ՊԱՇՏՕՆԱԿԱՆ ԱՄՍԱԳԻՐԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍՈՒԹԵԱՆՄԱՅՐ ԱԹՈՌՈՅ ՍՐԲՈՅ ԷՋՄԻԱԾՆԻ

ÚáõÉÇë

2016

Ս. ԷՋՄԻԱԾԻՆ

Ð ¶ . î ² ð Æ

ՀՐԱՄԱՆԱՒՏ. Տ. ԳԱՐԵԳՆԻ ԵՐԿՐՈՐԴԻ

ՎԵՀԱՓԱՌ ԵՒ ՍՐԲԱԶՆԱԳՈՅՆ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ

«Էջմիածին» կրօնագիտական եւ հայագիտական հանդէս

ԽմբագրակազմԳլխաւոր խմբագիր՝ Արսէն Բոբոխեան

Խմբագիրներ՝Ոսկան քահանայ Յովհաննիսեան, Արփինէ Չանթիկեան,

Լիլիթ Յակոբեան

Տեխնիկական խմբագիր՝ Անգելինա Ալեքսանեան

Լեզուաոճական խմբագիր` Վազգէն Սաֆարեան

Խմբագրական խորհուրդ

Վահան եպիսկոպոս Յովհաննիսեան (Ֆրանսիա), Անուշաւան եպիսկոպոս Ժամկոչեան (Երեւանի պետական համալսարան, Աստուածաբանութեան

ֆակուլտէտ), Գէորգ եպիսկոպոս Սարոյեան (Գէորգեան հոգեւոր ճեմարան (աստուածաբանական համալսարան), Շահէ ծայրագոյն վարդապետ

Անանեան (Գէորգեան հոգեւոր ճեմարան (աստուածաբանական համալսարան), Դանիէլ վարդապետ Ֆնտըգեան (ԱՄՆ Հայոց Արեւելեան

թեմ), Գարեգին վարդապետ Համբարձումեան (Գէորգեան հոգեւոր ճեմարան (աստուածաբանական համալսարան), Զաքարիա վարդապետ Բաղումեան (Գէորգեան հոգեւոր ճեմարան (աստուածաբանական համալսարան), Հրաչ

սարկաւագ Սարգիսեան (Գէորգեան հոգեւոր ճեմարան (աստուածաբանական համալսարան), Գէորգ Տէր-Վարդանեան (Մաշտոցի անուան Մատենադարան,

Գէորգեան հոգեւոր ճեմարան (աստուածաբանական համալսարան), Դաւիթ Գիւրջինեան (Երեւանի Վ. Բրյուսովի անուան պետական

լեզուահասարակագիտական համալսարան, Գէորգեան հոգեւոր ճեմարան (աստուածաբանական համալսարան), Անահիտ Աւագեան (Գէորգեան

հոգեւոր ճեմարան (աստուածաբանական համալսարան), Գոհար Մուրադեան (Մաշտոցի անուան Մատենադարան), Ազատ Բոզոյեան («Վաչէ եւ Թամար Մանուկեան Մատենադարան», ՀՀ ԳԱԱ Արեւելագիտութեան ինստիտուտ), Ալեքսան Յակոբեան (ՀՀ ԳԱԱ Արեւելագիտութեան ինստիտուտ), Մհեր Նաւոյեան (Երեւանի պետական կոնսերւատորիա), Աննա Արեւշատեան

(Երեւանի պետական կոնսերւատորիա), Արամ Մարտիրոսեան (Ֆրանսիա, Փարիզ-Նանտերի համալսարան), Իզաբէլ Էօժէ (Ֆրանսիա, Մոնպելիէի համալսարան), Աննա Շիրինեան (Իտալիա, Բոլոնիայի համալսարան)

“Etchmiadzin”Review of Religious Studies and Armenology

Editorial staffEditor in chief - Arsen Bobokhyan

Editors Fr. Voskan Hovhannisyan, Arpine Chantikyan, Lilit Hakobyan

Technical editor - Angelina Aleksanyan

Linguistic-stylistic editor - Vasken Safaryan

Editorial Board

Bishop Vahan Hovannisian (France), Bishop Anushavan Zhamkochyan (Yerevan State University, Faculty of Theology), Bishop Kevork Saroyan (Kevorkian

Theological Seminary (Theological University), Senior Archimandrite Shahe Ananyan (Kevorkian Theological Seminary (Theological University), Archimandrite

Daniel Findikyan (USA, Eastern Armenian Diocese), Archimandrite Karekin Hambardzumyan (Kevorkian Theological Seminary (Theological University),

Archimandrite Zakaria Baghumyan (Kevorkian Theological Seminary (Theological University), Deacon Hratch Sarkissian (Kevorkian Theological Seminary (Theological University), Gevorg Ter-Vardanyan (Matenadaran, Kevorkian Theological Seminary

(Theological University), Davit Gyurjinyan (Yerevan Brusov State University of Languages and Social Sciences, Kevorkian Theological Seminary (Theological

University), Anahit Avagyan (Kevorkian Theological Seminary (Theological University), Gohar Muradyan (Matenadaran, Yerevan), Azat Bozoyan (“Vatche and

Tamar Manoukian Library”, Institute of Oriental Studies, National Academy of Sciences of the Republic of Armenia), Alexan Hakobyan (Institute of Oriental Studies, National

Academy of Sciences of the Republic of Armenia), Mher Navoyan (Yerevan State Conservatory), Anna Arevshatyan (Yerevan State Conservatory), Aram Martirosian (France, University of Paris-Nanterre (Université Paris-Nanterre), Isabel Augé (France,

University of Montpelier (Université Paul Valery-Montpellier), Anna Sirinian (Italy, University of Bolognia (Universitá di Bologna)

¾æØƲÌÆÜ

ԿՐՕՆԱԳԻՏԱԿԱՆ

Տ. ՆԱՐԵԿ ԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԲԷՐԲԷՐԵԱՆԻ ՔԱՐՈԶԸ`ԽՕՍՈՒԱԾ Ս. ԷՋՄԻԱԾՆԻ ՄԱՅՐ ՏԱՃԱՐՈՒՄ

ՎԱՐԴԱՎԱՌԻ ՏՕՆԻ ԱՌԻԹՈՎ(3 յու լի սի, 2016 թ.)

Յա նուն Հօր եւ Որդ ւոյ եւ Հոգ ւոյն Սր բոյ. ա մէն:

«Տէ՛ր, բար ւոք է մեզ աստ լի նել»(Մատթ. ԺԷ. 4):

Սի րե լի՛ հա ւա տա ցեալ ներ,

Այ սօր Հայ Ե կե ղեց ւոյ հինգ տա ղա ւար տօնե րէն մէ կը կը տօնախմբենք`

մեր Տի րոջ Յի սու սի Ք րիս տո սի Պայ ծա ռա կեր պու թեան տօ նը: Փի լիպ-

պեան Կե սա րիոյ կող մեր շրջե լով, ո րոշ շա բաթ ներ ետք, Յի սուս, իր հետ

առ նե լով Պետ րո սը, Յա կո բոսն ու Յով հան նէ սը, լե րան մը վրայ ե լաւ` ա ղօ-

թե լու, բայց միւս ե րե քը չկրցան ազ դե ցու թեան մէջ դի մա նալ եւ զար հու-

րե ցին: Հան կարծ զո րօ րի նակ տե սիլք մը սկսաւ տե ղի ու նե նալ. Յի սու-

սի ե րե սի տես քը փոխ ուե ցաւ, սո վո րա կան հա մեստ ե րե ւոյ թը լու սա ւոր

կեր պա րանք ա ռաւ եւ ճա ռա գայթ ներ կը ցո լա յին ան կէ. « Լու սա ւո րե ցան

ե րեսք նո րա իբրեւ զա րե գակն» (Մատթ. ԺԷ. 2): Ա շա կերտ նե րը հո գե ւոր

յափշ տա կու թեան վար կեա նի մը մէջ տե սան եր կու մար դիկ, որ Յի սու սի

հետ կը խօ սէին եւ ի րենց խօ սակ ցու թեան նիւ թը` ա նոր կեան քի մնա ցեալ

մա սը, «…զոր կա տա րե լոց էր յԵ րու սա ղէմ» (Ղուկ. Թ. 31-32): Այդ եր կու

անձ նա ւո րու թիւն նե րը փա ռա ւոր կեր պա րանք ու նէին եւ ի րենց խօ սակ-

ցու թիւ նից կ՚ի մաց ուեր, թէ մէ կը Մով սէսն է եւ միւսն ալ` Ե ղիան: Երբ որ

այս նո րահ րաշ տե սիլ քը տե ղի կ՚ու նե նար, ե րեք ա շա կերտ ներ կէս քուն,

կէս ար թուն տագ նա պի մէջ էին: Յի սու սի ազ դե ցու թիւ նը ի րենց սթա փե-

ցուց. լու սաւո րո ւե ցան զգեստ նե րը, եր կու փա ռա ւոր ան ձե րը, խոր ա խոր-

6 ¾æØƲÌÆÜ 2016 ¾.

հուրդ խօս քե րը ի րենց աչ քի առ ջեւ բար ձո ւե ցան, ա նոնք տե սին զփառս

Նո րա: Հ նար չէր, որ այդ ա նակն կալ ե րե ւոյ թին առ ջեւ շփոթ ազ դե ցու-

թիւն մը չզգա յին եւ ա հու դո ղի մեջ չ՚իյ նա յին: Ա նոնք զար հու րեալ էին,

ա սոր հետ մէկ տեղ հե ռա նա լու շար ժում մը ան գամ չու նե ցան, այլ ընդ հա-

կա ռա կը, հա ճո յա կան տպա ւո րու թիւն մը ու նե ցան. հո գե ւոր այս տե սիլ քը

այն քան գրա ուեց Պետ րո սի սիր տը, որ բա ցա կան չեց` ը սե լով. « Տէ՛ր, բար-

ւոք է մեզ աստ լի նել. ե թէ կա միս, ա րաս ցո՛ւք ե րիս տա ղա ւարս` մի քեզ

եւ մի Մով սի սի եւ մի Ե ղիա յի» ( Մատթ. ԺԷ. 4-5): Սա կայն փա ռա ւո րեալ

Յի սուս եւ իր փա ռա ւոր մար գա րէնե րը ա շա կերտ նե րու տա ղա ւար նե-

րուն պէտք չու նէին, Պետ րո սի խօս քե րը այս տեղ ի մաստ չու նէին, ինչ պէս

ա ւե տա րա նիչ ներն ալ ի րենք կը վկա յեն` ը սե լով. «ոչ գի տեր ինչ խօսէր»

(Մարկ. Թ. 5): Հա զիւ ինք զին քը պէտք է գտնէին ա շա կերտ նե րը, կրկին

շփո թե ցան, ին կան ե րեսն ի վար ա հու դո ղի մէջ, ը նե լի քը չգիտ ցան, երբ

լսե ցին ձայ նը: Ա նոնք իս կոյն հասկ ցան, որ Աս տու ծոյ ե րա նա կան ձայնն

է, Յի սու սի մկրտու թեան ժա մա նակ այն նոյն խոր ա խոր հուրդ ձայնն էր,

որ հնչած էր Յոր դա նա նի ե զեր քը: Եւ ա հա այդ տե սիլ քը իս կոյն ան հե տա-

ցաւ եւ դար ձեալ մնա ցին ի րենք ի րենց զար մա ցած ու ա հա բեկ այդ խառ-

նաշ փոթ վի ճա կի մէջ: Յի սուս սթա փեց րուց զի րենք: Ար դէն ո՛չ լոյս, ո՛չ

ամպ եւ ո՛չ ալ ձայն կար, չկա յին Մով սէս, Ե ղիա, ո՛չ ալ ձայն կար, միայն

Ք րիս տոս էր ի րենց քով` իր սո վո րա կան ձայ նով, սո վո րա կան զգես տով,

իր ա մե նօր եայ կեր պա րով: Ան պա տո ւի րեց զի րենք, որ այս մա սին ոչ

մէ կին չա սեն, մին չեւ որ Մար դու Որ դին մե ռել նե րէն յա րու թիւն առ նէ:

Պայ ծա ռա կեր պու թեամբ Ք րիս տո սի ա շա կերտ նե րը տե սան Աստ ուծոյ ար-

քա յու թեան սրբա զան ներ կա յու թիւ նը Յի սու սի ան ձի մէջ, կա տա րե լա պէս

չհաս կա ցան ի րենց Վար դա պե տի` Աստու ծոյ Որ դի ըլ լա լը մին չեւ Իր հրա-

շա փառ Յա րու թիւ նը:

Պայ ծա ռա կեր պու թեան ժա մա նակ Մով սէ սի եւ Ե ղիա յի ներ կա յու թիւ-

նը նշա նա կա լից ի մաստ ու նի: Յով հան նէս Մկրտ չի եւ Յի սու սի ա շա կերտ-

նե րու մի ջեւ շփո թու թիւն էր, թէ ար դեօք Յի սուս ակն կա լո ւած Ե ղիան

էր: Պայ ծա ռա կեր պու թեամբ Յի սուս փա րա տեց ա նոնց կաս կա ծը` հաս-

տա տե լով, որ ինքն ի րօք Աստու ծոյ Որ դին է: Մով սէս եւ Ե ղիա գե ղե ցիկ

տի պար ներ են նաեւ կեն դա նեաց եւ մե ռե լոց: Որ չափ ալ ի րենց հա մար

մարմ նով վե րա ցեալ ըլ լա լը գի տենք, սա կայն Մով սէ սի հա մար յա րու թիւն

ա ռած չենք կրնար ը սել: Հե տե ւա բար գե ղե ցիկ տի պար նե րէն Ե ղիան տի-

պար է եւ Մով սէս` մե ռե լոց: Մով սէս նաեւ ներ կա յա ցու ցիչն է Օ րէն քի եւ

Ե ղիան` մար գա րէ նե րու, իսկ Ք րիս տոս, որ ներ կայ է այ լա կեր պու թեան

2016 ¾. ¾æØƲÌÆÜ 7

այս դէպ քին, լրումն է, կա տա րումն է Օ րի նաց եւ Մար գա րէից, ինչ պէս որ

ա մեն կի րա կի Պա տա րա գի վեր ջա ւո րու թեան մենք կը յի շա տա կենք` ը սե-

լով. « Կա տա րումն օ րի նաց եւ մար գա րէից Դու ես, Ք րիս տո՛ս Աս տուած

Փր կիչ մեր, որ լցեր զա մե նայն Հայ րա կամ տնօ րէ նու թիւնս Քո, լի՛ց եւ

զմեզ Հոգ ւովդ Քով Սր բով» (Խորհրդատետր): Պայ ծա ռա կեր պու թեամբ

Քրիս տոս բա ցա յայ տեց Աստ ուծոյ փառ քը Իր ա շա կերտ նե րուն, որ պէս զի

Յա րու թիւ նէն յե տոյ կա տա րե լա պէս հասկ նան Տի րոջ վար դա պե տու թիւ-

նը: Յով հան նէս, որ ներ կայ էր այս դէպ քին, ետ քը գրեց այս ե րա նա կան

փոր ձա ռու թեան մա սին իր Ա ւե տա րա նին մէջ` ը սե լով, որ մենք «տե սանք

Ա նոր փառ քը` այն փառ քի նման, որ Հայ րը կ՚ու տայ Իր շնորհ նե րով եւ

ճշմար տու թեամբ» (հմմտ. Յովհ. Ա. 14):

Սի րե լի՛ հա ւա տա ցեալ ներ, Թա բօր լե ռը այ սօր մե զի հա մար Մայր

Ա թոռ Սուրբ Էջ միած նի Տա ճարն է, ո րով Ք րիս տոս ձեզ հրա ւի րած է, որ

դուք ալ պայ ծա ռա կեր պու թեան պա հը զգաք ձեր սրտե րու եւ հո գի նե րու

մէջ ու հո գե ւոր վե րա նո րոգ ման կեան քի ըն թաց քի քայ լեր վերց նէք: Երբ

դուք այդ ե րա նե լի պա հը ըզ գաք ձեր ներ սը, ես վստահ եմ, որ ա մե նայն

ու րա խու թեամբ պի տի բա ցա կան չէք` ը սե լով. « Տէ՛ր, բար ւոք է աստ լի նել

ի մեջ Հա յաս տա նեայց Ա ռա քե լա կան մեր Սուրբ Ե կե ղեց ւոյ»: Յի սու սի

ա շա կերտ նե րը նաեւ հասկ ցան, որ Աստու ծոյ առ ջեւ մե ղաւոր էին` կաս-

կա ծե լու Ա նոր` Աստու ծոյ Որ դի ըլ լա լու փաս տին, եւ այդ պատ ճա ռով

ե րես նե րը դէպի գե տին պա հե ցին` խու սա փե լու մա հո ւան պատ ժէն: Ինչ-

պէս Յի սու սի ա շա կերտ նե րը, մենք ալ մե ղա ւոր ա րա րած ներ ենք Աստու-

ծոյ ա ռաջ. յա ճախ մենք կը կաս կա ծինք Ք րիս տո սի երկ նա յին զօ րու թեա-

նը եւ չենք ապ րի Իր պատ գամ նե րով, այլ կ՚ապ րինք աշ խար հա յին ցոփ

կեան քով` մոռ նա լով Տի րոջ ներ կա յու թիւ նը մեր սրտե րու ու հո գի նե րու

մէջ: Մենք ալ ա շա կերտ նե րու նման պէտք ու նենք, որ Տէ րը մեզ արթնցնէ

կէս քուն եւ կէս ար թուն վի ճա կէն: Պայ ծա ռա կեր պու թիւ նը խոր հուրդ

մըն է Աստ ուծոյ էու թիւ նը եւ զօ րու թիւ նը տես նե լու: Կա րե լի չէ մարդ կա-

յին աչ քե րով տես նել եւ մե ղա ւոր մտքով ըմբռ նել ա նոր ի մաս տու թեան

լոյ սը:

Սի րե լի՛ հա ւա տա ցեալ ներ, ա հա այ սօր հա ւա քո ւած ենք այս տեղ` այս

սրբա զան հար կէն ներս` մաս նակ ցե լու Սուրբ Պա տա րա գի ա րա րո ղու-

թեան եւ պայ ծա ռա կեր պո ւե լու Ք րիս տո սի հետ: Ա մեն կի րա կի, երբ դուք

կը մաս նակ ցիք Սուրբ Պա տա րա գին եւ կը ս տա նաք Տի րոջ Մար մինն ու

Ա րիւ նը, մաս կը կազ մէք ա նոր պայ ծա ռա կեր պու թեա նը: Ինչ պէ՞ս պա-

տա հե ցաւ այս դէպ քը: Ե թէ ըն թեր ցենք բնա գի րը, ա մե նայն ու շադ րու-

8 ¾æØƲÌÆÜ 2016 ¾.

թեամբ պի տի նկա տենք, որ ա ղօ թե լու ըն թաց քին պա տա հե ցաւ այս հրաշ-

քը. ա ղօթ քը բա նա լին է Տի րոջ հան դիպ ման, ա ղօթ քի շնոր հիւ է, որ մենք

կը մօտե նանք Աստ ուծոյ: Ա ռանց ա ղօթ քի պայ ծա ռա կեր պու թիւն չենք

կրնար տես նալ, ա ռանց ա ղօթ քի Աս տո ւած չպի տի վկա յէր. Ան լսեց իր

որ դու ա ղօթ քի ձայ նը, ո րով հե տեւ Տէ րը կը յայտ նո ւի այն տեղ, որ տեղ

ա ղօթք գո յու թիւն ու նի: Երբ մեր ա ղօթ քի շնոր հիւ ստեղ ծենք նոր յա րա-

բե րու թիւն ներ Տի րոջ հետ, մենք ալ պի տի ըզ գանք Պետ րո սի, Յով հան նէ սի

եւ Յա կո բո սի նման Տի րոջ ներ կա յու թիւ նը եւ պիտի ը սենք. «Տէ՛ր, լաւ է

մե զի այս տեղ մնալ»:

Սի րե լի՛ հա ւա տա ցեալ ներ, Պայ ծա ռա կեր պու թեան տօնը ինձ հա մար

նշա նա կա լից օր մըն է: Տա րի ներ ա ռաջ այս տօ նի օ րը Նիւ Եոր քի Ս. Վար-

դան տա ճա րի մէջ ձեռ նադ րո ւե ցայ կու սակ րօն հո գե ւո րա կան. նուի րա-

կան այս տօ նին ես ալ պայ ծա ռա կեր պո ւե ցայ` ս տա նա լով Սուրբ Հո գիի

շնորհ նե րը:

Այ սօր կ՚ա ղօ թեմ առ Աս տո ւած` ա ւե լի զօ րաց նի, ա ռա ւել ի մաս տու-

թիւն շնոր հէ, որ պէս զի շա րու նա կեմ ծա ռա յել իմ ժո ղովր դին եւ Ե կե ղեց-

ւոյն:

Թող Պայ ծա ռա կեր պու թեան տօ նը ա ռիթ ըլ լայ ա մեն հա ւա տա ցեա լի`

մօ տե նա լու եւ հո գեկան ան բիծ աչ քե րով տես նե լու Թա բօ րի վրայ Յի սու-

սի պայ ծա ռա կեր պու թիւ նը եւ ըն դու նի Ա նոր Աս տո ւա ծա յին լոյ սը հո-

գիէն մէջ: Ա ղօթե ցէ՛ք, սի րե լի՛ հա ւա տա ցեալ ներ, որ պէս զի Տէրը ցոյց տայ

ճշմա րիտ կեան քի լու սա ւոր ճա նա պար հը, որ կ՚ա ռաջ նոր դէ մեզ դէ պի

փրկու թիւն. այժմ եւ միշտ եւ յա ւի տեանս յա ւի տե նից. ա մէն:

¾æØƲÌÆÜ

ԳԻՎԱՐԳԻՍ Ա. ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ ԹՈՒՂԹՆԻԲՐԵՒ Է. ԴԱՐԻ ԱՐԵՒԵԼՔԻ ԱՍՈՐԱԿԱՆ ԵԿԵՂԵՑՈՒ

ՔՐԻՍՏՈՍԱԲԱՆԱԿԱՆ ԿԱՐԵՒՈՐԱԳՈՒՅՆՎԱՎԵՐԱԳՐԵՐԻՑ ՄԵԿԸ

Գի վար գիս կամ Գե ւորգ Ա.-ն` Ա րե ւել քի Ա սո րա կան Ե կե ղե ցու (այլ կերպ հայտ նի նաեւ իբ րեւ Նես տո րա կան) կա թո ղի կոս-պատ րիար քը (մահ.

680/681 թթ.), ա րե ւե լաա սո րա կան ա վան դու թյան մեջ հայտ նի է 676 թ. Դի րի նում ( Բահ րե յին, Քա թար) գու մա րած ժո ղո վով եւ կա նոն նե րով, ինչ պես նաեւ Պարս-կաս տա նում գտնվող Մի նա ա նու նով քո րե պիս կո պո սին 679-680 թթ. գրած քրիս տո սա բա նա կան բնույ թի իր թղթով: Եւ վեր ջա պես, նրան են վե րագրվում նաեւ ա սո րա կան ա վան դու թյան մեջ հայտ նի « Նին վեա ցի նե րի պահք» ա ղուհա-ցից շրջա նի հա մար գրված քա րոզ ներն ու ա ղոթք նե րը1: Գի վար գիս Ա.-ն, ըստ առ կա մա տե նագ րա կան տվյալ նե րի, ծնվել է Նին վեի մո տա կայ քում գտնվող Կաֆ րա յում ( Բեթ Գար մա), որ տեղ էլ տե ղի ե պիս կո պոս Ի շո յահ բի (հե տա գա-յում Ի շո յահբ Գ. կա թո ղի կոս-պատ րիարք, 650-658 թթ.) խնամ քի ու դաս տիա-րա կու թյան ներ քո ըն դու նում է վա նա կան կարգ, իսկ շու տով, Ի շո յահբ Գ.-ի կտա կի հա մա ձայն, վեր ջի նիս մահ վա նից հե տո կա թո ղի կո սա կան գա հի վրա փո խա րի նում նրան2:

Գի վար գի սի թուղ թը պահ պան վել է ա րե ւե լաա սո րա կան կա նո նա կան ժո-ղո վա ծուում, որն ար դի գի տա կան աշ խար հում ա ռա վել հայտ նի է “Synodicon Orientale” ա նու նով3: 410-790 թվա կան նե րին գու մար ված 15 ժո ղով նե րի կա նոն-

1 Տե՛ս Ignatius Ortiz de Urbina, Patrologia Syriaca, Romae, 1958, էջ 138-139: Մեկ այլ տե-ղե կու թյան հա մա ձայն` Գի վար գի սի պատ վե րով Հե նա նի շո ա նու նով մի վա նա կան ( Բեթ Ա բե վան քից) հա վա քում եւ ա սո րե րեն թարգ մա նու թյամբ հրա տա րա կում է Ե գիպ տո սի ա նա պա տի հայ րե րի խոս քե րը` «Դ րախտ հա րանց» խո րագ րի ներ քո (տե՛ս W. Baum, D. Winkler, The Church of the East: a concise history, London-New York, 003, էջ 45):

2 Տե՛ս A. Baumstark, Geschichte der syrischen Literatur mit Ausschlußss der christlich-palästinenischen Texte, Bonn, 1922, էջ 208: Մինչ կա թո ղի կոս դառ նա լը` Ի շո յահ բը Գի վար-գի սին ար դեն ձեռ նադ րել էր Ար բե լա քա ղա քի մետ րո պո լիտ, որ տե ղից եւ նրան տրված «Ար բե լա ցի» ան վա նու մը: Գի վար գի սի կյան քի ու գոր ծու նեու թյան մա սին ման րա մասն տե ղե կու թյուն ներ են հա ղոր դում ա սո րի պատ միչ ներ Թով մաս Մար գա ցին, Բար հեբ րաեո-սը եւ ու րիշ ներ (տե՛ս J.-B. Chabot, Synodicon Orientale ou Recueil de Synodes nestoriens, Paris, 1902, էջ 480):

3 Տե՛ս J.-B. Chabot, նշվ. աշխ., էջ 227-245 (ասորերեն բնագիր), էջ 490-514 (ֆրանսերեն թարգմանություն): Տե՛ս նաեւ գերմաներեն թարգմանությունը` O. Braun, Das Buch der Synhados oder Synodicon Orientale, Stuttgart-Wien, 1900:

10 ޲к Ì. ìð¸. ²Ü²ÜÚ²Ü, òàȲΠêðÎ. вðàôÂÚàôÜÚ²Ü 2016 ¾.

նե րի կող քին այս ժո ղո վա ծուում առ կա են կա նո նա կան-դա վա նա կան բնույ թի տար բեր վա վե րագ րեր4, ո րոն ցից է նաեւ մեզ հե տաքրք րող այս քրիս տո սա բա-նա կան բա ցատ րու թյուն-նա մա կը: Այդ քան էլ հստակ չեն նա մա կի գրու թյան հան գա մանք նե րը: Հս տակ չէ նաեւ նա մա կի հաս ցեա տի րոջ` Մի նա քո րե պիս-կո պո սի ան ձը, ո րի մա սին, բա ցի նա մա կում նշված տե ղե կու թյու նից, այ լուստ հայտ նի չէ ո չինչ: Նա մա կից տե ղե կա նում ենք, որ Մի նան գրա վոր խնդրանք էր ներ կա յաց րել Գի վար գի սին` հա վա նա բար 678-679 թթ.` հա վա տո պաշ տո-նա կան գրա վոր դա վա նու թյուն ստա նա լու նպա տա կով: Ա մե նայն հա վա նա կա-նու թյամբ, ինչ պես հա ղոր դում են ա սո րա կան սկզբնաղբ յուր նե րը, Գի վար գի սի ընտ րու թյունն այդ քան էլ միա ձայն չի ե ղել: Ի շո յահբ Գ.-ի մյուս եր կու ա շա կերտ-նե րը` Մծ բի նի եւ Մայ շա նի5 ե պիս կո պոս նե րը, հրա ժար վել են հնա զանդ վել նո-րըն տիր կա թո ղի կոս-պատ րիար քին, եւ Գի վար գիսն ստիպ ված է ե ղել ան ձամբ գնա լու եւ նրանց հնա զան դու թյան բե րե լու: Այ նու հե տեւ, ինչ պես հա ղոր դում է նույն սկզբնաղբ յու րը, Գի վար գի սը ճամ փոր դում է դե պի Քա թար, որ տեղ քրիս-տո նեա կան (ի մա՛ նես տո րա կան) հա վա տը խախտ վել էր, եւ ա ռա ջա ցել էին բազ մա թիվ կա նո նա կան-դա վա նա կան խնդիր ներ: Հենց այս ա մե նով էր պայ-մա նա վոր ված Դի րա նում` Քա թա րի մո տա կայ քում, Գի վար գի սի` 676 թ. գու մա-րած ժո ղո վը6: Ա հա այս պի սի նե րե կե ղե ցա կան բարդ պայ ման նե րում է գրվել Մի նա յին ուղղ ված խիստ շեշտ ված ջա տա գո վա կան բնույ թի այս թուղ թը: Այն իբ րեւ հիմ նա կան նպա տակ ու նի բա ցատ րե լու եւ պաշ տո նա պես շա րադ րե լու Ա րե ւել քի Ա սո րա կան կամ Պար սից ե կե ղե ցու դա վա նան քը` ի հա կադ րու թյուն հե րե տի կոս նե րի, ո րոնք, ա մե նայն հա վա նա կա նու թյամբ, թղթի հե ղի նա կի հա-մա ձայն` միաբ նակ քրիս տոն յա ներն էին: Ըստ էու թյան, Գի վար գի սի այս նա-մակն ա վե լի ըն դար ձակ ու աստ վա ծա բա նա կան անդ րա դարձն է նրա իսկ կող-մից գու մար ված ժո ղո վի Ա. կա նո նի, որ տեղ ի մաս նա վո րի աս վում է.

«Ե կե ղե ցի նե րի ե րեց ներն ու վար դա պետ նե րը, յու րա քանչ յուր քա րո զի ըն-թաց քին, թող հա վա տաց յալ նե րին խո սեն ուղ ղա փառ հա վա տի մա սին, որ-պես զի նրանց լսող նե րը կա րո ղա նան ճա նա չել քրիս տո նեու թյան իս կու թյու նը եւ սրբո րեն պա հեն ուղ ղա փառ հա վա տը: …Ա հա թե ին չու մենք սույ նով հաս-տա տում ենք, որ ե կե ղե ցու վար դա պետ նե րի կող մից մեծ տո նե րին եւ սուրբ կի րա կի նե րին տրվող բո լոր խրատ նե րի եւ ու սու ցում նե րի մեջ ժո ղովր դին հա-մա ռո տա կի բա ցատ րեն ու հաս կաց նեն հա վա տը, որ պես զի վեր ջին ներս կա-

4 Նկարագրության համար տե՛ս J.-B. Chabot, նշվ. աշխ., էջ 1-16: 5 Ներ կա յիս Ի րա քի Բաս րա քա ղա քից ոչ հե ռու: Հե տաքր քիր է, որ այս եր կու ե պիս կո պոս նե րի

ա նունն էլ էր Գի վար գիս` Գե ւորգ, տե՛ս The Book of Governors: Historia monastica of Thomas, Bishop of Marga, ed. by E. A. Wallis Budge, I-II vol., London, 1893, էջ 181 (այ սու հետ` BG):

6 Տե՛ս BG, էջ 188-189:

2016 ¾. ¶Æì²ð¶Æê ². βÂàÔÆÎàêÆ ÂàôÔÂÀ 11

րո ղա նան հա կադր վել հե րե տի կոս նե րին, երբ նրանք հան կարծ կհարց նեն մեր հա վա տի մա սին»7:

Ինք նին հաս կա նա լի է, որ Մի նա յին ուղղ ված նա մակն էլ նպա տակ ու ներ բա ցատ րե լու Պար սից ե կե ղե ցու հա վա տը` մաս նա վո րա պես քրիս տո սա բա նա-կան տե սանկ յու նից: Նա մա կի հե ղի նա կը մաս նա վո րեց նում է, որ Մի նա յին հա-վա տի խոսքն ա վե լի հաս կա նա լի դարձ նե լու նպա տա կով նա մա կը շա րադր վել է պար սից լեզ վով: Այս հատ կան շա կան տե ղե կու թյու նը են թադ րել է տա լիս, որ նա մակն ու նե ցել է պար սից լեզ վով կամ պահ լա վե րե նով գրված բնօ րի նակ, ինչ-պես նաեւ ա սո րե րեն երկ րորդ բնա գիր-թարգ մա նու թյուն: Գի վար գի սի նա մակն իր դա վա նա բա նա կան նշա նա կու թյամբ Է. դա րի ա րե ւե լաա սո րա կան ա վան-դու թյան թե րեւս ա մե նա կա րե ւոր եր կե րից է8: Ն րա նա մա կի մեջ ար ծարծ ված քրիս տո սա բա նա կան եզ րերն ու սահ մա նում նե րը վերջ նա կան ու ա վե լի մա-քուր տես քի են փոր ձում բե րել «նես տո րա կան» ան վան ված Պար սից ե կե ղե ցու քրիս տո սա բա նա կան վար դա պե տու թյու նը, որն ինք նին շա րու նա կու թյունն էր Ան տիոք յան աստ վա ծա բա նա կան ա վան դու թյան9:

Հենց այս հան գա ման քը հաշ վի առ նե լով է, որ մենք այն ներ կա յաց նում ենք իբ րեւ Է. դա րի Ա րե ւել քի Ա սո րա կան ե կե ղե ցու քրիս տո սա բա նա կան պաշ տո-նա կան կա րե ւո րա գույն վա վե րագ րե րից մե կը` ստո րեւ տա լով ա սո րե րեն բնագ-րից կա տար ված հա յե րեն թարգ մա նու թյու նը10: Մեր հիմ նա կան նպա տակն է այ սու հնա րա վո րու թյուն տալ հայ ըն թեր ցո ղին եւ մաս նա վո րա պես Ա րե ւել յան ե կե ղե ցի նե րի քրիս տո սա բա նու թյունն ու սում նա սի րող մաս նա գետ նե րին` ծա-նո թա նա լու Պար սից կամ Ա րե ւել քի Ա սո րա կան ե կե ղե ցու քրիս տո սա բա նա կան սկզբնաղբ յուր նե րին, ո րոնք շատ հա ճախ մե զա նում մեկ նա բան վում եւ գնա-հատ վում են հիմ նա կա նում ջա տա գո վա կան լույ սի ներ քո:

ՇԱ ՀԵ Ծ. ՎՐԴ. Ա ՆԱՆ ՅԱՆ ՑՈ ԼԱԿ ՍՐԿ. ՀԱ ՐՈՒ ԹՅՈՒՆ ՅԱՆ

7 J.-B. Chabot, նշվ. աշխ., էջ 482-483: 8 Այս ի մաս տով այն դաս վում է Է. դա րի ա մե նա հայտ նի ա րե ւե լաա սո րա կան աստ վա ծա-

բան ներ, կա թո ղի կոս ներ Ի շո յահբ Բ.-ի եւ Ի շո յահբ Գ.-ի եր կե րի կող քին (տե՛ս S. Brock, Fire from heaven: studies in Syriac theology and liturgy, Ashgate/Variorum, 2006, էջ 160):

9 Ի դեպ, պետք է նշել, որ Գի վար գի սի նա մա կում աստ վա ծա յին տնօ րի նու թյուն նե րի եւ հայտ նու թյուն նե րի նկա րագր ման աստ վա ծա բա նա կան սխե ման գրե թե ամ բող ջու թյամբ վե րար տադ րում է Ան տիոք յան հնա գույն ա վան դույ թը` իր ար մատ նե րով հաս նե լով մին-չեւ Թեո դո րոս Մոփ սուես տա ցի եւ նմա նու թյուն ներ դրսե ւո րե լով ա րե ւե լաա սո րա կան մյուս հայտ նի աստ վա ծա բան նե րի` Թով մաս Ե դե սա ցու եւ Բա բայ Մե ծի աստ վա ծա բա-նա կան հա յացք նե րի հետ (տե՛ս Cosmas Indicopleustès, Topographie chrétienne, t. II, Livre V, intr., texte critique, illustration, traduction et notes par Wand Wolska-Conus, coll. Sources Chrétiennes 159, Paris, 1968, էջ 92-93, ծնթգր. 581):

10 Կատարվել է ըստ J.-B. Chabot-ի կողմից կազմված ասորերեն բնագրի:

12 ޲к Ì. ìð¸. ²Ü²ÜÚ²Ü, òàȲΠêðÎ. вðàôÂÚàôÜÚ²Ü 2016 ¾.

Ա րե ւել քի կա թո ղի կոս-պատ րիարք Գի վար գի սի՝Պար սից երկ րում քա հա նա եւ քո րե պիս կո պոս Մի նա յինուղղ ված նա մա կը11, ո րի մեջ նա խո սում է Ք րիս տո սի

աստ վա ծու թյան եւ մարդ կու թյան մասին եւ ցույց տա լիս,հա կա ռակ ե կե ղե ցու ուղ ղա փա ռու թյու նը խաթարող նե րի,

որ Բանն Աստ ված չի փո փոխ վել եւ Իր ան ձի մեջ12

չի մարմ նա ցել13:

Ա. Գի վար գիս, ա նար ժան14, ո ղոր մու թյամբն Աստ ծո կա թո ղի կոս-պատ-

րիարք, մեր սի րե լի աստ վա ծա սեր ըն կե րոջն ու եղ բո րը՝ քա հա նա եւ քո րե-

պիս կո պոս Մի նա յին, - խա ղա ղու թյուն քեզ մեր Տեր եւ Փր կիչ Ք րիս տո սով:

Ս տա ցա եւ կար դա ցի ինչ որ Ձերդ ո ղոր մա ծու թյունն ինձ գրել էր ան-

ցած տա րի՝ ա րաբ նե րի տի րա կա լու թյան ԾԹ. տա րում (23 հոկ տեմ բե րի, 678

թ./12 հոկ տեմ բե րի, 679 թ.), եւ դեռ կար դում եմ ներ կա Կ. տա րում15: Անց-

յա լում լսե ցի նաեւ մեզ մո տից Ձեզ մոտ ե կած, ինչ պես նաեւ քեզ ճա նա չող

շատ մարդ կան ցից քրիս տո նեա կան հա վա տի մեջ քո ու նե ցած ուղ ղամ տու-

թյան եւ նա խան ձախնդ րու թյան, ար դա րու թյան եւ ար ժա նա պա տիվ բա նե-

րի նկատ մամբ քո սի րո մա սին: Լ սե ցի հատ կա պես ան ցած տար վա նից սկսած

Աստ ծո՝ քո հան դեպ ու նե ցած նա խախ նա մու թյան մա սին, ո րը չթու լաց րեց

ուղ ղա փառ եւ ճշմա րիտ հա վա տի քո խոս տո վա նու թյու նը: Այն քեզ չթո ղեց

վերջ նա կան կորստ յան մատն վե լու՝ տգի տու թյան մեջ շեղ վե լով` ո լոր-մո լոր

շա վիղ նե րով ու Աստ ծո փառ քին հա կա ռակ խոս քե րով ու ճա ռե րով: Այլ

այն քեզ ուղ ղեց դե պի իր ճշմա րիտ հա վա տի խոս տո վա նու թյու նը, ինչն

ի րա վա ցիո րեն ստի պում է մեզ ար ժա նի կեր պով փա ռա բա նե լու Տի րո ջը՝ մեր

փրկու թյան հա մար Ն րա կա տա րած տնօ րի նու թյան եւ բո լոր ա րա րած նե րի

11 Ա սոր. «)tD[g)» բառն ու նի «թուղթ, պաշ տո նա կան նա մակ» ի մաս տը: Մենք այս տեղ նպա տա կա հար մար նկա տե ցինք թարգ մա նել «նա մակ» ի մաս տով` հաշ վի առ նե լով նա-մա կագ րի եւ հաս ցեա տի րոջ մի ջեւ առ կա մտեր միկ ո ճը:

12 Ասոր. «hMwNQB» եզրը նշանակում է «իր անձի, առանձնավորության մեջ»: 13 Ա սոր. կի րառ ված «)D[SB» բառն ու նի «մար մին» ի մաս տը: Թեեւ ա վե լի ճիշտ կլի ներ,

նա մա կի բո վան դա կու թյու նից ել նե լով, թարգ մա նել «մար դե ղու թյուն», մենք, այ նուա մե-նայ նիվ, լեզ վի ի մաս տա յին հա րա զա տու թյան տե սանկ յու նից թարգ մա նել ենք մարմ նա-նա լու ի մաս տով:

14 Ասոր. «)YNSK)» բառը փոխառություն է հուն. ce/noj*ից, որը նշանակում է «օտար, պանդուխտ»` կիրառվելով իբրեւ խոնարհության աստիճան մատնանշող հատուկ եզր:

15 Համապատասխանում է 680 թվականին, եւ վերջանում նույն թվականի սեպտեմբերի 30-ին:

2016 ¾. ¶Æì²ð¶Æê ². βÂàÔÆÎàêÆ ÂàôÔÂÀ 13

վե րա նո րո գու թյան հա մար: Եւ ոչ միայն չթո ղեց Ձերդ ո ղոր մա ծու թյա նը՝

շեղ վե լու եւ մաս նակ ցե լու հայ հո յիչ նե րի կեղծ զրույց նե րին, այլ նաեւ Իր

ո ղոր մու թյամբ լու սա վո րեց քո հո գին, որ պես զի ուղ ղա փառ հա վա տով փա-

ռա բա նես ա րա րիչ Աստ ծուն՝ տիե զեր քի Կեն դա նա րա րին, Փրկ չին ու Վե-

րա նո րո գո ղին: Եւ ի վեր ջո, ըստ այն ա մե նի, ինչ գրել էիր եւ ինչ քո մա սին

լսե ցի շատ շա տե րից, ու րա խա ցա եւ փա ռա բա նե ցի Աստ ծուն: Քան զի դու,

ո՛վ վար դա պետ, ինքդ մեզ հաս ցեագր ված թղթե րի մեջ խնդրում էիր քեզ

տալ ա մե նա թանկ նվե րը, այ սինքն՝ գրել ու ծա նո թաց նել մի քա նի բա ռով

եւ հնա րա վո րինս հստա կո րեն Աստ ծո մա սին ուղ ղա փառ հա վա տին, ինչ-

պես նաեւ ար ժա նա վա յել կեր պով փա ռա բա նել Ն րա ա նու նը:

Բ. Մեր փրկու թյան տնօ րի նու թյան հա մար նախ անհ րա ժեշտ է խոս տո-

վա նել Ն րա աստ վա ծու թյու նը: Չ նա յած որ աստ վա ծա յին բա ներն այդ քան

էլ հեշտ եւ հա սա նե լի չեն ա րա րած նե րի ան կա տար գի տու թյա նը, այլ միայն

այն քա նով, որ քա նով Աստ ված իր ո ղոր մու թյամբ բարձ րաց նում է մեր հո-

ղե ղեն շին ված քը, եւ քա նի որ մի ո րոշ չա փով միայն կա րող ենք ըմբռ նել

ու պատ մել աստ վա ծա յին բա նե րի նրբու թյան մա սին, այ նուա մե նայ նիվ,

գրում ենք Քեզ, եղ բա՛յր, ինչ քան հնա րա վոր է հա մա ռոտ կեր պով այն,

ինչ որ Աստ ված ինքն աշ խար հի սկզբից ի վեր Իր Սուրբ Հո գով եւ ար դար-

նե րի, Իր ընտր յալ նե րի՝ շնոր հըն կալ մար գա րե նե րի ու սուրբ ա ռաք յալ նե րի

մի ջո ցով հայտ նել է եւ սերն դե սե րունդ ու ղար կել՝ լու սա վո րե լու հա մար աշ-

խարհն ու ա ռաջ նոր դե լու մարդ կանց: Արդ, սկսում ենք այդ նույն մտքով:

Գ. Խոս տո վա նում ենք ճշմա րիտ մեկ Աստ ծո հա վեր ժա կան Է-ին, ան-

սահ ման, անս կիզբն, ա րա րիչ, հաս տիչ ու ե րե ւե լի եւ ա նե րե ւույթ, բա նա-

կան եւ ան բան, հո գե ւոր եւ մարմ նա վոր բո լոր ա րա րած նե րի Տի րո ջը: Նա,

որ իր բնու թյամբ թաքն ված ու վեր է բո լոր հո գի նե րից, մինչ դեռ վեր ջին-

ներս թաքն ված չեն մեզ հա մար: Ն րան է ի բնե պատ կա նում ա մե նա զո րու-

թյու նը, բա րի բա նե րի հան դեպ կա րո ղու թյու նը, որ լի է ան հա մե մա տե լի

ի մաս տու թյամբ, ան շա հախն դիր բա րի ու բա րե գործ, ո ղոր մած, հան դուր-

ժող ու ա ռա տա ձեռն, ա մե նա գետ ու ա մե նի մաց, որ գի տե ներ կա եւ ա պա-

գա բո լոր ի րո ղու թյուն նե րի մա սին, ա մե նա զոր եւ ա մեն ին չի կա ռա վա րիչ,

պա հա պան ա մե նայ նի, կյանք ու նե ցող, ա մեն ին չի կեն սա տու, ա մեն ին չից

վեր, ա մե նա մեծ, ան սահ ման, ա մե նա բա րի, բա րե գործ, անս կիզբն, ան վերջ,

ան հա մե մատ, ան չա փե լի, ան շար ժե լի, ան փո փոխ, ան հաղ թա հա րե լի, հա-

վերժ ու ա նըմբռ նե լի, Թա գա վոր թա գա վո րաց եւ Տեր տե րանց, որ իր բա րի

կամ քի ու բա րե հա ճու թյան հա մա ձայն կա ռա վա րում եւ ա ռաջ նոր դում է

14 ޲к Ì. ìð¸. ²Ü²ÜÚ²Ü, òàȲΠêðÎ. вðàôÂÚàôÜÚ²Ü 2016 ¾.

ա մեն բան: Աստ վա ծա յին այս բնու թյու նը, իր մե ծու թյան եւ հզո րու թյան

շնոր հիվ, ու նի ա մեն բան՝ բա ցար ձա կա պես եւ ա ռանց ո րե ւէ մե կի ար տա-

քին օգ նու թյան: Այս Բա րե գոր ծի կող մից են իր իսկ ա րար չու թյա նը շնորհ-

վել ու հա ղորդ վել, ըստ օգ տա կա րու թյան եւ ըստ հար մա րու թյան, բո լոր

շնորհ ներն ու օգ նու թյու նը, ա սել է թե՝ ըստ իր բա րե հա ճու թյան՝ բո լոր

երկ նա վոր ու երկ րա վոր էակ նե րին: Մենք՝ քրիս տոն յա ներս, ըստ մեր Տեր

Հի սուս Ք րիս տո սի ու սուց ման ու վար դա պե տու թյան՝ խոս տո վա նում եւ

ա ռանձ նա պես փա ռա բա նում ենք այդ միակ պաշ տե լի աստ վա ծու թյու նը՝

ա նուն նե րի ու ան ձե րի Եր րոր դու թյան մեջ՝ Հայր, Որ դի եւ Սուրբ Հո գի: Եւ

չնա յած որ խոս տո վա նում ենք ե րեք ա ռանձ նա վո րա կան ա նուն, մենք, սա-

կայն, փա ռա բա նում ենք մեկ աստ վա ծու թյուն՝ միու թյուն միու թյան մեջ,

միու թյան զո րու թյամբ, կամ քով ու իշ խա նու թյամբ՝ ա ռանց տար բե րակ-

ման ու տա րո րոշ ման, ա ռանց մե կը մյու սից բա ժա նե լու եւ հե ռաց նե լու՝

մեկ հա վի տե նա կան Որ դու մեկ հա վի տե նա կան Հայր, մեկ Հո գի, որ ա ռանց

բա ժան ման բխում է Հոր բնու թյու նից: Եր կուսն էլ (ի մա՛ Որ դին եւ Հո գին-

Շ.Ա.) հա վի տե նա պես Հոր մեջ եւ Հոր հետ են: Անհ նար է այս տեղ պատ-

կե րաց նել կամ ա սել, որ առ կա է ա ռաջ նայ նու թյուն կամ ստո րա կար գում:

Այս պի սով, հա վա տա րիմ այն ա մե նի հան դեպ, ինչ սո վո րել ենք, ա ռանց,

սա կայն, դրա ամ բող ջա կան ըն կալ ման, հե տեւ յալն ենք խոս տո վա նում եւ

հա վա տում:

Դ. Ե թե մե կը գայ թակղ ված է մեր այս դա վա նու թյան պատ ճա ռով, այ-

սինքն՝ աստ վա ծու թյան ա նըմբռ նե լիու թյու նից եւ աստ վա ծա յին ե րե ւույթ-

նե րի ան հաս կա նա լիու թյու նից, թող հան դար տեց նի իր խիղ ճը մեր կող մից

ստո րեւ ա ռա ջարկ վող օ րի նա կով: Ըստ այսմ, հո գին բնակ վում է մարմ նի

մեջ եւ կեն դա նու թյուն պար գե ւում նրան: Ն րա մեջ է եւ նրա մի ջո ցով է

ու նրան է պատ կա նում մտքի ու ժի կեն սա կա նու թյու նը: Ինչ-որ ի մաս տով

այս տեղ առ կա է տար բե րա կում, բայց մյուս ի մաս տով՝ ոչ, քան զի հո գին

բա ժան ված չէ իր մա սե րից, վեր ջին ներս էլ հե ռա ցած չեն նրա նից: Բայց

այս ե րեք մա սե րի մեջ առ կա է մեկ հո գի, եւ ե րեքն էլ պատ կա նում են

հո գուն: Այս պի սով, հո գու մա սե րի ե ռա կիու թյու նը չի խա թա րում հո գու

միու թյու նը: Իսկ ե թե նույ նիսկ հո գու այս օ րի նակն է մեզ հա մար մե ծավ

մա սամբ ան հաս կա նա լի, ա պա որ քա՜ն ա ռա վել եւս դժվար է մեզ հա մար

զննել աստ վա ծու թյու նը: Իսկ ե թե զննո ղի ո գին դե ռեւս չբա վա րար վեց այս

օ րի նա կով, ա հա վա սիկ ա րե ւի ա րա րու մը նրա հա մար թող մեկ այլ օ րի նակ

դառ նա: Արդ, ա րե ւը, միա կը լի նե լով իր հա մաս տե ղու թյան մեջ, պա րու նա-

կում է ջեր մու թյունն ու լույ սը, եւ չնա յած դրանք մե կը մյու սից տար բեր

2016 ¾. ¶Æì²ð¶Æê ². βÂàÔÆÎàêÆ ÂàôÔÂÀ 15

բա ներ են՝ միմ յանց միա խառն ված լի նե լով, մենք միայն մեկ ա րե գակ ենք

ճա նա չում: Ե ռա կիու թյու նը չի խա թա րում միու թյու նը, ոչ էլ միու թյունն

է խան գա րում մեկ ու միակ ա րե գա կի ե ռա կիու թյա նը, քա նի որ ա րե գա-

կը, իր այս ե րեք հատ կու թյուն նե րի շնոր հիվ, միա ժա մա նակ եւ տար բե րա-

կա բար հա նու րի օգ տին է ծա ռա յում: Եւ ու րեմն, ե թե ա րա րած նե րի մեջ

ենք տես նում այս պի սի բա ներ, ո րոն ցից շա տերն ի րենց կա տա րե լու թյամբ

ան հաս կա նա լի են մեր մտքի հա մար, ե թե այդ մեր հաս կա ցած քի չը նույ-

նիսկ մեր մտքին գո հու նա կու թյուն եւ մեր հո գուն ներ քին ու րա խու թյուն

է պատ ճա ռում, ե թե մենք Աստ ծուն փա ռա բա նում ենք մեր կող մից չհաս-

կաց ված բա նե րի հա մար, ա պա ինչ քա՜ն ա ռաել եւս պետք է հիաց մուն քով

փա ռա բա նել աստ վա ծա յին բնու թյան ա նըն կա լե լիու թյու նը: Եւ չնա յած որ

դրա մա սին կա րող ենք միայն խո սել մեր հաս կա ցած այդ քչից ել նե լով,

այ նուա մե նայ նիվ, պետք է գլուխ խո նար հե լով մե ծա պես փա ռա բա նել մեր

հան դեպ նրա ու նե ցած բա րու թյու նը, որ մեր խո նար հու թյունն այդ պի սի մի

պատ վի բարձ րաց րեց:

Ե. Եւ քա նի որ, Տե՛ր, Ձեր հար ցը վե րա բե րում էր նաեւ աստ ված հայ հո-

յիչ նե րի քննար կում նե րին ու վար դա պե տու թյա նը, ով քեր վա տա բա նում են

մեր Կե նա րա րի՝ Աստ ծո` Տեր Հի սուս Ք րիս տո սի տնօ րի նու թյան մա սին, եւ

քան զի, սի րեց յա՛լ եղ բայր, Դուք խնդրում էիք հատ կա պես բա ցատ րե լու եւ

խրա տե լու Ձեզ այս հար ցում, մենք հա ճույ քով կա նենք դա` հա կիրճ ու մի

քա նի բա ռով: Մի փոքր ա վե լի վերն աս վա ծից սկսե լով՝ ա հա վա սիկ այս ենք

գրում Ձեզ, սի րե լի՛ եղ բայր:

Երբ մեր բա րի, ան սահ ման, հա վի տե նա կան ու անս կիզբն Աստ ված կա-

մե ցավ հայտ նել իր բա րի կամ քը, նա, իր կամ քի ա մե նա զոր տնօ րի նու թյամբ,

գո յաց րեց ա րար չու թյու նը, ո րը մինչ այդ ոչ մի ձե ւի ու կեր պի տակ գո յու-

թյուն չու ներ. նկա տի ու նեմ եր կին քը՝ վե րե ւում եւ եր կի րը՝ ներ քե ւում: Այս

եր կու եզ րերն ա րար չու թյան եր կու ծայ րա մա սերն են, զգեստ, որ ծրա րում

է բո լոր ա րա րած նե րին: Իսկ մեջ տե ղում նա ան մի ջա պես, իր զո րու թյամբ

ու իր կամ քով, հաս տա տեց եւ ստեղ ծեց ջրերն ու օ դը, կրակն ու ան դունդ-

նե րը՝ կեն դա նի եւ բա նա կան հրեշ տակ նե րի հետ միա սին: Տաս ներ կու ժամ

շա րու նակ երկ նա յին հո գե ւոր ա րա րած նե րը, ինչ պես նաեւ ստեղծ ված բո-

լոր ա րա րած նե րը մնա ցին ան դունդ նե րում: Հ րեշ տակ նե րի մա սին մեր ա մե-

նա բա րի Աստ ված ա սաց. « Թող լույս լի նի» (Ծննդ. Ա. 3), եւ ան մի ջա պես,

խոս քի հետ միա ժա մա նակ, գո յա ցավ լույ սի հիաս քանչ բնու թյու նը, իսկ

երկ նա յին-հո գե ւոր ա րա րած նե րը մնա ցին հիա ցած՝ փա ռա բա նե լով լույ սի

Ա րար չին, ինչ պես որ Տերն ու սու ցա նում է ար դար Հո բին. «Երբ ստեղ-

16 ޲к Ì. ìð¸. ²Ü²ÜÚ²Ü, òàȲΠêðÎ. вðàôÂÚàôÜÚ²Ü 2016 ¾.

ծում էի երկն քի աստ ղե րը, իմ բո լոր հրեշ տակ նե րը բա ցա կան չում էին եւ

փա ռա բա նում ինձ» ( Հոբ ԼԸ. 7)16: Եւ այդ պի սով, Աստ ված հիա նա լի ու

ա մե նաի մաս տուն կեր պով հա ջոր դա բար վե րա կանգ նեց, ի խրատ բա նա կան

էակ նե րին, ո րոնք ար դեն ստեղծ վել էին, գո յի ան հաս տա տու նու թյունն ու

խառ նաշ փո թը, որն ա ռա ջա ցել էր պար զա պես, ա ռանց ո րե ւէ պատ ճա ռի:

Աստ ված վեց օ րում ա վար տեց Տիե զեր քի հաս տա տումն ու զար դա րու մը:

Բայց ոչ թե այն պատ ճա ռով, որ Նա այդ ժա մա նա կի կա րիքն ու ներ, այլ

մեզ սո վո րեց նե լու նպա տա կով, մեզ՝ բա նա կան էակ նե րիս, ըստ ա րար չու-

թյան մա սին այն նույն գրքի, որն Աստ ված գրեց Մով սե սի ձեռ քով եւ ո րը

տվեց աշ խար հին՝ ի խրատ եւ ի դաս տիա րա կու թյուն: Արդ, նրանց հա մար,

ով քեր սո վոր են խորհր դա ծե լու, ինչ պես գի տեք, սի րեց յա՛լ եղ բայր, այդ

գիր քը լիու լի բա վա րար է:

Զ. Ի սկզբա նե մի պարզ նշա նից ստեղծ ված եւ ա պա ան մի ջա պես գո յա-

ցած այս ա րա րած նե րը, ո րոնք այ նու հե տեւ Աստ ծո հրա մա նով հաս տատ վե-

ցին վե ցօր յա ժա մա նա կա հատ վա ծի մեջ՝ բա նա կան ա րա րած նե րին խրա տե-

լու նպա տա կով, ցույց տվե ցին եւ շա րու նա կում են բա վա րար չա փով ցույց

տալ Աստ ծո բա րու թյան մե ծու թյու նը, զո րու թյու նը, ի մաս տու թյան գե րա-

զան ցու թյունն ու ա ռա տու թյու նը: Այս պի սով, «…Աստ ված ստեղ ծեց տա-

րա ծու թյու նը եւ բա ժա նեց տա րա ծու թյան ներ քե ւի ջրե րը տա րա ծու թյան

վե րե ւի ջրե րից» (Ծննդ. Ա. 6): Այս պի սի շատ բա ներ էլ հրա մա յեց Աստ ված,

եւ բո լորն էլ կա տար վե ցին՝ ըստ Ն րա կամ քի զո րու թյան: Այս ամ բողջ ա րար-

չու թյու նից հե տո բա րին Աստ ված, մեզ ստեղ ծե լուց ա ռաջ, միայն մար դու

հա մար ար տա սա նեց պատ վա վոր մի խոսք, որ բարձ րաց նում է մեր հո ղե-

ղեն շին ված քը. « Մարդ ստեղ ծենք մեր պատ կե րով եւ մեր նմա նու թյամբ»

(Ծննդ. Ա. 26): Այս խոս քը լսե լով` բո լոր հո գե ւոր-երկ նա յին էակ նե րը զար-

մա ցան ու ապ շա հար ե ղան. «Ո՞վ է սա, որ ստեղծ վե լու է, եւ ո րի մա սին էր

այս խոս քը»: Եւ երբ տե սան հո ղից ստեղծ ված մար մինն ու Աստ ծո շնչով

ա րար ված հո գին, որ ի րենց իսկ բնու թե նա կից էր իր կեն սա կա նու թյամբ,

բա նա կա նու թյամբ, մտքով, ան մա հու թյամբ, հո գե ւոր նկա րագ րով, ինքն իր

ու մարմ նի վրա ու նե ցած իշ խա նու թյամբ, երբ տե սան մար դուն, որ հո-

գով բնու թե նա կից էր ի րենց՝ չնա յած մարմ նով բնու թե նա կից լի նե լով նաեւ

նյու թա կան էակ նե րին այն պես, որ նրա մեջ փայ լում, ծա գում ու միա վոր-

16 Մեջբերված տեքստը տարբերվում է եբրայեցերեն բնագրից. «Ե±րբ երգեցին արդյոք աստղերն առավոտի, եւ ե՞րբ մեծափառ ուրախությամբ երգեցին որդիներն Աստուծո»: Պեշիթթան ունի հետեւյալ ընթերցումը. «Երբ միաժամանակ ստեղծում էի առավոտյան աստղերը, բոլոր հրեշտակաց որդիները փառաբանում էին ինձ»:

2016 ¾. ¶Æì²ð¶Æê ². βÂàÔÆÎàêÆ ÂàôÔÂÀ 17

վում է հո գե ւոր եւ նյու թա կան ողջ ա րար չու թյու նը, երբ նրանք տե սան, որ

մար դը հաս տատ վեց իբ րեւ իշ խան, տեր ու թա գա վոր ամ բողջ երկ րի վրա,

իսկ ի րենք, իբ րեւ հո գե ւոր էակ ներ, հրա ման ստա ցան մար դու հա մար ի րա-

կա նաց նե լու բո լոր բա րի ու օգ տա կար բա նե րը, - նրանք ա վե լի հիա ցան

Աստ ծո ի մաս տու թյամբ եւ զվար թա ցան Ն րա պատ կե րին տրված պատ վով,

ո րը նաեւ բնու թե նա կից էր ի րենց: Բայց հրեշ տակ նե րի մեջ կա յին այն-

պի սիք, ո րոնք, ընդ հա կա ռա կը, բռնված էին նա խան ձով ու չա րու թյամբ:

Ն րանք ի րենք ի րենց սու զե ցին հպար տու թյան ու մար դու հան դեպ ար հա-

մար հան քի ան դուն դի մեջ: Երբ բա րին Աստ ված տե սավ այս, զրկեց նրանց

պատ վից ու զո րու թյու նից, այ սինքն՝ բան սար կուին, ո րին տրված պետք է

լի ներ օ դի հան դեպ իշ խա նու թյու նը, եւ նրա զո րագն դին, ո րոնք մին չեւ

օրս էլ զրկված են Աստ ծո ներ կա յու թյու նից եւ ի րենց նախ կին պատ վից:

Ն րանք փո խա նա կե ցին Աստ ծո ծա ռա յու թյու նը, հրեշ տա կա կան պա տիվն

ու ա նունն ապս տամ բու թյան եւ դե ւե րի ու հրեշ նե րի սա տա նա յա կան ան-

վան ժա ռան գու թյան հետ: Ն րանք ջա նա ցին եւ դեռ ջա նում են մարդ կանց

գրա վե լու դե պի Աստ ծո հան դեպ ի րենց անհ նա զան դու թյան եւ չա րու թյան

ան դուն դը, ինչ պես որ ա րե ցին ա ռա ջին մարդ կանց՝ Ա դա մին ու Ե վա յին՝

մարդ կա յին ցե ղի նա խա հայ րե րին, ով քեր, նրանց նեն գու թյան պատ ճա ռով,

Աստ ծո պատ վի րա նը խախ տե լու մեջ մե ղա վոր ճա նաչ վե ցին:

Է. Քա նի որ գի տու թյան կա տա րե լու թյունն ար դեն հաս տատ ված ու

ստեղծ ված ա րա րած նե րի մեջ չէր կա րող ձեռք բեր վել ա ռանց ու սուց ման,

եւ քա նի որ հեշտ չէր այդ ու սու ցու մը փոր ձա ռու թյու նից դուրս, ա ռանց

փո փո խու թյան եւ հա ջոր դա կան օ րի նակ նե րի ձեռք բե րել նրանց հա մար,

ո րոնց գի տու թյու նը տկար էր՝ ըն կա լե լու ա ռու մով, հե տե ւա բար ա մե նո ղոր-

մած Աստ ված ի մաս տու թյամբ հաս տա տեց այս բազ մաբ նույթ աշ խար հը, որ

են թա կա է փոր ձա ռու թյան եւ հա կա դարձ, հա ճա խա դեպ հա կա սու թյուն-

նե րի ու հա կադ րու թյուն նե րի, - բա նա կան ա րա րած նե րի, այ սինքն՝ հո գե-

ւոր ու մարմ նա վոր էակ նե րի՝ մարդ կանց եւ հրեշ տակ նե րի հա մար՝ իբ րեւ

խրատ եւ իբ րեւ ու սու ցում, որ պես զի այն ծա ռա յի բա նա կան ու մտա վոր

ա րա րած նե րի ա զատ եւ ազն վա կան կամ քի փոր ձա ռու թյանն ու հայտ նու-

թյա նը: Աստ ված սերն դե սե րունդ աշ խար հին պար գե ւեց օգ տա կար օ րենք-

ներ, ո րոնց շնոր հիվ մենք կա րող ենք պատ շա ճո րեն ար տա հայ տել մեր կամ-

քը, պա տիվն ու ար ժա նիք նե րը: Եւ այս ա մե նը՝ մեր ա րար չի ու բա րե րա րի

հան դեպ ու նե ցած հնա զան դու թյամբ, որ պես զի ցույց տանք մեր կամ քը մեր

մտադ րու թյուն նե րի մեջ եւ որ պես զի ակն հայտ դառ նա, որ մենք ենք մեր

կամ քի տե րը մեզ հա ճե լի ընտ րու թյամբ, ին չը ճիշտ է թե՛ մեր եւ թե՛ հրեշ-

18 ޲к Ì. ìð¸. ²Ü²ÜÚ²Ü, òàȲΠêðÎ. вðàôÂÚàôÜÚ²Ü 2016 ¾.

տակ նե րի պա րա գա յին: Սա կայն ա մե նա բա րին Աստ ված իր բա րի օ րենք-

նե րին ա վե լաց րեց նաեւ հա տու ցու մը բո լոր նրանց հա մար, ով քեր Ն րան

հնա զանդ վում են, իսկ ըստ ար դա րու թյան պա հան ջի՝ սար սա փե լի պա տիժ-

ներ սահ մա նեց ու պատ ժեց Իր հան դեպ բո լոր անհ նա զանդ գտնվող նե րին՝

հրեշ տակ նե րին զրկե լով պատ վից ու զո րու թյու նից, իսկ մեզ՝ մահ վամբ, ո րը

խրա տում է մեր սիր տը:

Ը. Իբ րեւ բա նա կան եւ հրեշ տա կա կերպ էակ նե րի` մեզ տրված ա զա տու-

թյու նից ու շար ժու նա կու թյու նից հե տո մեր մեջ մտան, սա կայն, բազ մա թիվ

մեղ քեր, բա զում սխալ ներ ու ան թիվ-ան հա մար մեղ սա գոր ծու թյուն ներ,

հա ճա խա դեպ պղծու թյուն ներ ու ան մաք րու թյուն ներ, ո րոնք հե ռաց նում

են Աստ ծուց, ինչ պես նաեւ` հնա զան դու թյուն դե ւե րին, կռա պաշ տու թյուն,

եւ վեր ջա պես ա մեն տե սա կի այ լա սե րու թյուն ու մեղք: Եւ չնա յած սխալ նե-

րի այդ պի սի ա ռա տու թյա նը, մարդ կանց պղծու թյանն ու ան մաք րու թյա նը,

որն է՛լ ա վե լի բազ մաց րեց ապս տամբ դե ւե րի գայ թակ ղու թյունն ու գոր-

ծե րը մեր մեջ, բա րին Աստ ված մեզ չզրկեց իր ո ղոր մած նա խախ նա մու-

թյու նից, ո րը նա պետք է ար տա հայ տեր մարդ կա յին ցե ղի նկատ մամբ: Նա

սերն դե սե րունդ, ար դար նե րի ու ընտր յալ մար գա րե նե րի մի ջո ցով` Մով սե-

սից մին չեւ մեր Տեր Հի սուս Ք րիս տո սի հայտ նու թյուն, մարդ կանց հայտ-

նեց ու ցույց տվեց դե պի Աստ ված եւ դե պի Ն րա ան վան հան դեպ երկ յու-

ղը տա նող կյան քի եւ աստ ված գի տու թյան ճա նա պար հը: Այդ պի սով, ըստ

ժա մա նակ նե րի, դա րաշր ջան նե րի ու իր հաս ցեագր յալ նե րի հնա րա վո րու-

թյուն նե րի` Նա մարդ կանց հայտ նեց նրանց մի ջից այն մար դու գա լուս տը,

ով փրկու թյուն էր բե րե լու, Նա, ում մեջ բնակ վե լու էր աստ վա ծու թյու նը,

եւ ո րի մի ջո ցով Նա ի րա կա նաց նե լու էր բո վան դակ աշ խար հի` հո գե ւոր

ու մարմ նա վոր էակ նե րի վե րա նո րո գու թյու նը: Նա այս ա մենն աս տի ճա-

նա բար հաս կաց րեց Ա բե լի ար յան կան չով, որ ար դար նե րի անդ րա նիկն է

(հմմտ. Ծննդ. Դ. 10), Ե նո քի (Ծննդ. Ե. 21-22), ինչ պես նաեւ Ե ղիա յի համ-

բարձ մամբ (հմմտ. Դ. Թագ. Բ. 1-12), եւ Ղա մե քի բե րա նով իր որ դի Նո յի

մա սին աս ված խոս քով. « Նա մեզ կհանգս տաց նի, այ սինքն` կմխի թա րի մեր

հոգ նու թյուն նե րից ու տքնու թյուն նե րից Տի րոջ կող մից ա նիծ ված այս երկ-

րի վրա» (հմմտ. Ծննդ. Ե. 29): Քան զի ե թե այդ օրհ նու թյան սկիզ բը Նո յի

ան ձի մեջ ենք տես նում, նրա կա տար յալ լրու մը, սա կայն, պետք է միայն

Հի սուս Ք րիս տո սի մեջ գտնել, որ Նո յից ա ռավ նրա տե սա նե լի մար մի նը

եւ ճշմար տա պես դար ձավ բո լոր ա րա րած նե րին խա ղա ղեց նո ղը, ա նիծ յալ

երկ րից մեզ ա զա տագ րո ղը, հրեշ տակ նե րի եւ մարդ կանց մխի թա րի չը` ու-

րա խու թյամբ ու երկ նա յին զվար թու թյամբ նրանց բե րե լով Աստ ծո կամ քին:

2016 ¾. ¶Æì²ð¶Æê ². βÂàÔÆÎàêÆ ÂàôÔÂÀ 19

Այս ա մենն աս տի ճա նա բար հայտ նի դար ձավ նաեւ Նո յի կող մից իր որ դի

Սե մին աս ված օրհ նու թյուն նե րի մեջ. « Թող Աստ ված մե ծաց նի Հա բե թին եւ

թող բնա կու թյուն հաս տա տի Սե մի վրա նում» (հմմտ. Ծննդ. Թ. 27): Հայտ-

նի է, որ այս բո լոր բա ներն ի րենց լրու մին հա սան մեր Տեր Ք րիս տո սի մեջ,

որն իր մար մինն ա ռավ Սե մից:

Թ. Այս աս տի ճա նա կան հայտ նու թյու նը դարձ յալ ա վե լի հստա կո րեն

ար տա հայտ վեց Աբ րա հա մի պա րա գա յին, ո րին Աստ ված օրհ նեց` ա սե լով.

« Բո լոր ազ գե րը պի տի օրհն վեն քո սերն դի մի ջո ցով» (Ծննդ. ԻԲ. 18), եւ

դարձ յալ` «Ես քեզ ազ գե րի հայր կդարձ նեմ» (Ծննդ. ԺԷ. 4), ին չը մեծն

եւ սուրբ Պո ղո սը բա ցատ րում է ա մե նայն ման րա մաս նու թյամբ. «Աստ ված

չա սաց քո սե րունդ նե րի մի ջո ցով, իբ րեւ բա զում նե րի մա սին խո սե լով, այլ`

քո սերն դի մի ջո ցով` միայն մե կի մա սին խո սե լով» (հմմտ. Հ ռոմ. Դ. 17), ո րը

Հի սուս Ք րիս տոսն է եւ որն իր մարդ կա յին բնու թյամբ է եւ կոչ վեց Դավ թի

ու Աբ րա հա մի որ դի: Եւ ա հա այս է պատ ճա ռը, որ ի րենց քրիս տոն յա ան-

վա նող եւ քրիս տո նեու թյուն դա վա նող ազ գերն Աբ րա հա մին ի րենց հայր

են ան վա նում: Իր հեր թին Հա կո բը, իր զա վակ նե րին օրհ նե լիս, Հու դա յին

ա սաց. « Հու դա յից գա վա զան չի պա կա սե լու, ոչ էլ մար գա րե` նրա կո ղից,

մին չեւ գա նա, ում պատ կա նում է թա գա վո րու թյու նը, եւ ում սպա սում են

բո լոր ազ գե րը» (Ծննդ. ԽԹ. 10): Մար գա րե նե րից մե ծա գույ նը` Մով սե սը,

Իս րա յե լի ժո ղովր դին հե տեւ յալն ա սաց. « Տե րը` քո Աստ ված, քո մի ջից ինձ

նման մի մար գա րե է հա նե լու, եւ ով որ նրան չլսի, կվե րա նա իր ժո ղովրդի

մի ջից» (Բ. Օ րի նաց ԺԸ. 19): Եւ Դա վի թը` թա գա վորն ու մար գա րեն, իր

Բ. սաղ մո սի մեջ խո սում է Ք րիս տո սի հայտ նու թյան ու նրա ծննդյան մա-

սին եւ ա սում, որ բո լոր ազ գե րի կայս րու թյու նը նրա մարդ կա յին բնու-

թյանն իբ րեւ ժա ռան գու թյուն է տրվե լու, որ անհ նա զանդ նե րին եր կա թե

գա վա զա նով է պատ ժե լու, մեռ յալ նե րի հա րու թյան ժա մա նակ կոտ րե լու է

նրանց, իբ րեւ հնո ցը դրված կա վե ա ման, որ բո լոր ազ գե րը պետք է Որ դու

մե ծու թյա նը ծա ռա յեն, որ պես զի Տե րը` նրա Հայ րը, չբար կա նա, որ Ն րան

չհա վա տա ցող նե րը բո լորն էլ կոր չե լու են, իսկ նրան հա վա տա ցող նե րը բո-

լորն էլ ե րա նե լի են: Դարձ յալ, ԽԵ. սաղ մո սի մեջ ա սում է. « Տես քով գե ղե-

ցիկ ես բո լոր մարդ կանց որ դի նե րից, շրթունք նե րիցդ շնորհք է թափ վում.

դրա հա մար Աստ ված օրհ նեց քեզ հա վիտ յան։ Մեջ քիդ սո՛ւր կա պիր, ո՛վ

հզոր, քո վա յել չու թյամբ ու գե ղեց կու թյամբ։ Քո նե տե րը սրված են, ո՛վ

հզոր, ընդ դեմ թա գա վո րի թշնա մի նե րի. ... դրա հա մար Աստ ված՝ քո՛ Աստ-

վածն օ ծեց քեզ ու րա խու թյան յու ղով՝ ա վե լի, քան քո ըն կեր նե րին (Սղմ.

ԽԴ. 3-7)»: Այս պի սի բա ռե րով խո սե լով նրա մարդ կա յին բնու թյան մա սին`

20 ޲к Ì. ìð¸. ²Ü²ÜÚ²Ü, òàȲΠêðÎ. вðàôÂÚàôÜÚ²Ü 2016 ¾.

միա ժա մա նակ դրա նով ճա նա չե լով նրա մեջ թաքն ված Աստ ծուն, նա կրկին

ա սում է. «Ա թոռ քո Աս տուած յա ւի տեանս յա ւի տե նից»: Մեկ այլ սաղ մո-

սի մեջ (Սղմ. ՃԺ.), Աստ ծու ա նու նից խո սե լով, ա սում է. « Տերն ա սաց իմ

Տի րոջր` “նստիր իմ աջ կող մում”»: Պարզ է, որ աջ կող մում նստե լու պա-

տի վը վե րա բե րում է մարդ կա յին բնու թյա նը, ո րի մա սին նա ա սում է. « Հող

էիր եւ հող կդառ նաս» (Ծննդ. Գ. 19), հենց սրան է ա սում` «նստիր իմ աջ

կող մում»: Եւ քա նի որ խո սել էր ար դեն Ք րիս տո սի մարմ նա վոր ծննդյան

մա սին, ո րը տե ղի ու նե ցավ Ս. Հո գու շնոր հով, ա ռանց մար դու օգ նու թյան

Սուրբ Կույ սի ո րո վայ նում, նա խո սում է նաեւ նրա աստ վա ծու թյան մա-

սին, ո րով նա ա վե լի ա ռաջ էր լույ սի ու բո լոր ա րա րած նե րի ա րա րու մից.

«Այժմ ծնե ցի քեզ, դու, որ հայտն վե ցիր իբ րեւ Որ դի ա ռա վոտ յան ա րուս յա-

կից էլ ա ռաջ» (Սղմ. ԿԳ.): Ե րա նե լի Դա վիթն այս եւ նմա նա տիպ բազ մա-

թիվ այլ բա ներ էլ ա սաց:

Ժ. Վա ղուց ար դեն Ե սա յի մար գա րեն նույն պես գու շա կել էր, որ նրա

մարդ կա յին բնու թյու նը պի տի ծնվի Դավ թի դուստ րից` Կույ սից (հմմտ. Ես.

Է. 13): Բայց նա Սուրբ Հո գով մար գա րեա նում ու հաս տա տում է նաեւ, որ

նա Էմ մա նուելն է, Աստ ված հզոր դա րե րի, իշ խան խա ղա ղու թյան, որ նրա

թա գա վո րու թյու նը վախ ճան չի ու նե նա լու, որ նա իր Հոր մեծ խորհրդի

հրեշ տակն է, եւ նմա նա տիպ այլ բա ներ (հմմտ. Ես. Ը. եւ Թ.), ո րոնք հստա-

կո րեն ի ցույց են դնում նրա մարդ կա յին բնու թյունն ու մատ նան շում

աստ վա ծու թյու նը: Նույնն է նաեւ մյուս մար գա րեու թյուն նե րի պա րա գա-

յին: Ն րան ցից մեկն ա սում է. «Եւ դու, Հու դա յի Բեթ ղե հեմ, դու Հու դա յի

թա գա վոր նե րի մեջ ա մե նա փոք րը չես, ո րով հե տեւ քե զա նից մի թա գա վոր

պի տի ել նի, որ պի տի կա ռա վա րի Իս րա յե լի իմ ժո ղովր դին» ( Միք. Ե. 1-2):

Սա վե րա բե րում է նրա մարդ կա յին բնու թյա նը, բայց նաեւ ազ դա րա րում

էր բնու թյան մա սին. «Ն րա սկիզբն ա մե նասկզ բից էր, բո լոր հա վի տե նու-

թյուն նե րից էլ ա ռաջ» ( Միք. Ե. 2): Մեկ այլ մար գա րե ա սում է. «Ես ձեզ

հա մար, որ ճա նա չում եք իմ ա նու նը, պի տի ծա գեց նեմ ար դա րու թյան ա րե-

գա կը. նրա լեզ վի վրա է բժշկու թյու նը» ( Մաղ. Դ. 2): Նա ցույց է տա լիս,

որ մարմ նա կան ի մաս տով նա մեր մարդ կա յին ցե ղից է` Դավ թի տնից, իսկ

իր աստ վա ծու թյան ճա ռա գայթ ներն իր ան դամ նե րի բո ցե րի մեջ է փայ լեց-

նում, այ սինքն` բժշկե լով մեր վեր քե րը, մեռ յալ նե րին հա րու թյուն տա լով,

իր լեզ վից ե լած քա ջա լե րան քի խոս քե րով` ի խնդիր կյան քի փրկու թյան,

բո լոր մարդ կանց եւ ա րա րած նե րի վե րա նո րո գու թյան: Այլ մար գա րե ներ ու

մար գա րեու թյուն ներ էլ կան, բայց հաշ վի առ նե լով, որ նա մակ եմ գրում,

քեզ առ ի հի շո ղու թյուն միայն մի քա նի խոսք գրե ցի:

2016 ¾. ¶Æì²ð¶Æê ². βÂàÔÆÎàêÆ ÂàôÔÂÀ 21

ԺԱ. Ա մե նո ղոր մած Աստ ված հա ճա խա կիո րեն հայտ նեց մեր մարդ կա-

յին ցե ղի վե րա բեր յալ իր նա խախ նա մու թյու նը, ու սու ցա նեց եւ հա ղոր դեց

մարդ կանց, որ ա վե լի ուշ նրանց նոր Փր կիչ էր տա լու` ի դեմս Իր Ք րիս-

տո սի: Բայց մար դիկ, գայ թակղ ված դե ւե րից, մե ծավ մա սամբ պղծված էին

մեղ քե րով կամ ա պա կան ված էին անսր բու թյամբ` մեղ սա կից դառ նա լով

ա մեն տե սակ ա նօ րե նու թյուն նե րի: Մեղ քի ու ա նօ րե նու թյան տի րա պե տու-

թյան պատ ճա ռով սա տա նան ա վե լի ու ա վե լի սկսեց իշ խել նրանց վրա`

ա վե լի զո րա վոր կեր պով պա հե լով մահ վան ճի րան նե րում: Մար դիկ ամ բող-

ջու թյամբ զրկված էին մեռ յալ նե րի հա րու թյան հույ սից եւ հա վի տե նա կան

կյան քի բա րիք նե րից: Ն րանց մեծ մա սը զրկված ու հե ռա ցած էր Աստ-

ծո երկ յու ղի գի տու թյու նից: Իսկ դե ւերն ու հրեշ նե րը հրճվում էին մեր

ան կու մով, ան հու սա լի վի ճա կով եւ եր կատ վա ծու թյամբ, մինչ դեռ սուրբ

հրեշ տակ նե րը մե ծա պես տրտմած էին եւ ող բում էին մեր ստո րաց ման ու

անկ յալ վի ճա կի հա մար: Ամ բողջ տիե զեր քը, եւ հատ կա պես մարդ կա յին

ցե ղը, մե ծա պես կա րիքն ու ներ Փրկ չի հայտ նու թյան` մեղ քի պարտ քից

մեզ ա զա տե լու, դե ւե րի ծա ռա յու թյու նից ու ստրկու թյու նից մեզ փրկե լու,

ստո րա ցու մից ու մահ վան ճի րան նե րից մեզ ար ձա կե լու եւ, ինչ որ ա մե-

նա կա րե ւորն է, Իր բա րի կամ քով մադ կու թյանն ու հրեշ տա կաց գնդե րին

ա նա պա կան կյանք, գի տու թյուն ու հա վեր ժա կան կա յու նու թյուն պար գե-

ւե լու հա մար` իր աստ վա ծա յին բնու թյան մա սին գի տե լի քի կա տա րե լա-

գործ մամբ, նրա փառ քի մե ծու թյան հա րա կա յու թյամբ ու ներ կա յու թյամբ:

ԺԲ. Հենց այս ա մե նը մեզ տա լու հա մար էր, որ Տիե զեր քի Փր կի չը մեր

փրկու թյան հա մար աշ խարհ ե կավ ժա մա նակ նե րի վախ ճա նին` ըստ մար-

գա րե նե րի կան խա սա ցու թյան: Եւ ո՞վ կա րող էր իր լրու մին հասց նել մեր

փրկու թյու նը, ե թե ոչ Բանն Աստ ված, ո րը դրա նով նաեւ մեր ա րա րիչն է

ու մեր փրկու թյան լրու մը: Եւ հենց այս պատ ճա ռով, իր Հոր կամ քի հա-

մա ձայն, մեր փրկու թյան եւ բո լոր ա րա րած նե րի վե րա նո րո գու թյան նպա-

տա կով, եւ որ պես զի մեզ սխա լից դարձ նի դե պի աստ ված գի տու թյուն,

- Բանն Աստ ված, ա ռանց Հոր ծո ցը լքե լու, կա մա վո րա պես ե կավ դե պի

Սուրբ Կույս Մա րիա մի գիր կը: Նա, ով պի տի ծա գեր Դավ թի ու Աբ րա հա մի

սերնդից, ըստ մար գա րե նե րի կան խա սա ցու թյան, գերբ նա կան մի զո րու-

թյամբ եւ հրա շա փա ռա պես ձե ւա վո րեց բա նա կան մտքով մի մար մին եւ

բնակ վեց այն տեղ` այն ի րեն միաց նե լով ե զա կի մի միու թյամբ: Եւ չնա յած

որ մար մինն ու հո գին մեզ բնու թե նա կից են ի րենց նյու թա կա նու թյամբ

եւ բա նա կա նու թյամբ, այ նուա մե նայ նիվ, Բանն Աստ ծո հետ միու թյամբ, ով

վերց րեց ու իր ա նե րեւու թու թյու նը հայտ նե լու հա մար դրանք ի րեն միաց-

22 ޲к Ì. ìð¸. ²Ü²ÜÚ²Ü, òàȲΠêðÎ. вðàôÂÚàôÜÚ²Ü 2016 ¾.

րեց` իր աստ վա ծա յին մե ծու թյու նը դրանց մեջ հայտ նե լու նպա տա կով` մեր

փրկու թյան եւ տիե զեր քի վե րա նո րո գու թյան հա մար, - մենք խոս տո վա նում

եւ ա սում ենք, որ Նա իր աստ վա ծու թյամբ եւ մարդ կա յին բնու թյամբ Աստ-

ծո միա ծին Որ դին է: Չ նա յած որ կան եր կու բնու թյուն ներ, որ Նա Աստ ված

է իր բնու թյամբ եւ իր ան ձով, եւ մարդ` իր բնու թյամբ եւ իր ան ձով, մենք,

սա կայն, խոս տո վա նում ու փա ռա վո րում ենք Աստ ծո միակ Որ դուն այժմ եւ

նրա երկ րորդ գա լուս տին եւ հա վիտ յանս հա վի տե նից:

ԺԳ. Արդ, ի՞նչ ա սենք, ո՞վ է Ք րիս տոս: Աստ վա ծու թյամբ օծ ված մարդ

եւ աստ վա ծու թյուն, որ օ ծել է մար դուն` կան խա սաց ե րա նե լի Դավ թի մար-

գա րեու թյան հա մա ձայն. «Ա հա այս պատ ճա ռով, ո՜վ Աստ ված, քո Աստ-

վա ծը քեզ օ ծեց ու րա խու թյան յու ղով ա վե լի, քան քո ըն կեր նե րին» (Սղմ.

ԽԴ. 8): Եւ սա` ոչ թե այն պես, ինչ պես սո վո րա բար օծ վում են ու րա խու-

թյան յու ղով: Քան զի Ք րիս տո սի մարդ կա յին բնու թյունն օծ վեց Սուրբ Հո-

գու կող մից` նրա զո րու թյամբ, ինչ պես որ ար դեն հրա շա լիո րեն գրված է:

Եւ չնա յած մենք խոս տո վա նում եւ հա վա տում ենք, որ Ք րիս տոս Աստ ված

է, այ նուա մե նայ նիվ, մենք ա մեն ան գամ, երբ Աստ ծո ա նունն ենք տա լիս,

անհ րա ժեշ տա բար Ք րիս տո սին չենք մատ նան շում, քան զի Հայրն Աստ ված

է, բայց Ք րիս տոս չէ, Սուրբ Հո գին Աստ ված է, բայց Ք րիս տոս չէ: Չ նա-

յած որ գի տենք ու տես նում ենք, թե Ք րիս տոս մարդ է, այ նուա մե նայ-

նիվ, հա վա տում եւ խոս տո վա նում ենք, որ Նա նաեւ Աստ ված է` Բանն

Աստ ծո շնոր հիվ, որն ա ռավ նրան, ան բա ժա նե լի միու թյամբ միա ցավ նրա

հետ` դարձ նե լով իր հա վի տե նա կան կա ցա րա նը: Ի մա ցի՛ր, ու րեմն, սի րեց-

յա՛լ եղ բայր, որ այն, ինչ գրե ցի քեզ, ե րա նե լի Նես տո րի ու Թեո դո րո սի

հնա րած նե րը չեն, ով քեր ամ բաս տան վե ցին ա նօ րեն նե րի բազ մու թյան կող-

մից, մար դիկ, ո րոնք շեղ ված են ա ռանց նպա տա կի ու պատ ճա ռի, եւ ո րոնց

ա նուն նե րը գայ թակ ղեց նում են պար զա միտ նե րին եւ տգետ նե րին: Ս րանք

խոս քեր են, ո րոնք հնչել են նույն Ք րիս տո սի կե նա րար բե րա նից իր իսկ

մա սին, եւ ո րոնք Սուրբ Հո գին հայտ նել է ա ռաք յալ նե րին: Ես դրանց մա-

սին քե՛զ, սի րեց յա՛լ եղ բայր, գրում եմ մաս նա կիո րեն եւ հա կիրճ:

ԺԴ. Մեր Տեր Հի սուս Ք րիս տոս ինքն ի րեն ան վա նում է «մար դու Որ դի»

իր Ա վե տա րա նի մեջ, ինչ պես, օ րի նակ, « Մար դու որ դին մարդ կանց ձեռքն

է մատն վե լու, նրանք պի տի սպա նեն նրան, բայց սպա նու թյու նից ե րեք օր

հե տո նա հա րու թյուն պի տի առ նի» ( Մարկ. Թ. 31): Նա ինքն ի րեն նաեւ

մարդ է ան վա նում. « Բայց դուք հի մա ու զում եք ինձ սպա նել, ո րով հե-

տեւ ձեզ պար զա պես ա սա ցի ճշմար տու թյու նը» ( Հովհ. Ը. 40): Եւ ոչ միայն

2016 ¾. ¶Æì²ð¶Æê ². βÂàÔÆÎàêÆ ÂàôÔÂÀ 23

մեր փրկու թյան հա մար կրած այս ցած րա ցում նե րի ու խո նար հու թյան մեջ

է ինքն ի րեն ան վա նում «մար դու Որ դի», այլ նաեւ իր աստ վա ծու թյան

փա ռա վոր գոր ծե րի մեջ, երբ բա ցա հայ տում է իր բնու թյու նը: Այս խոսքն

ա սաց նա իր ա շա կերտ նե րին. «Վս տա՛հ ե ղեք, որ այս տեղ գտնվող նե րից

ո մանք չեն մեռ նի, մին չեւ որ չտես նեն մար դու Որ դուն, որ գա լիս է իր թա-

գա վո րու թյամբ» ( Մատթ. ԺԶ. 28): Նա խո սում է նաեւ իր դեմ քի մի ջո ցով

Թա բոր լե ռան վրա ար տա հայտ ված փա ռա վոր այ լա կեր պու թյան մա սին,

իսկ մեկ այլ տե ղում ա սում է. «Եւ երբ մար դու Որ դին իր փառ քով գա

բո լոր հրեշ տակ նե րի հետ, այն ժա մա նակ նա պի տի նստի իր թա գա վո րա-

կան գա հի վրա» (Մտթ. ԻԵ. 31): Նա խո սում է իր երկ րորդ գալստ յան մա-

սին, ո րը տե ղի պի տի ու նե նա փառ քով ու հան դի սա վո րա պես, եւ երբ նրա

մարդ կա յին բնու թյու նը պի տի բո ցա վառ վի նրա աստ վա ծու թյան փա ռա վոր

պսա կով: Բայց նա նաեւ հաս տա տում է, որ Աստ ված է եւ Աստ ծո Որ դի.

«Ես եւ իմ Հայ րը մի ենք» ( Հովհ. Ժ. 30): Եւ դարձ յալ` «Ով ինձ տե սավ,

տե սավ իմ Հո րը» ( Հովհ. ԺԶ. 9): Սա կայն իր աստ վա ծա յին բնու թյան մեջ ոչ

ին քը` Որ դին եւ ոչ էլ Հայ րը տե սա նե լի չեն: Եւ դարձ յալ ա սում է. «Ով չի

պատ վում Որ դուն, չի պատ վում եւ Հո րը, որ ու ղար կել է նրան» ( Հովհ. Ե.

23-24): Ք րիս տոս ինքն է ա սում [այդ մա սին] այն հրեա նե րին, ով քեր նրա

պատ ճա ռով գայ թակղ վել էին եւ ա սում էին, թե` «...ո րով հե տեւ ա սա ցի, թե

Աստ ծո Որ դի եմ, դրա՞ հա մար եք ա սում` հայ հո յում ես» ( Հովհ. Ժ. 36),

«Իմ Հայ րը մին չեւ այժմ գոր ծում է, ես նույն պես գոր ծում եմ» ( Հովհ. Ե.

17), «նույ նիսկ ե թե ինձ էլ չեք հա վա տում, իմ գոր ծե րի՛ն հա վա տա ցեք...»

( Հովհ. Ժ. 38), «Ինչ պես որ Հայ րը հա րու թյուն է տա լիս մեռ յալ նե րին եւ

կեն դա նաց նում նրանց, նույն պես եւ Որ դին կյանք է տա լիս, ում որ ու զում

է» ( Հովհ. Ե. 21): Եւ դարձ յալ` « Հա՛յր, հա սել է ժա մա նա կը, փա ռա վո րի՛ր

քո Որ դուն» ( Հովհ. ԺԷ. 1): Իր եր կու բնու թյուն նե րի միու թյան մա սին նա

ա սում է հրեա նե րին. « Քան դե ցե՛ք այս տա ճա րը, եւ ե րեք օ րից ես կվե-

րա շի նեմ այն» ( Հովհ. Բ. 19): Իսկ ա վե տա րա նիչն այս պես է բա ցատ րում.

« Հի սուս խո սում է իր մարմ նի տա ճա րի մա սին»: Ի՞նչ են նշա նա կում «այս

տա ճար» եւ «իմ» բա ռե րը, ե թե ոչ եր կու անձ նա վոր ված բնու թյուն նե րը`

տա ճա րը` բաղ կա ցած մարմ նից ու հո գուց` տե սա նե լի ու ե ղա կան, եւ ան-

տե սա նե լի Աստ ված, որ հա րու թյուն պետք է տար մարմ նին` ի հաս տա-

տումն հույ սի եւ բո լոր մարդ կանց փրկու թյան: Ա հա թե ինչ ենք սո վո րում

այս խոս քից` նրա աստ վա ծա յին ու մարդ կա յին բնու թյուն նե րի միու թյան

մա սին:

24 ޲к Ì. ìð¸. ²Ü²ÜÚ²Ü, òàȲΠêðÎ. вðàôÂÚàôÜÚ²Ü 2016 ¾.

ԺԵ. Իր գոր ծե րով նույն պես նա այդ միու թյու նը հայտ նեց հրա շա զոր ու

սքան չե լի ձե ւով: Հո ղի մեջ դրած իր թքով, ո րը խառ նեց եւ ցեխ սար քեց`

իր սրբա զան մա տով վերց նե լով ու դնե լով ի ծնե կույ րի դեմ քին, ինչ պես

նաեւ թար թիչ նե րով, ո րոնք ան մի ջա պես լու սա վոր վե ցին` հաս տա տե լով, որ

Նա ինքն ի րեն իբ րեւ մարդ է ցույց տա լիս (հմմտ. Մարկ. Ը. 22-26): Ակն-

հայտ է, որ նրա բե րա նից ե լած թու քը մարմ նում ա ռա ջա ցած նյութ է,

մա տը` բաղ կա ցած ոս կոր նե րից, մարմ նից, մկան նե րից, նյար դե րից, կաշ-

վից, ո րոնք պատ կա նում են մարդ կա յին բնու թյա նը: Բայց մի՞ թե լույ սը

չի տա լիս Նա, ով ստեղ ծել է բո լո րի բնու թյուն նե րը. խոս քը մարմ նի մեջ

թաքն ված աստ վա ծա յին բնու թյան մա սին է: Դարձ յալ, հստակ է, որ Ղա-

զա րո սի գե րեզ մա նի մա սին նրա քույ րե րին եւ հա րա զատ նե րին հարց նո ղը,

ով իր ցա վե րի եւ վշտի մեջ իր բա րե կա մի պատ ճա ռով ար ցունք թա փեց

իր աչ քե րից, մարդ կա յին բնու թյուն ու նի: Բայց երբ իր շրթունք նե րով ու

մարմ նա կան լեզ վով իշ խա նու թյամբ հրա մա յեց ար դեն չոր սօր յա մա հա ցած

եւ փտման են թա կա Ղա զա րո սին` «Ա րի՛, ել», եւ երբ վեր ջինս էլ դուրս

ե կավ գե րեզ մա նից` ձեռ քերն ու ոտ քե րը պա տան քած, հայտն վեց ներ կա-

նե րին, ո րոնց Տերն այ նու հե տեւ հրա մա յեց ար ձա կել Ղա զա րո սի պա տանք-

ներն ու թույլ տալ գնա լու, - հստա կո րեն հայտ նեց, որ ու նի աստ վա ծա յին

բնու թյուն (հմմտ. Հովհ. ԺԱ.): Ճի՞շտ հաս կա ցիր, ո՜վ եղ բայր, որ ոչ միայն

խոս քե րով, այլ նաեւ իր գոր ծած այս եր կու ա րարք նե րով նա ցույց տվեց

իր եր կու բնու թյուն նե րի մի ջեւ առ կա միու թյու նը:

ԺԶ. Սի րեց յա՛լ եղ բայր, հի շի՛ր այս ա մե նը. մեր Տե րը հայտն վեց Թա բոր

լե ռան վրա` ցույց տա լով, որ իր մար դե ղու թյան զգես տը բնու թե նա բար եւ

անձ նա վո րա բար մար դու ճիշտ նմա նու թյունն է: Երբ տե սա նե լի անձ նա վո-

րու թյու նը ծածկ վել էր իր աստ վա ծու թյան փառ քի շո ղե րով, ա ռաք յալ նե րի

աչ քե րը չկա րո ղա ցան տես նել ու հաս կա նալ այդ ճա ռա գայ թու մը: Այս պի-

սով, ա րե գա կը, նրա մարմ նի շուրջ շո ղա ցող պայ ծառ ճա ռա գայթ նե րով,

թաքն ված էր նրա մարմ նի մեջ` չնա յած որ դրանք աստ ղե րի պես փայ-

լում էին նրա մարմ նի շուրջ: Ն րա աստ վա ծու թյու նը ոչ փոխ ված էր, ոչ

էլ սահ մա նա փակ ված, չէր կլա նել մարդ կա յին բնու թյա նը, իսկ վեր ջինս էլ

չէր վե րա ցել նրա աստ վա ծու թյան կող մից: Այլ մեր մարդ կա յին բնու թյունն

ըն կալ ված էր աստ վա ծա յին բնու թյան հետ միու թյամբ, որ պես զի նրա աստ-

վա ծու թյու նը հայտն վի մեր մարդ կա յին բնու թյան մի ջո ցով, եւ որ պես զի

մեր փրկու թյունն ի րա կա նա նա նրա աստ վա ծու թյան կող մից, եւ մեր խո-

նարհ քա ղա քը, նրա հա վի տե նա կան բնու թյամբ, բարձ րա նա նրա աստ վա-

ծու թյան բարձ րա գույն աս տի ճա նին: Ու րիշ ո՞վ կա րող էր այդ պի սի մեծ

2016 ¾. ¶Æì²ð¶Æê ². βÂàÔÆÎàêÆ ÂàôÔÂÀ 25

շնորհ պար գե ւել մարմ նա կան ու հո գե ւոր էակ նե րին, ե թե ոչ մեր Ա րա րիչն

Աստ ված, որ մեր բնու թյան մեջ մարմ նա ցավ եւ հայտն վեց մեր մեջ` մեր

իսկ փրկու թյան հա մար: Եւ ու րիշ ին չի՞ մեջ էր պատ շաճ աստ վա ծու թյա նը

հայտն վե լու, ե թե ոչ մեր մարդ կա յին բնու թյան մեջ, որն ի սկզբա նե ստեղծ-

ված էր Աստ ծո պատ կե րով եւ նմա նու թյամբ` իբ րեւ ամ բողջ ա րար չու թյան

հետ մի կապ, որն իր մարմ նի եւ հո գու մեջ ամ փո փում է հո գե ւոր ու մարմ-

նա վոր էակ նե րին: Ա վե լին, մեր պարտքն արդ յոք ինչ պե՞ս պետք է վե րա-

դարձ վեր, ե թե Ք րիս տոս մեր մարդ կա յին բնու թյա նը բնու թե նա կից չլի ներ:

Նա, որ իր կամ քի զո րու թյամբ, գոր ծե րի մե ծու թյամբ, նրա մեջ բնակ վող

Աստ ծո ներ գոր ծու թյամբ, մա քուր էր բո լոր տե սա կի մեղ քե րից` ըստ նրա

մա սին աս ված մար գա րեու թյան. «Ն րա բե րա նին ճշմար տու թյան օ րենքն

էր, եւ նրա շրթունք նե րին բնավ ա նօ րե նու թյուն չդի պավ» ( Մաղ. Բ. 6): Նա

լրու մին հասց րեց եւ ի րա կա նաց րեց Աստ ծո բո լոր ծրագ րերն ա ռանց բա-

ցա ռու թյան, եւ նրա սրբու թյամբ մենք ար ձակ վե ցինք պարտ քից, իսկ նրա

ար դա րու թյամբ ար դա րաց վե ցինք մեղ քից: Եւ ե թե նա ի րա կան, ճշմա րիտ

մարդ չէր, ո՞վ, ու րեմն, սա տա նա յի դեմ մար տի եւ ե րեք փոր ձու թյուն նե րի

մեջ մտավ (հմմտ. Մտթ. Դ. 3-8) ու նրա մեջ բնակ վող Աստ ծո ու ժով հաղ-

թեց սա տա նա յին: Հա մար ձակ վել ա սել, մաս նա վո րա պես այս ա ռու մով, որ

դա այդ պես չէ, նշա նա կում է մա նի քե ցի նե րի պղծու թյա նը միա նալ: Քան զի

Աստ ված եր բեք չի թու լա ցել եւ չի հաղթ վել սա տա նա յի կող մից: Դարձ յալ,

ե թե Ք րիս տոս ի րա կան, ճշմա րիտ մարդ չէր, ո՞վ իր մարդ կա յին բնու թյան

մեջ մեզ հա մար մահ ճա շա կեց` լի նե լով մեղ քից բո լո րո վին զուրկ ու ան մեղ,

եւ ո րին նրա մեջ բնակ վող Աստ ված հա րու թյուն տվեց: Մենք` մե ղա վոր-

ներս, որ դա տա պարտ ված ենք մահ վան, ինք ներս չենք կա րող ար ժա նա նալ

մեռ յալ նե րի հա րու թյան հույ սին: Իսկ ա հա աստ ված հայ հո յիչ նե րի ա նօ րեն

խոս քե րի հա մա ձայն` Աստ ված է մա հա ցել եւ հա րու թյուն ա ռել, միայն

Աստ ված եւ նրա նման ար դար ներն են ար ժա նի հա րու թյան, միայն Աստ-

ծուն բնու թե նա կից նե րին եւ ոչ թե մեր մե ղա վոր ու մահ կա նա ցու բնու-

թյանն է պատ կա նում հա րու թյան հաս տա տուն հույ սը: Ս րա նով նրանք ո՛չ

միայն կոր ծա նում են մեռ յալ նե րի հա րու թյան մեր հույ սը, այլ նաեւ հո գե-

ւոր էակ նե րից էլ են վերց նում նո րո գու թյան ու ան սա սա նու թյան հույ սը,

ո րը նրանք պի տի ստա նա յին մեզ հետ` մեր Տեր Հի սուս Ք րիս տո սով: Ըստ

էու թյան, նրանք, ով քեր պնդում են այդ միտ քը, եր կու հիմ նա կան բան են

կորց նում: Նախ` Բանն Աստ ված նրանց կար ծի քով ճշմար տա պես բնու թե-

նա կից չէ իր Հո րը. երկ րորդ` քրիս տոն յա նե րի ողջ հա մայն քի հետ նրանք

այ լեւս փրկու թյան հաս տա տուն հույ սը չու նեն, որ Ք րիս տոս մեզ հաս տա-

26 ޲к Ì. ìð¸. ²Ü²ÜÚ²Ü, òàȲΠêðÎ. вðàôÂÚàôÜÚ²Ü 2016 ¾.

տեց այն սկզբուն քով, երբ իր ան ձին ա ռավ ու միաց րեց մեր բնու թյու նը`

հա վի տե նա կան փառ քի հա մար: Ճիշտ կլի նի, որ այս ան հույս մարդ կանց

հա մա րենք դե ւեր, ա նաստ ված հե թա նոս ներ եւ կամ աստ վա ծա մարտ հրեա-

ներ:

Ա հա թե ին չու մենք պետք է խոս տո վա նենք ու փա ռա բա նենք Աստ ծուն

պատ շա ճա բար` իր մեծ բա րու թյան ու ա ռատ ո ղոր մու թյան հա մար, ո րը

նա` մեր փրկու թյան հա մար ապ րած կյան քի տնօ րի նու թյամբ ա ռա տո րեն

հե ղեց մեզ վրա: Պետք է նաեւ հե ռու մնանք ու բա ժան վենք բո լոր նրան ցից,

ով քեր հայ հո յում են աստ վա ծու թյա նը` նրան վե րագ րե լով փո փո խու թյուն,

սահ մա նա փա կում, բա ղադր յա լու թյուն, կիրք, ինչ պես նրանցից, ով քեր մեր

Տի րոջ մարդ կայ նու թյան մեջ չեն խոս տո վա նում նրա ա ռած ճշմա րիտ ու

ամ բող ջա կան մարդ կա յին բնու թյու նը, ո րի սրբա զան ամ բող ջու թյու նը նրա

հետ միա ցած է ան խախտ միու թյամբ: Հե ռու պետք է մնալ նաեւ նրան ցից,

ով քեր ա սում են, որ մե զա նից վերց ված մարդ կա յին սկիզ բը, ո րը միա վոր վել

է Բանն Աստ ծո հետ, աստ վա ծու թյան մե ծու թյան ու փառ քի ան սահ մա նու-

թյան պատ ճա ռով ձուլ վել է նրան ու վե րա ցել նրա մեջ: Հի րա վի, պետք է

հե ռու մնալ նմա նա տիպ հայ հո յու թյուն նե րի չա րի քից, եւ պետք է, որ այդ

հայ հո յիչ ներն էլ ա մա չեն ի րենք ի րեն ցից` հաշ վի առ նե լով ա ռաք յալ նե րի

բե րած փաս տարկ նե րը, ով քեր խոս տո վա նում եւ հա վա տում են, որ ճշմա-

րիտն Աստ ված բնակ վում է նրա մեջ, իսկ նա ինքն իր մարդ կա յին բնու-

թյունն ան բա ժա նե լիո րեն միաց րել է իր աստ վա ծու թյա նը, եւ հռչա կում են

մեկ Ք րիս տոս եւ մեկ Աստ ծո Որ դի` եր կու բնու թյուն նե րի մեջ:

ԺԷ. Ա ռաք յալ նե րը ծնուն դը, ա ճը, քաղ ցը, ծա րա վը, ու տելն ու խմե-

լը, աշ խա տան քից ու ճա նա պար հից կրած հոգ նու թյու նը, չար չա րանք նե րը,

մտրա կու մը, հար ված նե րը, խա չե լու թյու նը, ձեռ քե րին ու ոտ քե րին մե խե րի

գա մե լը, կող քին ար ված գե ղար դի հար վա ծը, նույ նիսկ մա հը վե րագ րում են

Աստ ծո կող մից օծ ված Ք րիս տո սին եւ ոչ թե աստ վա ծու թյա նը:

Հի շի՛ր, եղ բա՛յր, Մատ թեո սի գրքի սկիզ բը, ո րը նաեւ նրա Ա վե տա րա-

նի սկիզբն է. « Գիրք ազ գա բա նու թյան Հի սու սի Ք րիս տո սի, Դավ թի որ դու,

Աբ րա հա մի որ դու» (Մտթ. Ա. 1): Դարձ յալ` «Եւ Հի սուս Ք րիս տո սի ծնունդն

էր այս պես...» ( Մատթ. Ա. 18): Դարձ յալ` « Հի սուս Ք րիս տոս, ծնված լի-

նե լով Հու դա յում` Բեթ ղե հե մում...» ( Մատթ. Բ. 1), « Հի սուս գնաց, ե կավ,

քնեց եւ արթ նա ցավ, քաղ ցեց, ծա րա վեց, հոգ նեց, ձեր բա կալ վեց, չար չար-

վեց», - այս բո լոր տկա րու թյուն նե րը վե րագր վում են Հի սու սին եւ նրա

մարդ կա յին բնու թյա նը, ո րոնք Աստ ծո Որ դին կրեց մեր փրկու թյան հա մար:

Այ նուա մե նայ նիվ, նա գի տե եւ վկա յում է, որ Աստ ծո Որ դին է ին քը, եւ,

2016 ¾. ¶Æì²ð¶Æê ². βÂàÔÆÎàêÆ ÂàôÔÂÀ 27

իբ րեւ Աստ ված, հա րու թյուն է տա լիս մեռ յալ նե րին, բժշկում-մաք րում բո-

րոտ նե րին, բա ցում կույ րե րի աչ քե րը, սաս տում դե ւե րին եւ իր աստ վա ծու-

թյան զո րու թյամբ բժշկում բո լոր հի վան դու թյուն ներն ու ցա վե րը: Ա վե լին,

իբ րեւ հա վի տե նա կան ու փա ռա վոր թա գա վոր, երկն քի ու երկ րի տեր` իր

ար քա յու թյան բա նա լի նե րը տա լիս է Սի մո նին` ա ռաք յալ նե րի գլխին, ո րին

վե րան վա նում է Պետ րոս եւ նրան տա լիս կա պե լու ու ար ձա կե լու իշ խա-

նու թյուն երկ րի վրա եւ երկն քում: Եւ նույ նիսկ իր մարմ նի` դե պի եր կինք

համ բար ձու մից հե տո էլ նա իր աստ վա ծու թյամբ երկ րի վրա իր ե կե ղե ցու

հետ է մին չեւ ժա մա նակ նե րի վախ ճա նը: Մատ թեո սը գի տե եւ ու սու ցա նում

է այս ու սրա նման շատ բա ներ: Ե րա նե լի Մար կոսն իր հեր թին, չնա յած իր

Ա վե տա րա նի սկզբում դնում է « Հի սուս Ք րիս տո սի` Աստ ծո Որ դու Ա վե-

տա րա նի սկիզ բը» խո րա գի րը, այ նուա մե նայ նիվ, բո լոր տկա րու թյուն նե րը

վե րագ րում է մարդ կա յին բնու թյա նը եւ միայն փա ռա վոր գոր ծե րը` աստ-

վա ծա յին բնու թյա նը: Նա նույ նիսկ մյուս ա վե տա րա նիչ նե րից տար բեր մի

ըն թեր ցում էլ է ա ռա ջար կում: Այս պես, երբ Հի սու սի ա շա կերտ նե րը նրան

հարց րե ցին, որ ի րենց հայտ նի աշ խար հի վախ ճա նի օրն ու ժա մը, Հի սուս

նրանց ա սաց. « Սա կայն ոչ ոք չգի տի, թե ե՛րբ է գա լու այդ օ րը կամ ժա մը,

ո՛չ երկն քի հրեշ տակ նե րը, ո՛չ իսկ Որ դին, այլ միայն Հայ րը» ( Մարկ. ԺԳ.

32, հմմտ. Մատթ. ԻԴ. 36): Ինչ պե՞ս կա րե լի է ա սել, որ ժա մա նա կի կար-

գա վո րո ղը չգի տեր ժա մա նա կի մա սին, ո րը կար գա վոր վում է նրա ի մաս-

տու թյամբ: Բայց մեր Տերն ա սաց այս ա մե նը` խու սա փե լու հա մար ա ռաք-

յալ նե րին ան հանգս տու թյուն եւ մտա հո գու թյուն պատ ճա ռե լուց, որ պես զի

նրանք չկար ծեն, թե Հի սուս, ի մա նա լով այդ բա նե րը, նրանց ար հա մար հեց

ու չա սաց ճշմար տու թյու նը: Նույն կերպ նաեւ Ղու կաս ա վե տա րա նիչն իր

գրվածք նե րում, ո րոնք լի են ի մաս տու թյամբ, միայն ծննդյան, մսու րի, տա-

ճար ըն ծայ ման, Սի մեոն ծե րու նու գրկում հայտն վե լու (ով նրան սի րում էր

իբ րեւ մա նուկ, բայց ըն դու նում իբ րեւ Աստ ված, քա նի որ Աստ ծո Որ դին

ե՛ւ տե սա նե լի մա նուկ էր, ե՛ւ այդ ման կան մեջ թաքն ված Աստ ված) մա սին

է խո սում, այլ նաեւ` նրա բնու թյան ամ բող ջա կա նու թյան: Ղու կասն ա սում

է. « Մա նու կը մե ծա ցավ, զո րա ցավ, ա ճեց եւ լցվեց ի մաս տու թյամբ» ( Ղուկ.

Բ. 40): Նա այս աճ ման մա սին խո սում է մարմ նի բնու թյան ա ռու մով, հո-

գու ի մա ցու թյա նը հա րա բեր վող ի մաս տու թյան, ինչ պես նաեւ նրա մեջ առ-

կա աստ վա ծա յին ա ռա քի նու թյան շնոր հի հայտ նու թյան ի մաս տով` ա ռանց

նշե լու մնա ցած բո լոր խոս քե րը, ո րոն ցով լի են սրբա զան գրվածք նե րը:

ԺԸ. Որ Ք րիս տոս ճշմա րիտ Աստ ված է, հաս տատ վել է ո՛չ միայն Ն րա

կա տա րած գոր ծե րով` դե ւե րին հա լա ծե լով, մեռ յալ նե րին հա րու թյուն տա-

28 ޲к Ì. ìð¸. ²Ü²ÜÚ²Ü, òàȲΠêðÎ. вðàôÂÚàôÜÚ²Ü 2016 ¾.

լով, կույ րե րին լույս պար գե ւե լով, բո րոտ նե րին մաք րե լով, նրա մոտ ե կած

հի վանդ նե րին բժշկե լով, այլ նաեւ իր` Վար դա պե տի ա մե նա սի րե լի ա շա-

կերտ Հով հան նես Աստ վա ծա բան ա ռաք յա լի ճա ռե րով: Դ րանք բա վա րար

չա փով ցույց են տա լիս, որ Ք րիս տոս իր աստ վա ծու թյան մեջ ճշմա րիտ

Աստ ված է` կա տար յալ ան ձի մեջ` Աստ ծուն ճշմար տա պես իր մեջ ու նե-

նա լով: Քան զի Հով հան նեսն իր գրքի սկզբում ա սում է. «Ի սկզբա նե էր

Բա նը, եւ Բանն Աստ ծո մոտ էր, եւ Բանն Աստ ված էր» ( Հովհ. Ա. 1): Այս

խոս քերն ար տա հայ տում են Բա նի Էու թյան հա վեր ժու թյու նը: Արդ, ի՞նչ է

ա սում նա Նրա զո րու թյան մե ծու թյան ու ներ գոր ծու թյան մա սին. «Ա մեն

բան նրա նով ե ղավ, եւ ա ռանց նրա չե ղավ եւ ո չինչ» (հմմտ. Հովհ. Ա. 3),

այ սինքն` սրա նով նկա տի ու նի բո լոր ա րա րած նե րին: Եւ ինչ պես որ բո-

լոր ա րա րած նե րից կեն դա նի էակ ներն են ա մե նա պատ վե լի նե րը, հատ կա պես

նրանք, ով քեր օժտ ված են բա նա կա նու թյամբ, դրա հա մար ա վե տա րա նիչն

ա սում է. « Նա էր լույ սը, եւ լույ սը մարդ կանց հա մար կյանք էր» (հմմտ.

Հովհ. Ա. 4), այ սինքն` բո լոր բա նա կան ա րա րած նե րի հա մար: Եւ քա նի որ

այս կեն դա նա րարն ու լու սա տուն աշ խար հում բա նա կան կեր պով էր ներ-

կա` իր բնու թյամբ լի նե լով ան սահ մա նա փակ, Նա, ու րեմն, ե կավ յու րա-

յին նե րի մոտ հա ճա խա կի հայտ նու թյուն նե րով, բայց յու րա յին նե րը նրան

չըն դու նե ցին: Նույ նիսկ այն ժա մա նակ, երբ Նա իր մարմ նի մեջ ա վե լի

փա ռա վոր կեր պով ինքն ի րեն հայտ նեց, բո լոր նրանք, ում փրկու թյան հա-

մար Նա ե կել էր, նրան չըն դու նե ցին` ո՛չ սա տա նան, ո՛չ ապս տամբ դե ւե րը

եւ ո՛չ էլ վեր ջին նե րիս կամ քին հնա զանդ վող չար մար դիկ: Քան զի հրեա-

նե րի մեծ մասն ու մնա ցած ժո ղո վուրդ նե րը թաղ ված էին սխալ նե րի մեջ

եւ կա մա վո րա պես շա րու նա կում են նրա գի տու թյան հրա շա փառ լույ սի

հան դեպ տգի տու թյու նը: Ինչ վե րա բե րում է Ն րան ըն դու նող նե րին, ա պա

ա վե տա րա նիչն ա սում է. «Ն րանց իշ խա նու թյուն տվեց լի նե լու Աստ ծու

որ դի ներ, նրանց, ո րոնք իր ան վա նը կհա վա տան։ Ն րանք ո՛չ ար յու նից, ո՛չ

մարմ նի կամ քից եւ ոչ էլ մար դու կամ քից, այլ Աստ ծուց ծնվե ցին» ( Հովհ.

Ա. 12-13): Իր բա րու թյան մեջ Նա կա մե նում էր, որ մենք բարձ րա նա յինք

մին չեւ աստ վա ծա յին որ դեգ րու թյան աս տի ճա նին, եւ, լի նե լով մարմ նա կան

ու մահ կա նա ցու, դառ նա յինք Աստ ծո որ դի ներ ու աստ ված ներ: «Եւ Բա նը

մար մին դար ձավ»` առ նե լով մեր մար մի նը, եւ «բնակ վեց մեր մեջ»` շնոր-

հիվ այն մարմ նի, որն ա ռել էր մե զա նից, միաց րել ի րեն եւ բնակ վել նրա

մեջ: Գր ված է, որ նա մար մին դար ձավ՝ իր Հո գու շնորհ նե րի ա ռա տու-

թյու նը մկրտու թյան ա վա զա նում մեզ տա լու հա մար, ո րին եւ կոչ ված ենք`

դառ նա լու հա մար Աստ ծո զա վակ (հմմտ. Ա. Հովհ. Գ. 1): Ինչ պես որ մեր

2016 ¾. ¶Æì²ð¶Æê ². βÂàÔÆÎàêÆ ÂàôÔÂÀ 29

պա րա գա յին է, երբ կոչ ված ենք Աստ ծո զա վակ ներ դառ նա լու, բայց բնու-

թե նա պես մենք չենք փոխ վում` աստ վա ծա յին բնու թյուն ձեռք բե րե լով,

եւ կոչ ված լի նե լով ճշմար տա պես ժա ռան գե լու նրա ա նանց ու ա նա պա կան

փառ քը հա վի տե նա կան կյան քում, այն պես էլ Բանն Աստ ված չի փոխ վել

իր բնու թյան մեջ, չնա յած ա սում ենք, որ Նա մար մին է ա ռել: Հե տե ւա բար,

Նա մեր մար մինն է ա ռել՝ ի րեն միաց նե լու հա մար, մեզ տա լու իր Հո գու

առ հա վատչ յան (հմմտ. Բ. Կորնթ. Ա. 22, Ե. 5, Ե փես. Ա. 13-14) եւ մեզ

միաց նե լու ի րեն: Ա հա այս է ա սում ա վե տա րա նի չը:

ԺԹ. Ե թե քեզ Աստ ծո դեմ հայ հո յու թյուն է թվում այն միտ քը, թե Բա-

նը մար մին դար ձավ` իբ րեւ թե փո խած լի նե լով նաեւ իր աստ վա ծա յին

բնու թյու նը, ի մա ցի՛ր, ու րեմն, որ սրբա զան ա ռաք յալն ա սում է մեր Տեր

Հի սուս Ք րիս տո սի հա մար, թե «նա վերց րեց մեր բո լոր մեղ քե րը, ո րոնց

պատ ճա ռով մենք ա նիծ վել էինք, եւ մե խեց իր խա չի վրա` ինքն ի րեն մեզ

հա մար ա նեծք դարձ նե լով» ( Գաղ. Գ. 13, հմմտ. Կո ղոս. Բ. 14): Հայ հո յիչ-

ներն արդ յոք կհա մար ձակ վե՞ն ա սե լու, որ Բանն Աստ ված իր բնու թյամբ

փոխ վեց, ա նեծք դար ձավ: Թող մեր սի րեց յալ եղ բայրն իր հույ սը հաս տա-

տուն պա հի աստ վա ծա յին վար դա պե տու թյան ճշմար տու թյան մեջ: Բանն

Աստ ված ա ռավ մեր բնու թյան սրբա զան նա խաս կիզ բը, մտքով օժտ ված մի

մար մին, ո րը նա միաց րեց իր ան ձին` դառ նա լու եւ կոչ վե լու հա մար մարդ

եւ ի րա կա նաց նե լու մեր փրկու թյունն ու վե րին եւ ստո րին ա րա րած նե րի

վե րա նո րո գու թյու նը17, որ պես զի մենք էլ մեր ցած րու թյու նից հառ նենք դե-

պի նրա աստ վա ծա յին բարձ րա գույն աս տի ճա նին:

Ի. Սր բա զան Պո ղո սը` մեր Տեր Հի սուս Ք րիս տո սի մեծ քա րո զի չը, քրիս-

տո նեու թյան հիմ նաս յու նը, ա վե տա րա նիչ նե րի հետ նույն բանն է քա րո-

զում` այս բանն իբ րեւ խրատ գրե լով հա վա տաց յալ նե րին. « Ձե զա նից յու-

րա քանչ յու րը թող խոր հի այն, ինչ որ կա Ք րիս տոս Հի սու սի մեջ, որն

Աստ ծու կեր պա րան քով էր, բայց Աստ ծուն հա վա սար լի նե լը հափշ տա կու-

թյուն չհա մա րեց, այլ իր անձն ու նայ նաց րեց՝ ծա ռա յի կեր պա րանք առ նե-

լով, մարդ կանց նման լի նե լով եւ մար դու կեր պա րան քով խո նար հեց րեց

ինքն ի րեն...» ( Փի լիպ. Բ. 5-7): Ե թե Աստ ծուն նմա նու թյու նը [ո րոշ վում

է] բնու թյամբ եւ ան ձով, հստակ է, ու րեմն, որ մար դուն նմա նու թյունն

էլ բնու թյամբ է եւ ան ձով, այ սինքն` մեկ եւ միակ Ք րիս տո սի մեջ եր կու

անձ նա վոր յալ բնու թյուն եւ մեկ ու միակ Աստ ծո Որ դի: Դարձ յալ ա սում է

17 Նկատի ունի մարդկանց ու հրեշտակներին` իբրեւ երկնային ու երկրային բանական էակների:

30 ޲к Ì. ìð¸. ²Ü²ÜÚ²Ü, òàȲΠêðÎ. вðàôÂÚàôÜÚ²Ü 2016 ¾.

ա ռաք յա լը. «Այս է հա վա տի խոս քը, ո րը քա րո զում ենք. ո րով հե տեւ, ե թե

քո բե րա նով Հի սու սին Տեր խոս տո վա նես եւ քո սրտում հա վա տաս, թե

Աստ ված նրան հա րու թյուն տվեց մե ռել նե րից, կփրկվես. քա նի որ ար դա րա-

նա լու հա մար սրտով եք հա վա տում եւ փրկու թյան հա մար խոս տո վա նում

բե րա նով» (Հ ռոմ. Ժ. 8-10): Սուրբ ա վե տա րան նե րը, ա ռաք յալ ներն ու նույ-

նիսկ մար գա րե ներն ի րենց գրվածք նե րում ա ռա տա պես ու նեն այս վկա յու-

թյուն նե րը, ո րոնք հա մա պա տաս խա նա բար ու սու ցա նում են, որ Ք րիս տոս

իս կա պես ու ճշմար տա պես հա մա գո յա կից է Հայր Աստ ծուն իր աստ վա ծու-

թյամբ, ինչ պես որ իր մարդ կա յին բնու թյամբ բնու թե նա կից է մեր մարդ-

կա յին բնու թյա նը: Ըստ այսմ, եր կու ի րա կան, անձ նա վոր յալ բնու թյուն մեկ

ու միակ Ք րիս տո սի` Աստ ծո Որ դու մեջ: Վերց նենք երկ րա վոր թա գա վո րի

օ րի նա կը: Չ նա յած որ նա մարմ նա վոր է, սահ մա նա փակ, կրքե րին են թա կա,

բայց երբ թա գադր վում է, զգես տա վոր վում ու զար դար վում թա գա վո րա-

կան հան դերձ նե րով, թա գով ու իր պատ վին ար ժա նի զար դե րով, նա այ լեւս

չի հա մար վում իբ րեւ թա գա վո րա ցու նե րից մե կը: Այդ պես է նաեւ Աստ ծո

Որ դու պա րա գա յին. նա չպետք է ըն կալ վի իբ րեւ եր կա կի կամ ե ռա կի` իր

մարդ կա յին զգես տի պատ ճա ռով, ո րով նա ինքն ի րեն ծրա րել է` թաքց նե-

լու հա մար հա վի տե նա կան աստ վա ծու թյան փայ լը, այլ պետք է ճա նաչ վի

իբ րեւ մեկ ու միակ Որ դի՝ իր աստ վա ծու թյամբ եւ մարդ կա յին բնու թյամբ:

Չ նա յած բնու թյուն նե րի տար բե րա կու մը չի վե րա նում, բայց կա միայն մեկ

Որ դի: Ե թե մեկ նու մե կը հա մար ձակ վի ձեռք մեկ նել ու պատ ռել թա գա-

վո րա կան հան դեր ձը, նա, թա գա վո րի պատ վին հասց րած վի րա վո րան քի

հա մար պատժ վե լով հան դերձ, ոչ մի վնաս չի հասց նի, սա կայն, թա գա վո րի

ան ձին: Արդ, ինչ քա՜ն ա վե լի պատ շաճ է, ու րեմն, չա սել, որ Աստ ված իր

բնու թյամբ չար չար վեց, քա նի որ չար չա րանք կրեց մար մի նը` մեզ բնու թե-

նա կիցն ու Աստ ծուն միա ցա ծը: Հե տե ւա բար, նրանք, ով քեր պար զա պես

ա սում են, որ Աստ ված ծնվեց Մա րիա մից կամ Աստ ված մե ծա ցավ, կամ

Աստ ված կե րավ, խմեց, քնեց, քաղ ցեց ու ծա րա վեց, չար չար վեց, խաչ վեց

ու մա հա ցավ, հե ռա ցած են ուղ ղա փա ռու թյու նից, հա վա տի ճշմար տու թյու-

նից եւ Աստ ծուն ար ժա նի հա վա տի խոս տո վա նու թյու նից: Հի րա վի, նրանք

նույ նիսկ զուրկ են բա նա կան մտա ծե լա կեր պից. հա մար ձակ վում են ա սե լու

մի բան, ո րը նույ նիսկ դե ւե րը չհա մար ձակ վե ցին ար տա բե րե լու:

ԻԱ. Բայց արդ, այս բո լոր տնօ րի նու թյուն նե րը, որ Բանն Աստ ված ի րա-

կա նաց րեց իր մար դե ղու թյամբ, կա րող են վե րագր վել ե՛ւ Ք րիս տո սին, ե՛ւ

Որ դուն: Այս եր կու ա նուն նե րը հա մա պա տաս խա նա բար մատ նան շում են

բնու թյուն նե րի` աստ վա ծա յի նի ու մարդ կա յի նի երկ վու թյու նը: Այս պի սով,

2016 ¾. ¶Æì²ð¶Æê ². βÂàÔÆÎàêÆ ÂàôÔÂÀ 31

երբ մարդ ծնվում է, ա սում են, որ մարդ է ծնվել` բնավ նկա տի չու նե նա-

լով նրա հո գին ա ռանձ նա բար, ո րը մար դու պատ վա կան ու բաղ կա ցու ցիչ

մասն է, ոչ էլ` միայն մար մի նը, այլ՝ նրան տրված ա նու նը, ո րը պատ շա-

ճում է թե՛ հո գուն եւ թե՛ մարմ նին: Դարձ յալ, երբ մարմ նի ան դամ նե րից

մե կին մի բան է պա տա հում, օ րի նակ, աչ քին, ձեռ քին, ոտ քին կամ ո րե ւէ

այլ ան դա մի, ոչ ոք չի հա մար ձակ վում դա հաս կա նալ հո գու ա ռու մով, այլ՝

մարմ նի կամ մար դու ան վան: Մար դիկ ի րենց բա նա կա նու թյամբ տար բե-

րա կում են մարմ նին հա սած վնաս նե րը հո գուն պա տու հա սած նե րից: Ու-

րեմն` ինչ քա՜ն ա ռա վել ճիշտ է խոս տո վա նել, որ մեր Տեր Հի սուս Ք րիս տո-

սի բո լոր տնօ րի նու թյուն նե րը, ո րոնք Նա ի րա կա նաց րեց մեր փրկու թյան

հա մար, պետք է մաս նա վո րա բար վե րագ րել թե՛ նրա աստ վա ծու թյա նը եւ

թե՛ մարդ կա յին բնու թյա նը: Մենք այս ա մե նը խոս տո վա նում եւ ա սում ենք՝

ըստ Սուրբ Կույ սին մար դե ղու թյան ա վե տի սը տված հրեշ տա կի պատ գա մի.

«Ու րա խա ցի՛ր, շնոր հըն կա՛լ, օրհն յալ ես դու կա նանց մեջ, Մեր Տե րը քեզ

հետ է, դու կհղիա նաս եւ որ դի կծնես, Սուրբ Հո գով եւ Ա մե նա կա լի զո րու-

թյամբ, որ հանգ չե լու է քեզ վրա: Քե զա նից ծնվո ղը սուրբ է, նա Ա մե նա-

բարձր յա լի որ դի պի տի կոչ վի» (հմմտ. Ղուկ. Ա. 28-32): Սուրբ Կույս Մա-

րիա մի ար գան դում ձե ւա վոր ված Նրա մարդ կա յին բնու թյու նը միա վոր վեց

աստ վա ծու թյանն ան բա ժա նե լիո րեն, մեկ դեմ քի մեջ` իր ա րար ման սկզբից

իսկ մին չեւ հա վիտ յան: Բանն Աստ ված մարդ կա յին ան ձի հետ էր ա նընդ-

հատ ու ան բա ժա նա բար իր ողջ տնօ րի նու թյան ըն թաց քում` ծննդյան, ա ճի,

ցա վե րի եւ մահ վան ժա մա նակ: Աստ վա ծա յին բնու թյու նը մարմ նի հետ էր

գե րեզ մա նում եւ հո գու հետ` դրախ տում, բայց՝ ա ռանց իր ան սահ մա նու-

թյու նը կորց նե լու: Եւ արդ, մենք խոս տո վա նում ենք մեկ Աստ ծո Որ դի`

եր կու բնու թյուն նե րի մեջ:

ԻԲ. Սուրբ պատ րիարք ներն ու ե պիս կո պոս նե րը, ով քեր հռո մեա կան

կայս րու թյու նում էին, նույն բանն էին ու սու ցա նում: Այս թղթի մեջ, Ձեզ`

սի րեց յա՛լ եղ բայր, հի շեց նե լու նպա տա կով, շա տե րից մեկ-եր կու օ րի նակ

ենք տա լիս` հղե լով նրան ցից ա մե նան շա նա վոր նե րին եւ հռչակ ված նե րին:

1. Ե րա նե լի Պետ րո սից հե տո Ան տիո քի ա թո ռի երկ րորդ գա հա կա-

լը` Սուրբ Իգ նա տիո սը, որն իր` ճշմար տու թյան հա մար տված վկա յու թյան

պատ ճա ռով ու ղարկ վեց Հ ռոմ եւ այն տեղ էլ նետ վեց գա զան նե րին, գրում

է. « Յու րա քանչ յուր ոք, ով չի խոս տո վա նում Ք րիս տո սի եր կու բնու թյուն-

նե րը եւ չի ա սում, որ նա իր բնու թյամբ Աստ ված էր, ինչ պես որ էր նաեւ

32 ޲к Ì. ìð¸. ²Ü²ÜÚ²Ü, òàȲΠêðÎ. вðàôÂÚàôÜÚ²Ü 2016 ¾.

մարդ, հե ռա ցել է ճշմար տու թյու նից»18: Դարձ յալ` « Թող նրանք, ով քեր

ա սում են, որ աստ վա ծու թյու նը հայտն վել է ա ռանց մարմ նի, ի րենք էլ

դե ւե րի նման ան մար մին դառ նան»: Եւ դարձ յալ վկա յում է. «Եւ նույ նիսկ

հի մա, ես ճա նա չում եմ Ք րիս տո սին երկն քում` իր իսկ մարմ նի մեջ»19:

2. Մեծն Ա թա նա սը` Ա լեք սանդ րիա յի ե պիս կո պո սը գրում է. « Խոս տո-

վա նենք, ու րեմն, որ Ք րիս տոս հա մա գո յա կից է Հորն իր աստ վա ծու թյամբ,

եւ պետք է կոչ վի մար դու Որ դի իր մարդ կա յին բնու թյամբ»: Այս պի սով,

նա Ք րիս տո սին նաեւ եր կու բնու թյուն է վե րագ րում. «... Բանն Աստ ված

անս կիզբ է իր Հոր պես, իսկ նրա մարդ կա յին բնու թյունն սկիզբ է ա ռել

Սուրբ Կույ սի ար գան դում: Նա աստ վա ծա յին գոր ծեր կա տա րեց, չար չար-

վեց ու մահ ըն դու նեց մարդ կայ նո րեն, քան զի եր կու բնու թյուն նե րը մեկ

Ք րիս տո սի` Աստ ծո Որ դու մեջ տար բե րակ ված են: Մենք երկր պա գում ենք

Ք րիս տո սի աստ վա ծու թյա նը նրա մարդ կա յին բնու թյան մեջ, եւ հա մար-

ձա կու թյուն իսկ չու նենք նրան ա սե լու. “Ա զատ վի՛ր մեր մարդ կա յին բնու-

թյան ծրա րից, ո րը հա գել ես մեր իսկ փրկու թյան հա մար, որ պես զի քեզ

երկր պա գենք”»20:

18 Ս. Իգ նա տիոս Աստ վա ծազգ յա ցի` զմյուռ նիա ցի նե րին ուղղ ված նա մա կի այս մեջ բե րու-մին հա մա պա տաս խա նող ո րե ւէ հատ ված չկա նշված թղթում: Ինչ պես ի րա վա ցիո րեն նկա տում է Գի վար գի սի թղթի ա սո րե րեն բնագ րի հրա տա րա կիչ եւ թարգ մա նիչ J. B. Chabot-ն, այս հատ վա ծը վերց ված է ա րե ւե լաա սո րա կան ա վան դու թյան մեջ տա րած-ված տար բեր ժո ղո վա ծու նե րից մե կից (տե՛ս Synodicon Orientale ou Recueil de Synodes Nestoriens, publié, traduit et annoté par J.-B. Chabot, Paris, 1902, էջ 510):

19 Հիշ յալ եր կու հատ ված նե րը վերց ված են զմյուռ նիա ցի նե րին ուղղ ված թղթի Բ. եւ Գ. գլուխ նե րից (Ignace d’Antioche, Polycarpe de Smyrne, Lettres; Martyrs de Polycarpe, texte grec, introduction, traduction et notes de P. Th. Camelot, coll. Sources Chrétiennes 10, Paris, 1958, էջ 156: Հմմտ. նաեւ գրա բար թարգ մա նու թյու նը` « Թուղթք Սր բոյն Իգ նա տիո-սի աս տուա ծազ գեաց մար տի րո սի Ան տիո քայ ե պիս կո պո սի», Կոս տանդ նու պօ լիս, 1783, էջ 16 եւ 20): Վե րո բեր յալ ա սո րե րեն հատ ված նե րը մե ծավ մա սամբ չեն հա մա պա տաս-խա նում հու նա րեն բնագ րին: Ընդ հան րա պես Իգ նա տիո սի թղթե րի ա սո րե րեն ամ բող-ջա կան, ինք նու րույն թարգ մա նու թյուն հայտ նի չէ գի տու թյա նը (տե՛ս W. Cureton, Corpus Ignatianum: а complete collection of the Ignatian epistles....in Syriac, Greek and Latin, London 1849, էջ 346-360): Իգ նա տիո սի թղթե րի ա սո րե րեն թարգ մա նու թյան պահ պան ված հատ-ված նե րի ամ բող ջա կան հրա տա րա կու թյան հա մար տե՛ս “The ancient Syriac version of epistles of Saint Ignatius to St. Polycarp, the Ephesians, and the Romans” by W. Cureton, London, 1845:

20 Ա թա նա սի եր կե րից քաղ ված այս եր կու մեջ բե րում ներն առ կա չեն հու նա րեն բնագ րում: Միայն վեր ջին մեջ բե րումն ի մաս տա յին ո րո շա կի նմա նու թյուն ու նի (տե՛ս Epistola ad Adelpphium, PG XXVI, col. 1076): Ա թա նա սի եր կե րի ա սո րե րեն թարգ մա նու թյու նը Քաղ կե-դո նի ժո ղո վի եւ դրան հա ջոր դած ժա մա նա կա հատ վա ծում են թարկ վել է դա վա նա բա նա-կան բնույ թի բազ մա թիվ խմբագ րում նե րի: Օ րի նակ՝ Ը. դա րի ա թա նաս յան եր կե րի ա սո-րե րեն թարգ մա նու թյու նը միան շա նակ կրում է եր կաբ նակ խմբագ րու թյան հետ քեր, մինչ-դեռ ա վե լի վաղ շրջա նում ար ված թարգ մա նու թյուն նե րը վկա յում են միաբ նակ կու սակ-ցու թյան խմբագ րա կան մի ջամ տու թյուն նե րի մա սին ( Տե՛ս David M. Gwynn, Athanasius of

2016 ¾. ¶Æì²ð¶Æê ². βÂàÔÆÎàêÆ ÂàôÔÂÀ 33

3. Ամբ րո սիո սը` Մի լա նի ե պիս կո պո սը, Պո ղոս ա ռաք յա լի կող մից եբ-

րա յե ցի նե րին գրված թղթի խոս քը մեկ նա բա նե լով (« Նա, ով սրբված է, եւ

նրանք, ով քեր ար դեն սրբված են, մեկ են», Բ. 11), գրում է. « Մի՞ թե Սուրբ

Գիր քը ձեզ չի ու սու ցա նում, որ ոչ թե աստ վա ծու թյու նը, այլ մար մի նը կա-

րիք ու նի սրբվե լու»21: Եւ դարձ յալ ա սում է ա վե լի հստակ. « Մենք Պետ րո սի

հետ խոս տո վա նում ենք մեկ Ք րիս տոս` կեն դա նի Աստ ծո Որ դի, Աստ ված

ճշմա րիտ` ճշմա րիտ Աստ ծուց, անս կիզբն` իր Հոր պես, ով ժա մա նակ նե րի

վախ ճա նին Սուրբ Կույ սից մար մին ու միտք ա ռավ, ո րոնք ձե ւա վոր վե ցին

ու հաս տատ վե ցին Բա նի եւ Սուրբ Հո գու կող մից եւ ո րի մեջ բնակ վեց Բա-

նը` ան բա ժա նե լի միու թյամբ»22:

4. Գ րի գոր Աստ վա ծա բա նը գրում է. « Նա վա կատ յաց տո նը տե ղի ու նե-

ցավ Ե րու սա ղե մում, եւ այդ ժա մա նակ ձմեռ էր», այ սինքն` ան հա վա տար-

մու թյան ձմեռ, «եւ Հի սուս ներ կա էր», Աստ ված եւ տա ճա րը, Աստ ված,

որ վեր է ժա մա նա կից, եւ Նոր տա ճա րը` տե սա նե լի իր բնու թյան մեջ, ո րը

պետք է քանդ վեր եւ վե րա նո րոգ վեր ե րեք օ րում, եւ ան տե սա նե լի Աստ-

ված, որ պի տի վե րա նո րո գեր այդ տա ճա րը»23: Դարձ յալ` « Նա, ով սկսում է,

ա ճում, ա ռա ջա նում, Աստ ված է, չնա յած որ այդ պես ենք ար տա հայտ վում`

նկա տի ու նե նա լով աս տի ճա նա կան հայտ նու թյու նը»24: Եւ դարձ յալ` «եր-

Alexandria: Bishop, Theologian, Ascetic, Father, Oxford, 2012, էջ 186):21 Ամբ րո սիո սի՝ “De fide ad Gratianum” եր կից ար ված այս մեջ բե րում նե րը (Patrologia Latina

XVI, col. 1192; col. 883), ինչ պես նկա տում է J.-B. Chabot-ն (SO, էջ 511), Գի վար գի սին հայտ-նի էին հու նա րեն թարգ մա նու թյամբ: Ըստ այսմ, այս եր կի հու նա րեն բնա գի րը մեջ բեր-ված է Mansi-ի հայտ նի եր կում. «ou)de\ au0to\ to\ gra/mma h9maj dida/skei tou> a9giasmou> th\n Qeo/that xrei/an e0sxhke\nai, a0lla\ th\r sa/rka - մի՞ թե Սուրբ Գիր քը մեզ չի ու սու ցա նում, որ ոչ թե աստ վա ծա յի նը, այլ մար մի նը սրբա գործ ման կա րիք ու նի» (տե՛ս Sacrorum Conciliorum Nova Amplissima Collectio, IV, 1192):

22 Ամենայն հավանականությամբ, ինչպես արդեն նկատում է J.-B. Chabot-ն (նշվ. աշխ., էջ 511, ծնթ. 5), այս մեջբերումը թղթի հեղինակը վերցրել է Ամբրոսիոսի “Expositione fidei”` «Հավատի մասին» երկի հունարեն թարգմանությունից` բավական ազատ խմբագրման ենթարկելով այն (տե՛ս Patrologia Latina, t. XVI, col. 883):

23 Տե՛ս Patrologia Graeca, t. XXXVI, col. 608, In novam dominicam. 24 Տե՛ս Patrologia Graeca, t. XXXVII, col. 181, Ad Cledonium presbyterum contra Apollinarium,

Epistola I. «Առ Կ ղե դո նիոս» հայտ նի թղթի այս հատ վածն ա սո րե րեն թարգ մա նու թյան մեջ գրե թե ամ բող ջո վին ի մաս տա փոխ ված է: Այս պես, հու նա րեն բնա գիրն ըն թերց վում է` «to\ ga\r h0rgme!non, h$ proko/pion, h$ teleiou/menon, ou0 Qeo/j, ka@n dia\ th\n kata\ mikro\n a0na/deicing ou#tw le/ghtai - Քան զի այն, ինչ սկիզբ ու նի, կամ զար գա ցում կամ կա տա րե-լու թյան կա րիք, Աստ ված չէ, չնա յած ար տա հայ տու թյուն նե րը կա րող են օգ տա գործ վել Ն րա աս տի ճա նա կան հայտ նու թյան ի մաս տով»: Հս տակ է, որ ա սո րե րեն տեքս տի հե ղի-նա կը խմբագր ման ըն թաց քում փոր ձել է շեշ տադ րել Աստ ծո եւ մարդ կա յի նի փոխ հա րա-բե րու թյան կա րե ւո րու թյու նը` «Աստ ված չէ»-ն դարձ նե լով «Աստ ված է»:

34 ޲к Ì. ìð¸. ²Ü²ÜÚ²Ü, òàȲΠêðÎ. вðàôÂÚàôÜÚ²Ü 2016 ¾.

կու բնու թյուն կա` Աստ ված եւ մարդ, չկա եր կու Որ դի, քան զի կան նաեւ

հո գին ու մար մի նը»25:

5. Ի կո նիա յի ե պիս կո պոս Սուրբ Ամ փի լո քիո սը գրում է. « Մեր Տեր Հի-

սուս Ք րիս տո սի տնօ րի նու թյան փա ռա վոր ու գե րա զանց գոր ծե րը պետք է

վե րագ րել նրա աստ վա ծու թյա նը, իսկ խո նար հու մը, ար հա մար հան քը, չար-

չա րանք նե րը` նրա մարդ կա յին բնու թյա նը, քան զի մեր միակ Տեր Հի սուս

Ք րիս տոս, եր կու բնու թյան մեջ, Սուրբ Աստ ծո Որ դին է»26:

6. Հով հան Ոս կե բե րանն էլ այս է գրում. «Արդ յոք ո՞ր դժոխքն է դուրս

թա փել նրանց, ով քեր մեր Տեր Հի սուս Ք րիս տո սին իր բնու թյամբ ճշմա րիտ

Աստ ված չեն խոս տո վա նում, եւ ա սում են, որ միու թյու նից հե տո միա ցած

բնու թյուն նե րը խառ նակ վել են մեկ ու միակ բնու թյան մեջ: Ո՞ր մի բնու-

թյունն են ան հե տաց նում: Աստ վա ծա յի՞ նը. դրա նով կորց նում են փրկու-

թյու նը, թե՞ մարդ կա յի նը: Բայց չէ՞ որ այդ պի սով էլ մնում են ա ռանց

կե նաց հույ սի»: Եւ նզով քի ու դա տա պար տու թյան տո նով սահ մա նում է.

«Ն րանք, ով քեր այս պի սի բա ներ են ա սում, հե ռա ցած են Ք րիս տո սից»27:

ԻԳ. Մենք շատ մաս նա կի ու հա կիրճ նշե ցինք Ձեզ հա մար, սի րեց յա՛լ

եղ բայր, այս օ րի նակ նե րը, որ քա ղել էինք մի քա նի Սուրբ Հայ րե րի ճա ռե-

րից, ե կե ղե ցու մեծ վար դա պետ նե րից ու քրիս տո նեու թյան հիմ նաս յու նե-

րից: Կ յու րեղն ին քը` ե կե ղե ցի նե րին խառ նո ղը, քրիս տոն յա նե րի ճշմա րիտ

խոս տո վա նու թյան ա ղար տո ղը Հ ռո մեա ցի նե րի երկ րում28, հա կա ռակ վե լով

ճշմար տու թյա նը, այս պես է ար տա հայտ վում. « Միա վոր ված բնու թյուն նե րը

տար բեր են, իսկ միու թյունն ա ռանց փո փո խու թյան ու խառ նակ ման պահ-

պա նում է մեկ Ք րիս տո սի բնու թյուն նե րը, ով Աստ ծո Որ դին է»29: Իսկ մեկ

այլ տե ղում ա սում է. «Ք րիս տո սի եր կու բնու թյուն նե րի միու թյունն ըն-

կա լիր այն տա պա նա կի օ րի նա կով, որն Աստ ված պատ վի րեց պատ րաս տել

Մով սե սին: Ան փուտ փայ տը քեզ հա մար թող լի նի մարդ կա յին դեմ քը, ո րը

բնավ մեղք չի գոր ծել, եւ ո րի մեջ մեղ քի նշույլ իսկ չկա: Իսկ ոս կին, ո րով

25 Տե՛ս Patrologia Graeca, t. XXXVII, col. 179: Այս տեղ նույն պես թղթի հե ղի նա կը դա վա նա-բա նա կան իր պատ կե րա ցում նե րի հա մա ձայն է մեջ բե րում Ս. Գ րի գոր Աստ վա ծա բա նի եր կից: Հու նա րեն բնա գիրն է` «fu/seij me\n ga\r du/o, Qeo\j, kai\ a!nqrwpoj, e0pei\ kai\ yuxh\, kai\ swma. ui9oi de\ ou0 du/o, ou0de\ Qeoi /- քան զի եր կուսն են բնու թյուն նե րը` Աստ ված եւ մարդ, հե տե ւա բար` հո գին ու մար մինն են, ո րով ոչ եր կու որ դի, ոչ էլ եր կու Աստ ված կա»:

26 Տե՛ս Patrologia Graeca, t. XXXIX, col. 98 ff.: Ա սո րե րեն թարգ մա նու թյու նը միայն մո տա վո-րա պես է հա մա պա տաս խա նում հու նա րեն բնագ րին:

27 Տե՛ս Patrologia Graeca, t. LII, col. 759: 28 Նկատի ունի Բյուզանդական կայսրությունը: 29 Ամենայն հավանականությամբ մեջբերված է Կյուրեղի` Նեստորին ուղղված թղթից

(տե՛ս Patrologia Graeca, t. LXXVII, col. 45):

2016 ¾. ¶Æì²ð¶Æê ². βÂàÔÆÎàêÆ ÂàôÔÂÀ 35

պատ ված էր տա պա նակն ար տա քուստ եւ ներ քուստ, թող լի նի աստ վա ծա-

յին դեմ քը, որ միա ցավ մարդ կա յին բնու թյանն ար տաք նա պես եւ ներք նա-

պես: Արդ, ինչ պես որ մեկ տա պա նա կի մեջ առ կա էին եր կու բնու թյուն,

այդ պես էլ մեկ Ք րիս տո սի` Աստ ծո Որ դու մեջ են առ կա եր կու բնու թյուն-

ներ»30: Տիե զեր քի խառ նա կիչ Կ յու րեղն ին քը գրել եւ ա սել է այս ու նմա-

նա տիպ շատ բա ներ իր գրքե րում:

ԻԴ. Արդ, այս նա մակն օ րի նակ նե րով չծան րա բեռ նե լու եւ չեր կա րաց-

նե լու հա մար է, որ մենք բե րե ցինք սուրբ մար գա րե նե րից եւ ա ռաք յալ նե-

րից, Տեր Հի սուս Ք րիս տո սի` իր իսկ մա սին ա սած խոս քե րից, ինչ պես նաեւ

լու սա վոր հո գե ւոր մար զիկ նե րից` ե րա նե լի հայ րե րից հա մա ռո տա կիո րեն

մեջ բե րած այս մի քա նի վկա յու թյուն նե րը, նույ նիսկ` Կ յու րե ղի եր կե րից,

ո րը թե պե տեւ գայ թակ ղեց այդ քա՜ն մարդ կանց, բայ ցեւ Աստ ծո զո րու թյան

եւ ու ժի պար տադ րան քով ա կա մա վկա յեց այն ճշմար տու թյան մա սին, ո րին

ինքն իսկ հա կա ռակ էր: Այս բո լորն ա պա ցու ցում են Ք րիս տո սի` եր կու

բնու թյուն ու նե նա լը, ո րոնք մեկ միու թյան մեջ մնում են ան փո փոխ` վկա-

յե լով մեկ Ք րիս տո սի` Աստ ծո Որ դու մա սին: Գ րում եւ խրա տում եմ քեզ,

որ պես զի քո հո գին ա վե լի ու ա վե լի հաս տատ վի եւ զո րա նա քրիս տո նեա-

կան հա վա տի ճշմա րիտ խոս տո վա նու թյան մեջ, եւ որ պես զի ամ բող ջո վին

հե ռա նաս աստ ված հայ հո յիչ նե րի ճա ռե րի չա րու թյու նից, ով քեր կիրք են

վե րագ րում աստ վա ծու թյա նը, ան տե սում մե զա նից առն ված մարդ կա յին

բնու թյու նը` կոր ծա նե լով փրկու թյան մեր հույ սը:

ԻԵ. Ի մա ցի՛ր, սի րեց յա՛լ եղ բայր, որ մեր ու նե ցած ճշմա րիտ հա վա տը

մենք ա ռանց քննու թյան, ա պա ցույ ցի ու բա նա կա նու թյան չենք ըն դու-

նում, այլ մեր Տերն ինքն ա սաց եւ ու սու ցա նեց. «Քն նե ցե՛ք Սուրբ գրքե րը,

ո րոն ցով կար ծում եք հա վի տե նա կան կյանքն ու նե նալ. նրանք իսկ վկա-

յում են իմ մա սին» ( Հովհ. Ե. 39): Իսկ սրբա զան Պո ղոսն էլ հե տեւ յալն է

ու սու ցա նում. «Քն նե ցե՛ք ա մեն բան, ա մո՛ւր պա հեք ա մեն բա րի բան եւ

փա խե՛ք բո լոր չար բա նե րից» (Ա. Թես. Ե. 21-22): Մեր ու նե ցած այս հա-

վա տը, ինչ քան որ հնա րա վո րինս այն հաս կա նում ենք, մեծն Հ ռո մինն ու

ամ բողջ Ի տա լիա յինն է, ինչ պես նաեւ Կոս տանդ նու պոլ սինն ու Ե րու սա-

ղե մի նը, հռո մեա ցի նե րի երկ րի բո լոր լու սա վոր քա ղաք նե րի նը եւ ընդ հան-

րա կան ե կե ղե ցի նե րի նը, ո րոնք չեն կեղ տոտ վել հե րե տի կոս նե րի շրթե րից

30 Ս. Կ յու րեղ Ա լեք սանդ րա ցու այս հայտ նի պատ կերն առ կա է նրա` Հով հան նու Ա վե տա-րա նի մեկ նու թյան հա մա պա տաս խան հատ վա ծում ( Հովհ. Զ. 69, տե՛ս Patrologia Graeca, t. LXXIII, col. 621):

36 ޲к Ì. ìð¸. ²Ü²ÜÚ²Ü, òàȲΠêðÎ. вðàôÂÚàôÜÚ²Ü 2016 ¾.

դուրս ե կած եւ նրանց սրտից բխած ու տա րած վող գար շա հոտ տիղ մից:

Քան զի այս քա ղաք նե րը դա վա նում են եր կու բնու թյուն նե րի հա վա տը`

ի րենց հատ կու թյուն նե րով ու ներ գոր ծու թյուն նե րով` Ք րիս տո սի մեջ մեկ

ու միակ միու թյամբ: Այս հա վատն է, որ դեռ ա վե լի խնամ քով, նա խան-

ձախնդ րո րեն, հստա կո րեն` ըստ սուրբ Ա ռաք յալ նե րի ա վան դու թյան, եւ

անբ ծու թյամբ պա հում է Ընդ հան րա կան Ե կե ղե ցին Ա րե ւել քի այս կայս րու-

թյու նում` Պար սից տե րու թյու նում եւ մեր ձա կա տա րածք նե րում:

ԻԶ. Ա հա այս քա նը գրե ցի քեզ, սի րեց յա՛լ եղ բայր, հա մա ռո տա կիո րեն`

պար զա պես հի շե լու հա մար: Այս նա մա կը գրե ցինք` քեզ ա վե լի հա րա զատ

պարս կե րեն լեզ վով, որ պես զի հաս կա նաս այն` քո ներ կա յու թյամբ ըն թեր-

ցե լիս: Թող, ու րեմն, այն ըն թերց վի քո ա ռաջ բազ միցս, մին չեւ որ հաս-

կա նաս եւ ըմբռ նես այն: Մտ քիդ մեջ ծա գող ցա նա կա ցած կաս կա ծի ի զուր

լու ծում մի՛ փնտրիր, քան զի ար դեն իսկ Սուրբ Ա վե տա րան նե րում, ե րա նե-

լի Պո ղո սի թղթե րում, Գործք Ա ռա քե լո ցում, ինչ պես նաեւ Աստ ծո Հո գով

գրված Օ րեն քի ու մար գա րե նե րի գրքե րում կգտնես քո դժվա րու թյուն նե րի

լու ծու մը:

Թող Աստ ված իր ձեռ քե րով, ո րոն ցից են բո լոր բա րի բա նե րը գա լիս

Ն րա նից երկ յու ղող նե րին, հաս տա տի քո հո գին իր հա վա տի ճշմար տու թյան

մեջ: Ար դար կլի նի, որ դու Նրան փա ռա բա նես մեր փրկու թյանն ի խնդիր

Ն րա ու նե ցած նա խախ նա մու թյան հա մար: Թող քո հո գին վառ վի Ն րա սի-

րո ճա շա կու մից: Թող Նա օգ նի քեզ` ի րա կա նաց նե լու Իր կամ քը քո կյան քի

բո լոր օ րե րին: Ո՛ղջ լեր եւ ա ղո թի՛ր ինձ հա մար: Շ նորհ քեզ եւ մեզ ա մեն-

քիս: Ա մեն:

Գի վար գիս կա թո ղի կոս-պատ րիար քի նա մա կի ա վար տը

¾æØƲÌÆÜ

ՊԱՏՄԱԲԱՆԱՍԻՐԱԿԱՆ

ԱՐ ՄԵՆ ԱՍՐ ՅԱՆ պատ մա կան գիտ. թեկ նա ծու,

Գ նա հատ ման եւ թես տա վոր ման կենտ րոն

ՆԻԿՈՂԱՅՈՍ ԱԴՈՆՑԻ`ՄԱՐԶՊԱՆ ՎԱՍԱԿ ՍՅՈՒՆՈՒ ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ

ՎԵՐԱԳՆԱՀԱՏՄԱՆ ՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆԸ

Վար դա նանց պա տե րազ մը (449-451 թթ.) միշտ հան դի սա ցել է

հայ ժո ղովր դի ա զա տագ րա կան պայ քա րի ո գեշնչ ման աղբ յուր:

Ա նէաց նե լով հայ ժո ղովր դին ձու լե լու, նրա քրիս տո նեա կան հա վատ քը

վե րաց նե լու` պարս կա կան ար քու նի քի ծրագ րե րը՝ Վար դա նանց պա տե-

րազմն ազ դա րա րեց, որ հա մա ժո ղովր դա կան պայ քա րի մի ջո ցով հայ ժո-

ղո վուրդն ի զո րու է ուժ գին հա կա հար ված հասց նել իր ինք նու թյան դեմ

ոտնձ գու թյուն կա տա րող նույ նիսկ ա մե նահ զոր թշնա մի նե րին:

Դա րե րի ըն թաց քում Վար դա նանց պա տե րազ մը1 եւ նրա հե րոս նե-

րը ե ղել են ա զա տու թյան, ան կա խու թյան, քրիս տո նեա կան հա վատ քի եւ

ար ժա նա պատ վու թյան պաշտ պա նու թյան հա մար պայ քա րի խորհր դա նիշ,

իսկ Վա սա կը եւ Վա սակ յանք` դա վա ճան ներ: Ա վա րայ րից մին չեւ Ար-

ցախ յան գո յա մարտ հայ քա ջոր դի նե րը թշնա մի նե րի դեմ պայ քա րել են`

աչ քի ա ռաջ ու նե նա լով Վար դա նանց օ րի նա կը:

ԺԹ. դա րի վեր ջե րին փոր ձեր կա տար վե ցին՝ վե րագ նա հա տե լու Հա-

յոց պատ մու թյան մի շարք հար ցեր, այդ թվում եւ Վար դա նանց պա տե-

1 Եղիշե, Վարդանանց պատմությունը, թարգմ., ներածական ուսումնասիր. եւ ծանոթագր.` Ե. Տեր-Մինասյանի, Երեւան, 1946. Հ. Հարությունյան, Վարդանանց պատերազմը, Երեւան, 1947. А. Айвазян, Армяно-персидская война 449-451 гг. Кампании и сражения, Ереван, 2016, с. 184. եւ այլն։

38 ²ðØºÜ ²êðÚ²Ü 2016 ¾.

րազմն ու նրա գոր ծիչ նե րին: Վար դա նանց պա տե րազ մի պատ մու թյան

եւ հատ կա պես մարզ պան Վա սակ Ս յու նու գոր ծու նեու թյան վե րա բեր յալ

ա վան դա կա նից տար բեր վող տե սա կետ ար տա հայ տող ա ռա ջին հե ղի նակ-

նե րից էր այդ պա հին նոր պատ մա գի տու թյան հոր ձա նուտ մտնող, իսկ

հե տա գա յում նշա նա վոր պատ մա բան Նի կո ղա յոս Ա դոն ցը, ով 1904 թ.

ռու սե րե նով հրա տա րա կեց « Մարզ պան Վա սա կը պատ մա բան նե րի դա տի

առ ջեւ» զե կույց-հոդ վա ծը2, ո րի հիմ նա կան խնդիրն էր վե րագ նա հա տել

մարզ պան Վա սակ Ս յու նու գոր ծու նեու թյու նը եւ նրա վրա յից դեն նե տել

դա վա ճա նի պի տա կը:

Իր նպա տա կի մա սին Ն. Ա դոն ցը գրում է. «Այդ շարժ ման նկատ մամբ

ա վան դա կան հա յե ցո ղու թյու նը, որն այն նկա րագ րող պատ միչ նե րից ան-

ցել է նոր հե տա զո տող նե րին, ինձ թվում է միա կող մա նի եւ Հա յաս տա նում

ի րե րի ի րա կան վի ճա կին չհա մա պա տաս խա նող: Կա հնա րա վո րու թյուն

5-րդ դա րի ի րա դար ձու թյուն նե րին տա լու փոքր-ինչ այլ լու սա բա նում եւ

պատ մա կան այլ գնա հա տա կան»3:

Ի րա դար ձու թյուն նե րին պատ մա կան այլ գնա հա տա կան տա լը թե րեւս

թե լադ րում է դրանք քննար կել որ պես մեկ ամ բող ջու թյան բա ղադ րիչ ներ,

պահ պա նել դրանց ժա մա նա կագ րա կան կող մը, իսկ եզ րա կա ցու թյուն նե րը

բխեց նել մի միայն փաս տե րից: Ինչ պես ի րա վա ցիո րեն գրել է Լ. Շա հին յա-

նը՝ «փաս տե րից դուրս չի ե ղել եւ չի կա րող լի նել ո՛չ գի տու թյուն, ո՛չ էլ

գի տա կա նու թյուն»4:

Փաս տե լով, որ Ե. դա րի պա տե րազմ նե րի պատ մու թյու նը նոր ժա մա-

նակ ներ է հա սել Ե ղի շեի եւ Ղա զար Փար պե ցու նկա րագ րու թյուն նե րով`

Ն. Ա դոն ցը հա մա ռոտ ներ կա յաց նում է իր խո հե րը Վար դա նանց պա տե-

րազ մի պատ ճառ նե րի եւ ըն թաց քի մա սին՝ դրանք, սա կայն, վե րագ րե լով

պատ միչ նե րին. «Ինչ պես նրանք (Ե. դա րի պատ միչ նե րը - Ա. Ա.) են կար-

ծում, հուզ ման պատ ճառ է հան դի սա ցել Հազ կերտ Բ.-ի պաշ տո նա կան

հրո վար տա կը, ո րում հա յե րին ա ռա ջարկ վում էր հրա ժար վել քրիս տո-

նեու թյու նից եւ ըն դու նել մազ դե զա կա նու թյուն: Հո գե ւո րա կա նու թյու նը

եւ իշ խան նե րը երկ րի մարզ պան Վա սա կի հետ հա վաք վե ցին Ար տա շատ

քա ղա քում՝ խորհր դակ ցե լու եւ պա տաս խան տա լու հա մար: Ն րանք ո րո-

շե ցին չկա տա րել ար քա յի կամ քը եւ զեն քի ու ժով պաշտ պա նել հա վատն

2 Н. Адонцъ, Марзбанъ Васакъ передъ судомъ историковъ, Отдельный оттискъ изъ “Записокъ Восточн. Имп. Русск. Археолог. Общества”, томъ XV, Санкт-Петербургъ, 1904, с. 0122-0130.

3 Անդ, էջ 0122:4 Լ. Շահինյան, Ուրարտու, Երեւան, 1994, էջ 3:

2016 ¾. ì²ê²Î êÚàôÜàô ¶àðÌàôܺàôÂÚ²Ü ìºð²¶Ü²Ð²îØ²Ü îºêàôÂÚàôÜÀ 39

ընդ դեմ բռնու թյան: Ո րո շու մը հաս տատ վեց Ս. Ա վե տա րա նի վրա փո-

խա դարձ երդ մամբ: Երբ ժա մա նե ցին մո գե րը եւ սկսե ցին վա ռել սրբա-

զան կրա կը, կա տա ղած ամ բո խը նետ վեց ատ րու շան նե րի վրա, ոչն չաց րեց

դրանք եւ սպա նեց մո գե րին: Շու տով հայտն վեց պարս կա կան զոր քը: Այդ

ճգնա ժա մա յին պա հին մարզ պան Վա սա կը իր հա մա խոհ նե րի հետ ան-

ջատ վեց հա յե րից եւ ան ցավ պար սիկ նե րի կող մը: Վար դան Մա մի կոն յա նի

ա ռաջ նոր դու թյամբ հա յե րը ճա կա տա մարտ տվե ցին պարս կա կան զոր քին,

որն ա վարտ վեց Վար դա նի մա հով: Պար սիկ նե րը բռնե ցին մնաց յալ խռո-

վա րար նե րին եւ դա տի տվե ցին: Դա տա րա նում բա ցա հայտ վեց Վա սա կի

խար դա խու թյու նը եւ նրան դա տե ցին»5:

Եր կու ան գամ նշե լով, որ պատ միչ ներն են վե րո հիշ յալ տես քով ներ-

կա յաց նում Վար դա նանց ապս տամ բու թյու նը, Ն. Ա դոն ցը, սա կայն, հար-

ցի հա մար էա կան կա րե ւո րու թյուն կազմող բա զում ման րա մաս ներ լռու-

թյան է մատ նում:

Իսկ ինչ պե՞ս են զար գա ցել ի րա դար ձու թյուն նե րը: Ե ղի շեն հա ղոր դում

է, որ պար սից ար քու նի քը հա յոց այ րու ձին ու ղար կում է ա րե ւելք` տե րու թյան ա րե ւել յան թշնա մի նե րի դեմ կռվե լու, Հա յաս տա նում անց կաց նում է նոր աշ խար-հա գիր եւ ծան րաց նում հար կե րը այն քան, որ նույ նիսկ ի րենք էին զար մա նում, թե ինչ պե՞ս կա րող է այդ քան հարկ վճա րե լուց հե տո եր կի րը կան գուն մնալ: Հայ նա-խա րար նե րից եւ ե կե ղե ցուց հա զա րա պե տու թյան եւ դա տա կան գոր ծե րը վերց-վում են: Հազ կերտ Բ.-ն հա յե րից պա հան ջում է հրա ժար վել քրիս տո նեու թյու նից եւ ըն դու նել մազ դե զա կա նու թյուն: Հո գե ւո րա կա նու թյու նը եւ իշ խան նե րը

մարզ պան Վա սա կի հետ Ար տա շատ քա ղա քում կա յա ցած խորհր դակ ցու-

թյան ժա մա նակ մեր ժում են Հազ կերտ II-ի կրո նա փո խու թյան պա հան ջը՝

վճռե լով զեն քի ու ժով պաշտ պա նել ի րենց հա վա տը` ո րո շու մը հաս տա-

տե լով Ս. Ա վե տա րա նի վրա բո լոր մաս նա կից նե րի երդ մամբ: Հայ նա խա-րար նե րը կանչ վում են պար սից ար քու նիք, որ տեղ ա ռե րես ու րա նում են քրիս տո-նեու թյու նը եւ մո գե րի հետ վե րա դառ նում հայ րե նիք: Երբ մո գե րը ժա մա նում

են Հա յաս տան, ժո ղո վուր դը ոտ քի է կանգ նում, պա սիվ ընդ դի մու թյունն

ա վարտ վում է, երկ րի տար բեր վայ րե րում ժո ղովր դա կան զանգ ված նե-

րը հար ձակ վում են մո գե րի եւ պարս կա կան զոր քի վրա, ա զա տագ րում են պար սիկ նե րի ձեռ քում գտնվող բեր դերն ու ա վան նե րը: Պարս կա կան զոր քե րը

ներ խու ժում են Աղ վանք, ո րի քրիս տոն յա ա վա գա նին հա յե րից օգ նու-

թյուն է խնդրում: Հայ նա խա րար նե րը հա վաք վում են ի րենց զոր քե րով

եւ դրանք բա ժա նում ե րեք մա սի, ո րոն ցից մե կը Վար դան Մա մի կոն յա նի

5 Н. Адонцъ, Марзбанъ Васакъ передъ судомъ историковъ, с. 0122-0123.

40 ²ðØºÜ ²êðÚ²Ü 2016 ¾.

գլխա վո րու թյամբ շարժ վում է Աղ վանք՝ պար սիկ նե րի դեմ կռվե լու: Մինչ շա տերն աշ խա տում են պա տե րազ մը դարձ նել հա մազ գա յին, Վա սա կը, ո րը մինչ այդ պահն ա ռե րես ապս տամբ նե րի կողմն էր, դա վա ճա նում է հա յե րին, ա վե-րա ծու թյուն ներ է գոր ծում Հա յոց Միջ նաշ խար հում, պա ռակ տում է հա յոց ու ժե-րը եւ անց նում հա կա ռա կոր դի կող մը՝ ըստ ա մե նայ նի ա ջակ ցե լով նրան ընդ դեմ Վար դա նանց: Պարս կա կան զոր քը ներ խու ժում է Հա յաս տան, տե ղի է ու նե նում ճա կա տա մարտ Ա վա րայ րի դաշ տում, ո րում Վա սա կը հան դես է գա լիս ընդ դեմ հայ րե նա կից նե րի: Ա վա րայ րից հե տո հա յե րը եր կա րա տեւ եւ թեժ կռիվ ներ են մղում երկ րի տար բեր վայ րե րում: Հազ կերտ Բ.-ն ս տիպ ված փո խում է իր քա ղա-քա կա նու թյու նը հա յե րի նկատ մամբ՝ շնոր հե լով կրո նի ա զա տու թյուն, թող նե լով հար կե րը երկ րին, թե թե ւաց նե լով պար սից ար քու նի քին տրվող այ րու ձիու քա նա-կը, բո լո րին` ա զատ նե րին, շի նա կան նե րին եւ հո գե ւո րա կան նե րին թույ լատ րե լով ա զա տո րեն տի րել ի րենց ու նեց ված քին, Վա սակ Ս յու նին դատ վում է պար-

սից դա տա կան ատ յա նի կող մից:

Վե րե ւում ներ կա յաց ված հատ վա ծում ընդգծ վել են այն կե տե րը,

ո րոնք Ն. Ա դոնցն ան տե սել է պատ միչ նե րին վկա յա կո չե լիս: Կար ծում

ենք` ար դեն իսկ ակն հայտ է, որ նա փոր ձել է հող ստեղ ծել իր տե սու-

թյան հաս տատ ման հա մար: Դա ե րե ւում է նաեւ նրա նից, որ հե ղի նա կը

Հազ կերտ Բ.-ի` կրո նա փո խու թյան պա հան ջը հա մա րում է ա ռա ջարկ՝ այդ

կերպ, կար ծում ենք, փոր ձե լով ի րա վի ճա կը ներ կա յաց նել ոչ տագ նա պա-

լից:

Ին քը` Ն. Ա դոն ցը, չի էլ թաքց նում, որ ի րա դար ձու թյուն նե րին անդ-

րա դար ձել է հպան ցիկ, սա կայն, չի նշում, որ այդ ըն թաց քում դուրս է

թո ղել ա ռանց քա յին դեպքե րը: Նա գրում է. «Շր ջան ցե լով ման րա մաս նե-

րը, ես ներ կա յաց րե ցի ի րա դար ձու թյուն նե րի ուր վա գիծն այն հա ջոր դա-

կա նու թյամբ եւ ներ քին կա պով, ինչ պես որ ես դրանք հաս կա նում եմ:

Բո լոր փաս տերն իմ կող մից վերց ված են պատ միչ նե րից, ո րոնց մոտ, սա-

կայն, դրանք ներ կա յա նում են այլ գու նա վո րու մով»6:

Կար ծում ենք, այս մո տե ցումն ա նըն դու նե լի է: Ե րե ւույ թի պատ մա-

կան, բա րո յա-հո գե բա նա կան, քա ղա քա կան կա րե ւո րու թյու նը պար զա պես

պար տա վո րեց նում է նրան ո րե ւէ ի րա դար ձու թյուն չշրջան ցել, այ լա պես

հար ցին հնա րա վոր չի լի նի տալ գի տա կան գնա հա տա կան: Այ նինչ Ն.

Ա դոն ցը, ինչ պես տե սանք եւ դեռ կտես նենք, պատ միչ նե րի հա ղոր դում-

ներն օգ տա գոր ծում է ընտ րո ղա բար:

6 Անդ, էջ 0126:

2016 ¾. ì²ê²Î êÚàôÜàô ¶àðÌàôܺàôÂÚ²Ü ìºð²¶Ü²Ð²îØ²Ü îºêàôÂÚàôÜÀ 41

Այ նու հե տեւ Ն. Ա դոնցն անց նում է իր հիմ նա կան խնդրին` Վա սա կին

տրված գնա հա տա կա նի վե րա նայ մա նը: Որ պես ա ռա ջին կռվան Վա սա կի

վրա յից դա վա ճա նի պի տա կը հա նե լու հա մար՝ Ն. Ա դոն ցը վկա յա կո չում

է Կոր յու նի կող մից նրան տրված բարձր գնա հա տա կա նը եւ տա րա կու-

սանք հայտ նում Ե ղի շեի եւ Ղա զար Փար պե ցու կող մից Վա սա կին տրված

բնութագրումների ճշմար տա ցիու թան մա սին` չար ձա նագ րե լով, սա կայն,

թե Կոր յու նի խոս քը Վա սա կի գոր ծու նեու թյան որ շրջա նի մա սին է: Իսկ

Կոր յունն իր աշ խա տու թյու նը գրել է մին չեւ Վար դա նանց պա տե րազ մը

եւ բարձր է գնա հա տել Վա սա կի գոր ծու նեու թյու նը Ե. դա րի սկզբնե րին

Ս յու նի քում գրե րի տա րած ման շրջա նում Մես րոպ Մաշ տո ցին ցու ցա բե-

րած օ ժան դա կու թյան կա պակ ցու թյամբ7: Հե տե ւա բար կա րիք չկա 449-

451 թթ. ի րա դար ձու թյուն նե րի կա պակ ցու թյամբ վկա յա կո չել Կոր յու նի

մտքե րը:

Փոր ձե լով հող նա խա պատ րաս տել իր այս տե սու թյու նը զար գաց նե-

լու հա մար` Ն. Ա դոն ցը կա տա րում է հե տեւ յալ ա ռա ջար կու թյու նը. «Ե-թե մի կողմ նե տենք վար քագ րու թյան տե սա կե տը, ո րով Ե ղի շեն եւ Ղա զա րը

դի տում են ի րե րը եւ շա րադ րան քից հա նենք Վա սա կի նկատ մամբ կու-

սակ ցա կան եւ թշնա մա կան ո գին, ա պա ի րա դար ձու թյուն նե րը մեր առ ջեւ

կկանգ նեն այլ լույ սով [ընդգ ծու մը մերն է - Ա. Ա.]»8:

Մի՞ թե կա րե լի է վար քագ րու թյան տե սա կե տը, ո րը վաղ միջ նա դա-

րում հան դես է ե կել պատ մագ րու թյան հետ միահ յուս ված եւ պա րու նա-

կում է փաս տեր, մի կողմ թող նել եւ ա ռաջ նորդ վել են թադ րու թյուն նե-

րով: Մի՞ թե կա րե լի է պատ մու թյան նո րո վի շա րադր ման հա մար հիմք

ըն դու նել «ե թե»-ն: Կար ծում ենք՝ չի կա րե լի, քան զի այդ պես կա րե լի է

միայն են թադր յալ պատ մու թյուն գրել:

Անդ րա դառ նա լով 449 թ. Ար տա շա տի ժո ղո վին, ո րում հա յե րը մեր-

ժե ցին կրո նա փո խու թյան պար սիկ նե րի պա հան ջը, Ն. Ա դոն ցը գրում է.

« Հայ իշ խան նե րը, ա ռա վել եւս երկ րի կա ռա վա րիչ Վա սա կը, օժտ ված էին

քա ղա քա կան խո հե մու թյամբ եւ հիա նա լի հաս կա նում էին, որ ի րենք ան-

կա րող են ու ժե րը չա փել հզո րա գույն միա պե տու թյան հետ: Ար տա շա տի

հա մա ժո ղո վում հար ցի քննարկ ման ժա մա նակ նրանք հույս էին կա պում

ար տա քին օգ նու թյան հետ: Խորհր դակ ցու թյու նից հե տո, Վա սա կը, ո րոշ-

ման հա մա ձայն (վկա յա կո չում է Ղա զար Փար պե ցուն - Ա. Ա.), դես պա-

7 Կորիւն, Վարք Մեսրոպ Մաշտոցի, աշխատութեամբ` Ա. Մաթեւոսեանի, Երեւան, 1994, էջ 47:

8 Н. Адонцъ, Марзбанъ Васакъ передъ судомъ историковъ, с. 0123.

42 ²ðØºÜ ²êðÚ²Ü 2016 ¾.

նու թյուն ու ղար կեց Թեո դո սիոս կայ սեր մոտ, ո րի հետ հա յե րը մեծ հույ-

սեր էին կա պում»9:

Նախ նշենք, որ սկզբնաղբ յուր ներն ի րա դար ձու թյուն նե րի սկզբնա-

վոր ման շրջա նում հայ իշ խան նե րի քա ղա քա կան ըմբռ նում նե րի եւ կեց-

ված քի մա սին վկա յում են, որ նրանք միա հա մուռ մեր ժե ցին կրո նա փո-

խու թյան պա հան ջը: Երկ րորդ` Ար տա շա տի ժո ղո վում դրսից օգ նու թյան

հարց չի քննարկ վել10: Եր րորդ` հայ կա կան պատ վի րա կու թյու նը Բ յու-

զան դիա է ու ղարկ վել ոչ թե Ար տա շա տի խորհր դակ ցու թյու նից հե տո,

այլ ա վե լի ուշ` Անգղ- Զա րե հա վա նի ի րա դար ձու թյուն նե րից11 հե տո: Իսկ

հայ կա կան պատ վի րա կու թյունն էլ միայն Վա սա կի կող մից չէ, որ Բ յու-

զան դիա է ու ղարկ վել: Մ յուս կող մից, այս մի ջանկ յալ ժա մա նա կա հատ վա-

ծում կա տար ված անց քե րի, հատ կա պես Վա սա կի լայ նա ծա վալ քայ քա յիչ

գոր ծու նեու թյան մա սին, ո րոնք էա կան նշա նա կու թյուն ու նեն վեր ջի նիս

գնա հա տե լու հա մար, Ն. Ա դոն ցը լռում է: Նա չի նշում նաեւ, որ ա զա-

տագ րա կան գոր ծո ղու թյուն նե րի ըն թաց քում ապս տամբ նե րը նրան ձեր-

բա կա լել էին պար սիկ նե րի ճամ բա րում:

Իսկ ի րա դար ձու թյուն նե րը, ո րոնք Ն. Ա դոն ցը չի հի շա տա կում, զար-

գա նում են հե տեւ յալ հա ջոր դա կա նու թյամբ. այն ժա մա նակ, երբ Անգ ղի

մի ջա դե պից վա խե ցած մոգ պե տը պատ րաստ վում էր դի մել Հազ կերտ Բ.-

ին՝ հա յե րին դա վա նա փո խու թյուն պար տադ րե լու ծրագ րից հրա ժար վե լու

ա ռա ջար կու թյամբ, Վա սակ Ս յու նին նրան խոր հուրդ է տա լիս չվհատ վել,

բայց ոչ միայն այդ քա նը. « Մի քիչ համ բե րու թյուն ու նե ցիր եւ քո այս

խոր հուր դը ծած կի՛ր շա տե րից. բայց հայտ նի՛ր մարդ կանց, ո րոնց ես կա-

սեմ, մին չեւ որ ես ուժ հա վա քեմ, օգ նա կան զորք կան չեմ, գու ցե կա րո-

ղա նամ ե կե ղե ցու այդ ուխ տը երկ փեղ կել»12: Ա պա նա գործ նա կան քայ լե-

րի է դի մում հա յոց միաս նու թյու նը խախ տե լու եւ դա վա նա փո խու թյու նը

գլուխ բե րե լու հա մար. «Ան մի ջա պես զորք հա նեց Ս յուն յաց աշ խար հից,

իր զո րա մասն ստվա րաց րեց՝ մո գե րին ու մոգ պե տին օգ նու թյան հաս նե լու

հա մար: Եւ ա պա սկսեց ա սել ( Վա սա կը մոգ պե տին - Ա. Ա.). « Հա պա դու

մի թուղթ ու ղար կիր Դու ռը, որ Աղ վա նից աշ խար հում գտնված տա սը

հա զար այ րու ձին Հա յաս տան գա ձմեռն անց կաց նե լու հա մար. երբ նրանց

9 Անդ, էջ 0123-0124:10 Եղիշե, Վարդանի եւ Հայոց պատերազմի մասին, Երեւան, 1989, էջ 81, 83. Ղազար

Փարպեցի, Հայոց պատմություն. Թուղթ Վահան Մամիկոնյանի, Երեւան, 1982, էջ 99-105:

11 Եղիշե, նշվ. աշխ., էջ 117-119. Ղազար Փարպեցի, նշվ. աշխ., էջ 147:12 Եղիշե, նշվ. աշխ., էջ 127:

2016 ¾. ì²ê²Î êÚàôÜàô ¶àðÌàôܺàôÂÚ²Ü ìºð²¶Ü²Ð²îØ²Ü îºêàôÂÚàôÜÀ 43

մեր ձեռ քի տակ ու նե նանք, էլ ոչ ոք չի կա րո ղա նա ար հա մար հել ար քու նի

հրա մա նը»13: Այ նու հե տեւ Վա սակ Ս յու նին «սկսեց ո մանց խա բել գույ-

քով, ո մանց՝ հոր դո րա կան խոս քե րով. բո լոր ռա միկ նե րին էլ ա հեղ խոս քե-

րով սպառ նա լով՝ վա խեց նում էր... Ար քու նի քից բե րել էր նաեւ շատ դրամ

եւ սրա-նրա գրպա նը գաղտ նի կա շառք էր խո թում, իբր թե պար գեւ ու

պա տիվ է տա լիս. եւ մեծ նեն գու թյամբ ան մեղ մարդ կանց հրա պու րում էր

եւ իր կող մը քա շում»14: Ինչ պես հա ղոր դում է Ե ղի շեն, Վա սա կը «սկսեց

մո գեր բա ժա նել նա խա րար նե րի տնե րը եւ մեծ-մեծ ռո ճիկ ներ նշա նա կել,

կեն դա նի ներ զո հել եւ բռնու թյամբ ստի պել կնքված մարդ կանց, որ զո-

հած միս ու տեն եւ ա րե գա կին երկր պա գու թյուն տան»15: Վա սա կի չա րա-

գոր ծու թյուն նե րից զայ րա ցած հայ ե պիս կո պոս նե րը դի մե ցին սպա րա պետ

Վար դան Մա մի կոն յա նին. «…ե թե մարզ պանն ու մոգ պե տը ձեր խորհր դով

են գոր ծում այն ա նօ րեն չա րա գոր ծու թյուն նե րը, նախ մեր պա րա նոց նե րը

կտրե ցեք եւ հե տո ձեռք տվեք ե կե ղե ցուն: Իսկ ե թե նրանք ա ռանց ձեր

կամ քի են կա տա րում այն չա րա գոր ծու թյուն նե րը, թո՛ղ այ սօր ե ւեթ դրա

վրե ժը պա հանջ վի նրան ցից»16:

Զայ րույ թով բոր բոք ված ժո ղո վուր դը հար ձակ վեց պարս կա կան բա-

նա կի վրա, ո մանց կո տո րե ցին, շա տե րին բան տար կե ցին: Ձեր բա կա լե ցին

նաեւ Վա սա կին, ո րը «եր դու մով միա բան վեց նրանց հետ, որ հաս տատ

կմնա ուխ տին, զղջում էր, որ ա ռաջ բա ժան վել էր նրան ցից…»17: Ապս-

տամ բա կան ու ժե րի հետ Վա սա կի միա բան վե լուց հե տո ապս տամբ նե րը

եր կի րը մաք րե ցին պարս կա կան կա յա զո րե րից, ա զա տագր վե ցին Ար տա-

շա տը իր ա վան նե րով, ան մատ չե լի քա ղաք-ամ րոց ներ Գառ նին, Ա նին,

Ար տա գեր սը եւ այլն:

Երկիրը թշնա մուց մաք րե լու կռիվ նե րից շատ օ րեր անց Հա յաս տան

հա սած Աղ վան քի հա զա րա պե տը եւ ե պիս կո պո սը հայտ նե ցին հա յե րին, որ

պար սից զոր քը ներ խու ժել է Աղ վանք:

Հենց այս անց քե րից հե տո է, որ հա յե րը պատ վի րա կու թյուն ու ղար-

կե ցին Բ յու զան դիա յի կայսր Թեո դո սիո սի մոտ` օգ նու թյան խնդրան քով18:

Ան տե սե լով Ե ղի շեի այս հա ղոր դու մը, ինչ պես նաեւ ապս տամ բու-

թյան պատ ճառ նե րը, եւ չներ կա յաց նե լով գեթ մեկ փաս տարկ` Ն. Ա դոն-

13 Անդ, էջ 127-129:14 Անդ:15 Անդ, էջ 129-131:16 Անդ, էջ 131:17 Անդ, էջ 133:18 Անդ, էջ 143:

44 ²ðØºÜ ²êðÚ²Ü 2016 ¾.

ցը « Պատ մա կան ու սում նա սի րու թիւն ներ»-ում նշում է, թե «հե տա գա յի պատ մու թիւ նը ի րա ւունք է տա լիս կար ծե լու, որ գոր ծին խառն էր եւ Բիւ զան-

դա կան դու ռը` թե րեւս իս կա կան դրդի չը...: Վա սա կի ծրա գի րը կա րող էր ներշն չո ւած լի նել Բիւ զան դիա յից...: Վա սա կը, նա խա պէս ա պա հո վե լով թի-

կուն քը Յու նաց կող մից, հա մա ձայ նու թեան էր ե կել նաեւ ան մի ջա կան

դրա ցի նե րի` Վ րաց, Ա ղո ւա նից եւ Աղձ նեաց աշ խարհ նե րի հետ, որ պէս զի

միա հա մուռ ու ժե րով նե տեն պարս կա կան լու ծը [ընդգ ծու մը մերն է -

Ա. Ա.]»19: Ան տե սե լով հան րա հայտ ի րո ղու թյու նը, որ ապս տամ բու թյան

պատ ճա ռը պար սից ար քու նի քի բռնու թյուն ներն էին20 եւ, փո խա րե նը,

նրա նում ար հես տա կա նո րեն տես նե լով բյու զան դա կան հետք` Ն. Ա դոն-

ցը փոր ձում է հող ստեղ ծել Վա սա կի վե րագ նա հա տու մը դյու րաց նե լու

հա մար: Այս պես, Վար դա նանց ապս տամ բու թյու նը հա մա րե լով Բ յու զան-

դիա յի դի տա վո րու թյուն՝ Ն. Ա դոն ցը ար հես տա կան հնա րա վո րու թյուն է

ստեղ ծում Վա սա կի գոր ծակ ցու թյու նը պար սից ար քու նի քի հետ ար դա-

րաց նե լու հա մար: Մ յուս կող մից` այդ ձե ւով նա նսե մաց նում է Վար դա-

նանց ապս տամ բու թյու նը` ե րե ւույթ ստեղ ծե լով, թե իբր այն բխում էր

ոչ թե Հա յոց, այլ Բ յու զան դիա յի շա հե րից, թե իբր Վար դա նանք ոչ թե

ինք նու րույն մտա ծող ներ էին, այլ սոսկ Բ յու զան դիա յի կա մա կա տար ներ:

Ն կա տենք, որ սկզբնաղբ յուր նե րը ապս տամ բու թյան սկզբնա վոր ման մեջ

բյու զան դա կան հետ քի մա սին ան գամ կաս կա ծե լու տե ղիք չեն տա լիս:

Ապս տամ բու թյան սկզբնա վոր ման եւ ծա վալ ման ըն թաց քը պարզ

ցույց է տա լիս, որ այն « Վա սա կի ծրա գիր» հա մա րե լու միտ քը նույն պես

մտա ցա ծին է: Բա վա րար վենք Ղա զար Փար պե ցու հա ղոր դում նե րից մե-

կով. «… Հա յոց սպա րա պետ Վար դա նը, ի մա նա լով, որ ապս տամ բու թյան

գոր ծը հույժ հայտ նի են դարձ նում եւ այն շատ ու շաց նե լուց մեծ վնաս-

ներ կլի նեն, շատ օ րեր խոր հուրդ ա նե լով, պատ վա կան ե պիս կո պոս նե րին,

ա կա նա վոր ե րեց նե րին եւ Հա յոց ա վագ տա նու տե րե րին ու սե պուհ նե րին

հա վա քեց ա ռան ձին: Այն ժա մա նակ նա դեռ չէր կա մե նում ի րենց խոր-

հուր դը հայտ նել Հա յոց մարզ պան Վա սա կին…»21: Կար ծում ենք՝ ա մեն

ինչ շատ պարզ է։ Մ յուս կող մից` ե թե մենք եւս ա ռաջ նորդ վենք «ե թե»-

նե րով եւ մի պահ ըն դու նենք ապս տամ բու թյու նը « Վա սա կի ծրա գիր»

հա մա րե լու Ն. Ա դոն ցի միտ քը, ա պա նրա հե տա գա խա փա նա րա րա կան

19 Ն. Ադոնց, Պատմական ուսումնասիրութիւններ, Փարիզ, 1948, էջ 24:20 Հ. Մանանդյան, Երկեր, հ. Բ., Երեւան, 1978, էջ 478:21 Ղազար Փարպեցի, նշվ. աշխ., էջ 141:

2016 ¾. ì²ê²Î êÚàôÜàô ¶àðÌàôܺàôÂÚ²Ü ìºð²¶Ü²Ð²îØ²Ü îºêàôÂÚàôÜÀ 45

քայ լե րը դարձ յալ ար դա րա ցում չեն կա րող ու նե նալ: Դա է պատ ճա ռը, որ

Ն. Ա դոն ցը լռում է Վա սա կի այդ գոր ծե լա կեր պի մա սին:

Ին չե ւէ, պատ վի րա կու թյունն իր հետ տա նում էր կայս րին ուղղ ված մի

գրու թյուն, ո րը կազմ վել էր Հա յոց կա թո ղի կո սի պար տա կա նու թյուն նե րը

կա տա րող Հով սեփ ե պիս կո պո սի եւ նրա ե պիս կո պո սա կից նե րի, մարզ պան

Վա սա կի, սպա րա պե տի եւ բո լոր մե ծա մեծ նա խա րար նե րի կող մից22: Ինչ-

պես տես նում ենք Ե ղի շեի հա ղոր դու մից (կտես նենք նաեւ Ղա զար Փար-

պե ցու հա ղոր դու մից), պատ վի րա կու թյունն ու ղարկ վել էր ոչ թե Վա սա-

կի, այլ հա յոց մի շարք իշ խան նե րի եւ կա թո ղի կո սի կող մից` Ար տա շա տի

ժո ղո վից բա վա կան ուշ:

Այս կա պակ ցու թյամբ Ղա զար Փար պե ցին հա ղոր դում է մի հե-

տաքրքիր ման րա մասն, ո րը, կար ծում ենք, կա րե ւոր է Վա սա կին ա ռա-

վել ամ բող ջա կան բնու թագ րե լու հա մար: Երբ հայ կա կան ու ժե րը նոր էին

Զա րե հա վա նից ի ջել Այ րա րատ եւ Աղ վան քից օգ նու թյուն էին խնդրում

հա յե րից` ընդ դեմ պարս կա կան զոր քի, «Ս յուն յաց Վա սակ իշ խա նը Հա յոց

ե րա նե լի սպա րա պետ ու Մա մի կո նեից տեր Վար դա նին ստի պում էր գնալ

եւ զոր քով դի մա կա յել նրանց»: Շա րու նա կե լով միտ քը՝ Փար պե ցին գրում

է. « Վա սակն ին քը խա բեու թյան ճա նա պարհն էր բռնել` իր մտքում կա-

մա կից ու խորհր դա կից ու նե նա լով աստ վա ծա նենգ ու րիշ մար դիկ Հա յոց

ա զատ նե րից»23: Սա կայն մինչ Աղ վանք շարժ վե լը Վար դա նը պնդում է`

նա խա պես ըն դու նած ո րոշ ման հա մա ձայն նախ դես պա նու թյուն ու ղար կել

Բ յու զան դիա, եւ պատ րաս տա կա մու թյուն է հայտ նում դրա նից հե տո կա-

տա րել Վա սա կի բո լոր հրա ման նե րը24: Եւ Վա սա կը, շա րու նա կում է Փար-

պե ցին, «իր ա ռաջ դրված խնդիրն շտապ ի րա կա նաց նե լու հա մար, հանձն

ա ռավ ե րա նե լի սպա րա պետ Վար դա նի ա սած նե րը կա տա րել»25:

Կար ծում ենք` պարզ է, թե ե՞րբ հա յե րը օգ նու թյան խնդրան քով

պատ վի րա կու թյուն ներ ու ղար կե ցին Բ յու զան դա կան կայ սեր եւ բյու զան-

դա կան Հա յաս տա նի հայ նա խա րար նե րի մոտ:

Հարց է ա ռա ջա նում, ո՞վ էր հե ռա տես դի վա նա գետ եւ քա ղա քա-

գետ` Վար դան Մա մի կոն յա՞ նը, ով մինչ պա տե րազմ սկսե լը ձգտում էր

դաշ նա կից ներ ձեռք բե րել, թե՞ Վա սա կը, որ ցան կա նում էր ան մի ջա պես

ռազ մա կան գոր ծո ղու թյուն ներ սկսել պար սիկ նե րի դեմ: Հա մոզ ված ենք`

այս տեղ եր կու կար ծիք լի նել չի կա րող:

22 Եղիշե, նշվ. աշխ., էջ 143:23 Ղազար Փարպեցի, նշվ. աշխ., էջ 147:24 Անդ, էջ 149:25 Անդ:

46 ²ðØºÜ ²êðÚ²Ü 2016 ¾.

Չանդ րա դառ նա լով այս անց քե րին՝ Ն. Ա դոն ցը իր հոդ վա ծում պար-

զա պես գրում է հե տեւ յա լը. « Վա սա կը եւ նա խա րար նե րը սպա սում էին

դես պան նե րի վե րա դար ձին: Մինչ այդ հո գե ւո րա կա նու թյու նը նա խան-

ձախնդ րու թյամբ բոր բո քում էր ժո ղովր դի կրքե րը: Ամ բո խը տե ղի տվեց

նրանց բո ցա շունչ ճա ռե րին, եւ սկիզբ ա ռան թշնա մա կան գոր ծո ղու թյուն-

նե րը, ցույ ցե րը եւ ընդ հա րում նե րը…: Իշ խան նե րից ո մանք ա ռա ջար կե-

ցին Վա սա կին` կանգ նել շարժ ման գլուխ եւ հայ տա րա րել հա մընդ հա նուր

ապս տամ բու թյուն: Նա դան դա ղում էր»26:

Ն. Ա դոն ցի վեր ջին մտքի կա պակ ցու թյամբ ար ձա նագ րե լով, որ պատ-

միչ նե րի գործերում ակ նարկ իսկ չկա այդ մա սին, շա րու նա կենք հար ցի

շա րադ րու մը: Պատ միչ նե րի հա ղոր դում նե րից հե տե ւում է, որ` 1) Հայ կա-

կան պատ վի րա կու թյու նը Բ յու զան դիա է ու ղարկ վել Անգղ- Զա րե հա վա նի

ի րա դար ձու թյու նից հե տո միայն, 2) Ժո ղո վուր դը պար սիկ նե րի վրա հար-

ձակ վել է ոչ թե հո գե ւո րա կան նե րի ճա ռե րին տե ղի տա լով, այլ Վար դան

Մա մի կոն յա նի հետ ու նե ցած խորհր դակ ցու թյու նից հե տո: Ա վե լաց նենք

նաեւ, որ ե թե այլ դեպ քե րում Ն. Ա դոն ցը շեշ տը դնում է Ղա զար Փար պե-

ցու աշ խա տու թյան վրա, ա պա այս դեպ քում հիմք է ըն դու նում Ե ղի շեին,

նրա հա ղոր դու մը, սա կայն, են թար կե լով ո րո շա կի փո փո խու թյան:

Ն. Ա դոն ցը շա րու նա կում է․ «Այդ ճգնա ժա մա յին պա հին լուր է

ստաց վում Թեո դո սիոս կայ սեր մահ վան մա սին: Ն րա հա ջորդ Մար կիա-

նո սը կտրա կա նա պես հրա ժար վեց ա ջակ ցել հա յե րին»27: Ըստ Ն. Ա դոն-

ցի` կայ սեր մերժ մա նը հե տե ւում է բյու զան դա կան մա սի հայ իշ խան նե րի

մեր ժու մը, հո նե րը, չգի տես ին չու, չեն կա րո ղա նում ա ջակ ցել հա յե րին,

իսկ «ինչ վե րա բե րում է Ի բե րիա յին եւ Աղ վան քին, ա պա այն տեղ ու ղարկ-

ված պարս կա կան ջո կա տը շե ղեց նրանց ու շադ րու թյու նը եւ խան գա րեց

նրանց՝ միա նա լու հա յե րին»28: Ա պա Ն. Ա դոն ցը հա վե լում է, որ «հան գա-

մանք նե րի ան բա րեն պաստ ըն թաց քի հե տե ւան քով հա յե րը հայտն վե ցին

ա նե լա նե լի դրու թյան մեջ: Այդ պի սի պայ ման նե րում պար սիկ նե րի հետ

կա պե րի խզու մը եւ բա ցա հայտ պա տե րազմ հայ տա րա րե լը կնշա նա կեր

եր կի րը մղել ան խու սա փե լի կոր ծան ման: Վ րա հա սավ հու սա խա բու թյան

եւ տա տա նում նե րի պա հը: Կար ծիք նե րը բա ժան վում էին: Ա ռաջ նորդ նե-

րը պա ռակտ վե ցին եր կու ճամ բար նե րի: Մի մա սը կանգ նել էր ապստամ-

բու թյան հա մար եւ խոր հուրդ էր տա լիս շա րու նա կել ձեռ նար կած գոր ծը՝

26 Н. Адонцъ, Марзбанъ Васакъ передъ судомъ историковъ, с. 0124.27 Անդ։28 Անդ։

2016 ¾. ì²ê²Î êÚàôÜàô ¶àðÌàôܺàôÂÚ²Ü ìºð²¶Ü²Ð²îØ²Ü îºêàôÂÚàôÜÀ 47

հույ սը դնե լով սե փա կան ու ժե րի վրա: Մ յուս նե րը, հաս կա նա լով այդ պի-

սի հանդգ նու թյան ամ բողջ վտան գը, խո հեմ էին հա մա րում դա դա րեց նել

հե տա գա գոր ծո ղու թյուն նե րը եւ կոծ կել գոր ծը»29: « Պատ մա կան ու սում-

նա սի րու թիւն ներ»-ում նա գրում է, որ խո հե մու թյունն ու խո հա կա նու-

թյու նը թե լադ րում էին «հրա ժա րո ւել կամ յե տաձ գել խռո վու թեան ծրա-

գի րը»30: Այդ ձե ւով, ինչ պես ի րա վա ցիո րեն նշում է Հ. Մու րադ յա նը, Ն

Ա դոն ցը «փոր ձում է Վար դա նանց հետ կողք կող քի կշեռ քի հա վա սար

նժա րի վրա դնել ուխ տա զանց Վա սա կին եւ նրա կողմ նա կից նե րին»31:

Վա սա կին հա մակ րող Ն. Ա դոն ցը չի նշում, թե ե՞րբ էր պետք ապստամ-

բել օ տար տի րա պե տու թյան դեմ: Ի՞նչ կլի ներ մեր ժո ղովր դի հետ, ե թե

նա մշտա պես դրսե ւո րեր վա սակ յա նա կան «խո հե մու թյուն», «դի վա նա-

գի տու թյուն» եւ չապս տամ բեր հզոր զավ թիչ նե րի դեմ: Մաս նա վո րա պես,

ի՞նչ կլի ներ մեր ժո ղովր դի հետ, ե թե Հա յոց Մեծ ե ղեռ նի տա րի նե րին

Վա նում, Մու սա լե ռում եւ այլ վայ րե րում եւս չդի մադ րեր թուրք ցե ղաս-

պան նե րին եւ ա պա վի ներ նրանց ո ղոր մա ծու թյա նը, ե թե 1918 թ. Սար դա-

րա պա տում, Բաշ-Ա պա րա նում եւ Ղա րա քի լի սա յում հա յու թյու նը չպա-

տե րազ մեր թուրք ոճ րա գործ նե րի դեմ եւ գլուխ խո նար հեր նրանց առ ջեւ:

Անժխ տե լի է, որ Մեծ ե ղեռ նի տա րի նե րին փրկվե ցին նրանք, ով քեր թուրք

ցե ղաս պան նե րին դի մադ րե ցին զեն քով, այլ ոչ թե հայ ցե ցին նրանց գու-

թը: 1918 թ. հայ ժո ղո վուր դը վերջ նա կան բնաջն ջու մից փրկվեց եւ իր

ան կախ պե տա կա նու թյու նը վե րա կանգ նեց բա ցա ռա պես Մա յիս յան հե րո-

սա մար տե րի շնոր հիվ:

Ն. Ա դոն ցը չի պա տաս խա նում այն հար ցին, թե ին չո՞ւ հայ կա կան

պատ վի րա կու թյա նը մեր ժե ցին Բ յու զան դիա յում: Այդ հար ցը կքննենք

ստորեւ:

Ին չե ւէ, Ն. Ա դոն ցը, ա ռանց պար զու թյուն մտցնե լու ան հա մա ձայ-

նու թյուն նե րի ըն թաց քի եւ դրսե ւո րում նե րի մեջ, չպահ պա նե լով անց քե-

րի ժա մա նա կագ րա կան հա ջոր դա կա նու թյու նը եւ մո ռա ցու թյան տա լով

դրանց մի մա սը, ա վե լաց նում է. « Հա յացք նե րի ան հա մա ձայ նու թյու նը

շու տով վե րա ճեց փո խա դարձ թշնա մու թյան, եւ եր կու կող մե րը սկսե ցին

գոր ծել տար բեր ուղ ղու թյուն նե րով եւ ակն հայ տո րեն ի րար դեմ»32: Հե-

տա գա յում Ն. Ա դոնցն այս ի րա վի ճա կի մա սին ա վե լաց նում է. «Ոչ ու րա-

ցու թեան եւ ոչ դա ւա ճա նու թեան մա սին խօսք ան գամ չի կա րող լի նել:

29 Անդ, էջ 0124-0125։30 Ն. Ադոնց, Պատմական ուսումնասիրութիւններ, էջ 25։31 Հ. Մուրադյան, Վարդանանց ապստամբության մասին, վայր, թիվ, էջ 197։32 Н. Адонцъ, Марзбанъ Васакъ передъ судомъ историковъ, с. 0125.

48 ²ðØºÜ ²êðÚ²Ü 2016 ¾.

Եր կու կողմն էլ հա ւա սա րա պէս հա սա րա կա կան շահն ի նկա տի ու նէին:

Տար բեր էին նրանց տե սա կէտ նե րը, եր կուսն էլ կաս կա ծե լի ի րենց ա ռա ւե-

լու թեամբ»33: Մ նում է պար զա պես տա րա կու սել ար տա հայտ ված մտքե րի

կա պակ ցու թյամբ։ Մի՞ թե կա րե լի է թշնա մու դեմ ուղղ ված ապս տամ բու-

թյու նը հա մե մա տել թշնա մու հետ հայ րե նա կից նե րի դեմ գոր ծակ ցու թյան

հետ, ա ռա վել եւս կաս կա ծել նրան ցից ա ռա ջի նի ա ռա վե լու թյան վրա:

Այս ա ռի թով միան գա մայն ըն դու նե լի է Ն. Ա դոն ցի «հա վա սա րեց ման»

տե սու թյու նը «խիստ հե տաքրք րա կան» ան վա նող Պ. Հով հան նիս յա նի

միտ քը. « Հան դես գալ սկսած ապս տամ բու թյան դեմ, դաշ նակ ցել պար-

սիկ նե րի հետ, մաս նակ ցել շարժ ման ճնշմա նը չի կա րող ար դա րաց վել

ո րե ւէ տե սու թյամբ (խոս քը Ն. Ա դոն ցի տե սու թյան մա սին է - Ա. Ա.),

որ քան էլ որ այն լի նի ինք նա տիպ ու հե տաքրք րա կան: Այս շրջա փու լում

Վա սա կի դիր քո րո շումն, ա ռանց վա րա նե լու, պետք է ան վա նել դա վա ճա-

նու թյուն»34:

Կող մե րի` ի րար դեմ գոր ծե լու մա սին սկզբնաղբ յուր նե րում ար ձա-

նագր վում է միան գա մայն այլ ի րա վի ճակ: Տես նենք, թե ե՞րբ է եր կու

կող մե րի մի ջեւ սկսվել թշնա մու թյու նը եւ ի՞նչ ձե ւե րով է դրսե ւոր վել:

Պարս կա կան զոր քի` Աղ վանք մտնե լուց հե տո, երբ հայ կա կան պատ վի-

րա կու թյու նը դե ռեւս Բ յու զան դիա չէր մեկ նել, հա յոց սպա րա պե տը կա-

տա րեց զոր քի վե րախմ բա վո րում: Հա յոց զոր քը բա ժան վեց ե րեք մա սի:

Ա ռա ջին գուն դը Ներ շա պուհ Ռմ բոս յա նի (Արծ րու նու) գլխա վո րու թյամբ

պահ պա նե լու էր Հա յաս տա նի սահ ման նե րը հա րա վում։ Երկ րորդ գուն-

դը Վար դա նի գլխա վո րու թյամբ շարժ վե լու էր Աղ վանք` այն տեղ ներ-

խու ժած պար սիկ նե րի դեմ: Եր րորդ գուն դը հանձն վեց Վա սա կին, որն իր

հետ վերց րեց «այն պի սի մար դիկ, ո րոնց հա վա տի թու լու թյու նը գի տեր»35:

Դ րա նից հե տո, ինչ պես գրում է Ե ղի շեն, Վա սա կը «խո րա մանկ խա բեու-

թյամբ դա րան էր մտնում իր երկ րի բեր դե րում, կեղ ծա վո րու թյամբ պատ-

ճառ բե րե լով, թե ճե պըն թաց պի տի անց նի-հար ձակ վի Պար սից զոր քի

վրա՝ Աղ վա նից երկ րից նրանց հա լա ծե լու հա մար»36: Նա դես պան ներ է

ու ղար կում Աղ վան քի պար սիկ մարզ պան Սե բուխ տի մոտ37 եւ տե ղե կաց-

33 Ն. Ադոնց, Պատմական ուսումնասիրութիւններ, էջ 25։34 Պ. Հովհաննիսյան, Մարզպան Վասակ Սյունեցու գործունեության վերագնահատման

Նիկողայոս Ադոնցի տեսությունը, Ավարայրի խորհուրդը, Երեւան, 2003, էջ 72։35 Եղիշե, նշվ. աշխ, էջ 149։36 Անդ։37 Սեբուխտ/Մերսեբուխտ մարզպանի մասին մանրամասն տե՛ս А. А. Акопян, Албания-

Алуанк в греко-латинских и древнеармянских источниках, Ереван, 1987, c. 115-118.

2016 ¾. ì²ê²Î êÚàôÜàô ¶àðÌàôܺàôÂÚ²Ü ìºð²¶Ü²Ð²îØ²Ü îºêàôÂÚàôÜÀ 49

նում. «Ա հա քան դե ցի Հա յոց ուխ տի միա բա նու թյու նը եւ ե րեք կող մե րի

վրա զոր քը քան դե լով բա ժա նե ցի»38: Վա սա կը թշնա մուն տե ղե կաց նում է

նաեւ Վար դան Մա մի կոն յա նի ռազ մեր թի ուղ ղու թյան եւ զոր քի քա նա կի

մա սին. «Իսկ եր րորդ գուն դը Վար դա նի հետ Աղ վանք ու ղար կե ցի` փոք-

րա թիվ եւ ոչ թե բազ մա թիվ: Հա մար ձակ դուրս ա րի նրա ա ռաջ եւ ա մե-

նե ւին մի՛ վա խե նա նրա դեմ պա տե րազ մի ել նե լուց. գի տեմ, որ պար տու-

թյուն պի տի կրեն քո մեծ զո րու թյան ա ռաջ»39: Ակն հայտ է, որ Վա սա կը

բռնել էր դա վա ճա նու թյան ու ղին:

Ն. Ա դոն ցի կող մից հա մե մա տա բար վստա հե լի Ղա զար Փար պե ցին

այս կա պակ ցու թյամբ գրում է, որ Վար դա նը «հրա ժեշտ տա լով Ս յուն-

յաց իշ խան Վա սա կին ու նրա հետ մնա ցող ա վագ նե րին, ող ջա խոր հուրդ

մտքով գնում էր պա տե րազ մի … Դեռ Այ րա րա տից ոչ շատ կա յա րան ներ

էր հե ռա ցել Հա յոց սպա րա պետ ե րա նե լի Վար դա նը, որ Ս յուն յաց իշ խան

Վա սա կը շտա պով գաղտ նի դես պան ներ ու ղար կեց Ար յաց հա զա րա պետ

Միհր ներ սե հին եւ իր նեն գա վոր խոր հուր դը հայտ նեց նրան: Նույն պի սի

նա մակ հղեց նաեւ Նի խո րա կան Սե բուխ տին եւ այլ ա վագ նե րի, ո րոնց

Միհր ներ սեհն էր կար գել Հա յոց վրա: Հ ղեց հա վա տա րիմ վե րա կա ցու

Վեհ շա պու հին, որն այն ժա մա նակ ար քու նի սե նե կա պանն էր, ա պա հե տո

էլ ե ղավ Ար յաց դպրա պե տը: Նա մակ նե րում Ս յուն յաց նեն գա վոր իշ խան

Վա սա կը նրանց հայտ նում էր իր խա բեա կան ցան կու թյուն նե րը: « Դուք,

- ա սում էր, - ան հոգ ե ղեք եւ մի զար հու րեք Վար դա նի հետ ձեր դեմ

ե կող նե րից, քան զի ա վե լի շա տը նրանք են, որ պա հել եմ ինձ մոտ եւ բազ-

մա թիվ նե րին էլ այս ու այն տեղ եմ ցրել: Իսկ ձեր դեմ ե կող նե րը խիստ

փոք րա թիվ են եւ ոչ շատ»40:

Վա սա կի հայ րե նա դավ գոր ծո ղու թյուն նե րը, սա կայն, այդ քա նով չեն

ա վարտ վում: Մինչ հայ ապս տամբ նե րը հաղ թա նակ ներ էին տա նում Աղ-

վան քում, Վա սա կը խո րաց նում է իր հա կա հայ կա կան ըն թաց քը։ Ա հա թե

ինչ պես է Ե ղի շեն նկա րագ րում Վա սա կի այդ օ րե րի գոր ծո ղու թյուն նե-

րը. « Հե ռա ցել է ( Վա սակ Ս յու նին - Ա. Ա.) քրիս տո նեու թյան ուխ տից եւ

ա վե րել Հա յոց աշ խար հի շատ տե ղե րը, մա նա վանդ ար քու նի ձմե ռոց նե րը,

ո րոնք զոր քի կա յան ներն էին… Ձեռք է տվել նաեւ սուրբ ե կե ղե ցի նե րին.

տա րել է նաեւ ե կե ղե ցու սե ղա նի սուրբ ա նոթ նե րը, գե րել է քա հա նա նե րի

И. Г. Семенов, Ге не а ло гия Картлийских царей: от Мириана III до Вахтанга Горгасала, Махачкала, 2007, c. 50-51:

38 Անդ, էջ 151։39 Անդ։40 Ղազար Փարպեցի, նշվ. աշխ., էջ 151։

50 ²ðØºÜ ²êðÚ²Ü 2016 ¾.

ըն տա նիք նե րին, իսկ նրանց կա պել ու բանտ է դրել. եւ ին քը աս պա տակ

սփռե լով ու տա րա ծե լով ա մեն կողմ` ամ բողջ եր կիրն ա վե րում է»41: Փար-

պե ցին այս կա պակ ցու թյամբ հի շա տա կում է կա րե ւոր այլ ման րա մաս-

ներ: Գ րե լով, որ Վա սակն ապս տամ բում է «ճշմա րիտ միա բա նու թյան դեմ

եւ դա շինք կնքում պար սիկ նե րի հետ, Վա սա կի եւ նրան միա ցած Հա-

յոց ո րոշ ա վագ նե րի հե տա գա քայ լե րի մա սին նա ա վե լաց նում է. « Հա յոց

ամ րոց նե րի բեր դա պահ նե րին ար ձա կե լով` ի րենց մարդ կանց բեր դա կալ-

ներ նշա նա կե ցին եւ զգու շաց րին: Մա մի կոն յան, Կամ սա րա կան եւ ու րիշ

տա նու տեր նե րի որ դի նե րին դա յակ նե րից խլե լով, հա վա քե ցին, անց կաց-

րին Ս յուն յաց իշ խա նու թյան ա մուր բեր դե րը եւ հրա մա յե ցին ամ րոց նե րը

պահ պա նել զգու շու թյամբ: Ա պա նեն գա վոր Վա սա կը ե րե խա նե րին տվեց

տա նե լու Պար սից թա գա վո րի մոտ»42: Քիչ անց Փար պե ցին ա վե լաց նում

է հե տեւ յա լը. «Իսկ Ս յուն յաց նեն գա վոր իշ խան Վա սա կը եր բեք չէր դա-

դա րում Հա յոց աշ խար հի իշ խան նե րին, շի նա կան նե րին ու քա հա նա նե րին

նա մակ ներ գրե լուց. ցույց էր տա լիս ար քու նի քից բե րած սուտ դա շինք-

ներ ու դա տարկ վկա յու թյուն ներ, թե «Ար քա յից ար քան քրիս տո նեու-

թյուն է շնոր հել աշ խար հին, իսկ մո գե րին կո տո րե լու վնա սը չի պա հան-

ջում: Եւ ապս տամ բու թյան մա սին, - ա սում է, - բ նավ չեմ հի շի, միայն

թե հե ռա նաք Վար դա նի ուխ տից ու խոս քե րից եւ չկոր չեք նրա հետ»:

Ուխ տա նենգ Վա սակն իր մա սին էլ գրում էր. «Ես այս ա մե նի միջ նոր դը

կլի նեմ ու անվ նաս կպա հեմ Հա յոց աշ խար հը»43:

Վա սա կի ար դա րաց մա նը ձգտող Ն. Ա դոն ցը չի հի շա տա կում նրա

այդ քայ լե րի մա սին, ո րոնք, ինչ պես տե սանք, նա կա տա րում էր այն ժա-

մա նակ, երբ Վար դան Մա մի կոն յա նը Աղ վան քում պա տե րազ մում էր պար-

սիկ նե րի դեմ: Հե տա գա յում նա չի նշում նաեւ, որ Ա վա րայ րի ճա կա տա-

մար տում Վա սա կը կռվում էր հա յե րի դեմ:

Կար ծում ենք` հի շա տակ ված սկզբնաղբ յու րա յին հա ղոր դում նե րը,

ո րոնք մեր կող մից ո րե ւէ զտման չեն են թարկ վել, հստակ ցույց են տա-

լիս, որ սկզբնա պես կող մե րի մի ջեւ փո խա դարձ թշնա մա կան գոր ծո ղու-

թյուն ներ չեն ե ղել, այլ Վա սա կը, ել նե լով ինչ-ինչ հան գա մանք նե րից,

ապստամ բու թյան ծա վալ ման ժա մա նա կաշր ջա նում թշնա մա կան ակ տիվ

քայ լեր է կա տա րել ընդ դեմ հայ ապս տամ բա կան ու ժե րի:

41 Եղիշե, նշվ. աշխ, էջ 159։42 Ղազար Փարպեցի, նշվ. աշխ., էջ 157։43 Անդ, էջ 159։

2016 ¾. ì²ê²Î êÚàôÜàô ¶àðÌàôܺàôÂÚ²Ü ìºð²¶Ü²Ð²îØ²Ü îºêàôÂÚàôÜÀ 51

Տե ղե կա նա լով Վա սա կի չա րա գոր ծու թյուն նե րի մա սին` Վար դան Մա-

մի կոն յա նը շտա պեց Հա յաս տան: Դա խոր ան հանգս տու թյուն պատ ճա ռեց

Վա սակ Ս յու նուն: Մին չեւ Վար դա նի ժա մա նե լը նա «փա խավ-ըն կավ իր

երկ րի ամ րոց նե րը եւ այն պի սի տագ նա պի մեջ հե ռա ցավ, որ Այ րա րատ

գա վա ռից վերց րած գե րին ու ա վա րը, ի րենն էլ ա կա մա վրան ա վե լաց-

րած, թո ղեց ու փա խավ»44: Վա սա կի չա րա գոր ծու թյուն նե րը դժվա րաց րին

Վար դա նանց դրու թյու նը: Այդ կա պակ ցու թյամբ Ե ղի շեն գրում է հե տեւ-

յա լը. «Եւ ո րով հե տեւ ձմեռ ժա մա նա կը վրա էր հա սել, եւ պա շար նե րը

թշնա մի նե րի գուն դը ( Վա սա կի ու ժե րը - Ա. Ա.) ա վե րել էր, ( Վար դա նը)

չկա րո ղա ցավ ամ բողջ զոր քը մի տե ղում պա հել ու մա տա կա րա րել, այլ

սփռեց-տա րա ծեց երկ րի զա նա զան գա վառ նե րը` ձմե ռը հանգս տա նա լու

հա մար: Պատ վեր տվեց, որ կազմ ու պատ րաստ լի նեն գար նան պա հին:

Եւ ա վագ նա խա րար նե րի խմբից քչե րին ի րեն գոր ծա կից թող նե լով` ու-

ժե ղա ցավ եւ գրա վեց թա գա վո րա նիստ տե ղե րը»45: Ա. Այ վազ յա նը Վա-

սա կի կող մից Ա րա րատ յան աշ խար հի ամ րու թյուն նե րի, ռազ մամ թեր քի

եւ պա րե նի պա շար նե րի ոչն չա ցու մը ի րա վա ցիո րեն գնա հա տե լով որ պես

հայ ապս տամ բա կան շարժ մա նը հասց ված ծանր հար ված, նշում է, որ դա

Վար դան Մա մի կոն յա նին հար կադ րեց հա յոց զոր քը ցրել երկ րի տար բեր

կող մե րը ձմե ռե լու46։ Ակն հայտ է, թե Վա սակն ինչ պի սի ծանր հար ված

հասց րեց հա յոց ապս տամ բու թյա նը:

Ա նա ռար կե լի է, որ հայ ապս տամբ նե րի ծրագ րե րի մա սին պար սիկ նե-

րին տե ղե կաց նե լը, հա յոց շար քե րը պա ռակ տե լը, սե փա կան հայ րե նի քի մի

հատ վածն ա վե րե լը բա ցար ձակ դա վա ճա նու թյուն էր: Կար ծում ենք՝ հենց

այդ պատ ճա ռով է, որ Ն. Ա դոն ցը Վա սակ Ս յու նու այդ եւ հա ման ման այլ

գոր ծո ղու թյուն նե րի մա սին լռում է:

Փո խա րե նը՝ Վա սա կին ար դա րաց նե լու հա մար Ն. Ա դոն ցը կա տա-

րում է հա ջորդ փոր ձը. « Վա սա կը կոչ կո չի ե տե ւից էր ու ղար կում երկ-

րի բո լոր կող մե րը եւ հուզ ված ժո ղովր դին հոր դո րում խա ղա ղու թյան

ու հանգս տու թյան»: Իր խոս քը հաս տա տե լու նպա տա կով Ն. Ա դոն ցը,

հի շա տա կե լով Ղա զար Փար պե ցու ա նու նը, ա վե լաց նում է, թե Վա սա կը

չէր դա դա րում «նա մակ ներ ու ղար կել իշ խան նե րին, հո գե ւո րա կան նե րին

եւ շի նա կան նե րին, ո րոն ցում, իբ րեւ թե ար քու նի քից ստաց ված հրո վար-

տա կի հի ման վրա, հա վա տաց նում էր, որ ար քա յից ար քան նե րո ղամ տա-

44 Եղիշե, նշվ. աշխ., էջ 161։45 Անդ, էջ 161։46 А. Айвазян, նշվ. ա շխ., էջ 184:

52 ²ðØºÜ ²êðÚ²Ü 2016 ¾.

բար քրիս տո նեու թյուն է շնոր հում երկ րին, մո գե րի սպա նու թյան հա մար

տույժ չի պա հան ջում եւ խոս տա նում է ա մեն ինչ մո ռա ցու թյան տալ,

միայն թե նրանք հե ռա նան Վար դա նից եւ նրա հետ միա սին չզոհ վեն»47:

Ա պա իր կող մից հա վե լում է. « Մարզ պա նի խոս քը լիո վին չկանգ նեց րեց

շար ժու մը: Ժո ղո վուր դը խան դա վա ռու թյամբ ար ձա գան քեց Մա մի կոն յա-

նի կո չին եւ շարժ վեց դե պի մար տա դաշտ: Պարս կա կան զոր քե րի` Հա յաս-

տա նի սահ ման նե րում հայտն վե լուն պես Վա սա կը, ո րի վրա բո լո րից շատ

էր ըն կած պա տաս խա նատ վու թյու նը երկ րի ճա կա տագ րի հա մար, ներ կա-

յա ցավ պարս կա կան զո րա վա րին: Նա վեր ջի նիս ետ հա մո զեց, թե երկ րում

ապս տամ բու թյուն է. դա ժո ղովր դա կան ապս տամ բու թյուն չէ` ներշն չում

էր մարզ պա նը. միայն Վար դա նի կող մից հրահր վող մի բուռ մար դիկ են

ան կար գու թյուն ներ կա տա րում. նրա հետ հեշտ է հա շիվ տես նել եւ նրան

անհ րա ժեշտ է խա ղա ղեց նել»48: Իր այդ միտ քը հա մո զիչ դարձ նե լու հա-

մար Ն. Ա դոն ցը գրում է. « Վա սա կի կոչ-դի մում նե րի ի մաս տը ա ղա վաղ-

վում է Ե ղի շեի կող մից: Նա չի հա վա տում դրանց ան կեղ ծու թյա նը եւ

մտա ծում է, թե հենց այդ կո չե րի հե տե ւան քով հա րա վա յին գա վառ նե րը

եւ Հա յաս տա նի Բ յու զան դա կան մա սի կա ռա վա րի չը չե կան օգ նու թյան»49:

Այժմ հա ջոր դա բար անդ րա դառ նանք Ն. Ա դոն ցի կող մից վե րը

բարձ րաց ված հար ցե րին` սկսե լով, ինչ պես վե րե ւում խոս տա ցել էինք,

ապստամբ նե րին օգ նու թյուն չցու ցա բե րե լու հար ցից: Ե ղի շեն հստակ հա-

ղոր դում է, որ Վա սակն ապս տամ բու թյու նից ետ պա հեց Վիր քը, Աղ վան-

քը, Աղձ նի քը, Ս տո րին Հայ քի բյու զան դա կան պաշ տոն յա, սպա րա պետ

Վա սակ Մա մի կոն յա նին, խա փա նեց հյու սիս կով կաս յան լեռ նա կան նե րի

օգ նու թյու նը Վար դա նանց: Քայ լեր կա տար վե ցին հայ ապս տամբ նե րից

հե ռաց նե լու նաեւ այն պի սի ա մուր շրջան ներ, ինչ պի սիք էին Տ մո րի քը,

Կոր դու քը, Ար ցա խը, Խաղ տի քը50: Իսկ Ս տո րին Հայ քի (Ծոփք- Չոր րորդ

Հայք նա հան գի)51 բյու զան դա կան պաշ տոն յա Վա սա կին ետ պա հե լով՝

Վա սակ Ս յու նին նպաս տեց, որ Բ յու զան դիան եւս մեր ժի: Այդ ա ռի թով

Ե ղի շեն գրում է, թե Վա սակ Ս յու նին «թուղթ գրեց նաեւ Հու նաց եր կի-

րը Վա սակ ա նու նով մի մար դու այն Մա մի կոն յան նե րից, ո րոնք հույ նե րի

ծա ռա յու թյան մեջ են գտնվում, ցույց տա լով ա մեն ինչ հե ղաշրջ ված եւ

սուտ ու սխալ… Նա գրում եւ շա րու նակ ա պա ցու ցում էր, իբր թե ամ-

47 Н. Адонцъ, Марзбанъ Васакъ передъ судомъ историковъ, с. 0125.48 Անդ։49 Անդ, էջ 0126։50 Եղիշե, նշվ. աշխ., էջ 189-191։51 Ա. Վ. Մու շե ղյ ան, Մով սես Խո րե նա ցու դա րը, Երեւան, 2007, էջ 118-128։

2016 ¾. ì²ê²Î êÚàôÜàô ¶àðÌàôܺàôÂÚ²Ü ìºð²¶Ü²Ð²îØ²Ü îºêàôÂÚàôÜÀ 53

բողջ Հա յաս տա նը միա բան վել է իր հետ: Այս միեւ նույն գի րը ներ քին

Վա սա կը մեծ զգու շու թյամբ ու ղար կում էր կայ սեր թա գա վո րա նիստ քա-

ղա քը. մին չեւ որ սուրբ ե պիս կո պոս նե րի միտքն էլ սա ռեց րեց նրան ցից

եւ հույ նե րի ամ բողջ զոր քի մեջ էլ կաս կած գցեց ուխ տի վե րա բեր մամբ…

Ի րեն եւ բո լոր ու րա ցող նե րին աստ վա ծա պաշտ նե րի կարգն էր դա սում.

ի րեն ա վե լի հաս տա տուն էր ցույց տա լիս, քան ամ բողջ Հա յոց զոր քը…

Հույ նե րի երկ րի կամքն էլ հենց այս էր - հա ճու թյամբ լսել այս ա մե նը.

բայց նրա ( Վա սա կի) շնոր հիվ է՛լ ա վե լի փոխ վե լով` նույն մտքի մեջ գլոր-

վե ցին»52: Այս կա պակ ցու թյամբ Ե ղի շեի եզ րա կա ցու թյու նը միան գա մայն

ըն դու նե լի է. «Եւ նրա ( Վա սա կի - Ա. Ա.) մեծ չա րու թյան հա մա ձայն էլ

ա ռա վե լա պես ժա մա նա կը հա ջո ղեց րեց նրա գոր ծե րը, ո րով հե տեւ Հա յոց

զոր քին դրսից ոչ մի օգ նող չե ղավ…»53: Ակն հայտ է, որ ար տա քին օգ նու-

թյան կա յաց մա նը խո չըն դո տել է Վա սա կը, քան զի պա ռակտ ված, թույլ

եւ կաս կա ծե լի ու ժի ոչ ոք եր բեք չի օգ նել:

Այժմ տես նենք` Ե ղի շեն ա ղա վա ղե՞լ է արդ յոք « Վա սա կի կոչ-դի մում նե-

րի ի մաս տը»։ Հա մա ձայն սկզբնաղբ յուր նե րի` ի րա դար ձու թյուն նե րի զար-

գա ցու մից ան հանգս տա ցած պար սից ար քու նի քը, հա յոց ապս տամ բու թյան

թա փը կոտ րե լու նպա տա կով, փոր ձեց դի մել խո րա ման կու թյան: Ե ղի շեն

հա ղոր դում է, որ Հազ կերտ Բ.-ն «թո ղու թյան հրո վար տակ ներ ու ղար կեց

իր իշ խա նու թյան ու տե րու թյան բո լոր կող մե րը քրիս տոն յա նե րի վե րա-

բեր մամբ»54, հրա մա յեց բան տարկ ված նե րին ա զատ ար ձա կել, վե րա դարձ նել

հափշ տակ ված ու նեց ված քը եւ հո ղե րը, ար տո նեց նախ կի նի նման պաշ տել

քրիս տո նեա կան կրո նը: Ա պա շա րու նա կում է. «Իսկ ին քը (պար սից ար քան

- Ա. Ա.) ծա ծուկ խո րա ման կու թյամբ շտա պով դես պան ներ ու ղար կեց Մար-

կիա նոս կայ սեր մոտ: Եւ երբ ստու գեց-ի մա ցավ, որ Հո ռոմ նե րը հրա ժար վել

են քրիս տոն յա նե րին օգ նա կան զոր քով եւ ո րե ւէ այլ բա նով օ ժան դա կե լուց,

նո րից դար ձավ իր նախ կին մո լար կար ծի քին: Գոր ծե րի հա ջո ղու թյու նը վե-

րագ րում է իր պաշ տոն յա նե րին եւ մտքովն անց էր կաց նում, թե ա ռաջ վա

մտա ծա ծի հա մե մատ կկա տա րեն ա մեն ինչ»55:

Ք րիս տո նեու թյան «թույլտ վու թյան» հրա մա նին զու գըն թաց` Հազ-

կեր տը մեծ զոր քով Հա յաս տան ու ղար կեց իր հա զա րա պե տին: Վեր ջինս

մտավ Հա յաս տան եւ բա նա կեց Փայ տա կա րան քա ղա քի մոտ56: Արդ յոք

52 Եղիշե, նշվ. աշխ., էջ 189-191։53 Անդ, էջ 191։54 Անդ, էջ 171-173։55 Անդ, էջ 173։56 Անդ, էջ 177։ Վեր ջի նիս ի րա կան տե ղո րոշ ման մա սին (Ե րաս խի հի նա վուրց գե տա բե-

54 ²ðØºÜ ²êðÚ²Ü 2016 ¾.

կրո նա փո խու թյան պա հան ջից հրա ժար վելն ու պար սից տե րու թյան երկ-

րորդ դեմ քին զոր քով Հա յաս տան ու ղար կե լը հա մա տե ղե լի՞ էին: Բ նավ ո՛չ:

Հե տե ւա բար Ե ղի շեն ոչ մի կերպ չի ա ղա վա ղել Վա սա կի կո չե րի ի մաս տը:

Վա սա կի վե րագ նա հատ ման հա մար նպաս տա վոր հող ստեղ ծե լու

նպա տա կով Ն. Ա դոն ցը նրբո րեն փոր ձում է Ա վա րայ րի ճա կա տա մար տը

ներ կա յաց նել իբ րեւ անն շան մի ի րա դար ձու թյուն: Ա վա րայ րում հա յե-

րի զո հե րի թի վը նվա զեց նե լով 287-ի` նա եզ րա կաց նում է, թե « Վա սա-

կի միջ նոր դու թյան շնոր հիվ Հա յաս տա նը փրկվեց սար սա փե լի կո տո րա-

ծից»57: Սա կայն ի րո ղու թյունն այլ է: Ա վա րայ րում հա յե րը տվել են 1036

զոհ (չենք խո սում վի րա վոր նե րի թվի մա սին)` թշնա մուց խլե լով ե րեք

ան գամ ա վե լի58: Ինչ վե րա բե րում է « Վա սա կի միջ նոր դու թյան շնոր հիվ»

Հա յաս տա նի փրկվե լու մա սին Ն. Ա դոն ցի ա ռաս պե լին, պետք է ա սել, որ

Վա սա կը ոչ թե միջ նոր դու թյուն էր կա տա րում հա յոց դրու թյու նը բա րե-

լա վե լու հա մար, այլ զեն քը ձեռ քին կռվում էր իր հայ րե նա կից նե րի դեմ:

Հա յաս տա նը փրկվեց բա ցա ռա պես շնոր հիվ հզոր դի մադ րու թյան:

Ա վա րայ րից հե տո Հազ կեր տի կող մից Հա յաս տան ու ղարկ ված պարս կա-

կան նոր զո րա մա սերն այդ պես էլ չկա րո ղա ցան ընկ ճել հա յե րին: Ի վեր-

ջո Հազ կեր տը ստիպ ված իր զոր քե րը հա նեց Հա յաս տա նից, նե րեց երկ-

րի հար կե րը, կրճա տեց պար սից ար քու նի քին տրվող այ րու ձիու քա նա-

կը, երկ րից հե ռա ցած նե րին թույ լատ րեց վե րա դառ նալ եւ տեր կանգ նել

ի րենց սե փա կա նու թյա նը, շնոր հեց կրո նի ա զա տու թյուն եւ այլն59: Փաս-

տո րեն, վերջ նա կան հաշ վով, ինչ պես ի րա վա ցիո րեն նշում է Մ. Ա բեղ յա-

նը, հա յե րը հաղ թե ցին, ո րով հե տեւ եւ՛ ե կե ղե ցին, եւ՛ ազն վա կա նու թյու նը

վե րա կանգ նում էին ի րենց տնտե սա կան եւ այլ ի րա վունք նե րը60: Պի տի

նշենք, որ Ն. Ա դոն ցը եւս ըն դու նում է այս փաս տը. « Պէտք է խոս տո վա-նել, - գ րում է նա, - որ Վար դա նանց կռո ւից յե տոյ Պար սիկ նե րը ա մեն զի ջում-ներ ա րին Հա յոց (ընդգ ծումն մերն է - Ա. Ա.)»61: Մեզ մնում է պար զա պես

ա վե լաց նել՝ իսկ որ քա՞ն մեծ կլի նեին պար սից ար քու նի քի զի ջում նե րը

հա յե րի միաս նու թյան եւ դաշ նա կից նե րի առ կա յու թյան դեպ քում:

րա նի աջ ա փին) տե՛ս Բ. Հա րու թյուն յան, Փայ տա կա րան քա ղա քը եւ նրա տե ղադ րու-թյու նը, ԼՀԳ, 1981, թ. 12, էջ 61-76. А. А. Акопян, Албания-Алуанк в греко-латинских и древнеармянских источниках, c. 103-104։

57 Н. Адонцъ, Марзбанъ Васакъ передъ судомъ историковъ, с. 0125.58 Եղիշե, նշվ. աշխ., էջ 243. Ղազար Փարպեցի, նշվ. աշխ., էջ 171։59 Եղիշե, նշվ. աշխ., էջ 263-267։60 Մ. Աբեղյան, Հայոց հին գրականության պատմություն, գիրք 1, Երեւան, 1944, էջ 302։61 Ն. Ադոնց, Պատմական ուսումնասիրութիւններ, էջ 27։

2016 ¾. ì²ê²Î êÚàôÜàô ¶àðÌàôܺàôÂÚ²Ü ìºð²¶Ü²Ð²îØ²Ü îºêàôÂÚàôÜÀ 55

Անդ րա դառ նա լով Ա վա րայ րից հե տո Վա սա կի գոր ծու նեու թյա նը՝ Ն.

Ա դոն ցը բա վա րար վում է սոսկ հե տեւ յալ տո ղե րով. « Ճա կա տա մար տից

հե տո մարզ պա նը նույն բո վան դա կու թյամբ կո չե րով վերս տին դի մում է

բնակ չու թյա նը, եւ միա ժա մա նակ ա ջակ ցում պարս կա կան իշ խա նու թյուն-

նե րին զի նա թա փե լու եւ հան դար տեց նե լու ժո ղովր դին»62:

Մի՞ թե թույ լատ րե լի էր թշնա մու դեմ օր հա սա կան պայ քար մղող ժո-

ղովր դին զի նա թա փել։ Արդ յոք դա դա վա ճա նու թյո՞ւն չէր:

Ներ կա յաց նենք Ա վա րայ րից հե տո Վա սա կի կող մից իր ժո ղովր դին

պատ ճա ռած բա զում ա ղետ նե րից մե կը: Այն ժա մա նակ, երբ բեր դե րից մե-

կում ամ րա ցած Բակ զո րա վա րի գլխա վո րած հա յոց զո րա գուն դը դի մադ-

րում էր թշնա մուն, Վա սակ Ս յու նին պար սիկ նե րի հետ միա սին պա շար-

ված նե րին խոս տա նում է հանձն վե լու դեպ քում բռնու թյան չեն թար կել:

Չ հա վա տա լով Վա սա կին` Բակ զո րա վա րը 700 հո գով հե ռա նում է բեր-

դից, իսկ հանձն ված նե րից 213-ը ան մի ջա պես սպան վում են63: Ն. Ա դոն ցը

ոչ մի գնա հա տա կան չի տա լիս Վա սա կի այս քայ լին նույն պես:

Վա սակ Ս յու նուն ար դա րաց նե լու մղու մով Ն. Ա դոն ցը սկզբնաղբ յուր-

նե րի նկատ մամբ սուբ յեկ տիվ մո տե ցում է դրսե ւո րում նաեւ Վար դա-

նանց ապս տամ բու թյան մաս նա կից եւ ուխ տա զանց նա խա րար նե րի քա-

նա կը ներ կա յաց նե լիս: Նա նշում է, թե Ար տա շա տի խորհր դակ ցու թյա-

նը ներ կա էին 18 իշ խան ներ, ո րոն ցից «գոր ծին նվիր ված դուրս ե կան 8

մարդ, մյուս նե րը հրա ժար վե ցին մաս նակ ցե լուց եւ կանգ նած էին Վա սա կի

կող մը», եւ ա վե լաց նում է, թե «ակ նե րեւ է, դրա նում չի կա րե լի տես նել

ուխ տադր ժու թյուն, այլ` միայն հար ցի վե րա նա յում»: Քիչ անց հա վե լում

է, թե պա ռակ տու մից հե տո Վա սա կին հա րե ցին հինգ, Վար դան Մա մի-

կոն յա նին` ե րեք իշ խան ներ64: Ն վա զեց նե լով ապս տամբ եւ ա վե լաց նե լով

ուխ տա զանց նա խա րար նե րի քա նա կը՝ Ն. Ա դոն ցը փոր ձում է ընդ լայ-

նել հո ղը Վա սա կի ար դա րաց ման հա մար: Չէ՞ որ, ե թե ապս տամ բու թյան

կողմ նա կից նե րի եւ հա կա ռա կորդ նե րի տար բե րու թյու նը լի նի քիչ կամ

հօ գուտ հա կաապս տամ բա կան ու ժե րի, ինչ-որ չափով կա րե լի կլի նի ա սել,

որ ապս տամ բու թյու նը ո՛չ հա մա ժո ղովր դա կան էր, ո՛չ էլ անհ րա ժեշ տու-

թյուն, ա վե լին՝ այն նույ նիսկ «կա րե լի է» ան վա նել խռո վու թյուն, ին չը եւ

ար վում է65: Հե տե ւա բար, Վա սա կին եւ նրա կողմ նա կից նե րին «հնա րա-

վոր» կլի նի բնո րո շել իբ րեւ հայ րե նա սեր նե րի եւ հաշ վեն կատ գոր ծիչ նե րի

62 Н. Адонцъ, Марзбанъ Васакъ передъ судомъ историковъ, с. 0125-0126.63 Եղիշե, նշվ. աշխ., էջ 247-249։64 Н. Адонцъ, Марзбанъ Васакъ передъ судомъ историковъ, с. 0127.65 Անդ։

56 ²ðØºÜ ²êðÚ²Ü 2016 ¾.

(ո րոնք իբր փոր ձում էին եր կի րը փրկել կոր ծա նու մից), իսկ հայ րե նի քի

հա մար նա հա տակ ված նե րին` իբ րեւ ար կա ծախն դիր նե րի։ Ն կա տենք, որ

Ն. Ա դոն ցը սկզբնաղբ յուր նե րից ա ռանձ նաց րել է միայն իր տե սա կե տին

շա հե կան հատ վա ծը:

Իսկ ի րո ղու թյունն այլ է: Ե ղի շեն ան վա նա պես հի շա տա կում է ի րենց

«զոր քով ու ամ բողջ պատ րաս տու թյամբ» Ա վա րայ րի դաշտ հա սած 27

հայ իշ խան նե րի եւ հա վե լում, որ այն տեղ էին հա սել նաեւ «ար քու նի բո-

լոր գոր ծա կալ ներն ա մեն մեկն իր զոր քե րի հետ միա սին»66: Վար դա նանց

զոր քի ընդ հա նուր թիվն էր «վաթ սու նեւ վեց հա զար մարդ ձիա վոր եւ հե-

տե ւակ»: Քիչ անց Ե ղի շեն ապս տամ բու թյան կողմ նա կից նե րի շար քում

հի շա տա կում է եւս եր կու հայ իշ խան նե րի` Ար տակ Մո կա ցուն եւ Թա-

թուլ Վա նան դե ցուն, ո րոնք հրա մա նա տա րա կան պաշ տոն ներ էին զբա-

ղեց նում Ա վա րայ րում: Ան կաս կած սրանց պետք է գու մա րել Ա վա րայ րից

հե տո պար սից ար քու նի քի կող մից ձեր բա կալ ված չորս հայ իշ խան նե րի

եւս, քան զի պա տե րազ մին չմաս նակ ցե լու դեպ քում նրանք չէին ձեր բա-

կալ վի: Ապս տամ բու թյա նը մաս նակ ցում էր նաեւ Ար ցա խի զո րա գուն դը`

Բակ զո րա վա րի գլխա վո րու թյամբ:

Այս քանն իսկ ընդ հան րաց նե լու դեպ քում կտես նենք, որ ապս տամ բու-

թյան կող մում հան դես էին գա լիս 32 հայ իշ խան ներ (27-ը Գահ նա մա-

կում գրանց ված, իսկ 5-ը՝ չգրանց ված, այ սինքն՝ Գահ նա մա կի հաս տա տու-

մից հե տո ա ռա ջա ցած)67` գու մա րած նաեւ ար քու նի բո լոր գոր ծա կալ նե րը:

Գոր ծա կալ նե րի թի վը Ե ղի շեն չի հի շա տա կում, ուս տի մենք ձեռն պահ ենք

մնում ո րե ւէ թիվ մատ նան շե լուց: Ի մի ջի այ լոց նշենք, որ Հ. Մու րադ յա նը

նրանց թի վը հաշ վում է հինգ` Ս պան դու նի, Հավ նու նի, Ձ յու նա կան, Քա-

ղա քա պետն ար քու նի, Որ սա պետն ար քու նի` յու րա քանչ յուրն իր զոր քով68:

Սա կայն ապս տամ բու թյան կողմ նա կից իշ խան նե րի թիվն այս քա նով

եւս չի կա րող սահ մա նա փակ վել: Ինչ պես ի րա վա ցիո րեն նկա տում է Հ.

Մու րադ յա նը, ա վագ նա խա րա րու թյուն նե րի ազ դե ցու թյան ո լոր տում էին

գտնվում մի շարք փոքր նա խա րա րու թյուն ներ, ո րոնք չէին կա րող չմաս-

նակ ցել պա տե րազ մին։ Խն դի րը ման րազ նին քննու թյան են թար կած Ա. Այ-

վազ յա նը նույն պես նկա տում է, որ հայ նա խա րար նե րի բա ցար ձակ մե-

66 Եղիշե, նշվ. աշխ., էջ 201-203։67 Н. Адонц, Армения в эпоху Юстиниана. Политическое состояние на основе нахарарскаго

строя, СПб., 1908 (=Ереван, 1971), с. 243-245, 249-252։ Հմմտ. նաեւ Ա. Յակոբեան, Գահնամակ ազատաց եւ տանուտէրանց Հայոց եւ Զաւրանամակ. Հետա զօտութիւն եւ բնագրեր, «Բազմավէպ», 2011, թ. 3-4, էջ 485-550։

68 Հ. Մուրադյան, Վարդանանց ապստամբության մասին, էջ 80։

2016 ¾. ì²ê²Î êÚàôÜàô ¶àðÌàôܺàôÂÚ²Ü ìºð²¶Ü²Ð²îØ²Ü îºêàôÂÚàôÜÀ 57

ծա մաս նու թյու նը կանգ նած էր ապս տամ բա կան ճամ բա րում69։ Ընդ հան-

րաց նե լով առ կա տվյալ նե րը եւ հիմ նա կա նում հա մա ձայն վե լով Հ. Մու-

րադ յա նի հետ՝ կա րե լի է եզ րա կաց նել, որ Մարզ պա նա կան Հա յաս տա նում

գո յու թյուն ու նե ցող` Գահ նա մա կում գրանց ված եւ չգրանց ված 48 նա-

խա րա րու թյուն նե րից 40-ը կամ 41-ը ընդգրկ ված էին ապս տամ բու թյան

մեջ70:

Հար ցի մյուս կողմն էլ կա, ո րին եւս Ն. Ա դոն ցը չի անդ րա դար-

ձել: Ե ղի շեն Վա սա կի գոր ծա կից նե րի թվում հի շա տա կում է 9 իշ խան

եւ 1 սե պուհ71: Սա կայն այս տեղ պետք է նկա տի ու նե նալ մի կա րե ւոր

հան գա մանք: Ե թե Վար դա նանց կողմն ան ցած իշ խան նե րին թվար կե լիս

Ե ղի շեն նշում է, որ նրանք պա տե րազ մի դաշտ էին հա սել ի րենց զոր քով

եւ ամ բողջ պատ րաս տու թյամբ, ա պա Վա սա կի գոր ծա կից նե րի դեպ քում

այդ պես չի վար վում: Դա նշա նա կում է, որ Ռշ տուն յաց, Խոր խո ռուն յաց,

Գա բե ղե նից, Պա լուն յաց նա խա րա րա կան տնե րից Ար տակ Ռշ տու նին, Գա-

դի շո Խոր խո ռու նին, Գա բե ղե նից Ար տե նը, Պա լուն յաց Վա րազ շա պու հը

Վա սա կի կող մում կանգ նած էին ա ռանց ի րենց նա խա րա րու թյուն նե րի

զոր քե րի կամ էլ, ծայ րա հեղ դեպ քում, սահ մա նա փակ ու ժե րով, քան զի

Վար դա նանց ապս տամ բու թյա նը մաս նա կից այդ նա խա րա րու թյուն նե-

րի ներ կա յա ցու ցիչ նե րը պա տե րազ մին մաս նակ ցում էին ի րենց «զոր քով

ու ամ բողջ պատ րաս տու թյամբ»: Այ սինքն` ի րենց հիմ նա կան զի նու ժով

Վա սա կին գոր ծակ ցում էին ըն դա մե նը չորս հայ իշ խան ներ` Տի րոց Բագ-

րա տու նին, Ա պա հուն յաց Մա նե ճը, Ներ սեհ Ուր ծա ցին, Ըն ջուղ Ա կեա ցին:

Վա հե ւուն յաց Գ յուտ իշ խա նի մաս նակ ցու թյան հար ցը թող նում ենք առ-

կախ, քան զի եր կու ճամ բար նե րում էլ հի շա տակ վում է այդ նույն ա նու-

նով իշ խան: 449-451 թթ. պա տե րազ մին հա վա նա բար չէին մաս նակ ցում

ըն դա մե նը 3 փոք րիկ իշ խա նա կան տներ72: Ա վե լին, ինչ պես նկա տում է Ա․

Այ վազ յա նը, Աղ վան քից Հա յաս տան վե րա դար ձած Վար դան Մա մի կոն յա-

նը, Հա յոց երկ րի ամ բողջ իշ խա նու թյու նը կենտ րո նաց նե լով իր ձեռ քում,

Վա սա կի կողմ նա կից փոք րա թիվ իշ խան նե րի զոր քե րի ղե կա վար ներ է

կար գում նրանց տոհ մե րի այլ ներ կա յա ցու ցիչ նե րի, ով քեր կողմ նա կից

էին ապս տամ բու թյա նը73։

69 А. Айвазян, նշվ. աշխ., էջ 172-184:70 Անդ, էջ 90։71 Եղիշե, նշվ. աշխ., էջ 187։72 Հ. Մուրադյան, նշվ. աշխ., էջ 90։73 А. Айвазян, նշվ. աշխ., էջ 174-175.

58 ²ðØºÜ ²êðÚ²Ü 2016 ¾.

Աս վա ծից հե տե ւում է, որ պետք է վե րա պա հու մով մո տե նալ Վա-

սա կին գոր ծակ ցող նե րի քա նա կին: Վա սա կի կողմ նա կից նե րը խիստ սա-

կա վա թիվ էին: Այս պի սով, Ն. Ա դոն ցի պնդու մը, թե Վա սա կը «կանգ-

նեց մե ծա մաս նու թյան կող մը եւ վար վեց նրա ցան կու թյա նը հա մա պա-

տաս խան»74, հա կա սում է սկզբնաղբ յուր նե րի տվյալ նե րին: Պատ միչ նե րի

հա ղոր դում նե րից հստակ ե րե ւում է նաեւ, որ նա ոչ թե միա ցավ ո րե-

ւէ խմբա վոր ման կամ հո սան քի, այլ դա վա ճա նա կան մի շարք քայ լե րի

ըն թաց քում իր կող մը քա շեց ա ռան ձին գոր ծիչ նե րի՝ խախ տե լով հա յոց

ա վա գա նու միաս նու թյու նը: Ի դեպ, Վա սա կը կողմ նա կից ներ ձեռք բե րեց

ոչ թե Ար տա շա տի ժո ղո վում, այլ դրա նից շատ ուշ, այն ժա մա նակ, երբ

Վար դան Մա մի կոն յա նը Աղ վան քում փայ լուն հաղ թա նակ ներ էր տա նում

թշնա մու նկատ մամբ75:

Պար սից հա զա րա պե տի՝ Փայ տա կա րա նում բա նա կե լուց հե տո Վա սա-

կի քայ քա յիչ գոր ծու նեու թյունն ա վե լի խո րա ցավ։ Ն րա կեց ված քին լա-

վա տեղ յակ պար սից հա զա րա պետն իր մոտ է հրա վի րում նրան եւ խոս տա-

նում «ա վե լի մեծ իշ խա նու թյուն, քան թե ու ներ… միայն թե այս գոր ծի

հնա րը գտնի, թե ինչ պես պետք է քան դել Հա յոց ուխ տի միա բա նու թյու նը

եւ թա գա վո րի կամ քը կա տար վի այն երկ րում»76: Վա սա կի կող մից հա-

յոց միա բա նու թյու նը խախ տե լու հանձ նա ռու թյու նը ստանձ նե լու մա սին

Ե ղի շեն նշում է, որ Վա սա կը «շա տե րին դուրս հա նեց Ք րիս տո սի գնդից

եւ խառ նեց դե ւե րի գնդե րին: Շատ ու րիշ տե ղեր էլ գո ղա բար սո ղոս կեց

եւ օ ձի նման ներս մտավ ամ րա ցած նե րի մեջ. եւ ցան կա պա տի մեջ ճեղք-

վածք ա ռա ջաց նե լով՝ հայտ նա պես հափշ տա կեց-ա ռավ ու դուրս հա նեց

բազ մա թիվ ա զատ նե րի եւ է՛լ ա վե լի բազ մա թիվ շի նա կան նե րի, ինչ պես եւ

ու րիշ ո մանց, ո րոնք միայն ա նու նով էին քա հա նա»: Ա հա սրա նից հե տո

էլ հի շա տա կվում են Վա սա կի կողմ նա կից վե րո հիշ յալ 9 իշ խան նե րի եւ 1

սե պու հի ա նուն նե րը77:

Վա սա կի վե րո հիշ յալ քայ լե րի մա սին Ն. Ա դոն ցը գե րա դա սում է լռել:

Փո խա րե նը նա պատ միչ նե րին մե ղադ րում է «խռո վու թյուն նե րի պատ-

մու թյու նում Բագ րա տու նի իշ խան նե րին նրանց հզո րու թյա նը պատ շաճ

ու շադ րու թյուն» չդարձ նե լու մեջ` ան տե սե լով այն ի րո ղու թյու նը, որ

պատ միչ նե րը շեշ տը դրել են հայ րե նա դա վու թյան ու ղին բռնած նե րի պա-

րագ լուխ Վա սակ Ս յու նու վրա: Ն րանք ման րա մաս ներ չեն նշել նույ նիսկ

74 Н. Адонцъ, Марзбанъ Васакъ передъ судомъ историковъ, с. 0127.75 Եղիշե, նշվ. աշխ., էջ 149-179։76 Անդ, էջ 183-185։77 Անդ, էջ 185-187։

2016 ¾. ì²ê²Î êÚàôÜàô ¶àðÌàôܺàôÂÚ²Ü ìºð²¶Ü²Ð²îØ²Ü îºêàôÂÚàôÜÀ 59

հայ րե նա սի րա կան ճամ բա րում գտնվող ա ռան ձին գոր ծիչ նե րի մա սին:

Բագ րա տու նի նե րին հա տուկ ու շադ րու թյուն չդարձ նե լը ոչն չով չի կա րող

օգ նել Վա սա կի ար դա րաց մա նը, քան զի դա վա ճա նու թյու նը եր բեք եւ ոչ

մի պա րա գա յում ար դա րա ցում չու նի:

Վա սա կի գոր ծու նեու թյան վե րագ նա հատ ման փոր ձին հիմ նա վոր

տեսք տա լու նպա տա կով Ն. Ա դոն ցը բազ միցս կաս կա ծում է Ե ղի շեի եւ

Ղա զար Փար պե ցու ա նա չա ռու թյա նը: Մաս նա վո րա պես նա գրում է, թե

«եր կու պատ միչ ներն էլ… օգտ վում էին Մա մի կոն յան նե րի հո վա նա վո րու-

թյու նից եւ նրանց հանձ նա րա րու թյամբ էին գրել ի րենց աշ խա տու թյուն-

նե րը: Զար մա նա լի չէ, որ նրանք ի րե րին նա յում են ի րենց հո վա նա վոր-

նե րի աչ քե րով»78:

Այդ պես մտա ծե լ նշա նա կում է մի կողմ նե տել գի տա կա նու թյու նը: Չ կա

ո րե ւէ աղբ յուր, ո րը մեզ թույլ կտա ի րա դար ձու թյուն նե րից մեկ եւ կես հա-

զա րամ յակ անց կաս կա ծել պատ միչ նե րի ճշմար տա ցիու թյան վրա: Ա մե նա-

կա րե ւո րը, Ե ղի շեն ան թա քույց հայտ նում է իր պատ մու թյու նը շա րադ րե լու

նպա տա կը. «Այս հի շա տա կա րա նը գրվեց նրա ( Վա սա կի - Ա. Ա.) մա սին`

նրա հան ցանք նե րը կշտամ բե լու եւ նրան մե ղադ րե լու հա մար, որ պես զի

ա մեն մարդ, որ լսի եւ ի մա նա այս բա նը, նզովք կար դա նրա ե տե ւից եւ

նրա գոր ծե րին ցան կա ցող չլի նի»79: Իսկ դա վկա յում է նրա ազն վու թյան,

պատ մու թյան շա րադր մա նը մեծ պա տաս խա նատ վու թյամբ մո տե նա լու եւ,

ի հար կե, ջերմ հայ րե նա սի րու թյան մա սին: Բ նա կա նա բար, նա կա րող էր իր

նպա տա կի մա սին չբարձ րա ձայ նել, պար զա պես թղթին հանձ նել իր մտքե-

րը: Ե ղի շեի պատ մու թյունն ըն թեր ցե լիս եր բեք չենք հան դի պում դրվա գի,

որ տեղ հենց այն պես հի շա տակ վեր Վար դան Մա մի կոն յա նի ա նու նը: Մա-

մի կոն յան նե րի աչ քե րով նա յե լու դեպ քում պատ միչ նե րը պար զա պես տառ

ու բա ռով կնմա նա կեին մե կը մյու սին, չէին հի շա տա կի ան ցան կա լի կամ

էլ միմ յան ցից տար բեր վող գեթ մեկ ի րա դար ձու թյուն կամ ե րե ւույթ, չէին

թող նի ո րե ւէ «սո ղանցք», որ հե տա գա յում ո րե ւէ մե կը փոր ձեր ինչ-ինչ

բա ցեր գտնել ի րենց եր կե րում: Ե ղի շեի եւ Ղա զար Փար պե ցու եր կե րի կուռ

շա րադ րան քը, գի տա կա նու թյու նը, նրանց ճար տա սա նա կան բարձր ու նա-

կու թյուն նե րը թույլ են տա լիս պնդել, որ նրանք չէին կա րող չգի տակ ցել,

որ այ դօ րի նակ «անց քե րի» առ կա յու թյու նը «պրպտող» ըն թեր ցո ղին կա րող

են հա կա սու թյուն ներ փնտրե լու տե ղիք տալ: Սա կայն պատ միչ ներն ա ռաջ-

նորդ վել են ոչ թե պատ մու թյուն ստեղ ծե լու, այլ պար զա պես կա տար վածն

78 Н. Адонцъ, Марзбанъ Васакъ передъ судомъ историковъ, с. 0127.79 Եղիշե, նշվ. աշխ., էջ 283։

60 ²ðØºÜ ²êðÚ²Ü 2016 ¾.

ար ձա նագ րե լու սկզբուն քով: Մի՞ թե Մա մի կոն յան նե րի աչ քե րով նա յե լու,

այ սինքն` ա չա ռու լի նե լու դեպ քում պատ միչ նե րը կհի շա տա կեին Ա վա րայ-

րից հե տո պար սից ար քու նի քում Վա սակ Ս յու նու նկատ մամբ կա յա ցած

դա տա վա րու թյու նը, ո րում ո րո շա կիո րեն ուր վագծ վում է նրա դրա կան դե-

րը ապստամ բու թյան սկզբնա վոր ման շրջա նում: Բ նա կա նա բար չէին հի-

շա տա կի, ո՞վ էր նրանց ստի պում դա ա նել: Որ Վար դան Մա մի կոն յա նի

եւ Մա մի կոն յան նե րի փա ռա բա նու մը չի ե ղել Ե ղի շեի հա տուկ նպա տա կը,

ե րե ւում է նաեւ այն հան գա ման քից, որ նա իր գիր քը վեր նագ րել է « Վասն

Հա յոց պա տե րազ մին»: « Վար դա նայ» բառն ա վե լաց վել է հե տա գա յում,

ան շուշտ, սպա րա պետ Վար դան Մա մի կոն յա նի հա վերժ կեն դա նի ա նունն

ա վե լի բարձ րաց նե լու հա մար:

Ն. Ա դոնցն ան զի ջում է հատ կա պես Ե ղի շեի նկատ մամբ: Դա պա տա-

հա կան չէ, քան զի Ե ղի շեն ա վե լի կոշտ գնա հա տա կան ներ է տվել Վա սա-

կին եւ նրա կողմ նա կից նե րին, ա վե լի հստակ տե ղե կու թյուն ներ է հա ղոր-

դել մի շարք ա ռանց քա յին հար ցե րի մա սին, ո րոնք ա ռա վել մեծ ու ժով են

խա փա նում Ն. Ա դոն ցի տե սա կետ նե րի կեն սու նա կու թյու նը: Մի էա կան

հան գա մանք եւս. Ե ղի շեն ա ռա վել չա փա վոր է ար տա հայտ վում Մա մի կոն-

յան նե րի մա սին: Այս հան գա մանք ներն ա վե լի ան խո ցե լի են դարձ նում

նրա աշ խա տու թյու նը: Ն. Ա դոնցն ա ռա վել հա վաս տի է հա մա րում Ղա-

զար Փար պե ցու աշ խա տան քը: Մինչ դեռ պատ մա գի տու թյան մեջ ա ռաջ-

նու թյուն է տրվում պատ մա կան ի րա դար ձու թյուն նե րին ժա մա նա կա կից

կամ դրանց ա ռա վել մոտ կանգ նած աղբ յու րին:

Անդ րա դառ նա լով Ե ղի շեի այն մտքին, որ «ին քը պատ մու թյու նը

գրում է նրա հա մար, որ պես զի սե րունդ նե րը նզո վեն ու րա ցող Վա սա-

կին», Ն. Ա դոն ցը, ըստ էու թյան, փոր ձե լով Ե ղի շեին ներ կա յաց նել որ պես

պատ մու թյու նը խե ղա թյու րո ղի` ա ռանց ո րե ւէ հիմ նա վոր ման գրում է.

«Ն ման կան խա կալ նպա տա կով է բա ցատր վում այն հան գա ման քը, որ

Ե ղի շեն պատ մու թյու նից մա սամբ դեն է շպրտել ո րոշ տար րեր եւ մա-

սամբ էլ վե րամ շա կել է դրանք»80: Իր այդ միտքն ա ռաջ տա նե լու հա մար

այլ օ րի նակ չգտնե լով` Ն. Ա դոնցն անդ րա դառ նում է Վա սա կի որ դի նե րի

պա տան դու թյա նը: Նա գրում է. «Ըստ Ղա զար Փար պե ցու՝ Հազ կերտն

իր մոտ էր պա հում Վա սա կի եր կու որ դի նե րին որ պես պա տանդ: Ե ղի-

շեն լռում է այդ մա սին. ըն թեր ցո ղի աչ քում այդ հան գա ման քը կա րող

էր ինչ-որ չա փով մեղ մել ուխ տադ րուժ Վա սա կի մեղ քը: Ընդ հա կա ռա կը,

նա հնա րում է պատ մու թյուն, իբ րեւ թե Վա սա կը սպա նել է իր հո րեղ-

80 Н. Адонцъ, Марзбанъ Васакъ передъ судомъ историковъ, с. 0127.

2016 ¾. ì²ê²Î êÚàôÜàô ¶àðÌàôܺàôÂÚ²Ü ìºð²¶Ü²Ð²îØ²Ü îºêàôÂÚàôÜÀ 61

բայր Վա ղի նա կին եւ նրա նից հափշ տա կել իշ խա նու թյու նը, եւ որ նա

հե տապն դում էր իր զար միկ նե րին: Ըստ Փար պե ցու՝ Վա սա կի փե սան,

ոմն Վա րազ վա ղան, իր կնոջ` Վա սա կի դստեր հետ վատ վար վե լու հե տե-

ւան քով ըն կել էր ա նե րոջ շնոր հից: Վա րազ վա ղա նը փա խել էր Պարս կաս-

տան, ըն դու նել մազ դե զա կա նու թյուն եւ քիչ կա րե ւոր դեր չէր խա ղա ցել

խռո վու թյուն նե րի մեջ: Փար պե ցին նրա մա սին ար տա հայտ վում է կտրուկ

ար տա հայ տու թյուն նե րով եւ նկա րագ րում նրա տան ջա լից մա հը: Ե ղի-

շեն ա մե նե ւին չի հի շա տա կում նրան. փե սա յի ան ձը նրա մոտ ձուլ վում

է ա նե րոջ կեր պա րին` քրիս տո նեու թյու նից նրա հե ռա ցու մը եւ մահ վան

պատ կե րը, ո րը նկա րագ րում է Ղա զա րը, Ե ղի շեն տա րա ծում է Վա սա կի

վրա»81: Ար դեն նշվեց, որ պատ մա գի տու թյան մեջ պար զա պես ըն դուն ված

է ա ռաջ նա յին հա մա րել ա ռա վել հին աղբ յու րը, ին չը տվյալ դեպ քում

Ե ղի շեի պատ մու թյունն է: Երկ րորդ, այլ աղբ յուր նե րի բա ցա կա յու թյան

պայ ման նե րում, ան հաս կա նա լի է, թե այդ ինչ հիմ քով է Ն. Ա դոն ցը հա-

վաս տի հա մա րում Ղա զար Փար պե ցու հա ղոր դու մը, իսկ Ե ղի շեին մե ղադ-

րում պատ մու թյուն հնա րե լու մեջ: Ա մենա կա րե ւո րը, ան կախ նրա նից`

Վա սա կի որ դի նե րը պա տանդ ե ղել են թե ոչ, Վա սա կի դա վա ճա նու թյու նը

հայ րե նի քի եւ ժո ղովր դի նկատ մամբ ար դա րա ցում չի կա րող ու նե նալ:

Դա կա րող է նրան ար դա րաց նել` որ պես ծնող, բայց ոչ որ պես պե տա կան-

քա ղա քա կան գոր ծիչ, եւ լրա ցու ցիչ ան գամ փաս տում է, որ նրա նման

գոր ծի չը չէր կա րող ա պա հո վել հայ րե նի քի անվ տան գու թյու նը, ժո ղովր դի

շա հե րը, քան զի ազ գա յին-պե տա կան շա հե րը ցան կա ցած պա հի կա րող

էին բախ վել անձ նա կան շա հե րին եւ ստո րա դաս վել:

Հա ջորդ քայ լը, ո րով Ն. Ա դոն ցը փոր ձում է մեղ մել Վա սա կին տրվող

գնա հա տա կա նը, հե տեւ յալն է. «Ար դա րա ցի չէ Ե ղի շեն նաեւ իր այն

պնդման մեջ, որ իբ րեւ թե Վա սա կը եւ նրա հա մա խոհ նե րը ու րա ցել են

քրիս տո նեու թյու նը եւ մազ դե զա կա նու թյուն ըն դու նել»82: Ն. Ա դոն ցը մի

քա նի ան գամ նշում է, որ «ա ռա վել ան կողմ նա կալ» Ղա զար Փար պե ցին

ոչ մի տեղ չի հի շա տա կում, թե Վա սակն ու րա ցել է քրիս տո նեու թյու նը,

որ բո լոր մակ դիր նե րը, որ մշտա պես ու ղեկ ցում են նրա ան վա նը, մատ նա-

ցույց են ա նում միայն «խար դա վանք, ուխ տադր ժու թյուն»83: Որ պես հիմք

իր եզ րա կա ցու թյան հա մար նա ներ կա յաց նում է Փար պե ցու հաղորդումը`

Վա սա կի մահ վան կա պակ ցու թյամբ. « Վա սակն ապ րեց ար քու նի քում մի

81 Անդ, էջ 0128։82 Անդ, էջ 0126։83 Անդ։

62 ²ðØºÜ ²êðÚ²Ü 2016 ¾.

քա նի տա րի, եւ իր կյան քի վեր ջին օ րե րը քարշ էր տա լիս ար ցուն քով ու

հե ծե ծան քով: Նա ձեռ քե րով խփում էր ե րե սին ու ժա մա նակ առ ժա մա-

նակ ինքն ի րեն դի մում կշտամ բան քի եւ զղջու մի խոս քե րով, ինչ պես քեզ`

քո գոր ծե րի հա մե մատ, Վա սակ, դու ար ժա նի ես ա նար գան քի, քան զի դու

խախ տե ցիր Սուրբ Ա վե տա րա նին տված ուխ տը»: Այ նու հե տեւ Ն. Ա դոն ցը

հա վե լում է, թե ըստ Ղա զար Փար պե ցու՝ Վա սա կը մին չեւ կյան քի վեր ջը

մնաց քրիս տոն յա84:

Ն. Ա դոն ցի դիտարկումներում հա կա սու թյունն ակն հայտ է: Սա կայն

մինչ դրան անդ րա դառ նա լը` ար ձա նագ րենք մի ա նըն դու նե լի ե րե ւույթ.

Ն. Ա դոն ցը Ղա զար Փար պե ցու խոս քը են թար կել է էա կան խմբագր ման:

Փար պե ցին, նկա րագ րե լով Վա սա կի կյան քի վեր ջին օ րե րը, չի գրում, թե

«նա ձեռ քե րով խփում էր ե րե սին եւ ժա մա նակ առ ժա մա նակ ինքն ի րեն

դի մում կշտամ բան քի եւ զղջու մի խոս քե րով»: Նա գրում է հե տեւ յա-

լը. «…իր ձեռ քե րի թա թերն ա նար գա լից ինք նա ծաղ րու մով զար կում էր

իր ե րե սին` ա սե լով. «Ա հա՛, ըն դու նի՛ր այս խայ տա ռա կու թյու նը, որ քեզ

բե րե ցին սուրբ Ա վե տա րա նի ուխ տին դա վա ճա նելն ու սուրբ Վար դան

Մա մի կոն յա նի եւ նրա ցան կա լի ըն կե րա կից նե րի նա հա տա կու թյան ար յու-

նը»85: Կար ծում ենք՝ պատ միչ նե րի խոս քը հօ գուտ Վա սա կի բարձ րաց ման

ձե ւա փո խելն ակն հայտ է: Ղա զար Փար պե ցու` Վա սա կի ինք նա ծաղ րու մի

եւ Ա վե տա րա նի ուխ տին դա վա ճա նե լու մա սին միտ քը պար զա պես մեկ-

նա բա նու թյան կա րիք չու նի: Իր աշ խա տու թյան այլ մա սե րում եւս Փար-

պե ցին Վա սա կին բնո րո շում է իբ րեւ ուխ տադ րուժ, ուխ տա զանց:

Այժմ հա կա սու թյան մա սին, թեեւ դրան վե րոնշ յալ պատ ճա ռով կա րե լի

է եւ չանդ րա դառ նալ: Նույ նիսկ Ղա զար Փար պե ցու խոս քը խմբագրված

ներ կա յաց նե լու դեպ քում առ կա է մտքե րի հա կա սու թյուն: Ճիշտ է, որ-

պես իր եզ րա կա ցու թյան հիմք Ն. Ա դոն ցը հի շա տա կում է Ղա զար Փար-

պե ցուն վե րագր վող վե րո հիշ յալ միտ քը, սա կայն ըն դու նում է դրա մի

մա սը, իսկ մյու սի կող քով, որն ա ռա վել էա կան է Վա սա կին գնա հա տե լու

տե սանկ յու նից, անց նում է լռել յայն: Նախ, այդ ին չո՞ւ, ո՞ր ծա ռա յու թյան

հա մար էին նրան պա հում պար սից ար քու նի քում: Կար ծում ենք՝ պա տաս-

խանն ակն հայտ է: Ն. Ա դոն ցը ո չինչ չի ա սում նաեւ, թե ին չո՞ւ էր Վա-

սա կը զղջում: Չի ա սում, ո րով հե տեւ պատ միչն ար դեն ա մեն ինչ ա սել էր:

Ի դեպ, ինչ պես տե սանք, Ն. Ա դոն ցը լռել յայն անց նում է նաեւ Վա սա կի

գոր ծած բա զում դա վա ճա նա կան քայ լե րի կող քով: Վե րո հիշ յալ մտքե րի

84 Անդ, էջ 0129։85 Ղազար Փարպեցի, նշվ. աշխ., էջ 203։

2016 ¾. ì²ê²Î êÚàôÜàô ¶àðÌàôܺàôÂÚ²Ü ìºð²¶Ü²Ð²îØ²Ü îºêàôÂÚàôÜÀ 63

ընդ հան րա ցու մից հե տո մեր առ ջեւ բաց վում է եր կու ի րո ղու թյուն։ Ա ռա-

ջին՝ Վա սա կը դա վա ճա նել էր հա յոց միա բա նու թյա նը` խախ տե լով տված

եր դու մը եւ ըն դուն ված ո րո շում նե րը: Երկ րորդ` Վա սա կը դա տա պարտ-

վել էր եւ կյան քի վեր ջին տա րի ներն անց է կաց րել ա նա զա տու թյան մեջ,

ար հա մարհ ված եւ լքված բո լո րից` թե՛ հա յե րից, ո րոնց նա դա վա ճա նել

էր, եւ ո րոնք ար դա րա ցիո րեն ա մեն ինչ ա րե ցին նրան պատ ժե լու հա մար,

եւ թե՛ պար սիկ նե րից, ո րոնց նա, որ պես վար կա բեկ ված եւ հե ղի նա կազրկ-

ված գոր ծիչ, այ լեւս պետք չէր86:

Այս պի սով, Վար դա նանց պա տե րազ մի ժա մա նա կաշր ջա նում մարզ-

պան Վա սակ Ս յու նու դա վա ճա նու թյունն ար դա րաց նե լու Ն. Ա դոն ցի

տե սու թյու նը չի ամ րագր վում սկզբնաղբ յու րա յին հա ղոր դում նե րով եւ,

հե տե ւա բար, չի կա րող ըն դու նե լի լի նել: Վա սակ Ս յու նու հե ռա նա լը հայ

ապս տամ բա կան միաս նա կան ճամ բա րից եւ թշնա մուն հա րե լը, թշնա մու

հետ հա մա տեղ ապս տամ բու թյան դեմ հան դես գա լը եր բե ւէ չի կա րող

ար դա րաց վել, ո րով հե տեւ փաս տե րը շատ խո սուն են: Վար դա նը եւ Վար-

դա նանք հայ րե նա սեր ներ էին, պայ քա րում էին հայ րե նի քի ա զա տու թյան

եւ ի րենց ազ գա յին ինք նու թյան պայ ման՝ քրիս տո նեա կան դա վա նան քի

պաշտ պա նու թյան հա մար, իսկ Վա սա կը եւ Վա սակ յանք` դա վա ճան ներ,

ո րոնց հա մար հայ րե նի քի եւ ազ գի շա հը ա ծանց յալ էր անձ նա կան շա հին:

РЕЗЮМЕ

Вплоть до кон ца XIX ве ка вос ста ние Вар да нанц тра ди ци он но вос при ни ма лось как вой на за со хра не ние на цио наль ной не за ви си мо сти, сво бо ды и дос то ин ст ва, а Вар дан Ма ми ко нян и Вар да ни ды - как ге рои, по бор ни ки на ции, в то вре мя как Ва-сак и Ва са ки ды - как пре да те ли, мо ли на ции. Но с кон ца XIX ве ка бы ли вы ска за ны точ ки зре ния, от лич ные от тра ди ци он ных, со вер ше ны по пыт ки пе ре оце нить ряд во про сов ис то рии ар мян ско го на ро да, в том чис ле и вой ны Вар да нанц. В ста тье пред став ле на по пыт ка зна ме ни то го ис то ри ка, ар ме ни ста и ви зан ти ни ста Ни ко лая Адон ца в на прав ле нии пе ре оцен ки вой ны Вар да нанц 449-451 гг. и дея тель но сти мар зпа на Ва са ка Сю ни, ко то рый в эту эпо ху взял курс на из ме ну. Вновь ана ли-зи ро вав вы дви ну тые по ло же ния в све те пер во ис точ ни ков, в ста тье по ка зы ва ет ся, что нет ос но ва ний для пе ре смот ра дос то вер но сти дан ных ис то ри ков V ве ка.

86 Հմմ. նաեւ Կ. Իւզ բա շեան, Ա ւա րայ րի ճա կա տա մար տից դէ պի Նո ւար սա կի պայ մա նադ-րու թիւ նը, Եր եւան, 2005։

64 ²ðØºÜ ²êðÚ²Ü 2016 ¾.

SUMMARY

Until the end of the 19th century Vardanants War was traditionally accepted as the inclined war for maintenance of national self-dependency, freedom and dignity. Vardan Mamikonyan and the Vardanants were honoured with the title of hero. Vasak and the Vasakyans were accepted as betrayers. But at end of the 19th century there appeared attitudes different from traditional opinions. Various experiences were done in order to reestimate questions in Armenian history, and Vardanants War was not an exception. In the article of famous historian Nikoghayos Adonts’s an opinion was introduced towards the Vardanants War (449-451) towards reestimation of activities of regional governor Vasak Syunetsi. Proposed theses was examined originally and now it is obvious that there is no any reason to review the assurance of the 5th century historians.

¾æØƲÌÆÜ

ՎԱՀԵ ԹՈՐՈՍՅԱՆ պատ մա կան գիտ. թեկ նա ծու, ՄՄ

ԿԻԼԻԿԻԱՅԻ ՀԱՅՈՑ ԹԱԳԱՎՈՐ ԼԵՎՈՆ ՄԵԾԱԳՈՐԾԻԹԱԳԱԴՐՄԱՆ ԽՆԴՐԻ ՇՈՒՐՋ

Լե ւո նի թա գադր ման խնդի րը պատ մա գի տու թյան մեջ. Ա ռա ջին ե րեք

խա չակ րաց ար շա վանք նե րը (հա մա պա տաս խա նա բար` 1096-1099

թթ., 1147-1149 թթ., 1189-1192 թթ.), ան կախ ի րենց արդ յունք նե րից,

դրա կա նո րեն ազ դե ցին Կի լի կիա յի հա յոց Ռու բին յան իշ խա նա պե տու-

թյան վրա: Այդ ա ռու մով հատ կա պես նշա նա կա լի են Հ ռո մեա կան սրբա-

զան կայս րու թյան ինք նա կալ ներ Ֆ րիդ րիխ Ա. Բար բա րո սա յի (1155-1190

թթ.), ա պա նրա որ դու` Հեն րի Զ.-ի (1190-1197 թթ.) ձեռ նար կած խա-

չակ րաց ռազ մար շավ նե րը դե պի Մեր ձա վոր Ար եւելք: Այս խա չակ րու-

թյուն ներն էա կա նո րեն նպաս տե ցին Ռու բին յան իշ խա նա պե տու թյու նը

թա գա վո րու թյուն հռչա կե լուն:

Ե րու սա ղե մը 1187 թ. գրա վե լուց հե տո Ե գիպ տո սի Այ յուբ յան սուլ-

թան Սա լահ ադ- Դի նի (1174-1193 թթ.) զոր քե րը, շարժ վե լով հյու սիս,

ար դեն 1188 թ. նվա ճե ցին Տ րի պո լիի կոմ սու թյունն ու Ան տիո քի իշ-

խա նա պե տու թյա նը պատ կա նող քա ղաք նե րի եւ գ յու ղե րի մեծ մա սը:

Այ սինքն` Մեր ձա վոր Ար եւել քի կա թո լիկ իշ խա նու թյուն նե րը եր րորդ

խա չակ րու թյան ժա մա նակ, որ պես ռազ մա քա ղա քա կան զո րեղ գոր ծոն,

այլեւս կեն սու նակ չէին: Ս տեղծ ված ի րա վի ճա կում Արեւ մուտ քի խա-

չակ րաց պե տու թյուն նե րի, հատ կա պես Հ ռո մեա կան սրբա զան կայս րու-

թյան հա մար Ռու բին յան իշ խա նա պե տու թյան կար եւո րու թյու նը խիստ

ա ճել էր: Եր րորդ խա չակ րու թյու նը գլխա վո րող նե րից Ֆ րիդ րիխ Ա. Շի-

կա մո րուսն ու Հ ռո մի պապ Կ ղե մես Գ.-ը (1187-1191 թթ.) ար դեն 1180-

ա կան թթ. վեր ջե րին գոր ծուն բա նա կցու թյուն նե րի մեջ մտան Հա յոց

Գ րի գոր Դ. Տ ղա կա թո ղի կո սի (1173-1193 թթ.) եւ Լ եւոն Բ.-ի (նե րառ-

յալ թա գա վո րու թյան շրջա նը` 1187-1219 թթ.) հետ` նպա տակ ու նե նա լով

66 ì²Ðº ÂàðàêÚ²Ü 2016 ¾.

Ռու բին յան իշ խա նա պե տու թյու նը ներգ րավ վել խա չակ րաց ար շա վանք-

նե րի մեջ1: Լ եւոն Բ.-ին ու Գ րի գոր Դ. Տ ղա յին հաս ցեագ րած նա մակ-

նե րում Կ ղե մես Գ.-ը, դի վա նա գի տո րեն շրջան ցե լով Հա յոց եւ Կա թո լիկ

ե կե ղե ցի նե րի միջեւ առ կա դա վա նա բա նա կան խնդիր նե րը, հոր դո րում էր

ա մեն կերպ օ ժան դա կել Մեր ձա վոր Ար եւելք ար շա վող խա չակ րաց զո-

րա բա նակ նե րին2: Վար դան վար դա պե տի հա ղորդ մամբ` Կի լի կիա յի տա-

րած քով Ե րու սա ղեմ ար շա վել պատ րաստ վող Ֆ րիդ րիխ Բար բա րո սան,

Ի կո նիա յից պա տաս խա նե լով Գ րի գոր Դ. Տ ղա յի նա մա կին, հայտ նում էր,

որ ցան կա նում է նրան հանձ նել իր մոտ գնտվող ար քա յա կան թա գը,

ո րով կա թո ղի կո սը կա րող էր թա գադ րել իր նա խընտ րած թեկ նա ծուին:

Պարզ է, որ թա գը նա խա տես ված էր Լ եւոն Բ.-ի հա մար. «Եւ թա գա-

ւորն (Ֆ րիդ րիխ Բա րա բա րո սան) ժո ղո վեալ զա մե նայն մե ծա մեծս իւր`

ետ կար դալ (Գ րի գոր Դ. Տ ղա յի նա մա կը` Վ. Թ.), եւ ի խնդու թե նէն լա-

ցին. եւ գ րեաց պա տաս խա նի` ե թէ աս տի ի հինգ ամ քո հրա մա նաւ կա-

միմ բա նալ ան դաս տան Հա յոց, եւ ա պա գնամ յեր կիրն իմ. եւ ա հա ու նիմ թագ եւ զգեստ, զի օծ ցես թա գա ւոր Հա յոց` զո՛վ ընտ րես (ընդգ ծում նե րը` Վ.

Թ.)»3: Վար դան վար դա պե տի այս ար ժե քա վոր տե ղե կու թյան հա վաս-

տիու թյու նը հաս տատ վում է կայ սեր եւ կա թո ղի կո սի նա մա կագ րու թյա-

նը լա վա տեղ յակ Ներ սես Լամբ րո նա ցու` 1190 թվա կիր հի շա տա կա րա-

նով: Դ րա նից պարզ վում է, որ Լ եւոն Բ.-ը, տե ղե կա նա լով խա չակ րաց

զոր քե րի` Կի լի կիա հաս նե լու մա սին, Գ րի գոր Դ. Տ ղա կա թո ղի կո սի ու

Ներ սես Լամբ րո նա ցու հետ ուղ եւոր վում է Սելեւ կիա` նրանց ըն դա-

ռաջ4: Սա կայն մինչ հայ կա կան պատ վի րա կու թյու նը կհաս ներ խա չակ-

րաց զոր քե րին, Ֆ րիդ րիխ Բար բա րո սան Սելեւ կիա գե տում խեղ դա մահ

է լի նում5: Խու ճա պի մատն ված խա չակ րաց զի նու ժի մի մա սը` կայ սե-

1 Տե՛ս P. Halfter, L’Église arménienne entre la Paputé et les Byzantins aux XIIe et XIIIe siècles, “L’Église arménienne entre Grecs et Latins fin XIe - milieu XVe siècle”, Paris, 2009, p. 69-70.

2 Տե՛ս Ղ. Ա լի շան, Սի սուան. Հա մագ րու թիւն Հայ կա կան Կի լի կիոյ եւ Լե ւոն Մե ծա գործ, Վե նե տիկ, 1885, էջ 467 (այ սու հետ` Ղ. Ա լի շան, Սի սուան). Ա. Տեր- Մի քել յան, Մի ջին դա րե րի կա թո ղի կոս նե րի ձգտում նե րը ե կե ղե ցա կան խա ղա ղու թյան հա մար, Եր կե րի ժո-ղո վա ծու, Ս. Էջ միա ծին, 2009, էջ 318-322. Ա. Բո զո յան, Հայ-բյու զան դա կան ե կե ղե ցա կան բա նակ ցու թյուն նե րի վա վե րագ րե րը (1165-1178 թթ.), Եր եւան, 1995, էջ 220:

3 «Հաւաքումն պատմութեան Վարդանայ վարդապետի լուսաբանեալ», Վենետիկ, 1862, էջ 136 (այսուհետ` Վարդան վարդապետ):

4 Տե՛ս Գարեգին Ա. կաթողիկոս, Յիշատակարանք ձեռագրաց, հ. Ա. (Ե. դարից մինչեւ 1250 թ.), Անթիլիաս, 1951, սյունակ 537 (այսուհետ` «Յիշատակարանք ձեռագրաց»). «Հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ. Ե.-ԺԲ. դդ.», կազմ.` Ա. Մաթեւոսյան, Երեւան, 1988, էջ 259. Գ. Հակոբյան, Ներսես Լամբրոնացի, Երեւան, 1971, էջ 359:

5 Ա րաբ պատ միչ Իբն Շադ դա դի հա ղորդ մամբ` կայս րը ոչ թե խեղ դա մահ է ե ղել, այլ Սելեւ-կիա գե տի սառ նո րակ ջրում լո ղա լուց հե տո հի վան դա ցել է եւ մա հա ցել: Կայ սեր մահ-

2016 ¾. ÎÆÈÆÎƲÚÆ ²ðø² ȺôàÜ ØºÌ²¶àðÌÆ Â²¶²¸ðØ²Ü ÊܸðÆ Þàôðæ 67

րոր դի Ֆ րիդ րիխ Կրտ սե րի գլխա վո րու թյամբ եւ Գ րի գոր Դ. Տ ղա յի ու

Ներ սես Լամ բոր նա ցու ու ղեկ ցու թյամբ6, հաս տատ վում է Տար սոն քա ղա-

քում7: Ա հա այս տեղ է, որ Հա յոց կա թո ղի կո սը, դի մե լով Բար բա րո սա յի

որ դուն, հոր դո րում է հա վա տա րիմ մնալ մա հա ցած հոր` Լե ւոն Բ.-ին

թագ շնոր հե լու խոստ մա նը. «Եւ զի խոս տումն էր ինք նա կա լին ոս կի

կնքեալ գրով Հա յոց թա գա ւոր դնել, պա հան ջեաց ի նմա նէ կա թո ղի կոսն

սուրբ զլրումն խոստ մանն»8: Ներ սես Լամբ րո նա ցու եւ Վար դան վար-

դա պե տի վկա յու թյուն նե րը փաս տում են Լ եւո նի հա մար նա խա տես ված

վան այս եւ մ յուս վար կած նե րի մա սին տե՛ս «Ա րա բա կան աղբ յուր նե րը Հա յաս տա նի եւ հարեւան երկր նե րի մա սին», Յա կուտ ալ- Հա մա վի, Ա բուլ- Ֆի դա, Իբն Շադ դադ, կազմ.` Հ. Նալ բանդ յան, Եր եւան, 1965, էջ 264, 296:

6 Ս տա նա լով կայ սեր մահ վան լու րը` Լ եւոն Բ. չշա րու նա կեց ճա նա պար հը Բար բա րո սա-յի որ դուն եւ խա չակ րաց զի նու ժին ըն դա ռաջ, այլ զգու շա վո րու թյուն դրսեւո րե լով` ամ-րա ցավ իր իշ խա նա պե տու թյան բեր դե րից մե կում: Ինչ պես կա րե լի է մա կա բե րել ա րաբ պատ միչ Իբն Շադ դա դի հա ղոր դու մից` Լ եւո նը եր րորդ խա չակ րու թյան ըն թաց քում, Սա-լահ ադ- Դի նի հետ չհա կադր վե լու նկա տա ռու մով, հնա րա վո րին չափ զգու շա վոր դիրք էր բռնել խա չա կիր նե րի նկատ մամբ. «Երբ Լ եւո նի որ դին (նկա տի ու նի հենց Լ եւոն Բ.-ին) լսեց, թե ինչ պա տա հեց նրանց, այ սինքն` նրանց (ա լա ման նե րի) թա գա վո րի մա հը եւ այդ բա նի հետ եւան քով նրանց կրած տա ռա պանք նե րը` քաղ ցի, մահ վան եւ հի վան դու թյուն-նե րի շնոր հիվ, չու զեց գնալ նրանց մոտ, ո րով հետեւ նախ` որ չգի տեր, թե դեպ քե րը ինչ ըն թացք պի տի ստա նա յին, եւ երկ րորդ` որ նրանք ֆրանկ էին, իսկ ին քը հայ էր, եւ քաշ-վեց իր ա նա ռիկ բեր դե րից մե կը», - գրում է ա րաբ պատ մի չը («Ա րա բա կան աղբ յուր նե րը Հա յաս տա նի եւ հար եւան երկր նե րի մա սին», էջ 298). այս մա սին ման րա մասն տե՛ս Վ. Տեր-Ղ եւոնդ յան, Կի լիկ յան Հա յաս տա նը եւ Մեր ձա վոր Ար եւել քի ա րա բա կան երկր նե րը 1145-1226 թվա կան նե րին, Եր եւան, 1994, էջ 98-99 (այ սու հետ` « Կի լիկ յան Հա յաս տա նը եւ Մեր ձա վոր Ար եւել քի ա րա բա կան երկր նե րը»). նույն հե ղի նա կի` « Կի լիկ յան Հա յաս տա նի ար տա քին քա ղա քա կա նու թյու նը XII դա րի վեր ջին», ՊԲՀ, 2010, թ. 1, էջ 114-128): Վար դան վար դա պե տի հա ղորդ մամբ` Ի կո նիա յից Ֆ րիդ րիխ Բար բա րո սան ե րեք ան գամ նա մակ ու ղար կեց Լ եւո նին, սա կայն դրանք չհա սան հաս ցեա տի րո ջը. «Եւ ե րիցս ան գամ դես պան յղեաց առ Լ եւոն, եւ ոչ հա սաւ առ նա» ( Վար դան վար դա պետ, նշվ. աշխ., էջ 136): Պատ-մի չը հա ջոր դիվ տե ղե կաց նում է Գ րի գոր Դ. Տ ղա յի` Ֆ րիդ րիխ Շի կա մո րու սին գրած նա-մա կի մա սին, ո րով վեր ջինս կայ սե րը հայտ նում էր, որ ին քը Սիս մայ րա քա ղա քում է եւ ս պա սում է խա չա կիր նե րի ժա մա նե լուն (անդ): Կայ սեր նա մակ նե րի` Լ եւո նին չհաս նե լը հնա րա վոր է պայ մա նա վո րել ճա նա պարհ նե րի ոչ անվ տանգ լի նե լով, ե թե, ի հար կե, դրա ի րա կան պատ ճա ռը խա չա կիր նե րի նկատ մամբ Ռու բին յան իշ խա նի բռնած զգու շա վոր դիր քո րո շու մը չէր: Դժ վար թե կայ սեր ու ղար կած ե րեք նա մա կա տար նե րից գո նե մե կին չհա ջո ղեր հաս նել Լ եւոն Բ.-ին, այն դեպ քում, երբ Գ րի գոր Դ. Տ ղա յի` Բար բա րո սա յին ու-ղար կած նա մա կը, թերեւս, ա նար գել հա սավ հաս ցեա տի րո ջը (այդ մա սին ման րա մասն տե՛ս Վ. Տեր-Ղ եւոնդ յան, Կի լիկ յան Հա յաս տա նը եւ Մեր ձա վոր Ար եւել քի ա րա բա կան երկր նե րը, էջ 98-103):

7 Ներ սես Լամբ րո նա ցու սույն հի շա տա կա րա նի տե ղե կու թյուն նե րը խա չա կիր նե րի` Տար-սո նում հաս տատ վե լու մա սին հավաստ վում են ա րաբ պատ միչ Իբն Շադ դա դի հա մա-պա տաս խան վկա յու թյամբ («Ա րա բա կան աղբ յուր նե րը Հա յաս տա նի եւ հար եւան երկր-նե րի մա սին», էջ 297):

8 «Յիշատակարանք ձեռագրաց», սյուն. 538:

68 ì²Ðº ÂàðàêÚ²Ü 2016 ¾.

ար քա յա կան թա գի առ կա յու թյու նը կամ կայ սեր` Ռու բին յան իշ խա նին

թա գադ րե լու խոս տու մը, ո րը, կար ծես, ա ռա վել հա վա նա կան է: Սա կայն

խնդիրն այն է, որ 1190 թ. դրու թյամբ դեռեւս պահ պան վում էր Ռու-

բին յան նե րի ստո րա կա յա կան կախ վա ծու թյունն Ան տիո քի իշ խա նա պե-

տու թյու նից, ին չը, ան շուշտ, նկա տե լի խո չըն դոտ էր թա գա վո րու թյան

հռչակ ման հա մար9: Լ եւոն Տեր- Պետ րոս յա նը, ման րա մասն քննե լով Ան-

տիո քի եւ Ռու բին յան իշ խա նա պե տու թյուն նե րի միջեւ 1194 թ. կնքված

պայ մա նա գիրն ու հատ կա պես դրան նա խոր դող ի րա դար ձու թյուն նե րը,

գտնում է, որ «գե րա կա յին (նկա տի ու նի Ան տիո քի դքսին` Վ. Թ.) միայն

եր կու բան կա րող էր ստի պել ա զա տու թյուն շնոր հել իր վա սա լին. մե կը

երկ րի Գե րա գույն ատ յա նի ո րո շումն էր, մյու սը` իր իսկ ա զա տազր կու-

մը: Քա նի որ Լ եւո նը չէր կա րող դի մել Ան տիո քի իշ խա նա պե տու թյան

Գե րա գույն ատ յա նին, նրան այլ ընտ րանք չէր մնում, քան Բո հե մուն-

դի գե րե վա րու մը»10: Լ եւոն Տեր- Պետ րոս յա նի նշած թե՛ մեկ եւ թե՛ մյուս

պայ ման նե րը 1190 թ. առ կա չէին: Նույն հե ղի նա կը, սա կայն, կար ծում

է, որ Հ ռո մեա կան սրբա զան կայս րու թյան ինք նա կա լից թագ ստա նա լու

գա ղա փա րը Լ եւո նը հղա ցել է 1189 թ., երբ Կ ղե մես Գ. պա պը հեր թա կան

խա չակ րու թյանն օ ժան դա կե լու հոր դո րով դի մեց նրան ու Հա յոց Գ րի-

գոր Դ. Տ ղա կա թո ղի կո սին: Ան տիո քի դքսից Լ եւոն Բ.-ի ստո րա կա յա-

կան կախ վա ծու թյու նը, ան շուշտ, ծան րակ շիռ խո չըն դոտ էր թա գա վո-

րու թյան հռչակ ման հա մար, սա կայն հաշ վի առ նե լով Սա լահ ադ- Դի նի

նվա ճում նե րի հետ եւան քով Մեր ձա վոր Ար եւել քի խա չակ րաց իշ խա նու-

թյուն նե րի եւ հատ կա պես Ան տիո քի կրած ծան րա գույն կո րուստ նե րը`

Լե ւո նը գու ցե մտա դիր էր Հ ռո մեա կան սրբա զան կայս րու թյու նից թագ

ստա նա լով` ի րա գոր ծել ոչ միայն թա գա վո րու թյան հռչա կու մը, այլեւ

այդ պես ձեր բա զատ վել Ան տիո քի դքսից ու նե ցած ստո րա կա յա կան կախ-

վա ծու թյու նից: Այս դեպ քում ար դեն լիո վին հնա րա վոր է Լ եւո նի` ի րեն

թագ շնոր հե լու խնդրան քով Ֆ րիդ րիխ Բար բա րո սա յին կամ Հ ռո մի պա-

պին դի մե լը: Վ. Տեր-Ղ եւոնդ յա նի ի րա վա ցի դի տարկ մամբ` Ռու բին յան

9 Ան տիո քի դուքս Բո հե մունդ Գ. 1185 թ. խա բեու թյամբ գե րեց Կի լի կիո իշ խան Ռու բեն Գ.-ին, ո րի ա զատ ման դի մաց երկ րի խնա մա կա լու թյու նը ստանձ նած Լ եւո նը ( Ռու բեն Գ.-ի եղ բայ րը` հե տա գա յում Լ եւոն Բ. իշ խա նը, ա պա` Կի լի կիա յի հա յոց ա ռա ջին թա գա վո րը) Ան տիո քի իշ խա նա պե տու թյա նը զի ջեց Կի լի կիա յի Սր վան դի քար, Թիլ եւ Ճ կեր բեր դե րը: Բա ցի այդ` գեր յալ իշ խա նը, ա մե նայն հա վա նա կա նու թյամբ, հենց այդ ժա մա նակ ըն դու-նեց Բո հե մունդ Գ.-ի գե րա գա հու թյու նը (ման րա մասն տե՛ս Լ. Տեր- Պետ րոս յան, Խա չա-կիր նե րը եւ հա յե րը, հ. Բ. ( Պատ մա-քա ղա քա գի տա կան հե տա զո տու թյուն), Ե րե ւան, 2007, էջ 158-163):

10 Անդ, էջ 172:

2016 ¾. ÎÆÈÆÎƲÚÆ ²ðø² ȺôàÜ ØºÌ²¶àðÌÆ Â²¶²¸ðØ²Ü ÊܸðÆ Þàôðæ 69

իշ խա նա պե տու թյու նը թա գա վո րու թյուն հռչա կե լու հար ցը Հա յոց կա-

թո ղի կո սը կամ Լ եւոն Բ.-ը բարձ րաց րել էին Հ ռո մի պա պին գրած պա-

տաս խան նա մա կում11:

Ֆ րիդ րիխ Բար բա րո սա յի մահ վամբ ի չիք դար ձավ Լ եւո նի` 1190 թ.

հնա րա վոր թա գադ րու մը, սա կայն Հ ռո մեա կան սրբա զան կայս րու թյան

ինք նա կա լից թագ ստա նա լու ակն կա լի քը դրա նով չվե րա ցավ: Ռու բին-

յան իշ խա նի` այդ ուղ ղու թյամբ հետ եւո ղա կան ձեռ նար կում նե րը տա-

րի ներ անց պսակ վե ցին հա ջո ղու թյամբ. ար դեն 1197 թ. սեպ տեմ բե րին

հեր թա կան խա չակ րու թյա նը դուրս ե կած Հ ռո մեա կան սրբա զան կայս-

րու թյան կանց լեր Կոն րադ Հիլ դես հայ մը Հ ռո մի պապ Կե ղես տի նոս Գ.-ի

(1191-1198 թթ.) եւ Հեն րի Զ.-ի հրա մա նով Լ եւո նի հա մար նա խա տես ված

թագ էր բե րում Ար եւելք12, ո րով եւ 1198 թ. հուն վա րի 6-ին13 Տար սո նի

Կա թո ղի կե ե կե ղե ցում Ռու բին յան իշ խա նը թա գադր վում է:

Ինչ պես միա ն շա նակ հա ղոր դում են ժա մա նա կի աղբ յուր նե րը` Լ եւո-

նին ար քա յա կան թագ է շնոր հել նաեւ Բ յու զան դիա յի կայսր Ա լեքս

Գ.-ը (1195-1203 թթ.): Ի հար կե, ինչ պես Կե ղես տի նոս Գ.-ն ու Հեն րի Զ.-

ը, Ա լեքս Գ.-ը եւս իր կայս րու թյան ռազ մա քա ղա քա կան շա հե րի թե-

լադ րան քով էր թագ շնոր հում Լ եւոն Բ.-ին: Այդ մա սին բա ցո րոշ վկա-

յում է Մի քա յել Ա սո րու եր կի հա յե րեն թագ մա նու թյան հե ղի նա կը. «…

փու թա յին պա տուել զնա թա գիւ. թա գա ւորն Յու նաց վասն պատ ճա ռին` զի թե րեւս հնար լի ցի նո վաւ յաղ թել Թուր քացն, որ բռնա ցեալ կա լան զիշ խա-նու թիւն նո րա»14: Արեւ մուտ քի խա չակ րաց իշ խա նու թյուն նե րի, հատ կա-

պես Ֆ րիդ րիխ Բար բա րո սա յի, ա պա նրա որ դու` Հեն րի Զ.-ի հետ Լ եւոն

Բ.-ի բա նակ ցու թյուն նե րը խիստ ան հանգս տաց նում էին Բ յու զան դա կան

կայս րու թյա նը, ո րը հու սա հատ ճի գեր էր գոր ծադ րում Ռու բին յան իշ-

11 Տե՛ս Վ. Տեր-Ղ եւոնդ յան, Կի լիկ յան Հա յաս տա նի ար տա քին քա ղա քա կա նու թյու նը XII դա րի վեր ջին, էջ 117:

12 Կոն րադ Հիլ դես հայ մը Հ ռո մի պա պի եւ Հեն րի Զ.-ի հրա մա նով թագ էր բե րում նաեւ Կիպ-րո սի ա պա գա թա գա վոր Ա մո րի Լու սին յա նի հա մար, ո րով եւ նրան թա գադ րում է 1197 թ. սեպ տեմ բե րին:

13 Մասնագիտական գրականության մեջ շրջանառվում է նաեւ Լեւոն Մեծագործի թագադրման մեկ այլ թվական` 1199 թ. հունվարի 6-ը (Ղ. Ալիշան, Սիսուան, էջ 469-470. Մ. արք. Օրմանեան, Ազգապատում. Հայ Ուղղափառ Եկեղեցւոյ անցքերը սկիզբէն մինչեւ մեր օրերը յարակից ազգային պարագաներով պատմուած, հ. Ա., Ս. Էջմիածին, 2001, սյուն. 1807-1808. Բակուրան, Մի տեսութիւն Կիլիկիոյ հայկական իշխանութեան վրայ, Նիկոսիա, 1904, էջ 17. A. Atamian, The date of coronation of Levon in according to Armenian and Western Sources, “The Armenian Review”, vol. 32, 1979 september, Boston, էջ 280-291):

14 «Ժամանակագրութիւն տեառն Միխայէլի Ասորւոց պատրիարքի», յԵրուսաղէմ, 1871, էջ 504 (այսուհետ` Միքայել Ասորի):

70 ì²Ðº ÂàðàêÚ²Ü 2016 ¾.

խա նու թյունն իր ազ դե ցու թյան ո լոր տում պա հե լու հա մար: Հիմ նա վոր է

հա յա գի տու թյան մեջ հնչած այն կար ծի քը, ըստ ո րի` ար դեն 1190-ա կան

թթ. կե սե րին Լ եւոն Բ. Ռու բին յա նին թագ շնոր հե լու հար ցում յու րա տե-

սակ մրցակ ցու թյուն էր սկսվել Հ ռո մեա կան սրբա զան կայս րու թյան եւ

Բ յու զան դիա յի միջեւ15: Լ եւո նը, ի հար կե, քա ջա տեղ յակ էր եւ հմտո րեն

օգ տա գոր ծե լով Ռու բին յան իշ խա նա պե տու թյանն ի նպաստ ստեղծ ված

պայ ման նե րը` եր կու կայս րե րից էլ թագ ստա ցավ:

Այն, որ Ռու բին յան իշ խա նին թագ էին ու ղար կել թե՛ Հեն րի Զ. եւ

թե՛ Ա լեքս Գ. կայս րե րը, ար ձա նագր ված է սկզբնաղբ յուր նե րում եւ կաս-

կա ծի տակ չի դրվում գի տա կան հե տա զո տու թյուն նե րում: Ա ներկ բա է

նաեւ Լ եւո նի` Հեն րի Զ.-ի շնոր հած թա գով թա գադր վե լը: Լե ւո նի` բյու-

զան դա կան թա գով թա գադր ման հար ցում ու սում նա սի րող նե րի կար ծիք-

նե րը, սա կայն, տա րա միտ վում են: Ն րանց մի մա սը ( Մա ղա քիա արք.

Օր ման յան, Սի րար փի Տեր-Ն րե սես յան, Լ եւոն Տեր- Պետ րոս յան) կար ծում

է, որ Լ եւոն Բ.-ը, Ա լեքս Գ.-ի շնոր հած թա գը ըն դու նե լով հան դերձ,

ռազ մա քա ղա քա կան նկա տա ռում նե րից դրդված, նա խընտ րել է թա-

գադր վել միայն Հեն րի Զ.-ի ու ղար կած թա գով: Հե տա զո տող նե րի մյուս

մա սը (Ղ եւոնդ Ա լի շան, Բա կու րան), չժխտե լով Հ ռո մեա կան սրբա զան

կայս րու թյան ինք նա կա լի շնոր հած թա գի ա ռա վել նշա նա կա լի լի նե լը

(ի տար բե րու թյուն Արեւմտ յան Եվ րո պա յի խա չակ րաց պե տու թյուն նե-

րի` Բ յու զան դա կան կայս րու թյու նը ԺԲ. դա րի վեր ջին քա ռոր դում խիստ

թու լա ցել էր), գտնում են, որ Լ եւոն Բ.-ը, այ դու հան դերձ, եր կու թա գով

էլ թա գադր վել է:

Լ եւո նի թա գադ րու թյա նը ժա մա նա կա կից ու ժա մա նա կա մերձ ո րոշ

սկզբնաղբ յուր ներ միա բե րան պնդում են, որ Ռու բին յան իշ խա նը, ցնծու-

թյամբ ըն դու նե լով թե՛ Բ յու զան դիա յի եւ թե՛ Հ ռո մեա կան սրբա զան

կայս րու թյան ինք նա կալ նե րի ու ղար կած թա գե րը, եր կու սով էլ թա գադր-

վել է: Նախ ներ կա յաց նենք այն սկզբնաղբ յուր նե րի վկա յու թյուն նե րը,

ո րոնք ծա նոթ են Լ եւո նի` Բ յու զան դիա յի կայ սեր շնոր հած թա գով թա-

գադր վե լը հեր քող հե տա զո տող նե րին: Ժա մա նա կագ րո րեն ա ռա ջին աղբ-

յու րը Ներ սես Լամբ րո նա ցու « Յայտ նու թիւն Յով հան նու մեկ նու թեան»

եր կի 1198 թվա կիր հե ղի նա կա յին հի շա տա կա րանն է, որ տեղ կար դում

ենք. «...ի լրումն թուիս ՈԽԷ. (1198), յո րում ա մի վե րա պա տուե ցաւ թա-

գա ւոր Հա յոց Լ եւոն, որ յ Ռո բի նեանց բա րէ պաշտ եւ յաղ թաւղ Աս տու-

ծով: Ո րոյ հռչակ ա րիու թեանն շար ժեաց զմեծ ինք նա կալն հին Հ ռո մա

15 Տե՛ս Լ. Տեր-Պետրոսյան, նշվ. աշխ., հ. Բ., էջ 186:

2016 ¾. ÎÆÈÆÎƲÚÆ ²ðø² ȺôàÜ ØºÌ²¶àðÌÆ Â²¶²¸ðØ²Ü ÊܸðÆ Þàôðæ 71

զ Հե ռի եւ զ նոր Հ ռո մա զԱ լէքս, որ պսա կե ցին զսա քա րամբ պա տուա-

կան, յե կե ղե ցի Տար սո նի, որ իմ ա նար ժա նու թեամբ հով[վ ]ի»16: Հա ջորդ

աղբ յու րը, ո րը թվագր վում է 1204-ով, նույն պես ձե ռագ րի հի շա տա կա-

րան է. « Յա մի վեց հա րիւ րե րոր դի յիս նե րոր դի եր րոր դի թուա բե րու թեանս

Հա յոց (1204), ի կա թո ղի կո սու թեանն տե ռան Յո հան նի սի եւ ի թա գա ւո-

րու թեանն քրիս տո սապ սակ եւ բա րե յաղթ թա գա ւո րին Հա յոց Լե ւո նի`

որդ ւոյ Ս տե ֆա նէի... որ ըստ բա րեխ նամ կա մացն Աս տու ծոյ` պսա կեալ ե ղեւ յեր կուց թա գա ւո րացն Յու նաց եւ Հ ռո մա յեց ւոց»17: ԺԳ. դա րի մա տե նա-

գիր նե րից Վար դան վար դա պե տը եւս պար զո րոշ վկա յում է, որ Լ եւո նը

եր կու թա գե րով է թա գադր վել. « Լե ւոն, որ այն ինչ օ ծեալ էր թա գա ւոր

ի Ֆ ռան գաց եւ Յու նաց, ա ռա քե լով նմա թագս ի վեց հա րիւր քա ռա սուն

եւ վեց թուին (1197 թ.` Վ. Թ.)»18: Եր կու կայս րե րի շնոր հած թա գե րով

Լ եւո նի թա գադ րու մը ար ձա նագր ված է նաեւ Հե թում պատ մի չի` Ռու-

բին յան նե րին վե րա բե րող ազ գա բա նա կան աշ խա տու թյան մեջ. «Եւ յետ

ա մաց ինչ տի րե լոյ Լ եւո նի աշ խար հին Կի լի կիոյ ա ռա քե ցաւ նմա յընբ-

րու րէն Ա լամ նաց եւ ի կայ սերն Յու նաց թագս թա գա ւո րու թեան. եւ նա

ըն կա լեալ աւ ծաւ ի մայ րա քա ղաքն Տար սուս թա գա ւոր ազ գիս Հա յոց, որ

ե ղեւ ա ռա ջին թա գա ւոր յաշ խարհն Կի լի կիոյ»19:

Սկզբ նաղբ յուր նե րի այս շար քում, ինչ պես ի րա վա ցիո րեն նկա տում

է Լ եւոն Տեր- Պետ րոս յա նը, ա ռա վել հստակ ու միան շա նակ է Կի րա կոս

Գան ձա կե ցու վկա յու թյու նը20, ըստ ո րի` «...թա գա ւորն Լ եւոն, այր ի մաս-

տուն էր, ոչ խո տեաց եւ ո՛չ զմի ոք յեր կո ցունց թա գա ւո րացն զՀ ռո մայն

կամ զ Կոս տանդ նու պօլ սեայն, այլ ըստ կա մաց նո րա ա րար պա տաս խա նի

եւ սի րով ըն կա լաւ զե կեալսն, ետ տուրս մե ծա մեծս բե րո ղաց թա գին եւ եղեւ պսա կեալ յեր կո ցունցն...»21:

16 « Հա յե րեն ձե ռագ րե րի հի շա տա կա րան ներ. Ե.-ԺԲ. դդ.», էջ 302. « Յի շա տա կա րանք ձե-ռագ րաց», սյուն. 624. Գ. Հա կոբ յան, նշվ. աշխ., էջ 356:

17 «Հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ. ԺԳ. դար», կազմ.` Ա. Մաթեւոսյան, Երեւան, 1984, էջ 39:

18 Վար դան վար դա պետ, նշվ. աշխ., էջ 138-139: Այս տե ղե կու թյու նը` փոքր-ինչ փո փոխ ված, առ կա է նաեւ Մի քա յել Ա սո րու եր կի հա յե րեն թարգ մա նու թյան մեջ. «...եր կո քին (նկա-տի ու նի Հ ռո մեա կան սրբա զան կայս րու թյան եւ Բ յու զան դիա յի ինք նա կալ նե րին` Վ. Թ.) ա ռա քե ցին նմա թագ ոս կիա կազմ, եւ պ սա կե ցին զնա յաղ թու թեան պսա կաւն ըստ վա-յել ման եւ պատ շա ճի ար ժա նա ւո րու թեան իւ րում» ( Մի քա յել Ա սո րի, նշվ. աշխ., էջ 504):

19 «Մանր ժամանակագրություններ. XIII-XVIII դդ.», հ. II, կազմ.` Վ. Հակոբյան, Երեւան, 1956, էջ 103-104. հմմտ. “Lignages d’outremer, Introduction”, notes et édition critique par Marie-Adélaïde Nielen, Paris, 2003, էջ 137:

20 Լ. Տեր-Պետրոսյան, նշվ. աշխ., հ. Բ., էջ 188:21 Կի րա կոս Գան ձա կե ցի, Պատ մու թյուն Հա յոց, աշ խատ.` Կ. Մե լիք-Օ հան ջան յա նի, Եր-

եւան, 1961, էջ 158: Լ եւոն Բ.-ի` եր կու կայս րե րից թագ ստա նալն ընդգծ վում է նաեւ 1285

72 ì²Ðº ÂàðàêÚ²Ü 2016 ¾.

Խն դի րը ման րա մասն քննած Մա ղա քիա արք. Օր ման յա նը, հա վատ

չըն ծա յե լով Կի րա կոս Գան ձա կե ցու եւ Ներ սես Լամբ րո նա ցու` բյու զան-

դա կան թա գով Լ եւո նի թա գադ րու թյան վե րա բեր յալ վկա յու թյուն նե րին,

գրում է. « Թա գի ա ռա քու մին (նկա տի ու նի Ա լեքս Գ.-ի` Լ եւոն Բ.-ին

թագ ու ղար կե լը) հետ թա գադ րու թեան հան դէս ալ տե ղի ու նե ցած ըլ լա-

լուն` ո րո շա կի պատ մու թիւն չու նինք, եւ Կի րա կո սի ե ղեւ պսա կեալ յեր կո-ցունց բա ցատ րու թիւ նը բա ւա կան չենք գտնէր ո մանց հետ (նկա տի ու նի

Ղ եւոնդ Ա լի շա նին` Վ. Թ.) թա գադ րու թեան հան դէս մըն ալ են թադ րե լու:

Եւ ոչ ալ Լամբ րո նա ցիին ակ նար կը, թէ պսա կե ցին զսա քա րամբ պա տուա-կա նաւ յե կե ղե ցի Տար սո նի»22: Լ եւո նի` բյու զան դա կան թա գով գա հա կա-

լու թյու նը հա վա նա կան չի հա մա րում նաեւ Սի րար փի Տեր- Ներ սես յա նը.

« Հայ պատ միչ ներն ու դեպ քե րին ժա մա նա կա կից ձե ռագ րե րի գրիչ նե րը

նաեւ բյու զան դա կան կայսր Ա լեքս Գ. Ան գե լո սի կող մից ու ղարկ ված մի

թագ են հի շա տա կում, բայց հա վա նա կան չի թվում, որ թա գադր ման մի

ա ռան ձին ա րա րո ղու թյուն էր տե ղի ու նե ցել, քան զի Բ յու զան դիա յից ու-

ղարկ ված թա գե րը, ինչ պես օ րի նակ, Հուն գա րիա յի թա գա վոր նե րի կամ

մանր իշ խան նե րի դեպ քում, կրում էին խորհր դան շա կան ու պատ վա վոր

բնույթ` նպա տակ չհե տապն դե լով ցույց տալ, թե ինչ-որ իշ խան ար ժա-

նա նում էր թա գա վո րի աս տի ճա նի»23: Մաս նա գի տա կան գրա կա նու թյան

մեջ այս խնդի րը ման րա մասն քննել է Լ եւոն Տեր- Պետ րոս յա նը: Նա եւս

հա մա կար ծիք է Մա ղա քիա արք. Օր ման յա նի ու Սի րար փի Տեր- Ներ սես-

յա նի հետ` պնդե լով, որ Լ եւոն Բ.-ը, Ա լեքս Գ. կայ սեր շնոր հած թագն

ըն դու նե լով հան դերձ, դի վա նա գի տա կան նկա տա ռում նե րով պայ մա նա-

վոր ված, նա խընտ րել է թա գադր վել Հեն րի Զ.-ի ու ղար կա ծով24: Լ եւոն

Տեր- Պետ րոս յա նը մատ նան շում է նաեւ այն պա րա գան, որ Սմ բատ Ս պա-

թվա կիր մի հի շա տա կա րա նում. «...յեր կուց կայ սե րացն ըն կա լեալ թագ, նո րո գեաց զխա-փա նեալ ա թոռ եւ ար քու նիս թա գա ւո րու թեան մե րոյ» (« Հա յե րեն ձե ռագ րե րի հի շա տա-կա րան ներ. ԺԳ. դար», էջ 569-570):

22 Մ. արք. Օրմանեան, նշվ. աշխ., հ. Ա., սյուն. 1787:23 S. Der Nersessian, The kingdom of Cilician Armenia, “A history of the Crusades”, vol. II,

The Later Crusades 1189-1311, edited by Robert Lee Wolff and Harry W. Hazard, Pennsylvania, 1962, էջ 648. Լ. Տեր-Պետրոսյան, Խաչակիրները եւ հայերը, հ. Ա., Երեւան, 2005, էջ 400, հ. Բ., էջ 189:

24 Տե՛ս Լ. Տեր-Պետրոսյան, նշվ. աշխ., հ. Բ., էջ 186-194: Գերմանացի արդի հետազոտող Պետեր Հալֆտերը եւս ընդգծում է Լեւոնի` միայն Հռոմեական սրբազան կասրության ինքնակալի շնորհած թագով պսակվելը. մանրամասն տե՛ս P. Halfter, Corona regni Armeniae. Aus der Spätzeit der staufisch-armenischen Beziehungen, Le muséon, Bd. 120, 2007, էջ 131-161:

2016 ¾. ÎÆÈÆÎƲÚÆ ²ðø² ȺôàÜ ØºÌ²¶àðÌÆ Â²¶²¸ðØ²Ü ÊܸðÆ Þàôðæ 73

րա պե տը, ար ձա նագ րե լով Բ յու զան դիա յի կայ սեր կող մից Լ եւո նին 1196

թ. թագ ու ղար կե լը, չի նշում, որ վեր ջինս թա գադրվել է դրա նով25:

Այս տե սա կե տը հիմ նա վո րող կռվան ներն ընդ հա նուր առ մամբ

հետեւ յալ ներն են.

ա. Կի րա կոս Գան ձա կե ցու վկա յու թյամբ` Լ եւոն Բ.-ը թագ ստա նա-

լու նպա տա կով պատ վի րա կու թյուն է ու ղար կում Ի տա լիա` Հ ռո մի պա պի

եւ Հ ռո մեա կան սրբա զան կայս րու թյան ինք նա կա լի հետ բա նակ ցե լու:

Պատ մի չի հա ղորդ մամբ` Ռու բին յան իշ խա նը նրանց հայտ նում է, որ չի

կա մե նում «վասն թա գի» հնա զան դու թյուն հայտ նել այլ պե տու թյան,

ե թե ոչ «ազ գին ֆռան կաց», այ սինքն` Հ ռո մեա կան սրբա զան կայս րու-

թյա նը26: Սմ բատ Ս պա րա պե տի վկա յու թյամբ` Լ եւո նը հա յոց թա գա վոր

էր օծ վել` հնա զան դու թյուն հայտ նե լով «ե կե ղեց ւոյն Հ ռո մայ եւ ըմբ-

րու րին Ա լամ նաց»27: Կի լի կիա յի հայ կա կան պե տու թյան ար քու նա կան

դի վա նի մի քա նի վա վե րագ րե րում Լ եւո նը հոր ջորջ վում է «թա գա վոր

Հա յոց` շնոր հիվ Աստ ծո եւ Հ ռո մեա կան կայս րու թյան»28: Այ սինքն` նա

հնա զան դու թյուն էր հայտ նել միայն Հ ռո մի պա պին եւ Հ ռո մեա կան

սրբա զան կայս րու թյան ինք նա կա լին:

բ. Բ յու զան դա կան կայս րու թյու նը ԺԲ. դա րի վեր ջին քա ռոր դում`

հատ կա պես Մի րիո կե ֆա լո նի 1176 թ. ճա կա տա մար տում Ի կո նիա յի սուլ-

թա նու թյու նից կրած պար տու թյու նից հե տո, տա րա ծաշր ջա նում ա րա գո-

րեն զի ջում էր իր նախ կին ազ դե ցիկ դիր քը, ուս տի Լ եւոն Բ.-ի հա մար

ռազ մա քա ղա քա կան ա ռու մով շա հա վետ չէր բյու զան դա կան թա գով

գա հա կա լե լը:

Միեւ նույն ժա մա նակ, սա կայն, այս տե սա կե տը պաշտ պա նող հե ղի-

նակ նե րից Լ եւոն Տեր- Պետ րոս յա նը հակ ված չէ ամ բող ջու թյամբ նվա զեց-

նե լու Բ յու զան դիա յի կայ սեր շնոր հած թա գի կար եւո րու թյու նը` նշե լով,

որ այդ պի սով կայս րու թյու նը հրա ժար վում էր Կի լի կիա յի նկատ մամբ ու-

նե ցած տա րած քա յին հա վակ նու թյուն նե րից29:

25 Լ. Տեր-Պետրոսյան, նշվ. աշխ., հ. Բ., էջ 188:26 Կիրակոս Գանձակեցի, Պատմություն Հայոց, էջ 155-156:27 «Սմբատայ Սպարապետի Տարեգիրք», Վենետիկ, 1956, էջ 208:28 V. Langlois, Le Trésor des chartes d’Arménie ou Cartulaire de la chancellerie royale des

Roupéniens, Venise, 1863, էջ 105, 112-113, 115, 117-118. տե՛ս C. Mutafian, La diplomatie arménienne au Levant à l’époque des croisades XIIe-XVIe siècle, Thèse de doctorat, Université Paris I Panthéon-Sorbonne, 2002, էջ 130-131. նույն հեղինակի` “L’Arménie du Levant, (XIe-XIVe siècle)”, t. I, Paris 2012, էջ 98. Լ. Տեր-Պետրոսյան, նշվ. աշխ., հ. Բ., էջ 189-190:

29 Տե՛ս Լ. Տեր-Պետրոսյան, նշվ. աշխ., հ. Բ., էջ 191:

74 ì²Ðº ÂàðàêÚ²Ü 2016 ¾.

Թեեւ այս կռվան նե րը թվում են հիմ նա վոր ու պատ ճա ռա բան ված,

սա կայն բա վա րար չեն հեր քե լու հա մար սկզբնաղբ յուր նե րի (այդ թվում`

ստորեւ ներ կա յաց վող) այն հա վաս տի պնդում նե րը, ո րոնց հա մա ձայն`

Լ եւո նը թա գադր վել է թե՛ Ա լեքս Գ.-ի եւ թե՛ Հեն րի Զ.-ի շնոր հած թա-

գե րով:

Բ յու զան դիա յի կայ սեր ըն ծա յած թա գով Լ եւո նի թա գա կա լու մը

հեր քող տե սա կե տից զատ` հա յա գի տու թյան մեջ, ինչ պես վե րը նշվեց,

հան դի պում ենք նաեւ հա կա ռա կը չբա ցա ռող կար ծի քի: Ղ եւոնդ Ա լի շա-

նը, աղբ յուր նե րի տե ղե կու թյուն ներն ի մի բե րե լով, եզ րա կաց նում է, որ

Լ եւո նը թա գադրվել է նախ բյու զան դա կան, ա պա` Հ ռո մեա կան սրբա-

զան կայս րու թյան շնոր հած թա գե րով30: Այս հար ցում նրա հետ հա մա-

կար ծիք է Բա կու րա նը31:

Լ եւո նի թա գադ րու թյան մա սին ա վան դող սկզբնաղբ յուր նե րի` Սմ-

բատ Ս պա րա պե տի ու Կի րա կոս Գան ձա կե ցու եր կե րում Ռու բին յան իշ-

խա նին Ա լեքս Գ.-ի եւ Հեն րի Զ.-ի կող մից թա գե րի շնորհ ման հեր թա-

կա նու թյան վե րա բեր յալ առ կա է ան հա մա ձայ նու թյուն: Ըստ Կի րա կոս

Գան ձա կե ցու` Լ եւո նին ա ռա ջի նը թագ էր շնոր հել Հեն րի Զ.-ն. «Եւ լուեալ

կայ սերն յու նաց, ե թէ ֆռանկք ե տուն թագ Լ եւո նի, ա ռա քեաց եւ նա ըն-

ծայս եւ թագ գե ղե ցիկ` ոսկ ւով եւ ա կամբք պա տուա կա նօք ըն դե լու զեալ,

եւ ա սէ. «Զ թագն հռո մա յեց ւոց մի՛ դի ցես ի գլուխ քո, այլ զմերդ, զի առ

մեզ հուպ ես քան թէ ի Հ ռոմ»32: Ն րա հա ղոր դու մից նաեւ պարզ վում է,

որ Ա լեքս Գ. Լ եւո նին թագ է ու ղար կել վեր ջի նիս` Տար սո նում թա գադ-

րե լուց (խոս քը 1198 թ. հուն վա րի 6-ի գա հա կա լու թյան մա սին է) հե տո33:

Թա գե րի շնորհ ման այս հեր թա կա նու թյու նը հի շա տա կում է նաեւ Հով-

հան Դար դե լը. « Յետ սա կաւ ա ւուրց պսա կե լոյ ար քա յին Լ եւո նի Ա ռաջ-

նոյ, կայսրն Կոս տանդ նու պոլ սոյ (Ա լեքս-Ան գե ղոս) ի մա ցեալ եւ ի րա զեկ

ե ղեալ զի ար քայն Հա յոց ա ճե լով ա ճէր եւ դաշ նակ ցու թիւնս բա զումս

ա րա րեալ, միա ցեալ էր ընդ պա պին, ընդ կայ սերն Հ ռո մայ, ընդ ար քա յին

Կիպ րո սի եւ ընդ իշ խա նին Ան տիո քայ, ան կաւ ի վա րանս տա րա կու սի,

եր կեաւ թէ գու ցէ տա ցէ ընդ նմա պա տե րազմ, վասն ո րոյ յղեաց առ նա

հրեշ տակս պա տուա ւորս, որք մա տու ցին նմա... թագ ար քա յա կան ճո-

խա պա ճոյճ... խնդրե լով ի նմա նէ զի հա ճես ցի դնել ուխտ ընդ նմա, մի՛

եւս վնա սել ի րե րաց, եւ լի նել յայնմ հե տէ իբրեւ եղ բարս եւ բա րե կամս:

30 Տե՛ս Ղ.Ալիշան, Սիսուան, էջ 469:31 Տե՛ս Բակուրան, նշվ. աշխ., էջ 17:32 Կիրակոս Գանձակեցի, Պատմություն Հայոց, էջ 158:33 Անդ:

2016 ¾. ÎÆÈÆÎƲÚÆ ²ðø² ȺôàÜ ØºÌ²¶àðÌÆ Â²¶²¸ðØ²Ü ÊܸðÆ Þàôðæ 75

Իբրեւ լուաւ ար քայ Լ եւոն Ա ռա ջին զբանս հրեշ տա կացն ե կե լոց, յանձն

էառ զպատ գամս նո ցա եւ ի սահ մա նեալ ա ւուր` երդմ նա կուռ ե ղեն կող-

մանքն եր կո քին»34: Հով հան Դար դե լի սույն վկա յու թյու նը հիմք ըն դու-

նե լով` Ֆ. Դ յոլ գե րը բյու զան դա կան թա գի շնոր հու մը թվագ րում է 1197

թ. վեր ջով35: Ն կա տենք, որ թե՛ Կի րա կոս Գան ձա կե ցին եւ թե՛ Հով հան

Դար դե լը ո րո շա կիո րեն փաս տում են, որ Ա լեքս կայս րը Լ եւո նին թագ է

ու ղար կել վեր ջի նիս` 1198 թ. հուն վա րի 6-ի թա գադ րու մից հե տո:

Ի տար բե րու թյուն Կի րա կոս Գան ձա կե ցու հի շա տա կու թյան` Սմ բատ

Ս պա րա պե տի` Ա լեքս Գ.-ի կող մից Լ եւո նին թագ շնոր հե լու մա սին վկա-

յու թյու նը թվա կիր է: Դ րա նից պարզ է դառ նում, որ Ռու բին յան իշ խա-

նին դեռեւս 1196 թ. ա ռա ջի նը թագ է ու ղար կել Բ յու զան դիա յի կայս րը.

«Իսկ ի թուին ՈԽԵ. (645=1196) ա ռա քեաց թա գա ւորն Յու նաց Լե ւո նի

թագ պա տուա կան, եւ խնդրէ ի նմա նէ զմիա բա նու թիւն սի րոյ. եւ նա առ ըն-

կա լաւ ու րա խու թեամբ»36: Մինչ դեռ Հեն րի Զ.-ի ու ղար կա ծը, ըստ նույն

աղբ յու րի, տեղ է հա սել միայն 1197 թ. վեր ջե րին37: Կի լի կիա յի հա յոց պե-

տու թյան պատ մու թյա նը խո րա գետ Գ րի գոր Մի քա յել յանն այս խնդրի

շուրջ Կի րա կոս Գան ձա կե ցու եւ Սմ բատ Ս պա րա պե տի եր կե րում առ կա

տա րա կա ծու թյու նը լու ծել է հօ գուտ վեր ջի նի38: Սմ բատ Ս պա րա պե տը,

Ա լեքս Գ.-ի կող մից Լ եւոն Բ.-ին թագ շնոր հե լը ար ձա նագ րե լով, նաեւ

տե ղե կաց նում է, որ Ռու բին յան իշ խա նը հա ջորդ տա րի Ներ սես Լամբ-

րո նա ցու գլխա վո րու թյամբ պատ վի րա կու թյուն է ու ղար կում Կ. Պո-

լիս` հայտ նե լով իր հա մա ձայ նու թյու նը բյու զան դա կան կայս րից թագն

34 «Յովհաննու Դարդելի Ժամանակագրութիւն Հայոց», Ս. Պետերբուրգ, 1891, էջ 14-15. հմմտ. Jean Dardel, Chronique d’Arménie, Recuil des historiens des Croisades. Doucumants arméniens, t. second, éd. Ch. Kholer, Paris, 1906, էջ 10:

35 “Regesten der Kaiserurkunden des oströmischen Reiches von 565-1453”, Bearbeitet von Franz Dölger, 2 teil, Regesten von 565-1025, Zweite, erweiterte und verbesserte Auflage bearbeitet von Peter Wirth mit Nachträgen zu Regesten Faszikel 3, München, 1965, էջ 324: Այս թվագ-րումն իր աշ խա տու թյան մեջ ար ձա նագ րել է Ռալֆ- Հով հան նես Լի լին: Սա կայն հիմք ըն-դու նե լով Սի րար փի Տեր- Ներ սես յա նի տե սա կե տը` նա եւս կար ծել է, որ Լ եւո նը, ռազ մա-քա ղա քա կան նկա տա ռում նե րից դրդված, հրա ժար վել է թա գադր վել Ա լեքս Գ. կայ սեր շնոր հած թա գով (“Byzantium and the Crusader States. 1096-1204”, by Ralph-Johannes Lilie, translated by J. C. Morris and Jean E. Ridings, Oxford, 1993, էջ 243):

36 «Սմ բա տայ Ս պա րա պե տի Տա րե գիրք», էջ 207. հմմտ. « Տա րե գիրք Սմ բա տայ Ս պա րա պե-տի», Փա րիզ, 1859, էջ 108. “Chronique du royaoum de la Petite Arménie, par le Connétable Sěmpad, Recuil des historiens des Croisades. Doucumants arméniens”, t. prèmier, éd. E. Dulaurier, Paris, 1869, էջ 633 (այ սու հետ` “Recuil des historiens des Croisades. Doucumants arméniens”, t. prèmier):

37 Անդ, էջ 207-208:38 Տե՛ս Г. Микаелян, История Киликийского армянского государства, Ереван, 1952, էջ 152-

153:

76 ì²Ðº ÂàðàêÚ²Ü 2016 ¾.

ըն դու նե լու վե րա բեր յալ. «Ի թուին ՈԽԶ. (646=1197) ա ռա քէ Լե ւոն ի

Կոս տան դի նու պօ լիս զար քե պիս կո պոսն տէր Ներ սէս` զոր դի Օշ նին, եւ

զ մե ծա զարմ իշ խանն զ Հալ կամն, զեղ բայր Բա կուր նայ` զքե ռին իւր, որք

գնա ցեալ անդ եւ ցու ցեալ զկամս սի րոյ Լե ւո նի յօ ժա րու թեամբ առ նո սա»39:

Ներ սես Լամբ րո նա ցու` 1197 թվա կիր հե ղի նա կա յին եր կու հի շա տա կա-

րան նե րից պարզ վում է, որ նա նույն թվա կա նին, ի րոք, ե ղել է Բ յու զան-

դիա յի մայ րա քա ղա քում40: Դ րան ցից մե կում, ո րը հա յա գի տու թյան մեջ

կոչ վում է նաեւ « Յի շա տա կա րան դես պա նագ նա ցու թեան», կար դում

ենք. « Ներ սէս նուաստ ըս տա ցօղ մա տե նիս, գրչու թեամբ որդ ւոյ ի մոյ

Գ րի գո րի սի, ա ծի զսուրբ տառս ընդ իս ի Կոս տանդ նու պօ լիս, ի թվիս

Հա յոց ՈԽԶ. (1197), եւ աստ նա մա կօքս ա րա րեալ խօ սակ ցու թիւն, գտաք

զսո սա ան ծա նօթ ի սո ցա նէ թանձ րա բար բառք եւ հ րէա կան կա մօք ընդ

նիւթս կա պեալ, որք ոչ ա խոր ժեն ծա ռա յել Աս տու ծոյ նո րո գու թեամբ

հոգ ւոյն, այլ հնու թեամբ գրոյն եւ ստր ջա ցեալ ի հոգ եւոր կամս մեր,

դար ձայք յի մաս տա խոհ յու սոյ սո ցա ա մո թօվ:

Նա մակքն այս են. Գիրք Ե րե միա յի եւ Գեր մա նո սի, եւ Փո տայ

թուղթքն, որ ի Հայք վասն հա ւա տոյ, եւ Ա թա նա սի եւ Մա նեա»41: Ինչ-

պես ե րե ւում է հի շա տա կա րա նից եւ հատ կա պես «դար ձայք յի մաս տա խոհ յու սոյ սո ցա ա մո թօվ» հատ վա ծից, այն ի րա պես վե րա բե րում է Կ. Պոլ սում

Ներ սես Լամբ րո նա ցու գլխա վո րած պատ վի րա կու թյան եւ Բ յու զան դիա-

յի աշ խար հիկ ու հոգ եւոր իշ խա նու թյուն նե րի միջեւ ծա վալ ված բա նակ-

ցու թյուն նե րին, ո րոնց մա սին վկա յում է նաեւ Սմ բատ Ս պա րա պե տը`

գրե լով. «Եւ զի էր տէր Ներ սէս այր ի մաս տուն եւ լի գի տու թեամբ, եւ

ա մե նայն ա ռա քի նու թեամբ զար դա րեալ, ժո ղո վե ցան առ նա ի մաս-

տունքն Յու նաց եւ խօ սե ցան ընդ նմա բա զում ա ւուրս վասն դա ւա նու-

թեան հա ւա տոյ եւ կար գաց ե կե ղեց ւոյ, եւ հա ճեալ հա ւա նե ցոյց զնո սա

տէր Ներ սէս»42: Սա Սմ բատ Ս պա րա պե տի` Ա լեքս Գ.-ի կող մից Լ եւո նին

39 «Սմբատայ Սպարապետի Տարեգիրք», էջ 207:40 Տե՛ս « Հա յե րեն ձե ռագ րե րի հի շա տա կա րան ներ. Ե.-ԺԲ. դդ.», էջ 292: Պահ պան վել է

նաեւ դես պա նագ նա ցու թյան մա սին ա վան դող վա վե րա գի րը, որ տեղ ման րա մասն ներ-կա յաց ված են բյու զան դա կան աշ խար հիկ ու հոգ եւոր իշ խա նու թյուն նե րի հետ Ներ սես Լամբ րո նա ցու վա րած բա նակ ցու թյուն նե րը (« Խօ սակ ցու թիւնք Ս. Ներ սէ սի Լամբ րո նաց-ւոյ ընդ պատ րիար քին Յու նաց», Կոս տանդ նու պօ լիս, 1861, էջ 3-24):

41 Գ. Հակոբյան, նշվ. աշխ., էջ 352:42 «Սմ բա տայ Ս պա րա պե տի Տա րե գիրք», էջ 207: Կոս տանդ նու պոլ սում Ներ սես Լամբ-

րո նա ցու գլխա վո րած պատ վի րա կու թյան վա րած բա նակ ցու թյուն նե րի մա սին ման րա-մասն տե՛ս I. Augé, L’ambassade de Nersês Lambronatsi à Constantinople (1197), “L’Église arménienne entre Grecs et Latins fin XIe - milieu XVe siècle”, Paris, 2009, էջ 49-62:

2016 ¾. ÎÆÈÆÎƲÚÆ ²ðø² ȺôàÜ ØºÌ²¶àðÌÆ Â²¶²¸ðØ²Ü ÊܸðÆ Þàôðæ 77

դեռեւս 1196 թ. թագ շնոր հե լու վե րա բեր յալ տե ղե կու թյան ար ժա նա-

հա վա տու թյու նը հաս տա տող ծան րակ շիռ կռվան է, թեեւ դա ա մեն եւին

չի պար տադ րում Կի րա կոս Գան ձա կե ցու` Լ եւո նի թա գադր ման մա սին

մյուս հի շա տա կու թյուն նե րը կաս կա ծի տակ դնել: Ն շենք, որ թագ ստա-

նա լու նպա տա կով Հ ռո մեա կան սրբա զան կայս րու թյան ինք նա կա լի ու

Հ ռո մի պա պի մոտ Լ եւոն Բ.-ի ու ղար կած պատ վի րա կու թյան, ինչ պես

նաեւ նրա թա գադ րու թյանն առնչ վող այլ դրվագ նե րի վե րա բեր յալ Կի-

րա կոս Գան ձա կե ցու եւ Սմ բատ Ս պա րա պե տի վկա յու թյուն ներն ու նեն

փոխլ րաց նող բնույթ:

Սմ բատ Ս պա րա պե տի հա ղորդ մամբ` Ա լեքս Գ.-ը, Լ եւո նի Բ. Ռու բին-

յա նին 1196 թ. թագ ու ղար կե լով, միա ժա մա նակ ա ռա ջար կել էր «զմիա-

բա նու թիւն սի րոյ» դաշն կնքել: Բ յու զան դիա յի կայ սեր կող մից այլ պե-

տու թյուն նե րի ա ռաջ նորդ նե րի իշ խա նու թյան (այդ թվում` թա գա վո րա-

կան) ճա նաչ ման սկզբունք նե րի եւ հատ կա պես դրանք ար ձա նագ րած

սկզբնաղբ յու րա յին տե ղե կու թյուն նե րի հի ման վրա կա րե լի է պնդել, որ

«զմիա բա նու թիւն սի րոյ» դաշն կնքե լու ա ռա ջար կը վե րա բե րել է ոչ թե

կող մե րի միջեւ հաս տատ վող դա վա նա բա նա կան միու թյա նը, այլ` քա-

ղա քա կան դա շին քին43: Այս պես` ար ձա նագ րե լով Բ յու զան դիա յի կայ-

սեր Լ եւոն Զ.-ի (886-912 թթ.) կող մից Սմ բատ Ա. Բագ րա տու նու (890-

914 թթ.) իշ խա նու թյան ճա նա չու մը` ժա մա նա կի պատ միչ Հով հան նես

Դ րաս խա նա կերտ ցին գրում է. «Ի վե րայ այ սո ցիկ բա րե բաս տու թեանց

թա գա ւորն Հո ռո մոց Լ եւոն ոչ ինչ սա կաւ նա խախ նա մէր զար քայ Սմ-

բատ իբրեւ զոր դի սի րե լի` ան քա կու թեամբ ընդ նմա բե րե լով յուխտ միա-բա նա կան սի րոյ, եւ բա զում ըն ծայս եւ պարգեւս եւ պա տիւս ամ յա մէ

ա ռա քէր»44: Այս պա րա գա յում «զմիա բա նու թիւն սի րոյ» բա ռա կա պակ ցու-

թյու նը բա նաձ եւել է Բ յու զան դա կան կայս րու թյան կող մից Լ եւո նի թա-

գա վո րա կան իշ խա նու թյան ճա նա չումն ու քա ղա քա կան դա շինք կնքե-

43 Սա, ի հար կե, չի նշա նա կում, թե դա վա նա բա նա կան խնդիր նե րի շուրջ բա նակ ցե լու ա ռա ջարկ կայս րը չէր ա րել, ին չը հաս տատ վում է Ներ սես Լամ բոր նա ցու եւ բ յու զան-դա կան հոգ եւոր ու աշ խար հիկ իշ խա նու թյուն նե րի միջեւ Կ. Պոլ սում 1197 թ. կա յա ցած դա վա նա բա նա կան բա նա կցու թյուն նե րի մա սին առ կա ստույգ տվյալ նե րով:

44 « Յով հան նու կա թո ղի կո սի Դ րաս խա նա կերտց ւոյ Պատ մու թիւն Հա յոց», Թիլֆ լիս, 1912, էջ 199-200: Նույն պատ մի չը, ար ձա նագ րե լով Ե գե րաց թա գա վո րի` Ա շոտ Ա. Բարգ րա-տու նու գե րա գա հու թյունն ըն դու նե լը, գրում է. «Այլ եւ զ թա գա ւորն Ե գե րաց ւոց ի սէր միա բա նու թեան ընդ իւր կա պակ ցեալ` այն պէս նմա այ ցե լէր, մինչ զի ա նընդ հատ յոր-դիու թեան սա կի գո լով` մտեր մա բար պար տավ ճար միշտ նմա ի ծա ռա յու թիւն բե րէր» (անդ, էջ 140): Ան տիո քի եւ Ռու բին յան իշ խա նա պե տու թյուն նե րի միջեւ 1194 թ. կնքված պայ մա նա գի րը Սմ բատ Ս պա րա պե տը եւս կո չում է «ուխտ սի րոյ» («Սմ բա տայ Ս պա րա-պե տի Տա րե գիրք», էջ 206):

78 ì²Ðº ÂàðàêÚ²Ü 2016 ¾.

լու ա ռա ջար կը: Ինչ պես վե րը նշվեց` Ներ սես Լամբ րո նա ցու գլխա վո րու-

թյամբ Կ. Պո լիս պատ վի րա կու թյուն ու ղար կե լով` Լ եւոն Բ.-ը դրա կան

պա տաս խան էր տվել դաշ նադ րու թյան ա ռա ջար կին. Ներ սես Լամբ րո նա-

ցին «ցու ցեալ զկամս սի րոյ Լե ւո նի յօ ժա րու թեամբ առ նո սա (Բ յու զան դիա յի

կայ սե րը` Վ. Թ.)», ին չից կա րե լի է են թադ րել, որ Լե ւոն Բ.-ն հա մա ձայ-

նել էր թա գադր վել Ա լեքս Գ.-ի շնոր հած թա գով:

Հ ռո մի պապ Կե ղես տի նոս Գ.-ի եւ Հ ռո մեա կան սրբա զան կայս րու թյան ինք-նա կալ Հեն րի Զ.-ի հետ բա նակ ցու թյուն նե րը. Մինչ բյու զան դա կան թա գով

Լ եւո նի թա գադր ման խնդրի քննու թյու նը` անդ րա դառ նանք նրա` Հ ռո-

մի պա պից եւ Հ ռո մեա կան սրբա զան կայս րու թյան ինք նա կա լից թագ

ստա նա լուն միտ ված ձեռ նարկ նե րին, ո րոնց վե րա բեր յալ ու շագ րավ տե-

ղե կու թյուն ներ կան հայ կա կան եւ օ տար աղբ յուր նե րում: Այս պես` Կի-

րա կոս Գան ձա կե ցին, ա ռանց թվա կան նշե լու, գրում է, որ Լ եւոն Բ.-ը

թագ ձեռք բե րե լու ակն կա լի քով պատ վի րա կու թյուն է ու ղար կել Հ ռո մի

պա պի եւ Հ ռո մեա կան սրբա զան կայս րու թյան ինք նա կա լի մոտ. «Եւ

իբրեւ ե տես, ե թէ յա ջո ղե ցաւ նմա տէ րու թիւնն ա ռա ւել քան զնախ նիս

իւր, խոր հե ցաւ այ նու հետեւ ընդ իշ խանսն իւր եւ ընդ մե ծա մեծս` թա-

գա ւո րել: Եւ ա ռա քեաց ի տիե զե րահռչակ քա ղաքն Հ ռո մա յեց ւոց առ

ինք նա կալ կայսրն եւ առ պապն, զի տա ցեն նմա հրա ման եւ թագ թա-

գա ւո րա կան»45: Կ. Մու թաֆ յա նը կար ծում է, որ Կի րա կոս Գան ձա կե ցու

նշած «ինք նա կալ կայս րը» ոչ թե Հեն րի Զ.-ն է, այլ նրա հայր Ֆ րիդ րիխ

Բար բա րո սան46: Լ եւոն Տեր- Պետ րոս յա նը, հա մոզ ված լի նե լով, որ Կի րա-

կոս Գան ձա կե ցու ա նա նուն հի շա տա կու թյու նը նման եզ րա հանգ ման

հա մար բա վա րար հիմք չէ, կար ծում է` միան գա մայն հնա րա վոր է, որ

Լ եւո նը պատ վի րա կու թյուն ու ղար կած լի ներ Հեն րի Զ.-ի մոտ47: Հա վե-

լենք, որ ըստ Ղ եւոնդ Ա լի շա նի եւ ն րա հետ այս հար ցում հա մա կար ծիք

Գ րի գոր Մի քա յել յա նի` Կի րա կոս Գան ձա կե ցու հի շա տա կած «ինք նա կալ

կայս րը» Հեն րի Զ.-ն է48: Խնդ րի պար զա բան ման տե սանկ յու նից կար եւոր

45 Կիրակոս Գանձակեցի, Պատմություն Հայոց, էջ 155-156:46 Տե՛ս C. Mutafian, L’Arménie du Levant, (XIe-XIVe siècle), t. I, էջ 94:47 Տե՛ս Լ. Տեր-Պետրոսյան, նշվ. աշխ., հ. Բ., էջ 181:48 Տե՛ս Ղ. Ալիշան, Սիսուան, էջ 463-464. Г. Микаелян, նշվ. աշխ., էջ 154-155. նաեւ` S.

Der Nersessian, նշվ. աշխ., էջ 647: Օտարազգի որոշ հեղինակներ եւս համոզված են, որ Լեւոն Բ.-ը Հենրի Զ.-ի մոտ է բանագնացներ ուղարկել (տե՛ս S. Runciman, A history of the Crusades, vol. III, The Kingdom of Acre and the Later Crusades, Cambridge, 1955, էջ 90. E. Johnson, The Crusades of Frederick Barbarossa and Henry VI, “A history of the Crusades”, vol. II, The Later Crusades 1189-1311, edited by Robert Lee Wolff and Harry W. Hazard, Pennsylvania, 1962, էջ 119):

2016 ¾. ÎÆÈÆÎƲÚÆ ²ðø² ȺôàÜ ØºÌ²¶àðÌÆ Â²¶²¸ðØ²Ü ÊܸðÆ Þàôðæ 79

է Կի րա կոս Գան ձա կե ցու վկա յու թյու նը, ըստ ո րի` Հ ռոմ մեկ նած հայ կա-

կան պատ վի րա կու թյու նը պետք է բա նակ ցեր ոչ միայն Հ ռո մի պա պի,

այլեւ Հ ռո մեա կան սրբա զան կայս րու թյան ինք նա կա լի հետ, ին չը թույլ

է տա լիս կար ծել, որ կայսրն այդ ժա մա նակ գտնվել է Ի տա լիա յում: Հեն-

րի Զ.-ի մոտ` Ի տա լիա, Լ եւոն Բ.-ի ու ղար կած պատ վի րա կու թյան մա սին

ար ժե քա վոր տե ղե կու թյուն է հա ղոր դում Վիլ հելմ Տ յու րա ցու եր կի հին

ֆրան սե րեն թարգ մա նու թյան (ԺԳ. դա րի ա ռա ջին քա ռորդ) հե ղի նակն

ու այդ եր կի շա րու նա կո ղը. «Երբ Լ եւո նը տե սավ, որ ինքն ար դեն դար-

ձել է գե րա գահ տեր եւ չու նի ո չինչ49, իր պատ վի րակ նե րին ու ղար կեց

Հեն րի կայ սեր մոտ, որ Պու լիա յում էր»` խնդրե լով նրա նից ի րեն թագ

շնոր հել50: Այս տե ղե կու թյու նը գրե թե նույ նու թյամբ առ կա է Ֆ րան սուա

Ա մա դիի « Ժա մա նա կագ րու թյուն»-ում51: Այն, որ « Հե րակ լի պատ մու-

թյան», Ա մա դիի ու Կի րա կոս Գան ձա կե ցու տե ղե կու թյուն նե րը վե րա բե-

րում են Ի տա լիա մեկ նած հայ կա կան նույն պատ վի րա կու թյա նը, հաս-

տատ վում է այդ սկզբնաղբ յուր նե րի հետեւ յալ հի շա տա կու թյուն նե րով.

Կի րա կոս Գան ձա կե ցու հա ղորդ մամբ` Լ եւո նը թագ ստա նա լու նպա տա-

կով Հ ռո մի պա պի եւ Հ ռո մեա կան սրբա զան կայս րու թյան ինք նա կա լի

մոտ պատ վի րա կու թյուն ու ղար կեց, երբ «ե տես, ե թէ յա ջո ղե ցաւ նմա տէ-

րու թիւնն ա ռա ւել քան զնախ նիս իւր, խոր հե ցաւ այ նու հետեւ ընդ իշ-

խանսն իւր եւ ընդ մե ծա մեծս` թա գա ւո րել»52: «Ե թէ յա ջո ղե ցաւ նմա տէ րու-թիւնն ա ռա ւել քան զնախ նիս իւր» նա խա դա սու թյամբ պատ միչն ար ձա նագ-

րել է Ռու բին յան եւ Ան տիո քի իշ խա նա պե տու թյուն նե րի միջեւ Ս սում

1194 թ. կնքված հաշ տու թյան պայ մա նագ րով Լ եւոն Բ.-ի ձեռք բե րած

ռազ մա քա ղա քա կան ան նա խա դեպ հա ջո ղու թյու նը: Այդ պայ մա նագ րով

Ռու բին յան իշ խա նա պե տու թյու նը ոչ միայն թո թա փեց Ան տիո քից ու նե-

49 Վիլ հելմ Տ յու րա ցու եր կի շա րու նա կո ղը նկա տի է ու նե ցել Լ եւո նի` ար քա յա կան թագ չու-նե նա լը, քան զի հա ջոր դիվ հայտ նում է, որ Ռու բին յան իշ խա նը գեր մա նա կան կայ սե րը խնդրում է ի րեն թագ շնոր հել:

50 “L’Estoire de Eracles empereur et la conqueste de la terre d’outremer, Recueil des historiens des croisades, publ. par les soins de l’Académie royale des inscriptions et des belles-lettres, Historiens occidentaux”, t. Second, Paris, 1859, էջ 215 (այ սու հետ` “L’Estoire de Eracles empereur et la conquete de la terre d’outremer”). տե՛ս նաեւ Ղ. Ա լի շան, Սի սուան, էջ 464: Վիլ հելմ Տ յու-րա ցու « Ժա մա նա կագ րու թյան» հին ֆրան սե րեն թար մա նու թյու նը, ո րին կցված է թարգ-ման չի հե ղի նա կած շա րու նա կու թյու նը, հայտ նի է « Հե րակ լի պատ մու թյուն» խո րագ րով: Այս եր կի մա սին ման րա մասն տե՛ս P. Handyside, The old french translation of William of Tyre, A dissertation submitted in partial fulfilment of the requirements for the degree of Doctor of Philosophy, School of History, Archaeology and Religion Cardiff University, 2012:

51 “Chroniques d’Amadi et Strambaldi”, publiées par M. René de mas latrie, première partie, Chronique d’Amadi, Paris 1891, էջ 90 (այսուհետ` “Chronique d’Amadi”):

52 Կիրակոս Գանձակեցի, Պատմություն Հայոց, էջ 155-156:

80 ì²Ðº ÂàðàêÚ²Ü 2016 ¾.

ցած ստո րա կա յա կան կախ վա ծու թյու նը, այլեւ ա վե լին` Բո հե մունդ Գ.-ը

հա վա տար մու թյան երդ մամբ ըն դու նեց Լ եւոն Բ.-ի գե րա գա հու թյու նը53:

Այն, որ վե րո բեր յալ վկա յու թյամբ Կի րա կոս Գան ձա կե ցին ար ձա նագ րել

է Ան տիո քի դքսի նկատ մամբ Լ եւո նի ձեռք բե րած գե րա գա հու թյու նը,

հաս տատ վում է Վիլ հելմ Տ յու րա ցու եր կի շա րու նա կող նե րից Էռ նո լի հա-

ղոր դած տե ղե կու թյամբ. վեր ջի նիս հա մա ձայն` Ս սի 1194 թ. պայ մա նագ-

րի կնքու մից հե տո Լ եւոն Բ.-ն ի րեն թա գադ րե լու խնդրան քով դի մել է

Հեն րի Շամ պայ նա ցուն` հայտ նե լով, որ իր իշ խա նա պե տու թյու նը թա-

գա վո րու թյան վե րա ծե լու բո լոր նա խադր յալ ներն ար դեն առ կա են: Վեր-

ջին նե րիս թվում Լ եւոն Բ.-ն ա ռանձ նաց նում է Ան տիո քի իշ խա նի նկատ-

մամբ Ս սի պայ մա նագ րով ի րեն վե րա պահ ված գե րա գահ իշ խա նու թյու-

նը. դի մե լով Հեն րի Շամ պայ նա ցուն` Լ եւոնն ա սում է. «Ես ու նեմ բա վա-

կան հո ղեր, քա ղաք ներ ու ամ րոց ներ եւ շատ մեծ ե կա մուտ թա գա վոր

լի նե լու հա մար: Ան տիո քի դուքսն իմ հպա տակն է, ուս տի ես Ձեզ խնդրում եմ ինձ թա գադ րել»54: Վիլ հելմ Տ յու րա ցու եր կի հին ֆրան սե րեն թարգ մա նու-

թյան շա րու նա կո ղը եւս, նկա տի ու նե նա լով Ան տիո քի դքսի նկատ մամբ

Լ եւո նի ձեռք բե րած գե րա գա հու թյու նը, գրում է, որ վեր ջինս թագ ստա-

նա լու հա մար դի մել է Հեն րի Զ.-ին «seinor en chief», այ սինքն` «գե րա-

գահ իշ խան» դառ նա լուց հե տո55: Փաս տո րեն` Կի րա կոս Գան ձա կե ցու,

Վիլ հելմ Տ յու րա ցու եր կի հին ֆրան սե րեն թարգ մա նու թյան եր կու շա-

րու նա կող նե րի, ինչ պես նաեւ Ֆ րան սուա Ա մա դիի տե ղե կու թյուն նե րից

կա րե լի է եզ րա կաց նել, որ Լ եւոն Բ.-ը թագ ստա նա լու նպա տա կով Հ ռո մի

պա պին ու Հ ռո մեա կան սրբա զան կայս րու թյան ինք նա կա լին (ոչ թե

Ֆ րիդ րիխ Բար բա րո սա յին, այլ նրա որ դի Հեն րի Զ.-ին) դի մել է Ս սի 1194

թ. պայ մա նագ րի կնքու մից հե տո եւ, որ ա մե նա կար եւորն է, կայ սեր`

Ի տա լիա յում գտնվե լու ժա մա նակ: « Հե րակ լի պատ մու թյան» քննա կան

հրա տա րա կու թյան մեջ Լ եւոն Բ.-ի` Հեն րի Զ.-ի մոտ պատ վի րա կու թյուն

ու ղար կե լը աշ խա տա սի րո ղի կող մից թվագր ված է 1197-ով. նույն տա րե-

53 Պայ մա նագ րի մա սին ման րա մասն տե՛ս Լ. Տեր- Պետ րոս յան, նշվ. աշխ., հ. Բ., էջ 169-179: Ժան Ռի շա րի ի րա վա ցի դի տարկ մամբ` ստո րա կա յա կան կախ վա ծու թյան վե րա-ցու մը դար ձավ թա գա վո րու թյան հռչակ ման կար եւոր նա խադր յալ (տե՛ս J. Richard, Les Arméniens dans les états Latins d’Orient: les lendemains de la Croisade, « Հա յաս տա նը եւ Ք րիս տոն յա Ար եւել քը», Եր եւան, 2000, էջ 169. Լ. Տեր- Պետ րոս յան, նշվ. աշխ., հ. Բ., էջ 179):

54 “Chronique d’Ernoul et de Bernard le Trésorier”, publiée... par M. L. de Mas Latrie, Paris, 1871, p. 322.

55 Տե՛ս “L’Estoire de Eracles empereur et la conqueste de la terre d’outremer”, էջ 215. Ղ. Ալիշան, Սիսուան, էջ 464. “Chronique d’Amadi”, էջ 90:

2016 ¾. ÎÆÈÆÎƲÚÆ ²ðø² ȺôàÜ ØºÌ²¶àðÌÆ Â²¶²¸ðØ²Ü ÊܸðÆ Þàôðæ 81

թի վը առ կա է նաեւ Ան տիո քի դքսի հետ Ռու բին յան իշ խա նի` 1194 թ.

կնքած պայ մա նա գի րը բո վան դա կող է ջե րում56: Այս հան գա ման քը պար-

տադ րում է վե րա պա հու մով մո տե նալ մեզ հե տաքրք րող ի րա դար ձու-

թյուն նե րի` « Հե րակ լի պատ մու թյան» հրա տա րակ չի հա վե լած թվագր-

մա նը: Ի տար բե րու թյուն « Հե րակ լի պատ մու թյան»` Ա մա դիի « Ժա մա-

նա կագ րու թյան» քննա կան հրա տա րա կու թյան հե ղի նա կը պատ վի րա-

կու թյան ու ղար կու մը զե տե ղում է ոչ թե 1197 թ., այլ` 1196 թ. ա ռաջ57:

Ինչ պես « Հե րակ լի պատ մու թյուն»-ում, այն պես եւ Ֆ րան սուա Ա մա դիի

եր կում հայ կա կան պա վի րա կու թյան ու Հեն րի Զ.-ի հան դի պումն ար ձա-

նագր ված է Ան տիո քի եւ Ռու բին յան իշ խա նա պե տու թյուն նե րի միջեւ

1194 թ. կնքված պայ մա նագ րից ան մի ջա պես հե տո: Դես պա նագ նա ցու-

թյան թվա կա նի հար ցը ման րա մասն քննել է Պի տեր Հալֆ տե րը: Նա,

հիմք ըն դու նե լով սկզբնաղբ յուր նե րի այն ցու ցու մը, որ Լ եւոն Բ.-ի

պատ վի րակ նե րը Հ ռո մի պա պին եւ Հ ռո մեա կան սրբա զան կայս րու թյան

ինք նա կա լին հան դի պել են Ի տա լիա յում, ի րա վա ցիո րեն եզ րա կաց նում

է` Ռու բին յան իշ խա նը թագ ստա նա լու խնդրով Կե ղես տի նոս Գ.-ին ու

Հեն րի Զ.-ին դի մել է 1194-1197 թթ. մի ջա կայ քում: Կայս րը 1194-1197 թթ.

(մա հա ցել է 1197 թ. սեպ տեմ բե րի 28-ին) մի ջա կայ քում Ի տա լիա յում

ե ղել է եր կու ան գամ. ա ռա ջի նը` 1194 թ. հոկ տեմ բե րի 28-ից մինչեւ 1195

թ. ապ րի լի 29-ը, երկ րորդ ան գամ` 1196 թ. կե սե րից մինչեւ իր մա հը: Պի-

տեր Հալֆ տե րին դես պա նագ նա ցու թյան թվա կա նի ճշտման հար ցում

օգ նել է « Հե րակ լի պատ մու թյան» այն տե ղե կու թյու նը, որ Լ եւոն Բ.-ի

պատ վի րակ նե րը Հեն րի Զ.-ին հան դի պել են Պու լիա յում, որ տեղ, ըստ հե-

տա զո տո ղի ու նե ցած սկզբնաղբ յու րա յին հա վաս տի տե ղե կու թյուն նե րի,

կայս րը գտնվել է 1197 թ. հուն վա րի 10-ից մինչեւ նույն թվա կա նի

փետր վա րի 10-ը58: Վե րոգր յա լի հաշ վառ մամբ` Պ. Հալֆ տերն ի րա վա ցիո-

րեն եզ րա կաց նում է, որ Լ եւոն Բ.-ի պատ վի րակ նե րը դեռեւս 1196 թ.

վեր ջե րին հան դի պել են Կե ղես տի նոս Գ.-ին, իսկ հա ջորդ տար վա հուն-

56 Տե՛ս “L’Estoire de Eracles empereur et la conquete de la terre d’outremer”, էջ 213-215:57 “Chronique d’Amadi”, p. 90. 58 Կայ սեր` Ի տա լիա կա տա րած այ ցե լու թյուն նե րի ժա մա նա կագ րու թյան մա սին ման րա-

մասն տե՛ս P. Halfter, Das Papsttum und die Armenier im Frühen und Hohen Mittelalter: Von den ersten Kontakten bis zur Fixierung der Kirchenunion im Jahre 1198, Köln, Wien, Weimar, 1996, էջ 195-199: Սա կայն Մե սի նա ժա մա նած Հեն րի Զ.-ն 1197 թ. օ գոս տո սին հի վան-դա նում է տեն դով, ո րի հետ եւան քով նույն թվա կա նի սեպ տեմ բե րի 28-ին մա հա նում է` այդ պես էլ չկա րո ղա նա լով գլխա վո րել հեր թա կան խա չակ րու թյու նը (L. Bréhier, L’Église et l’Orient au moyen age. Les Croisades, Paris, 1928, էջ 141):

82 ì²Ðº ÂàðàêÚ²Ü 2016 ¾.

վա րի երկ րորդ կե սին` Հեն րի Զ.-ին59: Ի դեպ, թագ ստա նա լու խնդրան քով

վեր ջի նիս դեռեւս 1195 թ. հոկ տեմ բե րին դի մել էր Կիպ րո սի իշ խան Ա մո-

րի Լու սին յա նը60: Սա կայն նրա թա գադ րու մը կա յա ցավ միայն 1197 թ.

սեպ տեմ բե րին: Բանն այն է, որ կայս րը ցան կա ցել էր ան ձամբ մաս նակ-

ցել Ա մո րիի թա գադ րու թյա նը, ուս տի նա խա տես վել էր այն ի րա կա նաց-

նել հեր թա կան խա չակ րու թյան ժա մա նակ: Սա կայն վե րա հաս մա հա ցու

հի վան դու թյան պատ ճա ռով Հեն րի Զ.-ը չ կա րո ղա ցավ գլխա վո րել Ե րու-

սա ղե մի ա զա տագր ման հա մար ձեռ նարկ վող խա չակ րաց ար շա վան քը,

ուս տի Ա մո րիի թա գադ րու մը հանձ նա րար վեց Կոն րադ Հիլ դես հայ մին61:

Շարունակելի

РЕЗЮМЕ

Пер вые три кре сто вых по хо да, не смот ря на их ре зуль та ты, име ли по ло жи-тель ное влия ние на ар мян ское кня же ст во Ру би ня нов. Из них осо бое зна че ние име-ли кре сто вые по хо ды, пред при ня тые пра ви те ля ми Свя щен ной Рим ской им пе рии Фрид ри хом Бар ба ро сой, и поз же его сы ном Ген ри хом VI. Эти по хо ды су ще ст вен-но спо соб ст во ва ли про воз гла ше нию кня же ст ва Ру би ня нов ко ро лев ст вом. Уме ло вос поль зо вавшись воз мож но стя ми, пре дос тав лен ны ми треть им кре сто вым по хо-дом, а так же во ен ной экс пе ди ци ей 1197 г., пред при ня той Ген ри хом VI для взя тия Ие ру са ли ма, Ле вон II Ру би нян поднял во прос о при су ж де нии ему ко ро лев ской ко ро ны. В 1190 - 1197 гг. че рез ак тив ные ди пло ма ти че ские пе ре го во ры Ле во ну уда-лось по лу чить со гла сие Ген ри ха VI и Па пы Рим ско го на про воз гла ше ние кня же ст-ва Ру би ня нов ко ро лев ст вом.

59 Տե՛ս P. Halfter, Das Papsttum und die Armenier im Frühen und Hohen Mittelalter: Von den ersten Kontakten bis zur Fixierung der Kirchenunion im Jaher 1198, էջ 199: Պ. Հալֆ տե րի այս թվագ րու մը, ի հար կե, հիմ նա վոր է, հատ կա պես հաշ վի առ նե լով կայ սեր` Պու լիա յում գտնվե լու ժա մա նա կի մա սին առ կա փաս տա կան տվյալ նե րը: Սա կայն հայ կա կան դես-պա նագ նա ցու թյունն ար ձա նագ րած սկզբնաղբ յուր նե րը, կար ծես, հա մոզ ված են, որ դա ան մի ջա պես հա ջոր դել է Ան տիո քի եւ Ռու բին յան իշ խա նա պե տու թյուն նե րի միջեւ 1194 թ. կնքված պայ մա նագ րին:

60 Տե՛ս L. Bréhier, նշվ. աշխ., էջ 139. E. Johnson, նշվ. աշխ., էջ 118. E. Chapin Fuber, The kingdom of Cyprus, 1191-1291, “A history of the Crusades”, vol. II, The Later Crusades 1189-1311, edited by Robert Lee Wolff and Harry W. Hazard, Pennsylvania, 1962, էջ 604:

61 Տե՛ս P. Edbury, The Kingdom of Cyprus and the Crusades. 1191-1374, Cambridge, 1991, էջ 31:

2016 ¾. ÎÆÈÆÎƲÚÆ ²ðø² ȺôàÜ ØºÌ²¶àðÌÆ Â²¶²¸ðØ²Ü ÊܸðÆ Þàôðæ 83

SUMMARY

The first three Crusades had a positive influence upon the Armenian Rubinian Princedom. From them the crusades undertaken by emperors of the Sacred Roman Empire Friedrich Barbarossa and after his son Henry VI had special importance. Those Crusades substantially facilitated the Rubinian Princedom to be declared Kingdom. Skilfully using the 1197 expedition by ruler of the Holy Roman Empire Henry VI for the third Crusade and the recapture of Jerusalem, as well as by providing the Crusaders with assistance, Levon II raised an issue of granting him the royal crown. In 1190 - 1197 through active and measured diplomatic negotiations Levon managed to obtain concent by Henri the VI and the Pope to assert the Rubinian Princedom as Kingdom.

¾æØƲÌÆÜ

ԼԻԱ ՆԱ ԴԱԼ ԼԱՔ ՅԱՆ ԵՊՀ

ՀԵԹՈՒՄ ՊԱՏՄԻՉ ԿՈՌԻԿՈՍՑՈՒ «ԾԱՂԻԿ ՊԱՏՄՈՒԹԵԱՆՑ ԱՐԵՒԵԼԻՑ ԱՇԽԱՐՀԻ»

ԵՐԿԱՍԻՐՈՒԹՅՈՒՆԸ

Հե թում Կո ռի կոս ցու « Ծա ղիկ պատ մու թեանց Ա րե ւե լից աշ խար հի»

(“La Fleur des Histoires de la terre d’Orient”) եր կա սի րու թյու նը պատ մա-

գի տա կան ա ռանձ նա կի ար ժեք ու նի եւ կար եւո րա գույն սկզբնաղբ յուր է

ԺԳ. դա րի վեր ջի եւ ԺԴ. դա րի սկզբի պատ մու թյան ու սում նա սի րու թյան

հա մար: Այն իր ու րույն տեղն ու նի ինչ պես հայ միջ նա դար յան, այն պես էլ

հա մաշ խար հա յին պատ մագ րու թյան մեջ: Այս եր կը, որ գրի է առն վել հին

ֆրան սե րե նով, ան մի ջա պես թարգ ման վել լա տի նե րեն, ու նե ցել բազ մա-

թիվ ըն դօ րի նա կու թյուն ներ, ա պա ո րոշ ժա մա նակ անց թարգ ման վել եվ-

րո պա կան տար բեր լե զու նե րով ու գրատ պու թյան գյու տից հե տո տասն-

յակ ան գամ ներ հրա տա րակ վել, սա կայն հա յե րեն (գրա բար) թարգ ման վել

է միայն ԺԹ. դա րում եւ ոչ ամ բող ջո վին։ Մեր նպա տակն է այս գոր ծը

ներ կա յաց նել ու սում նա սի րու թյամբ եւ հա յե րեն ամ բող ջա կան թարգ մա-

նու թյամբ։

Ինչ պես հայտ նի է, « Ծա ղիկ պատ մու թեան Ա րե ւե լից աշ խար հի» եր կը

գրվել է Հ ռո մի Կ ղե մես Ե. պա պի (1305-1314) պատ վե րով: 1306 թվա կա-

նին Տ յու րո սի իշ խան Ա մո րի Լու սին յա նը, գա հըն կեց ա նե լով իր եղ բո րը՝

Կիպ րո սի թա գա վոր Հեն րի Բ.-ին, ի րեն հռչա կել էր այդ երկ րի կա ռա-

վա րիչ: Լի նե լով Ա մո րիի ա մե նավս տա հե լի ան ձը` Հե թում Կո ռի կոս ցին,

հե ղաշր ջու մից ան մի ջա պես հե տո, նրա կող մից գոր ծուղ վեց Արեւ մուտք՝

Հ ռո մի պա պի օրհ նու թյամբ օ րի նա կա նաց նե լու իր իշ խա նու թյու նը։ Այս

դի վա նա գի տա կան ա ռա քե լու թյու նը հա ջո ղու թյամբ ա վարտ վեց, քա նի

որ պապն Ա մո րիին ճա նա չեց « Կիպ րո սի թա գա վո րու թյան կա ռա վա րիչ»:

Երկու տա րի անց Հե թու մը վե րա դար ձավ Կիպ րոս: Բա ցի դի վա նա գի տա-

2016 ¾. кÂàôØ ä²îØÆâ ÎàèÆÎàêòàô ºðβêÆðàôÂÚàôÜÀ 85

կան ա ռա քե լու թյու նից, Հե թու մի ճամ փոր դու թյունն ու նե ցավ նաեւ մի

ու րիշ նշա նա կա լից արդ յունք. Կ ղե մես Ե. պա պի կող մից Հե թու մը հանձ-

նա րա րու թյուն ստա ցավ գրել Ար եւել քի երկր նե րի պատ մու թյան մա սին

մի երկ, ո րի արդ յուն քում ստեղծ վեց « Ծա ղիկ պատ մու թեանց Ար եւե լից

աշ խար հի» եր կա սի րու թյու նը: Հաս տատ վե լով Ֆ րան սիա յի Պո ւա տիե քա-

ղա քի վան քում՝ Հե թումն իր պատ մու թյու նը բե րա նա ցի պատ մում է Նի-

կո լաս Ֆալ կոն ա նու նով վա նա կա նին, որն էլ շա րադ րում է եր կը մի ջին

ֆրան սե րե նով1: Եր կի վեր ջում աս վում է. «Ես` Նի կո լաս Ֆալ կոնս Տու լու-

զից, գրե ցի այս գիր քը սկզբում ֆրան սե րեն, ինչ պես որ եղ բայր Հե թումն

ինձ թե լադ րեց, ա ռանց նշում նե րի եւ պատ ճե նի, հե տո այն թարգ մա նե ցի

ֆրան սե րե նից լա տի նե րեն: Մեր պա պը ստա ցավ այս գիր քը մեր թվար կու-

թյան 1307 թվա կա նի օ գոս տոս ամ սին: Փառք քեզ Տեր Աստ ված: Ա մեն»2:

Հե թու մի աշ խա տա սի րու թյան ձե ռագ րի ըն դօ րի նա կու թյուն նե րը

վկա յում են եր կի՝ մի ջին դա րե րում լայն տա րա ծում ու նե նա լու փաս տը

(տե՛ս հնա գույն ըն դօ րի նա կու թյուն նե րի ցան կե րը հոդ վա ծի վեր ջում):

Շարլ Կոհ լե րը ներ կա յաց րել է ֆրան սե րեն տեքս տե րի 145 եւ լա տի նե րե-

նի 31 ձե ռա գիր օ րի նակ ներ: 1351 թվա կա նին վա նա կան Ժան Լը Լոն գը

լա տի նե րեն տեքս տը թարգ մա նել է ֆրան սե րեն՝ որ պես ար եւել յան ճա նա-

պար հոր դա կան գրա կա նու թյան հա վա քա ծու եւ մոն ղոլ նե րին վե րա բե րող

աշ խա տու թյուն3:

Հե թու մի եր կա սի րու թյու նը մեծ պա հան ջարկ ու ներ վաղ շրջա նի եվ-

րո պա կան տպագ րիչ նե րի շրջա նում: Գո յու թյուն ու նեն ե րեք չթվագր ված

վաղ եւ ԺԶ. դա րի ֆրան սե րեն եր կի տպագ րու թյուն ներ, ո րոն ցից մե-

կը թարգ մա նել է Ֆի լիպ լը Նո ւա րը Փա րի զում, մյու սը՝ Դե նիս Ժա նո յը`

դարձ յալ Փա րի զում, եր րոր դը՝ Բե նո ւա Ռի գոն` Լիո նում (բո լոր այս ե րեք

հրա տա րա կու թյուն նե րը ներ կա յաց ված են Փա րի զի Ազ գա յին գրա դա րա-

նում միկ րո ֆիլ մե րով)4: Այս հրա տա րա կու թյուն նե րը ցույց են տա լիս, որ

Հե թու մի եր կի նկատ մամբ մեծ հե տաքրք րա սի րու թյուն կար, քան զի Ֆի-

լիպ լը Նո ւա րը փոր ձում է Հե թու մի եր կա սի րու թյու նը ար դիա կա նաց նել

եւ փո խա րի նել բնա գի րը (նա ա ռա ջար կում էր Սուրբ Եր կի րը վե րան վա-

1 Cl. Mutafian, Hethom de Korykos historien armenien un prince cosmopolite a l’aube du XIVe siècle, Cahiers de recherché medievales, No. 1, Orleans, 1996, p. 157-174.

2 RHC Arm. II Recueil des historiens des croisades, documents latins et francais, relative a l’Armeni, Paris, 1906, p. 253.

3 M. C. Seymour Mandeville’s Travels, Oxford, 1967, p. 277.4 A Lytell cronycle, Richard Pynson’s translation (c 1520) of “La Fleur des histoires de la terre

d’Orient” (c 1307) / ed. by Glenn Burger, Toronto, 1988, p. 202.

86 ÈƲܲ ¸²ÈȲøÚ²Ü 2016 ¾.

ճե լու ծրա գիր) մի նոր գրքով, ո րի վեր նա գիրն էր “…des Sarrazins et des Turcs depuis le premier iusqus aus presens q’ont conqueste Rhodes Hongrye et dernierement assailli Austriche…”5:

Միջ նա դա րում, երբ եվ րո պա ցի առեւտ րա կան ներն ու մի սիո ներ նե րը

հա ճախ անց նում էին Ա սիա յի երկր նե րով, նրանց պատ մած նե րից մարդ-

կանց հե տաքրք րա սի րու թյունն ա վե լի էր մե ծա նում այդ երկր նե րի մա-

սին տե ղե կատ վու թյամբ: Աս տի ճա նա բար հե ռա վոր երկր նե րում ապ րող

մարդ կանց սո վո րույթ նե րի մա սին պատ մու թյուն նե րը եւ ա վան դույթ նե-

րը մեծ տա րա ծում գտան միջ նա դար յան Եվ րո պա յում: Այդ է պատ ճա ռը,

որ շուրջ 250 ձե ռա գիր օ րի նակ է պահ պան վել Փա րի զի Ազ գա յին գրա դա-

րա նում « Ման դե վի լի ճա նա պար հոր դու թյուն նե րը» եւ 70 օ րի նակ Մար կո

Պո լո յի աշ խա տու թյուն նե րից: Ուխ տագ նա ցու թյուն նե րի հա ճա խա կա նու-

թյու նը դե պի Սուրբ Եր կիր եւ խա չակ րաց ար շա վանք նե րի նկատ մամբ հե-

տաքրք րու թյու նը շա րու նակ վեց մինչեւ ԺԵ. դար, ինչն օգ նեց պահ պա նել

Ար եւել քի հան դեպ մարդ կանց հե տաքրք րու թյու նը:

Տ պագ րու թյան գյու տից կարճ ժա մա նակ անց ի րա կա նաց վեց « Ման-

դե վի լի ճա նա պար հոր դու թյուն նե րը» եր կի 35 եւ Մար կո Պո լո յի աշ խա-

տու թյան չորս հրա տա րա կու թյուն։ Այս պես կոչ ված «ճա նա պար հոր դա-

կան գրա կա նու թյու նը» դար ձավ պա հանջ ված։ Անհ րա ժեշտ եղավ թարգ-

մա նե լու եւ տ պագ րե լու նաեւ « Ծա ղիկ Պատ մու թեանց Ար եւե լից աշ խար-

հի» եր կա սի րու թյու նը:

Լա տի նե րեն տար բե րա կը հրա տա րակ վել է 1529 թ., 1532 թ. (2 ան-

գամ) հետեւ յալ վեր նագ րով. “Libre historiarum partitum Orientis Haythono auctore”, 1537, 1555, 1671 թ. Գեր մա նիա յում6 մեկ այլ վեր նագ րով “Historia orientalis quae de Tartaris inscribitur”, այս աշ խա տու թյան հի ման վրա էլ ար վել

է մեկ այլ ֆրան սե րեն թարգ մա նու թյուն, ո րը կոչ վում է “Fleurs des histoir de la tere d’Orient, complees par frère Heyton, seigneur de Cort, et cousin germain du roi d’Armenie, par le commandement du Pape” 1585 թվա կան նե րին (ա վե լի ուշ

վե րահ րա տա րակ վել է 1735 թ.): 1529 թվա կա նին Փա րի զում տպված մի-

ջին ֆրան սե րե նով աշ խա տու թյու նը կրում է մեկ այլ խո րա գիր “L’histoire merveilleuse… du grand Can, traduit du latin du M. Aytone seigneur de Courcy, par frère Jean de Longdit”7:

5 A Lytell cronycle, Richard Pynson’s translation (c 1520) of “La Fleur des histoires de la terre d’Orient” (c 1307) / ed. by Glenn Burger, Toronto, 1988, p. 202.

6 Գ. Զարբհանալյան, Պատմութիւն Հայերէն դպրութեան, հ. Բ., Վենետիկ, 1878, էջ 145-146:7 Նույն տեղում, էջ 146:

2016 ¾. кÂàôØ ä²îØÆâ ÎàèÆÎàêòàô ºðβêÆðàôÂÚàôÜÀ 87

ԺԷ. դա րում ֆրան սե րեն եւ լա տի նե րեն գրքե րը թարգ ման վել են

անգ լե րեն եւ տեղ գտել Սեմ յո ւել Փուր չա սի “Purchas his Pilgrimes” ճա նա-

պար հոր դա կան եր կե րում (1625 թ., Լոն դոն)8: ԺԶ. դա րում հրա տա րա-

կու թյուն ներ են ե ղել եվ րո պա կան այլ լե զու նե րով, մաս նա վո րա պես` գեր-

մա նե րե նով (1534 թ, Ստ րաս բուրգ), ի տա լե րե նով (1559 թ. եւ 1562 թ.),

իս պա նե րե նով (1595 թ. Կոր դո բա), հո լան դե րե նով (1563 թ., 1664 թ. եւ

եւս 2 ան գամ ԺԷ. դա րի վեր ջին) 9:

Հե թու մի եր կա սի րու թյան ֆրան սե րեն եւ լա տի նե րեն ամ բող ջա կան

տար բե րակ նե րի միակ ժա մա նա կա կից հրա տա րա կու թյու նը Շարլ Կոհ լե րի

“Recueil des historiens des croisades: Documents armeniens” հ րա տա րա կու թյունն է,

ո րը լույս է տե սել 1906 թվա կա նին Փա րի զում10:

1988 թ. Հե թում պատ մի չի եր կա սի րու թյու նը թարգ ման վել եւ հ րա-

տա րակ վել է հին անգ լե րե նով Գ լեն Բուր գե րի կող մից Տո րոն տո յում “A Lytell cronycle, Richard Pynson’s translation (c 1520) of “La Fleur des histoires de la terre d’Orient” խո րագ րով11: Գո յու թյուն ու նի նաեւ իս պա նե րեն եր կու թարգ-

մա նու թյուն՝ ա ռա ջի նը Խո ւան Ֆեր նան դես Հեր դիա յի (1377-1396թթ.)12,

երկ րոր դը՝ Վա լեն սիա յի հա մալ սա րա նի պրո ֆե սոր Ալ բերտ Հո ֆի՝ “Aito de coricos “La flor de les histories d’Oriennt” վեր նագ րով13: Լա տի նե րե նից ռու սե րեն

Ն. Գո րե լո վի ու սում նա սի րու թյամբ ու ծա նո թագ րու թյուն նե րով թարգ-

ման վել եւ տ պագրվել է 2006 թ. Սանկտ- Պե տեր բուր գում:

Հե թու մի աշ խա տու թյան նկատ մամբ հե տաքրք րու թյու նը ե ղել է

դա րեր շա րու նակ, քա նի որ մի ջին դա րե րում եւ վաղ ժա մա նա կներում

ա սիա կան ճա նա պար հոր դու թյուն նե րի, աշ խար հագ րու թյան եւ պատ մու-

թյան հետ առնչ վող շատ եր կեր կրել են նրա ազ դե ցու թյու նը:

Բազ մա լե զու շատ թարգ մա նու թյուն նե րի եւ վե րահ րա տա րա կու թյուն-

նե րի առ կա յու թյան պայ ման նե րում տա րօ րի նակ է, որ հա յե րեն թարգ մա-

նու թյու նը կա տար վել է բա վա կա նին ուշ՝ 1842 թ. Վե նե տի կում Մկր տիչ

8 Purchas Samuel, Purchas his Pilgrimes, London, 1625.9 Ֆ. Ֆէյտի, Հեթում պատմիչ հեղինակ Ծաղիկ պատմութեանց Արեւելյան աշխարհի, Փա-

րիզ, 1939, էջ 8:10 RHC Arm. II Recueil des historiens des croisades, documents latins et francais, relative a

l’Armeni, 1906, Paris, (p. 111-254 texte francais, et 255-363, texte latin).11 A Lytell cronycle, Richard Pynson’s translation (c 1520) of “La Fleur des histoires de la terre

d’Orient” (c 1307) ed. by Glenn Burger, Toronto, 1988, p. 20212 Ed Wesley Robertson , Long La Flor de las Ystorias de Orient, Chicago, 1934. 13 “Aito de Coricos “La flor de les histories d’Oriennt”, Edicio a cura d’Albert Hauf, Barcelona,

1989.

88 ÈƲܲ ¸²ÈȲøÚ²Ü 2016 ¾.

վրդ. Ավ գեր յա նի ձեռ քով եւ ո րոշ կրճա տում նե րով14: Հա յե րեն հրա տա-

րա կու թյան ամ բող ջա կան վեր նա գիրն է` « Հե թում պատ միչ թա թա րաց,

յե ղեալ ի լա տին օ րի նա կէ ի հայ բար բառ ի ձեռն Հ. Մկր տիչ վար դա պե տի

Աւ գե րեան» ( Վե նե տիկ, 1842, երկ րորդ տպագ րու թյուն՝ Վե նե տիկ, 1951):

Սույն հրա տա րա կու թյան վեր նագ րից ել նե լով` Հե թում Կո ռի կոս ցուն կո-

չել են նաեւ Հե թում պատ միչ, եր բեմն՝ « Հե թում պատ միչ թա թա րաց»,

իսկ բուն եր կը՝ « Պատ մու թիւն թա թա րաց», ո րը ծա գում է այս եր կի` Եվ-

րո պա յում տա րած ված փո փոխ ված ան վա նու մից. “L’Histoire merveilleuse du grand Empereur de Tartarie nommé le grand Can”.

Հե թում Կո ռի կոս ցու եր կի «թարգ մա նու թյու նից բա ցա կա յող հատ-

ված նե րի մի ընտ րա նի» աշ խար հա բա րով հրա տա րա կած Ա. Ա զիզ յա նը

վե նե տիկ յան հրա տա րա կու թյան մա սին գրում է. « Ցա վոք, բա ցի այն, որ

թարգ մա նի չը, որ պես սկզբնա կան նյութ օգ տա գոր ծել է ար դեն ո րոշ չա-

փով ձեւա փոխ ված լա տի նե րեն թարգ մա նու թյու նը, այլ ոչ ֆրան սե րեն

բնօ րի նա կը, նա բա վա կան ա զատ է մո տե ցել նյու թին՝ կա տա րել կրճա-

տում ներ, իսկ մի քա նի գլուխ ներ ընդ հան րա պես չի թարգ մա նել»15:

Հա մա ռո տա կի ներ կա յաց նենք աշ խա տու թյու նը։ Հե թում Կո ռի կոս ցու

այս պատ մու թյու նը բաղ կա ցած է չորս մա սից. ա ռա ջի նը ներ կա յաց նում է

Ար եւել քի 14 երկր ներն ու դրանց ժո ղո վուրդ նե րին՝ հա մա ռոտ բնու թագ-

րում նե րով: Դրանք են՝ Չի նաս տան, Ույ գո րիա- Տա րոս, Թուր քես տան, Խո-

րեզմ, Կո մա նիա, Հնդ կաս տան, Պարս կաս տան, Մա րաս տան, Հա յաս տան,

Վ րաս տան, Մի ջա գետք, Խալ դիա, Թուր քաց (սել ջուկ նե րի) պե տու թյուն,

Ա սո րիք: Երկ րորդ մա սում խոս վում է այն ինք նա կալ նե րի մա սին, ով քեր

իշ խել են Ա սիա յում Ք րիս տո սի ծնուն դից ի վեր: Եր րորդ մա սը թա թար-

նե րի պատ մու թյունն է (ծա գու մը, նվա ճում նե րը, պե տու թյու նը եւ այլն),

իսկ չոր րորդ մա սը՝ դե պի Սուրբ Եր կիր խա չակ րաց նոր ար շա վանք կազ-

մա կեր պե լու ման րա մասն մշակ ված ծրա գիր է։ Եվ պետք է ա սել, որ հե-

ղի նա կի բուն նպա տա կը հենց այդ ծրա գի րը ներ կա յաց նելն է ե ղել, որն

ի րա կա նու թյուն դարձ նե լու եւ այդ գոր ծում Կի լի կիա յի Հա յոց թա գա վո-

րու թյան հա մար շա հե կան վի ճակ ա պա հո վե լու հա մար եր բեմն մե ծաց րել

է վեր ջի նիս դե րը։ Սա կայն ան կախ դրդա պատ ճառ նե րից ծա գող նրբե-

րանգ նե րից՝ Հե թում Կո ռի կոս ցու գիր քը հսկա յա կան աղբ յու րա գի տա կան

14 «Հեթում պատմիչ թաթարաց», Վենետիկ, 1842 թ.:15 Ա. Ա զիզ յան, Հատ ված ներ Հե թում պատ մի չի «Ա րե ւել քի երկր նե րի պատ մու թյան ծաղ-

կա քաղ»-ից, ԲԵՀ, 2003, թ. 3, էջ 101:

2016 ¾. кÂàôØ ä²îØÆâ ÎàèÆÎàêòàô ºðβêÆðàôÂÚàôÜÀ 89

ար ժեք է ներ կա յաց նում ինչ պես հայ-մոն ղո լա կան հա րա բե րու թյուն նե րի

ու սում նա սի րու թյան, այն պես էլ այլ հար ցե րի վե րա բեր յալ։

Հե թում Կո ռի կոս ցին իր եր կա սի րու թյամբ ցույց է տա լիս Կի լի կիա-

յի՝ որ պես պե տա կան ինք նու րույն միա վո րի վե րա բեր մուն քը կա տար վող

ի րա դար ձու թյուն նե րին: Հե ղի նա կը ներ կա յաց նում է բո լոր հնա րա վոր

քա ղա քա կան զար գա ցում ներն իր պատ կե րաց մամբ, ո րը չա փա զանց կար-

եւոր է այս շրջանն ու սում նա սի րող մաս նա գետ նե րի հա մար, հա տ կա պես

ե թե հաշ վի առ նենք այն հան գա ման քը, որ եր կա սի րու թյան հե ղի նա կը

ար քա յա կան տոհ մից էր եւ դ րա քա ղա քա կան դիր քո րո շում նե րի ան մի ջա-

կան կրող նե րից ու ար տա հայ տող նե րից մե կը: « Ծա ղիկ պատ մու թեանց»-ը

ոչ միայն խա չակ րաց հեր թա կան ար շա վան քի ծրա գիրն է, այլ նաեւ ար-

եւել յան ժո ղո վուրդ նե րի, մաս նա վո րա պես թա թար նե րի մա սին հա րուստ

տե ղե կու թյուն ներ է պա րու նա կում: Եր կի պատ մա գի տա կան ար ժե քն այն

է, որ հե ղի նա կը հստա կո րեն ներ կա յաց նում է Կի լիկ յան Հա յաս տա նի քա-

ղա քա կան դե րա կա տա րու թյու նը ԺԳ. դա րում ծա վալ վող ի րա դար ձու-

թյուն նե րի ֆո նին:

Չին գիզ խա նից մինչեւ Ման գու խան ըն կած ժա մա նա կաշր ջա նի պատ-

մու թյու նը Հե թու մը, իր հա վաստ մամբ, վերց րել է թա թար նե րի պատ մու-

թյու նից16, Ման գու խա նից մինչեւ Հու լա վու խա նը՝ իր մո րեղ բայր նե րից է

լսել, ով քեր ներ կա են գտնվել բո լոր գոր ծըն թաց նե րին: Ա պա ղա խա նից

մինչեւ պատ մու թյան ա վարտն ըն կած ի րա դար ձու թյուն նե րին Հե թումն

ան ձամբ է ա կա նա տես ե ղել: Վեր ջին հան գա ման քը, ինչ պես նաեւ մոն-

ղոլ նե րի պատ մու թյան ու մշա կույ թի բո վան դա կա լից նկա րագ րու թյունն

ա ռա վել նշա նա կա լից ար ժեք են հա ղոր դում « Ծա ղիկ պատ մու թեանց

Ա րե ւե լից աշ խար հի» եր կա սի րու թյա նը:

Ինչ պես վեր եւում նշվեց, Հե թու մը պատ մու թյու նը ֆրան սե րե նով

թե լադ րել է Նի կո լաս Ֆալ կո նին Պո ւա տիեի պա պա կան ար քու նի քում

գտնվե լու ժա մա նակ: Այս ա ռու մով հե տաքրք րա կան է զու գա հեռ անց-

կաց նել Մար կո Պո լո յի եւ Հե թում Կո ռի կոս ցու միջեւ, քա նի որ եր կու

հե ղի նակ ներն էլ ի րենց աշ խա տու թյուն նե րում անդ րա դար ձել են թա-

թար նե րին եւ եր կու սի եր կերն էլ գրվել են գրե թե նմա նա տիպ ձեւով՝ ոչ

թե հե ղի նա կի ձեռ քով, այլ թե լադ րել են մեկ ու րի շի: Այն հար ցին, թե

16 Թա թար նե րի մա սին (մինչեւ Հե թում Կո ռի կոս ցու ապ րած ժա մա նա կը) գրել են ե րեք հե ղի նակ ներ՝ Իբն-ալ-Ա սիր` « Տա րիխ-ալ- Կա միլ», Ջու վե յին` « Տա րիխ-ի- Ջե հան գու շա» ( Պատ մու թյուն աշ խար հի նվա ճո ղի), Ռա շիդ ադ դին` « Ձե ռագ րե րի ժո ղո վա ծու»: Իր պատ մու թյան այդ հատ վա ծը գրե լիս, հնա րա վոր ենք հա մա րում, որ Հե թում Կո ռի կոս-ցին կա րող է օգտ ված լի նել այդ գրքե րից:

90 ÈƲܲ ¸²ÈȲøÚ²Ü 2016 ¾.

արդ յո՞ք Ֆալ կո նի պար տա վո րու թյուն նե րը Հե թու մի նկատ մամբ այն քան

մեծ էին, որ քան Ռուս տի չե լիի նը Մար կո Պո լո յի հա մար, դժվար է պա տաս-

խա նել: Ռուս տի չե լիի աշ խա տան քը բա վա կա նին ընդգր կուն է ե ղել. նա

դա սա կար գել է պատ մու թյան տար բեր մա սե րը, հա մախմ բել է գլուխ ներն

ու ա ռան ձին հատ ված նե րը մեկ ամ բող ջա կան հա տո րում, ա վե լաց րել է

նա խա բան եւ վեր ջա բան, եւ վեր ջի վեր ջո թարգ մա նել է Մար կո Պո լո յի վե-

նե տիկ յան բար բա ռը ֆրանկ-ի տա լե րեն, որն օգ տա գործ վել է նման հայտ-

նի աշ խա տու թյուն նե րում17:

Ժա մա նա կա կից ըն թեր ցող նե րի հա մար « Ծա ղիկ պատ մու թեանց Ար-

եւե լից աշ խար հի» եր կա սի րու թյու նը այն քա նով է հե տաքր քիր, որ այն

ներ կա յաց նում է մշա կույթ նե րի եւ ազ գե րի միա ձուլ ման գոր ծըն թա ցը

Մի ջին Ար եւել քում ԺԳ. դա րի երկ րորդ կե սին: Արեւ մուտ քի խա չա կիր նե-

րը, հայ քրիս տոն յա նե րը, մու սուլ ման նե րը, մոն ղոլ նե րը հայտն վե ցին ռազ-

մա վա րա կան կար եւո րու թյուն ու նե ցող այս տա րա ծաշր ջա նում` ստիպ-

ված լի նե լով պայ քա րել գո յատեւ ման կամ իշ խա նու թյան հա մար: Հե թում

Կո ռի կոս ցին, լի նե լով ի րա վի ճա կին քա ջա ծա նոթ մարդ, ու նե նա լով կա պեր

Արեւ մուտ քի հետ, ծա նոթ լի նե լով մոն ղոլ ա ռաջ նորդ նե րից ո մանց, ներ-

կա յաց նում է ծո վից այն կողմ գտնվող քրիս տո նեա կան երկր նե րի աշ-

խար հագ րու թյու նը, այն տեղ ապ րող մարդ կանց, նրանց մշա կույ թը, սո-

վո րույթ նե րը, մոն ղոլ նե րի հզո րա ցումն ու ան կու մը, Ե գիպ տո սի սուլ թա-

նու թյունն ու սուլ թա նի թույլ եւ ու ժեղ կող մե րը:

Պատ մա կան այս շրջա նը լի էր հա կա սա կա նու թյամբ, եւ ն շա նա կա լից

դեր խա ղաց Մի ջին Ար եւել քի քրիս տոն յա նե րի հա մար թե՛ դրա կան, թե՛

բա ցա սա կան տե սանկ յու նից: Հե թում պատ մի չը, լի նե լով հմուտ ռազ մա-

կան եւ քա ղա քա կան գոր ծիչ, իր աշ խա տու թյան մեջ ման րա մասն ներ կա-

յաց րել է ժա մա նա կաշր ջա նի խնդիր ներն ու ա ռա ջար կել դրանց լուծ ման

ե ղա նակ նե րը:

Մինչեւ 1243 թվա կա նը մոն ղոլ նե րը նվա ճել էին Ի կո նիա յի սել ջուկ-

յան սուլ թա նու թյու նը, ի րենց տի րա պե տու թյունն էին հաս տա տել Մեծ

Հայ քում եւ Վ րաս տա նում: 1247 թվա կա նին կանգ նե լով թա գա վո րու-

թյու նը կորց նե լու վտան գի առջեւ՝ Հե թում Ա. թա գա վո րը (1226-1270),

շրջա պատ ված լի նե լով մահ մե դա կան պե տու թյուն նե րով, ճիշտ կողմ նո-

րոշ վեց եւ իր եղ բայր Սմ բա տին խա ղա ղու թյան ա ռա քե լու թյամբ ուղ ար-

17 Hayton, A Lytell cronycle, Richard Pynson’s translation (c 1520) of “La Fleur des histoires de la terre d’Orient” (c 1307), ed. by Glenn Burger, Toronto, 1988, p. 202.

2016 ¾. кÂàôØ ä²îØÆâ ÎàèÆÎàêòàô ºðβêÆðàôÂÚàôÜÀ 91

կեց Կա րա կո րում` Մեծն Խա նի մոտ18: Այս բա նակ ցու թյուն նե րին օ ժան-

դա կու թյուն է ցույց տվել Խա չե նի տեր Ջա լա լը19: Ե թե մոն ղոլ նե րի հա մար

Սմ բա տի գա լը նշա նա կում էր Կի լիկ յան Հա յաս տա նի կող մից նրանց գե-

րիշ խա նու թյան ճա նաչ ման հաս տա տում, ա պա Կի լի կիա յի հա մար թա գա-

վո րի եղ բոր դի վա նա գի տա կան ա ռա քե լու թյու նը նշա նա կում էր օգ նու-

թյան խոս տում՝ Ի կո նիա յի սուլ թա նու թյան դեմ մղվող պայ քա րում։ 1250

թ. Սմ բա տը վե րա դառ նում է հայ րե նիք` մոն ղո լա կան տի րա պե տու թյան

ներ քո հայ կա կան թա գա վո րու թյու նը պահ պա նե լու խոստ մամբ: Ե րեք

տա րի անց Հե թում թա գա վո րը ձեռ նար կում է դժվա րին մի ճա նա պար հոր-

դու թյուն դե պի հե ռա վոր Կա րա կո րում՝ մեծ խան Ման գո ւի մոտ։ Սմ բատ

Գունդս տաբլն, իր աշ խա տու թյան մեջ խո սե լով հայ-մոն ղո լա կան նշված

պայ մա նագ րի մա սին, բա վա րար վում է միայն նշե լով, որ Ման գու խա նը

հա մա ձայ նեց Հե թու մի ա ռաջ քա շած պայ ման նե րին20: Նույն պայ մա նագ-

րի հա կիրճ նկա րագ րու թյու նը տա լիս է նաեւ Գ րի գոր Ակ ներ ցի պատ միչն

իր « Պատ մու թիւն վասն ազ գին նե տո ղաց»21 գրքում` նշե լով միայն, որ

Հե թում ար քան մե ծար վեց մոն ղո լա կան ար քու նի քում, եւ բա վա րար վե-

ցին նրա բո լոր պա հանջ նե րը22: Կի րա կոս Գան ձա կե ցին հի շա տա կում է

միայն Հե թու մի տա րածք նե րի պահ պան ման եւ մոն ղոլ նե րի տի րա պե տու-

թյան տակ գտնվող քրիս տոն յա նե րի դա վա նան քի ա զա տու թյան մա սին23:

Միջ նա դար յան պատ միչ նե րից միայն Հե թում Կո ռի կոս ցին է իր « Ծա ղիկ

պատ մու թեանց Ար եւե լից աշ խար հի» եր կա սի րու թյան մեջ նշում, որ Հե-

թու մը մոն ղոլ նե րի հետ դա շինք կազ մե լու հա մար Ման գու խա նին ա ռա-

ջար կում է յոթ պա հանջ, այդ թվում նաեւ քրիս տո նեա կան հա վա տին

դառ նա լու ա ռա ջար կը: Ըստ հե ղի նա կի՝ Ման գու խա նը ըն դու նում է Հե-

թու մի յոթ նա խա պայ ման նե րը, ո րից հե տո կազմ վում է հայ-մոն ղո լա կան

ռազ մա կան դա շին քը24։

18 Hayton, նշվ. աշխ., p. 163. 19 Սմբատ Սպարապետ, Տարեգիրք, Վենետիկ, 1956, էջ 230:20 Սմբատ Սպարապետ, նշվ. աշխ., էջ 230:21 Գրիգոր Ակներցի, Պատմութիւն վասն ազգին նետողաց, Յերուսաղէմ, 1970, էջ 22: 22 Անդ:23 Կիրակոս Գանձակեցի, Պատմութիւն Հայոց, Երեւան, 1961, էջ 367: 24 Ի րա կա նում այն չի կա րե լի ան վա նել հայ-մոն ղո լա կան ռազ մա կան դա շինք, քա նի որ

Հե թում պատ մի չը, իր եր կա սի րու թյան մեջ ներ կա յաց նե լով հա յոց Հե թում Ա. թա գա վո րի եւ Ման գո ւի զրույ ցը, ցան կա նում էր պա պու թյա նը ցույց տալ, թե հա յե րը վա ղուց քայ լեր էին ձեռ նար կում` մոն ղոլ նե րին քրիս տո նեա կան հա վա տին դարձ նե լու եւ դ րա նում հա մո-զե լու հա մար նա եր կի մեջ զե տե ղել է այս զրույ ցը:

92 ÈƲܲ ¸²ÈȲøÚ²Ü 2016 ¾.

Հե թում Կո ռի կոս ցին հաս տա տում է, որ Ման գու խա նը մեծ հա մակ-

րանք էր տա ծում քրիս տո նեու թյան նկատ մամբ եւ, որ Կի լիկ յան թա-

գա վո րի խնդրան քով նա ար տո նու թյուն ներ շնոր հեց ե կե ղե ցի նե րին եւ

հոգ եւո րա կան նե րին, հա վաս տեց, որ իր եղ բայր Հու լա վո ւին ու ղար կե լու

է Արեւմտյան Ա սիա՝ գրա վե լու Բաղ դա դը եւ կոր ծա նե լու իր մա հա ցու

թշնա մուն՝ Խա լի ֆա թին: Այ նու հետեւ Հե թում թա գա վո րը խնդրել է, որ

Ման գու խա նը օգ նու թյուն եւ խոր հուրդ տա Սուրբ եր կի րը մահ մե դա կան-

նե րի ձեռ քից ա զա տե լու եւ այն քրիս տոն յա նե րին վե րա դարձ նե լու հա մար,

եւ հարկ ե ղած դեպ քում թույլտ վու թյուն ու նե նալ օգ նու թյան հա մար դի-

մե լու այն թա թար նե րին, ո րոնք ա մե նա մոտն են գտնվում Հա յաս տա նին25:

Անհ րա ժեշտ է շեշ տել այն հան գա ման քը, որ « Ծա ղիկ պատ մու թեանց

Ա րե ւե լից աշ խար հի» եր կա սի րու թյու նը գրվել է այն պի սի մի շրջա նում,

երբ եվ րո պա ցի նե րի կողմից մոն ղոլ նե րի հետ դաշ նակ ցե լու մի տում ներ

էին նշմար վում: Բայց ոչ Ման գուն, ոչ էլ նրա հա ջորդ նե րը քրիս տո նեու-

թյուն չըն դու նե ցին: Ման գո ւի մկրտու թյան մա սին նշում է միայն Հե թում

Պատ մի չը, իսկ Ռուբ րու քը, որն այդ շրջա նում գտնվում էր թա թա րա կան

մի ջա վայ րում, իր “Voyage dans l’Empire Mongole”26 աշ խա տու թյան մեջ նշում

է, որ թեեւ խոս վում է Ման գու խա նի մկրտու թյան մա սին, բայց նա այդ

մա սին ո չինչ չի լսել տե ղա ցի նե րից:

Հե թում Ա. թա գա վո րի հա մար մոն ղո լա կան գե րա կա յու թյան ըն դու-

նու մը պայ մա նա վոր ված էր նրա նով, որ նման կար գա վի ճա կը նպաս տա-

վոր էր ե գիպ տա կան հար ձակ ման ժա մա նակ Հայ կա կան թա գա վո րու թյան

ա պա հով գո յատեւ ման հա մար: Մոն ղոլ նե րը ե րաշ խա վո րում էին հա յե րի

ինք նա վա րու թյունն ու դա վա նան քի ա զա տու թյու նը, ինչ պես նաեւ ա ռա-

ջար կում ի րա գոր ծել խա չա կիր նե րի ե րա զան քը՝ Ե րու սա ղե մի վե րան վա-

ճու մը: Հե թում պատ միչն իր եր կա սի րու թյան վեր ջին` չոր րոդ գրքում, ո րը

Սուրբ եր կի րը եւ Տի րոջ գե րեզ մա նը սա րա կի նոս նե րի ձեռ քից ա զա տագ րե-

լու ծրա գիր է, նշում է, որ թա թար նե րի ա ռաջ նորդ Կար բան դան սուր հան-

դակ ներ է ու ղար կել` ա ռա ջար կե լով օգ տա գոր ծել իր ու ժը քրիս տոն յա նե րի

թշնա մի նե րին շփո թեց նե լու հա մար: Նա գրում է. «Այս պա հին, հատ կա-

պես թա թար նե րի օգ նու թյան շնոր հիվ կա րե լի է ա զա տագ րել Սուրբ եր կի-

րը եւ հեշ տու թյամբ նվա ճել Ե գիպ տո սի ու Սի րիա յի թա գա վո րու թյուն նե-

րը: Անհ րա ժեշտ է, որ քրիս տոն յա նե րը օգ նու թյան ձեռք մեկ նեն` ա ռանց

եր կար հա պա ղե լու, օգ նեն ա զա տագ րել Սուրբ եր կի րը. քան զի ու շա ցու մը

25 Hayton, նշվ. աշխ., p. 164.26 G. de Rubrouck, Voyage dans l’Empire Mongole, Paris, 2007, p. 157.

2016 ¾. кÂàôØ ä²îØÆâ ÎàèÆÎàêòàô ºðβêÆðàôÂÚàôÜÀ 93

լի է բազ մա թիվ վտանգ նե րով: Կար բան դան, որն այժմ քրիս տոն յա նե րի

ըն կերն է, կա րող է մա հա նալ, եւ ն րա հա ջոր դը, ո րը չի բա ցառ վում, որ

կա րող է լի նել Մու հա մե դի ա ղան դից եւ հա մա ձայ նու թյան գալ սա րա կի-

նոս նե րի հետ, կա րող է շատ վտան գա վոր լի նել եւ մեծ վնաս ներ պատ ճա-

ռել քրիս տոն յա նե րին եւ ծո վից այն կողմ գտնվող Սուրբ երկ րին»27:

Հե թում պատ մի չը թվար կում է թա թար նե րի հետ հա մա գոր ծակ ցե լու

բո լոր ա ռա վե լու թյուն նե րը` նշե լով նրանց ռազ մա կան հիա նա լի պատ-

րաստ վա ծու թյան՝ ա րա գու թյան, հնա րամ տու թյան ու ճկու նու թյան մա սին,

պատ մի չը նաեւ ներ կա յաց նում է թա թար նե րի նպա տակ նե րը` ար յու նա լի

պա տե րազմ նե րի թա տե րա բեմ դար ձած տա րածք նե րի հետ կապ ված: Վս-

տահ լի նե լով, որ իր խոս քերն ըն թեր ցե լու է Հ ռո մի պա պը, Հե թու մը գրում

է. «Ես, բա վա կա նին լավ ի մա նա լով թա թար նե րի մտադ րու թյուն նե րը,

վճռա կա նո րեն կար ծում եմ, որ նրանք, ի րենց իսկ ցան կու թյամբ, հա ճույ-

քով կթող նեն սա րա կի նոս նե րից նվա ճած տա րածք նե րը քրիս տոն յա նե րի

վե րահս կո ղու թյան տակ, քա նի որ նրանք ամ ռան ու ժեղ շո գի պատ ճա ռով

չեն կա րող մնալ այդ շրջան նե րում: Ուս տի, նրանք ճիշտ կհա մա րեն, որ

քրիս տոն յա նե րը զբա ղեց նեն այդ տա րածք նե րը, քա նի որ թա թար նե րը հա-

նուն այդ երկր նե րի եւ քա ղաք նե րի չէ, որ պայ քա րում են Ե գիպ տո սի սուլ-

թա նի դեմ, այլ այն պատ ճա ռով, որ սուլ թա նը միշտ ե ղել է նրանց գլխա վոր

թշնա մին, նրանց ա վե լի շատ վնաս է հասց րել, քան որ եւէ այլ մե կը»28:

Չոր րորդ գրքի XXVI գլխում Հե թում Պատ մի չը հստակ ներ կա յաց-

նում է, թե թա թար նե րը որ պա րա գա յում եւ ինչ պի սի օգ նու թյուն կա րող

են ցույց տալ քրիս տոն յա նե րին. «Իմ կար ծի քով քրիս տոն յա նե րի ու թա-

թար նե րի դա շին քը օգ տա կար կլի նի, քա նի որ թա թար նե րը մեծ քա նա կով՝

մինչեւ տա սը հա զար, կա րող են մեծ օգ նու թյուն ցույց տալ քրիս տոն յա-

նե րին՝ հատ կա պես սա րա կի նոս նե րի դեմ գա վառ նե րով շարժ վե լիս: Թա-

թար նե րից վա խե նա լով՝ բեդ վին ներն ու թուրք մեն նե րը չեն հա մար ձակ վի

մո տե նալ քրիս տոն յա նե րի զոր քին: Մ յուս օ գու տը կլի նի այն, որ թա թար-

նե րը պա րեն կմա տա կա րա րեն քրիս տոն յա նե րի զոր քին եւ այն կբե րեն

հե ռու երկր նե րից՝ ա ռանց որ եւէ շահ հե տապն դե լու: Հե տո թա թար նե րը

կա րող են հե տա խու զել եւ ի մա նալ թշնա մի նե րի ծրագ րե րը, քա նի որ թա-

թար նե րը ա րագ են տե ղա շարժ վում եւ լավ գի տեն ճա նա պարհ նե րը եւ

կա րող են մտնել ու դուրս գալ ցե րե կով ու գի շե րով` ըստ ի րենց կամ քի:

Ճա կա տա մար տի՝ քա ղաք ներ ու բնա կա վայ րեր գրա վե լու ժա մա նակ, թա-

27 Hayton, նշվ. աշխ., p. 237, IV գիրք, գլուխ XIV: 28 Hayton, նշվ. աշխ., p. 251.

94 ÈƲܲ ¸²ÈȲøÚ²Ü 2016 ¾.

թար նե րը նույն պես կա րող են շատ օգ տա կար լի նել, քա նի որ նրանք շատ

հմուտ են այս գոր ծում»29:

Հե թու մի այս եր կա սի րու թյան մեջ ար տա ցոլ վել է պա պա կան դի վա-

նա գի տու թյան կող մից ԺԳ. դա րի երկ րորդ կե սի եւ ԺԴ. դա րի սկզբի քա-

ղա քա կա նու թյու նը, այ սինքն՝ մոն ղոլ նե րի եւ Կի լիկ յան Հա յաս տա նի օգ-

նու թյամբ Ե րու սա ղե մի հետգ րավ ման եւ Ար եւել քի նվաճ ման ծրա գի րը,

ին չը կնպաս տեր կա թո լի կու թյան տա րած մա նը ար եւել յան երկր նե րում:

Որ պես կա թո լիկ եւ հ ռո մեա կան ե կե ղե ցու հետ միա վոր վե լու կողմ նա կից՝

Հե թում պատ մի չը ե ղել է պա պի այդ քա ղա քա կա նու թյան ջա տա գո վը Կի-

լիկյան Հա յաս տա նում: Այդ պի սի քա ղա քա կա նու թյուն էր վա րում նաեւ

Կի լի կիա յի Հե թում Բ. թա գա վո րը, եւ պա տա հա կան չէ, որ Հե թումն իր

եր կը գրել է հենց նրա կա ռա վար ման շրջա նում:

« Ծա ղիկ պատ մու թեանց Ա րե ւե լից աշ խար հի»(“La Fleur des Histoires de la terre d’Orient”) եր կի

հին ֆրան սե րե նով ձե ռագ րե րի ցան կը

Վայր Ձե ռագ րի հա մար Դար

Թու րի նի հա մալ սա րա նի գրա դա րան թ. 30 ԺԴ. դար

Փա րի զի ազ գա յին գրա դա րան թ. 886 ԺԴ. Դար,էջ 1301-1400

Փա րի զի ազ գա յին գրա դա րան թ. 14737 ԺԴ. դա րի վերջ

Վիեն նա յի թա գա վո րա կան գրա դա րան թ. 2620 ԺԴ. դար

Փա րի զի ազ գա յին գրա դա րան թ. 12201 ԺԵ. դար

Փա րի զի ազ գա յին գրա դա րան թ. 1255 ԺԵ. դար

Տուր (քա ղաք Ֆ րան սիա յում) թ. 1468 ԺԵ. դար

Փա րիզ, Ար սե նա լի գրա դա րան թ. 4654 ԺԵ. դար

Փա րի զի ազ գա յին գրա դա րան թ. 2810 ԺԵ. դար,էջ 1400-1475

Լոն դոն, Բ րի տա նա կան թան գա րան թ. 17971 ԺԵ. դար

Փա րի զի ազ գա յին գրա դա րան թ. 1380 ԺԵ. դար

29 Hayton, նշվ. աշխ., p. 250.

2016 ¾. кÂàôØ ä²îØÆâ ÎàèÆÎàêòàô ºðβêÆðàôÂÚàôÜÀ 95

Լա տի նե րեն հնա գույն ձե ռագ րե րի ցան կը

Վայր Ձե ռագ րի հա մար Դար

Փա րի զի ազ գա յին գրա դա րան թ. 5515 ԺԴ. դար

Փա րի զի ազ գա յին գրա դա րան թ. 14693 ԺԴ. դար

Փա րի զի ազ գա յին գրա դա րան թ. 5514 ԺԵ. դար

Փա րի զի ազ գա յին գրա դա րան թ. 6041 ԺԵ. դար

Ֆ լո րեն ցիա յի գրա դա րան թ. 1741 ԺԴ. դար

Պո ւա տիեի գրա դա րան թ. 169 ԺԵ. դար

Տուր (քա ղաք Ֆ րան սիա յում) թ. 1468 ԺԵ. դար

РЕЗЮМЕ

“Цвет ник ис то рий зе мель Вос то ка” на пи сан ный Хе ту мом Ко ри кос ским, име-ет осо бую ис то рио гра фи че скую цен ность и яв ля ет ся наи бо лее важ ным ис точ ни-ком для изу че ния ис то рии кон ца XIII - на ча ла XIV вв. Ки ли кий ская Ар ме ния, как стра на на пе ре кре ст ке Вос то ка и За па да, имею щая во ен но-стра те ги че скую важ-ность, не мог ла удер жать ся от пря мо го воз дей ст вия ак ту аль ных по ли ти че ских со бы тий то го вре ме ни. Хе тум Ко ри кос ский по ка зы ва ет от но ше ние Ки ли кии, как не за ви си мой го су дар ст вен ной еди ни цы, к про ис хо дя щим со бы ти ям. Ав тор пред-став ля ет в сво ем по ни ма нии все воз мож ные по ли ти че ские со бы тия, что очень важ но для спе циа ли стов, изу чаю щих этот пе ри од, осо бен но ес ли при нять во вни-ма ние тот факт, что ав тор со б ра ния про ис хо дит из ко ро лев ской се мьи и яв ля ет ся пря мым но си те лем его по ли ти че ских по зи ций. “Цвет ник ис то рий зе мель Вос то-ка” - это не толь ко план օчередного кре сто во го по хо да: кни га со дер жит бо га тую ин фор ма цию о вос точ ных на ро дах, осо бен но о та та рах. Ис то рио гра фи че ская цен-ность дан но го про из ве де ния со сто ит в том, что ав тор чет ко из ла га ет по ли ти че-скую роль Ки ли кий ской Ар ме нии на фо не со бы тий, про ис хо дя щих в XIII ве ке.

96 ÈƲܲ ¸²ÈȲøÚ²Ü 2016 ¾.

SUMMARY

“The Histories of the Land of Oriеnt” written by Hetum of Korikos has a special historical value and is one of the most important sources for investigation of history from the end of the 13th to the beginning of the 14th centuries. Cilician Armenia, being a country of strategic importance in East-West crossroads, could not refrain from direct exposure of political events of the time. The author shows in his work the attitude of Cilicia to the ongoing political events. He presents his vision for all the possible political developments, which is very important for specialists, exploring that period of history, especially considering the fact that the author was the member of the royal family. “The Histories of the Land of Orient” is not only a regular program about Crusaders’ invasions, but also includes a plenty of information about Eastern peoples, particularly on Tatars. Historical value of the work lies in the fact that the author clearly represents the role of Cilician Armenia in the context of political events of his time.

¾æØƲÌÆÜ

ՆՈՐԱՅՐ ՊՈՂՈՍՅԱՆբա նա սի րա կան գիտ. թե կա ծու, ԵՊՀ

ԳՐԻԳՈՐ ՇՂԹԱՅԱԿՐԻԻՆՔՆԱԳԻՐ ԿԵՆՍԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ

Ն վիր վում է ա թո ռա կալ ման 300-ամ յա կին

Լրա նում է Ե րու սա ղե մի հա յոց պատ րիարք, բո լոր ժա մա նակ նե րի ա մե-

նան վի րա կան եւ իր օգ տա շատ գոր ծու նեու թյամբ փա ռա բան ված

հայ հոգ եւո րա կան գոր ծիչ նե րից մե կի՝ Ե րու սա ղե մի պատ րիարք Գ րի գոր

Շղթա յակ րի ա թո ռա կալ ման 300-ամ յա կը։ Մեր այս հրա պա րա կու մը մեկն

է Գ րի գոր Շղ թա յակ րին նվիր ված հոդ ված նե րի շար քից1, ո րի պատ րաստ ման

հա մար հիմք է ծա ռա յել Ս. Հա կոբ յանց ձե ռագ րա տան 532 թվա հա մար ձե-

ռա գիր մատ յա նում պահ պան ված՝ Գ րի գոր Շղ թա յակ րի ինք նա գիր կեն սագ-

րու թյու նը2։

***

Ե րու սա ղե մի Սր բոց Հա կոբ յանց ձե ռագ րա տան (Ս. Թեո դո րոս ե կե ղե-

ցու3) մատ յան ներն ան հա մար տվյալ ներ են բո վան դա կում Ե րու սա ղե մի

1 Ն. Պո ղոս յան, Կ. Պոլ սի հա յե րի նա մա կը Ե րու սա ղե մի Գ րի գոր Շղ թա յա կիր պատ րիար-քին, ԲԵՀ, 2012, թ. 136.1, էջ 63-72. « Թիւք պատ րիար քաց» Ե րու սա ղե մի հա յոց պատ-րիարք նե րի ան տիպ ժա մա նա կագ րու թյու նը», «Էջ միա ծին», 2015, Ա., էջ 44-59. « Հով հան-նես Հան նա Ե րու սա ղե մա ցի մա տե նագ րի կյան քը եւ « Գիրք պատ մու թեան Ե րու սա ղէ մի» եր կը», «Էջ միա ծին», 2015, Թ., էջ 64-83։

2 Ցան կա նում ենք շնոր հա կա լու թյուն հայտ նել Ե րու սա ղե մի պատ րիարք Նուր հան արք. Մա նուկ յա նին, որ մեր դի մու մին ի պա տաս խան` սի րա հո ժար հա մա ձայ նեց տրա մադ-րել ձե ռա գիր մատ յան նե րի ո րոշ է ջե րի թվա յին պատ ճեն նե րը։ Շ նոր հա կա լու թյամբ հի-շա տա կենք նաեւ Ս. Հա կոբ յանց միա բա նու թյան ան դամ, պատ րիար քա կան գա վա զա-նա կիր Տ. Ներ սեհ աբղ. Ա լո յա նին, որ կազ մա կեր պի չը ե ղավ պատ ճեն նե րի ստաց ման, նաեւ Տ. Շ նորհք աբղ. Պա լո յա նին, որ պատ րիար քի հանձ նա րա րու թյամբ թվայ նաց րել է ձե ռագ րի է ջե րը։

3 Ե րու սա ղե մի հա յե րեն ձե ռագ րե րը մինչ 1897 թ. ամ փոփ ված են ե ղել Ս. Հա կոբ յանց Մայր տա ճա րի եւ Ս. Թեո դո րոս ե կե ղե ցու միջեւ գտնվող` փոքր նա խա սեն յակ ու նե ցող` մոտ 32

98 Üàð²Úð äàÔàêÚ²Ü 2016 ¾.

հա յոց պատ րիար քու թյան, Հայ ե կե ղե ցու եւ առ հա սա րակ մեր ժո ղովր-

դի պատ մու թյան բազ մա զան դրվագ նե րի վե րա բեր յալ։ Այդ ձե ռագ րե-

րի մի մա սը ստեղծ վել է Ե րու սա ղե մում. բնա կա նա բար, դրանց մեջ շատ

են Ե րու սա ղե մի, հատ կա պես մեզ հե տաքրք րող` ԺԸ. դա րասկզ բի ճա-

կա տագ րա կան ի րա դար ձու թյուն նե րի մա սին պատ մու թյուն նե րը, հի շա-

տա կա րան նե րը։ Հայտ նի է, որ այդ շրջա նում Ե րու սա ղե մի հա յոց միա-

բա նու թյունն ու պատ րիար քու թյու նը պարտ քե րի պատ ճա ռով ա ղե տա լի

վի ճա կում էին (հա ճախ նշվում է մինչեւ 800 քսակ պարտք), վան քե րը,

կալ վածք ներն ու գան ձե րը կորց նե լու ի րա կան վտանգ էր ա ռա ջա ցել Ս.

Հա կոբ յանց միա բա նու թյան հա մար։

Ն ման կա ցու թյան պատ ճառ նե րը տար բեր են։ Կ. Պոլ սում ծայր ա ռած

եւ ան վերջ թվա ցող պատ րիար քա կան պայ քա րի ար ձա գանք նե րը (1675-

1715 թթ. այս տեղ տե ղի է ու նե ցել պատ րիար քա կան 28 փո փո խու թյուն)

տե ղա փոխ վում էին Ե րու սա ղեմ, ո րը գտնվում էր Օս ման յան կայս րու թյան

մայ րա քա ղա քի ազ դե ցու թյան եւ ի րա վա կան են թա կա յու թյան ներ քո։ ԺԷ.

դա րասկզ բին ար դեն, Օս ման յան տե րու թյան սահ ման նե րի ընդ լայն մա նը

զու գա հեռ, Կ. Պոլ սի հա յոց պատ րիար քու թյու նը ա ռաջ նու թյուն է ստա-

նում, ներ քին թե մե րից բա ցի՝ նաեւ Աղ թա մա րի, Ս սի կա թո ղի կո սու թյուն-

նե րի եւ Ե րու սա ղե մի հա յոց պատ րիար քու թյան նկատ մամբ։ 1702-ից`

Ե րու սա ղե մի Մի նաս Ամ դե ցի պատ րիար քի հե ռա ցու մով, պատ րիար քա-

կան լիա զո րու թյունն ամ բող ջո վին անց նում է Կ. Պոլ սի Ա վե տիք Եվ դո-

կիա ցի պատ րիար քին. նոր պատ րիարք ներ չեն նշա նակ վում Ե րու սա ղե-

մում, Կ. Պոլ սի պատ րիարքն սկսում է իշ խել նաեւ Ե րու սա ղե մում՝ այն տեղ

ու ղար կե լով աշ խար հիկ կամ ե կե ղե ցա կան փո խա նորդ ներ՝ նա զըր, պա պա, վե քիլ, ղապ զի մալ (գան ձա պահ), տե ղա պահ ան վա նում նե րով, ո րոնք տնօ-

րի նում էին Ե րու սա ղե մի հա յոց պատ րիար քու թյան տնտե սա կան, ֆի նան-

սա կան, ի րա վա կան գոր ծե րը։

Մինչ 1715 թ. այս պաշ տոն յա նե րը լիի րավ իշ խում էին տե ղի միա-

բան նե րի վրա, ստի պում ի րենց կամ քը կա տա րել։ «Ե կա մուտ նե րը պա-

կա սած լի նե լով՝ քչաց նում էին միա բան նե րի հա սույ թը, ան գամ սնուն դը,

իսկ ե թե միա բան նե րից մե կը փոր ձում էր ընդ դի մա նալ, չար չա րում էին

նրան։ Վան քե րի կահ կա րա սի նե րը, ար ժե քա վոր ա մեն ինչ հետզ հե տե վա-

քմ տա րած քով մի սեն յա կում։ Ներ քին դռան մի ար ձա նագ րու թյուն հու շում է, ըստ Մ. արք. Օր ման յա նի, որ այդ սեն յա կը կա ռու ցել է տվել Գ րի գոր Շղ թա յա կի րը` 1727 թ.` Հով հան նես Կո լոտ պատ րիար քի բնա կու թյան հա մար։ 1897 թ. Հա րու թյուն Վե հա պետ յան պատ րիար-քի ջան քե րով 16 դա րակ ներ են պատ րաստ վել եւ տե ղադր վել Ս. Թեո դո րոս ե կե ղե ցում, ուր տե ղա փոխ վել եւ ցայ սօր պահ վում են ձե ռա գիր մատ յան ներն ու գրչագ րե րը։

2016 ¾. ¶ðƶàð ÞÔ²ڲÎðÆ ÆÜøܲ¶Æð κÜ겶ðàôÂÚàôÜÀ 99

ճա ռում էին եւ վատ նում։ Վան քի կալ վածք նե րը (մյուլ քե րը) գրավ էին

դնում, եր բեմն՝ ծա ծուկ վա ճա ռում։ Այ լազ գի մե ծա հա րուստ նե րից կամ

պաշ տոն յա նե րից տո կո սով բա զում դրամ էին վերց նում մուր հակ նե րով,

ո րոնց վրա դրված էր լի նում Ս. Հա կոբ յանց կնի քը»4։

Ս. Հա կոբ յանց միա բա նու թյան ան դամ նե րի մի մա սը հե ռա ցել էր,

նրանց տե ղը վան քե րի ծախ սով ապ րում եւ սն վում էին նազր նե րի կա-

նայք, զա վակ նե րը, ազ գա կան նե րը։ Ե րու սա ղեմ մեկ նող ուխ տա վոր նե րից

«դար պաս» եւ քա ռաս նից տուր քը գանձ վում էր նա խա պես՝ Կ. Պոլ սում,

ո րի դի մաց ըն կա լա գիր էր տրվում, իսկ գանձ վող գու մա րը մնում էր Կ.

Պոլ սի պաշ տոն յա նե րի տնօ րի նու թյա նը, եւ Ե րու սա ղե մը զրկվում էր իր

հիմ նա կան հա սույ թից։ Ե րու սա ղե մի աշ խար հիկ տե ղա պահ նշա նա կե լու

մա սին զա վեշ տա լի բազ մա թիվ դրվագ ներ կա րե լի է հան դի պել հի շա տա-

կա րան նե րում, օ րի նակ` Մու րատ Օղ լու Պա պա յի մա սին այս պի սի տո ղեր

կան. «...զ Մահ տե սի Մու րատն Սր բոյն Ե րու սա ղէ մի գան ձա պետ դրին մեծ

սիւն հո դո սին ի Սուրբ Աս տո ւա ծած նի ե կե ղե ցին ի թո ւին հա յոց ՌՃԾԴ.

(1705)։ Տես զհրաշքն, որ ա ռաջ մա նէ շատ թէք լիֆ (=ա ռա ջարկ) ը րին, չէր

կա մե ցէր, յե տոյ յայն օրն փետ րո ւար 2, շա բաթ, վի ճակ ձգե ցին, վի ճակն

նմա ե լաւ, որ զար մա ցաւ բո լոր ժո ղո վուրդն»5։

Այդ դժվա րին օ րե րին՝ 1713 թ., Կ. Պոլ սից որ պես նվի րակ Ե րու սա ղեմ

մեկ նած Հով հան նես Կո լոտն իր հի շա տա կա րա նում ա կա նա տե սի աչ քով

է նկա րագ րում ստեղծ ված կա ցու թյու նը. « Սա կայն եկ եւ կրկնա կի լաց

զկրկնա մեռքս, թէ որ քա նեաց բար դու թեանց պար տուց ան կաք ի ներ-

քոյ, ո րոյ վասն ե լեալ ի Սուրբ Ուխ տէն՝ տա րա դէմ գնա ցիւք դի մե ցաք

յայլ օ տա րա կան գա ւառս՝ ժո ղո վել ո ղոր մու թիւն յաս տո ւա ծա սէր ան ձանց

առ ի թեթ եւա ցու ցա նել զպար տուցն ծան րու թիւն։ Եւ այն պէս շրջա շուրջն

գնա ցիւք հա սաք յա ջող մամբ Տեառն յաս տո ւա ծա կե ցոյց ար քա յա նիստ

կայ սե րա պերճ բազ մա մարդ քա ղաքն Կոս տանդ նու պօ լիս»6։

Այս ըն թաց քում Հով հան նես Կո լո տի նվիր վա ծու թյու նը, Ե կե ղե ցու եւ

մեր ազ գի բա րօ րու թյան հա մար բա նի բուն աշ խա տա սի րու թյու նը տես-

նե լով՝ Կ. Պոլ սի եր եւե լի ներն ու ժո ղո վուր դը դի մում են նրան՝ Կ. Պոլ-

սի պատ րիարք դառ նա լու պա հան ջով, եւ միա ժա մա նակ ա ռա ջար կում են

Ե րու սա ղե մի պատ րիարք նշա նա կել ցան կա ցած մե կին, ո րին ին քը կկա-

4 Մ. Չամչեանց, Հայոց պատմութիւն, հ. Բ., էջ 786։ 5 Հրանտ Ասատուր, Կոստանդնուպոլսոյ հայերը եւ իրենց պատրիարքները, Ստանպուլ,

2011, էջ 101։ 6 Յովհաննէս Բաղիշեցի Կոլոտ, Յիշատակարան պատմագրաբար. Գիրք պատմութեան

երկրին Տարօնոյ, որ կոչի Զենոբ, Կ. Պոլիս, 1719, էջ 45-75։

100 Üàð²Úð äàÔàêÚ²Ü 2016 ¾.

մե նա։ «Ե րու սա ղե մի պատ մու թյան» հե ղի նակ Հով հան նես Հան նան, որ

նույն պես ա կա նա տես եւ մաս նա կից էր բո լոր այս ան ցու դար ձե րին, բե-

րում է Հով հան նես Կո լո տին ներ կա յաց րած ա ռա ջար կը բա ռա ցի. «Ե՛կ,

եւ դու լե՛ր մեզ պատ րիարգ եւ ա ռաջ նորդ Կոս տանդ նու պօլ սոյ Ա թո ռոյս,

եւ յե տոյ զո՛րն եւ կա միս, գի տու թեամբ բո լոր իշ խա նացս զա՛յն ա րա

պատ րիարգ մե ծի Ա թո ռոյն Սր բոյ Ե րու սա ղէ մի, եւ մեք բնաւքս Աս տու-

ծով կամք ի յո տին առ ի յօգ նել քեզ վասն այսր ի րի։ Եւ նա թէ պէտ պատ-

ճա ռեաց զբա զումս, եւ այ նու չո գաւ յետս, սա կայն յե տոյ խո նար հե ցաւ ի

խնդիրս նո ցին վասն բա զում ան գամ ա ղա չե լոյն նո ցա»7։

Եվ այդ պես, 1715 թ. Կ. Պոլ սի հայ եր եւե լի նե րի հոր դո րով ու պա հան-

ջով պատ րիարք է նշա նակ վում Հով հան նես Կո լոտ Բա ղի շե ցին (1715-1741

թթ.). վեր ջինս իր նշա նակ ման հա ջորդ օրն իսկ բո լոր ե կե ղե ցի նե րում հի-

շա տա կել է տա լիս իր ու սում նա կից եւ հոգ եւոր եղ բայր Գ րի գոր եպս.

Շիր վան ցուն (Շղթա յակ րին)` որ պես պատ րիարք Ե րու սա ղե մի։ Սա Ե րու-

սա ղե մի հա յոց կյան քի, միա բա նու թյան եւ պատ րիար քու թյան թերեւս

ա մե նից ճա կա տագ րա կան պահն է` այն լու սա վոր շրջա նա բա ժա նը, երբ

Գ րի գոր Շղ թա յակ րի պատ րիարք դառ նա լով` հոգ եւոր, կալ վա ծա կան, շի-

նա րա րա կան, մշա կու թա յին, նաեւ ազ գա յին մի ան նա խա դեպ վե րելք է

սկսվում Ս. Ա թո ռում։ Գ րի գոր Շղ թա յակ րի եւ Հով հան նես Կո լո տի նշա-

նա կում նե րով մի նոր շրջան է սկսվում ոչ միայն եր կու պատ րիար քու-

թյուն նե րի, այլեւ առ հա սա րակ Հայ ե կե ղե ցու հա մար։

Ե րու սա ղե մի հայ միա բա նու թյան եւ գաղ թօ ջա խի պատ մա կան ու ճա-

կա տագ րա կան այս տա րի նե րի, Գ րի գոր Շղ թա յակ րի` ծանր կա ցու թյու նից

դուրս գա լու փրկա րար քայ լե րի մա սին մա տե նագ րա կան տվյալ ներ շատ

կա րե լի է գտնել, մի մա սը, ինչ պես նշե ցինք, Ե րու սա ղե մի հա յոց ձե ռագ-

րա տան ան տիպ նյու թե րի մեջ։

Դ րանց մեջ իր վա վե րա կա նու թյամբ, հա վաս տիու թյամբ ա ռանձ նա-

նում է 532 թվա հա մար ձե ռա գի րը. այն նե րա ռում է Գ րի գոր Շղ թա յակ րի

ինք նա գիր կեն սագ րու թյու նը։

***

7 Յովհաննէս Հաննա Երուսաղէմացի, Գիրք պատմութեան սրբոյ եւ մեծի քաղաքիս Աստուծոյ Երուսաղէմս, Կ. Պոլիս, 1734, էջ 127։

2016 ¾. ¶ðƶàð ÞÔ²ڲÎðÆ ÆÜøܲ¶Æð κÜ겶ðàôÂÚàôÜÀ 101

Սր բոց Հա կոբ յանց ձե ռագ րա տան թ. 532 ձե ռա գի րը8, ո րից քա ղել

ենք Գ րի գոր Շղ թա յակ րի ինք նա կեն սագ րու թյու նը, 141 թղթյա թերթ ու-

նե ցող ժո ղո վա ծու է, գրվել է ԺԸ.-ԺԹ. դդ., ընդգր կում է հետեւ յալ եր-

կե րը.

ա. « Պատ մու թիւն ծռա զատ կի»` պատ մում է Գ րի գոր Շղ թա յակ րի

ա թո ռա կալ ման օ րոք՝ 1729 թ. «ծռա զատ կի» եւ դ րան հա ջոր դած ի րա-

դար ձու թյուն նե րի ման րա մաս նե րը։ Այդ թվա կա նին Զատ կի օ րե րը տա-

րան ջատ վել էին, Հայ եւ Հույն ե կե ղե ցի նե րը տա րա կու սում էին, թե ում

հո գե ւո րա կան նե րը պետք է ա ռա ջի նը մտնեն Ս. Գե րեզ մա նը. հայտ նի է,

որ նախ կի նում Ծ ռա զատ կի պատ ճա ռով մեծ խժդժու թյուն ներ, ան գամ

սպա նու թյուն ներ են ե ղել։

բ. «Որ պի սու թիւնք Գ րի գոր Պատ րիար քի». Գ րի գոր Շղ թա յակ րի

պատ րիար քա կան տա րի նե րի նվի րատ վու թյուն նե րի մի մատ յան է, ինչ-

պես արեւե լա հայ ի րա կա նու թյան մեջ ուշ միջ նա դա րում ըն դուն ված էր

ա սել՝ «քեօ թու կը»9։ Շատ հա վա նա կան է, որ «Որ պի սու թիւնք Գ րի գոր

Պատ րիար քի» խո րագ րով երկն այն «տու մա րի» մի տար բե րակն է, ո րը

ստեղ ծեց Գ րի գոր պատ րիար քը 1720 թ.` Ե րու սա ղեմ գա լուց ան մի ջա պես

հե տո, եւ դ րա նում գրան ցել տվեց Ս. Հա կոբ յանց մայ րա վան քի հաշ վին

ար վող բո լոր տե սա կի մուտ քերն ու նվի րատ վու թյուն նե րը։ Հա վա նա կան

է, որ «Որ պի սու թիւնք»-ը Գ րի գոր Շղ թա յակ րի ստեղ ծած այդ մատ յա նի

ըն դօ րի նա կու թյունն է. այդ մա սին է հու շում թ. 532 ձե ռագ րի մի նշում՝

«քա ղեալ ի գտա նե ցեալ ո մանք ի Դ. տե տերսն, ո րոց օ րի նակքն կրկին

ե դեալ ի գրքան ման տէֆ տէ րի լաւ գրով» (ձեռ. թ. 532, էջ 21ա)։ Ս տաց-

վում է` այս եր կը քաղ ված է մի ա վե լի լավ կամ ըն դար ձակ փաս տաթղ-

թից, եւ շա րու նա կա բար լրաց վե լով` հասց վել է մինչեւ ԺԹ. դա րաս կիզբ։

Բե րում ենք մի հատ ված «Որ պի սու թիւնք Գ րի գոր Պատ րիար քի» եր կից՝

այդ «գրան ցա մատ յա նի» մա սին պատ կե րա ցում տա լու հա մար։

«Աս տո ւած ո ղոր մի սրբա զան պատ րիար գի Սր բոյ Ա թո ռոյս Ե րու սա-

ղէ մի Ամր տոլ ցի Գ րի գոր աս տո ւա ծա բան եւ ճգնազ գեաց վար դա պե տին,

եւ իւր հո գե ւոր եւ մարմ նա ւոր ծնո ղացն եւ հա ւա սար ննջե ցե լոցն, որ

զկնի ան թո ւե լի եւ յոգ նա թիւ ե րախ տեացն Սր բոյ Ա թո ռոյս եւ բո լո րի ազ-

8 Թ. 532 ձե ռագ րի նկա րագ րու թյու նը տե՛ս Նո րայր արք. Պո ղա րեան, Մայր ցու ցակ ձե-ռագ րաց Սր բոց Յա կո բեանց, հ. Բ., էջ 536-543։

9 Վան քե րի նվի րատ վու թյուն նե րի «քեո թուկ նե րից» մեկ-եր կու սը հրա տա րակ վել են. տե՛ս Հա կոբ Փա փազ յան, Ա կո ռու Ս. Հա կոբ վան քի քյո թու կը, ԲՄ, թ. 12, Ե րե ւան, 1977. « Յի-շա տա կա րան Սա նահ նոյ վա նից ( Սա նահ նի քէօ թու կը)», աշ խատ.` Պա րոյր Մու րա դեա նի, Ս. Էջ միա ծին, 2007։

102 Üàð²Úð äàÔàêÚ²Ü 2016 ¾.

գիս հա յոց ըստ վե րոգ րե ցե լոց պա րա գա յից, ա րար եւ եդ յի շա տակ յիւ-

րա կան ար դեանցն ի Սբ. Ա թոռս՝ մեծ ոս կի խաչ մի ճէ վա հիր ակ նե րով, եւ

ե րե սուն հատ շուր ջառ եւս՝ ծան րա գին պէ չու տի պայք, սէ րա սէրք, շիպք,

քէմ խայք, զէր պաֆք եւ խէ թա յիք։ Եւ քսան մէկ շա պիկք դպրաց՝ տէ րա-

յիք, ղութ նիք, ղու մաշ եա խա յիւք։ Եւ Աս տո ւա ծա շունչ ո մանս, եւ զսուրբ

Ա ւե տա րանս ետ ար ծա թով զկողսն պա տել եւ ոս կով ջրել» (թ. 532, էջ

40բ)։

«Աս տո ւած ո ղոր մի սրբա զան վե հիս մե րոյ տե ղա պահ եւ Սր բոյ Ա թո-

ռոյս նո ւի րակ Թէո դո րոս Խո րե նա ցի վար դա պե տին եւ իւր հո գե ւոր եւ

մարմ նա ւոր ծնո ղացն, որ ու նի յի շա տակ ի Սբ. Ա թոռս Ա չիֆ թի շի ար-

ծա թի գե ղե ցիկ, բու խուրտ ման եւ կիւ լապ տան, եւ մէկ ար ծա թի մեծ ջահ

քա ռան կիւ նի շէնք, եւ մէկ մեծ ար ծա թի սա ղա ւարտ, եւ մէկ մի ջակ ոս կի

կան թեղ, եւ խէ թա յի շուր ջառք ե րեք, եւ Ժ շա պիկ սպի տակ կտա ւիք սիւ-

զէ նի եա խա յիւք» (էջ 45բ)։

գ. «Ինք նա կեն սագ րու թիւն Գր. Շղ թա յակ րի». պատ մում է ԺԸ. դա-

րասկզ բից մինչեւ պատ րիարք ընտր վե լու, ա պա ար քու նա կան հրո վար-

տա կով հաս տատ վե լու շրջանն ըն կած ի րա դար ձու թյուն նե րի ման րա մաս-

նե րը։

դ. « Պատ մու թիւն վի ճոյն վասն Գե րեզ մա նին Ս. Աս տո ւա ծած նի», հեղ.՝

Հով հան նես վրդ. Կե սա րա ցի։ Ե րու սա ղե մում քրիս տո նեա կան միջ հա րան-

վա նա կան ան վեր ջա նա լի վե ճե րից մե կի՝ Մա րիամ Աստ վա ծած նի տա ճա րի

շուրջ տնօ րի նա կան պայ քա րի մի դրվագ է՝ ա կա նա տե սի գրչով գրված։

ե. « Պատ մու թիւն մաս նա կան Ս. Յա կո բեանց վա նուց». ամ փո փում է

« Վասն ծռա զատ կին» (1634 թ.), « Յու նաց Սբ. Յա կո բայ առ նելն եւ կրկին

տալն» (1659), « Յի շա տա կա րան գրոցս եւ նո րա կերտ Ս. ե կե ղեց ւոյ վեր-

նա տանս, թէ ով զբա րե գործս զայս գոր ծեաց եւ զինչ ե ղեւ պատ ճառն»

եր կե րը։

Թ. 532 ձե ռա գի րը գրված է տար բեր գրիչ նե րի կող մից` տար բեր ձե-

ռագ րե րով։ 63ա է ջին սեւ մե լա նով` մանր ըն թեռ նե լի եւ Շղ թա յակ րի ինք-

նա կեն սագ րու թյու նից տար բեր վող ձե ռագ րով հետեւ յալ յի շա տա կագ-

րու թյունն է ուշ շրջա նից. « Լու սա հո գի Գ րի գոր Պատ րիար գի իւր իսկ

ձե ռագ րով ա րա րեալ վասն իւր Սր բոյ Գա հիս գի տա նա լոյն եւ կո չե լոյն

որ պի սու թիւնն սա կա ւուկ, որ զլիա կա տարն ու նի յայլ մե ծա գոյն տէֆ-

տէ րայն»։ Են թադ րում ենք, որ «այլ մե ծա գոյն տէֆ տէ րայ» ա սե լով` այս

ծա նուց ման հե ղի նա կը նկա տի ու նի Գ րի գոր Շղ թա յակ րի մա սին պատ մող

ըն դար ձակ այլ եր կե րը, եւ ոչ թե Շղ թա յակ րի ինք նա կեն սագ րու թյան ըն-

2016 ¾. ¶ðƶàð ÞÔ²ڲÎðÆ ÆÜøܲ¶Æð κÜ겶ðàôÂÚàôÜÀ 103

դար ձակ տար բե րա կը։ Հա մե նայն դեպս, որ եւէ այլ տվյալ չկա, որ Գ րի գոր

Շղ թա յակ րի ինք նա գիր կեն սագ րու թյու նը պահ պան վել է եր կու` հա մա-

ռոտ եւ «մե ծա գոյն» կամ ըն դար ձակ տար բե րակ նե րով։

64ա է ջից սկսվում է Գ րի գոր Շղ թա յակ րի ինք նա գիր կեն սագ րու-

թյու նը։ Որ քան որ մեծ դեր ու նի Գ րի գոր Շղ թա յա կի րը Ե րու սա ղե մի հա-

յոց պատ րիար քու թյան, մեր Ե կե ղե ցու հա մար, նույն քան բա ցա ռիկ ար-

ժեք ու նի ներ կա յաց վող ինք նա կեն սագ րու թյու նը` որ պես ա ռաջ նա յին

սկզբնաղբ յուր` Գ րի գոր Շղ թա յակ րի 1710-1717 թթ. գոր ծու նեու թյան

ման րա մաս նե րը ի մա նա լու, ժա մա նա կի պատ մա կան ի րա կա նու թյու նը

ճշգրիտ վե րա կանգ նե լու հա մար։

***

Ի՞նչ է պատ մում Գ րի գոր Շղ թա յա կիրն իր այս ինք նա կեն սագ րու թյան

մեջ։ 1709 թ. Գ րի գոր եպս. Շիր վան ցին՝ Շղ թա յա կի րը, ընտր վում է Տա րո-

նի Ս. Կա րա պետ վան քի ա ռաջ նորդ։ Հու նի սի 5-ի ուժ գին երկ րա շար ժից

փլուզ վում են Ս. Կա րա պետ վան քի գմբեթն ու այլ շի նու թյուն ներ։ Վան քի

վե րա շի նու թյան հե տե ւան քով ա ռա ջա ցած պարտ քե րի պատ ճա ռով Մ շո Ս.

Կա րա պե տի միա բան նե րը ստիպ ված են լի նում հե ռա նալ Կար նո գա վա ռի

տար բեր վայ րեր, մի մա սը՝ Հն ձուց վանք, որ տե ղից Շղ թա յա կի րը մեկ նում

է Ղ րիմ։ 1712 թ. Հով հան նես Կո լո տը, Ս. Կա րա պետ վան քի հա մար հան-

գա նա կու թյուն հա վա քե լու նպա տա կով, որ պես նվի րակ, մեկ նում է Կ.

Պո լիս (պատ րիարքն էր Սա հակ Ա պու չեխ ցին)։ Հով հան նես Կո լո տի ժրա-

ջա նու թյու նը տես նե լով՝ Կ. Պոլ սի հայ եր եւե լի նե րը նրան նախ նշա նա կում

են նվի րակ Ե րու սա ղե մում, ա պա եւ 1715 թ.` Կ. Պոլ սի պատ րիարք, ո րից

ան մի ջա պես հե տո, ինչ պես վե րը նշե ցինք, Հով հան նես Կո լոտն իր միա բա-

նա կից Գ րի գոր Շիր վան ցուն ընտ րել է տա լիս Ե րու սա ղե մի պատ րիարք,

թեեւ վեր ջինս դժվա րու թյամբ է հա մա ձայ նում, եւ անհ րա ժեշտ է լի նում

կա թո ղի կո սի մի ջամ տու թյու նը։

Ա հա այս՝ երկ րա շար ժին հա ջոր դող դեպ քե րից մինչեւ Գ րի գոր Շղ-

թա յակ րի` Ե րու սա ղե մի պատ րիարք ընտր վե լու եւ հաս տատ վե լու ման-

րա մասն նկա րագ րու թյու նը գտնում ենք ինք նա կեն սագ րա կան եր կում։

Այն գրված է գե ղար վես տա կան պարզ լեզ վով` սյու ժե տա յին հե տաքր քիր

հա ջոր դա կա նու թյամբ։

Պետք է նշել, որ Գ րի գոր Շղ թա յա կի րը ստեղ ծա գոր ծող հոգ եւո րա-

կան նե րից է. այդ մղու մը մե ծա պես ժա ռան գել է իր հոգ եւոր ու սու ցիչ

104 Üàð²Úð äàÔàêÚ²Ü 2016 ¾.

եւ Ամր դո լու վան քի ա ռաջ նորդ մե ծա համ բավ Վար դան վար դա պետ Բա-

ղի շե ցուց։ Բա ղե շի դպրո ցը ժա մա նա կին մեծ հռչակ ու ներ հատ կա պես

հռե տո րա կան ար վես տի բարձր մա կար դա կով, ո րի հետ եւորդ նե րից են

ե ղել թե՛ Գ րի գոր Շղ թա յա կի րը, թե՛ Հով հան նես Կո լո տը։ Ինք նա կեն սագ-

րու թյու նից բա ցի` հայտ նի են նաեւ Շղ թա յակ րի այլ եր կեր, ո րոն ցից է

ու ղեգ րու թյու նը։ Այն պատ մում է 1736-1740 թթ. Ե րու սա ղե մից Կ. Պո լիս

մեկ նե լու եւ հայ կա կան սրբա վայ րե րի հա մար մի քա նի տա րի ար քու նա-

կան շրջա նակ նե րից հրա մա նագ րեր կոր զե լու ման րա մաս նե րը10։ « Սիոն»

ամ սագ րի 1971-1973 թթ. հա մար նե րում հրա տա րակ վել է Գ րի գոր Շղ թա-

յակ րի նա մա կա նիի մի մա սը։ Գ րել է նաեւ բազ մա թիվ հի շա տա կա րան-

ներ, չա փա ծո եր կեր, ինչ պես՝ « Յի շա տա կա րան ի յոտք հա նօ ղի զսա կաւ

բանս Գ րի գո րի վար դա պե տի Շիր ւանց ւոյ», տա ղեր, ներ բող ներ, ո րոնց մի

մա սը պահ պան վել է ձե ռա գիր մատ յան նե րում եւ դեռեւս ան տիպ է11։

Հաշ վի առ նե լով հա յա գի տու թյան հա մար Գ րի գոր Շղ թա յակ րի ինք-

նա կեն սագ րու թյան բե րած կար եւոր նպաս տը՝ այն հրա պա րա կում ենք

ամ բող ջու թյամբ` քա ղե լով Ս. Հա կոբ յանց թ. 532 ձե ռագ րի 64ա-69ա է ջե-

րից եւ լրաց նե լով Նո րայր արք. Պո ղար յա նի հատ վա ծա բար հրա տա րա-

կա ծը12։ Ձե ռագ րի կրճատ գրու թյուն նե րը բա ցել ենք, տո ղա տա կե րում, ի

թիվս ծա նո թագ րա կան այլ նշում նե րի, ներ կա յաց րել ենք նաեւ բնագ րի

ուղ ղագ րա կան եւ գր չագ րա կան մեր անն շան մի ջամ տու թյուն նե րը։ Բ նա-

գի րը կե տադ րել ենք ըստ ար դի կա նոն նե րի։

[ԿԵՆՍԱԳՐՈՒԹԻՒՆ ԳՐԻԳՈՐ ՊԱՏՐԻԱՐՔ ՇՂԹԱՅԱԿՐԻ]

² մե նա զօր կա մօքն Աս տու ծոյ եւ ո ղոր մու թեամբն ի թո ւին ՌՃԿԶ. (1717) ա մին կո չե ցայ ես՝ մե ղա պարտ ծա ռայս Աս-

տու ծոյ Գ րի գոր իբ րու պետս ի սպա սա ւո րու թիւն սրբոյ տե ղեացս Տեառն եւ աս տո ւա ծա դիր սրբոյ Ա թո ռոյ տեառ նեղ բօր սրբոյն Յա կո բայ։

10 «Ս տո րո գու թիւն ու ղե ւո րու թեան Տ. Գ րի գո րի Շղ թա յակ րի Պատ րիար քի Ս. Ա թո ռոյս յԵ-րու սա ղե մէ ի Կ. Պօ լիս», « Սիոն», Ա. տա րի, 1866, թ. 8, 9, 10։ « Սիոն» ամ սա գի րը այն ար-տատ պել է Ե րու սա ղե մի Ս. Հա կոբ յանց ձե ռագ րա տան թ. 2819 գրչագ րից։

11 ՄՄ տարբեր ձեռագրերից ի մի ենք հավաքել Գրիգոր Շղթայակրի մոտ քսան չափածո ստեղծագործություններ, որոնք եւս ենթակա են տպագրության։

12 Նո րայր արք. Պո ղա րեան, Մայր ցու ցակ ձե ռագ րաց Սր բոց Յա կո բեանց, հ. Ե., Ե րու-սա ղէմ, 1960։

2016 ¾. ¶ðƶàð ÞÔ²ڲÎðÆ ÆÜøܲ¶Æð κÜ겶ðàôÂÚàôÜÀ 105

Եւ եղեւ այս պէս կո չումն իմ, զի մինչ կա յի ի գործ մշա կու թեան շնոր-հա բաշխ շիր մի տեառն ի մոյ Սր բոյն Կա րա պե տի13, որ ի Տա րօն, եւ ի սրբոյ Զատ կին ե լեալ գնա ցի ի Սուրբ յԱ թոռն Էջ միած նի՝ յուխտ եւ յերկր-պա գու թիւն սրբոյ իջ ման տեղ ւոյն եւ յող ջոյն եւ ի տե սու թիւն սրբա զան կա թո ղի կո սին ա մե նայն հա յոց տեառն Աս տո ւա ծատ րոյ14, որ եւ պա տո ւա-սի րա բար զմեզ ըն կա լաւ15։ Եւ ե տու նմա ձեռ նադ րել զսի րե լի որ դին իմ զա րե նա կից եւ զ ձեռ[ն ]ա սուն ա շա կերտն՝ զոր դի եղ բօր մօրն ի մոյ զԱբ րա-համ խո հեմ վար դա պետ16, ար քե պիս կո պոս փո խա նակ իմ յԱ թոռն Մա-մի կո նեան Սր բոյն Կա րա պե տի Գ լա կայ վա նացն կո չե ցե լոյ. զոր Տէր պա-հես ցէ զնա ան փորձ։ Եւ ի սուրբ յԱ թո ռոյն չու ա րա րեալ ե կաք ի գա ւառս Վա ղար շա կերտ՝ ի գործն մեր։

Եւ զկնի ա ւուրց ինչ եկն ի Կար նոյ քա հա նայ ոմն Տէր Ղ եւոնդ կո չե-ցեալ եւ ընդ նմա գիր ի տեղ ւոյն ա ռաջ նոր դէ՝ ի Խա չա տուր մեծ վար դա-պե տէ, թէ հար կիւ պար տիս ե լա նել գալ աստ ի Կա րին, զի ի Բիւ զան դիոյ ֆէր ման եւ մահ սար17 եւ գիր ի մե ծէ պատ րիար գէ եւ յիշ խա նաց եւ ի ժո-ղովր դոց ե կեալ է զկնի քո, եւ խնդ րեն զքեզ անդր փու թով։

Եւ մեր գնա ցեալ անդր՝ ի Կար նոյ վանքն Սուրբ Լու սա ւոր չի, ի տօ նի Հոգ ւոյն Աս տու ծոյ Սր բոյ գալս տեանն, եւ անդ տե սի ե կեալ18 զ Կե սա րա ցի Յով հան նէս վար դա պետն` ար քու նա կան գրով եւ պատ րիար գի եւ քա հա-նա յից եւ ժո ղովր դոց մահ սա րով19։ Եւ մինչ կա մէի հրա ժա րիլ յան տա նե լի գոր ծոյն վասն ա նար ժա նու թեան ան ձինս եւ վասն ծանր պար տուց, որ կայր դի զեալ ի վե րայ Սր բոյ Ա թո ռոյս, գտի գրեալ ի մէջ մահ սա րին զայս ինչ, թէ՝ « Վար դա պե՛տ, մեք ա հա այս քան գուն գոր ծե ցաք եւ այս ա րա րաք եւ զկ նի քո յղե ցաք, եւ թէ դու յա մա ռեալ ոչ գայ ցես, յայսմ հե տէ զոր ինչ

13 Մշո Ս. Կարապետ կամ Գլակավանք` Մուշից 35 կմ հյուսիս-արեւմուտք` Արածանիի աջ կողմում։ Վանքի առաջնորդը 1709-1715 թթ. եղել է Գրիգոր Շղթայակիրը։

14 Աստվածատուր Ա. Համադանցի` Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս 1715-1725 թթ.։ 15 Գրիգոր Շղթայակիրը Էջմիածնում է եղել 1714 կամ 1715 թվականին։ 16 Խոսքը Աբրահամ Խոշաբեցու մասին է` Գրիգոր Շղթայակրի քեռորդին` Ամենայն Հայոց

Կաթողիկոս 1730-1734 թթ.։ 1708-ից եղել է Մշո Առաքելոց վանքի առաջնորդը, 1717-1730 թթ.՝ Տարոնի Ս. Կարապետ վանքի վանահայրը՝ հաջորդելով Գրիգոր Շղթայակրին։

17 Բնագրում` «մահզար»։ Ֆէրման` «հրովարտակ», մահսար` «հանրագիր, խնդրագիր»։ 18 «Եկեալ» բառը հավելվել է տողի վերեւում։ 19 Կ. Պոլ սի եր եւե լի հա յե րը, ու ղե կից ու նե նա լով Հով հան նես Կո լո տին եւ Ադ րիա նու պոլ սի

ա ռաջ նորդ` ծե րու նի Աբ րա համ վար դա պե տին, 1716 թ. նո յեմ բե րին ստա նում են օս ման-յան սուլ թան Ահ մեդ Գ.-ի եր կու հրո վար տակ նե րը՝ Հով հան նես Կո լո տին Կ. Պոլ սի եւ Գ րի գոր Շիր վան ցուն Ե րու սա ղե մի պատ րիարք նշա նա կե լու վե րա բեր յալ։

106 Üàð²Úð äàÔàêÚ²Ü 2016 ¾.

վասն Սր բոյ Ա թո ռոյն լի ցի՝ յա ւուրն դա տաս տա նին զպա տաս խա նիսն դո՛ւ տայ ցես Աս տու ծոյ»20։

Զայս իբրեւ ըն թեր ցայ եւ մ տա խոհ ե ղեալ զար հու րե ցայ, եւ հա ւա նե-ցայ գալ յԱս տո ւած յու սա լով, եւ ե կեալ ան տի ի քա ղաքն Կա րին՝ յղե ցի առ սրբա զան Հայ րա պետն, թէ զի՞նչ հրա մա յես ցէ վասն այսմ խորհր-դոյս։ Եւ նա եւս գիր եւ հ րա ման տա լով, թէ՝ «Ե՛րթ գնա՛ Աս տու ծով» ։

Եւ իմ ան տի զսի րե լի որ դին իմ զԱբ րա համ վար դա պետն յղե ցի ի Սուրբ Կա րա պե տի յԱ թոռն՝ լա լոտ ա չօք եւ կսկծ մամբ սրտի ի մի մեանց ան ջա տեալք։ Եւ ա պա զպատ րաս տու թիւն ճա նա պար հի տե սեալ՝ ե լաք ի Կար նոյ եւ զ բա զում օթ եւա նօք չու ա րա րեալ, օգ նա կա նու թեամբն Աս-տու ծոյ եւ սր բոց իւ րոց, յօ գոս տոս ամ սոյ ԺԷ. օրն` յա ւուր տօ նի Շո ղա-կա թին, հա սաք յՈւս կու տար` զա մե նայն զխարջ ճա նա պար հին ի վա-նացն իմ ար դեանց հո գա լով։

Եւ լո ւեալ մե ծի պատ րիար գին Տեառն Յով հան նու Աս տո ւա ծա բան վար դա պե տին՝ իս կոյն յայնմ գի շե րի ե կեալ տա րաւ զմեզ զան խուլ ի մեծն Բիւ զան դիայ՝ յԱ ւագ ե կե ղե ցին Սուրբ Աս տո ւա ծա ծին21, եւ ի լու սա-նալ ա ռա ւօ տուն յօ գոս տո սի ԺԸ., որ էր տօն Վե րա փոխ ման ա մե նա-սուրբ Աս տուա ծած նի կու սին, ի ժամ սրբոյ պա տա րա գին ող ջու նե ցաք զքա հա նայս եւ զ ժո ղո վուրդս հոգ եւոր սի րով, եւ լո ւեալ աս տո ւա ծա սէրք եւ խն դա ցին։ Եւ յետ ա ւուրց ինչ ան ցե լոց եղեւ իս կոյն ի նոյն սուրբ ե կե-ղե ցին սիւն հո դոս մեծ՝ քա հա նա յից եւ ժո ղովր դոց ե կաց եւ բ նա կաց, եւ Տե րամբ յանձ նե ցին ի մեզ մշա կու թիւն սրբոյ Ա թո ռոյն մե ծի22։

Եւ անդ ի մէջ հրա պա րա կին հար ցի, թէ զի՞նչ յանձ նէք ի մեզ, եւ նո քա միա բան ա սա ցին՝ զ Սուրբ տունն դա տարկ եւ զ պարտս յո լով, եւ Տէր տա ցէ քեզ կա րո ղու թիւն։ Եւ զայս նո ցա ա սա ցեալ՝ ար ձա կե ցան ի խա ղա ղու թիւն։

Բայց պատ ճառ կոչ մանս մե րոյ սա եղեւ. զի յա ռաջ քան զայս մինչ-դեռ ի Տա րօն ի վանս մեր էաք ի Սուրբ Կա րա պետն ի թո ւին ՌՃԾԹ.,

20 Այն, որ Ս. Կա րա պե տի վա նա հայր Գ րի գոր Շղ թա յա կի րը նա խա պես չի հա մա ձայ-նել Ե րու սա ղե մի պատ րիարք լի նել, եր եւում է թե՛ ինք նա կեն սագ րա կան այս նշու մից, թե՛ պոլ սե ցի նե րի` Հա յոց Կա թո ղի կոս Աստ վա ծա տուր Հա մա դան ցուն հղած նա մա կից։ Հով հան նես Հան նա յի վկա յու թյամբ՝ կա թո ղի կո սը «իւ րով հար կե ցու ցիչ հրա մա նաւն հար կադ րեաց զսրբա զան վար դա պետն Գ րի գո րիոս, զի յօ ժա րա բար առ ցէ յանձն զծա-ռա յու թիւն սրբոյ Ա թո ռոյս, եւ կա մաւ մա տուս ցէ զինքն ենթ ծան րա գու նի եւ ան տա նե լոյ բե ռանս այ սո րիկ»։

21 Կ. Պոլսի պատրիարքական աթոռանիստ Ս. Աստվածածին Մայր եկեղեցին` Գումգափու թաղամասում, հիմնադված 1461 թ.։

22 «Սիւնհոդոս»՝ մեծ ժողովը գումարվում է 1717 թ. հունվարի 6-ին` Կ. Պոլսի Մայր եկեղեցում. հաստատվում է Երուսաղեմի եւ Կ. Պոլսի պատրիարքութիւնների բաժանումը։

2016 ¾. ¶ðƶàð ÞÔ²ڲÎðÆ ÆÜøܲ¶Æð κÜ겶ðàôÂÚàôÜÀ 107

յօրն մե ծահ րա շի կիւ րա կէին եղեւ շարժ23 ա հա գին եւ ի չոր րորդ ժա մու ցե րե կին, եւ գ րե թէ եր կիր հի մամբք տա պա լէին, եւ գմ պէթ Սուրբ Կա-րա պե տի տա ճա րին քայ քա յե ցաւ, եւ ա մե նայն շի նո ւածք սուրբ վա նացն խախ տե ցան, եւ շատք փլեալ կոր ծա նե ցան, եւ եղեւ մեզ ի սուգ եւ ի տրտմու թիւն։ Եւ յետ ա ւուրց ինչ դառ նա ցեալ ո գով ե լեալ ե կաք ի Մ շոյ քա ղաքն` Յով հան նէս եւ Աբ րա համ վար դա պե տօքն իմ հա րա զա տովք։

Եւ գնա ցեալ առ Տեր տեղ ւոյն յոր դոր մամբ ժո ղովր դոց առ նուլ հրա-ման եւ շի նել զքայ քա յեալսն, եւ նա զա ռա ջինն յու սադ րա նօք եւ քաղց-րու թեամբ ետ հրա ման, որ եւ զանձ կա լին իմ զ Յով հան նէս վար դա պետն յղե ցի ի Բա ղէշ քա ղաքն24, զի եւ ի մեծ խա նէն առ ցէ հրա ման եւ գիր եւ վար պետս ա ռեալ բեր ցէ, զի Աս տու ծով ձեռ նար կեալ շի նես ցուք, որ եւ եղեւն իսկ։ Եւ սրտապն դեալ մեր յու սովն, որ առ Աս տո ւած եւ յան յաղթ յօգ նա կա նու թիւն Սր բոյ Կա րա պե տին՝ սկսաք ի շի նումն Սուրբ Կա թո ղի-կէին եւ այ լոց շի նո ւա ծոց, թէ պէտ էաք աղ քատք այն քան, որ Ժ. ղու ռուշ ի պատ րաս տի հա զիւ թէ գտա նիւր, եւ պարտք յո լովք ի վե րայ մեր25։ Եւ բռնա ւորքն եւս ս տե ցին եւ քա նիցս ան գամ այլ ի վե րայ ա ռաջ նոյն ա ռին զինչս, եւ աղ քա տա ցաք յոյժ եւ պար տա կանք ե ղաք։ Սա կայն Աս տու ծով կերտքն զլրումն ա ռին, կմպէթն մեծ, որ ի վե րայ Սր բոյ Կա րա պե տին շի-րի մի եւ գա ւիթ ն ի վե րայ դրան սրբոյ տա ճա րին Սր բոյ Հոգ ւոյն Աս տու ծոյ ա նո ւամբ խո րա նաւն եւ զան կա կա տամբք եւ յա րա կից խցամբք, զոր յա-ռաջն ոչ գոյր եւ Տե րամբ նոր շի նե ցաւ։

Եւ յաշ նա նա յին ե ղա նա կին յետ օծ ման Սր բոյ Կա թո ղի կէին եւ սուրբ խո րա նացն Սր բոյ Հոգ ւոյն, որ ի գա ւիթ ն է, եւ սուրբ Խա չին, որ ի մէջ դար պա սին է, զոր նոր եւ զ նա բա ցաք։ Հան դերձ ցա ւա կից վար դա-պե տօքս նստաք ի հա մա րել զպարտսն, եւ եղեւ թիւ պար տուցն Սուրբ Կա րա պե տի վա նացն ԺԳՌ. ղու ռուշ ա մե նայն ծանր տո կո սիւք, եւ յա հի եւ յեր կիւ ղի ե ղեալ մեր, զի յայ լազ գեաց ա ռեալ էաք ի խիստ ա րանց

23 Խոս քը 1709 թ. մա յի սի 16-ի սաս տիկ երկ րա շար ժի մա սին է, ո րից փլուզ վում են Գ լա կա Ս. Կա րա պետ ե կե ղե ցու գմբեթն ու բազ մա թիվ շի նու թյուն ներ։ Շղ թա յա կի րը այս երկ-րա շար ժի տա րե թիվ է նշում ՌՃԾԹ. = 1710, սա կայն ստույգ հայտ նի է, որ այն տե ղի է ու նե ցել 1709 թ.։ Ձե ռագ րում առ կա է գրչագ րա կան շփոթ։

24 Ս. Կա րա պետ վան քի վե րա շին ման հրա ման ստա լա նու հա մար Բա ղեշ մեկ նե լու մա սին պատ մում է նաեւ ին քը՝ Հով հան նես Կո լո տը` իր « Յի շա տա կա րան պատ մագ րա բար» եր-կում. «Է հաս յօգ նու թիւն Սուրբ Կա րա պետն եւ քաղց րա ցոյց Տէր զսիրտ բռնա կա լին, որ ետ հրա ման նո րոգ կեր տե լոյ։ Սա կայն կա րի շատ տա ռա պանս կրե ցաք ի խստա սիրտ ազ գէն մա րաց, եւ այն, զի ոչ գտա նիւր առ ձեռն պատ րաստ ի մեր ձա կայ տե ղիսն որ ինչ պի տոյն էր ի նիւթ շի նո ւա ծոյն, վասն ո րոյ յոգն նե ղու թեամբ եւ բա զում դրա մատ ւու-թեամբ գտա նէին իրքն»։

25 Բնագրում՝ մեզ։

108 Üàð²Úð äàÔàêÚ²Ü 2016 ¾.

տո կո սա կե րաց, եւ թո ղեալ զսա կաւ միա բանս ի սուրբ տունն եւ մեք հե-ռա ցեալ փա խեաք դէմ ե րե սաց։ Որ դին իմ Աբ րա համ վար դա պետն եւ միւս Յով հան նէս վար դա պետն ի Վա ղար շա կերտ եւ յայլ տե ղիս մօտ անդր մնա լով, եւ իմ ա ռեալ զծեր Ներ սէս վար դա պետն26, զհայրն իմ եւ զ մեծ գիտ նա կանն զ Յով հան նէս վար դա պետն27 աս տո ւա ծա բան, լա լով եւ տրտ մու թեամբ ան ջա տեալք ի սուրբ վա նացն եւ յեղ բարցն՝ հա սաք ի Կա րին եւ զձ մեռն անդ ծա ռա յե ցաք` վայ եւ ե ղուկ կե նօք դա տարկ եւ պա րապ նստե լով։

Եւ յետ սրբոյ Զատ կին ե լաք ան տի եւ գ նա ցաք ի Թօ խաթ։ Եւ ան տի Յով հան նէս վար դա պետն ի մեծն Բիւ զան դիա ա ճա պա րեալ գնաց վասն սրբոյ տանն գոր ծոցն, եւ ես եւ նժ դե հա կից հայրն իմ հան դերձ այլ փոք-րա ւո րօք ընդ Սեաւ ծովն նա ւեալ ան ցաք յեր կիրն Հո նաց28 եւ բա զում պանդխ տու թիւնս կրե լով մեր եւ զխղ ճու թիւնս՝ յո մանց պա տո ւե լով եւ յո մանց ան պա տո ւե լով, ո րոց ա մե նե ցուն Տէր ո ղոր մես ցի, բայց բա րե րա-րացն զկրկին բա նու թիւնս տա ցէ, եւ թո ւա կա նին ՌՃԿԱ. (1712) ան ցեալ գնա ցաք յեր կիրն Ու ռու մէ լու29, եւ մինչ շրջէաք ի քա ղաքսն յայ նո սիկ, եկն գիր մեծ պատ րիարգ Սա հակ վար դա պե տէն30, թէ պար տիս փու թով ե լա նել եւ գալ առ իս ի Բիւ զանդ, զի ի գնալ վար դա պե տին Յով հան-նու ըն կա լեալ էին զնա պատ րիարգն, քա հա նայքն եւ ժո ղո վուրդն, զի էր ա ռա տու թեամբն քա րո զող եւ աս տո ւա ծա յին շնոր հօք լի լցեալ։

26 Ներ սես եպս. Արծ կե ցի` Ամր դո լու վան քի ԺԷ. դա րա վեր ջի եւ ԺԸ. դա րասկզ բի ա վա-գա գույն միա բան նե րից։ Ամր դո լու վա նա հայր Վար դան վար դա պետ Բա ղի շե ցու (ԺԷ. դ. կե սեր - 1705 թ.) մի վկա յագ րում պահ պան վել են Ամր դո լու վան քի վա նա կան նե րի ա նուն նե րը. այս տեղ ա ռա ջին ան գամ հան դի պում ենք նաեւ Գ րի գոր եպս. Շի րո ւան ցի ան վա նը։ Կար ծում ենք` տե ղին կլի նի հի շա տա կել վկա յագ րի մյուս հոգ եւո րա կան նե րին` « Մար գա րէ վրդ. Արզ րու մե ցի, Բա րա ղամ վրդ. Հզ վե ցի, Ներ սէս վրդ. Արծ կե ցի, Աբ րա-համ վրդ. Շի րո ւան ցի (Շղ թա յակ րի քե ռոր դին), Կա րա պետ վրդ. Ս պար տա կեր ցի, Սար-գիս վրդ. Բա ղի շե ցի, Յով հան նէս վրդ. Ա տա նա ցի, Յով հան նէս վրդ. Թո խատ ցի, Մ խի-թար վրդ. Խու թե ցի, Սար գիս վրդ. Արզ րու մե ցի, Անդ րէաս վրդ. Պա րոն տէր Արծ կե ցի»։

27 Գ րի գոր Շղ թա յա կիրն ու Հով հան նես Կո լո տը տար բեր ա ռիթ նե րով միմ յանց փո խա դար-ձա բար «հայր» եւ «որ դի» են կո չում, թեեւ տա րի քով ա վա գը Շղ թա յա կիրն էր։ Իր հի-շա տա կա րա նում, օ րի նակ, Հով հան նես Կո լո տը Գ րի գոր Շղ թա յակ րի մա սին խո սե լիս ա սում է՝ «տէր վար դա պետ գե րըն տիր հայրս մեր»։

28 Ուշ միջ նա դա րում հայ կա կան աղբ յուր նե րում Հո նաց եր կիր էր ան վան վում Ղ րի մը։ Մա-տե նագ րա կան ո րոշ տվյալ նե րի հա մա ձայն՝ Շղ թա յա կի րը 1712-1713 թթ. ե ղել է Ղ րի մում, Աք քեր մա նում (ներ կա յումս` Սեւ ծո վի ա ռափն յա Բել գո րոդ-Դ նեստ րովս կի քա ղաքն է Ուկ րաի նա յում)։ Ձե ռագ րե րում պահ պան վել են նրա` այս շրջա նում գրած բազ մա թիվ տա ղեր եւ ո տա նա վոր ներ, ուր ի րեն հի շա տա կում է իբրեւ պան դուխտ։

29 Աղբյուրներում հաճախ Ուռումելի է անվանվում Օսմանյան Թուրքիայի եվրոպական հատվածը։

30 Սահակ Ապուչեխցի` պատրիարք Կ. Պոլսի 1707 եւ 1708-1714 թթ.։

2016 ¾. ¶ðƶàð ÞÔ²ڲÎðÆ ÆÜøܲ¶Æð κÜ겶ðàôÂÚàôÜÀ 109

Եւ նա ա սա ցեալ էր մե ծի պատ րիար գին զխղճու թիւնս իմ եւ զ ցա-ւա լի դառ նու թեամբ շրջա գա յու թիւնս, իսկ նա ի գութ շար ժեալ գրեաց մեզ, թէ՝ « Հար կիւ պար տիս գալ առ իս»։ Եւ իմ ոչ կա րա ցեալ հզօ րա-գու նին հրա մա նի զդէմ կալ, վասն ո րոյ ի ՌՃԿԲ. (1713) թո ւին գնա ցի յԱնդ րի նու պօ լիս, եւ պատ րիարգն եր կուց սրբոց Ա թո ռոցն31 Սա հակ մեծ վար դա պետն անդ էր։ Վասն ո րոյ գո րո վա լի գթով եւ մե ծաւ սի րով զմեր նո ւաս տու թիւնս ըն կա լաւ եւ ի վեր քան զար ժանն մեր զմեզ պա տո ւեաց, զոր Տէր լի ցի նմա վար ձա հա տոյց։ Եւ անդ լո ւայ, զի ոմն Սա հակ վար-դա պետ բռնու թեամբ եւ կա շառս տա լով իշ խա նաց՝ զտե ղի մեր ա ռեալ էր, իսկ խղճուկ միա բանքն մնա ցեալքն ի սուրբ վանքն եւ օրհ նեալ քա-հա նայքն եւ ժո ղո վուրդքն թէ մին ոչ էին ըն կա լեալք, այլ ի վա նաց եւ ի թէ մէն ա նար գա նօք հա նեալք էին եւ գ նա ցեալք առ Մ շոյ տէրն` զա ղա ղակ բար ձեալ, թէ՝ « Մեք զնա ոչ ըն դու նիմք»32։ Եւ զտո ւեալ նո րա զդրամն ին քեանք տո ւեալ՝ յղեալ զԱբ րա համ վար դա պետն զոր դին իմ բե րեալ են ի սուրբ վանքն, փո խան իմ ե դեալ էին, եւ այն պարտքն եւս յա ւե-լաւ ի վե րայ հնոյն։ Բայց ժո ղո վուրդքն Անդ րիա նու պօլ սի ըն կա լան զմեզ սի րով եւ ա րա րին մեզ ո ղոր մու թիւն ոչ սա կաւ՝ կա մօք եւ յոր դոր մամբ մե ծի պատ րիար գին, եւ ան տի յղեաց զմեզ ի Թէ քիր տաղ, եւ ա ռաջ նորդ քա ղա քին սի րե լի եղ բայրն իմ Աբ րա համ քաղց րա բա րոյ վար դա պետն33 յոյժ սի րով եւ պա տո ւա սի րա բար զմեզ ըն կա լաւ եւ զ սուրբ պա սէքն անդ ա րա րեալ եւ զո ղոր մու թիւն ար դիւ նա ւոր ա ռեալ ջա նիւք եւ յոր դոր մամբ մե ծի եղ բօրն ի մոյ, զոր Տէր լի ցի նմա եւ ա մե նայն ո ղոր մու թիւն տո ւո-ղացն վար ձատ րիչ։

31 Ակ նար կում է Կ. Պոլ սի եւ Ե րու սա ղե մի պատ րիար քա կան ա թոռ նե րի միա ցած լի նե լը. սկսած 1702-ից՝ Կ. Պոլ սի Ա վե տիք Եվ դո կիա ցի պատ րիար քի օ րե րից, Ե րու սա ղե մի ա թո-ռը միաց վել էր Կ. Պոլ սին, եւ Ե րու սա ղե մը կա ռա վա րում էին Կ. Պոլ սի պատ րիար քի կող-մից նշա նակ ված ան ձինք։

32 Գ րի գոր Շղ թա յակ րից հե տո Մ շո Ս. Կա րա պետ վան քի վա նա հայր է դառ նում Աբ րա համ Բա ղի շե ցին՝ Շղ թա յակ րի քե ռոր դին։ Մինչ այդ, երբ Շղ թա յա կի րը 1715 թ. գտնվում էր Կ. Պոլ սում, Աբ րա հա մը նշա նակ վում է նրա տե ղա պահ Ս. Կա րա պե տում։ Ինչ պես ինք նա-կեն սագ րու թյան այս դրվա գից պարզ է դառ նում, միա բա նու թյան մեջ ի հայտ են ե կել խմբա վո րում ներ։ Այն տեղ առ կա տա րա ձայ նու թյուն նե րը հար թե լուն է ուղղ ված ա վե-լի ուշ՝ 1720 թ. Գ րի գոր Շղ թա յակ րի եւ Հով հան նես Կո լո տի գրած հա մա տեղ կոն դա կը։ Այն խիստ հոր դոր ներ է բո վան դա կում, ինչ պես՝ « Ժո ղո վե ցա րո՛ւք ի միա սին, եւ կո չե-ցէ՛ք զվար դա պետսն ի մէջ ձեզ եւ զԱ ւե խու վանքն իւր թե մով եւ պարտ քով թէս լիմ ա րէք (=հաս տա տեք) յԱբ րա համ վար դա պետն, զի հո գաս ցին եւ ի շէն պա հես ցին Աս տու ծով զիւ րեանց վան քերն եւ մի՛ լի ջիք ի ներ քոյ դա տա պար տու թեան հարցն սրբոց»։ Կոն դակն ամ բող ջու թյամբ տե՛ս « Բի զան դիոն», 1900, սեպ տեմ բե րի 5-18, թ. 1191։

33 Հիշատակվածը Աբրահամ Կրետացին է` Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս 1734-1737 թթ., որ ժամանակին եղել է Թեքիրտաղի առաջնորդը։

110 Üàð²Úð äàÔàêÚ²Ü 2016 ¾.

Եւ մինչ մտա ծէի, թէ ընդ որ պար տին գնալ, իս կոյն ե հաս գիր եւ հ րա ման սաս տիկ մի զկնի միոյ ի մե ծէ պատ րիար գէն, թէ պար տիս փու-թով ե լա նել այ տի եւ գ նալ ի Կոս տունդ նու պօ լիս, որ եւ ե լեալ գնա ցի։ Եւ ըստ պա տո ւե լոյ իւրն նո ցա ըն կա լան զմեզ սի րով եւ ցան կա լին իմ Յով-հան նէս վար դա պետն անդ էր ի գործ քա րո զու թեան, եւ յետ ամ սոց ինչ եկն եւ պատ րիարգն եւ ետ հրա ման ի սուրբ ե կե ղե ցիս՝ զո ղոր մու թիւնս խնդրել, եւ ինքն իսկ ծա նու ցումն առ նե լով` յոր դո րէր զժո ղո վուրդն ի տուրս։ Նաեւ բա րի խորհր դեամբ ընդ քա հա նա յից եւ ընդ բա րե պաշտ իշ խա նաց ե կաց եւ բ նա կաց զա մե նե սին յոր դո րեաց, եւ մեր եւս զինքն եւ զա մե նե սին ար տա սո ւօք ա ղա չե լով՝ Սուրբ Կա րա պե տի շնոր հա բաշխ գե րեզ մա նին լու սա գին գան ձա նակ սահ մա նե ցին յա մե նայն ե կե ղե ցիս, որ ի մեծն Բիւ զան դիա, որ դեռեւս կայ հաս տատ նոյն գան ձա նա կան, ո րոց ա մե նե ցուն ա ռիթ եւ պատ ճառ շի նո ղաց կա մե ցո ղաց ո ղոր մու թիւն տո ւո ղաց եւ հաս տատ պա հո ղացն ո ղոր մես ցի բա րե րարն Աս տո ւած, զի է յոյժ օ գուտ սրբոյ տանն եւ ի բա զում տե ղիս լո ւեալ եւ նո քա եւս սահ-մա նե ցին։

Եւ մինչ կա յեաք ի միա սին ես եւ բաղ ձա լին իմ Յով հան նէս վար-դա պետն ի գործս մեր, եւ օր ի վե րայ ա ւուր յա ւե լոյր սէր եւ տուրք ժո-ղովրդեանն Աս տու ծոյ առ մեզ, յան կար ծա կի գիր եւս ա ղեր սա կան եկն ի Սուրբ Ե րու սա ղէ մայ սրբոյ Ա թո ռոյն միա բա նից, թէ՝ « Տունն գնաց ի ձե-ռաց, թէ չհաս նիք», զի զհին վէ քիլն Յով հան նէս ա նուն34, միա բանքն հա-նեալք էին ի վէ քի լու թե նէն վասն իւր ան կար գու թեան, եւ թէ պէտ պատ-րիարգն զոմն Յօ հան ի տե ղի նո րա յղեալ էր, սա կայն նա աշ խար հա կան գո լով՝ զիւրն խնդրէր եւ ոչ զսրբոյ Տանն զշի նու թիւնն։

Եւ ի խոր հուրդ մտեալ պատ րիարգն եւ իշ խանքն զբա զում ա ւուրս, թէ զիարդ առ նի ցեն զճար սրբոյ Ա թո ռոյն, եւ զայս ի խոր հուրդ հաս տա-տեալ, զի զ Յով հան նէս վար դա պետն իմ վէ քիլ ա րա րեալ յղի ցեն ի սուրբ յԵ րու սա ղէմ, որ եւ ա րա րին իսկ։ Եւ ո ղոր մու թիւն եւս ժո ղո վեալ ի մի ջի իւ րեանց՝ ե տուն ի ձեռս վար դա պե տին։

Եւ ի թո ւին ՌՃԿԲ. (1713) ա մին ի սեպ տեմ բե րի ԺԲ. օրն ընդ ուխ տա-ւո րաց մտեալ ի նաւ՝ Աս տու ծով գնաց ի սուրբ յԵ րու սա ղէմ, եւ ես միայ-նակ մնա ցի ի Բիւ զան դիայ, եւ զոր ինչ Աս տո ւած տայր զո ղոր մու թիւն՝

34 Հով հան նես Պա լը քե սիր ցի` վե քիլ կամ փո խա նորդ Ե րու սա ղե մում։ Ն րան զեղ ծա րա րու-թյուն նե րի հա մար դեռեւս 1711 թ. դա տա կան ո րո շու մով ար տաք սել էին Ե րու սա ղե մից, սա կայն Կ. Պոլ սի Հով հան նես Գան ձա կե ցի պատ րիար քի ո րո շու մով 1714 թ. վերս տին նշա նակ վում է գոր ծա կալ Ե րու սա ղե մում, ին չը ա ռա ջաց նում է շա տե րի ար դա րա ցի դժգո հու թյու նը։

2016 ¾. ¶ðƶàð ÞÔ²ڲÎðÆ ÆÜøܲ¶Æð κÜ겶ðàôÂÚàôÜÀ 111

յղէի ի ձեռս որդ ւոյն ի մոյ Աբ րա համ վար դա պե տին, եւ նա տայր պար-տա տեարց եւ զ գիրսն առ նոյր ի ձե ռաց եւ ինքն եւս ա րիա ցեալ շնոր հիւ Տեառն ժո ղո վէր զինչս եւ տայր պար տա տեարց։ Եւ սաս տիկ թեթ եւա ցաւ ծանր բեռն պար տուց Սուրբ Կա րա պե տի վա նացն Աս տու ծով եւ օգ նա-կա նու թեամբ նո րին։

Այլ ի գնալ մե ծի վար դա պե տին Յով հան նու զմի ամ մնաց ի սուրբ յԵ րու սա ղէմ։ Եւ զան թո ւե լի զնե ղու թիւնս եւ զ վիշտս կրեաց ի պար տա-տեարց35, զի թէ պէտ զսա կաւ դրամս ի հետն տա րաւ, այլ այն զինչ առ նէր՝ այն ան տա նե լի եւ յո լո վա բարդ պար տուցն36։

Եւ մինչ նա յայնմ վտան գի կայր, յա ւե լաւ եւ այս փոր ձու թիւն, զի յա րեաւ շփոթ37 ի մէջ պատ րիար գին եւ Բիւ զան դիոյ քա հա նա յից եւ ժո-ղովր դոց, եւ Դ. ա միս խազմն յեր կա րեալ։ Եւ ի մե ծի Ա ւագ ուր բա թի ա ւուր գրոհ տո ւեալ ա մե նե ցուն ի դուռն ար քու նի՝ զայլ ոմն խնդրե ցին ին քեանց պատ րիարգ եւ ա ռաջ նորդ, ո րոյ ա նուն Յով հան նէս վար դա պետ կո չիւր, յերկ րէն Կէն ճէու38, որ վասն աղ քա տու թեան ե կեալ էր անդ զո-ղոր մու թիւն խնդրել։ Որ եւ փո խա նորդն ար քա յի հաս տա տեաց զնա նո-ցա ա ռաջ նորդ` ըստ կա մաց նո ցա։ Եւ յանձ նեաց զեր կու Ա թոռսն ի նա՝ զ Սուրբ Ե րու սա ղե մայն եւ զ Կոս տանդ նու պօ լիսն, եւ Սա հակ վար դա պետն ան կեալ յիշ խա նու թե նէն՝ փա խեաւ յեր կիրն Ակ նա` յիւր հայ րե նի գիւղն Է պու չէղ39։ Եւ այն Յով հան նէս վար դա պետն հաս տա տե ցաւ պատ րիարգ ի թո ւին ՌՃԿԴ. (1715) ա մին ի մե ծի պա սէ քին։ Եւ ես՝ խղճուկս անդ էի

35 1712-1714 թթ. բազմաթիվ պարտատերեր, դիմելով Կ. Պոլսի բարձր դռանը, Երուսաղեմի հայկական կալվածքները վաճառելու եւ իրենց պարտքերը հետ ստանալու արտոնություն են ստանում։ Այդ որոշումը կասեցնելու եւ պարտքերը փուլ առ փուլ վերադարձնելու երաշխավոր է կանգնում Հովհաննես Կոլոտը, որին պարտադրվում է քառամյա ժամկետում վճարել պարտքերը՝ ազատելու համար գրավադրված գույքը։

36 Կ. Պոլ սի պատ րիարք Սա հակ Ա պու չեխ ցու ա ջակ ցու թյամբ ե կե ղե ցի նե րում հան գա նա-կու թյուն է կազ մա կերպ վում, ո րի շնոր հիվ Ե րու սա ղե մին ի նպաստ հա վաք ված ո րո շա-կի գու մա րը Հով հան նես Կո լոտն իր հետ տա նում է Ե րու սա ղեմ, ո րը, սա կայն, ինչ պես Շղթա յա կիրն է ա սում՝ «...այն ի՞նչ առ նէր ան տա նե լի պար տուցն»։

37 «Շ փոթ» ա սե լով` Գ րի գոր Շղ թա յա կի րը նկա տի ու նի Կ. Պոլ սի պատ րիարք Սա հակ Ա պու չեխ ցու հե ռա ցու մը ա թո ռից 1714 թ., Հով հան նես Գան ձա կե ցու նշա նա կու մը եւ դ րա հետ կապ ված հու զում նե րը։

38 Հովհաննես Գանձակեցի` պատրիարք Կ. Պոլսի 1714-1715 թթ.։ 39 Է պու չեխ կամ Ա պու չեխ հա յաբ նակ գյու ղա քա ղաք էր Ակն քա ղա քից հա րավ։ Ըստ ո րոշ

տվյալ նե րի՝ բնա կիչ նե րի նախ նի նե րը ե կել են Ա նիից, հա մե նայն դեպս, ա պու չեխ ցի նե րի խոս ված քը տար բեր վում էր հար եւան Ակ նի բար բա ռից։ Այս գյու ղա քա ղա քից սե րում էին օս ման յան Թուր քիա յի հայ ա մի րա յա կան մի քա նի ըն տա նիք ներ՝ Ճե զա յիրլ յան, Չե րազ-յան, Ա գատ յան, Թա մուր յան եւ այլն։ Նույն տե ղից էր նաեւ Կ. Պոլ սի պատ րիարք Սա հակ Ա պու չեխ ցին, ո րի օ րոք Հով հան նես Կո լո տը նշա նակ վում է Ե րու սա ղե մի փո խա նորդ, եւ այդ պի սով սկսվում է մի նոր շրջան Ե րու սա ղե մի հա յոց կյան քում։

112 Üàð²Úð äàÔàêÚ²Ü 2016 ¾.

տա րա կու սեալ, բայց ոչ ոք ինչ ա սաց մեզ, այլ էի ի վե րայ իմ գոր ծոյն, եւ օգ նա կա նացն մեզ Աս տո ւած օգ նես ցի։

Եւ յոր ժամ Սուրբ Ե րու սա ղէ մայ ուխ տա ւորքն զուխտս իւ րեանց կա-տա րեալ ե կին ի Բիւ զան դիա, ընդ նո սա էր եւ ոմն Մար կոս վար դա պետ Բիւ զան դա ցի, որ յԵ գիպ տոս զբա զում ամս կա ցեալ էր ա ռաջ նորդ։ Զ նա յղեալ էր վար դա պետն իմ յԵ րու սա ղե մէ միամ տա բար, թէ՝ «Ե՛րթ, գնա՛ յոր դո րեա՛ զժո ղո վուրդն եւ ուխ տա ւոր բե՛ր»։ Իսկ նա ե կեալ զընդ դէմն գոր ծեաց, զի միա բա նե ցաւ ընդ նոր պատ րիար գին եւ ի մէջ բազ մա-մարդ Սուրբ Աս տուա ծած նի ե կե ղեց ւոյն ի մէջ ա տե նին սկսաւ վա տա-համ բաւ զվար դա պետն իմ առ նել` սուտ եւ զուր ա սե լով40։ Եւ թէ պէտ ա մե նե քին գի տէին, զի սուտ էր ա սա ցեալքն, այլ յայնմ ժա մա նակ լռե-ցին, եւ նա ըստ ո մանց ա սա ցե լոյն եւ կա շառս եւս խոս տա ցեալ պատ-րիար գին եւ իւ րայ նոցն՝ զվէ քի լու թիւն41 Սուրբ Ե րու սա ղե մայ էառ։ Եւ ընդ ուխ տա ւո րաց ե լեալ գնաց ի Սուրբ յԵ րու սա ղէմ ՝ ընդ իւր ու նե լով ըն կեր զաշ խար հիկ ոմն Հայ րա պետ42 ա նուն ի Պա լի քէ սէր քա ղա քէ՝ չա րահ նար խորհր դա կան եւ հին լափ լի զօղ յա ռաջ նոց մնա ցեալ գա զան, որք գնա-ցեալ ի Սուրբ յԱ թոռն՝ տի րե ցին եւ ար կին զձեռս իւ րեանց ի գանձն Տեառն։

Եւ զա մե նաչք նաղ տա ճար Սր բոյն Յա կո բայ ի զար դուց մեր կա ցու-ցին՝ զո մանս գրաւ դնե լով, թէ պէտ եւ յա ռաջ մէ եւս ե դեալ էին, եւ զա-մանս զար ծա թեայս հա լե լով իբր պար տա տեարց տա լով ոչն չա ցու ցին, եւ օ գուտ ինչ ոչ եղեւ, այլ յայն քան պար տուց ներ քոյ ան կեալ Սուրբ Ա թո-ռոյն եւ ի զար դուց եւս դա տար կե ցաւ, որ եւ միա բանքն Սր բոյ Ա թո ռոյն եւ այ լազ գի պար տա տեարք ոչ կա րա ցեալ տա նել վնա սուն՝ առ քա ղա քա-պետն դի մե ցին, եւ զ ցան կա լին իմ զ Յով հան նէս աս տո ւա ծա բան վար-

40 ԺԸ. դա րասկզ բին Ե գիպ տո սի հա յոց ա ռաջ նորդ ե ղած այս Մար կոս վրդ. Բ յու զան դա-ցին Մի նաս Ամ դե ցու «Օ րագ րու թեան» մեջ եւս ոչ դրա կան նկա րագ րով հի շա տակ ված Մար կոս ա բե ղա Պոլ սե ցին է. Մկ. Ա ղաւ նու նի, Միա բանք եւ այ ցե լուք հայ Ե րու սա ղէ մի, Ե րու սա ղէմ, 1931, էջ 257։

41 «Վէքիլ, վէքիլութիւն»` Կ. Պոլսի պատրիարքի կողմից Երուսաղեմի Աթոռի կառավարիչ նշանակված անձը եւ պաշտոնը։

42 Այս Հայ րա պետ Պա լի քե սեր ցու մա սին խիստ անն պաստ մի տվյալ ենք հան դի պում Ս. Հա կոբ յանց թ. 532 ձե ռագ րում. « Պա լի քե սեր ցի Հայ րա պետն ի թո ւին ՌՃԾԱ. (1702) յԵ-րու սա ղէմ ե կեալ Մի նաս պատ րիար գի խաչն գո ղա նայ, ո րոյ գինն էր 760 ղու րուշ, եւ ճէ-վա հիր հիւ սաց խաչ մի՝ գինն 400 ղր., ճէ վա հիր մա տա նի 45 ղր., եւ հաս տա տեալ գո ղու-թիւն նո րա Սբ. աս տո ւա ծա շէն քա ղա քին ե՛ւ քրիս տո նեայք, ե՛ւ հրեայք վկա յեն զնմա նէ, իբր եա րա մազ (=թրք. yaramaz «չար, ան պետք») եւ շի րաթ (=թրք. şirret «չա րու թյուն»), եւ աք սո րեն ի քա ղա քէ։ Այս պէս գրի ի վե րայ հէօ ճէ թին, այ սինքն՝ հրա մա նագ րին աք սո րա-նաց, տո ւեալ ի տաճ կաց թո ւին 1164, այն է՝ 1714 թո ւին փրկչա կան» (թ. ձե ռագ րի 68բ է ջի տո ղա տա կի ծա նո թագ րու թյուն)։

2016 ¾. ¶ðƶàð ÞÔ²ڲÎðÆ ÆÜøܲ¶Æð κÜ겶ðàôÂÚàôÜÀ 113

դա պետն խնդրե ցին կրկին վէ քիլ, որ եւ եղեւ իսկ։ Եւ զկնիքն զայն, որ էր ա ռիթ այն քան պար տուց, որ ա նո ւա նեալ վէ քիլքն կնքէին կարմ րա դե ղով զմուր հակս եւ ի ձեռս այ լազ գեաց տա յին անխ տիր, զայն ե բարձ ի մի ջոյ վար դա պետն իմ եւ խոր տա կեաց43. զվարձս բա զումս յԱս տու ծոյ առ ցեն ինքն եւ օգ նողքն իւր։ Եւ ինքն ընդ ուխ տա ւո րաց յետ սրբոյ Զատ կին եկն ի Բիւ զան դիայ՝ իբր զօգ նու թիւն խնդրել44։

Եւ մինչ նա եկն, իմ ի մե ծէն Բիւ զան դիոյ ե լեալ ի Նոր գիւղ45 ա սա-ցեալ նա ւա հան գիստն նստեալ կա յի, զգործն իմ Տե րամբ կա տա րեալ եւ յի շա տա կօք եւ ար դեամբք զա մե նե սին օրհ նեալ եւ շ նոր հա կալ զնո-ցա նէ ե ղեալ յա ջո ղակ հող մոյն այ լով, զի նա ւեալ ի Պոն տոս՝ գնաս ցուք յօթ եւանս մեր յԻն նակ նեան սուրբ վանսն, եւ անդ ի Նոր գիւղն ե կեալ վար դա պետն իմ զմի մեանս տե սաք46 եւ ար տա սո ւօք ի մի մեանց բա ժա-նե ցաք։ Նա ի Բիւ զան դիոն դար ձաւ, եւ մեր նա ւեալ Աս տու ծով հա սաք ի Պոն տոս, եւ ան տի՝ ի Կա րին, եւ ան տի ի սուրբ վանքն Գ լա կայ ի ՌՃԿԵ. (1716) թո ւին` յա ւուր ճրա գա լու ցի տօ նին Ծնն դեան Տեառն մե րոյ Յի-սու սի Ք րիս տո սի։ Որ եւ տե սեալ զգե ղա զէղ սուրբ տա ճարն եւ համ բու-րեալ զշնոր հա բաշխ ա նու շա հոտ սուրբ շի րիմն տեառն ի մոյ՝ Սր բոյ Կա րա-պե տին օգ նա կա նին ի մոյ եւ ող ջու նեալ զցան կա լի որ դին իմ զԱբ րա համ վար դա պետն եւ զայլ եղ բարս միա բանս՝ լցայ երկ նա յին խնդու թեամբ եւ ու րա խա ցաք յու րա խու թիւն մեծ զմի մեանս տե սա նե լով, զի ի թո ւին ՌՃԿ. (1711) ե լեալ ի սուրբ տա նէն եւ ի ՌՃԿԵ. (1716) թիւն ա պա ե կեալ ի սուրբ տունն մեր՝ ա զա տեալ ի ծանր պար տուց։ Եւ ի յոգ նա վիշտ պանդխ տու-թեանց եւ իմ զսուրբ տունն տե սի47 զար դա րեալ գե ղե ցիկ զար դուք, եւ զ միա բանս քան զիմ թո ղածն ա ւե լի, գո հա ցայ զ Տեառ նէ եւ շ նոր հա կալ զոր դե կէ իմ մէ եւ զեղ բարցն լի նե լով յոյժ յոյժ։

43 Բա զում նե ղու թյուն նե րից հե տո Հով հան նես Կո լո տը Ե րու սա ղե մում բե րել է տա լիս եւ բո լո րի աչ քի ա ռաջ ոչն չաց նում է Ս. Հա կո բի «օր թա յի մէօ հիւր» ա նու նը ստա ցած կնի քը, ո րով տե ղա պահ նե րը գոր ծարք ներ էին կնքում, պարտ քեր վերց նե լով` տնօ րի նում ըստ ի րենց հա յե ցո ղու թյան, իսկ պարտ քը մնում էր միա բա նու թյան վրա. այս մա սին տե՛ս Մ. Չամչ յանց, Հա յոց պատ մու թյուն, հ. Գ., Ե րե ւան, 1984, էջ 771։

44 Հովհաննես Կոլոտը Երուսաղեմից Կ. Պոլիս է գալիս 1715 թ. ապրիլի 17-ին։ 45 Թաղամաս է Կ. Պոլսում, այսօր թուրքերեն ասվում է «Yeniköy»։ 46 «Տեսաք» բառը հավելված է այլ թանաքով` տողի վերեւում։ 47 «Տեսի» հավելված է տողի վերեւում։

114 Üàð²Úð äàÔàêÚ²Ü 2016 ¾.

РЕЗЮМЕ

Ар мян ский Пат ри арх Ие ру са ли ма Гри го рий Шхтая кир (дос лон во - це пе но-сец) во вре мя сво его пат ри ар ше ст ва (1715-1749) пред при нял мно го вос ста но ви-тель ных ра бот в ар мян ских церк вях и мо на сты рях Ие ру са ли ма, по га сил боль шую часть цер ков ных дол гов, внес свой вклад в раз ви тие об ра зо ва ния, нау ки в ар-мян ском мо на сты ре Св. Иа ко ва. Кро ме этих дея ний, Пат ри арх Гри го рий ос та вил ли те ра тур ные про из ве де ния, сти хи, за пи си. Од на из этих за пи сей со хра ни лась в ру ко пи си № 532 биб лио те ки мо на сты ря Св. Иа ко ва, ко пия ми ко то рой мы поль зо-ва лизь с бла го слов ле ния Пат ри ар ха Ие ру са ли ма ар хи епи ско па Ну ра на Ма ну кя на. В этой ру ко пи си со б ра ны ряд про из ве де ний, в том чис ле ав то био гра фия Гри го рия Шхтая ки ра. Здесь Гри го рий из ла га ет под роб но сти сво его на зна че ния на пре стол пат ри ар ха Ие ру са ли ма, при во дит дан ные об от но ше ни ях пат ри ар шеств Кон стан-ти но по ля и Ие ру са ли ма, и.т.д. Ав то био гра фия Гри го рия - цен ный до ку мент ис то-рии Ар мян ской Церк ви на ча ла XVIII ве ка. В дан ной ста тье мы пуб ли ку ем ав то-био гра фию с соответствующими ком мен та риями от но си тель но важ ных пер сон и со бы тий этих вре ме н.

SUMMARY

The Armenian patriarch Grigor Shghtayakir (wordly сhain-bearer) (1715-1749) did essential reforms during the years of his service in Jerusalem: he emancipated the patriarchate of many debts and contributed to educational and scientific development of St. Jacob monastery. Besides, the famous patriarch left also literary works, poems, various writings. One of them has been kept as manuscript № 532 in the library of the monastery St. Jacob. We were given the right to use the copy of this manuscript by blessing of the patriarch of Jerusalem - Nurhan Archbishop Manoukyan. Among the selected works in the mentioned manuscript also the autobiography is present. Here Shghtayakir tells details on his becoming the patriarch, the relationships of the patriarchates of Constantinople and Jerusalem, etc. It is an extremely valuable document for the history of contemporary Armenian Church. We present the mentioned document with corresponding comments towards contemporary outstanding personalities and events.

¾æØƲÌÆÜ

ՀԱՂՈՐԴՈՒՄՆԵՐ

ԱՐՄԻՆԵ ԳՐԻԳՈՐՅԱՆ բա նա սի րա կան գիտ. թեկ նա ծու, ՀՊՏՀ

ԿԱԶՄԱԽՈՍԱԿԱՆ ԴԱՐՁՎԱԾՔՆԵՐՆԻԲԵՎ ՆԱԽՆԱԿԱՆ ՀԱՎԱՏԱԼԻՔՆԵՐԻ ՈՒ ԾԻՍԱԿԱՆ

ԱՐԱՐՈՂՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԴՐՍԵՎՈՐՈՒՄՆԵՐ

Որ պես կազ մա խո սա կան-մար դա բա նա կան ԴՄ-նե րի (դարձ ված քա-

յին միա վոր ներ) ա ռա ջաց ման ու կազ մա վոր ման սկզբնաղբ յուր-

ներ` ա ռաջ նա հերթ նշա նա կու թյուն ու նեն հա վա տա լիք ներն ու պատ կե-

րա ցում նե րը: Մո գար գելք նե րը, ֆա դիտ րա յի եւ քա վու թյան նո խազ ծա-

ռա յող բույ սե րի, կեն դա նի նե րի ու մարդ կանց զո հա բե րու մը, չար ու ժե րի

ար տաք սու մը եւ այլն հե տաքր քիր լեզ վաո ճա կան ար տա ցո լում են ստա ցել

հատ կա պես կազ մա խո սա կան ԴՄ-նե րում: Հա վա տա լիք նե րը` ո գե կա նու-

թյան եւ ֆա դիտ րա յի կամ քա վու թյան եր եւույ թի հետ, հիմք են ծա ռա յել

մի շարք կազ մա խո սա կան դարձ վածք նե րի ա ռա ջաց ման հա մար` «առ յու ծի սիրտ ու նի», «ե րե սանց գառ է, բայց ներ քուստ` հափշ տա կող գայլ»: Պետք չէ

նաեւ մո ռա նալ, որ նման հա վա տա լիք նե րի շնոր հիվ լեզ վում ա ռա ջա ցել

են ոչ միայն կազ մա խո սա կան ԴՄ-ներ, այլեւ մարդ կանց տրվել են մա-

կա նուն ներ` Ռի չարդ Առ յու ծա սիրտ, Առ յուծ Մ հեր, Գայլ Վա հան եւ այլն.

հան գա մանք, որն ա վե լի շուտ առնչ վում է ա նի միզ մի դրսեւոր ման, քան

կազ մա խո սա կան ԴՄ-նե րի հետ, թեեւ նմա նօ րի նակ ան վա նում նե րը եւս

առնչ վում են մար դու ո րո շա կի մարմ նա մա սե րի (սիրտ, լյարդ, թոք, թեւ,

թի կունք) հետ:

Մինչ սկզբնա տի պա յին նշա նա կու թյուն ու նե ցող ԴՄ-նե րի եւ դ րանց

տա րա տե սակ` սուբ յեկ տիվ-հե ղի նա կա յին կի րա ռու թյուն նե րի բնու-

116 ²ðØÆܺ ¶ðƶàðÚ²Ü 2016 ¾.

թագրմանն անց նե լը, հարկ է, գո նե հա մա ռո տա կի նշել, թե ո րո՛նք են

բա նա վոր կամ գրա վոր խոս քի մեջ առ կա մյուս սկզբնա տի պա յին կամ

հեն քա յին ԴՄ-նե րը, ի՛նչ մշա կու թա յին (ա վե լի ա ռար կա յա կան ընդգրկ-

մամբ` ազ գա-լեզ վա-կրո նաա ռաս պե լա կան եւ պատ մամ շա կու թա յին, սո-

ցիալ-քա ղա քա կան, բա րո յա գի տա կան) տե ղե կու թյուն ներ են պա րու նա-

կում ի րենց մեջ, դրանք կա րո՞ղ են թարգ ման վել մեկ այլ լեզ վով, այ սինքն`

ո րո շել դրանց թարգ մա նե լիու թյան հնա րա վո րու թյու նը կամ աս տի ճա նը`

նկա տի ու նե նա լով այն հան գա ման քը, որ, ինչ պես նկա տում է Խո սե Օր-

տե գա Ի. Գա սեթն իր « Թարգ մա նու թյան թշվա ռու թյունն ու պեր ճան քը»

փի լի սո փա յա կան-թարգ մա նա բա նա կան գոր ծում` «…գո յու թյուն ու նի

գրված քի եր կու տե սակ` մե կը, որ կա րող է են թարկ վել թարգ մա նու թյան,

եւ մ յու սը, որ չի կա րող»1: Աս վա ծը հատ կա պես բնո րոշ է դարձ վածք նե-

րին` դրանց թարգ մա նե լիու թյան խնդրին: Ե թե դարձ վածք նե րում լեզ-

վաո ճա կան ար տա հայ տու թյուն են գտել վե րոնշ յալ տա րաբ նույթ տե-

ղե կույթ նե րը, ա պա միշտ չէ, որ դրանք, ի րենց ազ գա յին ու լեզ վա կան

յու րա հատ կու թյուն նե րի պատ ճա ռով, հնա րա վոր է լի նում ար տա հայ տել

մեկ այլ ազ գա յին լեզ վով: Խո սե Օր տե գա Ի. Գա սե թը նույ նիսկ նշում է,

որ «…յու րա քանչ յուր լե զու, ցան կա ցած լեզ վի հետ հա մե մա տած, ու նի

նաեւ իր սե փա կան լեզ վա կան ո ճը, կամ, ինչ պես Հում բոլդտն էր ան-

վա նում` իր «ներ քին ձեւը»: Լե զու նե րի ան հա մա պա տաս խա նու թյու նը

բնա կան եր եւույթ է այն պատ ճա ռով, որ դրանք ձեւա վոր վել են տար-

բեր աշ խար հագ րա կան մի ջա վայ րե րում եւ ու նեն տար բեր կեն սա փորձ»2:

Ն կա տի ու նե նա լով միեւ նույն բա ռի, հաս կա ցույ թի կամ ար տա հայ տու-

թյան ի մաս տա յին ու հնչե րան գա յին ե րան գա վո րում նե րը, դրանց տար բե-

րու թյուն նե րը, թարգ մա նա բա նը եզ րա կաց նում է. «Եր կու սի ի մաստ նե րը

չեն հա մընկ նում այն պես, ինչ պես տար բեր դիր քե րից որ եւէ մե կի լու-

սան կար նե րը: Ս րա հետ եւան քով մեր ըն կա լու մը տա տան վում ու փո փոխ-

վում է` ա ռանց հաս տա տե լու դրան ցից որ եւէ մե կի ինք նու րույ նու թյու-

նը, կամ ձեւա վո րե լու եր րոր դը: Պատ կե րաց րեք` ինչ պի սի ա նո րո շու թյուն

կապ րենք այս ե ղա նա կով գրված հա զա րա վոր բա ռեր կար դա լիս: Ս րանք

այն նույն պատ ճառ ներն են, որ ա ռա ջաց նում են flou (մշուշ, մի գա մա-

ծու թյուն) … լեզ վա կան ար տա հայ տու թյան մեջ»3: Իսկ Ա. Ա. Բ րա գի նան

հա վաս տում է, որ գո յու թյուն ու նեն ազ գա յին բա ռի մաստ ներ. « Միեւ-

1 Խոսե Օրտեգա Ի. Գասեթ, Թարգմանության թշվառությունն ու պերճանքը, Երեւան, 2003, էջ 88:

2 Անդ, էջ 89:3 Անդ, էջ 90:

2016 ¾. β¼Ø²Êàê²Î²Ü ¸²ðÒì²Ìøܺð 117

նույն բա ռը եր կու տար բեր ժո ղո վուրդ նե րի մշա կույ թում եւ եր կու տար-

բեր լե զու նե րում ներ կա յաց նե լով միեւ նույն ա ռար կան, ան պայ մա նո րեն

ու նե նում են ոչ նույ նա կան բո վան դա կու թյուն, որն էլ թույլ է տա լիս

խո սել «ազ գա յին ի մաստ նե րի» մա սին»4: Ս րա հետ մեկ տեղ պետք է նշել`

կապ ված լեզ վի եւ, մաս նա վո րա պես, ԴՄ-նե րի տե ղե կատ վա կան բո վան-

դա կու թյուն ներ փո խան ցե լու գոր ծա ռույ թի հետ, որ եւ՛ ԴՄ-նե րի, եւ՛

ընդ հան րա պես լեզ վի «կու տա կո ղա կան» գոր ծա ռույ թը հա ղոր դակց ման

կար եւո րա գույն գոր ծա ռույ թի հետ հա մա տեղ լեզ վա կան նշա նի բա ղադ-

րիչ մասն է: Լե զուն իր այդ գոր ծա ռույ թով ներ կա յա նում է որ պես սե-

րունդ նե րի միջեւ կա պող օ ղակ եւ ար տա լեզ վա կան հան րա յին փոր ձի փո-

խանց ման մի ջոց: Բո լոր այն դարձ վա ծա յին միա վոր նե րում, որ կապ ված

են ա վան դույթ նե րի, հա վա տա լիք նե րի հետ, վառ ար տա հայտ ված է լեզ վի

«կու տա կո ղա կան» գոր ծա ռույ թը5: Դարձ վածք ներն, այս պի սով, ոչ միայն

ըն թեր ցո ղին եւ հե տա զո տո ղին մղում են դե պի ի րենց ժա ռան գա կան նա-

խա տի պը, այլեւ ֆո նա յին գի տե լիք ներ են տա լիս տվյալ ժո ղովր դի պատ-

մամ շա կու թա յին անց յա լի ու ներ կա յի, մշա կու թա յին ա վան դույթ նե րի

փո խան ցե լիու թյան, ինչ պես նաեւ դրանց ար դիա կա նաց ման ո րոշ մի-

տում նե րի մա սին: Պետք է ա սել, որ մինչ այժմ տե սա կան ու գործ նա կան

լեզ վա բա նու թյան մեջ շեշ տադրվել են ԴՄ-նե րի` որ պես լեզ վամ շա կու թա-

յին խտաց ված ար տա հայ տու թյուն նե րի ինք նա տի պու թյու նը, տար բե րու-

թյու նը լեզ վամ շա կու թա յին այլ ար տա հայ տու թյուն նե րից, հատ կա պես`

ազ գա յին-հո գե բա նա կան եւ մ շա կու թա յին տար բեր վա ծու թյու նը: Մինչ-

դեռ վեր ջերս ա վե լի ու ա վե լի այժմեական է դառ նում տար բեր լե զու նե-

րով ԴՄ-նե րի տի պա բա նա կան ընդ հան րու թյուն նե րի հայտ նա բե րու մը եւ

բ նու թագ րու մը, ո րին կա րե լի է հաս նել բա նա սի րա կան հա մա լիր հե տա-

զո տու թյուն նե րի, մաս նա վո րա պես` լեզ վաո ճա կան եւ լեզ վա բա նաս տեղ-

ծա կան մե թո դով կա տար վող հե տա զո տու թյուն նե րի մի ջո ցով6 :

Կա, վեր ջա պես, մշա կու թա հո գե բա նա կան գոր ծոն, եւ, ինչ պես նշում

են հե տա զո տող նե րը, նույն հաս կա ցու թյուն նե րը կա րող են ի րենց ճշգրիտ

կամ լիար ժեք հա մար ժեք նե րը չու նե նալ տար բեր լե զու նե րում, ա սենք,

4 А. Брагина, Лексика языка и культура страны в лингвострановедческом аспекте, Москва, 1981, с. 18.

5 Գ. Ե ղիա զար յան, Մարմ նի մա սե րի ան վա նում նե րով կազմ ված դարձ վածք նե րը հա յե րե-նում եւ անգ լե րե նում, թեկ նած. ա տե նա խո սու թյուն, Եր եւան, 2005, էջ 149:

6 И. Гюббенет, Основы филогической интерпретации литературно-художественного текс-та, Москва, 1991, с. 205. В. Задорнова, Словесно-художественное проезвединие на разных языках как предмет лингвопоэтического исследования (автореф. дисс. докт. фил. наук). Москва, 1992, с. 49. С. Гаспарян, Лингвопоэтика образного сравнения, Ереван, 2008, с. 180.

118 ²ðØÆܺ ¶ðƶàðÚ²Ü 2016 ¾.

անգ լե րե նում եւ հա յե րե նում: Ա. Խա չատր յանն իր «Մ շա կույ թի դե րը

թարգ մա նու թյան մեջ» գրքում նշում է, որ թի րախ լեզ վի բա ռա յին հա-

մար ժե քը ճիշտ չի փո խան ցում այն հաս կա ցու թյու նը, որ ար տա հայ տում

է այդ բա ռը աղբ յուր լեզ վում, թարգ մա նի չը կա րող է գտնել տվյալ հաս-

կա ցու թյան, այս պես կոչ ված, մշա կու թա յին հա մար ժե քը, այ սինքն`թի րախ

լեզ վում գտնել մոտ կամ նման եր եւույթ կամ հաս կա ցու թյուն ար տա-

հայ տող բառ: Օ րի նակ` անգ լե րեն lunch բա ռը հա յե րեն հիմ նա կա նում

թարգ ման վում է ճաշ, թեեւ հա յե րը ճաշ ա սե լով հաս կա նում են սննդի

լիար ժեք ըն դու նում (ա պուր, մսե ղե նով որ եւէ կե րա կուր, հա մա պա տաս-

խան նա խու տեստ ներ եւ այլն), իսկ ԱՄՆ-ի բնակ չի հա մար lunch հաս-

կա ցու թյունն ըն դա մե նը են թադ րում է մեկ գա վաթ սուրճ եւ սենդ վիչ»7 :

Ազ գա-պատ մամ շա կու թա յին տե ղե կույթ պա րու նա կող ԴՄ-նե րում,

ըստ ա մե նայ նի, պետք է ա ռանձ նաց նել տե ղե կույ թի եր կու հիմ նա կան

տե սակ ներ` հա վա տա լիք նե րի եւ ար տե ֆակ տե րի հետ կապ ված, այ-

սինքն` բա րո յա բա նա կան, վե րա ցա կան բնույ թի եւ ա ռար կա յա կան, ի րա-

յին բնույ թի: Օ րի նակ, ձին որ պես «մու րա զի» խորհր դան շան, կա րող է

ի հայտ գալ, ա սենք, «Նս տեց բախ տի [եր ջան կու թյան] ձին» կամ « Բախ տի ձիուց ըն կավ ցած» ԴՄ-նե րում, ո րոն ցում ձին, ի հար կե, ար տե ֆակտ չէ,

այլ` ա րա րած` ա րար ված Աստ ծո (աստ ված նե րի) կամ բնու թյան կող մից:

Մինչ դեռ`«Այդ մար դը կար ծես թե լի նի Պան դո րա յի տուփ» ԴՄ-ում տու փը

ձեռ քի գործ է` ար տե ֆակտ, ո րը սա կայն ա սույ թի հա մա տեքս տում ձեռք

է բե րել վե րա ցա կան ի մաստ, այն է` ա ղետ նե րի զե տե ղա րան: Ե թե ա ռա-

ջին ԴՄ-ում «աշ խա տում» է հո գե բա նա կան, հա վա տա լի քա յին գոր ծո նը

(օ րի նակ այն, որ «ձին» կա րող է ի հայտ գալ որ պես ե րա զի, «մու րա զի»

նշան կամ ար տա հայ տիչ), ա պա երկ րորդ ԴՄ-ում ար տե ֆակ տը (տու փը),

«գոր ծակ ցե լով» ա ռաս պե լա բա նա կան Պան դո րա յի հետ, հան դես է գա-

լիս իր վե րա ցարկ ված (=ա ղետ նե րի պա հես տա րան) նշա նա կու թյամբ: Մի

դեպ քում ԴՄ-ն հա ղոր դում է տե ղե կույթ հնա գույն հա վա տա լի քի (ձին

նշան է բաղ ձան քի կա տար ման), մյուս դեպ քում` սո ցիոմ շա կու թա յին ար-

տե ֆակ տի (արկ ղի կամ տու փի) մա սին, ո րը, սա կայն, խորհր դա վոր գոր-

ծա ռույթ է կա տա րում: Հե տա գա յում, ի հար կե, ար տե ֆակ տե րը կորց նում

են ի րենց սրբա զան նշա նա կու թյուն ներն ու ա րա րո ղա կար գա յին բնույ-

թը` կապ ված հա մընդ հա նուր աշ խար հի կաց ման եւ հա սա րա կու թյուն նե րի

զար գաց ման, սո ցիալ-ի րա վա կան ու բա րո յա-քա ղա քա կան տե ղե կույթ նե-

7 Ա. Խա չատր յան, Մ շա կույ թի դե րը թարգ մա նու թյան մեջ, «Աստ ղիկ» գի տա կան հոդ ված-նե րի ժո ղո վա ծու, թ. 20-21, Եր եւան, 2010-2011, էջ 92:

2016 ¾. β¼Ø²Êàê²Î²Ü ¸²ðÒì²Ìøܺð 119

րի կու տակ ման, ա վե լի ստույգ` խտաց ման հետ, քա նի որ ին քը` դարձ-

ված քը, ոչ այլ ինչ է, քան տե ղե կույ թի խտա ցում, յու րա հա տուկ կոդ, որն

իր մեջ կրում է ազ գա-պատ մա-լեզ վամ շա կու թա յին կյան քի զա նա զան

կող մե րի մա սին պատ կե րա ցում ներն ու գնա հա տա կան նե րը:

Մի կար եւո րա գույն հատ կա նիշ, որ բնո րոշ է թե՛ նախ նա կան «պրի մի-

տիվ հա սա րա կու թյուն նե րի» տար բեր ցե ղախմ բե րի եւ ազ գույթ նե րի կրո-

նա կան պատ կե րա ցում նե րին (կամ կրո նա կան նվազագույնին`ա նի միզ մին),

թե՛ զար գա ցած ու կա տա րե լա գործ ված կրո նա կան աստիճանակարգու-

թյանը` դա մար դու կամ կեն դա նի նե րի այս կամ այն մարմ նա մա սե րի մա-

սին ե ղած ընդ հա նուր պատ կե րա ցումն է, ո րը, հնա րա վոր է, եր կու սին

էլ տրվել է մի ա ռա վել նախ նա կան աղբ յու րից: Սա շատ կար եւոր թե-

մա է, քա նի որ առնչ վում է կազ մա խո սա կան ԴՄ-նե րի ծագ ման, դրանց

հիմ քում ըն կած նախ նա կան պատ կե րա ցում նե րի, մար դա բա նա կան կա-

ռույ ցում մար դու մարմ նի այս կամ այն մա սի դե րա կա տա րու թյան եւ,

որն ա մե նա կար եւորն է, դրանց կրո նա միս տի կա կան բնույ թի մա սին ե ղած

ա մե նա նախ նա կան պատ կե րա ցում նե րի հետ: Ընդ ո րում, այդ կրո նա միս-

տի կա կան պատ կե րա ցում նե րը կամ գի տե լիք նե րը` կապված մար դու ընդ-

հա նուր կա ռուց ված քում մարմ նի այս կամ այն մա սի գրա ված տե ղի ու

գոր ծա ռույ թի հետ, հա ճախ գաղտ նիաց վել են եւ սր բաց վել: Բանն այն

է, որ վաղն ջա կան ժա մա նակ նե րից ի վեր մար դը հա մար վել է բա նա կան

կամ փոքր տիե զերք, ով իր մեջ կրում է աստ վա ծա յին շատ գաղտ նիք ներ,

ո րոնց մի մա սի հետ չի կա րե լի առնչ վել (դրանց վրա փա կանք կամ ար գե-

լանք է դրվել` մո գար գելք), իսկ մի ո րոշ մա սի հետ էլ հնա րա վոր է առնչ-

վել` բա վա րա րե լով ինչ-ինչ բա րո յա կան չա փա նիշ ներ ու պա հանջ ներ:

Ըստ այդ պատ կե րա ցում նե րի` մար դը (ինչ պես նաեւ բույ սե րը եւ

կեն դա նի նե րը եւ նույ նիսկ ա ռար կա ներն ու ի րե րը) ըն դու նակ են հա մակ-

վե լու դրա կան կամ բա ցա սա կան է ներ գիա նե րով, չար ու բա րի ու ժե րով:

Բա րի ու ժե րի պա րա գա յում մար դը «ծաղ կում» է, բար գա վա ճում, ու նե-

նում հա ջո ղու թյուն ներ, իսկ չար ու ժե րի պա րա գա յում` թոշ նում է, ընկ-

նում ձա խո ղում նե րի շղթա յի մեջ, հի վան դա նում եւ այլն: Որ պես զի մար-

դը բար գա վա ճի, լի նի ա ռողջ եւ հա ջո ղակ, նա դի մում է փո խան ցում նե րի,

այ սինքն` իր մեջ ե ղած կամ ի րեն ու րիշ նե րի կող մից փո խան ցած, իր վրա

բարդ ված չար ու ժե րը նա փո խան ցում է ան շունչ ա ռար կա նե րին, կեն դա-

նի նե րին, այլ մարդ կանց: Ա ռա ջին դեպ քում, օ րի նակ, Հնդ կաս տա նի ո րոշ

կղզի նե րի բնա կիչ ներ ցա վը, հի վան դու թյու նը փո խան ցում են հա տուկ

տե սա կի ծա ռե րի տերեւ նե րին: Ն րանք ընկ նա վո րին բու ժում են նրա դեմ-

120 ²ðØÆܺ ¶ðƶàðÚ²Ü 2016 ¾.

քին տերեւ ներ փակց նե լով, եւ ընկ նա վո րու թյունն ի րենց մեջ «քա շած»

տերեւ նե րը յու րո վի կա տա րում են քա վու թյան նո խա զի դե րը:

Ցայ տուն օ րի նակ է այն, որ ցե ղի «մեղ քով ու դժբախ տու թյուն նե րով

բեռ նա վոր ված» մա կույկ նե րը Հնդ կա կան ար շի պե լա գի բնա կիչ ներն ու-

ղար կում էին ծով, ընդ ո րում այդ «մեղ քե րի ու դժբախ տու թյուն նե րի»

շար քում սպրդում էին նաեւ չար ո գի ներ, սա տա նա ներ, ուր վա կան ներ:

Այդ «սյուր ռեա լիս տա կան» ողջ ամ բո խը ար շի պե լա գի բնա կիչ նե րը տա-

նում եւ գ ցում էին ծո վը: Ար տաքս ման ծե սե րը, ո րոնք շատ հին ծա գում

ու նեն, պահ պան վել են ընդ հուպ մինչեւ այ սօր, թե՛ Եվ րո պա յում, թե՛ այլ

երկր նե րում: Հա ճախ «դի մա կա վոր ված» քրիս տո նեա կան տո նա կա տա-

րու թյուն նե րի եւ ծե սե րի հի շո ղու թյունն է ծրար ված մի շարք ա նեծք նե-

րի, նզովք նե րի եւ հ մա յա խոս քե րի մեջ` «գնալդ լի նի, գալդ չլի նի», « Ծո վի տակն անց նես», « Գե տի նը մտնես», «Կ րա կի բա ժին դառ նաս» եւ այլն: Ճիշտ

է, դրանք հա մար վում են թեւա վոր խոս քեր կամ ա նեծք ներ, բայց շատ հե-

տա զո տող ներ դրանք եւս դա սում են ԴՄ-նե րի շար քին8:

Շատ կազ մա խո սա կան ԴՄ-ներ կապ ու նեն փո խան ցե լիու թյան

երեւու յթի հետ, ըստ ո րի` տիե զեր քում ա մեն ինչ փո խան ցե լի է: Այդ

փո խան ցե լիու թյան եր եւու թը կա րող է դրսեւոր վել` 1. ուղ ղա կի կեր պով,

երբ որ եւէ չա րա մաղ թու թյուն, հի վան դու թյուն կամ կու տակ ված մեղք

փո խանց վում է մեկ այլ մար դու կամ ա ռար կա յի, 2. կա րող է հան դես

գալ վե րա մարմ նա վո րում նե րի տես քով, ո րոնք, ըստ էու թյան, նույն պես

փո խան ցե լիու թյան դրսեւորում ներ են` մար դը, ըստ իր ապ րած կյան քի

(կար մա յի), կա րող է հա ջորդ կյան քում վե րած վել որ եւէ կեն դա նու կամ

բույ սի, ինչ պես նաեւ փո խադր վել մեկ այլ` ա վե լի բարձր նվի րա պե տու-

թյուն: Թե ին չու՞ հատ կա պես կազ մա խո սա կան ԴՄ-նե րում` բա ցատրվում

է նրա նով, որ նախ նա դար յան մար դու ա ռաս պե լա բա նա կան ու կրո նա կան

պատ կե րա ցում նե րում այն ա մե նը, ինչ կա աշ խար հում առնչվում է մար-

դու եւ ն րա մարմ նա կան եւ հոգ եւոր կա ռույ ցի հետ: « Շո շա փե լով մար դու

հո գու (եւ մո գա կան ու ժի)` նոր մարմ նի մեջ փո խադ րե լու գա ղա փա րը,

ո րը լայ նո րեն տա րած ված էր հին կամ զար գաց մամբ հետ մնա ցող ցե ղե րի

ու ժո ղո վուրդ նե րի մեջ, եւ դ րան զու գա հեռ քննար կե լով որ սոր դու թյամբ

զբաղ վող ցե ղե րին բնո րոշ` որ սի ժա մա նակ սպան ված կեն դա նու հո գին

նույն տե սա կի կեն դա նի նե րի նոր ա ռանձն յակ նե րի մեջ վե րածն վե լու հա-

վա տա լի քը, Ֆ րե զե րը այ նու հետեւ հսկա յա կան թվով օ րի նակ ներ է բե րում

8 Э. Тайлор, Первобытная культура, Москва, 1989, с. 573.

2016 ¾. β¼Ø²Êàê²Î²Ü ¸²ðÒì²Ìøܺð 121

«ո գի նե րի ար գա սա վո րու թյան»9 հա վա տա լի քի մա սին, ո րոնք կա րող են

մարմ նա վոր վել եւ՛ կեն դա նի նե րի, եւ՛ բույ սե րի` հատ կա պես հա ցա բույ-

սե րի մեջ, եւ՛ մար դու կեր պա րանք ըն դու նել: « Բու սա կա նու թյան ո գի նե-

րի» («հա ցա հա տի կի չար քե րի») լայ նո րեն տա րած ված հա վա տա լիք նե րի

վրա ա ռա ջի նը ու շադ րու թյուն է դարձ րել գեր մա նա ցի ազ գագ րա գետ Վ.

Ման հար դը, եւ Ֆ րե զե րը ամ բող ջու թյամբ վերց րել է «ստո րին դի ցա բա-

նու թյան» նրա հա մադ րույ թը: Բայց հենց նույն այդ «հա ցա հա տի կի չար-

քե րը» հա ճախ էին ըն դու նում մեծ աստ ված նե րի կեր պա րանք: Այդ պի սիք

էին հին կրոն նե րի աստ ված նե րը` Ա տի սը, Ա դո նի սը, Օ սի րի սը, Դիո նի սիո-

սը եւ ն րանց կին զու գըն կեր նե րը` Իշ տա րը, Ի սի սը, Կի բե լեն, Պեր սե փո նեն,

Ցե րե րան: Հատ կան շա կան է այդ կեր պար նե րի հետ կապ ված դի ցա բա նա-

կան մե նա կե տը` մեռ նող եւ հա րու թյուն առ նող աստ վա ծու թյու նը: Հե ղի-

նա կը այդ թվին է դա սում նաեւ Հի սուս Ք րիս տո սի խա չե լու թյան մա սին

ա վե տա րա նա կան պա տու մը, բայց այս միտ քը շատ չի սրում:

Առ կա են նաեւ ԴՄ-ներ, ո րոնք առնչ վում են ար տաքս ման, վռնդման

գոր ծո ղու թյան հետ: Դա շատ տա րած ված է ե ղել թե՛ եվ րո պա կան, թե՛

հնդկա ցիա կան կամ աֆ րիկ յան ժո ղո վուրդ նե րի եւ ազ գու թյուն նե րի

շրջա նում: Ար տաք սու մը` որ պես մո գա կան, միս տիկ գոր ծո ղու թյուն, հե-

տամ տել է նպա տակ` հե ռաց նել, չե զո քաց նել չա րը, վա տը, վտան գա վո րը,

մար դուն վնա սո ղը, հի վան դա գի նը, մահ պատ ճա ռո ղը եւ բո լոր այն ու ժե-

րը, ո րոնց անհ րա ժեշտ էր ոչ միայն սաս տել, այլեւ ար տաք սել մար դու եւ

մարդ կա յին հա սա րա կու թյան մի ջից: Օրհ նանք ներ ու ա նեծք ներ, ո րոնք

ո րոշ հե տա զո տող ներ10 նույ նաց նում կամ հա մե մա տում են ԴՄ-նե րի հետ,

քա նի որ հան րայ նո րեն ճա նաչ ված շատ ԴՄ-ներ ու ի դիոմ ներ ա ռա ջա ցել

են հենց այ սօ րի նակ հա վա տա լիք նե րի արդ յուն քում. «Ծ լես, ծաղ կես, զո րա-նաս», «Ապ րի քու գառ, կանչ նա քու ծառ», «Կ յան քիդ տեր եւը միշտ կա նաչ մնա», «Կ յան քիդ տեր եւը չո րա նա/թո ռո մի», « Չո րա նաս, կա նաչ տերեւ չու նե նաս» եւ

այլն: Դարձ վա ծա յին միա վոր ներ-ա նեծք նե րը, հար կավ, ի րենց մեջ նա խա-

պես կրել են ծա ռին, բույ սին, տեր եւին մի բան «հարց նե լու», նրա նով

հա ջո ղու թյուն բե րե լու կամ մի բան փո խան ցե լու մի ջո ցով ա ռող ջա նա-

լու նպա տա կադ րու մը: Շատ թեւա վոր ա սույթ ներ ու ԴՄ-ներ փո խանց-

ման ակ տի ար տա հայ տու թյուն ներ են` « Թող քո ցա վը կպնի էս է ծե րին», «Է ծի ցավ», « Ցավդ թող գնա, կոր չի» եւ այլն: Վեր ջին ա սույ թում ֆա դիտ րան չի

9 Ջ. Ֆրեզեր, Ոսկե ճյուղը, Երեւան, 1989, էջ 880: 10 Հ. Ղա զար յան, Դարձ վածք նե րի ստու գա բա նու թյան մի շարք հար ցեր, « Կան թեղ», Եր-

եւան, 2010, էջ 108:

122 ²ðØÆܺ ¶ðƶàðÚ²Ü 2016 ¾.

ո րո շա կիաց վում. վե րա ցա կան «ցա վը» ինչ պե՞ս կկոր չի: Մինչ դեռ պարզ

է, որ հին-հո մեո պա թիկ կա պի տե սանկ յու նից, այս տեղ «ցա վը» մարմ նա-

վո րում է որ եւէ կեն դա նի (այծ կամ ար ջառ), ո րը կա րող է կոր չել, քա նի

որ նա, իր վրա վերց նե լով մի որ եւէ մե կի կամ նույ նիսկ ամ բողջ «կրաա-

լի» մեղ քե րը, ար տաքս վում է ա մա յի, ա նա պատ տե ղեր եւ կոր չում:

Այս պես կոչ ված ֆա դիտ րան (օ րի նակ` մո խի րը կամ դրա մը), երբ հան-

դես է գա լիս մեղ սա քա վի չի դե րում, հիմք կամ աղբ յուր է հան դի սանում

այն պի սի ԴՄ-նե րի, ինչ պի սիք են` « Մո խի րը քա մուն տվին», « Ցավդ քա մուն կտանք», « Հոգ սերդ ջրվեն-գնան» եւ այլն: Հի վան դու թյուն նե րը եւ ձա խոր-

դու թյուն նե րը դի տարկ վել են, ըն կալ վել որ պես ո գի նե րի սան ձա զերծ գոր-

ծո ղու թյուն ներ, ուս տի հա մա ճա րակ նե րի կամ ճգնա ժա մա յին ի րա վի ճակ-

նե րի (սով, դժբախ տու թյուն, պա տե րազմ եւ այլն) դեպ քում նշյալ հան-

րույթ նե րը կամ ար տաք սել են ո գի նե րին, կամ էլ նրան զո հեր են մա տու-

ցել: Վեր ջին պա րա գա յում այդ զո հե րը հան դես են ե կել ֆա դիտ րա յի դե-

րով, քա նի որ նրանց են փո խանց վել ա մեն տե սա կի ձա խոր դու թյուն ներն

ու հի վան դու թյուն նե րը: Այդ ա մե նի պատ ճա ռը շատ ազ գեր հա մա րել են

մեղք(ե ր), ինչ պես Նոր Զե լան դիա յի եւ Հնդ կաս տա նի ո րոշ շրջան նե րի

բնա կիչ նե րը, ո րոնք նույ նիսկ ու նեն (ու նե ցել են) մեղ քը քա վող` ու րի-

շի մեղ քը ի րենց վրա վերց նող մար դիկ: Նոր Զե լան դիա յում ցե ղի մեղ քի

փո խանց ման ակ տը կա տար վել է հետեւ յալ կերպ. «քա վու թյան նո խազ»

հան դի սա ցող մար դուն ցե ղա կից նե րը կա պել են ձար խո տով: Նա նետ վել

է գե տը, գե տում քան դել ձար խո տը եւ բաց թո ղել, որ գնա, թափ վի ծո վը:

Այդ պի սով ցե ղա կից նե րի մեղ քը սուզ վում է ծո վի ջրե րի մեջ` ծո վա սույզ է

ար վում: Պա տա հա կան չէ, այս ա ռու մով, որ գրե թե բո լոր ժո ղո վուրդ նե րի

մոտ պահ պան վել են տի պա բա նո րեն մո տիկ դարձ վա ծա յին այն պի սի ար-

տա հայ տու թյուն ներ, ինչ պի սիք են` « Մեղ քը ծո վը գցվեց» կամ « Մեղ քը ծո վի հա տա կը գցեց», կամ`« Մեղ քը ծո վա սույզ ե ղավ» եւ այլն:

Հնդ կա կան ո րոշ ցե ղե րի մոտ, ինչ պես վկա յում են ազ գագ րա գի տա-

կան ու սում նա սի րու թյուն նե րը, ռա ջա յի մեղ քե րը, ինչ պես նաեւ նրա

կնոջ մեղ քե րը լվաց վե լու (լո ղա նա լու) մի ջո ցով փո խանց վել են «քա վու-

թյան նո խա զին». վեր ջինս կանգ նել է, օ րի նակ, տախ տա կա մա ծի տակ,

իսկ տախ տա կա մա ծի վրա լվաց վող ռա ջա յի ու նրա կնոջ վրա յից հո սող

ջու րը թափ վել է «մեղ քը վերց նող» մար դու վրա: Այս պի սի դեպ քե րում

տե ղի է ու նե նում մեղ քի կրկնա կի փո խան ցում` ռա ջան ու նրա կի նը

ի րենց մեղ քե րը փո խան ցում են ջրին, իսկ ջու րը փո խան ցում է քա վող

մար դուն: Նա այդ «մեղ սա կիր» ջու րը վերց նում է իր վրա, եւ դ րա նով

2016 ¾. β¼Ø²Êàê²Î²Ü ¸²ðÒì²Ìøܺð 123

իսկ քա վու թյուն է տրվում ռա ջա յի ու նրա կնոջ մեղ քե րին: Ե ղել են (եւ

կան) այն պի սի մար դիկ (Հնդ կաս տանում, Մի ջին Ա սիայում), որ կա մո վին

«աշ խա տել» են իբրեւ մեղ քեր վերց նող եւ ու րիշ նե րի հա մար ա ղո թող,

այս պես ա սած` «ա ղո թար կու» ֆա դիտ րա:

Պետք է ա սել, որ չա րի քի փո խան ցու մը մեկ ու րիշ մար դու` մո գա կան

ինչ-ինչ գոր ծո ղու թյուն նե րի, հմա յա խոս քե րի եւ ա նեծք նե րի մի ջո ցով,

գոր ծել է ինչ պես նախ նա դար յան ժո ղո վուրդ նե րի կյան քում ու կեն ցա-

ղում, այն պես էլ ո րո շա կի փո փո խակ նե րով կամ նույ նիսկ նույ նու թյամբ,

հա րատ եւել ու հա սել է մինչեւ ար դի ժա մա նակ նե րը` մինչեւ ԻԱ. դա րի

սկիզ բը: Դ րա վկա յու թյունն են, դի ցուք, ծա ռե րից կախ ված զա նա զան

շո րե րը, թաշ կի նակ նե րը, թե լե րը, ծա ռե րի փչակ նե րում ու ճեղ քե րի մեջ

դրված հմա յա խոս քե րը, չա րա մաղ թանք նե րը, ե րա զանք ներն ու ցան կու-

թյուն նե րը եւ այլն, ո րոնք հե տամ տում են մի նպա տակ` իբրեւ ֆա դիտ րա

ծա ռա յեց նել ծա ռե րին` նրանց փո խան ցե լով որ եւէ մեղք, հի վան դու թյուն,

չար կամ բա րի ցան կու թյուն եւ այլն (այդ պի սի մո գա կան գոր ծո ղու-

թյուն նե րի կա րե լի է այ սօր ա կա նա տես լի նել տար բեր` քրիս տո նեա կան

եւ ոչ քրիս տո նեա կան երկր նե րում, Ա սիա յում եւ Եվ րո պա յում): Օ րի նակ`

Խոր Վի րա պում կա րե լի է տես նել ծա ռեր, ո րոնց ճյու ղե րից կախ ված են

գույնզ գույն թե լեր, կտոր ներ, թաշ կի նակ ներ եւ այլն: Վեր ջին ներս հան-

դի սա նում են չար ո գի նե րի հա մար ֆա դիտ րա կամ ա ռար կա յա կան «քա-

վու թյան նո խազ». մար դը ոչ թե ինքն է կրում չար ո գին կամ ձա խոր-

դու թյուն նե րը, այլ դրանք ամ փո փում է մի որ եւէ կտո րի, շո րի մեջ եւ

կա խում ծա ռե րի ճյու ղե րից` դրա նով իսկ այդ ա մե նը փո խան ցե լով ծա ռե-

րին: Թ վում է` այ դօ րի նակ միս տի կա կան պատ կե րա ցում նե րից եւ մեղ քի

փո խան ցե լիու թյան գա ղա փա րից են ա ռա ջա ցել մի շարք այն պի սի հա յե-

րեն ԴՄ-ներ, ինչ պի սիք են « Ծա ռը չո րա ցավ», « Ծա ռին գնաս` ծա ռը չո րա-նա», եւ այլ` հա րան ման ար տա հայ տու թյուն ներ:

Հա ջորդ հատ կա նի շը, որն առ կա է հնա գույն հա վա տա լիք նե րում եւ

Աստ վա ծաշն չում, չար ու ժե րի` (դեւե րի) ար տաք սումն է. դա մի դեպ-

քում կա տար վում է մո գա կան գոր ծո ղու թյուն նե րի, հմա յա խոս քե րի կամ

կա խար դու թյան մի ջո ցով, ո րը Սուրբ գիր քը մեր ժում է, մյուս դեպ քում`

աստ վա ծա յին զո րու թյամբ սաս տե լու կամ հրա մա յե լու մի ջո ցով: Եր կու

դեպ քում էլ ընդ հա նուր է այն, որ գո յու թյուն ու նի վտա րե լու, ար տաք սե-

լու ձեւ կամ հնա րա վո րու թյուն, ուս տի կա րե լի է են թադ րել, որ ար տաք-

սե լը մեկ այլ տար բե րակ է` չա րից ա զա տագր վե լու: Մի դեպ քում այդ

ա զա տագ րու մը տե ղի է ու նե նում քա վու թյան, զո հա բե րու թյան մի ջո ցով,

124 ²ðØÆܺ ¶ðƶàðÚ²Ü 2016 ¾.

մյուս դեպ քում` ար տաքս մամբ, վտար մամբ, այ սինքն` իշ խա նու թյան ցու-

ցադր մամբ: Վեր ջի նիս ցու ցադր ման կամ բնո րոշ ման հա մար տի պիկ օ րի-

նակ ներ կա րող են հան դի սա նալ հետեւ յալ նե րը. Նոր Գ վի նեա յի եւ Մեծ

Բ րի տա նիա յի միջեւ գտնվող Ռուկ կղզու բնիկ նե րը ժո ղովր դա յին որ եւէ

ա ղե տի դեպ քում վա զում են, ճչում, նզովք ներ տե ղում, փայ տե րով թրա-

տում օ դը եւ փոր ձան քի պատ ճառ չար քին քշում դե պի ծո վը (սու զում

ծո վի մեջ): Իսկ Նոր Կա լե դո նիա յի բնիկ նե րը «չար ո գուն թա ղում են»

խո րը փո սի մեջ եւ այն լցնում հո ղով: Թ վում է` նման «թա ղում նե րի»

ար ձա գանք են տար բեր ժո ղո վուրդ նե րի, այս դեպ քում` հա յե րի մեջ կա-

տար ված ո րոշ ա նեծք ներն ու նզովք նե րը` «թա ղեմ քեզ», «հո ղի տակն

անց նես» եւ այլն: Ա ռա վել տի պիկ են ար ցախ յան բար բա ռով ա նեծք նե րը,

ո րոնք վե րա բե րում են նշյալ «թաղ ման» ա րա րո ղու թյու նը` « Բոյդ տա փը

կո խիմ», « Խոր քի նաս դու», « Կոնդդ թա ղիմ», « Տա փը կյաս դու», « Տա փը

քեզ տեղ չտա» եւ այլն11:

Հո մեո պա թիկ (նմա նո ղա կան, նմա նա կեր պա կան) մո գու թյան հա մա-

ձայն` մար դը, բնու թյան եր եւույթ նե րը նմա նա կե լով, մար դու կամ կեն-

դա նու միս օգ տա գոր ծե լով, ձեռք է բե րում վեր ջին նե րիս հատ կու թյուն-

նե րը` ինչ պես «լավ», այն պես էլ` «վատ»: Օ րի նա կի կրիկ նե րը, չի րոկ նե րը

եւ հ յու սի սա մե րիկ յան հնդկա ցի նե րի ազ գա կից ցե ղե րը «հա վա տում են,

թե բնու թյու նը ըն դու նակ է մարդ կանց ու կեն դա նի նե րին փո խան ցել կե-

րած սննդի, զգայ վող ա ռար կա յի հատ կու թյուն նե րը: Բ նու թյան մա սին ու-

նե ցած նրանց մտա հա յե ցու թյան հա մա ձայն` եղ ջեր վի մսով սնվող մար դը

ա վե լի ա րա գա շարժ եւ ու շիմ է, քան այն մար դը, ո րը սնվում է, օ րի նակ,

դան դա ղա շարժ հա վի... մսով»12: Ֆի ջիի տե ղաբ նիկ նե րը, ըստ ազ գագ րա-

կան տե ղե կու թյուն նե րի, հո գի են վե րագ րում ոչ միայն կեն դա նի նե րին

ու բույ սե րին, ի րե րին ու ա ռար կա նե րին (դա նակ, կա ցին եւ այլն), այլ

նույ նիսկ տա նը: Ե թե, օ րի նակ, կա ցի նը գոր ծա ծու թյու նից դուրս է գա լիս

(մաշ վում է, ջարդ վում կամ փշրվում), ա պա նրա «ան մահ մա սը», այ-

սինքն` հո գին, ան մի ջա պես թռչում է վերեւ` ծա ռա յե լու աստ ված նե րին:

Ե թե տունն այս կամ այն ու ղիով փլուզ վում է կամ քանդ վում, ա պա նրա

«հո գին» եւս չվում է հե ռա վոր, աստ վա ծա յին վայ րեր13:

Հո մեո պա տիկ նշա նա կու թյուն ու նի նաեւ «աստ ված նե րին սպա նե-

լու» հա վա տա լի քը, ըստ ո րի, օ րի նակ, հա ցա բույ սե րի (բրնձի, ցո րե նի)

11 «Հանրագիտարան օրացույց», Երեւան, 1991, էջ 100:12 Ջ. Ֆրեզեր, նշվ. աշխ., էջ 581:13 Э. Тайлор, Первобытная культура, с. 241.

2016 ¾. β¼Ø²Êàê²Î²Ü ¸²ðÒì²Ìøܺð 125

աստ վա ծու թյուն նե րը պետք է սպան վեն եւ հա րու թյուն առ նեն: Ազ գագ-

րա գետ նե րը գտնում են տար բեր պատ ճառ ներ «աստ վա ծու թյուն նե րի»

սպան ման, զո հա բեր ման հա մար: Ո մանք գտնում են, որ դա ար վում էր,

որ պես զի «ու տեն» այդ աստ վա ծու թյա նը, քա նի որ դրա մեջ է կյան քը:

Հաս կա նա լի է, որ այդ կի սա վայ րե նի ցե ղե րը (զու լու ներ, կա յեր, ի տա-

լոն ներ, զուն յի ներ եւ այլն) չէին կա րող ու տել բուն ո գուն կամ աստ վա-

ծու թյա նը. ուս տի պետք է սպա նեն կամ ու տեն դրա ո գե ղեն նմա նա կին`

բա զեին, հա ցա հա տի կը եւ այլն: Այդ զո հա բեր վող թռչու նը, կեն դա նին

կամ հա ցա բույ սը հա մար վում էր սուրբ (սուրբ խոյ, օձ, կրիա, արջ եւ

այլն). պարզ է, որ սուրբ էր հա մար վում նրա մեջ ե ղող ո գին կամ հո գին,

այ սինքն` այն մա սը, որն ա նընդ հատ վե րա դառ նում է աստ ված նե րի մոտ

եւ վե րա մարմ նա վոր վում որ եւէ կեն դա նու կամ բույ սի տես քով: Վեր ջին-

նե րիս, հո մեո պա թիկ (նմա նա կան) օ րեն քով` նմա նա կե լով տվյալ աստ-

վա ծու թյա նը կամ, ա վե լի ստույգ, ներ կա յաց նե լով այդ աստ վա ծու թյու-

նը, ներ թա փան ցում էին տվյալ մար դու մեջ (ու տե լու, որ նույնն է` հա-

ղոր դակց վե լու պա րա գա յում) կամ պահ վում (տար բեր ձեւե րով` հո ղում

թա ղե լով, նրա մա սուն քը պա հե լով, պատ կե րը կեր տե լով եւ այլն) որ եւէ

սրբա զան տե ղում. բո լոր դեպ քե րում աստ վա ծու թյու նը, բույ սի կամ կեն-

դա նու մարմ նա վո րու մը լի նե լով, «ուտ վում էր» կամ մարմ նա վո րա պես

կամ հո գե պես (պաշ տա մունք մա տու ցե լով): Այս պի սով նմա նակ վում էր

կամ խա ղարկ վում որ եւէ «աստ ված ու տե լը»: Ն մա նակ ման մեկ այլ «փի-

լի սո փա յու թյուն» է թաքն ված վե րա մարմ նա վոր ման հա վա տա լի քի մեջ,

դի ցուք, մո կի կոչ վող հնդկա ցի նե րի այն հա վա տա լիք նե րի մեջ, ըստ ո րի

կեն դա նի նե րը վե րած վում են տո տեմ նե րի, եւ ար ջե րը, գայ լե րը, ինչ պես

նաեւ մյուս կեն դա նի նե րը, «ի րոք ե ղել են հա մա պա տաս խան տոհ մե րի

նախ նի նե րը, եւ որ մա հից հե տո, տոհ մա յին պատ կա նե լիու թյու նից կախ-

ված, ի րենք էլ կվե րած վեն ար ջե րի, եղ ջե րու նե րի եւ այլ նի»14: Հո մեո պա-

թիկ մո գու թյան (նմա նակ ման) հան րա հայտ օ րի նակ ներ կան գրե թե բո լոր

ժո ղո վուրդ նե րի մոտ` ջուր շաղ տա լը (անձր եւի նմա նա կու մը), լու սան-

կա րի մեջ պատ կեր ված մար դու աչ քե րը ծա կե լը (աչ քե րը կու րաց նե լու

հա մար, ա նեծ քի ձեւ) եւ այլն:

Մար դա կեր պա րան, ա նի միզ մին բնո րոշ պատ կե րա ցում ներն ու հա վա-

տա լիք նե րը ան հետ չեն ան ցել մարդ կա յին կյան քից. հա սա րա կու թյուն նե-

րի վար չաի րա վա կան, վար չա քա ղա քա կան, գի տամ շա կու թա յին զար գա-

ցում նե րին զու գա հեռ` աշ խար հա յաց քա յին տար բեր ե րան գա վո րում նե-

14 Ջ. Ֆրեզեր, նշվ. աշխ., էջ 591-592:

126 ²ðØÆܺ ¶ðƶàðÚ²Ü 2016 ¾.

րով պահ պան վել են նաեւ այդ պատ կե րա ցում ներն ու հա վա տա լիք նե րը,

ո րոն ցից մի քա նի սը գի տու թյան զար գաց մա նը հա մըն թաց, կար ծես դուրս

են ե կել շրջա նա ռու թյու նից եւ այ սօր ար դեն ժա մա նա կավ րեպ են ու թեեւ

պահ պան վել են, սա կայն միշտ չէ, որ ու ղեկց վում են հա մա պա տաս խան

ծե սե րով: Ինչ պես հայտ նի է, հա վա տա լիք նե րը եւ ծե սե րը ար ձա գան քում

են միմ յանց. ինչ պի սին հա վա տա լիքն է, այն պի սին էլ ծեսն է: Ո րոշ մո գար-

գելք ներ ու խորհր դա ծու թյուն ներ պահ պան վել են մինչեւ օրս հատ կա պես

հնդկա ցիա կան ու աֆ րիկ յան ցե ղախմ բե րի կողմից: Կ րո նա մո գա կան նշա-

նա կու թյուն է տրվել եւ մինչեւ օրս էլ տրվում է կրա կին, ա ռաջ նա բեր քին

եւ այլն: Այդ պի սի կրո նա մո գա կան նշա նա կու թյուն ներ են ներ կա յումս

տրվում, օ րի նակ, հա յոց Տ յառ նըն դա ռա ջի քրիս տո նեա կան տո նի կրա կին.

թեեւ ե կե ղե ցին ար գե լում է կրա կի պաշ տա մուն քը կամ կրակ վա ռե լը եւ

ն րա վրա յով ցատ կե լը, կրա կի բո ցով ու ծխի ուղ ղու թյամբ գու շա կու-

թյուն ներ ա նե լը, բայց փաս տը մնում է, եւ ժո ղովր դա կա նաց ված ծե սում

կրա կին վե րագր վում է մաք րա գոր ծիչ, դի վա հա լած նշա նա կու թյուն: Այն-

պես որ «նախ նա դար յան հա վա տա լիք նե րը» շատ ա վե լի կեն սու նակ դուրս

ե կան, քան են թադր վում էր: Եւ ինչ պես Ջ. Ֆ րե զե րի կեն սա գիր Ան գուս

Դաու նին է նշում, «Ֆ րե զե րի աշ խա տու թյուն նե րի շնոր հիվ կրո նի հե տա-

զո տող նե րը պատ կե րա ցում ստա ցան նախ նա դար յան ան հա վա տու թյան

եւ դի ցա բա նու թյան այն մեծ նա խա հիմ քի մա սին, որն ըն կած է քա ղա-

քակրթ ված մար դու բո լոր ուղ ղա փառ հա վա տա լիք նե րի հիմ քում»15: Հա-

վա տա լիք նե րի հա րատեւ ման ա մե նաա ռաջ նա յին պատ ճա ռը հենց նշյալ

դի ցա բա նա կան «մեծ նա խա հիմքն է», որ պայ մա նա վո րել է թե՛ նախ նա-

դար յան հա վա տա լիք նե րի ու խորհր դա գոր ծու թյուն նե րի, թե՛ հե տա գա

«ուղ ղա փառ» հա վա տա լիք նե րի, այ սինքն` հա մա կարգ ված կրո նա կան

հա վա տամ քի կեն սու նա կու թյունն ու կեն սա գոր ծու նեու թյու նը: Այ սինքն`

ե թե այ սօր կրո նա գետ նե րը, հո գե բան ներն ու կեն սա բան նե րը, տար բեր

բնույ թի հե տա զո տու թյուն ներ կա տա րե լով, հա վաս տում են, որ ջուրն ի

վի ճա կի է «վերց նե լու» լավ կամ վատ, չար կամ բա րի ազ դակ նե րը (խոս-

քեր, ա րար մունք ներ, հո գե վի ճակ ներ), ա պա դա եւս մեկ ան գամ ցույց է

տա լիս դի ցա բա նա կան «մեծ նա խա հիմ քի» առ կա յու թյու նը, դի ցուք, այն

հնա գույն պատ կե րա ցու մը, որ ջու րը «հի շո ղու թյուն» ու նի. նա կա րող է

խռով վել եւ հի շել, ինչ պես իր աստ վա ծը` Պո սեյ դո նը, կա րող է վրդով վել

կամ ծաղ կել, ինչ պես Եր կի րը` Գեան: Ընդ ո րում` Երկ րի վրդով վե լու, իր

վրա տե ղի ու նե ցող ա նի րա վու թյուն նե րի պատ ճա ռով զայ րա նա լու կամ

15 R. Downie, James Frazer, in: New World Encyclopedia, 1940, p. 83.

2016 ¾. β¼Ø²Êàê²Î²Ü ¸²ðÒì²Ìøܺð 127

լավ գոր ծե րի հա մար ու րա խա նա լու հատ կու թյու նը «հայտ նի է» նաեւ

Աստ վա ծաշն չին. «Ն րա ե րե սից եր կիր ու եր կինք փա խան...» ( Հայտն. Ի.

11), «Եր կի րը թող բաց վի ու փրկու թյան պտուղ թող տայ» (Ե սա յի ԽԵ. 8),

«Լ սի՛ր, ո՛վ եր կինք եւ ա կանջ դի՛ր, ո՛վ եր կիր» (Ա. 2)16 եւ այլն:

Հե տա զո տող նե րը շեշ տադ րում են դարձ վածք նե րի եւ մ շա կույ թի

անտ րո հե լի կա պը. « Դարձ վածք նե րի ստու գա բա նու թյան ըն թաց քում

անհ րա ժեշտ է լրջո րեն եւ ման րա մասն դի տար կել նաեւ ու սում նա սիր-

վող լեզ վի մշա կույ թի, պատ մու թյան, ազ գագ րու թյան, հո գե բա նու թյան,

բա նա գի տու թյան, գրա կան ա գի տու թյան, ար վես տա բա նու թյան եւ այլ

գի տու թյուն նե րի տվյալ նե րը...»17: Աս վա ծը վե րա բե րում է նաեւ տոհ մա-

ցե ղա յին հին հա վա տա լիք նե րի, դի ցա բա նա կան ու կրո նա կան հենք ու նե-

ցող, մաս նա վո րա պես` կազ մա խո սա կան դարձ վածք նե րի ու սում նա սի րու-

թյա նը, ո րով բա ցա հայտ վում են տար բեր լե զու նե րում նույն (կամ գրե թե

նույն) ի մաստն ար տա հայ տող դարձ վածք նե րի առ կա յու թյու նը:

Այս կա պե րի մա սին պատ կե րա ցում նե րը ներ կա յաց նում են միայն

մար դա բա նա կան ու տիե զե րա բա նա կան, ոչ միայն ազ գա բա նա կան ու

ա ռաս պե լա բա նա կան կամ կրո նա բա րո յա կան ար ժեք ներ, այլ նաեւ ու նեն

լեզ վա բա նա կան հա տուկ նշա նա կու թյուն եւ ար ժեք, մա նա վանդ երբ խոս-

քը վե րա բե րում է ԴՄ-նե րին, ո րոնք բնու թագր վում են իբրեւ տա րա-

բնույթ տե ղե կույթ նե րի լեզ վա կան նշույ թա վո րում ներ ու խտա ցում ներ18:

Ն ման (ոչ նույ նան ման) վե րագ րում ներ առ կա են նաեւ տար բեր ազ գե րի

մոտ: Ն րանց հա վա տա լիք նե րում, ի տար բե րու թյուն քրիս տո նեա կան հա-

վատ քի, գե րակշ ռում է ա նի միզ մը, մարմ նի այս կամ այն մա սի մեջ առ-

կա ու ժը կամ ո գին: Կենտ րո նա կան Աֆ րի կա յի ֆու րե րի ազգն, օ րի նակ,

հա վա տա ցած է, որ յու րա քանչ յուր կեն դա նի ա րա րա ծի հո գու օթ եւա նը

լյարդն է` ա րիու թյան զե տե ղա րա նը. հետ եւա բար, ե թե մարդ ու տի որեւէ

կեն դա նու լյար դը (որն, ի մի ջիայ լոց, սուրբ է հա մար վում), կընդ լայ նի կամ

կու ժե ղաց նի իր հո գին19: Ու շագ րավ է, որ Աֆ րի կա յում նո րե լուկ զին-

վոր նե րին սո վո րեց րել են ու տել սպան ված թշնա մու ա կանջ նե րը (խել քի

զե տե ղա րա նը), ճա կա տի կա շին (կա յու նու թյան զե տե ղա րա նը), սե ռա կան

ան դամ նե րը (ու ժի զե տե ղա րա նը), ինչ պես նաեւ այլ ա ռա քի նու թյուն նե-

րի զե տե ղա րան ներ հա մար վող ան դամ նե րը: Հա ման ման սո վո րույթ ներ են

16 «Աստուածաշունչ», Ս. Էջմիածին, 1994-ՌՆԽԴ.:17 Պ. Բեդիրյան, Ժամանակակից հայերենի դարձվածաբանություն, Երեւան, 1973, 216 էջ:18 “Фразеология в контексте культуры”, Языки русской культуры, ред. В. Н. Телия, Москва,

1999, с. 336. 19 Ջ. Ֆրեզեր, նշվ. աշխ., էջ 584:

128 ²ðØÆܺ ¶ðƶàðÚ²Ü 2016 ¾.

ու նե ցել նաեւ Նոր Գ վի նեա յի կայս րը, աֆ րիկ յան զու լուս նե րը (որ ու-

տում էին թշնա մու ճա կա տի փափ կա մի սը եւ հոն քե րը): Բե րե լով բազ մա-

թիվ հար եւ ն ման օ րի նակ ներ, հիմն վե լով փաս տա կան հա րուստ նյու թի,

ինչ պես նաեւ ազ գա բա նա կան այլ եւայլ հե տա զո տու թյուն նե րի վրա, Ջ.

Ջ. Ֆ րե զե րը կա տա րում է խիստ ու շագ րավ եզ րա հան գում ներ, ո րոնք ի

հայտ են բե րում շատ նմա նու թյուն ներ նման հա վա տա լիք նե րի եւ, այս-

պես ա սած, հա սուն կրոն նե րի միջեւ: Այս տեղ պետք է ընդգ ծել, որ մշտա-

պես պետք է հաշ վի առ նել մար դու մարմ նա մա սե րի նկատ մամբ վե րա բեր-

մուն քի տար բե րու թյու նը` մի դեպ քում որ պես կա խար դան քի ա ռար կա,

մյուս դեպ քում` որ պես Աստ ծո ա րար չու թյուն, ո րը պետք է սուրբ պա հել:

РЕЗЮМЕ

Ста тья рас смат ри ва ет пред по ло же ние о том, что фразеологические единицы яв ля ют ся свое об раз ным ре зер вуа ром ми фо ло ги че ских, ре ли ги оз ных, ри ту аль ных и куль тур ных про яв ле ний об ще ст ва. Биб лей ские фразеологические единицы, об-ра зо ван ные из дру гих ис точ ни ков (ми фо ло гия, ре ли гия, ис то ри ко-куль тур ное про шлое), име ют ос но ву ме та фо ры, ме то ни мии, а так же дру гие сти ли сти че ские средств и об ла да ют оп ре де лен ной ху до же ст вен ной зна чи мо стью. Сле ду ет от ме-тить, что биб лей ские со ма ти че ские фразеологические единицы ши ро ко рас про-стра не ны в язы ках хри сти ан ских и не хри сти ан ских на ро дов и ста ли не отъ ем ле-мой ча стью этих язы ков, оп ре де ляя их идео ло ги че скую на прав лен ность и яв ля ясь сред ст вом их раз ви тия и обо га ще ния.

SUMMARY

The article deals with the concept that phraseological units are unique accumulations of the mythological, religious, ritual and cultural aspects of the society. The Biblical phraseological units derived from other sources (mythology, religion, historico-cultural past) have been formed by means of metaphors, metonymies and other stylistic means and have a certain literary value. It should be noted that the biblical somatic phraseological units are widely spread in Christian and even non-Christian peoples’ languages. They have become an inseperable part of those languages.

¾æØƲÌÆÜ

ՆԱՐԻՆԵ ՇԱՄԱՄՅԱՆՀԱԻ

ՀԱՅ ԺՈՂՈՎՐԴԱԿԱՆ ՊԱՐԵՐԻ ՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՄԱՆՀԻՄՆԱԿԱՆ ՀԱՍԿԱՑՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ՀԱՐՍԱՆԵԿԱՆ

ԾԻՍԱՀԱՄԱԼԻՐՈՒՄ

Հայ ժո ղովր դա կան պա րե րը հար սա նե կան ծի սա հա մա լի րում կա-

րեւոր տեղ են զբա ղեց նում ի րենց գոր ծա ռույ թով եւ խորհր դա բա-

նու թյամբ: Հար սա նե կան ծի սա շա րում կա տար վում են ե՛ւ հայ կա կան, ե՛ւ

այ լէթ նիկ բազ մա տե սակ պա րեր՝ կախ ված տա րա ծաշր ջա նից, պե տա կան

պատ կա նե լու թյու նից եւ այ լազ գի նե րի հետ փոխ հա րա բե րու թյու նից: Բա-

ցի այդ, դա րե րի ըն թաց քում հայ ժո ղովր դա կան պա րե րը մշակ վե լով` աս-

տի ճա նա բար ձեռք են բե րել էթ նիկ ու րույն կեր պա րանք եւ բ նո րոշ գծեր:

Պա րի ա ռա ջաց ման եւ ձ եւա վոր ման ար մատ նե րը բա վա կա նին խորն են,

եւ դժ վար է ո րո շել ցան կա ցած պա րի ծագ ման տեղն ու ժա մա նա կը, էթ-

նիկ ծա գումն ու մի ջա վայ րը, քա նի որ պատ մու թյան ըն թաց քում բազ մա-

թիվ փո փո խու թյուն նե րի են են թարկ վել: Ըստ ե րաժշ տա գետ Ք. Զաք սի՝

« Դեռեւս քա րի դա րում պարն ար վես տի գործ է դառ նում, եր կա թե դա րի

շե մին ա ռաս պե լը կլա նում է նրան, եւ պա րը վե րած վում է դրա մա յի: Իսկ

մշա կույ թի ա վե լի բարձր մա կար դա կի դա րաշր ջան նե րում այն դառ նում

է ար վեստ բա ռի ա վե լի նեղ ի մաս տով՝ որ պես ներ կա յա ցում, ձգտե լով

ազ դել ա վե լի շուտ մար դու, քան ո գու վրա՝ դրա նով իսկ կորց նե լով իր

տիե զե րա կան ու ժը եւ մաս նատ վե լով... Պա րը ուղ ղա կի կյանքն է ա վե լի

բարձր մա կար դա կում»1:

Հոդ վա ծում կփոր ձենք վեր լուծ ել հար սա նե կան ա րա րո ղու թյուն նե-

րում կա տար վող պա րե րի հետ կապ ված հետեւ յալ խնդիր նե րը.

1. Հար սա նե կան պա րե րի ժո ղովր դա կան բնո րո շում նե րը,

2. Հար սա նե կան պա րե րի ան գիր կա նոն ներ,

1 C. Sacks, Th e world history of the dance, New York, 1937, p. 6.

130 ܲðÆܺ ޲زØÚ²Ü 2016 ¾.

3. Խմ բա պա րե րի հիմ նա կան կա ռուց ված քա յին ձեւե րը եւ ուղ ղու-

թյու նը,

4. Խորհր դան շա կան թվե րի կա պը հա յոց հար սա նե կան պա րե րում:

Հար սա նե կան պա րե րի ժո ղովր դա կան բնո րո շում նե րը. Հար սա նե կան

պա րը կա տար վում է հար սա նե կան ծի սա շա րի ներ սում: Հետ եւա բար,

«հար սա նե կան» տեր մինն ու նի գոր ծա ռու թա յին ի մաստ եւ չի ար տա հայ-

տում պա րի բնույ թը:

Հա յոց ա վան դա կան հար սա նի քում կա տար վում են ժո ղովր դա կան

տա րաբ նույթ պա րեր` ռազ մա կան, աշ խա տան քա յին, քնա րեր գա կան, կա-

տա կեր գա կան եւ այլն: Դ րանց ի մաս տը պայ մա նա վոր ված է հար սա նի քի

հա մա տեքս տով, իսկ հար սա նի քից դուրս կամ այլ ծի սա հա մա լի րում կա-

տար վե լու դեպ քում միեւ նույն պա րը կա րող է ար տա հայ տել բո լո րո վին

այլ ի մաստ:

Հայ ժո ղովր դա կան պա րերն ու նեն ի րենց ներ քին` բուն ժո ղովր դա կան

դա սա կար գում ներն ու ժան րա յին ան վա նում նե րը: Դ րանք կա տար ված են

միան գա մայն տար բեր չա փա նիշ նե րով ու սկզբունք նե րով եւ կա րող են

չհա մա պա տաս խա նել խիստ-գի տա կան` միեւ նույն սկզբունք նե րով կա-

տար վող դա սա կար գում նե րին: Այս պես, ե թե ժո ղովր դա կան տե րմի նա բա-

նու թյամբ` հար սա նե կան «մո մե րով պա րը» հա տուկ պա րա տե սակ է, ա պա

գի տա կան մո տեց ման դեպ քում` դա միեւ նույն դան դաղ գովն դա պարն է,

ո րը մտնում է շուրջ պա րի տե սա կի մեջ, պար զա պես կա տար վում է մո մե րը

ձեռ քին եւ պար տա դիր յոթ շրջան պտույ տով: Մ յուս կող մից, ժո ղովրդա-

կան դա սա կար գու մը կա րող է իս կա պես լի նել տե սակ նե րի կար եւո րա-

գույն բնո րո շում նե րի սահ մա նում, որն ընդգր կում է միեւ նույն պա րա տե-

սա կի տե ղա կան տար բե րակ ներ, օ րի նակ՝ Փա փու ռի, Քո չա րի, Ար զու մա նի

եւ այլն:

Պա րի ժո ղովր դա կան ան վա նում նե րը ոչ միշտ են հա մա պա տաս խա-

նում պա րաձ եւին: Եր բեմն նույ նան ման պա րաձ եւը կա րող է ու նե նալ

բազ մա թիվ ա նուն ներ տար բեր պատ մազ գագ րա կան շրջան նե րում. ինչ պես

օ րի նակ` հար սա նի քում եզ մոր թե քի ա րա րո ղու թյու նից հե տո կա տար վող

տղա մարդ կանց զվար ճա լի մրցույթ-շուրջ պա րը Ղա րա դա ղում ան վա նել

են Յայ լի2, Պարս կա հա յոց մեջ՝ Շա ռա բու նի3, Լո ռիում՝ Զո փի4, Մար տու-

2 Հ. Հովսեփյան, Ղարադաղի հայերը, հ. 1, Երեւան, 2009, էջ 332-333: 3 Քաջբերունի, Ճանապարհորդական նկատողություններ, Երեւան, 2003, էջ 159-161:4 Դ.Վարդումյան, գյուղ Նոյեմբերյան, 1961, ՀԱԻ արխիվ, ԱԲԱ 2159-8:

2016 ¾. Ð²Ú ÄàÔàìð¸²Î²Ü ä²ðºðÀ вðê²ÜºÎ²Ü ÌÆê²Ð²Ø²ÈÆðàôØ 131

նիում, Աշ տա րա կում` Ղազ-ղա զի5, Հ րազ դա նում` Ղազ պար6, Ա րա րա տի

մար զի Վե րին Աղ բաշ գյու ղում` Կա զե կազ7, Ու ջա նում` Ա րա բո յի պար8:

Այս պա րը կա տար վում էր ոչ միայն հար սա նի քի հա մա տեքս տում, այլեւ

շատ տո նե րի ժա մա նակ, օ րի նակ` Բա րե կեն դա նին խան-փա շա յի գլխա վո-

րու թյամբ9:

Հա ճախ այս կամ այն պա րը կոչ վում էր լավ կա տա րո ղի ա նու նով:

Այս պես, փե րիա հա յե րի մեջ տա րած ված էր Ռա ֆա յե լի պա րը, ո րը ե րա-

ժիշտ Ռա ֆա յե լի ա նու նով է պահ պան վել՝ իս կա կան ան վան մո ռաց ման

պատ ճա ռով10: Մինչ դեռ դա վեց ոտք վեր վե րիի մի տար բե րակ է: Կար բի

գյու ղում Կ ռունկ պա րը կոչ վում էր Կամ բա րի Խու դո յի ա նու նով` Խու դո-

յի պար: Ըստ եր եւույ թին՝ ա մե նա լավ պա րո ղը եւ պա րի կազ մա կեր պո ղը

նա էր: Տե ղի մե ծա հա սակ նե րի պատ մե լով՝ շատ հար սա նիք նե րում Խու դո-

յին խնդրում էին կա տա րել այդ պա րը: Խու դոն ընտ րում էր պա րող նե րին

եւ կա տա րում Կ ռունկ պա րը11: Սա կայն իբրեւ պա րա տե սա կի ան վա նում՝

նպա տա կա հար մար է կի րա ռել Կ ռունկ պար, կամ Կռն գա վեն եւ ոչ` Խու-

դո յի պար անունը, որ տե ղա կան ան վա նում է: Ինչ պես նաեւ Զան գե զու-

րի տա րա ծաշր ջա նին բնո րոշ ձեռ նա պա րը ժո ղովր դի մեջ տա րած ված է

Հ. Բեկ նա զար յա նի « Զան գե զուր» ֆիլ մի գլխա վոր դե րա կա տա րի` Ար մե-

նի ա նու նով (Ար մե նի պար): Պա րի ա նուն նե րի կո րուս տը հիմ նա կա նում

կապ վում է ժո ղովր դի կող մից պա րե ղա նա կի ա նու նը ե րաժշ տի ան վան

հետ փո խա րի նե լու պատ ճա ռով: Նույ նը վե րա բե րում է հար սի ծի սա կան

մե նա պա րի ե ղա նա կին, որն ու նի բազ մա թիվ ան վա նում ներ` Ս եւա նի` Ար-

տա շա տում, Եր եւա նում12, Հա յաս տա նի` Զո վու նիում13, Պ սա կի` Այ գե հա-

տում14:

Ե թե ստու գա բա նեք պա րա նու նը կամ բա ցա հայ տենք այդ ան վան

պատ մու թյու նը, ա պա ու սում նա սիր ված կհա մա րենք բա ռը եւ ոչ պա րը:

Բուն պա րը հնա րա վոր է ու սում նա սի րել` միայն դրա բա ղադ րա տար րե րը

5 Ն. Շամամյան, Դաշտային ազգագրական նյութեր (այսուհետեւ ԴԱՆ), ՀՀ Արագածոտնի մարզ, 2012:

6 Ն. Շամամյան, ԴԱՆ , ՀՀ Գեղարքունիքի մարզ, 2011:7 Ն յու թը տրա մադ րել է Ազ գագ րութ յան պա րար վես տի են թա բաժ նի աշ խա տա կից Հ ռիփ-

սի մե Ա սատր յա նը:8 Ն. Շամամյան, ԴԱՆ, ՀՀ Արագածոտնի մարզ, 2010: 9 Տե՛ս Ե. Լալայեան, ԱՀ, Սիսիան, հ. 3, Թիֆլիս, 1898, էջ 252-253: 10 Ռ. Հարոյան, Զատիկ, Երեւան, 1996, էջ 14: 11 Ան. Հովակիմյան, Կարբիի ազգագրական նյութեր, մաս 2, 80 թերթ, թ. 27, էջ 108:12 Ն. Շամամյան, ԴԱՆ, ՀՀ Արարատի մարզ, 2010, Երեւան, 2013: 13 Ն. Շամամյան, ԴԱՆ, Երեւան, 2013:14 Ն. Շամամյան, ԴԱՆ, ՀՀ Լոռու մարզ, գյուղ Այգեհատ, 2015:

132 ܲðÆܺ ޲زØÚ²Ü 2016 ¾.

(քայլ, դիրք, ուղ ղու թյուն), կա ռուց ված քը եւ գոր ծա ռույ թը դի տար կե լով:

Հետ եւա բար, երբ բուն պա րը վեր լուծ ված է, անհ րա ժեշտ է հա մե մա տա-

կան հե տա զո տու թյուն կա տա րել միեւ նույն պա րի տար բե րակ նե րի վե րա-

բեր յալ` զա նա զան պատ մազ գագ րա կան տա րածք նե րում, հե տո դի տար-

կել պա րաձ եւե րի կա պը ի րենց ան վա նում նե րի հետ, հա կա ռակ դեպ քում

կստա նանք բուն պա րա տե սա կի հետ ոչ մի կապ չու նե ցող ան վա նում նե րի

( Շա ռա բու նի, Զո փի, Եայ լի, Ա րա բո յի պար) եւ դ րանց ստու գա բա նու-

թյուն նե րի շարք15: Այլ խնդիր է՝ հստա կեց նել, թե ինչ են դրանք բնո-

րո շում, ո րոնք են գի տա կան կի րա ռու թյան հա մար պի տա նի տեր մին ներ

(գովնդ, վեր վե րի, ձեռ նա պար, կա քավ):

Հար սա նե կան ծի սա շա րի պա րե րի հետ կապ ված ժո ղովր դա կան բնո րո-

շում նե րը կա րե լի է դա սա կար գել հետեւ յալ խմբե րով.

ա. Մարդ կանց ա նուն նե րով. երբ պա րը կոչ վում է ա ռան ձին ան հա տի`

լավ պա րո ղի (օ րի նակ՝ Խու դո յի պար), մե ղե դին հո րի նող ե րաժշ տի կամ

լավ նվա գա ծուի (Ե ղի շի պար), որ եւէ ան ձին նվիր ված եր գի կրկնա կը

հան դի սա ցող անձ նա նու նով ( Նա րե, Լա չին): Ե զա կի դեպ քե րում պա րը

կա րող է կոչ վել ոչ թե ան հա տի, այլ ազն վա կան տոհ մի ա նու նով, ինչ պես

օ րի նակ՝ Սըլ վա նի16, Շահ վե լի17, Շաքր ա ղա18, Շա ռա ֆան19, Թա միր ա ղա20:

բ. Ծե սի ա նու նով. եր բեմն հար սա նե կան պա րը, չու նե նա լով կոնկ րետ

ա նուն, կոչ վել է ծե սի կամ ա րա րո ղու թյան ա նու նով, օ րի նակ` եզմոր թե-

քի պար, ալ յուր մա ղե լու պար, տան տիկ նոջ պար, ծառ փնջե լու պար21 եւ այլն: Այս դեպ քում ան վա նու մը բնո րո շում է գոր ծա ռույ թը եւ ոչ թե

բուն պա րա տե սա կը: Ն մա նա տիպ շար ժում ներ եւ կա ռուց վածք ու նե ցող

պա րեր կա րող են կա տար վել նաեւ տա րե կան տո նե րի, խնջույք նե րի ժա-

մա նակ, նույ նիսկ ժո ղովր դա կան, ըն տա նե կան կամ տա րե կան ցիկ լե րից

դուրս տո նախմ բու թյուն նե րում (խորհր դա յին, պե տա կան եւ այլ տո ներ),

սա կայն միեւ նույն պարն այլեւս չի կա րող ու նե նալ նույն ան վա նու մը:

15 Տե՛ս Շառաբունի պարի վերլուծությունը` Э. Петросян, Шара и Астхик, ИФЖ, 2007, N 3, с. 203:

16 Ղ. Ինճիճեան, Աշխարհագրութիւն չորից մասանց աշխարհի. Ասիա, հ. Ա., Վենետիկ, 1806, էջ 52:

17 Ն. Շամամյան, ԴԱՆ, Երեւան, 2015: 18 Срб. Лисициан, Старинные пляски и театральные представления армянского народа,

Ереван, 1983, с. 100. 19 Անդ, с. 103: 20 Ղ. Ինճիճեան, նշվ. աշխ., էջ 108:21 Срб. Лисициан, Армянские старинные пляски и театральные представления армянского

народа, т. 2, Ереван, 1972, с. 404-406.

2016 ¾. Ð²Ú ÄàÔàìð¸²Î²Ü ä²ðºðÀ вðê²ÜºÎ²Ü ÌÆê²Ð²Ø²ÈÆðàôØ 133

Ի հար կե, ծի սա կան գոր ծա ռույ թը են թադ րում է ո րո շա կի ժես տե րի,

դիր քե րի, շարժ ման ուղ ղու թյան եւ այլ տար րե րի առ կա յու թյուն: Այ նուա-

մե նայ նիվ, պա րաձ եւից եւ պա րա քայ լից է պետք ել նել պա րի ծի սա կան-

խորհր դա բա նա կան նշա նա կու թյու նը վեր լու ծե լիս, ո րից հա րա ճում է

գոր ծա ռույ թը: Այս ե ղա նա կով վեր լու ծե լու դեպ քում հաս կա նա լի է դառ-

նում պա րի կա տար ման կա պը տվյալ ծե սի հետ: Օ րի նակ, Յու րի-յու րի

պա րն իր կա ռուց ված քով օ ձաձեւ է (զիգ զա գաձեւ քայ լե րի հե տագ ծով),

մինչ դեռ օ ձը հայ կա կան կեն ցա ղում եւ առ հա սա րակ հա յոց հա վա տա-

լիք նե րում, դիտ վում է որ պես տան պա հա պան, տան բա րե կե ցու թյան

խորհր դա նիշ22 եւ պա տա հա կան չէ, որ այդ պա րը կա տար վում է հար-

սան յաց հան դե սի օ րը եւ, հա վա նա բար, միտ ված է ա պա հո վել նո րա կազմ

ըն տա նի քի հա ջո ղակ կյանքն ու բա րե կե ցու թյու նը:

գ. Եր գի կամ պա րե ղա նա կի ա նու նով. ո րոշ պա րեր միան շա նա կո րեն

կապ ված են ի րենց մե ղե դի նե րի հետ, ո րոնք ի սկզբա նե պա րեր գեր են

ե ղել եւ ու նե ցել են հա տուկ տեքս տեր, ինչ պի սիք են Դուզք յան դի, Մու-

լեյ լի ( Բու լեյ լի), Յու րի-յու րի եւ այլ պա րե րը:

դ. Պա րի կեն ցա ղա վար ման կամ տե ղի ա նու նով. հայ կա կան ժո ղովր-

դա կան պա րա նուն նե րի զգա լի մա սը կապ ված է տա րա ծաշր ջա նի, քա-

ղաք նե րի, գյու ղե րի, ա վան նե րի ա նուն նե րի հետ, օ րի նակ՝ Թամ զա րա23,

Քեր ծի24, Ղա զա խի, Բաղ դադ(ուր)ի, Ղա րա բա ղի, Ս եւա նի, Զան գե զու րի

եւ այլն: Ա սո րի նե րը նույն պես ու նեն նմա նա տիպ պար, ո րը կոչ վում է

Նին վե` կապ ված մայ րա քա ղաք Նին վեի25 հետ: Տե ղա նուն նե րի փո խա-

րեն կա րող են հան դես գալ ցե ղա նուն ներ, ժո ղո վուրդ նե րի ան վա նում-

ներ: Ցե ղե րի հետ կապ ված պա րա նուն ներն են Գո րա նի26, Զեյ բակ27, Թա-

րաք յա մի28, ինչ պես եւ Լազ-պար, Կայ տա կի եւ այլն: Բա ցի դրա նից, կան

այն պի սի պա րա տե սակ ներ, ո րոնք տես նում ենք հույ նե րի մոտ՝ Զեյ բակ

(հույ նե րի մոտ՝ Զեյ բե կի կո), Հա սի կո (հույ նե րի մոտ` Հա սա պի կո), քո չա րի

(հույ նե րի մոտ՝ Կո ծա րի), Թամ զա րա, Բա տո լա (հույ նե րի մոտ՝ Թամ զա րա

Բա տու լա)29:

22 Լ. Սիմոնյան, Հավքն իր թեւով, օձն իր պորտով, Երեւան, 2011, էջ 53-104: 23 Յ. Պարութեան, Յուշեր Թոմարզայի անցեալէն, Պէյրութ, 1960, էջ 17:24 Срб. Лисициан, նշվ. աշխ., 1983, էջ 123:25 Ն. Շամամյան, ԴԱՆ, ՀՀ Արարատի մարզ, գյուղ Վերին Դվին, 2013: 26 Г. Асатрян, Этюды по Иранской этнологии, Ереван, 1998, с. 81. Срб. Лисициан, նշվ. աշխ.,

1983, էջ 107: 27 Ն. Կի լիչ յան, Հայ ժո ղովր դա կան բե մադ րա կան պա րը, ՀԱԲ, հ. 26, 2009, էջ 151-152:28 Ե. Լալայեան, Զանգեզուր, ԱՀ, գ. Դ., Թիֆլիս, 1898, էջ 8: 29 Ն. Կիլիչյան, Հայկական պարերի համանուն պոնտական զուգահեռները, ՊԲՀ, 2008,

134 ܲðÆܺ ޲زØÚ²Ü 2016 ¾.

Ըստ Սրբ. Լի սիսց յա նի` Արեւմտ յան Հա յաս տա նի տար բեր բնա կա վայ-

րե րում ե ղել են դեպ քեր, երբ քրդա կան հար սա նիք նե րին քուրդ շեյ խե րը

հրա վի րել են հայ լա վա գույն պա րող նե րին եւ վ ճա րել պա րե լու հա մար՝

հե տա մուտ լի նե լով յու րաց նել հա յե րի պա րե րը30: Առ հա սա րակ հար սա նե-

կան խնջույ քում կա տար վել են տար բեր բնույ թի եւ այ լէթ նիկ հան րույ-

թի պա րեր` կախ ված թե տվյալ շրջա նը որ պե տու թյանն է սահ մա նա կից

կամ տվյալ շրջա նում ինչ էթ նիկ պատ կա նե լու թյան ժո ղո վուրդ ներ կան:

Օ րի նակ` Ներ քին եւ Վե րին Դ վի նում կա տար վող հար սա նե կան խնջույ քի

ըն թաց քում կա տար վում են ե՛ւ հայ կա կան, ե՛ւ ա սո րա կան պա րե ղա նակ-

ներ: Տե ղաբ նակ նե րը մաս նա կ ցում են այդ պա րե րին` ան կախ ազ գա յին

պատ կա նե լու թյու նից31:

Պա րա գետ Ն. Կի լիչ յա նը նշում է. « Շատ պա րեր կան տար բեր ազ-

գե րի մշա կույթ նե րում, ո րոնք, շա րու նա կե լով կրել տվյալ ազ գի ան վա-

նու մը, յու րաց վում են այ լազ գի մշա կույ թի կող մից, հա ճախ նաեւ այ լա-

փոխ վում այն աս տի ճան, որ միայն պա րի ան վա նումն է վկա յում տվյալ

ազ գի պատ կա նե լը, եւ առ հա սա րակ մշա կու թա յին տար բեր ազ դակ նե րի

ներ գոր ծու թյամբ հիմ նա կա նում ձեւա փոխ վում են շար ժա կան տեքս տը,

ե րաժշ տու թյու նը, կա տար ման ձեւն ու ո ճը: Այդ պի սի պա րե րից են հու նա-

կան` Զեյ բե կի կօն, Ռո մէյ կան, թա թա րա կան` Թա թա րուշ կան, հայ կա կան`

Ար մեն գօն, կա զակ նե րի` Կա զաչ կան կամ Կա զա չո կը»32: Ն շենք միայն, որ

փո խառ վել կա րող են նաեւ ընդ հա նուր տեր մին նե րը, ինչ պես «հո րա», որ

նույն հու նա րեն χοροΰς-ն է (հմմտ. ռուս хоровод):ե. Պա րի մեջ գոր ծած վող ա ռար կա նե րի ա նուն նե րով. ինչ պես Մո մե-

րով պար, Ալ կե լին (հի նադ րե քի մե նա պար): Այս ա նուն նե րով բնո րոշ վող

պա րե րը կա րող են ա ռան ձին պա րա տե սակ ներ չլի նել: Այս պես, Մո մե-

րով պա րը պատ կա նում է գյովնդ պա րա տե սա կին, սա կայն ծե սի հա տուկ

հատ վա ծում կա տար վում է մո մե րով: Հի նադ րե քի ժա մա նակ մե նա պա րը

կա տար վում է՝ հի նա յի սկու տե ղը գլխա վեր եւում պա հած, եւ դ րա նով իսկ

պա րե րը ստա նում են հար սա նե կան խորհր դան շա կան ի մաստ:

Հա յոց մեջ ա ռանձ նա նում են պա րա տե սակ ներ, ո րոնց ան վա նում նե րը

հստակ են թե՛ ե րաժշ տու թյան եւ թե՛ կա ռուց ված քա յին տե սանկ յու նից:

Այդ պա րե րը բո լոր տա րա ծաշր ջան նե րում նույնն են, այ սինքն՝ այլ ան վա-

նում ներ չու նեն: Դ րանց թվում են Փա փու ռի, Մայ րո կե, Քո չա րի, Շո րոր,

թ. 2, էջ 131-140: 30 Срб. Лисициан, նշվ. աշխ., 1983, էջ 126: 31 Ն. Շամամյան, ԴԱՆ, ՀՀ Արարատի մարզ, 2013: 32 Ն. Կիլիչյան, Լազ պարը հայ եւ հույն մշակույթներում, ՀՀՍ, Պեյրութ, 2014, էջ 68:

2016 ¾. Ð²Ú ÄàÔàìð¸²Î²Ü ä²ðºðÀ вðê²ÜºÎ²Ü ÌÆê²Ð²Ø²ÈÆðàôØ 135

Լա չի նո, Տալ-տա լա, Յար Խուշ տա, Քեր ծի, Լութ կի, Թա միր ա ղա, Թամ զա-

րա, Բա տո լա, Լուր կե, Տափ կե եւ մի շարք այլ պա րեր, ո րոնց շար ժա կան

տեքս տը կապ ված է ե րաժշ տու թյան եւ բա նաս տեղ ծա կան տեքս տի հետ:

Մի շարք պա րա յին տեր մին ներ, ո րոնք հա ճախ հան դի պում են գրա-

կան եւ ազ գագ րա կան աղբ յուր նե րում, բնո րո շում են ընդ հա նուր, տի-

պա յին եր եւույթ նե րը, ո րոնք վե րա բե րում են պա րի կա ռուց ված քին եւ

ձ եւին: Դ րանք հետեւ յալն են. ձեռ նա խաղ, կա քա վել (ժո ղովր դա կան պա-

րա յին այս եր կու տեր մին նե րը միայն մե նա պա րե րի դեպ քում են կի րառ-

վում), գյովնդ, հո րա (բնո րոշ են շուրջ պա րե րին):

Հար սա նե կան խնջույ քի ան բա ժան մասն են կազ մել հայ ժո ղովր դին

բնո րոշ խա ղիկ նե րը` ա սել-դարձ նե լով պա րեր գե րը, ո րոնք կոչ վում են մա-

նի ներ33, խա ղիկ ներ, թա ղա լու ա սել34, Եայ լի ա սել35: Թ վարկ ված պա րեր գե-

րի ա ռա վել հին ա նու նը հայ ժո ղո վուր դը ան վա նել է Գե ղօն36, ո րը ստու-

գա բան վում է գեղ գե ղանք, գե ղա զար դու թիւն, զերգս ու պարք37:

Հայ ժո ղովր դա կան պա րա ֆոնդն ու նի այն պի սի տա րած ված պա րա յին

բա նաձ եւեր, ինչ պի սիք են 6 ոտք կամ 8 ոտք38, ո րոնք ոչ թե ան վա նում-

ներ են, այլ ե րաժշ տու թյան ռիթ մի եւ ո տա նա վո րի շեշ տադ րու թյան հետ

կապ ված մո դել ներ: Այդ բա նաձ եւե րը հի շո ղու թյան մեջ պա հե լով՝ պա րո-

ղը ե րաժշ տի կամ եր գո ղի հետ պայ մա նա վոր վում է եւ միեւ նույն պա րը

կա տա րում տար բեր պա րեր գե րի կամ պա րե ղա նակ նե րի ու ղեկ ցու թյամբ:

Ընդ ո րում՝ դրանք ու նե նում են ի րենց դան դաղ եւ ա րագ տար բե րակ նե-

րը: Այս պես, 6 ոտք (գովնդ կամ վեր վե րի` կախ ված ե րաժշ տու թյան տեմ-

պից) կա րող է պար վել մի շարք պա րեր գե րի ներ քո՝ Ծա ռի կա նաչ տեր եւը,

Նա րոյ-նա րոյ, Առ նեմ ու Էլ նեմ Ա լագ յազ, Ախ Մա յրամ, Մեր բա ղի ձեր

բա ղի եւ այլն: Մե ղե դու ա ռա ջին հնչյուն ներն ու եր գի ա նու նը դառ նում

են ո րո շա կի ազ դան շան՝ պա րը կա տա րե լու հա մար:

Հար սա նե կան պա րե րը կա րող են ու նե նալ հա տուկ ծի սա կան նշա-

նա կու թյուն, այ սինքն` կապ վել զուտ խնջույ քի, ու րա խու թյան ար տա-

հայտ ման, զվար ճան քի հետ: Ծի սա կան պա րերն ու նեն հար սա նի քի այս

կամ այն ա րա րո ղու թյա նը հա մա պա տաս խա նող ի մաստ եւ խոր հուրդ, որն

33 Ն. Շամամյան, ԴԱՆ, ՀՀ Շիրակի մարզ, 2013: 34 Ն. Շամամյան, ԴԱՆ, ՀՀ Գեղարքունիքի մարզ, 2011: 35 Ն. Շամամյան,ԴԱՆ, ՀՀ Արագածոտնի մարզ, 2011:36 Կոմիտաս, Ուսումնասիրութիւուններ եւ յօդուածներ, Հայ գեղջուկ պարը, գիրք Ա.,

Երեւան, 2005, էջ 290. Տե՛ս Հ. Գաթրճեան, Պատմութիւն մատենագրութեան Հայոց, Վիեննա, 1851, էջ 26.

37 ՆԲՀ, հ. 1, Վենետիկ, 1836, էջ 539. Տե՛ս Հ. Գաթրճյան, նշվ. աշխ., էջ 26:38 6 ոտք` երկու քայլ աջ, մեկ քայլ` ձախ, 8 ոտք` երկու քայլ առաջ, չորս քայլ ետ:

136 ܲðÆܺ ޲زØÚ²Ü 2016 ¾.

ար տա հայտ վում է ինչ պես պա րա յին դիր քով, բռնե լաձ եւով, քայ լե րի ու

թռիչք նե րի, կա տար ված շրջապ տույտ նե րի (փա թե րի) քա նա կու թյամբ,

ո րոնք սո վո րա բար սրբա զան թվե րի հետ են կապ վում, այն պես էլ պա րի

հետ հա մադր վող ար տա քին գոր ծոն նե րով:

Հիմք ըն դու նե լով այս ա մե նը` հար սա նե կան ծի սա շա րում կա տար վող

պա րե րը ծի սա կան ի մաս տա վո րում են ստա նում հետեւ յալ ա ռանձ նա-

հատ կու թյուն նե րի շնոր հիվ.

1. տեղ. հարս նա ցուի կամ փե սա ցուի տան առջեւ, ճա նա պար հին, ե կե-

ղե ցու բա կում, պա րա տա նը.

2. ժա մա նակ, հեր թա կա նու թյուն. լո ղաց նե լու, ձա վա րը լվա նա լու, եզ-

մոր թե քի ժա մա նակ, հի նադ րե քի, հագց նե լու, ինչ-որ ա րա րո ղու թյու նից

ան մի ջա պես ա ռաջ կամ հե տո՝ հար սան յաց ծե սի տվյալ փու լի ա վար տին

եւ այլն.

3. գոր ծած վող ա ռար կա ներ. փե սա յի ծառ, հի նա, մո մեր, ա զա պի թուր,

հա գուստ` հար սի գո տի, հար սի գլխի հար դա րանք (ԺԹ. դա րի վերջ Ի.

դա րի սկիզբ), փե սա յի գլխի հար դա րանք, կար միր կո շիկ ներ, կար միր-կա-

նաչ թաշ կի նակ ներ` կոզ բանտ ներ եւ այլն:

4. հա տուկ մաս նա կից ներ. հարս, փե սա, քա վոր, քա վոր կին, քա հա նա,

ա զապ բա շի, ա մուս նա ցող նե րի ծնող ներ, պա րի կա ռա վա րիչ, սե ղա նի կա-

ռա վա րիչ` թա մա դա39. բո լորն էլ հստակ դե րա կա տա րում ու նեն հար սան-

յաց ծե սում.

5. ու տեստ նե րի պատ րաս տում եւ մա տու ցում` ալ յուր, լա վաշ, գա թա,

մեղր, ա ղան դեր, մրգեր` նուռ, խնձոր:

Պա րերն ու ղեկ ցում են հար սա նե կան հիմ նա կան դի նա մի կան. հար սա-

նե կան հա տուկ ծի սա կան եր գե րի եւ պա րեր գե րի հետ են կապ ված ալ յուր

մա ղե լը, հի նադ րե քը, կոզ բանտ կա պե լը, հար սին եւ փե սա յին հագց նե լը,

հար սին տնից հա նե լը, թագ վո րա մո րը դուրս հրա վի րե լը, ծա ռը զար դա-

րե լը եւ տե ղա փո խե լը, ճա նա պարհ գնա լը` հար սի տնից դե պի ե կե ղե ցի

եւ ե կե ղե ցուց դե պի փե սա յի տուն եւ այլն: Խն ջույ քա յին ու զվար ճա լի-

քա յին գոր ծո նը կա րող է կապ վել մրցու մի, հա տուկ պա րեր պատ վի րե լու,

լավ պա րող նե րին պա րի հրա վի րե լու հետ, մինչ դեռ հար սա նի քին բնո-

րոշ ծի սա կան ա ռար կա նե րով կա տար վող հա տուկ պա րե րը միտ ված են

ե րի տա սարդ նե րի միա ցու թյու նը ա պա հո վե լուն, տե սա նե լի եւ ան տե սա-

նե լի վտանգ նե րից պաշտ պա նե լուն: Այդ իսկ պատ ճա ռով էլ անհ րա ժեշտ

39 Վշտի, տխրության մեջ գտնվող անձանց գործառույթները սահմանափակ էին. նրանց չէր թույլատրվում մասնակցել որոշ պարերի:

2016 ¾. Ð²Ú ÄàÔàìð¸²Î²Ü ä²ðºðÀ вðê²ÜºÎ²Ü ÌÆê²Ð²Ø²ÈÆðàôØ 137

է հար սա նե կան պա րե րը դա սա կար գել պա րաձ եւա յին-կա ռուց ված քա յին

եւ գոր ծա ռույ թի տե սանկ յու նից՝ հիմք ըն դու նե լով, թե հար սա նե կան որ

ա րա րո ղու թյան մեջ ինչ պի սի պա րաձեւ եւ կա ռուց վածք ու նե ցող պա րեր

են կա տար վել: Օ րի նակ՝ ալ յուր մա ղե լու, հի նա դնե լու, մո մե րով պա րե րը

եւ այլն կա տար վել են պար տա դիր փակ՝ 7 կամ 3 շրջա նով, պա րա քայ լի

հա շի վը 8 ոտք կամ 6 ոտք, բնույ թը` շո րոր վե լով, պա րի ուղ ղու թյու նը`

միան շա նակ աջ: Եզ մոր թե քի ժա մա նակ պա րե րը հիմ նա կա նում կա տար վել

են խա ռը կազ մով, սո վո րա բար` ձեռ նա խա ղով կամ շուրջ պա րով, ո րոնք

նույ պես պար տա դիր կա տա րել են 7 շրջան պտույ տով, պա րի ուղ ղու թյու-

նը` դե պի աջ:

Հար սա նե կան ա րա րո ղու թյուն նե րում կա տար վող պա րե րի բնույ-

թը հա ճախ կախ ված է մաս նա կից նե րի սե ռա տա րի քա յին կազ մից: Շատ

կարեւոր հան գա մանք է այն, որ ռազ մա կան բնույ թի պա րե րում կա նայք

հան դես չեն ե կել, իսկ ալ յուր մա ղե լու ա րա րո ղու թյու նում պա րե րը կա-

տա րում էին միայն կա նայք:

Հար սա նե կան պա րե րի ան գիր կա նոն ներ. ա վան դա կան հար սա նե կան

խմբա պա րե րում գոր ծում են հստակ սահ ման ված կա նոն ներ, ո րոնք վե-

րահսկ վում են միայն պա րագլ խի՝ պար բա շու կող մից: Պա րագ լու խը հա յոց

մեջ ու նի բազ մա թիվ ան վա նում ներ` Գ յոն դա բա շի40, Եյ կիտ պա շի41, Թոյ-

բա շի42, Մա կար բա շի43, Յայ լի բա շի44, Խո րա քա շող45, իսկ վեր վե րի պա րաձ-

եւում պա րագլ խին ան վա նում են վեր վե րիչ46:

Պա րագլ խի տված ազ դան շան նե րի շնոր հիվ կազմ վում էր պա րա շար-

քը՝ հա մա պա տաս խան մաս նա կից նե րով: Ն րա հրա մա նով պա րը շարժ վում

էր ա ռաջ կամ դա դա րում, փոխ վում էր պա րի ուղ ղու թյու նը, մե ղե դին,

ռիթ մը, տեմ պը:

Հար սա նե կան պա րե րում հստա կո րեն գոր ծում են ո րոշ օ րենք ներ,

ո րոնք դա սա կար գել ենք հետեւ յալ կերպ.

1. Պա րի ըն թաց քում որ եւէ մաս նա կից պա րա շար քից դուրս գա լուց

ա ռաջ պար տա վոր է իր կող քի մաս նա կից նե րի ձեռ քե րը միաց նել միմ յանց

40 Ս. Ավագյան, Արճակ, ՀԱԲ, հ. 8, Երեւան, 1978, էջ 150:41 Հ. Չոլաքյան, Քեսապ, հ. 2, Հալեպ, 1998, էջ 37: 42 Հ. Հովսեփյան, նշվ. աշխ., էջ 320: 43 Ն. Շամամյան, ԴԱՆ, Երեւան, 2012:44 Срб. Лисициан, նշվ. աշխ., 1983, էջ 133: 45 Անդ: 46 Срб. Лисициан, Старинные пляски и театральные представления армянского народа, т.

1, Ереван, 1958, с. 133.

138 ܲðÆܺ ޲زØÚ²Ü 2016 ¾.

եւ հե տո դուրս գալ պա րա շար քից, այ լա պես դա կդիտ վի պա րա շար քի

քան դում, դի տա վո րու թյուն նո րապ սակ նե րի հան դեպ47:

2. Ար գել վում է պա րա շար քի ետ եւում կանգ նելը, պա րող նե րին շատ

մոտ կամ նրանց ա րան քով անց նե լը, ո րով հետեւ մեծ է որ եւէ մե կին վնաս

հասց նե լու հա վա նա կա նու թյու նը:

3. Ար գել վում էր այ րի նե րին, ա մուս նա լուծ ված նե րին, ա մուլ նե րին

մաս նակ ցել ո րոշ պա րե րի, ինչ պես նաեւ մյուս ա րա րո ղու թյուն նե րին:

Այս կա նոն ներն ու ար գելք նե րը կապ ված են հար սա նի քի ընդ հա նուր

խորհր դա պաշ տու թյան հետ եւ առնչ վում են բազ մա թիվ հա վա տա լիք նե-

րի, հմա յու թյան, ա վան դազ րույց նե րի հետ:

Ըստ ազ գագ րա կան դաշ տա յին դի տար կում նե րի` հար սա նե կան

խմբա պա րե րում լա վա գույն պա րող ու ժե րի բաշխ վա ծու թյան պատ կե րը

հետեւ յալն է. խմբա պա րե րում դա սա վո րու թյու նը կա տար վում է ե ռա մաս

սկզբուն քով.

ա. պա րա շար քի ա ռաջ ա մաս,

բ. պա րա շար քի մեջ տեղ կամ կենտ րո նա կան մաս,

գ. պա րա շար քի վերջ նա մաս48:

Ա ռա ջա մա սում՝ պա րագլ խի կող քին, միշտ կանգ նում է նրա օգ նա կան

պա րո ղը, պա րա շար քի կենտ րո նում` ե րեք կամ չորս լա վա գույն կա տա-

րող, վերջ նա մա սում` այս պես կոչ ված «պա րի պո չի» օգ նա կա նը49: Պա րող-

նե րի ստվար զանգ վա ծի դեպ քում այս թվե րը կրկնա պատկ վում են: Այս-

պի սով` պա րի նման օր գա նա կան կա ռուց վածքն օգ նում է պա հել պա րի

հա վա սա րակշ ռու թյու նը, տեմ պը, ռիթ մը:

Կո մի տա ս վար դա պետը, խո սե լով հայ ժո ղովր դա կան պա րի տե սու-

թյան մա սին, այն բա ժա նում է ե րեք հիմ նա կան մա սի` շեշտ, հանգ, ե ղա-

նակ50: Ըստ նրա` թվարկ ված նե րը կեր պա րանք են ստա նում խառն ված-

քի եւ քա ղա քակր թու թյան աս տի ճա նի շնոր հիվ51: Պա րում շեշ տը պա րի

ե ռանդն է, հան գը` հա մա չափ շար ժում նե րի բո վան դա կու թյու նը, ե ղա նա-

կը` նվա գակ ցու թյունն ու մարդ կա յին եր գե ցո ղու թյու նը. պա րի ներ քին

բո վան դա կու թյան այս ե րեք տար րե րը բնո րոշ են բո լոր ազ գե րին52:

47 Ն. Շամամյան, ԴԱՆ, ՀՀ Արագածոտնի մարզ, 2013, Գեղարքունիքի մարզ, 2012:48 Ն. Շամամյան, ԴԱՆ, ՀՀ Գեղարքունիքի մարզ, 2011, Արագածոտնի մարզ, 2012:49 Срб. Лисициан, նշվ. աշխ., 1958, էջ 134:50 Կոմիտաս, նշվ. աշխ., էջ 284-305: 51 Անդ, էջ 284: 52 Տե՛ս նույն տե ղում: Կո մի տա սը ա ռա ջին ան գամ Հա յոց մեջ պա րա յին շարժ ման տե սակ-

նե րի, պա րի ուղ ղութ յան, պա րա յին տար բեր դիր քե րի դա սա կար գողն է:

2016 ¾. Ð²Ú ÄàÔàìð¸²Î²Ü ä²ðºðÀ вðê²ÜºÎ²Ü ÌÆê²Ð²Ø²ÈÆðàôØ 139

Ինչ պես նշվեց, հար սա նե կան ա րա րո ղու թյան ողջ ըն թաց քում պա րե-

րի ղե կա վա րողն ու հա մա կար գո ղը լի նում էր պա րագ լու խը53: Պա րագլ խի

կեր պա րում միշտ հան դես էր գա լիս տվյալ շրջա նի լա վա գույն պա րո ղը54,

ով գե րա զան ցա պես տի րա պե տում էր բո լոր տե սա կի խմբա պա րե րի կա-

նոն նե րին: Օ րի նակ՝ Աշ տա րա կի շրջա նի Կար բի գյու ղում կենտ պա րե րը

կա րող էին տեւել մինչեւ լույս, այդ պա րե րին մաս նակ ցում էին ան գամ

նո րապ սակ նե րը: Պա րե րի թեժ ժա մա նակ ե րա ժիշտ նե րին` սա զան դար նե-

րին շա բաշ էր գա լիս: Այս կամ այն պա րը պատ վի րում էին թա մա դա յի`

պա րե րի գծով օգ նա կա նին, այ սինքն` պա րագլ խին: Լու սա բա ցին վեր ջին

հյու րե րը գնում էին ե րաժշ տու թյան ու ղեկ ցու թյամբ` իբրեւ հար սա նի քի

ա վարտ55:

Ըստ Կո մի տա ս վար դա պե տի՝ « Պա րագ լուխ, սո վո րա բար, ի րանց շրջա-

նի ա նուա նի ձայ նեղն ու պա րողն է լի նում»56, իսկ ըստ Սրբ. Լի սից յա նի`

ԺԹ. դա րի վեր ջին եւ Ի. դա րի սկզբին պա րագ լուխ կանգ նում էր գյու ղի

բե կը կամ ռե սը, ա մե նա տա րեց հարգ ված մար դը, իսկ ե թե թվարկ ված նե-

րը լավ պա րող չէին, ա պա գու մա րի դի մաց վար ձում էին տվյալ բնա կա-

վայ րի լա վա գույն պա րո ղին: Եր բեմն պա րի շարքն իր դա սա վո րու թյամբ

լի նում էր ըստ նյու թա կան կա րո ղու թյան, դիր քի, ճա նաչ վա ծու թյան աս-

տի ճա նի, այ սինքն` հա րուստ, ուն եւոր մար դիկ կանգ նում էին պա րագլ-

խի կող քին, իսկ աղ քատ նե րը կանգ նում էին վեր ջում եւ, բնա կա նա բար,

պա րի պո չը լի նում էր աղ քատ, բայց միեւ նույն ժա մա նակ պա րե րին լավ

տի րա պե տող գյու ղա ցի57:

Պա րագ լու խը մշտա պես իր ձեռ քին ու նե նում է թաշ կի նակ, որն ու նի

իր նշա նա կու թյու նը: Թաշ կի նա կով ոչ միայն պա րը սկսե լու ազ դան շան

էր տրվում, այլ նաեւ ո րոշ ուղ ղում ների. օ րի նակ ե թե կա տա րող նե րից մե-

կը պա րա շար քից մի քիչ ա ռաջ կամ ետ էր կանգ նում, կամ ու շաց ու մով

էր կա տա րում շար ժու մը, պա րագ լու խը թաշ կի նակն ի ջեց նում էր ներքեւ,

ուղ ղում դե պի պա րո ղը եւ շար ժում այն58: Դա նշա նա կում էր, որ տվյալ

պա րո ղը պետք է շտկի իր սխա լը, ո րից հե տո թաշ կի նա կը կրկին օ դում

էր ծա ծան վում: Ն մա նա տիպ օ րի նա կի մա սին վկա յում է նաեւ Հայր Կո-

53 Ինչպես եղել է սեղանի թամադա, այնպես էլ`պարի, երգի թամադա:54 Պար բա շին մեծ հար գանք էր վա յե լում, ուս տի ժո ղովր դի մեջ ձգտում է ե ղել «պար բա շի

կանգ նե լու»: Հա ճախ այդ դե րում հան դես էր գա լիս գյու ղա պե տը, ո րե ւէ պատ վա վոր հյուր, քա հա նան եւ այլն:

55 Ա. Հովակիմյան, ՀԱԻ արխիվ, Կարբի, մաս 3, թ. 27 (226), թ.109:56 Կոմիտաս, նշվ. աշխ, էջ 289: 57 Срб. Лисициан, նշվ. աշխ., էջ 133.58 Ա. Հովակիմյան, ՀԱԻ արխիվ, Կարբի, Ազգագրական նյութեր, մաս 2, 80 թերթ, թ. 27:

140 ܲðÆܺ ޲زØÚ²Ü 2016 ¾.

մի տա սը. « Պա րագլ խի աջ կամ ձախ ձեռ քին (ըստ պա հանջ ման պա րի եւ

նա յե լով, թե խում բը նո րա որ կող միցն է շա րուել) լի նում է մի թաշ կի-

նակ, ո րի մի ծայ րից բռնում է նա իւր բութ, միջ նակ եւ ցու ցա մա տովն ի

միա սին կախ թող նում. Թաշ կի նա կը վեր ու վար ծա ծա նե լով պա րող նե րի

քայ լե րի չափն ու ա րա գու թիւնն է ուղ ղում եւ յա ճա խա կի բա ցա գան չու-

թիւն նե րով ո գե ւո րում»59: Փաս տո րեն, թաշ կի նա կը պա րա քայ լե րի ռիթ-

մը, ընդ հա նուր պա րի տեմ պը կա նո նա վո րող դեր ու նի, ինչ պես դի րի ժո րի

ձեռ քի փայ տի կը: Գ յոն դը` «դան դաղ շուրջ պար» գլխա վո րող գյոն դա բա-

շին, «այդ պես են ան վան վում դան դաղ շուրջ պա րե րի պա րագլ խին», իր

ձեռ քին ու նե նում էր թաշ կի նակ՝ աշ խույժ, դան դաղ եւ ա լա ջա գյոն դե-

րում (ա լա ջա նշա նա կում է երկ սեռ մաս նա կից նե րի կազ մով շուրջ պար)60:

Միա ժա մա նակ, թաշ կի նա կը կա տա րում է նաեւ դրո շա կի դեր, այ սինքն`

պար բա շին նաեւ դրո շա կա կիրն էր` պար-եր թի ա ռաջ նոր դը:

Անդ րա դառ նա լով պա րի վեր ջում կանգ նո ղի՝ «պա րի պո չի» գոր ծա-

ռույ թին, նշենք, որ հիմ նա կան պա րի ուղ ղու թյու նը պա հե լու գոր ծա ռույ-

թը նրա վրա է ըն կած: Նա պետք է ա նընդ հատ հետ եւի շար քի հա վա-

սա րու թյա նը, որ պես զի պա րը ու ղիղ գնա, ինչ պես կռունկ նե րի ե րա մի

ժա մա նակ միշտ ե րա մի շար քը պա հում է վեր ջում թռչող կռուն կը61: Ե թե

պա րագլ խին վե րա պահ ված է շար ժում նե րի ո րո շա կի ա զա տու թյան եւ

հան կար ծաս տեղ ծու թյան ի րա վունք, ա պա պա րի վեր ջին կանգ նո ղին դա

չի թույ լատրվում62: Այս պի սով, պա րա շար քի վեր ջում կանգ նո ղը ոչ միայն

պետք է լա վա գույն պա րող նե րից մե կը լի նի, այլեւ պա րի կա նոն նե րին

խստա գույն հետ եւո ղը63: Թույլ պա րո ղին կամ պա րի շար ժում նե րից հետ

ընկ նո ղին հե ռաց նում էին պա րա շար քից, քա նի որ պարն ինք նին հմա-

յու թյուն է, վատ պա րո ղը կա րող է հմա յու թյան վրա բա ցա սա կա նո րեն

ազ դել, իսկ հար սա նե կան ա րա րո ղու թյու նը կյան քի շատ կար եւոր փուլ է

հա մար վում: Պա րի ըն թաց քում միայն պար բա շուն է ի րա վունք վե րա պահ-

վում պա րա շար քից դուրս գալ, հան կար ծաս տեղծ շար ժում ներ կա տա րել,

պա րա կենտ րո նում պա րել եւ կր կին զբա ղեց նել իր տե ղը: Հատ կան շա կան

59 Կոմիտաս, նշվ. աշխ., էջ 290: 60 Ս. Ավագյան, նշվ. աշխ., էջ 150: 61 Ն. Շամամյան, ԴԱՆ, ՀՀ Արագածոտնի մարզ, գյուղ Ագարակ, 2013:62 Տե՛ս Ս. Ավագյան, նշվ. աշխ., էջ 150: 63 Ն. Շամամյան, ԴԱՆ, ՀՀ Գեղարքունիքի մարզ, Մարտունու շրջան, գյուղ` Ձորագյուղ,

2011:

2016 ¾. Ð²Ú ÄàÔàìð¸²Î²Ü ä²ðºðÀ вðê²ÜºÎ²Ü ÌÆê²Ð²Ø²ÈÆðàôØ 141

է Ղազ-ղա զի պա րը, որ տեղ պա րագլ խին ան վա նում են Մայր ղազ, պա րի

վեր ջում կանգ նո ղին` թո փալ ղազ, իսկ մյուս մաս նա կից նե րին` ձա գեր64:

Խմ բա պա րե րի հիմ նա կան կա ռուց ված քա յին ձեւե րը եւ ուղ ղու թյու նը. Հա-

յոց մեջ խմբա պա րերն ու նեն հստակ, կա յուն կա ռուց ված քա յին ձեւեր:

Պա րե րի կա ռուց ված քա յին դա սա կարգ ման ա ռա ջին փոր ձը կա տա րել է

Կո մի տաս վար դա պե տը, այ նու հետեւ Սր բու հի Լի սից յա նը:

1. Շր ջա նաձեւ. շատ հա ճախ հան դի պում են ժո ղովր դա կան գո վընդ, գու վենդ, գյոնդ, հո րա, տեր մին նե րը65, ո րոնք նշա նա կում են շրջան,

գունդ: Հան դի պում են նաեւ տի լա նի, վուօզ66 բա ռեզ րե րը քե սա պա հա-

յե րի մոտ, ո րոնք փակ շրջա նով պա րի ժո ղովր դա կան ան վա նում ներն են:

Ինչ վե րա բե րում է պուօր կամ պար անուններին, ա պա քե սա պա հա յե րի

մոտ հա կա ռակ ի մաս տով է գոր ծած վում` որ պես ողբ, հա րա զա տի կորս տի

վրա ող բա ցող67: Կո մի տաս վար դա պե տը «պար» եզ րույ թը բա ցատ րում

է որ պես շրջան, բո լո րակ, պտույտ, եւ ն շում, որ հայ ժո ղո վուր դը «կլոր

պար» ա սե լով հստա կեց նում է բա ռի նշա նա կու թյու նը68: « Պար» բա ռեզ րի

լեզ վա բա նա կան, ի մաս տա բա նա կան վեր լու ծու թյուն կա տա րել է թա տե-

րա գետ Հ. Հով հան նիս յա նը69:

Հա յե րի մեջ տա րած ված է ե ղել նաեւ եայ լի ան վա նու մը, ո րը Հայր

Կո մի տա սը ստու գա բա նե լով նշում է, որ այն թուր քա կան ծա գում ու նի.

եայ ար մա տը նշա նա կում է ա ղեղ, բո լո րակ, իսկ եայ լի՝ ա ղեղ նա վոր, շրջա-

նաձեւ70: Ուս տի նույն ի մաստն է ար տա հայ տում, ինչ պես հա յոց պար եզ-

րույ թը: Ու շագ րավ է այն փաս տը, որ Խմ բա պա րե րի շրջա նաձեւ կա ռուց-

ված քով պա րեր պատ կեր վել են ա ղա ման նե րի վրա, ո րի վկա յու թյունն է

2005 թ. Հայ կա ձո րում հայտ նա բեր ված կա նա ցիա կերպ կա վե ա ղա մա նը,

ո րը թվագր վում է ԺԱ.-ԺԲ. դարերով71: Ա ղա մա նի փո րի հատ վա ծում ե րի-

զա վոր ված է շուրջ պար: Պատ կե րում հստակ եր եւում են 6 պա րող նե րը՝

64 Ն. Շամամյան, ԴԱՆ, ՀՀ Արագածոտնի մարզ, 2012: 65 Ն. Շամամյան, ԴԱՆ, ՀՀ Արագածոտնի, Գեղարքունիքի, Արարատի մարզեր, 2009-2014:66 Հ. Չոլաքյան, նշվ. աշխ., հ. 2, էջ 476: 67 Հ. Չոլաքյան, Քեսապի բարբառը, Երեւան, 2009, էջ 293: 68 Կոմիտաս, նշվ. աշխ., էջ 288: 69 Տե՛ս Հ. Հովհաննիսյան, Թատրոնը միջնադարյան Հայաստանում, Երեւան, 1978, էջ

106-143:70 Կոմիտաս, նշվ. աշխ., էջ 288:71 Հ. Խա չատր յան, Հայ կա ձո րի քա րան ձա վա յին բնա կա վայ րի 2005 թ. պե ղում նե րը, Շի-

րա կի հա յա գի տա կան հե տա զո տութ յուն նե րի կենտ րոն, Գի տա կա կան աշ խա տութ յուն-ներ IX, Գ յում րի, 2006, էջ 77-80:

142 ܲðÆܺ ޲زØÚ²Ü 2016 ¾.

ձեռ քե րի բռնե լաձ եւը` ա փե րով: Ա ղա մա նի վրա յի պատ կեր ված պա րի կա-

ռուց ված քը հի շեց նում է շուրջ պար` գովնդ-վեր վե րի պա րա տե սա կը:

2. Լուս նաձեւ, ա ղե ղաձեւ կամ կի սաշր ջա նաձեւ. այս պա րա յին կա ռուց-

ված քը հիմ նա կա նում բնո րոշ է երկ սեռ մաս նա կից նե րի կազ մով պա րա յին

մրցույթ նե րին:

3. Շար քով՝ միա շար կամ երկ շար` դեմ առ դեմ, կամ մեկ շար քով. բնո րոշ

է տղա մարդ կանց ռազ մա պա րե րին:

Հար սա նի քի ժա մա նակ կա տար վել են եւ՛ աջ, եւ՛ ձախ ուղ ղու թյուն

ու նե ցող պա րեր, ո րոն ցից են Մայ րո կե, Թա միր ա ղա, Շաքր ա ղա, Ջա վախ-

քի եւ Այ գե հա տի Թարս, Շեղ պար պա րե րը: Այս պա րե ղա նակ նե րի տեմ-

պը ա րագ է, պա րում գե րակշ ռում են թռիչք նե րը, շո րո րաձեւ շար ժում-

նե րը, ետ ու ա ռաջ պա րա քայ լե րը: Ըստ Սրբ. Լի սից յա նի՝ ձախ գնա ցող

բո լոր պա րե րը կապ ված են ան հա ջո ղու թյան, ձա խոր դու թյան հետ72: Այս

տե սա կե տով ժխտվում են այն բո լոր ձախ գնա ցող պա րե րը, ո րոնք կա-

տար վել են հար սա նի քի ժա մա նակ: Կա րե լի է նշել, որ Կո մի տաս վար դա-

պե տի կող մից մի շարք թարս պա րեր են գրառ վել, ո րոնք կա տար վել են

հար սա նե կան տար բեր ա րա րո ղու թյուն նե րի ժա մա նակ73: Ըստ ե րաժշ տա-

գետ-տե սա բան Ք. Զաք սի` գո յու թյուն ու նի մեկ այլ բա նաձեւ` կապ ված

պա րի աջ ու ձախ գնա ցող ուղ ղու թյան հետ: Աջ գնա ցող քայ լե րը կապ-

վում են ա րա կան սկզբի հետ, իսկ ձախ գնա ցող պա րա քայ լե րը` ի գա կա նի

հետ, ա ռաջ եւ ետ գնա ցող պա րա քայ լերը կապ վում են լուս նի աճ ման եւ

ն վազ ման հետ74: Նախ` վե րո հիշ յալ ետ ու ա ռաջ քայ լե րով բո լոր պա րե րը

կա տար վել են մաս նա կից նե րի երկ սեռ կազ մով, երկ րորդ` հար սա նիքն իր

խորհր դա պաշ տու թյամբ տղա մար դու եւ կ նոջ միաս նու թյան վա վե րաց-

ման տոն է: Հետ եւա բար, այդ պա րե րը կա րող էին կա տար վել հար սա նի քի

ժա մա նակ եւ դրս եւո րել ա րա կան ու ի գա կան սկզբունք նե րի միաց ման

ի մաս տը:

Խորհր դան շա կան թվե րի կա պը հա յոց հար սա նե կան պա րե րում. Պա րա-

քայ լե րի քա նա կը աջ կամ ձախ, ա ռաջ կամ ետ75, նույն պես սեր տո րեն

72 Срб. Лисициан, նշվ. աշխ., 1958, էջ 169: 73 Կոմիտաս, նշվ. աշխ., էջ 298, 302, 303:74 C. Sachs, նշվ. աշխ., էջ 170-171: Հար սա նե կան ծի սա շա րը միան շա նա կո րեն առնչ վում է

լուս նա յին-շա բա թա կան տո մա րի հետ, եւ ա րա րո ղութ յուն նե րը հար մա րեց վում են շա-բաթ վա ո րո շա կի օ րե րին: Սա կայն հստակ տվյալ ներ այն մա սին, թե հատ կա պես որ օ րե րին են կա տար վել ետ ու ա ռաջ ուղ ղութ յուն ու նե ցող պա րե րը, ձեռք բե րե լը գրե թե անհ նար է:

75 Ն. Կի լիչ յան, Հայ կա կան Յեդ ու ա ռաջ պա րի հու նա կան զու գա հե ռը, « Ձայն համ շե նա-կան» ամ սա թերթ, թ. 5-6(106-107) մա յիս-հու նիս, 2013, էջ 3:

2016 ¾. Ð²Ú ÄàÔàìð¸²Î²Ü ä²ðºðÀ вðê²ÜºÎ²Ü ÌÆê²Ð²Ø²ÈÆðàôØ 143

կապ վում է պա րի բո վան դա կու թյան հետ: Հայ ժո ղո վուրդն ա մեն թվին

վե րագ րել է դրա կան կամ բա ցա սա կան ներ գոր ծու թյուն, ինչ պես շա բաթ-

վա կամ Լուս նի օ րե րին եւ այլն: Հատ կան շա կան է, որ մո մե րով գովն-

դա պա րի ա վարտն ու նե ցել է իր տե ղա կան ան վա նում նե րը. Ա պա րա նի

շրջա նում Մո մե րով պա րի 7-րդ պ տույ տը լրա նա լուն պես ա սել են «պա-

րը ֆըր ղավ»76, իսկ Աշ տա րա կի շրջա նում` «պա րը խըլ սավ»77, այ սինքն՝

ա վարտ վեց:

Հա յոց պա րա յին մշա կույ թում շատ են հան դի պում այն պի սի պա րեր,

ո րոնք պար զա պես ան վան վում են թվե րով` 9 ոտ, 6 ոտ, 8 ոտ, 12 ոտ կամ

էլ` 3 տագ, 7 տագ, 7 փադ եւ այլն: Այն հան դի պել է հատ կա պես դաշ տա-

յին հե տա զո տու թյու նե րի ըն թաց քում78, որ տեղ բա նա սաց նե րը կոնկ րետ

պա րի ան վան փո խա րեն ա սել են տվյալ պա րի պա րա քայ լի թի վը` այն

հա մա րե լով պա րի ա նուն: Այս դեպ քում պա րա քայ լե րի քա նա կը դառ նում

է պա րի ա նուն: Ա մե նայն հա վա նա կա նու թյամբ՝ պա րի ան վան մո ռա ցու-

թյան հետեւան քով տվյալ պա րը ան վան վել է պա րա քայ լե րի հաշ վով:

Այս պի սով՝ Հա յոց հար սա նե կան ծի սա շա րում կա տար վող յու րա քանչ-

յուր պար ու նի իր ա ռանձ նա հատ կու թյու նը, ին չը պայ մա նա վոր ված է

պատ մազ գագ րա կան տա րած քով, բնա կա վայ րով: Հաս կա նա լի դար ձավ,

որ միայն պա րի ա նու նը վեր լու ծե լու արդ յուն քում ստաց վում է լեզ վա բա-

նա կան, այլ ոչ թե բուն պա րի վեր լու ծու թյուն (այն էլ այն դեպ քում, երբ

նույն բնույ թի պա րը ու նե նում է բազ մա թիվ ա նուն ներ` կախ ված բնա-

կա վայ րից): Այդ իսկ պատ ճա ռով անհ րա ժեշտ է պա րի կա ռուց ված քա յին

բա ղադ րա տար րե րի (աշ խար հագ րա կան տա րածք, տվյալ տա րա ծաշր ջա-

նին բնո րոշ պա րաձեւ, պա րի կա ռուց վածք, պա րի ըն թաց քում դա դար,

ռիթմ, պա րա քայլ, բռնե լաձեւ, պա րի ուղ ղու թյուն եւ այլն) վեր լու ծու-

թյու նից գնալ բո վան դա կա յին եզ րա կա ցու թյան:

Թ վարկ ված բա ղադ րա տա րրե րը վեր լու ծե լուց հե տո է հստակ դառ-

նում հար սա նի քում կա տար վող պա րե րի կա պը մի շարք հար սա նե կան

ծե սե րի հետ:

76 Ն. Շամամյան, ԴԱՆ, ՀՀ Արագածոտնի մարզ, գյուղ Լուսագյուղ, քաղաք Ապարան, 2011: 77 Ն. Շամամյան, ԴԱՆ, ՀՀ Արագածոտնի մարզ, գյուղեր Կարբի, Ուշի, 2012: 78 Ն. Շամամյան, ԴԱՆ, ՀՀ Արագածոտնի մարզ, 2009, Գեղարքունիքի մարզ, 2011:

144 ܲðÆܺ ޲زØÚ²Ü 2016 ¾.

РЕЗЮМЕ

Ар мян ские на род ные тан цы за ни ма ют важ ное ме сто в сва деб ном ри ту аль ном ком плек се ар мян как по сво ей функ ции, так по сим во ли ке. Сва деб ный ри ту аль-ный цикл яв ля ет ся тем ком плек сом, в ко то ром ис пол ня лись как ар мян ские, так и раз лич ные тан цы дру гих эт но сов без ка ких ли бо ог ра ни че ний. В дан ной ста тье мы рас смат ри ва ем сле дую щие во про сы: ис сле до ва ние тан ца как нау ки; на род ные оп ре де ле ния сва деб ных тан цев; не пи сан ные пра ви ла сва деб ных тан цев; ос нов ные струк тур ные фор мы и на прав ле ния груп по вых тан цев; связь сим во ли че ских чи-сел в ар мян ских сва деб ных тан цах. Ка ж дый та нец, ис пол няе мый в ри ту аль ном цик ле ар мян, име ет свою осо бен ность (гео гра фи че ский ох ват, струк ту ра тан ца и тан це валь но го мо ти ва, ха рак тер ная для оп ре де лен но го ис то ри ко-эт но гра фи че-ско го ре гио на, тан це валь ные по зы, жес ты, тан це валь ная пау за, ритм и т. д.), и имен но по это му с ме то ди че ской точ ки зре ния не об хо ди мо ид ти от ана ли за струк-тур ных ком по нен тов тан ца к со дер жа тель но му вы во ду.

SUMMARY

The Armenian folk dances play an important role in wedding ritual complex of the Armenians both by their function and symbolism. The wedding ritual cycle is a complex, where Armenian dances were performed as well as the dances of the other ethnic groups, without any limitations. In this article the following issues are discussed: the study of the dance as a science; folk defi nitions of wedding dances; unwritten rules of wedding dances; the main structural forms and directions of round dances; connection of symbolical numbers in the Armenian wedding dances. Every dance performed during the wedding ritual cycle of the Armenians has its own specifi cs (geographical extent, dance and dance motive structure, dance positions, gestures, dance pause, rhythm, etc.). That is the reason why in methodological point of view it is necessary to go from the analysis of structural components of the dance to the substantial conclusion.

¾æØƲÌÆÜ

ԳԵՒՈՐԳ ՄԿՐՏՉՅԱՆ Մայր Ա թո ռի հա մաշ խար հա յին ե րի տա սար դաց

միա վոր ման կենտ րո նա կան գրա սեն յակ

ԿՐՈՆԱԿԱՆ ԿՅԱՆՔԻ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ԵՐԻՏԱՍԱՐԴՈՒԹՅԱՆ ՇՐՋԱՆՈՒՄ

Հա յաս տա նի Հան րա պե տու թյան վե րան կա խա ցումն ու ղեկց վեց նոր

մար տահ րա վեր նե րով, ո րոնք ընդգր կե ցին հա սա րա կա կան կյան քի

տար բեր ո լորտ ներն ու բնա գա վառ նե րը: Տե ղի ու նե ցան ընդ հա նուր ար-

ժե հա մա կար գի, աշ խար հա յաց քա յին փո փո խու թյուն ներ, ձեւա վոր վեց նոր

սե րունդ, ո րին խորթ էին նախ կին խորհր դա յին աշ խար հըն կալ ման ա ռանձ-

նա հատ կու թյուն նե րը: Ժա մա նա կա կից ե րի տա սար դու թյու նը ձեւա վո րել է

աշ խար հըն կա լում նե րի եւ ար ժե քա յին կողմ նո րոշ ման յու րա տե սակ հա մա-

կարգ, ո րի ու սում նա սի րու թյունն ա ռաջ նա յին նշա նա կու թյուն ու նի ար-

դի մար տահ րա վեր նե րի շա րա կար գում: Սույն ու սում նա սի րու թյան մեջ

հատ կա պես կար եւոր վում են նոր սերն դի հոգ եւոր-մշա կու թա յին եւ բա րո-

յա հո գե բա նա կան դաս տիա րա կու թյանն առնչ վող հիմ նա հար ցե րը, ո րոնք

եր բեմն բա վա կան բարդ եւ հա կա սա կան մո տե ցում նե րի ու տա րա կար ծու-

թյուն նե րի տե ղիք են տա լիս:

Նշ ված խնդիր նե րի շրջա նա կում կար եւո րել ենք ե րի տա սար դու թյան

շրջա նում հոգ եւոր-կրո նա կան հիմ նախն դիր նե րին առնչ վող հար ցե րը,

ո րոնց ո ւում նա սի րու թյանն ու վեր լու ծու թյանն էր ուղղ ված բու հա կան

շրջա նա կում «Ե րի տա սար դու թյուն» հա սա րա կա կան կազ մա կեր պու թյան

կազ մա կեր պած « Հոգ եւոր կյան քի ա ռանձ նա հատ կու թյուն նե րը Եր եւա-

նում» հե տա զո տու թյու նը (այ սու հետ` հե տա զո տու թյուն):

Ժա մա նա կա կից հայ ի րա կա նու թյան մեջ ե րի տա սար դու թյան հա սա-

րա կա կան ըն կա լու մը եր կա կի բնույթ ու նի. մի կող մից խրա խուս վում է

սո ցիա լա կան այս խմբի ինք նու րույ նու թյունն ու կա յաց ման գոր ծըն թա ցը,

մյուս կող մից` հա սա րա կա կան կյան քի տար բեր ո լորտ նե րում ե րի տա սար-

146 ¶ºôàð¶ ØÎðîâÚ²Ü 2016 ¾.

դու թյան գոր ծուն մաս նակ ցու թյան հետ կապ ված` ա ռա ջա նում են են թա-

կա յա կան (սուբ յեկ տիվ) եւ ա ռար կա յա կան (օբ յեկ տիվ) ո րո շա կի սահ մա-

նա փա կում ներ: Ժա մա նա կա կից հա սա րա կու թյան ա ռա վել գոր ծուն այս

խմբի խնդիր նե րը տա կա վին լիար ժեք հե տա զոտ ված չեն կամ ու սում նա-

սիր վում են հիմ նա կա նում ընդ հա նուր` մա կե րե սա յին մա կար դա կով, ինչն

իր հեր թին չի նպաս տում քննարկ վող հիմ նախն դիր նե րի ամ բող ջա կան

հե տա զոտ մա նը եւ առ կա խնդիր նե րի լուծ մանն ուղղ ված քայ լե րի ի րա-

կա նաց մա նը: Այս շա րա կար գում ար դիա կան են ե րի տա սար դու թյան վե-

րա բեր յալ քա ղա քա կա նու թյան մշակ մանն ու ի րա կա նաց մանն ուղղ ված

հե տա զո տու թյուն նե րի անց կա ցու մը եւ հիմ նախն դիր նե րի պար բե րա կան

դի տար կու մը:

Ինչ պես ար դեն նշե ցինք` ժա մա նա կա կից ե րի տա սար դու թյան բազ մա-

զան հիմ նախն դիր նե րից ա ռանձ նաց վել են հոգ եւոր-կրո նա կան հիմ նա-

հար ցե րը` հաշ վի առ նե լով այն հան գա ման քը, որ յու րա քանչ յուր հա սա-

րա կար գում կրո նը վիթ խա րի ազ դե ցու թյուն ու նի հա սա րա կու թյան տար-

բեր խա վե րի ու շեր տե րի, այդ թվում նաեւ ե րի տա սար դու թյան կյան քում:

Բու հա կան ե րի տա սար դու թյան շրջա նում ար ված հե տա զո տու թյան

նպա տակն է ե ղել հոգ եւոր-կրո նա կան պատ կե րա ցում նե րի եւ ար ժե քա յին

կողմ նո րոշ ման բա ցա հայ տու մը, ինչ պես նաեւ Հա յաս տա նում այդ հիմ նա-

հար ցե րին առնչ վող գոր ծըն թաց նե րի զար գաց ման մի տում նե րի բա ցա հայ-

տու մը:

Հե տա զո տու թյան շրջա նա կում կազմ վել է ընտ րանք ու սա նող նե րի

հա մար: Բու հե րում սո վո րող ու սա նող նե րի վե րա բեր յալ վի ճա կագ րա կան

տվյալ նե րը վերց վել են ՀՀ ազ գա յին վի ճա կագ րա կան ծա ռա յու թյու նից1:

Այս պես` ու սա նող նե րի ընտ րան քի դեպ քում, երբ γ=95 % ճշտու թյուն եւ

Δ=3.5, ընտ րան քի ծա վա լը` n=778: Հաշ վի առ նե լով դաշ տա յին աշ խա տանք-

1 Հե տա զո տու թյունն անց կաց վել է սո ցիո լո գիա կան պա հաջ նե րին հա մա պա տաս խան եւ ամ բող ջա կան ու սում նա սի րու թյու նը տպվե լու է այլ հոդ վա ծում: Հե տա զո տու թյան ընտ-րան քի կազմ ման հա մար հիմք է հան դի սա ցել ՀՀ ԱՎԾ կող մից 2010 թ. հրա տա րակ-ված ՀՀ ժո ղովր դագ րա կան ժո ղո վա ծուն: Ըստ ՀՀ ԱՎԾ՝ 2010 թ. ՀՀ-ում 18-30 տա րե-կան բնակ չու թյու նը ամ բողջ բնակ չու թյան 31.27 %-ն էր: ՀՀ ԱՎԾ տվյալ նե րով` ՀՀ-ում ու սա նող նե րի քա նա կը 2010 թ. կազ մել է 111.003, ո րից 58.659-ը կամ 52.8 %-ը` կա նայք: Օ տա րերկր յա ու սա նող նե րի քա նա կը կազ մել է 2.788, ո րից 1.377-ը կամ 49.4%-ը` կա նայք: Այս պի սով` ՀՀ քա ղա քա ցի հան դի սա ցող ու սա նող նե րի ընդ հա նուր քա նա կը կազ մում է 108.215, ո րից 57.288-ը կամ 52.9 %-ը կա նայք են: Նշ ված ժա մա նա կա հատ վա ծում ՀՀ-ում 18-30 տա րե կան բնակ չու թյան քա նա կը կազ մել է 748.587: Հետ եւա բար՝ ՀՀ 18-30 տա-րե կան բնակ չու թյան կազ մում ու սա նող նե րի մաս նա բա ժի նը 14.5% է. ման րա մասն տե՛ս « Հա յաս տա նի Հան րա պե տու թյան սո ցիա լա կան վի ճա կը 2010 թվա կա նին եւ դի նա միկ շար քեր (2005-2010)», ՀՀ ԱՎԾ, Եր եւան, 2011, էջ 125:

2016 ¾. ÎðàÜ²Î²Ü ÎÚ²ÜøÀ ºðÆî²ê²ð¸àôÂÚ²Ü Þðæ²ÜàôØ 147

նե րի ի րա կա նաց ման ժա մա նակ ռիս կա յին գոր ծոն նե րը` ո րա կի տե սանկ-

յու նից ոչ պի տա նի, խո տան հար ցա թեր թեր, ընտ րան քա յին հա մախմ բու-

թյու նը ա վե լաց վել է 1 %-ով, եւ այդ պես ընտ րան քա յին հա մախմ բու թյու-

նը կազ մել է` n=786:

Հե տա զո տու թյան շրջա նա կում նախ փորձ է ար վել հաս կա նա լու, թե

ինչ ար ժե հա մա կար գի կրող է ժա մա նա կա կից ե րի տա սար դու թյու նը եւ

ինչ պի սին են նրա ըն կա լում նե րը: Ակն հայտ է, որ Հա յաս տա նի Հան րա-

պե տու թյան ան կա խաց մամբ եւ սո ցիա լիս տա կան հա սա րա կար գի փո փո-

խու թյամբ հա սա րա կու թյու նը են թարկ վեց ար ժե քա յին լուրջ փո փո խու-

թյուն նե րի: Ժա մա նա կա կից հե տա զո տող նե րը, անդ րա դառ նա լով նշված

խնդրին, նշում են. «Ան կա խու թյան ձեռք բե րու մից հե տո Հա յաս տա նում

հա սա րա կա կան կյան քի բո լոր ո լորտ նե րում տե ղի ու նե ցած փո փո խու-

թյուն ներն ինք նին դրա կան եր եւույթ են, սա կայն կար եւոր է, որ դրանք

լի նեն բնա կա նոն վե րար տադ րա կան գոր ծըն թա ցի մաս: Ե թե փո փո խու-

թյուն նե րը տե ղի են ու նե նում այդ հա մա տեքս տից դուրս, ա պա դրանք

ա ռա ջաց նում են ա նո րոշ մի ջա վայր, ո րում խա թար վում է հան րու թյան՝

այդ թվում նաեւ էթ նիկ հան րույ թի ա ռան ձին հատ ված նե րի միջեւ հոգ-

եւոր ընդ հան րու թյուն ձեւա վո րող ար ժե քա յին հա մա կար գի հա մախմ բող,

միա վո րիչ դե րը: Նշ վա ծի հիմ նա կան պատ ճառն ա րագ կա տար վող փո փո-

խու թյուն նե րի ըն թաց քում հա մընդ հա նուր (հա մազ գա յին, հա մա հա սա րա-

կա կան) դե րա կա տա րու թյան ար ժեք նե րի ձեւա վոր ման բար դու թյունն է» 2:

Վե րը նշված գոր ծըն թաց ներն ի րենց ան մի ջա կան ազ դե ցու թյունն ու-

նեն հա սա րա կա կան կյան քի գրե թե բո լոր բնա գա վառ նե րի վրա: Անդ-

րա դառ նա լով նշված խնդրին` մեջ ենք բե րում հետեւ յալ տե սա կե տը.

« Փաս տա ցի, ան կա խու թյան վե րա կանգ նու մից հե տո հայ ի րա կա նու թյուն

ներ թա փան ցե ցին այն պի սի ար ժեք ներ, ո րոնք խորթ էին հա յոց ազ գա յին

ըն կա լում նե րին եւ ար ժե հա մա կար գին: Ինք նա հո սի թողն ված ար ժե քա յին

դաշ տի ձեւա վոր ման գոր ծըն թա ցում թու լա ցան նույ նիսկ հայ հան րու թյան

հա մար պատ մա կա նո րեն կա յուն դե րա կա տա րու թյուն ու նե ցած այն պի սի

պատ մա կան գոր ծոն ներ, ինչ պի սիք էին էթ նոմ շա կույ թը եւ Ե կե ղե ցին: Մի

կող մից ա նու շադ րու թյան մատն ված մշա կու թա յին գոր ծըն թաց նե րը, մյուս

կող մից` Ե կե ղե ցու հան րա յին ան բա վա րար դե րա կա տա րու թյունն ու հե ղի-

նա կու թյու նը նպաս տե ցին հայ ազ գի հա մար ինք նու թյու նը պայ մա նա վո-

2 Մ. Գաբ րիել յան, Ա. Դա բաղ յան, Ա. Թա դե ւոս յան, Ն. Մար գար յան, Հոգ եւոր անվ-տան գու թյան ա պա հով ման եւ բա րո յա կան ար ժեք նե րի պահ պան ման հիմ նադ րույթ նե րը ազ գա յին անվ տան գու թյան հա մա տեքս տում, « Նո րա վանք» գի տակր թա կան հիմ նադ-րամ, Եր եւան, 2002, էջ 3:

148 ¶ºôàð¶ ØÎðîâÚ²Ü 2016 ¾.

րող ա ռանց քա յին նշա նա կու թյան կրո նա դա վա նա բա նա կան ո լորտ օ տա-

րա ծին հո սանք նե րի ներ թա փանց մա նը: Տար բեր կրո նա կան կազ մա կեր-

պու թյուն նե րի տես քով դրանք գտան տա րած ման պա րարտ հող: Ի հար կե,

դժվար է այս հար ցում մե ղադ րել Ե կե ղե ցուն, սա կայն, այն, որ տա րա տե-

սակ կրո նա կան կազ մա կեր պու թյուն նե րը ա զա տո րեն, ա ռանց Հայ Ա ռա-

քե լա կան Ե կե ղե ցու ազ դե ցիկ դի մադ րու թյան, ներ թա փան ցե ցին հայ կա-

կան մի ջա վայր, վկա յում է այն մա սին, որ Ե կե ղե ցին ժո ղովր դին հոգ եւոր

սնունդ մա տու ցե լու եւ հոգ եւոր միաս նա կա նու թյու նը ա պա հո վե լու տե-

սանկ յու նից դեռեւս բա վա կա նա չափ պատ րաստ չէր: Դ րա նում, ան շուշտ,

հսկա յա կան էր խորհր դա յին շրջա նում Ե կե ղե ցու դե րի նվա զեց մանն ու

թու լաց մանն ուղղ ված քա ղա քա կա նու թյան ազ դե ցու թյու նը: Այ սօր ին-

քը՝ Ե կե ղե ցին եւս, հոգ եւոր դաշ տում իր եր բեմ նի ազ գա յին հա մախմ բող

ա ռաջ նոր դի դե րա կա տա րու թյու նը վե րա կանգ նե լու հա մար ու նի օ ժան դա-

կու թյան կա րիք» 3:

Պատ մա կա նո րեն հայ ժո ղովր դի ազ գա յին, այդ թվում նաեւ բա րո յա-

հո գե բա նա կան նկա րագ րի պահ պա նու մը ի րա կա նաց րել է Հայ Ա ռա քե-

լա կան Սուրբ Ե կե ղե ցին. այ սօր ա վե լի քան երբ եւէ անհ րա ժեշ տու թյուն է

ա ռա ջա ցել նոր մար տահ րա վեր նե րին դի մա կա յե լու հա մար հա մախմ բե լու

բո լոր մի ջոց նե րը:

Հե տա զո տու թյան շրջա նա կում ե րի տա սարդ նե րին ուղղ ված այն հար-

ցին, թե կյան քում ո՞ր ե րեք ար ժեք ներն են նրանց հա մար ա ռաջ նա յին,

ստաց վել է հետեւ յալ պատ կե րը (տե՛ս գծա պատ կեր 1):

Հարց ման յու րա քանչ յուր մաս նակ ցի տրվել է ե րեք հնա րա վոր պա-

տաս խա նի ընտ րու թյուն:

Ա ռա ջին պա տաս խա նի դեպ քում հարց ված նե րի 92 %-ը կար եւո րել

է ըն տա նի քը: Սա խո սուն վկա յու թյուն է, որ հայ հա սա րա կու թյան մեջ,

նաեւ ե րի տա սար դու թյան շրջա նում, ըն տա նի քը շա րու նա կում է զբա ղեց-

նել ա ռաջ նա յին եւ կար եւո րա գույն տեղ: Ա վե լի քիչ տո կոս են կազ մել

սե րը, հա վատ քը եւ մարդ կա յին հա րա բե րու թյուն նե րը:

Երկ րորդ պա տաս խա նի պա րա գա յում տես նում ենք, որ հարց ված նե-

րի 48.5 % ընտ րել է սե րը: Հաշ վի առ նե լով այն, որ հարց ված նե րը ե րի-

տա սարդ ներ են, սա ինչ-որ չափով բնա կան է: Հատ կան շա կան են նաեւ

հարց ման մաս նա կից նե րի հնչեց րած մյուս տար բե րակ նե րը, ո րոն ցում մեծ

տեղ են զբա ղեց նում հա վատ քը, հայ րե նի քը եւ մարդ կա յին հա րա բե րու-

թյուն նե րը: Կար եւոր վել է նաեւ կա րիե րան:

3 Անդ, էջ 4-5:

2016 ¾. ÎðàÜ²Î²Ü ÎÚ²ÜøÀ ºðÆî²ê²ð¸àôÂÚ²Ü Þðæ²ÜàôØ 149

Եր րորդ դեպ քում ա մե նա շա տը հնչեց ված պա տաս խա նը` 35.5 %, ըն-

կե րու թյունն է: Յու րա քանչ յուր մարդ հա սա րա կու թյան կամ ընդ հա նու րի

մեկ մաս նիկն է, եւ այդ հա րա բե րու թյուն նե րում ա մեն ոք փնտրում եւ

գտ նում է ի րեն գա ղա փա րա կից նե րի: Ըն կե րու թյան գա ղա փա րի կար եւո-

րու մը եւս խո սում է հա սա րա կու թյան ա ռողջ լի նե լու մա սին:

Ամ փո փե լով տվյալ հար ցի շուրջ ստաց ված պա տաս խան ներն ու վեր-

լու ծու թյան արդ յունք նե րը` կա րե լի է աս տի ճա նա կար գել ներ կա յաց ված

ար ժեք նե րի կար եւո րու թյու նը ե րի տա սարդ նե րի հա մար եւ փաս տել, որ

ա ռա ջին տե ղում գտնվում են ըն տա նի քը, սերն ու ըն կե րու թյու նը: Ակն-

հայտ է նաեւ, որ հա վատ քը, հայ րե նի քը, մարդ կա յին հա րա բե րու թյուն նե-

րը եւ կա րիե րան, որ պես ար ժեք ներ, գրե թե նույն տո կոսն են կազ մում եւ

գտն վում են մի ջի նից ցածր հար թու թյան վրա: Հարց ման արդ յունք նե րը

հու շում են, որ պե տու թյու նը4 հա տուկ ու շադ րու թյուն պետք է դարձ նի

ե րի տա սար դու թյան հոգ եւոր-մշա կու թա յին դաս տիա րա կու թյա նը: Գաղտ-

նիք չէ, որ ա մեն մի հա սա րա կու թյան զար գաց ման գրա վա կան նե րից է

ե րի տա սար դու թյան ճիշտ դաս տիա րա կու թյու նը5, նրա հոգ եւոր-մշա կու-

թա յին ար ժե հա մա կար գի բարձ րա ցու մը:

Հա ջորդ հար ցը, որ ա ռան ձին քննարկ ման ա ռար կա ենք դարձ րել, այն

է, թե հարց վող նե րի հա մար ինչ նշա նա կու թյուն ու նի կրո նա կան կյան քը:

Այս հար ցադր մամբ կար եւոր վում են ե րի տա սարդ նե րի կրո նա կան պատ-

կե րա ցում նե րը:

Հարց վող նե րի կրո նա կան կյան քը գնա հա տե լու հա մար ներ կա յաց վել է

գնա հատ ման հետեւ յալ սանդ ղա կը.

1. Միան շա նակ կար եւոր է.

2. Ա վե լի շուտ կար եւոր է.

3. Այն քան էլ կար եւոր չէ.

4. Ընդ հան րա պես կար եւոր չէ:

4 ՀՀ կա ռա վա րու թյան` 2006 թ. փետր վա րի 2-ի նիս տի թիվ 6 ար ձա նագ րա յին ո րոշ մամբ հաս տատ ված « Հա յաս տա նի Հան րա պե տու թյան ե րի տա սար դա կան պե տա կան քա ղա-քա կա նու թյան 2006-2007 թվա կան նե րի ռազ մա վա րու թյու նը» ե րի տա սար դու թյանն ուղղ-ված քա ղա քա կա նու թյան գե րա կա յու թյուն նե րի թվում կար եւո րում է նաեւ հոգ եւոր-մշա-կու թա յին, հայ րե նա սի րա կան դաս տիա րա կու թյու նը՝ « Պե տու թյու նը ե րի տա սար դու թյան հոգ եւոր եւ ֆի զի կա կան զար գա ցու մը դի տում է որ պես ազ գա յին զար գաց ման անհ րա-ժեշտ մաս եւ հա սա րա կա կան մեծ ար ժեք». տե՛ս « Հա յաս տա նի Հան րա պե տու թյան ե րի-տա սար դա կան պե տա կան քա ղա քա կա նու թյան 2006-2007 թվա կան նե րի ռազ մա վա րու-թյուն», գլուխ 1, կետ 1.3:

5 Թերեւս տե ղին է մեջ բե րել Գա րե գին Նժ դե հի հետեւ յալ խոս քե րը. «Ե թե ու զում ես տես նել որ եւէ ազ գի ա պա գան, ա պա նա յիր նրա ե րի տա սար դու թյա նը», « Հա տըն տիր», Եր եւան, 2006, էջ 22:

150 ¶ºôàð¶ ØÎðîâÚ²Ü 2016 ¾.

Արդ յուն քում ու նենք հետեւ յալ պատ կե րը. հարց ված նե րի 62.2 %-ը

միան շա նակ կար եւո րում է կրո նա կան կյան քը, իսկ 21.8 %-ը ա վե լի շուտ

կար եւոր է հա մա րում. ե թե այս եր կու ցու ցա նիշ նե րը, ո րոնք շատ մոտ են

ի րար, միաց նենք, կստա նանք 84 %, այ սինքն` ճնշող մե ծա մաս նու թյան

հա մար կրո նա կան կյան քը կար եւոր վում է: Հարց ված նե րի 11.2 % հա մար

կրո նա կան կյանքն այն քան էլ կար եւոր չէ, ին չը բնա կան է, քա նի որ բո լոր

ժա մա նակ նե րում տար բեր հա սա րա կու թյուն նե րում մարդ կանց ո րո շա կի

խմբի հա մար կրո նա կան կյան քը այն քան էլ չի կար եւոր վել (սա կա րե լի է

բա ցատ րել յու րա տե սակ պատ կե րա ցում նե րի, գա ղա փար նե րի, կեն սա կեր-

պի եւ այլ հան գա մանք նե րի առ կա յու թյամբ): Հարց մա նը մաս նա կից ե րի-

տա սարդ նե րի 4.3 %-ը կրո նա կան կյանքն ընդ հան րա պես չի կար եւո րում.

ե թե վեր ջին եր կու պա տաս խան նե րի ցու ցա նիշ նե րը միա սին դի տար կենք,

հարց ված նե րի միայն 15.5 %-ն է, որ չի կար եւո րում կրո նա կան կյան քը:

Երբ փոր ձենք վեր լու ծել այս խմբի պա տաս խան նե րը, պետք է հաշ վի առ-

նենք մի շարք կար եւոր հան գա մանք ներ, ինչ պի սիք են, օ րի նակ, պատ-

մա կան ժա մա նա կաշր ջա նը, տի րող բար քե րը, անձ եւ հա սա րա կու թյուն

փոխ հա րա բե րու թյուն նե րը եւ այլն:

Ու սում նա սի րու թյան հա ջորդ հար ցը տրա մա բա նա կան շա րու նա կու-

թյունն է նա խոր դի եւ ն պա տակ ու նի պար զե լու, թե ո րոնք են մար դու

կրո նա կան կյան քի ե րեք կար եւոր տար րե րը:

Հարց ված ե րի տա սարդ նե րին ա ռա ջարկ վել են պա տաս խա նի ե րեք

տար բե րակ ներ. ընտր ված տար բե րակ նե րի շար քում պատ կե րը հետեւ յալն

է՝ 84.7 %-ը կրո նա կան կյան քի կար եւոր տարր է հա մա րում «Աստ ծուն հա-

վա տա լը», 5.7 %-ը՝ «Ե կե ղե ցի հա ճա խե լը», 2.5 %-ը՝ «ա ղոթ քը», 2.3 %-ը՝

«հա վատ քը»: Ս տաց ված պա տաս խան նե րից ա ռա ջին հեր թին հստակ ար-

ձա նագր վում է ե րի տա սար դու թյան շրջա նում Աստ ծուն հա վա տա լու

բարձր ցու ցա նի շը: Հատ կան շա կան է նաեւ, որ «հա վատք» պա տաս խա նը

նշվել է որ պես ա ռան ձին եր եւույթ: Հա ջորդ բարձր ցու ցա նի շը «Ե կե ղե ցի

հա ճա խելն» է, ին չը պայ մա նա վոր ված է հա սա րա կա կան ըն կա լում նե րում

առ կա փո փո խու թյուն նե րով եւ Հայ Ա ռա քե լա կան Սուրբ Ե կե ղե ցու հե ղի-

նա կու թյամբ:

Երկ րորդ տար բե րակ նե րի շար քում ստաց վել է հետ եւալ պատ կե րը.

ա մե նա շա տը հնչեց ված պա տաս խան ներն են` 48.2 %-ը «Աստ ծուն հա վա-

տա լը», իսկ 29.7 %-ը՝ «ա ղոթ քը»: Ա ռա վել քիչ հնչած տար բե րակ նե րից

են «տո ներ, տո նա կա տա րու թյուն ներ», «հա վատք»՝ 2.3 % եւ մո մա վա ռու-

թյուն՝ 1.7 %:

2016 ¾. ÎðàÜ²Î²Ü ÎÚ²ÜøÀ ºðÆî²ê²ð¸àôÂÚ²Ü Þðæ²ÜàôØ 151

Եր րորդ տար բե րակ նե րի շար քում արդ յունք ներն այս պի սին են՝

37.2 %-ը՝ «ա ղոթք», 14.3 %-ը՝ «տո ներ, տո նա կա տա րու թյուն ներ»,

7.8 %-ը` «սրբեր», 6.4 %-ը՝ «մո մա վա ռու թյուն» եւ 2.8 %-ը՝ «հա վատք»

(տե՛ս գծա պատ կեր 2):

Ամ փո փե լով ստաց ված արդ յունք նե րը` կա րե լի է եզ րա կաց նել, որ կրո-

նա կան կյան քի ա ռա ջին ե րեք կար եւոր տար րերն են Աստ ծո հան դեպ հա-

վա տը, ա ղոթ քը, տո ներն ու տո նա կա տա րու թյուն նե րը: Մ յուս տար րե րը

ա ռա վել քիչ են ընտր վել հարց վող նե րի կող մից եւ գտն վում են գրե թե

հա վա սար դիր քե րում:

« Հա յաս տա նի ե րի տա սար դու թյան ազ գա յին զե կույց»-ում նշվում է.

«Ե թե ազ գա յին միաս նա կա նու թյան խնդիր նե րի շար քում կար եւոր դեր ու-

նի հա յե րի կրո նա կան եւ դա վա նա բա նա կան պատ կա նե լու թյու նը, ա պա

այդ եւ ն մա նաբ նույթ հար ցե րում իր դիր քո րո շում նե րով ու ռազ մա վա-

րու թյուն նե րով կար եւոր դեր ու նի նաեւ Հայ Ա ռա քե լա կան Ե կե ղե ցին:

Ըստ այդմ` կա րե լի է ա նել հետեւ յալ հար ցադ րում նե րը` Հա յաս տա նի

ե րի տա սար դու թյան շրջա նում հե ղի նա կու թյան ի՞նչ ռե սուրս ու նի Հայ

Ա ռա քե լա կան Սուրբ Ե կե ղե ցին, իսկ մյուս կող մից` հա յե րի նե րազ գա յին

միաս նա կա նու թյան հա մա տեքս տում, այն է` տվյալ պա րա գա յում դա վա-

նա բա նա կան տար բե րու թյուն նե րի գոր ծո նի կա ռա վար ման տե սանկ յու նից

ինչ պի սի՞ն է ե րի տա սար դու թյան գի տակ ցու թյան բնույ թը: Ազ գա յին եւ

պե տա կան ինս տի տուտ նե րի շար քում Հայ Ա ռա քե լա կան Սուրբ Ե կե ղե ցին

Հա յաս տա նի ե րի տա սարդ նե րի դիր քո րո շում նե րում ու նի ա մե նա բարձր

վստա հու թյու նը. նրան վստա հում է ե րի տա սարդ նե րի 90.9 %-ը: Վեր ջին`

առն վազն 15 տար վա ըն թաց քում այդ պի սի բարձր վստա հու թյան մա կար-

դակ չի դիտ վել Հա յաս տա նի պե տա կան ու քա ղա քա կան եւ ոչ մի ինս տի-

տու տի նկատ մամբ: Բա ցի դրա նից` ի րեն Հայ Ա ռա քե լա կան Սուրբ Ե կե-

ղե ցու հետ եւորդ է հա մա րում Հա յաս տա նի ե րի տա սար դու թյան 93.2 %-ը,

ա թեիստ է ըն դա մե նը 0.9 %-ը, Աստ ծուն հա վա տում, սա կայն ոչ մի կրո նի

հետ եւորդ կամ Ե կե ղե ցու ան դամ չէ 4.1 %-ը»6:

Այժմ ներ կա յաց նենք մեր հե տա զո տու թյան շրջա նա կում ար ված հար-

ցու մը` որ քա նո՞վ եք վստա հում Հայ Ա ռա քե լա կան Սուրբ Ե կե ղե ցուն:

Ս տաց ված պատ կե րում տես նում ենք, որ ե րի տա սարդ նե րի 68.9 %-ը

վստա հում է, 21.1 %-ը ա վե լի շուտ վստա հում է: Ե թե հա մադ րենք այս

եր կու տվյալ նե րը, ո րոնք գրե թե նույնն են, ստա նում ենք վստա հու թյան

90 % արդ յունք: Հարց ված նե րի 4.6 %-ը վստա հում է, իսկ 4.5 %-ը չի

6 «Հայաստանի երիտասարդության ազգային զեկույց», մաս 1, Երեւան, 2011, էջ 19-20:

152 ¶ºôàð¶ ØÎðîâÚ²Ü 2016 ¾.

վստա հում. ե թե այս տվյալ նե րը միա սին դի տար կենք, կստա նանք 9.1 %

արդ յունք: Պա տաս խան նե րի արդ յունք նե րը վկա յում են ե րի տա սար դու-

թյան շրջա նում Հայ Ա ռա քե լա կան Սուրբ Ե կե ղե ցու ու նե ցած մեծ դե րի եւ

հե ղի նա կու թյան մա սին:

Ե րի տա սար դու թյան ճնշող մե ծա մաս նու թյու նը ի րեն Հայ Ա ռա քե լա-

կան Սուրբ Ե կե ղե ցու հետ եւորդ է հա մա րում, ինչն ա նուղ ղա կի նկատ վում

է նաեւ մեր ու սում նա սի րու թյամբ: Այս պես` «Ի՞նչ հա ճա խա կա նու թյամբ

եք այ ցե լում Ե կե ղե ցի» հար ցին ի պա տաս խան մեծ մասն ընտ րել է հա մե-

մա տա բար բարձր ցու ցա նիշ ա պա հո վող պա տաս խան ներ (տե՛ս գծա պատ-

կեր 8): Այս ի րո ղու թյու նը եւս մեկ ան գամ հաս տա տում է ե րի տա սար դու-

թյան շրջա նում Ե կե ղե ցու հե ղի նա կու թյան ա ճի ի րո ղու թյու նը: Սա կայն

հարկ է նշել, որ Հա յաս տա նի ե րի տա սար դու թյան՝ Ե կե ղե ցի հա ճա խա կի

գնա լը, մեծ մա սամբ պայ մա նա վոր ված է ոչ թե կրո նա կան զար գա ցած գի-

տակ ցու թյամբ, ին չը շաղ կապ ված է Հայ Ա ռա քե լա կան Սուրբ Ե կե ղե ցու

դա վա նա բա նու թյա նը, այլ ա ռա վե լա պես դրսեւոր վում է որ պես ազ գա-

յին նույ նա կա նաց ման կարծ րա ցած բա ղադ րիչ7: Այ դու հան դերձ, պետք է

նշել, որ շա բա թա կան մի քա նի ան գամ Ե կե ղե ցի հա ճա խե լը (10.3 %) կամ

միայն ե կե ղե ցա կան տո նե րին մաս նակ ցու թյան բարձր ցու ցա նի շը (31.5 %)

հստակ ընդգ ծում են ծի սա կան ա րա րո ղու թյուն նե րի մի ջո ցով ե կե ղե ցա կան

կյան քում ներգ րավ ված լի նե լը եւ կ րո նա կան կյան քին կար եւո րու թյուն

տա լը: Հարց ված նե րի միայն չնչին տո կոսն է (3.3 %) ե կե ղե ցա կան կյան-

քին ան մասն: Մեծ տո կոս է կազ մում «կախ ված է հո գե վի ճա կից» պա տաս-

խա նը` 39.9 % (տե՛ս գծա պատ կեր 3):

Ու սում նա սի րու թյան ըն թաց քում հարց ված նե րին տրված հա ջորդ

կար եւոր հար ցի նպա տակն էր պար զել ե րի տա սար դու թյան շրջա նում կրո-

նա կան դաս տիա րա կու թյան նշա նա կու թյու նը: Այս դեպ քում հատ կա պես

կար եւո րել ենք ե րի տա սար դու թյան հոգ եւոր-մշա կու թա յին դաս տիա րա-

կու թյան հա մա տեքս տում քրիս տո նեա կան ար ժե հա մա կար գի նկատ մամբ

վե րա բեր մուն քի բա ցա հայ տու մը, եւ դ րա՝ իբրեւ կրո նա կան դաս տիա րա-

կու թյան հիմ նա կան բա ղադ րի չի կար եւո րու մը (տե՛ս գծա պատ կեր 4): Այս

դեպ քում եւս ակն հայտ է` հարց ված նե րի մեծ մա սը (դրանք զե տեղ ված

են կրո նա կան դաս տիա րա կու թյու նը կար եւո րե լու հատ վա ծում` 6-10 դաշ-

տում) կրկին ընդգ ծում է կրո նի եւ կ րո նա կան կյան քի կար եւո րու թյու նը

ե րի տա սար դու թյան շրջա նում, ո րով ա ռա վել ար դիա կան է դառ նում կրո-

նա կան դաս տիա րա կու թյան նշա նա կու թյու նը Հա յաս տա նի հա սա րա կա-

7 Անդ, էջ 20:

¶Í³å³ïÏ»ñ 1

ընտանի

ք

սեր

հավա

տքհա

յրենի

քմա

րդկա

յին...

կարի

երա

ընկե

րութ

յուն

հավա

տալ Աստ

ծուն

եկեղ

եցի հ

աճախել

աղոթք

տոներ

, տոն

ակատարո

ւթյու

ններ

հույս

մոմա

վառո

ւթյու

նհա

վատք

սրբե

ր

1-ին պատասխան

2-րդ պատասխան

3-րդ պատասխան

1-ին ընտրություն

2-րդ ընտրություն

3-րդ ընտրություն

¶Í³å³ïÏ»ñ 2

Կյանքի երեք առաջնային արժեքները

Մարդու կրոնական կյանքի երեք կարեւոր տարրերը

մի այն կիրակի օրերին

շաբաթը մի քանի անգամ

ամի սը մի քանի անգամ

մի այն եկեղեցական տոներին

ընդհանրապես չեմ այցելում

հստակ չէ` կախված հոգեվիճակից

¶Í³å³ïÏ»ñ 3

¶Í³å³ïÏ»ñ 4

Եկեղեցի այցելելու հաճախականությունը

Կրոնական դաստիարակության կարեւորությունը

2016 ¾. ÎðàÜ²Î²Ü ÎÚ²ÜøÀ ºðÆî²ê²ð¸àôÂÚ²Ü Þðæ²ÜàôØ 153

կան կյան քում: Հատ կան շա կան է, որ կրո նա կան դաս տիա րա կու թյու նը

կար եւոր չեն հա մա րում միայն քիչ թվով հարց ված ներ (0.9 %-ն է, որ

դժվա րա ցել է պա տաս խա նել): Պետք է նշել նաեւ, որ կրո նա կան դաս տիա-

րա կու թյու նը հարց ված նե րի մի մա սը նույ նաց րել է ազ գա յին եւ հոգ եւոր-

մշա կու թա յին դաս տիա րա կու թյան հետ ընդ հան րա պես:

Մեր ու սում նա սի րու թյան շրջա նա կում, որ պես կրո նա կան կյան քի

եւ կ րո նա կա նու թյան ան խու սա փե լի դրսեւո րում, խնդիր է դրվել նաեւ

հստա կեց նել այն տե ղե կատ վու թյու նը, թե հարց վող նե րի քա նի տո կոսն է

մկրտված. սա հնա րա վո րու թյուն է ըն ձե ռում պար զե լու, թե կրո նա կա-

նու թյան բարձր ցու ցա նիշ ար տա հայ տող պա տաս խան նե րի առ կա յու թյան

պայ ման նե րում ե րի տա սար դու թյան հա մար որ քա նով է կար եւոր Ե կե ղե-

ցու խոր հուրդ նե րից ա ռա ջի նի (քրիս տոն յա լի նե լու հիմ նա կան նա խա-

պայ մա նի) ի րա գոր ծու մը: Արդ յունք նե րը ցույց են տա լիս, որ հարց ված-

նե րի 66.2 %-ը մկրտված է, ին չը մեկ ան գամ եւս հաս տա տում է ե րի տա-

սար դու թյան կրո նա կա նու թյան բարձր ցու ցա նի շը եւ ք րիս տոն յա լի նե լու

գի տակց ված` ոչ պա տա հա կան ընտ րու թյու նը: Մկր տու թյու նը եր բեմն,

կրո նա կան բո վան դա կու թյամբ հան դերձ, ե րի տա սար դու թյան շրջա նում

ըն կալ վում է իբրեւ ազ գա յին պատ կա նե լու թյան ա պա ցույց, ո րի կրո նա հո-

գե բա նա կան ար մատ նե րը գա լիս են դա րե րի խոր քից եւ հայ քրիս տոն յա յի

ինք նու թյան ան բա ժան մասն են կազ մել:

Միա ժա մա նակ փոր ձել ենք պար զել, թե ո րոնք են հարց վող նե րի մյուս

խմբի (33.8 %) չմկրտված լի նե լու պատ ճառ նե րը: Արդ յուն քում ստաց-

վել են պա տաս խան ներ, ո րոն ցից ա ռանձ նաց րել եւ գ ծա պատ կե րի տես քով

ներ կա յաց րել ենք 2 %-ի սահ մա նը գե րա զան ցող տար բե րակ նե րը: Տր ված

պա տաս խան նե րի վեր լու ծու թյու նը փաս տում է, որ մկրտված չլի նե լու

պատ ճա ռը ոչ թե կրո նի կամ Ե կե ղե ցու հան դեպ ժխտո ղա կան վե րա բեր-

մունքն է, այլ ար հես տա կան եւ տա րա ծա ժա մա նա կա յին բնույ թի խնդիր-

նե րի առ կա յու թյու նը, ո րը եւս մեկ ան գամ հաս տա տում է կրո նի բարձր

դե րա կա տա րու թյու նը հա սա րա կա կան կյան քում: Մաս նա վո րա պես` հարց-

ված նե րի մեծ մա սը` 4.5 %-ը չի մկրտվել ո րոշ հան գա մանք նե րի բե րու մով,

4.3 %-ը՝ ժա մա նա կի եւ 2.5 %-ը՝ ծնող նե րի կող մից հա մա պա տաս խան քայ-

լեր չձեռ նար կե լու պատ ճա ռով, իսկ 3.5 %-ը պատ րաստ վում է մկրտվել:

Հատ կան շա կան է, որ պա տաս խա նող նե րի բա ցար ձակ մե ծա մաս նու թյու նը

ցան կու թյուն ու նի կամ պատ րաստ վում է մկրտվել:

Այս պի սով` կա տար ված հե տա զո տու թյու նը հնա րա վո րու թյուն է տա-

լիս ա ռա վել հստակ պատ կե րա ցում կազ մե լու Հա յաս տա նի Հան րա պե տու-

154 ¶ºôàð¶ ØÎðîâÚ²Ü 2016 ¾.

թյան ե րի տա սար դու թյան ար ժե հա մա կար գի, կրո նա կան ըն կա լում նե րի եւ

ան կա խու թյան նոր սերն դի կյան քում Հայ Ա ռա քե լա կան Սուրբ Ե կե ղե ցու

ու նե ցած դե րի ու նշա նա կու թյան մա սին: Փաս տո րեն այ սօր ե րի տա սարդ-

նե րի ըն կալ մամբ Հայ Ա ռա քե լա կան Սուրբ Ե կե ղե ցին կրո նա կան կար եւոր

ինս տի տուտ է, ո րի հետ ան քակ տե լիո րեն ըն կալ վում է նաեւ ազ գա հա վաք,

ազ գա պահ պան գոր ծա ռույ թը:

РЕЗЮМЕ

Ис сле до ва ние по свя ще но ана ли зу ро ли и зна че ния Ар мян ской Апо столь ской Церк ви в сис те ме цен но стей, ре ли ги оз ных пред став ле ни ях и са мо быт но сти но-во го по ко ле ния Рес пуб ли ки Ар ме ния. В ис сле до ва нии от ра жа ют ся сле дую щие во про сы: ка кие три ос нов ные эле мен ты важ ны для ре ли ги оз ной жиз ни че ло ве ка? Важ на ли для рес пон ден тов ре ли ги оз ная жизнь? На сколь ко Вы до ве ряе те Ар мян-ской Апо столь ской Церк ви? Как час то Вы по се щае те цер ковь? Яв ля ет ся ли ре ли-ги оз ное об ра зо ва ние важ ным для Вас? Кре ще ны ли вы? Важ ность ис сле до ва ния оце ни ва ет ся в кон тек сте со вре мен ных вы зо вов в во про се об ра бот ки мо ло деж ной по ли ти ки Рес пуб ли ки Ар ме ния.

SUMMARY

The present research aims at understanding the role and significance of the Armenian Apostolic Church in values, religious beliefs and identity of the new generation of Republic of Armenia. The study reflects answers to the the following questions: what are the three values that are priority for respondents; Is religious life important for the respondents? To what extent do they trust in the Armenian Apostolic Church? How often do they attend church? Is religious education important to them? Are they baptized? The importance of the study is evaluated in the context of the modern challenges as well as in problem of the planning the youth policy for the Republic of Armenia.

2016 ¾. ¾æØƲÌÆÜ 155

СОДЕРЖАНИЕ

РЕЛИГИЕВЕДЕНИЕ

Проповедь епископа Нарека Берберяна, читаннаяв Кафедральном соборе Св. Эчмиадзинав связи с Праздником Вардавара .....................................................................5

ПРОТОАРХИМАНДРИТ ШАГЕ АНАНЯН,ДИАКОН ЦОЛАК АРУТЮНЯН - Послание католикоса Гиваргиса I

как один из важнейших христологических документовВосточно-Сирийской Церкви VII века ............................................................9

ИСТОРИКО-ФИЛОЛОГИЧЕСКИЕ ИССЛЕДОВАНИЯ

АРМЕН АСРЯН - Теория переоценки деятельности марзпанаВасака Сюни, выдвинутая Н. Адонцем .........................................................37

ВАГЕ ТОРОСЯН - К вопросу о короновании Левона Великого,царя Киликийской Армении ............................................................................65

ЛИАНА ДАЛЛАКЯН - Труд историка Хетума Корикосци“Цвет ник ис то рий зе мель Вос то ка” .............................................................. 84

НОРАЙР ПОГОСЯН - Рукописная автобиографияГригора Шхтаякира ...........................................................................................97

СООБЩЕНИЯ

АРМИНЕ ГРИГОРЯН - Анатомические фразеологизмыкак проявления первичных верований и обрядовых действ .................... 115

НАРИНЕ ШАМАМЯН - Основные понятия изученияармянских народных танцев в свадебном ритуале ....................................129

ГЕВОРГ МКРТЧЯН - Особенности религиозной жизнив молодежной среде .........................................................................................145

156 ¾æØƲÌÆÜ 2016 ¾.

CONTENTS

RELIGIOUS STUDIES

Sermon of H.G. Bishop Narek Berberyan delieveredduring the Divine Liturgy celebrated in the Cathedralof Holy Etchmiadzin on the occasionof the Feast of Transfiguration ............................................................................5

SENIOR ARCHIMANDRITE SHAHE ANANYAN,DEACON TSOLAK HAROUTIUNYAN - Letter of Catholicos

Geevarghese I as one of the most importantChristological documents of the 7th centuryof the Assyrian Church of the East .....................................................................9

HISTORICAL-PHILOLOGICAL STUDIES

ARMEN ASRYAN - Theory of re-evaluation of the activityof marzpan Vassak Syuni by Nikoghayos Adonts ...........................................37

VAHE TOROSYAN - On the issue of the coronationof Levon the Magnificient, Armenian King of Cilicia .......................................65

LIANA DALLAKYAN - “Flower of the Historiesof the East” by Historian Hetoum of Corycus ................................................. 84

NORAYR POGHOSYAN - Autobiographyof Gregory Shghtayakir ......................................................................................97

ESSAYS

ARMINE GRIGORYAN - Anatomical phrases as expressionsof primary beliefs and ritual ceremonies .......................................................... 115

NARINE SHAMAMYAN - Main notions of studiesof Armenian folk dances in the bridal rites .....................................................129

GEVORG MKRTCHYAN - Characteristics of religious lifeamong the youth .................................................................................................145

2016 ¾. ¾æØƲÌÆÜ 157

ԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹԻՒՆ

ԿՐՕՆԱԳԻՏԱԿԱՆ

Տ. Նարեկ եպիսկոպոս Բէրբէրեանի քարոզը`խօսուած Ս. Էջմիածնի Մայր ՏաճարումՎարդավառի տօնի առիթով ............................................................................5

Տ. ՇԱՀԵ Ծ. ՎՐԴ. ԱՆԱՆՅԱՆ, ՑՈԼԱԿ ՍՐԿ. ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ - Գիվարգիս Ա. Կաթողիկոսի թուղթն իբրեւ Է. դարիԱրեւելքի Ասորական Եկեղեցու քրիստոսաբանականկարեւորագույն վավերագրերից մեկը ...........................................................9

ՊԱՏՄԱԲԱՆԱՍԻՐԱԿԱՆ

ԱՐՄԵՆ ԱՍՐՅԱՆ - Նիկողայոս Ադոնցի` մարզպան Վասակ Սյունու գործունեության վերագնահատման տեսությունը .....................................37

ՎԱՀԵ ԹՈՐՈՍՅԱՆ - Կիլիկիայի Հայոց թագավորԼեւոն Մեծագործի թագադրման խնդրի շուրջ ............................................65

ԼԻԱՆԱ ԴԱԼԼԱՔՅԱՆ - Հեթում պատմիչ Կոռիկոսցու «Ծաղիկ պատմութեանց Արեւելից աշխարհի» երկասիրությունը ......................... 84

ՆՈՐԱՅՐ ՊՈՂՈՍՅԱՆ - Գրիգոր Շղթայակրիինքնագիր կենսագրությունը...........................................................................97

ՀԱՂՈՐԴՈՒՄՆԵՐ

ԱՐՄԻՆԵ ԳՐԻԳՈՐՅԱՆ - Կազմախոսականդարձվածքներն իբրեւ նախնական հավատալիքներիու ծիսական արարողությունների դրսեւորումներ .................................... 115

ՆԱՐԻՆԵ ՇԱՄԱՄՅԱՆ - Հայ ժողովրդական պարերիուսումնասիրման հիմնական հասկացություններըհարսանեկան ծիսահամալիրում ...................................................................129

ԳԵՒՈՐԳ ՄԿՐՏՉՅԱՆ - Կրոնական կյանքիառանձնահատկությունները երիտասարդության շրջանում ..................145

158 вä²ìàôØܺðÆ ò²ÜÎ 2016 ¾.

ԱԲՀ - Առձեռն բառարան հայկազնեան լեզուի (Մ. Աւգերեան, Գր. Ճէլալեան), Վենետիկ, 1846 եւ 1865

ԱԺ - Արեւելագիտական ժողովածու, Երեւան

ԱԻ - Արեւելագիտության ինստիտուտ, ՀՀ ԳԱԱ, Երեւան

ԱՀ - Ազգագրական հանդէս (խմբ.` Ե. Լալայեան), հ. 1-26, Շուշի/Թիֆլիս, 1896-1916

ԱՖՏ - Աստվածաբանության ֆակուլտետի տարեգիրք, Երեւան

ԲԵՀ - Բանբեր Երեւանի համալսարանի, Երեւան

ԲՀ - Բանբեր հայագիտության, ԵրեւանԲՀԱ - Բանբեր Հայաստանի արխիվների,

ԵրեւանԲՄ - Բանբեր Մատենադարանի, Երեւան

ԳԱԹ - Գրականության եւ արվեստի թանգարան, Երեւան

ԳԻ - Մանուկ Աբեղյանի անվան գրականու-թյան ինստիտուտ, ՀՀ ԳԱԱ, Երեւան

ԳՀՃ - Գէորգեան հոգեւոր ճեմարան (աստուածաբանական համալսարան), Ս. Էջմիածին

ԴԱՆ - Դաշտային ազգագրական նյութերԴՀՊ - Դիւան հայոց պատմութեան (խմբ.`

Գ. Աղանեանց), հ. 1-13, Թիֆլիս, 1893-1917

ԴՀՎ - Դիվան հայ վիմագրության, ԵրեւանԵ(Լ)Ժ - Երկերի (լիակատար) ժողովածուԵՊԿ - Երեւանի պետական կոնսերվատորիաԵՊՀ - Երեւանի պետական համալսարանԷԱԺ - Էմինյան ազգագրական ժողովածու

(խմբ.` Գ. Խալաթյանց, Կ. Կոստանյան), հ. 1-9, Մոսկվա, 1901-1913

ԷՊԱԹ - Էջմի ածնի պատմաազգագրական թանգարան

ԼԻ - Հրաչյա Աճառյանի անվան լեզվի ինստիտուտ, ՀՀ ԳԱԱ, Երեւան

ԼՀԳ - Լրաբեր hասարակական գիտությունների, Երեւան

ՀԱ - Հանդէս ամսօրեայ, ՎիեննաՀԱԱ - Հայաստանի ազգային արխիվ,

ԵրեւանՀԱԲ - Հայերեն արմատական բառարան (Հ.

Աճառյան), հ. 1-4, Երեւան, 1971-1979ՀԱԲՆ - Հայ ազգագրություն եւ

բանահյուսություն, Երեւան

ՀԱԲՌ - Հայոց անձնանունների բառարան (Հ. Աճառյան), հ. 1-5, Երեւան, 1942-1962

ՀԱԹ - Հայոց ազգագրության եւ ազատագրական պայքարի պատմության ազգային թանգարան, Սարդարապատ

ՀԱԻ - Հնագիտության եւ ազգագրության ինստիտուտ, ՀՀ ԳԱԱ, Երեւան

ՀԱՊ - Հայաստանի ազգային պատկերասրահ, Երեւան

ՀԲԲ - Հայերեն բացատրական բառարան (Ստ. Մալխասյանց), հ. 1-4, Երեւան, 1944-1945

ՀԺՀ - Հայ ժողովրդական հեքիաթներ, Երեւան

ՀՀ - Հայագիտական հանդես, ԵրեւանՀՀ ԳԱԱ - Հայաստանի Հանրապետության

գիտությունների ազգային ակադեմիա, Երեւան

ՀՀՀ - «Հասկ» հայագիտական հանդէս, Անթիլիաս

ՀՀՀՇ - Հայաստանի հնագիտական հուշարձանները, Երեւան

ՀՀՀՍ - Հայկազեան հայագիտական հանդէս, Բեյրութ

ՀՀՄ - Հայաստանի հնագույն մշակույթը, Երեւան

ՀՀՄՇ - Հին Հայաստանի մշակույթը, ԵրեւանՀՀՑ - Հայագիտության հարցեր, Երեւան

ՀՀՇՏԲ - Հայաստանի եւ հարակից շրջանների տեղանունների բառարան (Թ. Խ. Հակոբյան, Ստ. Տ. Մելիք-Բախշյան, Հ. Խ. Բարսեղյան), հ. 1-5, Երեւան, 1986-2001

ՀՊԹ - Հայաստանի Պատմության թանգարան, Երեւան

ՀՊՀ - Հնագիտական պեղումները Հայաստանում, Երեւան

ՀՊՀՑ - Հայոց պատմության հարցեր, ԵրեւանՀՊՄՀ - Հայաստանի պետական

մանկավարժական համալսարան, Երեւան

ՀՍՀ - Հայկական սովետական հանրագիտարան, հ. 1-13, Երեւան, 1974-1987

ՀՏ - «Հուշարձան» տարեգիրք, ԵրեւանՄԱ - Մեր ձա վոր Ար եւելք, Եր եւան

ՄԱԵԺ

ՄՀ

-

-

Մեր ձա վոր եւ Մի ջին Ար եւել քի երկր-ներ եւ ժո ղո վուրդ ներ, Եր եւանՄատենագիրք Հայոց, Անթիլիաս

2016 ¾. вä²ìàôØܺðÆ ò²ÜÎ 159

ՄՄ - Մաշ տո ցի ան վան Մա տե նա դա րան, Եր եւան

ՄՊՎ - Մա տե նա դա րա նի պարս կե րեն վա-վե րագ րե րը, Եր եւան

ՄՑՀՁ - Մայր ցու ցակ հա յե րէն ձե ռագ րաց Մաշ տո ցի ա նուան Մա տե նա դա րա նի, Եր եւան

ՆԲՀ - Նոր բառ գիրք հայ կա զեան լե զուի (Գ. Ա ւե տի քեան, Խ. Սիւր մէ լեան, Մ. Աւ-գե րեան), հ. 1-2, Վե նե տիկ, 1836-1837

ՆՀԺՊ - Ն յու թեր հայ ժո ղովր դի պատ մության, Եր եւան

ՇՀՀԿ - Շի րա կի հա յա գի տա կան հե տա զո-տութ յուն նե րի կենտ րոն. գի տա կան աշ խա տանք ներ, Գ յում րի

ՊԲՀ - Պատ մա բա նա սի րա կան հան դես, Եր եւան

ՊԻ - Պատ մութ յան ինս տի տուտ, ՀՀ ԳԱԱ, Եր եւան

ՊՄ - «Պատ մութ յուն եւ մ շա կույթ» հա յա գի-տա կան հան դես, Եր եւան

ՎՀԵՊ - Վա վե րագ րեր Հայ Ե կե ղե ցու պատ-մութ յան, Եր եւան

ՎՀՀ - «Վէմ» հա մա հայ կա կան հան դես, Եր եւան

ՏՀԳ - Տե ղե կա գիր հա սա րա կա կան գի-տութ յուն նե րի, Եր եւան

ՑՁՄՄ - Ցու ցակ ձե ռագ րաց Մաշ տո ցի ա նուան Մ ատե նա դա րա նի, Եր եւան

ՔՀ - Ք րիս տոն յա Հա յաս տան, Ս. Էջ միա ծինՔՀՀ - «Ք րիս տոն յա Հա յաս տան» հան րա-

գի տա րան, Եր եւան, 2002ՕԱՀՀՄ - Օ տար աղբ յուր նե րը հա յե րի եւ Հա-

յաս տա նի մա սին, Եր եւանАГВ - Ар мян ский гу ма ни тар ный вест ник,

Ере ванАО - Ар хео ло ги че ские от кры тия, Мо ск ва

АПА - Ар хео ло ги че ские па мят ни ки Ар ме нии, Ере ван

АРА - Ар хео ло ги че ские рас коп ки в Ар ме нии, Ере ван

ВВ - Ви зан тий ский вре мен ник, Ле нин град-Мо ск ва

ВДИ - Вест ник древ ней ис то рии, Мо ск ваВЕУ - Вест ник Ере ван ско го уни вер си те та,

Ере ванВОН - Вест ник об ще ст вен ных на ук, Ере ван

ДВ - Древ ний Вос ток, Ере ванДКА - Древ ней шая куль ту ра Ар ме нии, Ере ван

ИАЭ - Ин сти тут ар хео ло гии и эт но гра фии, НАН РА, Ере ван

ИАН - Из вес тия Ака де мии на ук Ар мян ской ССР, Об ще ст вен ные нау ки, Ере ван

ИФЖ - Ис то ри ко-фи ло ло ги че ский жур нал, Ере ван

КБС - Кав каз ско-ближ не во сточ ный сбор ник, Тби ли си

КВ - Кав каз и Ви зан тия, Ере ванКДА - Куль ту ра древ ней Ар ме нии, Ере ван

КСИА - Крат кие со об ще ния ин сти ту та ар хео-ло гии, Мо ск ва

КСИИМК - Крат кие со об ще ния ин сти ту та ис то-рии ма те ри аль ной куль ту ры, Мо ск ва

МАК - Ма те риа лы по ар хео ло гии Кав ка за, Мо ск ва

МИАН - Ма те риа лы по ис то рии ар мян ско го на ро да, Ере ван

МНМ - Ми фы на ро дов ми ра, Мо ск ва (ред. С. А. То ка рев), 1991-1992

НАА - На цио наль ный ар хив Ар ме нии, Ере ванСА - Со вет ская ар хео ло гия, Мо ск ва

СМОМПК - Сбор ник ма те риа лов для опи са ния ме ст но стей и пле мён Кав ка за, т. 1-46, Тиф лис, 1881-1915

СЭ - Со вет ская эт но гра фия, Мо ск ваХВ - Хри сти ан ский Вос ток, Санкт-Пе тер-

бургANES - Armenian Journal of Near Eastern

Studies, YerevanAS - Anatolian Studies, Cambridge

AW - Antike Welt, Mainz am RheinBAR - British Archaeological Reports,

International Series, OxfordCAH - Cambridge Ancient History, Cambridge

IC - Iran and the Caucasus, LeidenJANER - Journal of Ancient Near Eastern

Religions, LeidenJAOS - Journal of American Oriental Society,

MichiganJAS - Journal of Armenian Studies, Belmont

JSAS - Journal of the Society for Armenian Studies, Fresno

MDOG - Mitteilungen der Deutschen Orient-Gesellschaft, Berlin

OrCh - Oriens Christianus, LeipzigPO - Patrologia Orientalis, Paris-Brepols

RÉArm - Revue des études arméniennes, ParisSMEA - Studi Micenei ed Egeo-Anatolici, Roma

Հրատարակւում էԳէորգեան հոգեւոր ճեմարանի

(աստուածաբանական համալսարան)գիտխորհրդի երաշխաւորութեամբ եւ որոշմամբ

ՀԱՅՏԱՐԱՐՈՒԹՅՈՒՆ

Հա յաս տա նի ազ գա յին և Գի տութ յուն նե րի ազ գա յին ա կա դե մի ա յի Հիմն ա րար գի-տա կան գրա դա րան նե րը ձեռ նա մուխ են ե ղել « Հայ կա կան գի տա տե ղե կատ վա կան հան գույ ցի» ձևա վոր ման աշ խա տանք նե րին։

Այս հան գույ ցում ի մի են բեր վում հա յա գետ նե րի և գի տութ յան տար բեր բնա գա-վառ նե րի ներ կա յա ցու ցիչ նե րի հրա տա րա կած հոդ ված նե րի, գրքե րի ընտ րա նի նե րը։ Այս աշ խա տանք նե րին ի րենց ա ջակ ցութ յունն են բե րում հա յաս տան յան և Սփ յուռ քի հա յա գի տա կան կենտ րոն նե րը, հրա տա րակ չութ յուն նե րը, գրա դա րան նե րը։

Հան գույ ցը հա սա նե լի է http://www.fl ib.sci.am/arm/node/2 համացանցային հասցեով։ Օգտվողներին բոլոր նյութերը հասանելի են ազատ դիտման ու ներբեռնման

կարգավիճակով։Ունեցե՛ք Ձեր ներդրումը համահայկական այս եզակի նախագծում՝ օգտվելով հան-

գույցից, տարածելով տեղեկատվություն դրա մասին, տրամադրելով թվայնացված նյութեր։

Հայաստանի ազգային գրադարան

ԽՄԲԱԳՐՈՒԹԵԱՆ ՀԱՍՑԷՆ`ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹԻՒՆ, Ք. ՎԱՂԱՐՇԱՊԱՏ,

ՄԱՅՐ ԱԹՈՌ ՍՈՒՐԲ ԷՋՄԻԱԾԻՆ«ԷՋՄԻԱԾԻՆ»

ԿՐՕՆԱԳԻՏԱԿԱՆ ԵՒ ՀԱՅԱԳԻՏԱԿԱՆ ՀԱՆԴԷՍԻ ԽՄԲԱԳՐՈՒԹԻՒՆ

Республика Армения, Эчмиадзин, Редакция журнала «Эчмиадзин»Republic of Armenia, Etchmiadzin, Redaction of Review ՙ̔ Etchmiadzin՚՚

Web կայքի հասցեն` www.etchmiadzine.amէլ. փոստ` mayratoriamsagir@gmail.com կամ etchmiadzinamsagir@gmail.com

Ամսագրի արխիւն ամբողջական կերպով՝ www.tert.nla.am

Հեռ. (+374-10) 517-296/174Ստորագրուած է տպագրութեան` 08. 08. 2016 թ.

Չափսը` 70X100 1/16: Ծաւալը` 10 տպ. մամուլ: Թուղթը` օֆսէթ: Տպաքանակը` 400:_______________

ՄԱՅՐ ԱԹՈՌ ՍՈՒՐԲ ԷՋՄԻԱԾՆԻ ՏՊԱՐԱՆ