. Մեսրոպ արքեպս. Մու-թաֆյանը և « Հայր մեր»-ից առաջ հավուր պատշանի քարոզ խոսեց:

Ս. պատարագին ներկա Էր Վեհա­փառ Հայրապետը:

** *

Նոյեմբերի 3-ին, կիրակի Այսօր Մայր տանարում. Ավագ ս.

սեղանի վրա, ս. պատարագ մատուցեց ուխտավորարար Մայր Աթոռում գտնվող Տաթև ար ղ. Հակոբյանը և « Հայր մերէէ-ից առաջ հանգամանալից քարոզ խոսեց:

Ս. պատարագին ներկա Էր Վեհա­փառ Հայրապետը:

Հավարտ ս. պատարագի կատարվեց հոգեհանգստյան պաշտոն:

21 0 Է-С ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1 9 9 6

* * *

Նոյեմբերի 17-ին, կիրակիդ Այսօր Մայր տանարում, Ավագ ս. սեղանի վրա, ս. պատարագ մատուցեց ուխտա֊ վորարար Մայր Աթոռում գտնվող Եգիպտոսի հայոց Ս. Աստվածածին Մայր եկեղեցու հովիվ Տ. Գալուստ քեն. Գալուստյանը և « Հայր մերք/֊ից առաջ քարող խոսեց:

Ա. պատարագին ներկա էր Վեհա­փաո Հայրապետը:

Л

Նոյեմբերի 24-ին, կիրակի Այսօր Մայր տանարում. Ավագ ս.

խորանի վրա, ս. պատարագ մատուցեց Արարատյան Հայրապետական թեմի առաջնորդական փոխանորդ Տ■ Գարե­գին արքեպս. Ներսիսյանը: Ս. պատա­րագի ընթացքում Մուշեղ, Հարություն և Արմեն սարկավագները, ձեռամր պատարագիչ սրբազան հոր, ձեռ­նադրվեցին կուսակրոն քահանա: Երեք նորընծա աբեղաների անուններն են. Մուշեղ սրկ' հայր Մաշտոց, Հարու­թյուն սրկ.' հայր Բարսեղ, Արմեն սրկ' հայր Ներսեհ:

Հավարտ ձեռնադրության պատա­րագիչ սրբազանն իր հայրական պատ­գամն ուղղեց նորընծա աբեղաներին:

Ս. պատարագին ներկա էր Վեհա­փառ Հայրապետը:

Л

Նոյեմբերի 30-ին, կիրակի. - ՏօԸ Սրբոց Աոաքելոցն և աոաջին լուսա- ւորչացն մերոց Թադէոսի և Բարդու- ղիմէոսի

Այսօր Մայր տանարում, Ավագ ս. սեղանի վրա, ս. պատարագ մատուցեց ոլխտավորաբար Մայր Աթոռում գտնվող Ուկրաինայի հայոց թեմի առաջնորդ Տ. Նաթան ծ. վրդ. Հովհան­նիսյանը և « Հայր մեր»-ից աոաջ հավուր պատշանի քարոզ խոսեց:

Ս. պատարագին ներկա էր Վեհա­փառ Հայրապետը:

Հավարտ ս. պատարագի Վեհարանի դահլինում Վեհափառ Հայրապետի նախագահությամբ տեղի ունեցավ Կիրակնօրյա ուսուցիչների հավաք:

1996 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ժ--ԺԱ 2 1 1

“ЭЧМИАДЗИН"ОФИЦИАЛЬНЫЙ ЖУРНАЛ э ч м и а д з и н с к о г о к а т о л и к о с а т а

(ОКТЯБРЬ-НОЯБРЬ 1996)

1. Редакционная (стр. 3-5).

2. Слово Католикоса Всех Армян Гарегина I на церемонии инагурациипрезидента Республики Армения Левона Тер-Петросяна, 11 ноября 1996 г. (стр. 6-8).

3. Истинный последователь традиций Мхитаристов (слово в памятьВерховного аббата Конгрегации Мхитаристов архимандрита Саака Чемчемяна) - (стр. 9).

4. Соболезнующая телеграмма Католикоса Всех Армян Гарегина I Генеральному секретарю Конгрегации Мхитаристов о. Серобу Чамурляну в связи с кончиной архимандрита Саака Чемчемяна, 11 октября 1996 г. (стр. 10).

5. Благодарственная телеграмма Генерального секретаря Конгрегазии Мхитаристов о. Сероба Чамурляна Его Святейшеству Католикосу Всех Армяп Гарегину I, 16 октября 1996 г. (стр. 11).

6. Сообщение Генерального секретаря Конгрегации Мхитаристов о. СеробаЧамурляна о временном переходе руководства Конгрегацией протоархимандриту Овсепу Пеесниляну, 16 октября 1996 г. (стр. 12).

7. Телеграмма Католикоса Всех Армян Гарегина I Его Святейшеству П апеИоанну-Павлу И по поводу благополучного исхода операции, 8 октября 1996 г. (стр. 13).

8. Поздравительная телеграмма Католикоса Всех Армян Гарегина I БиллуКлинтону по поводу его переизбрания на пост президента США, 6 ноября 1996 г. (стр. 14).

9. ИЕРОМОНАХ КАРАПЕТ АРУТЮНЯН - Официальный визит КатоликосаВсех Армян Гарегипа I в Норвегию,9-16 октября 1996 г. (стр. 15-23).

10. Проповедь Святейшего Патриарха Гарегина I в Кафедральном Соборе,посвященная памяти Ф. Нансена, 19 октября 1996 г. (стр. 24-28).

11. М. ВАРДАНЯН - Ответный визит Главы Румынской Православной Церкви Патриарха Теоктиста в Первопрестольный Эчмиадзин, 7-11 ноября 1996 г. (стр. 29-49).

12. Телеграмма Главы Румынской Православной Церкви Его Святейш ествуКатоликосу Всех Армян Гарегину I. (стр. 50).

13. Очередное заседание епархиальных предводителей в ПервопрестольномЭчмиадзине, 19 ноября 1996 г. (стр. 51).

14. МАРИАМ ВАРДАНЯН - Визит Его Святейшества Католикоса Киликийского Домна Арама I в Армению, 22-29 октября 1996 г. (стр. 52-57).

15. Первое собрание по организации поломничеств в связи с 1700-летием провозглашения христианства государственной религией в Армении (стр. 58-62).

16. АРАРАТ САКИСЯН - Великий друг армянского народа (к 135-ой годовщине со дня рождения Ф. Нансена) - (исследование) - (стр. 63-74).

17. АКОП КЕОСЕЯН - Фрагменты из сочинения (АГКУР0Т02) св. Епифана • Кипрского (армянский перевод) (исследование) - (стр. 75-84).

2 1 2 ժ-յ-ս Ա&Ս՜ՒԱԾԻՆ 1 9 9 6

18. АРХИЕПИСКОП ШАГЕ АЧЕМЯН - По поводу новейшего перевода одного из стихов Нового Завета на армянский (исследование) - (стр. 85-90).

19. АНГИН АРАКЕЛЯН - Памятники армянской живописи XVII в. в Государственной галерее (о времени создания полотна “Богоматерь со спящим младенцем”) - (исследование) - (стр. 91-99).

20. ДИАКОН САМВЕЛ ХАЧАТРЯН - Строители церквей VII века (исследование) - (стр. 100-106).

21. ХАЧИК БАДИКЯН - Грачья Ачарян в Эчмиадзине (к 120 летаю со днярождения Ачаряна и 50-летиго восстановления Духовной Академии) - (исследование) - (стр. 107-120).

22. АРЦРУН АВАКЯН - Сборник Костана Зарьяна “Венец дней” (исследование) - (стр.121-130).

23. ВОЛОДЯ АБРААМЯН - Ж ивотворящее утро (литературное) - (стр. 131-138).

24. СВЯЩ ЕННИК Ш АГЕ АЙРАПЕТЯН - Евангелие Католикоса Саркиса Ерзнкаци (исследование) - (стр. 139-147).

25. ГЕОРК ТЕР-ВАРДАНЯН - Аббат Конгрегации Мхитаристов о. Саак Чемчемян монарх-подвижник-ученый (1939-1996) - (исследование) - (стр. 148-151).

26. С благословения Святейшего Патриарха Гарегина I открыт водопроводНораванк-Ринд, 1 ноября 1996 г. (стр. 152-155).

27. Освящение фундамента новой церкви в Сюнике, 25 ноября 1996 г. (стр. 156-158).

28. СУСАННА МНОЯН - Торжественное открытие Центра христианской проповрди и религиозного воспитания Армянской Апостольской Церкви в обители св. Гаяне, 22 ноября 1996 г. (стр. 159-161).

29. Слово Католикоса Всех Армян Гарегина I на открутии Центра, 22 ноября1996 г. (стр. 162-163).

30. СУСАННА МНОЯН - Торжество, посвященное Дню христианского воспитания в Первопрестольном Эчмиадзине. Помещено такж е слово Святейшего Патриарха по этому поводу (стр. 164-173).

31. ПРОТОИЕРЕЙ ГРИГОР - Диакон Торос Огапян наречен иеромонахом Закхеем, 5-6 октября 1996 г. (стр. 174-175).

32. АНАИТ СЕДРАКЯН - “Сегодня мы совершили паломничество и будемсовершать его ежегодно” (стр. 176).

33. ПРОТОАРХИМАНДРИТ НАТАН ОГАНЕСЯН - Международная научнаяконференция в Киеве “Религия и церковь в постсоциалистических странах” 19-21 сентября 1996 г. (стр. 177-178).

34. ПРОТОАРХИМАНДРИТ НАТАН ОГАНЕСЯН - Межцерковный симпозиум в Минске с участием св. Эчмиадзина, 1-3 октября 1996 г. (стр. 179-181).

35. НУБАР ТЕР-МИКАЕЛЯН - Перечень новых рукописей, поступивших в Первопрестольный Эчмиадзин (№ № 717-730) - (стр. 182-197).

36. ГЕВОРК ВРТАНЕСЯН - К 70-летию Арташеса Балабапяна (стр. 198-200).

ПРИЕМЫ В ПЕРВОПРЕСТОЛЬНОМ ЭЧМИАДЗИНЕ

37. Прием Британской делегации Католикосом Гарегином I, 5 октября 1996 г. (стр. 201).

1996

«

է ջ մ ի ա ծ ի ն քյ - ֊ < յ - ս շ ւ Յ

38. Главный Комиссар ООН по вопросам беженцев и представители Международной Миграционной Организации в св. Эчмиадзине, 17 октября 1996 г. (стр. 201-202).

39. Святейший Патриарх Гарегин I принял участников международного семинара “ Конституционный надзор и демократические процессы в новых независимых государствах”, 17 октября 1996 г. (стр. 202-203).

40. Министр иностранных дел Финляндии на приеме у Католикоса Всех Армян, 2 ноября 1996 г. (стр. 203).

41. Заместитель министра иностранных дел Венгрии в св. Эчмиадзине,3 ноября 1996 г. (стр. 203-204).

42. Ректоры Тегеранского и Ереванского университетов в св. Эчмиадзине,4 ноября 1996 г. (стр. 204).

43. Святейший Патриарх благославил Премёр-министра Республики Армения, 5 ноября 1996 г. (стр. 205).

44. Министр сельского хозяйства Иранской Исламской Республики на приемеу Католикоса Гарегина I, 9 ноября 1996 г. (стр. 206).

45. Члены Армянского университетского общества в гостях у Святейшего Патриарха, 14 ноября 1996 г. (стр. 206).

46. Министр культуры у Католикоса Гарегина I, 15 ноября 1996 г. (стр. 207).47. Театральные деятели в гостях у Святейшего Патриарха, 21 ноября 1996 г.

(стр. 207-208).48. Посол Ю жной Кореи на приеме у Католикоса Гарегина I, 25 ноября 1996

г. (стр. 208-209).49. Посол Республики Португалия на приеме у Католикоса Гарегина I,

25 ноября 1996 г. (стр. 209).50. Церковная хроника Первопрестольного Эчмиадзина за октябрь-ноябрь

1996 г. (стр. 210-211).

214 Ժ-Ժ-Ա ԷՋՍ՜հԱԾԻՆ 1996

■‘ЕТСНМ1АБ2Ш"оер1С1аь м о е т н ь у о ? н о ь у Е т с н м ь м э г п ч

(ОСТОВЕК-ГЮУЕМВЕК 1996)

1. ЕБ1ТОК1АЬ (рр. 3-5).

2. ТЬе асМгезэ օք №տ НоНпезз С аге^ит I. СаЛоНсоз օք АН А г т е т а п з , опЛ е оссавюп օք Л е сегешопу օք вжеатшв օք Мг. Ьеуоп Вег-Ре1гоз51ап, օք Ле п е » е1ес1ес! ргезМеМ օք Ле Аппешап КериЬНс, 1 1-էհ ИоуешЬег 1996 (рр. 6-8).

3. ТЬе էւ-ие сопНпиег օք Ле М екЬкапзп КасНМопз асМгезв օք гететЬ егап се йеуо1её էօ Кеуегепс! УаПаЬеб БаЬак ^етсЦ епиап, էհշ еепега1 ՅԵԵօէ օք Ше МекЬИапап сопеге^аНоп (р. 9).

4. ТЬе саЫе օք сопйо1епсе օք Ни НоНпезз О аге§ит I, СаЛоНсоз օք А 11А гтетап в , էօ Кеуегепй УаПаЬей Бегор ТсЬашоогНап, օո էհշ оссавю п օք էհշ йеаЛ օք Кеуегепй УаПаЬеё БаЬак ^епм^епиап, 11-էհ ОсЮЬег 1996 (р. 10).

5. ТЬе саЫе օք Лапке օք Кеуегепй РаЛег Зегор ТсЬашоогНап օք №տНоНпезз Саге^ит I, СаЛоНсоз օք АН А гте тап з , 16-էհ ОсЮЬег 1996 (р. 11).

6. ТЬе айуег11зешеп1 օք РаЛег Бегор ТсЬашоогНап, зесгс1агу 2епега1 оГЛ е МекЬкапап Сопеге§аиоп, оп էհշ оссазюп օք Л е Уегу Кеуегспс! Ноувер УаПаЬей ВеЬезпШап, 1акте сЬаг^е 1етрогагПу էհօ 1еайег5Ыр օք Л е Сопеге^аиоп, 16-էհ ОсЮЬег 1996 (р. 12).

7. ТЬе саЫе օք И з НоНпезз С аге§и т I էօ Шз 8а1те1у Роре 1еап-Раи1 II,т ге!аиоп էօ Л е տսշշօտքսւ ргосееЙ1п§ օք 1Ье орегаиоп, 8-էհ О сю Ьег 1996 (р. 13).

8. ТЬе саЫе օք ^геейпё օք №տ НоНпезз էօ Мг. ВП1 СП топ օո էհշ оссавш пօք հւտ гее1есиоп аэ ргевШет օք ДОА, б-էհ ЫоуетЬег 1996 (р. 14).

9. КЕУЕКЕМБ ОАКАВЕБ НАКООТ1Ш1АЫ - ТЬе օքքւշւ31 у^зк օք ատНоНпевз СаЛоНсоз Саге^ит I էօ Мог\уау, 9-16-էհ ОсюЬег 1996 (рр. 15-23).

10. ТЬе Бегтоп օք ատ НоНпезз §;1Уеп т Л е МоЛег СаЛес1га1 էօ էհշ шешогу օք Րոժէյօք Иапзеп, 19-էհ ОсюЬег 1996 (рр. 24-28).

11. М. УАКЕ)АМ1АМ - ТЬе гезрсс11ус У1311 օք №տ НоНпезз Р а 1п агс Ь Тсос1131е, էօ Л е МоЛег Бее օք Но1у ЕкЛпйайгш, 7 -11-էհ И оуетЬ ег 1996 (рр. 29-49).

12. ТЬе саЫе օք №տ НоНпезз Ра1пагсЬ Теосйз1е, Л е Ьеай օք Л е К и татап ОгЛойох СЬигсЬ, էօ Шв НоНпезз Саге§иш I, СаЛоНсоз օք АП А г т е т а п з (р. 50).

13. 1է Ьаэ 1зкеп р1асе т Ле МоЛег Бее օք Но1у ЕиЛ пм адгт 1Ье քօււօ^տ ջ տօտտւօո օք Л е бюсевап ргеШев, 19-Л МоустЬег 1996 (р. 51).

14. МАШАМ VАКТ)АМАН - ТЬе у^эк օք ատ НоНпезз А г зт I, СзЛоНсоз օք Л е Сгез1 Ноиве օք С Ш аа էօ А г т е т а , 22-29-Л ОсюЬег 1996 (рр. 52-57).

15. ТЬе П т тееипд Л>г Ле ог^атгаНоп օք рП вптаёез оп Ле оссзвшп օք Ле 1700-Л апшуегвагу օք ргос1ата1юп Л е С Ь т П а п к у ав տէտէօ геН^юп ш А г т е т а (рр. 58-62).

16. АКАКАТ БАКОЕЗЗШ Ч - ТЬе итяие քոշոճ օք Ле А гтеш ап реор1е (оп Л е օօօՅտւօո օք Л е 135-Л ЫгЛйау апшуегвагу օք Բոճէխք Иапвеп) - (տէս^) - (рр. 63-74).

1 9 9 6 ԱՋ. Մ ԻԱ Ծ ԻՆ < յ - (յ - Ա 2 1 5

«

17. НАКОВ КЕиБЕУАИ - ԲյՈտ Ռօտ էհօ . \уогк օք Տօւոէ ՏրւբհՅուստ օք Сургив “ КЬагезкЬуаГ (АГКУР0Т02) Ռօա էհօ А гтеш ап 1гзпв1зНоп (БШйу) - (рр. 75-84).

18. АКСНВ1БНОР БНАНЕ АБДЕЛ-ПАИ - Օո էհօ оссзвюп օք 1Ье з г т е ш а п 1гап51аиоп օք а пе\у ТеБитеШ (տէսժյՕ - (рр. 85-90).

19. АЖЗП1! АКАКЕЫАЫ - ТЬс Агтеш ап բՅւոէւոջտ օք 17-էհ сешигу ա էհօ Р1С1иге ОаИегу օք А гтеш з (“ТЬе У 1Г{»т »Ահ 1Ье ՜տԽթէ 1ոք8ոէ”) - (вШйу) - (рр. 91-99).

20. ОЕАСОЫ БАМУЕЬ КНАТСНАТЕК1АК - ТЬс сЬигсЬ ЬшМеге օք А е 7 - էհсеШигу (в1ибу) - (рр. 100-106).

21. КНАТСН1К ВА БЮ ЬШ - НгаюЬуа Ай]эпзп т Е1сЬгтэс1гт (օո էհօ оссзбюп օք հւտ 120-էհ Ы«Ьс1ау апй 50-էհ апшуегБзгу օք георепшз օք էհն Б е т т з г у ) - (вШйу) - (рр. 107-120).

22. А К 02К 00Ы АУАК1АЫ - ТЬе ЬсПсусг օք ею тК у օք էհօ згтеш ап \уог1с1 (“ТЬе сго\уп օք էհշ йауБ” օք էհշ Շօտէտո 2 յ ո յ ո ’տ Ьоок (вшйу) -

( р р .1 2 1 -1 3 0 ).23. УОЬСЮУА АВКАНАМ1АИ - ТЬе Աքն տ^ւոջ աօաւոջ (Ниегагу)

(рр. 131-138).24. РАТНЕК БНАНЕ НАУКАРЕТ1АМ - ТЬс Те81атеШ օք С а1ЬоНсоБ ՏՅրջւտ

Уеггепба121 (տէսժյք) - (рр. 139-147).25. СЕОКС ОЕК-УАНОАММ? - ТЬе §епега1 аЬЬо1 օք էհօ М скЬН апап

Сопвгсёа1юп օք У е тсс Ра1Ьсг БзЬзк ^ е т ф е п й а п : 1Ье азсеНс, т о п к апс! 8сЬо1аг (1939-1996) - (зШёу) - (рр. 148-151).

26. МЧ1Ь 1Ье ե1օտտաջ օք №տ НоПпевв Саге§иш I, к հտտ Ьееп орепсс1 1Ье р1рс-\уз1ег օք Могзузпк-Ктс1, 1-տէ МоуетЬег 1996 (рр. 152-155).

27. ТЬе հԽտտւոջ օք 1Ье քօսոժՅէւօո օք 1Ье пе\у сЬигсЬ т 1Ье Б у и тк г е ^ о п , 25-էհ ИоуешЬег 1996 (рр. 156-158).

28. БООЗАИКА МЕЫОУАЫ - ТЬе оретп ^ сегешопу օք 1Ье А г т е т з п Но1у СЬигсЬ'в СЬпвиап Ейисзиоп апс1 օք 1Ье С е те г օք РгезсЫпй т 1Ье т о г ^ е г у օք ՏՅւոէ СауапсЬ, 22-ոճ ЫоуешЬег 1996 (рр. 159-161).

29. ТЬе յՃՃ^տտ օք №տ НоНпеББ Саге^ит I, СзОюНсов օք АН А гте тап ь оп Л е оссзбюп օք 1Ье ореп1п§ օք ՇհոտէւՅո Ейисзйоп յոՃ օք 1Ье С е те г օք РгеасЬт§, 22-ոճ ЫоуешЬег 1996 (рр. 162-163).

30. БООБАМНА МЕИОУАИ - Сегешопу с1еуо1ес1 էօ 1Ье с1ау օք Շհոտէւ3ո Ес1исз1юп т էհօ Но1у Бее օք ՏՅւոէ Еи:Ьгшз(17Лп. 1է ւտ §1Уеп յ1տօ էհօ асМгеяБ օք №տ НоПпеБв Յէ էհսէ оссзбюп (рр. 164-173).

31. АКСНРЯШБТ СКЮ ОК - Беасоп ТЬогоб ОЬашап Ьесаше Реусгспс! 2акеои,5-6-էհ ОсЮЬег 1996 (рр. 174-175).

32. А ^ Н Г О БЕОКАКГАИ - “Тойау \уе Ьауе соше էօ рЛ §п тз8е апй \уе տհ»11

соше еуегу уеаг” (р. 176).33. УЕКУ КЕУЕКЕМО МАТНАИ НОУНА1Ш1881АЫ - “ТЬе КсН§юп апс! էհօ

СЬигсЬ зКег ш Л е տօօւՅԱտէ со и тп е в ” ւո Սա ш ю г п зи о п з] տշւօոէւքւօ31 тееИп}» Յէ Ю су, 19-21-տէ 8ер1ешЬсг 1996 (рр. 177-178).

34. УЕКУ КЕУЕКЕЫБ ЫАТНАИ НОУНАШ1881АН - 1тег-СЬигсЬ сопГегепсет М 1П$к, 1Ье թՅՈւշւթՅոէտ օք Но1у Е ю Ь п п аёгт , 1-3-с1 ОсюЬег 1996 (рр. 179-181).

35. ЫиВАК ОЕК-М1КАЕЫАЫ - 1пс1ех օք էհօ տշոստշոթէտ \уЫсЬ 1Ье Но1у Бее օք Տէ. ՏէշհաւՅճշւո հտտ гесс1Уес) (Ыов. 717-730) - (рр. 182-197).

36. СЕУОЯС УЕКТНАНКЕ851АЫ - Бзсгей гесошрепБе (оп Л е оссззюп օք 1Ье 70-էհ Ь1ПЬйзу зппууегБЗгу օք Аг1ззЬе5 Ва1аЬашап) - (рр. 198-200).

216Ժ-ԺԱ. ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1996

КЕСЕРПАГО Ш ТНЕ НОЬУ БЕЕ

37. СаЛоНсов Саге^ит I гесе1Уеё Ле 13ոէւտհ сЫе^аНоп, 5-էհ О сю Ьег 1996 (р. 201).

38. ТЬе гергеБетайуеэ օք Ле Ш кей ^էւօոտ О г^аш гаиоп^ апс! 1Ье Биргете СопишвБЮпег օք 1тегпаиопа1 М ^Ш ю п О г^атгайоп օք К е ^ е е в т էհշ Но1у ЕкЬпйайгш, 17-էհ ОсюЬег 1996 (рр. 201-202).

39. СасЬоНсоБ О аге^ит I гесе1Уеё 1Ье раПш раШ в օք Л е 1Шегпа110па1 Б е т т а г օք “ Օօոտէւէսէւօո31 Б и р етвш п апй Рори1аг сойке օք 1шргоуешеШ т Ше пе\у т й е р е п ё е т соиШпев” , 17-էհ ОсюЬег 1996 (рр. 202-203).

40. Са1ЬоНсо5 С аге^ит I гесе1Уей 1Ье т 11ш 1ег օք ех1епог Յքքուրտ օքРт1апй, 2-ոժ ИоуешЬег 1996 (р. 203).

41. ТЬе У1се-шш151ег օք ехгепог ՅքքՅ̂ տ օք Нип^агу т Ею Ьппайгт, 3-гс1 МоуетЬег 1996 (рр. 203-204).

42. ТЬе гесюге օք Ше итуе^Ш еБ օք ТеЬегап յոՃ Уегеуап ш Е и Ь п и ай гш , 4-էհ ИоуешЬег 1996 (р. 204).

43. ТЬе р п т е тт151ег օք Л е А гт е т а п КериЬНс гесе1Уей 1Ье հ1օտտաջտ օք Шб НоНпевБ, 5-էհ ИоуетЬег 1996 (р. 205).

44. СаЛоИсоя Сзгеешп I гесе1Уей Ше ոսատէօք օք а^псикиге օք 1ЬеЫ апнс КериЬНс օք 1гап, 9-էհ ИоуешЬег 1996 (р. 206).

45. ТЬе шетЬегБ օք Л е А г т е т зп տէսճօոէտ սուօո օք А1ерро и т у е к и у агс ջսօտէտ օք №տ НоНпевБ, 14-էհ Г^оуетЬег 1996 (р. 206).

46. ТЬе ւաատէօք օք Сикиге У1$кей էօ ՕՅէհօԱշօտ Сэгедит I, 15-էհ ЫоуетЬег 1996 (р. 207).

47. ТЬе 1Ьез1пса1 \уогкегБ аге ջսօտէտ օք Шв НоНпезв, 21-տէ ЫоуешЬег 1996 (рр. 207-208).

48. СаШоИсов Сзге^шп I гесе1уей Ше ашЬавзайог օք БоШЬегп Когеа,25-էհ И оуетЬег 1996 (рр. 208-209).

49. ՇՅէհօհշօտ С згеди т I гесе1Уей Л е атЬвввайог օք Л е КериЬПс օքРоПи8а1, 25-էհ МоуетЬег 1996 (р. 209).

50. Б 1У те НШг^у БегуюеБ йеПуегей ւո Л е Но1у Сз1Ьес1гз1 апс! ճօտօոբէւօոտ օք СЬигсЬ Гев^у^ев т Л е Но1у Бее ճսոոջ 1Ье աօոէհտ օք ОсюЬег-МоуетЬег 1996 (рр. 210-211).

1996 ԱՋՍ՜ԻԱԾհՆ Ժ -Ժ Ա '217

“ЕТСНМ1А02ШЕ"ОКОАКЕ ОРИСГЕЬ նՍ БАПЯТ-БШСЕ ВЕТСНМ 1А02Ш Е

(ОСТОВ КЕ-МОУЕМВЯЕ 1996)

1. ЕО ГГО КШ , (рр. 3-5)

2. Ь'адгевБе с1е Տ յ 8ашШ ё Сагё^шпе I, ՇՅէհօԱօօտ Йе Тоив №տ А г т ё т е п Б ,ե Госсавшп ճշ !а сёгётош е ժս вегтем ճս поиуези ё1и Мг. Ьёуоп Эег- Րօէւ՚օտտւՅՈ, с о т т е ргёвШеЩ йе 1а КёриЬПяие Л 'А гт ё т е , 1е 11 МоуетЬгс 1996 (рр. 6-8).

3. Ье уёгкзЫ е сопНпиеиг ճշտ է^ճւէւօոտ МекЬкапБЮБ (айгевБе с1еБоиуепк ёёуоиёе й ГаЬЬё еёпёга1 йе 1а соп^гё^аиоп МскЫ1аг151е Кёуёгепй УаПаЬсй БаЬзк ^епм^епйап) - (р. 9).

4. Ьс 1ё1ё§граЬе с1е сопс!о1ёапсе ճշ Ба 8з1гие[ё Сиагёйише I, ՇտէհօԱշօտ ё еТоиБ Խտ А гтёш епя, аи эесгёЫ ге ^ёпёга1 йе 1а Соп^гё^зМоп М екЬ катЮ аи Рёге Бёгор ТсЬашоигПап, ձ Госсзбюп ճս йёсев ճս Рёге БаЬак УаПаЬей Щ еп ^епй зп , 1е 11 ОсЮЬге 1996 (р. 10).

5. Ье 1ё1ё§гзр11е ճս гешегс1сш еп1 ճս Рёге Бёгор ТсЬзшоигНзп, з е с г ё 1а 1гс§ёпёга1 йе 1з СопегёезНоп М е к Ь к а ^ е , эи СаМюНсов Сиагё^шпе I, 1е 16 ОсЮЬге 1996 (р. 11).

6. Ь'зппопсе ճս Рёге Бёгор ТсЬзтоигП зп. Ье 8есгё1з к е еёпёгз1 ճօ 1зСоп^гё^аИоп М е к Ь к а ^ е , գսշ 1с Тгёв Кёуёгег^ Рёге НоУБер УзПзЬеё ВёЬеБпШзп з բոտ 1з сЬзг^е ю тр о гак с ճս ^ о и у е т е ш с т ճօ 1а СопегёезНоп, 1е 16 ОсюЬге 1996 (р. 12).

7. Ье 1ё1ёвгзрЬе ճս СзИюНсов Сиагё{»ите I й Տ յ в ате гё 1е Рорс 1езп-Рзи1II, еп ге1зйоп цие Ь’орёгзНоп օտէ Ю гттёе зуес виссёв, 1е 8 О сю Ьге 1996 (р. 13).

8. Ье 1ё1ёегзрЬе ճ6 ОДскаМоп ճ6 Տ յ Տ 8ւոէ6էՀ ձ Мг. ВП1 СНпЮп ձւ՚օշշտտւօո ճշ տյ гёё1ес1юп с о т т е ргёвШеп! ճօտ Տէ8էտ-Սատ сГАтввдие, 1е 6 ИоуетЬге 1996 (р. 14).

9. КЕУЕКЕЖ) САКАВЕО НАКОЦПиМ АИ - У 1вке օքք ւօւ61 ճ6 Տ յ Տ « ւ ո է 6 է ճ

СзПюПсоз Сагё^шпе ե Могуе§е, 1е 9-16 ОсюЬгс 1996 (рр. 15-23).10. Ье вегтоп ճ6 Տ յ 8атЮ 1ё ճоппё Ճյոտ 1з Са№б<1га1е й 1з т ё т о к е ճս

Բոճէխք Изпзеп, 1е 19 ОсюЬге 1996 (рр. 24-28).11. М. УАШЭАШАИ - Լ յ У1вке геврес^уе ճօ 8а О ДтеМ ճս Р аичагсЬ е

Т6осй8№, СЬеГ ճօ ГЕ^Нве 0«Ьос1охе К о и т а т е , еп А гтёш е зи ՏՅւոէ- 81ё§е Ճ13է<:հւ^ժշա6, 1е 7-11 ЫоуетЬге 1996 (рр. 29-49).

12. Նշ 1ё 1ё§гзрЬе ճս РаИлагсЬе ТёосПБЮ, 1е СЬеГ ճօ ГЕ^Нзе ОгМюйохе К о и т ат е , ձ Տ յ 5з т е 1ё 1е СаЛоНсоз Сагбвшпе I (р. 50).

13. Аи ՏՅաէ-Տւ&ջշ й'ЕкЬпиайгш е з ей Меи 1з տօտտւօո 5и1УзШе ճօտ МУАКБАШ АИ - Լ յ У1Бке еп А гтёп 1е ճշ Տց 8зтЮ 1ё А г зт I, СзсЬоПсоб ճօ 1з ՕքՅոճօ Мз150п ճօ С1Нс1е, 1е 22-29 ОсюЬге 1996 (рр. 52-57).

15. Լ յ ргепйёге Э58ет1ёе ճօ 1'օքջՅուտՅէւօո ճօտ рё1ёппаеез, ե Госсзбюп ճս1700-1ёте зпп1Уегзз1ге Ճ6 1з ргос1з т з 110П Ճ6 1з СЬгё11еп1ё с о т т е геН§10П ճ՚ՏէՅէ еп Агтёп1е (рр. 58-62).

16. АКАКАТ 8АКСЕ881АК - 1псотрзгзЫ е з т 1 ճս реир1е А г т ё т е п (ե ւ՚օշօՅտւօո Ճ6 1а 135-1ёте апп1Уегзз1ге ճօ 1з ՈՅւտտՅՈՈՇՕ ճս Բոճէյօք Кзпвеп) - (ёէиճе) - (рр. 63-74).

17. НАКОВ КЕШ ЕУАИ - БеБ й -ад аеШ ճս Нуге ճօ Տէ. Ер1рЬап1и5 ճս СЬурге “ КЬагевкЬузГ’ (АГКУРОЮ2) ձշ 1з էքՅճսշէւօո А гтёп 1еп (ёէиճе) - (рр. 75-84).

218Ժ -Ժ Ա . ԷՋՄԻԱԾԻՆ 1996

18. АК.СНЕУЕ(21Ш СНАНЕ АБХЕШ АИ - А Госсзвюп с)е 1а и аёи сН оп агтёш еп ճ ՚սո Моиуеаи Т евгатем (ёШёе) - (рр. 85-90).

19. АИОШ АКАКЕЫАЫ - Լշտ ре1пшге$ агтётеп пев ճս 17мёше $1ёс1е մ с 1а 8а1епе ճշտ решШгев Л 'Агтёш е ("Ь з У 1ег?е зусс Г Е п Г а т й огтап Г) - (ёШйе) - (рр. 91-99).

20. Б1АСЯЕ БАМУЕЬ КНАТСНАТЕК1АЫ - Ь ев согШгисюигв ճշտ ՀքԱտճտ с1 и7-1ёше տւծօԽ (ё тй е) - (рр. 100-106).

21. КНАТСН1К ВАБЮ Ш Ч - Н ш сЬ уа А (Цапал еп ՏէշհւաՅճշւոօ (й Госсзбюп Йе տյ 120-1ё т е аппёе йе ո յ1տտյոօ€ ес 5 Омёте а т и у е г в а и е йе 1а гёоиуегШге ճս Б ё т т з п е (ёШёе) - (рр. 107-120).

22. АШЭ2 К.0 Ш АУАК1АИ - Ье сгеуаМ ճշ Гё1ёгпкё ճս топйе а г т ё ш е п (“Ь з соигоппе ճշտ յօսքտ” 1е 1 т е ճս ՇօտէՅո 2апап) - (ё1иёе)- (р р .1 2 1 -1 3 0 ).

23. УОЬСЮУА АВКАНАМ1АЫ - МаНпёе գսշ ёоппе йе 1а У1е (Н и ёгахге)- (рр. 131-138).

24. РЕКЕ СИАНЕ НАУКАРЕТ1АЫ - Ье Т ^ а т е Ш ճս СзЛоНсов Տ յրԱ տ Уе г г е п ^ г у (ёШйе) - (рр. 139-147).

25. СЕОКС ВЕК-УАШЭАШАН - Ь'зЬЬё еёпёга! йе 1а Соп^гё^зМоп М ек Ь к аг^ е Кёуёгепй БаЬак УаПаЬей Р]епкЦепиап с1и У еш вс: Гавеле, сёпоЬке շէ бэузп (1939-1996) - (ёшёе)- (рр. 148-151).

26. Ауес 1а ЬёпёЙ1СЙоп йе За Б а ш ^ ё СаЛоНсоз Сизгёеите I, с'сб! о и усп 1е Шуаи ёе Геаи Йе И огаузпк-Ктб, 1е Ы ег МоуетЬге 1996 (рр. 152-155).

27. Ьа ЬёпёсНсНоп ճշ 1а քօոճՅէւօո ճ ՚սոշ поиуеНе ё^Ше Ճյոտ 1а гёеюп йе Бутик, 1е 25 МоуетЬге 1996 (рр. 156-158).

28. Б О Ш А М А МЕМОУАИ - Ьа с ё г ё т о т е ё'оиуепиге с1е ГЕйисаНопСЬгёНеппе йе 1а 5а1Ме Е^Нве А гт ё т еп п е е1 ճս Семге <1с 1аРгёсШесйоп Ճյոտ 1е МопавГёге ճս Տէ. Сауапё, 1е 22 МоуетЬге 1996 (рр. 159-161).

29. Ь'айгеззе ճշ Ба Տաոէօէճ Сагё^ите I, СаЛоНсов йе Тоив 1շտ А гтём епв,ձ Госсавюп (1е ГоиуеПиге йе ГЕёисайоп СЬгё^еппе ег ճս С с тгс ճշ1а РгёЙ1са1юп, 1е 22 ИоуешЬге 1996 (рр. 162-163).

30. БОиБАКМА МЕМОУАИ - С ёгёто те йёуоиёе ձ 1а ]оигпёе ճշ ГЕйисаМоп СЬгёиеппе Ճյոտ 1е Мопаз1ёге ճս Տէ. ЕкЖпйаЛгше. Շ՚շտէ ճօոոճ տստտւ Гайгеие ёе Ба 8а1Ме1ё й сеИе оссзэюп (рр. 164-173).

31. РКЕТКЕ СКЮОЯ - 01асге Т Ь огоб ОЬашап շտէ Йеуепи Кёуёгепё ХакёоБ, 1е 5-6 ОсЮЬге 1996 (рр. 174-175).

32. АКАНГО БЕОКАК1АК - “Ащоигй'Ьи1 ոօստ տօաաշտ уепи аи р ё 1ёг1паесе1 ոօստ аНопв уешг շհՅգսշ аппёе” (р. 176).

33. ТКЕ5 КЕУЕКЕМБ УАКТАВЕБ ЫАТНАК НОУНАМ№581АМ - “Ьа КеП810гշէ ГЕвНзе аргёв 1ев рауБ տօշւՅԱտէշտ” Ճյոտ ГзвзетЫ ёе տշւշոէւքւզսօ 1М етзиопз1е ժս И еу , 1е 19-21 8ер1етЬ ге 1996 (рр. 177-178)

34. ՜ՈտՏ КЕУЕКЕШ УАЕТАВЕБ NАТНАN НОУНАШК81АМ - СопГёгепсе еМге 1ев ёвНвев аи МшБк, 1ев раП 1С1раМз ճս Տտւոէ Е 1с Ь т 1зё 21пе, 1с 1-3 ОсюЬге 1996 (рр. 179-181).

35. 1*}ЦВАК ^ЕК-М IКАЕЫАN - Iпճеx ճշտ աՅոստշքւէտ гефиБ аи 8а 1п1-81ё§сճ՚ՏէշհաւՅճշւոօ с 1 р1зсёБ տօստ 1ев питёгсв 717-730 - (рр. 182-197).

36. СЗЕУОКС УЕКТНАММ^БЬУЧ - Кёсошрепзе Басгё ( I Госсавюп ճս 7 0 - •ёше апп1Уег8а!ге ճշ 1а па18запсе Ճ^ՈտօհՏտ Вэ1зьзп1зп)(рр. 198-200).

1996 1-Ջ.ՄԻԱԾՒՆ <յ- ֊յ-Ա 219

КЕСЕРГКЖБ Э А ^ ЬЕ БАЮТ-БШСЕ

37. СаНюНсов Сиагёдшпе I а геси 1а с1ё1ё8зНоп Вгкапш яие, 1е 5 Ос1оЬге1996 (р. 201).

38. Ьев гср гё Б е татв ёе ГОг^зшвзНоп (1շտ ЫаНопБ Սուօտ е1 1е СотпивБаке Биргёте ёс ГО геатвзН оп 1п1егпзМопа|е ё ’Е и й егаи оп аи Б э т ^ ё ^ е ё 'Е ^Ь п н аёгте , 1е 17 ОсЮЬгс 1996 (рр. 201-202).

39. СзНюНсов Оиагё8и1пе I а геси 1շտ թՅՈւշւթՅոէտ ё'зББетЫ ёе “ёе 1а Б и р етя ю п Շօոտէւէւօոօ! с1 с1с 1а соигее Рори1аке ёапэ 1շտ рауБ ёе поиуези т ё ё р е п ё а т " , 1с 17 ОсЮЬге 1996 (рр. 202-203).

40. СасЬоНсоэ Сиагёбите I а геси 1с п п г т ^ е <Խտ аГГакея ё 1гап{;ег8 ё с РЫ зпёе, 1с 2 КоуетЬге 1996 (р. 203).

41. Ье у к е -г т т в к е ճօտ ՅքքտՄօտ ё1гап§сг5 с!е Ноп^пе сп Е ю Ь гт зё х т с . 1е3 ЫоуешЬге 1996 (рр. 203-204).

42. Ье5 гесЮигв ճշտ и туегякёз ёе ТёЬёгзп е1 ё'Егёуап аи ՏՅւոէ Е 1сЬпнаёгте, 1е 4 ИоуешЬге 1996 (р. 204).

43. Ье Ргепкег \1ւուտԱօ ёе 1з КёриЬНяие ё 'А г т ё т е з геси 1շտ ЬёпёёюНопв ёе Տյ Бзт1е1ё, 1е 5 МоуетЬге 1996 (р. 205).

44. Տյ Б з п ^ ё СзШоНсов Сизгё{>шпе I а геси 1е աւատԱ-շ ё 'з§пси ки ге ё е 1з КёриЬНяие Ы зппяие ё'1гзп, 1с 9 ИоуешЬге 1996 (р. 206).

45. ЬеБ тешЬегБ ёе 1'Սուօո ճօտ ё1иё1ат5 А гтёш еп в ёе Г и т у е г в и ё ё'А1ер տօոէ 1еБ ту к ёэ с1е Ба Баш1е1ё, 1е 14 МоуетЬге 1996 (р. 206).

46. Ье пйш зие ёе 1а сикиге а У1зкё аи СаШоНсоБ С и згё^и те I, 1е 15 ИоуетЬге 1996 (р. 207).

47. Ьев и-ауаШеигв ёи ЛёЙке տօոէ 1еБ тук ёБ ёе Ба Ба1т е 1ё, 1с 21 КоуешЬге 1996 (рр. 207-208).

48. СаШоНсоБ С изгёбите I з геси ГзтЬзБвзёеиг ճս Когёз с1е Биё, 1е 25 ИоуетЬге 1996 (рр. 208-209).

49. СзНю Нсоб Сизгё{»шпе I з геси ГзтЬзББзёеиг ёе 1з КёриЬНяие ёе РогШ8з1, 1е 25 КоуетЬге 1996 (р. 209).

50. ВгёуеБ ւոքօոոՅէւօո տ со п сетзП 1еБ сё1ёЬгзНоп5 ժշտ տտւոէօտ աօտտշտ, Խտ вегтопв ргопопсёБ ձ сеКе օշՅտւօո е1 ё 'з т г е в с ё г ё т о т е в геН^еиве яи՝ еи **еи ^апв ՝а Сз1Ьёёгз1е ճս Տտւոէ Е ^ Ь п п зё г т е а и соигв ёеБ աօւտ ё'ОсЮЬге е1 ёе ЫоуешЬге 1996 (рр. 210-211).

Խմբագիր.' ԲԱԳՐԱՏ ԱԲԵՂԱ ԳԱԼՍՏՅԱՆ

ԽՄԲԱԳՐՈՒԹՅԱՆ ՀԱՍՑԵՆ

ՀԱ ՅԱ Ս ՏԱ ՆԻ ՀԱ ՆՐԱ ՊԵՏՈ ՒԹ ՅՈ ՒՆ, ԷՋՄ ԻԱԾԻՆ

«Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն » ԱՄՍԱԳՐԻ ԽՄԲԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ

Республика Армения, Эчмиадзин. Редакция журнала «Эчмиадзин».

Кёёасйоп ёе 1з геуие «ЕйЬпизсЫпе», ЕюЬпйзёипе. Аппёше.

ՄԱՅՐ ԱԹՈՌ Ս. ԷՋՄ ԻԱ ԾՆԻ ՏՊԱՐԱՆ