Ebu Hanife'nin Bes RisaJesinde . .

Bazı Tefsir Problemleri-ne Yaklaşımı

Giriş Hic.ô ilcinci y!lzyılda KUle'de yaş:uııış oian Ebii

Hanife (ö. ıson67)'ııin fıkıh ve kel.fun disiplinleri alarun­ruı bir otorite oldugu herkesee biliıunektedir. ttikadi prob­lenıleriıı yogwı olaıak ıaruşıldıgı bu dönemde, o, önce akaid konulan ile ilgileıuniş, dalıa sonrd fıkha yönelmiş, ılm.i çalışmalarını fıkıhıa yogunlaşnmuş ve daha çok bu alandaki çalışı.ııalaııyla taıunnuştır. Fık.ıhta kendi adına Ilispet edilen Hanefi mezhebinin kurucusu kabul edilen Ebü llaıılfe, aylu zamanda Matüridi keliim ekolünüıı oluşumnııun da öncüsü sayıbnakıad.ır.ı

Ebu Hantfe'ııin fıkıh ve ketama d<ıir görilşleri çeşitli yollarla günümüze kadar ulaşmıştır. Onun fillıa dair gört\şleri ge.ııellikle öı:xle gelen talebelerinin yazdıklan eserlede, ketSına dair görüşleri ise daha çok, kendisine Ilispet ec;lileıı akaid risateleıiyle bize kadar gelınişor Bu iki iliın dalındaki görüŞI~riylc kendinden önemle söz ettiren Ebu Hanife, bu yönleriyle hakkında akademik çalışmalar yapılmış bir ilim adanudır.l Aynca onun lıııdis ilmindeki yeri ve hadis anlayışı üzerinde de ilmi çalış­ınalar yapılmıştır. 3 Ancak bildi~iıniz kadanyla onun tef· sir anlayışı ve J(ur'an'a yaklaşımı üzeri.ııde lıerlıangi bir çalışına yapılmanuştır. Halbuki Ömer Nasuhi Bilmen (ö.l39 11197 l)'in TobakdtıJ '1-Mıı{essirtn adlı eserinde de vurgulad.ığı• gibi o, tefsir alaııında da üzerinde du.nılınaya deger önemli bir Islam a.limidir. Çünkü Ebil Hanife. yaşadığı dönemin ber tür ilnıi problemleri ile yakından

• Yrd. Doç. Dr., Cumlıunyt! Onivenitesi lt•lıiyıu Fak1lll•si

1 K.t\"'cı'i: M\ıhınuned Zihid, 'Mukaddıme ·. (Btyltziziide., KtJn~lcddin Ahmed, ·t,ıraıa·ı-meriın nıin 'iblriıj'J. Imin\ Uık. YüsuJ' Abd\lıteızlk.,) !stMbttl 1949, s.6; Top•loslu, Bekir, /Cıl4m /Inn. lstanbull988, s.lll-127; Yavuz, Yusuf Ş•vki, 'Ebiı HAnife' ını«l, DlA, Istanbul ı~. X, !4l

2 Bard&koğlu. Ali, · EbO Haııile 'mnd., D lA .. lsı.ıoıbul ı 994, X,l43-14).

J BudAI<o!)u, 'El>ll Hanifc'mad, DlA .. X. 143-145. 4 Bilmen, Önıer NesOJıi, Buyllk Te{.w Tarihi (Ta/xıkdılll milf6,;,ıtrirı1.

Istanbul 1973, 1,298.

Hasan KESKiN*

ılgilenıııiş, onaya koyup geliştirdiği Kur' an' ı anlama yöntemine dair bir takım prensiplerden hareketle ayetleri ele alınrş, onlaıdan özellikle fıkhi ve ilikadi hüküınler çıkarmıştır.

Ebu Hanlle'nin yaşadığı dönemde islami ilimler bugünkU manada henüz braıışlaşıp tamaınelı teşekkül etmediğindeıı, omm Kur'an ve ıefsir ile ilgili yaklaşım­lan, görüşlerine yer verilen eserlerde ve kendisine nispeı edilen risatelerde dağınık bir şekilde bulu.nmakıadır. Bu sebeple, Ebi! Hallife'nin Kıır'aıı ve tefsir ile ılgili yıık­

laşunlan ancak görüşlerinin yer ald.ığı tüm eserlerin titiz­likle iııcelenip değe.rlendirilıuesiyle tespit edilebilir. Bu şekilde yapılacak öııeınli bir çalışmaruıı sonunda, Ebfı Hallife'ııin farklı ilim dallanııda yer alan Kur'an ve ıefsir ile ilgili yaklaşımlan ortaya çıkarak tcfsir literatiiıiindeki yerini almış olacakor. Zira Ebii Hanife'nin fıkıh ve keta­ma dair gört\şleri, 'Bu konuda Ebu. Haıılfe'niıı görüşü şudur' şeklinde fıkıh ve keliiın kaynaklannda yer alırkeıı, omııı ıefsir ve Kıır' an· a dair yaklaşıınlan, ilgili ıcfsir kuy­ııaldannd<ı pek fazla yer alıruıınaktadır. Bu da Ebü Haıufe'nin tcfsir ile pek ilgilerunediği intibıunı uyaııdır­makıadır. Sözünü ettiğimiz şekilde yapılacak bir çalışma ile Ebli Hanife diğer alanlaıda olduğu gibi ıcısir alaıııııda da hak etti~ yeri alııuş olacalçtır. Fal<at böyle bir çal~ına ıııakale boyut]aııııı aşacak geniş çapta bir · araştımıayı gerekıinnektedir. Biz ise bu çalışınaıııızda sadece, Ebü Hallife'ye nispet edılen beş akaid risalesindek..i tespit ede· bildiğinıiz Kur'an ve telsir ile ilgili yaklaşımlarıııı, bir makale çeıçcvesiııde ele alacıı!Jz. Dolayısıyla burdda,

.onun görüşlerine yer veren diğer eserlerdeki Kur'an ve tefsire dair yaklaşıınlanııa gimıeyeceğiz.

Oıuı nispet edilen bu akaid risateleri, ileride de ifade edeceğimiz Üzere genellikle ilikadi konulan içemıektedir. Aııcıık bu risa!e!erde. iıikadi nıeselelerle ilgili olmakla beraber ayıu zamanda Kur'an ilimleri alaıurıda te'lif edilmiş bir çok eserde yer alan ve gfm.üınilzde bala tarlışılaıı, 'Ha/ku '1-Kur'on ', 'Süre ve avetler ve arasmda

ISLAMİ ARAŞTIRMALAR DERGISI, ClLT· lS, SAYI: 1-2. 2tl02. Sayı~: 221-23'> 22!

• i

ı

HASAN KIZST<IN

toıllet farkı·, 'Miiteşc1biluir •• 'Nesh •. 'T~Nr. te \Iii ve ten­zil ', '!\.ur 'an 'ın hadislerin degeriendirilmesi nde Olçıl

olm,nsı' gibi bir kısım tefsir problemleri buhuıınaktadır. Her biri bıışlı başına bir :uaşumıa konıısu olan btı ıcfsir

problemlerine dair Ebü Hanife'nin görüşlerinin kısmen de olsa bilinmesi. bize. onuıı Kur'an ile ilgili baLı a~etlcrc nıısıl yaklaştığının ve oıılan nasıl yonımladığııuıı ip uçlanıu sunacaktır.

Şimdi sözünil ettiğimiz bu risaleler hakkında kısaca bilgi vermeye çalışalım.

1-Ebu Hanife'ye nispet edilen beş ıisale hakkında genel bilgiler

Kay ııakl<ııda Ebiı Haıüfe' ye nispel edilen bir çok eser bulunnıakt.<ıdır. Biz çalışmamtzı bunlardan en yaygın

olan, bir çok islam ali mı tarafıııdan Eb Cı Hanife 'ye nispel edileıı ve ilim çevrelerinde genel kabul gören ·ei-Alim ve '1-mütealllm ', ·eJ-Fıkhü '/-ekber·. 'ei-FıkhO '1-ebsO/ ', 'Risaldü Ebt Hanife ila Ktidi'I-Bosra Osnınn ei-Betri've

'ei-Vnsivı:e · adlı beş akaid risalesi çerçevesinde yapacağız. B n sebeple Ebu Hanife'ye nispet edilen eser­ler arıısından sndeee btı risıileler hakimıda bilgi veım:ye çalışacagıt..' ileride de işarcl edeceğimiz üzere bu nsatelerin Ebıi Hanife'ye nispeti konusunda farklı bazı götiişleı6 olmakla beraber. bir çok Islam aliıni. söt.

Eb\' HanilC ·:ııe ui,spcı ..,dil.: u di~r estrlcr )UO..!ardtr· l·MN..ıncdnltttdm f.b,' Haul/tt. EbO Hnrlire·nin içtihadlanndıı d~lıl olarlık kull<tndı~ı

h~tdidcrin yer- aldıtı hir tJ.etdit.l·Ka:ritAJrQ'n·Nıt'mtintJ'}~. Hı.'Peygtıınb..:r hnkkında nı\'Uıl'. Bunlarıri dıtm<b kaynaJcJuda EbU Hanıı;,·y. nisp•t <Jiilen Ma'n(cıR'I-me:6hlb. Mllcöd•l• ll·elıaJı'd· tlehnyyhı. ci-Hohıid li ···sar(. ttd.()avdbic>i 'ı·sol6n, Rt~lc fi 'l·f<· 1'61:. Du'6li Ebi Hani{a . .\{u/,Qicbelı1 [;'bi Htmi(6 ma 'a Co;(•r b MıdUt11fiiH!d b. Almuıd er-Rı:U. F.ırôv6 Ebi Hani4 WJMnhnnuueıl b lfason '!t .. Şe)tbôni. ~-Vô.ıt),. (oj;lu Hammid'a), •1-J"cni}"')IO (6i',rcmci~i Y\l~urb. Ji:\lid ci·Semti ci·B:.~ri"yc). e/-J.Oı/~·yc(ö-g,end'i EbO Yuınıf o), ei·Va<iyyc (lcjoıe hııııbcn yoı:eıldı!ı belli degit), ••· Riıdle (t'kmaı\ cl-Beuryc) gibi bir \'Ok ~'\.:rd\:n s61 edilt.e ek huıllonm Etıii RAnife'\'e aidiyeti ilim t;t\•relerindc ~euel kabul görmemiş ve: ibtlyatlı k.al'fılanm•ttlr. bk7.. liıunpost.ılı.ıl. Mu:ıctafl\. 'Ehi• llııııif~'ıwıd., DlA .. lsı.ııılnıl 1994.X, ll4·1H (Ehü lbnife"p nisp.:ı edll<n ..cs'rler il;in bk1 .. lhn Ncdın, Ebii'I-Fc:rec Muhıırnnıed b. l!l'ı Ya'kl'ı İ<chak d-Vartak etı·N«<m .:t·Ba~dad. of.Ftltrift, 1hk R.ı;d TeceddOd b. Ali, Tı~ıı-.11 1971. '2SG; I-;iıih Çelche Hoo:ı ll ol il, Mmta.fa h. Abd\ılhıh, 1-:eş{il';.:unn ' cm ttfdııu 'l·kiilı1h Wt 'f.fiinn n~r.

Kili•li Muallim Rifn~ Ş<ı~ı<unı Ya~l<i<ya. b11111hul 1971, ı.xcı. ll t2~7. 1437. lOIS: IJı'Uckclınmm. Cıu·l. O•bthic.htt~ tkr <n·tJbHclw' ı.moroıur S.ppl"'""'""""d I<;AL Sıq>pL/. Leıdeıı 1931: 1.284·2X7: Sc:q;iıı. FuıH, 1'4rilııt 'ı-tllrö.ll'l- ·o,·obr. A~M~~·yı ç.ev. MahmUıt

F<lııni llicliti, Riy;ul 1991. tll.37-)0: Silı•y, li•liın Sil~ı, 'Ebu Hanife' ~anoıd., İA. lsttı\hu1 1964. IV,2Ct; YôrOki.n, Y1rsuf'Ziya. i~~<·lam A/t.aıd SU·lcmind• Gıli.ıımıkr. y,ly ha7 ... 1\uban Yörekin, A.n~r;, lOOI, 191 -241; l.huııJl<l•tıılcı, ·1;1>~ Hmıii'c'nıMl.. Dili, X.I34-13S 13\ıııiııHIM b114kıo f.h(lilM!I<'y< 'tr· Red 'al• 'l·k'ndort)'Y' · işlıııli bı ı risMe ui~pcı edihe de (bkx. lbn Ncdrn. 4/J.foilfnJI.'(.2S<•) Abd\llk.itıiı Bı~diidl (~2911037). huın•• ·uf·Fıkhıl'l·ekheı • ile """ oldugı•ıı• söyltrk\!n. (bb 411-J•orA. ,,.,.1.,,. '1-tır<ik. 11\k.. M. ~hıhyıdlluı

Ahdflllıomid. Bcvruı 19'liJ .... lG3) !.:\tip <,:cl.:lıi (1067. 1657) ı<< hıı Clcrin thü Kımir~·nın tontını ()!<ın (,..nı;,il h. llnınımıd (21l'827)"a ~ıiı olduğunu kavd<ım<kt<diı (lıkz ~atih Ç•l•hi, l.'•tlli ·:·:ımn.t.~J9.)

B kı. A .. r. Wcnsind: .. 'fht: ,\fı!.-t.'ou ('rflc!l. Cnmbr1Uge t93l. ı.164~ \\'.

konusu bu eserleri ona nispet etmektedir : Bu risaleler. genel olarak Ebu H;mife'niıı ıl ikadi

görüşlerini ilıtiva etmektedir. Bu eserlcn1e Eblı H;ıııife

döııeıniııde konuşulup tııruşılaıı akaid konularnun bl\~ til-. bir kısııu kısıı da olsa yer alınııktadır. Bu ris;ilclerd.:ıı bır tanesi hııriç~. digerlerini bi1.1.ııt Ebü Hanife <lc[;il bazı tatc­beleri kaleme almıştır. Genellık!e bu döııcıı!f an <'s.:r!cı te'lif olmaktan çok. talebeleıiıı hocalarnıa ııit t:ıt..ıirltn yazarak bir ar.ıya getirmeleriyle oluşmaktaı dı. :vı;ııtıridl

kelaın ekolllnün temellerini oluşturdil bu riso"ıleb. oıel­likle bu ekolde ı•azılan bazı eserler için bır ilik1tn tı.a~ ı'Glgı oln\UŞI\ır.

Sugün elimizde matbu olarak ınevcuı ol~n bu risalelerin çeşitli külilphanelerde \<lt.ına ııuslıalan da bulwumıkıadır YÜzerlerine bir çok iliııı adıını ı ı~rafındaıı şerh yazılan'" bu eserler ile ilgili önemlı biı çıılışma d:ı Osmanlı aliın.leriııden KeıniileddiJı Ahıned b Hasmı

Beyazlıilde (ö. 1 098/1687) tarafından yapılnuştır

Beyaziziide. Ebiı Haıılfe'nin bu beş eserinin yaıu sını,

onun mOsııedlerinde ve hakkında yazılmış mcıı<ikıp kitap­lannda yer alan itil<adi konulan. kelfun kitaplanıun lerıı­bine göre. 'ei-C:sıl/0 '/ mQni{e li ·t-lm6nı l:.bi lfani{e ·ı ı adı ııltınrta binıraya getimllşti[.l2

Söz\lnü ettiğimiz Ebu Hanife 'ni o bu beş risalesiııi Mtıs1afa Öı . dılinıize çevirerek özgün ınctiııleri ile bir arada 'Imanı-ı Azam 'ın Be.~ /!:wm' adı altıııd.ı 1 \ll:ll yılın· da ist.aııbut'da yayınlanuşu r. Biz de bu ç;ılışıııaııuıd·ı adı geçen eserde yer alan özgün metinleri es:ıs nldık. Bu eserde yer alan 'el-Aiinı ve '1-nnır~n//ım ·• 't!I-Fıklıa '/-

~. Wııt1. iılom DliŞI11f/:6.$ınm T•Je./.:kıil Oevn (U'- Vtlr.:m Ruhi F'1ğlalı). .~bro. 1981 . .s.!6ol-t66. Ooğ~~n.l~ıı. Mıln•1ı: ı.:c r·.b1i (iuni/U. S11ınsıııı 1992,l07-12l: ÇGiehi, byaı. 'ı\lut«JJm.,·, (I~MJ.izoidc, KcmUkddın Ahmtd. İıntın Aıum l::hıl Hanii'C'nir: hikı.ıdi G6ıu~l.:ıi ti~.Ç<l.:b~ lly.,.~ k•nh"l 1996. •.31-~S, Y•vuz., Yusul' Şevkı. ·,ı. Alim w ·l·nıOt .. !liın' mad .. Vi1L. lsıonbul 1989, ll. 461 -463: (161<1lk. Şerofct~in. Beock, Adil. ·ei·Fıklıll'l·ckber' ın;~ .. DiA . lsıon· lıul 19\lS, XVII, ;46

Kevseıf. 'Mııkoddimc·. (Btyôıi1.Jd<. •l,mlil'l·mcronı mı:ı 'ılı:lr.ili 1· tn,iı.n' '). s l-9: EbO Zetırü. i'vhıhıımmed. Ebıj H emi/~ hi.:' Osm:u1 f\...:,kiuQ.Iu), .\ııl..::.nı 1'.m. :d9:l. Çeh:hı. 'Afllkcrclüumı: (lk~·;i;t..iz:\d.:. lınoıı-n A:lı.tlll F.hıl Hilnit'""nin hl~ttdi (iıaMl~kri). s ;\7-..;S;Y::ı,·:•t.. ·d­:\tiın ,·.;·1-m\itQıllııu· uıııd .. IA11 ll • ..tfıi· ·IC:...\• (il\kük Şend~·wn. U.:b.:.L .. \dil. ·..:J.fılhti'l-c:llh:ı m.ıJ /J.I' X\"11. ~14 -oCiıl 7.

i"S R.IWhu!i F;bl lftıniltt tki i...'Mi"J.f~Ufro tJsmo" ttl-t:sıı,. 9 tlıud:ı.!hıtHIHI, <iAL ,\)uppJ, t 2Kô-tg7~ (,'elcbi. '.~;lftuıJdtr.o•

(ll~yKGitıid~.lmu,,,..,ı;ım ~hl\ linıtifi:'nin lıiı...a .. ıi (Jt)rtı.~l-.:ı·ıj. · .l'i-J"' . Ylii\.1J1 .. ·cl· ..\.Hıl\ v.:"l-n\(Ue3:lhm' m~d., UlA . n. 4bl-4tiJ: cm:..:{ıl... Şcrol'cllin. lkhck, Adil. 'd·l'ıkhll'l·ckl>~r' ııı•d. DlA .. XVII. >16

lOçelehi, '.\l,koddumt',(B~y~zi:dide.lnvun Ar.ımı t:t,(ı lbnifo:'nin ltik.di O<lrtlfltri). •.37-45. (iöl"ül. Şcıakııııı. B>iı~k. \dil. 'tl· FıkhO'I·.ı:~l~ı·. ,'JI-1 XVII. He,~ Yao.._/ ·c:. \i11:ı • c'l -mn;.oıtllun·­ııı:ut .. /J/,1, JI.4()J,

1 lb<r 1~-a_:.ı Çı:J:bi lı.nı..fın~bn ı:ıhkij, \'~ to:h\.'lll.: ~dil~r..:ı... 19?{)d:t ı,cınhu!'da yaymhmınqtır

12eeyı'l~i~ıldc.. bu ~~i kctoimc:t \'c ~'\lidrac bötiiııı6ne bdt'lf" ·i1<irtili1'1-, .• ,~t(;•li mm ı~cir&b 'l·imcim ;tıfı~ 1:t .~-.:ri, chni~ıir.

,!(ll !!<.NAl 1 '· ISLAM lC N: 'SEI\ lle . .' ll YOL 1 S. NO: 1-2. 2002

J.•• -~- .... a

1 \ 1

1

\

ı

1

ı EOÜ HANIFE'I,1N BE.~ RlSALESINDE BAZI n:r:stR PROBLEMLERINE ..

~bsat' ve 'Risdlelü Ebi flantfe i/ri K.tidi'I-Bası·a Osman

ei-Reur' adlı risalclcr. Mulı.ıınmed Zfıhid Kevseri (ö.l37111952)'nin l949'da Mısır'da neşret~i matbu nüshalardır. Yine burada ye ı alan · ei-Fıkhtl '/-ekber· metni. h.l307'de İsıaııbul'da basılan Ebii'l-MIIntelıi\ Aluııcd b Muhammed (ö. lOll0/1592) tarnfından yapılan şerh kenannda bulunan ıneıin olup. 'el-1/a.<ivve • metni ise. El<nıelilddin Babcıti (ö.7R(ıfl38+) t<ırafından yapılan

şcrhdcl<i ıııeti ıtdir.

Bu genel bilgilerden soımı ,:allŞtıl<ıınııı ıı esasını teş­

kıl eden beş ıisalevı kısaca mıııtıııaya Çillışl\lını A- el-Alim ~e'l-müteallimD au risille. Ebü Hanife' nin talebelennden bırisi '"

tımıfınd;ın kendisine y<incltileıı sorular ve bıuıhlrd verilen ceı•<tplıırdon oluşıuaktadır. Bir çok alim bu risiiteyi Eblı

Hanife'ye ııispet etmektedir. ı ~ Zchebl (ö .748/l348) ise. .W;ıinu 'l·i 'tıdfil isimli eserinde. bu nsalenin salubinin. Ebi; Hanife'nin talebesi .çahşnıaını7.da esas aldıgınuz ıııetmde soru sor.ın talellc· Eblı lv1ııkatil Hafs b. Sel nı es· S~nıerkaııdi (ö.208/81l)16 Olclıığu şckJil)cdC bir görüŞ nııklcııııcktedir." Bıı t;u:iı$ı: k:ııı!ıın bıızı bmılı arıı~ıırıua·

cdıır da bu risrıle11in Elıfı Haııif~ ·ye nispetiıı.i ynnlış bul­ın.ıl<tadıılar.1•

Rısaled~ ele aluıaıı konu~ıı m başlıcalıın şunlardır:

İnıııııın mahiyeti. immı-anıci ınnıı:ı:iebeti, ııübUvvet. kufre düşüren -:lııı m nlar. hi~ m, g!\ı~ılı ışieyenin dıınınnı.

Buıisıilcde r~spiı ectcbildifi nıit. ıefsir problemleri ise $ıııı laıdw ı'it:;l ı \C K ııı,.aıı·ııı hadislerin deger·

l; lhn '.:-duı." ,.,;,;,~. ':s<ı~ l:ı.(,·ı.ı,'lni. l:h{\"J-XIuutf~r, et-Tabsir lı't! :lilf (1hlı._ Kem~l Yttıeul 4.1-thıu . lk'\nn 19~1. '1.1~ l'adc:vi. Lh• y,:sl ~-h_o.h .. mmcrl. (. c-ı!l:(c/."''i" (lblıl. ll:urs: Pcle.r Lnt.i(), K•ltin: 1963. ı;,\.,.ı S.ii.bü:ıı, ~-tıı\XIdnı ,\l ıııı«< b. M<~Juııf\d. ti-Otdd)'.f! (i

ustill'd·!!iil (thk Bcl..it•TI.)p:!hlSI4ı ,. Unn"'şk 1'1i9.sJ~8; K!\tih Çtl.chi, A'l.:l/li ';.~wu?, U. t~~ t7: H:1~1tıhti. l:.nı:ıil P<L~it. Hedi)"}Y:(il'f.Qı·;fin ft.\IIJ(1ırl-11t(•ı://:JfH w ,h· d, •: 'l·ınıı.ut.';!!Uirr. nc.~yrut 1!)~-c; \ VJ,49~~

t1ı •H·k~ıol ııı:ıhı L ; iAi. :-'upı>l. 1.2 N 1. ~~::tt:ııı. 'l i;n'lııl'r tftl'd.d 'J. Ar,ihi. 111.1~.

1 t "''Juı M-ıır:JI' liıll(:ll<tlllt f.J'tı\ \l;,ıl.i.ı;ı l~ .• t .. ·"' S~o•lın ı.."·S,'1U<ıiı::ttıdi

C2U!t )1:2\). \t~":l E.bü ~luti" ~l.l\.·1 !ıı ı I•).J ~ ,, ~"'dv~ılh:hı1ılıı\c\r.'l.:·

ı.ltf Hkı , . ._t\'\17. d-AJinı \tı:'! ııriı•.,.,,JI~ın '.ı:.ıd .. : 1/l..llA6l. Çalı{-· m~·nııtda i:~l" aldığıını)' nı.:1:ıi1l.• "('''' :.ıcr:m t.ıl~;t-•o.! J·;hu ~luk~til'dit hl\7:. C bU Hmıit'c, Nu'nıfu: lı ,".!ıh'l. ·':ı · iluıı w'•' ''lfl ru<fllim (n:ıt. l\fuh;unıntd l..ıihi~i ~t- ~ı::\scıi). t~ı·ıı,ln:l lCJ~ ! • . 1. !!:. (fınfım- ı Azam· lll Rcıs f.~J..:ri (\'ev. ~~Hsra:':ıl"') i((ind·:\

ı.;; D~t K""-vıc.cıi. ·,\f,;;,;~,Jd,,,,,1 .(Jl .. ~\;\t. ı/:i.l~.'i~"ı.itt1 '1· ıh:ııiın min 'ih.'w,)1ı't.!ın;;.l!'j. sJ-9 Hi•.ilı:)·ı l.l'lıı li l•ı•i::·'yc ııi.oçp-!1 eıJc:ııterJc

i!a;~Ji nlın!; :nn'-'tl .. lv ""'"''· ·~•· \;!m v~·l·ı'"1\ı\~'lhnfn\~ .. /JJ.I..II.J<ı!. (ctebi, .\hrLrJt/tıı.t• IBc)";•tll,.ık:. lm.ı111 .\J;.uı• lhlı lhlnitı:"nin hikıidı C.i&~kıi~ '•'

tG ll:d..kınıln hi lgi i~in hkı. Zth(hi. ~tuh:ıırun~d h Ahmı:d. ,\U:6nın~ i 'tuldl/1 n(lkdl 'ı··rlc:ôl. (llfr. Ali \'hıh~muı<d ..: 1·1l1~liVi), Deyrut 1994, I.S5ıt

17 Zehehl, Mi:iMrU 'l-i ·rıddl. I,S;'Ç~. 1 ~ Ukı. Y:wıu:.'ci·Aiiın vc'l·emıl<.nllim'm4KI •. V/A .. II.ıiGlt Çelebi.

'Mıtl:4ddıme·. (Bcyiti7Jd<. lınono Az;om Elıtı Hmire'nin lt'kı\di <lCı1l~l<ri).' 43.

lendirilmesiııde ölçii alııımnsı.

Muh~ınmed Zilhid ci-Kevscı'i tarafıııdaıı ı~lıkik edilen nüshaıuıı baş t<ırafıııd<t Ebıi Haıılfe \e kıtdar nırdınlan isnad zinciri şu şekilde yer alıııaktadu:

EbU'I Hasan Ali b. Halil cd-Dııneşki (ibnu K;idi'l· Asker). ~bü'l Hasan Burhaneddin Ali b. Hasan ei­Belhi'den: o. Ebü'l·Muin Meyıııun b. Muhammed ei­Mekhull eıı-Nesefi 'den: o. babıısındaıı: o. Abd(\lkcıinı b. Musa el·Pezdevi'deıı; o, EbCı Mansur Muhııınınecl ei­M~ı!\ridi' den: o. Ebu Bekir Alııııet b.lshak el · Ciızcaıü'deıı: o, Ebiı Siile:rnı~n Musa ei-Cirt.cılııi'den: o da. Mıılıanınıed b. Muluitil er-Rılzl 'den: bu son ikisi Ebıi MCıti' el-Hakem b. Abdullııhel-Bclhi ve ·ısa m b. Yusuf el BeUü'deıı: bu ikisi de Elı(ı Mukiitil Hafs b. Selın es Scnıerkıındi'dcıı: o da Ebiı Hıınife'ye sordııgu sıuılleriıı cevaptıırııu nakletmiştir. "'

B- el-Fıklıü'l-ekber ı.• ei-Fıklıo ·t~kher. Ebiı Hanife'nin ilikadi d(lşOııceleriııı

özetleyen bir risaledir .. Ebü 1-laıüfe' den çcşilli mııyetleı1c na'kloııulcın risllleııin, birisi oğlu Hanuııiid (ö.l76nnı~ı di[:cri tııletıesi:: Ebiı Muti' ci·Hakcııı b. Abdullah el· Bd hi lÖ. 1 99/tl 14 i:' voluylıı gelen iki rivayet i ıııc~hurdur Qıcll iklc İbııii'ıı-Nccllın (öJ85N95), AbdUikalıir Bağciadi (ö.429/1037l, Ebii'I·Muzaffer lsrcr.i)iııi (öA71/Itl78). Ebii'I-Yiısr Pezdevi (ö.491/l099) gibi ilk dönem ınuelli.Oeri böyle bir riv:ıyet farkıııdaıı s01. etmek· sizin Ebu Hanife 'ye el-fıkhu '/·ekber·; ııispeı cuııekte·

dirler :~ Baıı anıştırın;ıcıhtr. avnı isiıııde iki avrı volla riva~cı edilen iki l';ı'rklı ef·l:ıi-lıa'/-~klıt!r risıll~s: ııi. bir· biıindı!n ıı~ ınmık \C ;ınıl:ırınd;ıkı k<tnşıklığı gidcrınck için ir~ defa Bcya7i7iıde Ahıneı Efendi {ö. Ul\18/16\lll)'ııiıı iki farklı ısnıı kullandığım. bu ıi\'ayctlcrden Ebiı Milli' el· Belhi'ye ai ı ol;ıııııı.ı el-/•ikhıl 'f·ehxat, Haınıııfid'a ait olanımı ise ei-Fıklıii '1-eA·ber dediğini beliıtnıektcdirler.ı<

l 9 Ehit ll :ıuifı:. t>l·..ilim ,.q'/-mlltuıllm. ~.ıo.

20 B~ı:dtil.ılc. Kcıu: .. "ı.:~ldiu ,\lııuı.:tl. ı.J.I ,,i/d 1 mıini!C ll '/./uıôm Hhl lft, ,,"fı: tlhl. llv~.. r_:..:t~·hq. J,t,ınhul l'>'Jfı. 1 lG ~c\'-scri. 'Mtrl.mJ.iu•;" ·. (Fk.v;il.il'.hk- h.ir Uü'l·ın .. ·niıll ın in "ihJr.ih'f. lm.iın '). < Cl~ K .. -vs .. '! ı :\1 uh.mııu\!d i'Mıtd. ·.\/ıtl~o.cıcldımtt •• ( Etılt ;t;,nn;.: . .:1-.\H:u \c:-'l·milh::ıll:·n. ''i' Mulıolmıth.'\tl.ılhui<I·J.\~,~(li). l$t:ınhul 19i<J. ı;.6.

2l Bkı.llm (l;,llikn. EhR'I ... .'\hhıı:o. Ş-..:ın~~dd in ,-\hml!d h, Muhım1ıntd h. H b 1:\ckr. Vo(wrn·l·d 'yn ''ı= t.nhdfi ,ııntli ·:-:mmı (ıhk. IINm Ahh~ı<J, B•vl\11 I')IK ll205.

22 K'ıtip ~·.ıct• . Kı·#ıi ·:-:ıınıin.11.1 2ı7. . 21 ll:d.Lınd:;ı hilgi i.çin hkı J.\tıh'1 Abctütk.·'hJ:ı h. "hıho,llntttd. di.

t'uı·tiJu,n·ı.mı:Jıı-'ftt fı ıut.e~ru 'J.Jiuıh!/lpı.: (lhl ,\tı..toır~u.ıtı­

Muh.unın~ı.J ~1-Huh·). Cil'\! 11)

1fi , 1\' "!\-~9 . Ş~neı, ~1-:lmı.:l. ·J·hıı

Mııtı' ei·Bclhi 'nı-.1., {)/,ı .. l<ı.ınhu l 1994. X 1'14·195 24 lhn Nodnı!cl·f'llm.~·ı . ~ 2$ti·, Ha~lhldi. ı:vtib · ·d·ditt.l ıı tı.ııhul ı•n~.

ıt308; J•ı ttroi.yini. el~T(Ib·dl'/i'd·dt'n • ... tM; P.:7ltc\'i. U,,·ıUrt'J.d;,ı, s. l-4.

2.S Çcleba, 'Mılktaddnne: (fl<)hi7.-td.. ln~m .\zmn [l~· tı.u•t~'nin lıiUdı <~l•ri)., 4 ı, t:oııe.ıı.. ~o:r..f:titı. ~h..:k. Adil ·.ı.r.ı.ııo·ı. ok~,.,· nıod., ()/,1.. X\'IL<~!

iSLAMli\RA!;iTIRMALAR DI: IWISl. Cli.T: 15. SA YI ; 1 ·~. 2011~

HASAN KESKIN

Beyaz1ıAdc'ııiıı yapuğı bu ay n isinılendırmelG kendisilı­den soıu'O gelenler tarafından da genelde benimscruııiş,

Haııunad riva~ eti ei-Fıkhll '/-ekber. Ebü Mu ır el-Bellıi'

ri vayeti ise ei-FlkhU '1-ebsat olarak ıaıuıUlllşUr.l' l:latliı

anışunııacılardan A.J. Wensiııck, ve M. Watt, bu rivayeUcrden Ebil Muti' el-Bellıi'ye ait olaruna el­Ftkhii'/-ekber !. Hmıunlid b. Ebi Hanife'ye ait olaruna ise ei-Ftkha '/-ekber ll demektedir.!• Bizim burada sOzünO et1iğiıııiı ei-Ftkha '/-ekber 'den maksat ıa Weıısinck ve W atı" ın. ei-Ftkhu '/-ekber ll olarak ıaıuıuğı ve rivayeti Hıınumıd'ıı aiı olaıudır.

ei-Ftkhü '/-ekber (ei-Ftkha '/-ekber /)'in Ebu Hanife'ye ııispcti hususunda ilim adamlan amsıııda fark­lı göriişler bulurunakradır. Bir çol< lsl~m alimi bu eseıi Ebü H:ııüfe ·ye ııispct ederkeııl~ bazı müellifler eseri n ona aidiyetiı ıi luıbnl ctıncnıektedir.·1" Bııı.ı ıııaşıırınacılar da söz konusu eserin ona aidiycıini kabul eunekle beraber, ıınılııenısında yer ıılan baı.ı konulıınıı henüz o dönemde ıarıışılıııııy;ııı konular olduğunu. bu sebeple özellikle bu böiUmlerirıiıı sonradan ekleıuniş olabileceğini beliıtmek­ıcdirlcr."

Bazı ardşllmmcılar bu eseri taıııtııkeıı. onun selef mcıodıuıdaıı kcliiın ıueıodunıı intikol özelliği taşıyan bir eser olduğunu söylcıııckıediılcr.ll

Bu risaledc ele alınan koııulann başlıcalan şıuılıırdır: Tcvhid. Allıılı'ın sıfatlıırı, halku 'l-Ktı'r.ın, kaza-kader. kcsb. nUiıüwct, bUyük ~üııalı işieyenin durumu. iınaıı ve

2(, lk;·a.ıiz.i,J.;:. J.ı '•ıliR'I,.Rnif•lı'l·i•lliiıll Ebi Hani{•. s.26.2ı.

27 ~·c.:ıctı ı, 'ı\luJ..ıtdUmıtJ ·. (U.~Jy:iıl:uid.:. Jmuın .4\ı.am Eb\ı Hüni!C'nin hik:ıdi Gilrl),;kıi). >.41; ()OI"..U, Ş<ra14tin, Bebek, Adil, 'el-FıkhO'I· ~kh~t' ıu :at., DiA . XV11,~4tl

2g A.J. Weıısiııck. Thıs Afıulım Cıw:d. •· 102-124.2~. W. M. W~n. islam /)fi)r1nCt:Sinhı T&)ftJ..'/:111 D.Jw·i,s. IG4·166.

2~ bl.->. F.bü Zc!ır.;. Eb« Honiliı. s. ı !ll.

3\1 A.J.Wc:ısinc:k ve M. \Vuıı, EbU }>.(ul.i' ct-Bellıf yoloyla rivayet edil~m \'c Kt1ıililcıauin fil;hı1'1-E:t.:ber 1 dedı.k1cn cl·f'tkhü"l·tbsiı'ıll, Eh~ ı l:uıiı\:'nin ,~ı~·ek güıO~lerini y:ı.nsıuıgı l.ınldc llaınınad yoJuylıı riv:ly<t ,..ıit<ı> ol-fıkhfı'l·<~b.:ı ll (rıklıu'/-4kbvJ'ın. ~~nı llslup •• .'h:m d.: muhh!\'j, httlı.nnuul:ın d;.ıh:\ ıo;unı ııki dôı1cml~ı" ve en .;ı k~n li ı: \Ailadj X. yt·ıLyıht ait hir \!Sc!t olabilıeı:e~ni ileri se.rm~kledır.bk.t Wı:ı\li.lnck, The Alusbm Cn:ed, s.264; Wı:ı1t, Isiatil Dii.f{lnce,fllfltt 'f•ştdıknl Dovn. s.164-J66.

) l Bu ııı\id!illcrdcn Mulıaıumcd J!MI Zchrıl, tl·PikMi 'l·ekbtı'r'dv ytt ;ıl ;u\ kcnımc.t. islidı·a~. ım.ıci:ee ~ibi konularm o dGn;:ındı: haıtlZ ta.rtııılnttt)"an L,.;mulat o1du~t:.M, vin" e~.p,J,J,;ı "l .. tkbfr'de ytr ıl•ıı clöı1 luılifcuiıı J';ızil~l !<:ıntlanı:ısıuın, Bbü HnnU'e ilı; ilsili m~nıtkıp ki.l:.ıpl.w ınd:ıL.t hils,ikcı= t.tyınadıianı bu sebe-pte bunhvın eJCr~ son~ ı:hhııı ıl:n..: .:dilıniş ol:ı\ıil~c~gini ~öylemektedir. bk% EbO H~lniJ'(, "194. Şihlı <ıı·Nu'ımloi (o.l3J211914), Al-.n<l Emin tö.J3T.Ii19H) YI! :\lı S;\lni \!11•:"\!~'j;ır (6.19t<O)'ın ıb henzer itirnılıtrı bulunımı~·

ıa~ır. hla Şibli, <n·Kıı 'ııcini M,'VIana,/ıııom Abu Honı{oiı L<tô und IYoıt. 1\ew l)ellıi 198~. •.94-96: Alnııcı Emiıı, Duho'l-i•I<Jm, K:ıhirc l9G4, H, J9N~ N~):lr, /.rtamda F"e1.-ı'/l DDlimcenin Doğu.JII, l.lll; Göl.ıil. Ş<r:ıfelli<>. 13<1><1:. Adı!, '<l·fıl<hO'I..:kb•r' nıod, D/.4 .. xvıı. SH. ·

32 Top:ıloı;lu, A•l6111 itmı. s.47: Yıını.aür. M~-tiıı, Allah'ın Sı(mlon, ı.ı,nhul 19~4. • %81.

224

---------ı - -

islam. alıiret hayat ı, Kur' an ayetlen· anısıııda fazile ı fark­lılığı.

Bu risa.tede ıcspit edebildiğimiz tcfsir problemleri şunlardır: Mtlteş5lıih ayetler (İl~hı sıfallar), halku'l­Ku ' ran. Kur'an ayetleri arasmda faı.ileı farklılığı.

ei-FtkhO '/-ekber ın Haııun!d tarafıııdan rivayet olu­nan senedinde şu isurıler yer aloıakıadır.

ibrditim el-Gilriini, Elbü'l- Hasan Ali b. Alımed el­Ffirisi. Nusayr b.YahyA, İbn Mukatil (Muhammed b. Mukatil er-Mzl), · ısam b. Yilsuf, HammAd b. Ebi Hruıüe.ll

C- cl -Fıklıü'J. ebsat ı• Yukanda da ifade ettiğiımı ü~ere bu eser, bazı araştır­

ınııcılaruı ei-Ftkhıi '/-ekber J olar.ık söz ettikleril~, Ebil Haıllfe'ııiıı talebesi l.~bil Muı1' el-llakem b. Abdullah ei­Bellıi (ö.199/814) tarafmdaıı rivayet edilen ei-Ft/.:Jıü '/­ekber 'In diger bir isınidir. Bu ı'isille de el-Alim ve '1-mıırea//im adlı eserde olduğu g.ıbı Ebil Hanife'ye yö ııcltileıı sorular ve onun verdiği cevaplardan oluşmak­tadır.

Bu risa.tede ele ıılııınn konuların başlıcalan şunlardır· iıııaııııı malıiyeli. kader, nıeşiet, büyük güııah işleyerlin dunıınu.

Bu ıisillcde ıespit edebildiğinıiz tcfsir problemleri şunlardır. Tenıil, ıefsır ve te'vil; nıüıeşilbih ayeıler.

Muhammed Zillıili d-Kevseı'l uırafıııdan talıkik edilen nüshaıun baş ta rafında Ebu Hanüe 'ye kadar vardırılan isnad zincirinde şu isımler yer almaktadır:

Ebü Bekir Muha11 ı ıned b. Muhammed el-Kasliııl, Ebu Bekir AJ.aecldin Muhammed b.Aiııııed es-Semerkandi. Ebü'I-Mu'in Meynıi\ıı b. Mulıanuııed ei-Meklıuil en­Nesefi, Eb(i Malik N;ı~rtın b. Nasr ei-Huttelt, Ali b. Hasım b. Muhanuned el-Ga11.1!, Ebü'l- Hasan Ali b. Aluned ei­Fiiıisi, Nusayr b.Yalıy;'l el-Fakilı, Eb'('t Mııtl' el-Hakem b. Abdullah ei-Bellıi. 3~

D- Risaleti.i ı : bı Hanife iHi Kad\''1-Basra Osman el-Betti 37

Ebu Haııüe'ııin. kmdisinin Mürcie3ı oldu~ iıhanuıı­da bulunan Basralı :ıliııı Osman b. MUslim ci-Betti

. 33 K.eVWı!Ô, 'Muko.ddtnıt'. (l·bü Hıınife, et ... i...ııııı vı:'l·tn<ltc:.ıılliıu).ı.(ı.

liı Bro<ke.ııı:ınn, GAL S.ıı•ı~. l'286; SUgin, T4tfha't-llir<bı VA,obi, lll. 41-42.

lS Wcnsiuck, The Mwlm• Cruı/, s.264; w.u. ltlom Dapnc~t..flnm 1flJtkkül Oevn,ıı.l6.1,H•o.

36 EbQ HNıife, Nıı'ıuia ı. Sibiı, oi-Fıtlıii'l·•bı~t {nır. Mu!ıamıned Zlilı id ei·K<vseıi), h'"ııl•ıı1 J9S ı. s.36. (lml.m·ı Azam' nı B~ E.••ri (ç<'. Mustafa Oı) i~iıl<k).

37 lbıı Ncdnı, e/-F'ıhı'ist, .<. 256; Kati~ Çelebi, Keı/11':-:unn. ~ ~42. B.ı&dMi. Hedıy)'llta '1-u"li"- V l495; Bro,ke!ıııaıııı, GAL SMppi .• L2ı7i Se'ıgin1 Tdriha·,.nlr6.u'f. ·,-ı.,.obf. UI,4K

)g Bilı;i için bk2. Ş•hti.Wı. l:bü'l-Fetlı Mllhaııııııed b. Abdullcmıu. ~1· Mlhd O><'n·Nıhal (tlık. ~lulıanııııed Seyyid Kiloıı1) Beynıı ı 07S,

U39-146

JOURNAL Of ISLAMlC IH:S.EARCH. VOL. 15, NO. i-2, 2002

\

1 1 l ı ı ı

!

\

EBÜ HANİFE'NİN BEŞ RİSALESİNDE BAZI TEFSIR PROBI.I-:MLER.lNE ..

(O 143n60)'ye karşı yaı.ınış oldugu bir risaledir 39.

R~lenıu bizzat kendisi tar.ı.fuıdan yaıı.ldığı bildirilnıek­ıedır<O

RısMede genel olarak. iıııan-amel ımlııasebeti ele alın­ınıştır. Rıdlede direkt ıefsu ve Kur'an iliınieri ile ilgili her hangi bir konu tespıt edeınedik.

Muhammed Zı11ud ei-Kevseti ıar.ıfındaıı ıalıkik edilen nüsharun baş tarafında Ebi\ Hanife'ye kadar vardınlan isııad ı.inciri şu şekildedir:

imam I!Usfuneddın el-Hllscyiu b. Ali b. el-Haccac es­Se~nakl, HMizüddin Muhammed b. Mulıaınıned b. Nasr el-BuhAıi'dcn; o, Şeınsü'l-einıme Muhammed b. AbdOsscııar el Kerderi"den; o. Burlıaııeddin EbU"Hfasan Ali b. Ebil Bekir b. AbdU!cem ei-Mergiruiıı1'den: o. Ziyaeddin Mulıaınnıed b. el-lli.lseyiıı b. Nasır el­Yersutı.i'deıı; o, Alaaddin Ebi\ Bekir Mulııtınıned b. Ahmed es-Semerkand'l'deıı; o, EbLl'I-Mutn Meynıun b. Muhammed cl-Mekhilli en-Ncsefi'den; o, Ebfı Zekeriyya Yahya b. Mutarri.f el-BeUıi'deu; o, Ebi! Salih Muhammed b. el-HUseyiıı es-Seınerl<ıındi'deıı: o. Ebu Said Muhammed b. Ebu Bekir el-Büsti'deıı; o. Ebü'l- Hasan Ali b Ahmed ei-Fiirisl'deıı: o, Fakilı Nusayr b.Yahya'daıı·, o, Ebil Abdullah Mulıanımed b. Seınila et­Teıniıni'deıı: o, lı:ı.ıanı Ebi! Yilsuf Yakub b. tbralıiın el­Eıısiiô'den; o da,lmSınıl!I-A'ı.linı Ebi\ Hanife'den riviiyet euuişıir.•ı

E- el-V asiyye •ı Ebü Haıılfe'nin öğreııcılerindeıı Ebiı Yusuf

(ö.l&2n98)'3 ve Ebu Mukatil Hafs b. Selm es­Semerkıındl (0.208/823) .. tarafından rivayet edilmiş olan risllle. onun ö~renci ve dostlanııa. inanç esaslanı-..1 dair yapııgı bir ıakıın ıavsıyelen ıçenuekı.edir. Islam ıılim­leriııiıı çotımıugu bu esen Ebfi Hanife'ye nispet ederken. baıı anışunıacılar bu eserin ona ııispetini doğru bulına­

ınakıadır.41

Bu risiilcde ele alııııın koııulann başlıcalan şunlardır: i ınan ın mahiyeti, imanda artına-eksilıııe. inıan-aınel

19 Bkt.Cb" U•ıılfe, Nıı'ıııAıı b. Sı1bil, /lı.•al•ril elıi Honife ila Kôdi"l· 8tıSI'tl o~man IJl·B•rtf {1\fr. M\IJururuu..!d Zıllıid o!I-.Ktvs<:ri ), l~t;ıohul ı n ı, s.G<Ki7 .(lıııaın·ı A.ıNn" lll ıı., C$cri (vov.Musıatit Öı) iviııdc).

40 Çelebi, 'Mukoddimtt'. (B.,yı\ıiıAdc. 1ımım .1\zı.un t:hll H<u\ifc'ı\itl lıikııdi Oö~ıcri), ;.44

41 bbil Htınifu. l?lstilf#lrll~~b;' ({,,;(*' 11t1 f..'<itli'l-8wo·u (),,,,,ttn cd~nı:ui. s66.

.tl lhn Ntduı. •l·f'lhrt.!H, te. lSG~ lder.iyini, et~Tahlir/i'd-tlin. $.)~4: Kıi.tih <"elchi,l:•ffil': .. :unn. U.2015; Bcyıi.titfıdc, fll-lJ.frilii'l-miiniji: lı "/./ıudm Ebi /lunt(o. •.29: Rrockeluıoıııı, (;AL Suppl .• 12g1: Sı:>.giıı. Tdrihn"t·IRıd.\1 "/. "Arubl. lll, 4> .

41 Kc,·-:.e•l, '.Wut.Dddinu,·. (F.h\l lLu;iiC. d·;\tiln v.t'l·tn\hCalliuı). sJ: HAkl,mdaı bil•ı il;in hl.ı. ~Ut.:ş. ttl-l '•wihu-11'/·mtıdt)')YI. IJI. V ı J ·c, 1.' Öı1lll S•ııııı. "Ehıl Y11>11f • mod.. I)(A .. lxuuıl•ul 199-1. :\. 260-2/oS

4 ~ Bey;ıilıide. ui-Usriltl'/ utfınil• Jı'J./wiim /~M 1/mJi(e. s.29. 4~ Lik>. Dotan, ,\/ılm• ıoo t:.:bıl Honi/e. •.1 l.l.

müııasebeti. amelleriıı ıaksiıni, lıalkul-Kur" an. dört halife .arasında faı.ilet sıralaması, ahiret hayau.

Bu risalede tespit edebildı~inuz" tefsir probleınleıi şwılardır: Halku'l-Kur'aıı, nıuıeşabilı a)'eller.

Risaıeııin eliniizdeki ııüslıasında isııııd t.mciıi yer a!ınarnak.tadır.

II-Ebu Hanife'nin Bir Kısım Tefsir Problemlerine Yaklaşımı

A-Halku'I-Kur'an Ha/ku '/-Kur 'an tabiri. Kur·an·ııı ~ urııulnuş olup ol­

madığı ile ilgili fikri tartışmaları ifade eden bir ıenmdir.•6 Kur·an'ın yanıtılııuş olup olmadıAJna dcıir ıııruşımılar m: zaman ve nasıl başlamıştır'? Bıı sorumııı twrşılığı tam ola­ı-ak biliıuneınckle beraber. bazı kaymıklıı.ı:du bu konuda çeşitli görüşlere yer verildiği göri\lmcktcdir.~' Aıtcal< çıı­hşınanuzın sııurlcınıu aşınamak için bu görüşleıe ve btm· tarla ilgili dejierlendirmelerc burada ~·e r venııeyi uygun bulmııyonıı. Şu kadar var Jti, bumeselcnin. Allıılı'ın sı­fatlamun eı.eli veya lu'idis olarak. kabul edilip edilmemc­sine baglı tanışınalar neticesinde onayıı çıktığı anlnşıl­uıaktadır.•• Bu konudan ilk söı. edenin Cıı'd b. Dirhem (ö.l 181736). Beyiııı b. Semıın et-Teın1mi (ö ı 191737) Celmı b. Safvaıı (ö.128n45) olduğu bclirtilıııekle benı­ber9, bazı kaynaklarEbu llaııife (ö.l501767)"yi de bu lıu­susta ilk kouuşaıılar anısında zikreuııekıedir.S<• /1alku "/­Kur 'an konusunu ilk irdeleyenler ister Ca'd b. Dirbem veya Ce!uıı b. Safvaıı. isıer Ebü Hanife olsun, bu ıııcsc­lesinin lıieri Il. asnıı ilk yansıııdaıı itibaren oıtııya çıkuğı aıı.la.şılıııak.ıadır.ı ı Ancak baı.ılıın da bu ıneseleıun lucri lll. asruı başlarııxla oııayaçıkıı'iŞ oklıJtuı1.1 iddia etınckıedirler. •ı

~4 Y•wı.Yıısu(Şcvki. ·H.ıkui-Kıı .. ıin" mod, U/,f .. l,~oııhul ı!/97. XV,s 371.

47 Yc.wz, 'lhtU,'\I'J.l{ur'ilıı" ıımd. .• DlA. XV,"' 371: Avduıh. 01nMo. ·Kuıan'uı varntt!m1~lı~J M~u:l~i \'t: :Vhı'l..:,il-='nin 'fao-ıhi Scyrindd:.i Y.:ri (1)'. Vmı Af(~lumchw, Auk:ııı• 2U(Jl. ç,), s::aya;9, s.4f<..59. <)zafşal', Mclvn~t Emin. IJ~ol~1t 1/cu.lnçllıRut 1'cmhl Arl.:cr Pfum. Aıtkara 1999. ı.40

4~ N~ıir, i:ıı.ım "da F-.l.<r/i Vılrıım:r111n Oo:lıcıır, • 330-33 >; ToıMI<~Iu. Bo\..ir. "Allah", ın•d .. VIA .. l•ttııılıuı 19~9. ll, < 49ı: Y;ıvııı, ·Hulkıt' l·Kur"iiu' ınad., l)},ı .XV, s.)7L .~vdınlı .''f.\ur'ıul'ın yu.raıılmt~lığı' Mı:::s<le.si v..; Mu'h:Zilc:'nin 'l''ıı.ril~i Soyrindeki \'tı'i (1)'. Vt111 llrcışllmUJ(ar. ~J. !(1\\'t 9. • 62, Oıufşıu. /Jeolutık Jladr.,·çmgm 1'tınh1 .:h..4" ı~ttJnJ.sAO.

49 lhn K\t(~yhc, ~hı'ı M\ıh:,mmı::d -\hdulhıh h ~(ll~liıu, 'l'u'vililmııhUılu Iii "f·hadh Bcynıt ı 'l~S . < 71J: !1ıo~ıl:idi. .\hıltıll<:lh i ı ·. •1-l."•rk lıu)"ne "/. /triik. >i. )1): Kcv~erı M utıuntııh,'(l i'.tıhiıt 7 o '1ıfhıi'l· 1/ıw'b, )")' l !>IJU. s.IO:'i·lLl: EMı Zthn1, C'b(t lhmllu.:oı.2U7. :\c~l)tiı, {,\'him 'Ju 1-'vl:ı·u/i Oii~iinetmin Dogu$ıı • . U0~31). W .. \ '1. \V :ı u. J.,Jc.mı IJıl~ıın,-.tınitı 1'eşU:kıU Dc~n.s.l05-JOg,

SO Bkı.Kel'sert, Te"nibii"l· ll~rib. s.IOS-113: Yu••uı, 'Hıoıku'ı-Kuı'ı1ıı" nıad .. !JIA .• XV. s.37l.

'\ı Koıyyi~it Tuhlt, HQC./t).·ç,l<nlı J-:tJtcımcth~~ lfnwndtlkt .\lnnoJuı$ulcw. \ul.:ar.' 19~. s..1b'9; Vu\\17, 'Hıılku't-Kut'[ıu' umd .. t>/A .. XV.

'\71.

il Aydınlı:'l\.ur'ouı"ul Y.:v.ıtı1nu•hSı' M~t~lca::ı \'O: Mu't~!l.ilc'niıl"l'ı:ıuhi s~~Tind,.i.:i Y..:ri (1)". Dı1tiiÜ411111'mOirtl'. ,:.,\, <ııa>ı 9.,. G'2.

ISLAMI ARAŞTIRMALAR DCRGISI. ClLT: 1 ;. SA YI: 1-2. 2Ull1 225

BASAN KESKIN

Ayetlerde Allah kelanıı olduğu açıkça belirtilen~l

Kur'an· ın, yaratılnuş olup olmanıası (lıolku'l-Kur'anJ

ıneselesi, Allalı 'ın kelfım sıfatı, ezeli midir. deAil midir'! taıtışnıası çerçevesinde. tslam alimleri anısında dahıı çok kelıimi bir problem olarak ele alınmıştır."' Ancak taru­şılaıı konuımn bizzııt Kur'an'm kendisi olması, bu nıcse­lenin tefsir ilmi ile de yakından alakalı olduğunu gösterir. s<

Ebü Hıınife ·nin bu konuya ilgisine ge lı nce. onun. ya­şadıgı 'dönemin dini problemleriyle yakmdan ilgilendiği. giindeındc olan meselelerle ılgili görüşlerini ııçıkçıı orwy~

I\Oyduğll. bu sebeple bir süre keliiın ilmi ile nıeşgııl

olduğu bilinen bir husustur. Özellikle yaşadı[:ı dönemde­ki ilim ın:ıl\fıllerinın tanışnııı konusu olan ha/ku '/-Kur 'mı meselesi ile ilgili olar.ık Ebü Hanife'nin gOrtlş onaya koyması kadıır doğal bir şeyin o lııuı;ıyacağı ııçıkur.

Halku'I-Kur'an meselesi ile ilgıh olarak Ebiı

Hanife 'ye farklı göıiişler16 isııad edilmiş ise de bunlar bir ,iddiadım öteye geçcmeııı.iştir)7 Onun bu konııd;lki göıüşli el-Fıkhu '/-ekheı· ve ıd-1· ·a.<iwe adlı ri salelerinde ııçıkçıı yer a lıııakıadır. "

Ebu H<ınlfc. ha/ku '1-f\.ıw'an meselesini Allah'ın sıfııı­ıanıun ct . .c!i olup olmaıııasıaçısındaıı ele ıı l ın<tkladır. O ıla göre. di&er blllüıı sıfati an gibi Allah'ın keliim sıfatı da. · ezeli olup so ımıdmı yaratıhtlJ Ş de~ildir.ı·• Dolay ısıyla ilalll

1 J l'<vbc. 9/Ci; Fetih. 4 t!!t S.

~4 Pezdcvi. l'ılilfl'd~dfn. s. S1-69·. Sitbı'ıı ıi. t11·8tt:kit«li 1ı.ıılb 'd-din, s.J ı .. Jj. Um 1\udiır•:. 1'.110 Muhamnı.:d \bdullah b Ahmed. tnm 'on17· r'nkM (ıh~ flckir T<lpnlo_&lu). lııııir t9~ 1. •.17-ll: 1'•1\ol>ni. S:Kıctıin. Ş.Jhri '1-akoıd • Iy ~'\' ' 13-:11 (K<t&n lt mi \C i•t•nı ,\kuidi kitabı i ı,;~ri~indc, hk;:. llıızırlııyan. Stllc:yn'\4tn Ul\ıdat lstô\n• bul 191<2); Jley..-ü.i llınhim h ~~.~ ... ~nı<tl. Şe~1ırl c.m. .... rı ... Mıhid. llcyrııı 1983. 7 !-73: Toııııloshı, 'Allah·."""' · OltJ .. II,s.492: Yovll%, 'Hatku"I-Kur'ıiıı' nllld .• OlA. XV. • 371-37S: OölcOk. Şer.ı(ettin, Topr.ık, Stı1eytunn. J..'e16m }hm. Koıırıı 1991, s.J,lO.

SS (bUcu'.Kur"ı.n nH.."icl<:Su1in •tfMr iiını ile ıdııka.•tı t~r'in blcr.. S"Y'· .:\Ji, ·ııa!ku ' I·Kur'~u M~:-~c l e.«i V< 'l'ct$ir Hıtt~ktd A4j:1Jtnd3n l">.!~.:ttendinlm~i l:zetin~·. DEV iF' D(!J'giM. Sftyı :Vl. lım ir 19!tY, ·' H9-G I~

'16 Bk"r. F.~G 7.dır:ı. f:bri Honi(i:. s. 207-209; Yııvıız. 'Ebıl f!ıoııifc' ıııud .. DiA. X. ll~-131: 'H•I~ıo'I·K•ır'i\n' mad .. DlA. XV.•l71.

S1 E~o Zchıo, li:bıl Htmif•. , 207-209, N•n••·, lıtdm ·u• F•l.«ll Dıllilnconın Doguıu. 330-3 H:. Yavıız, 'Eh<i H•nife' ıııııd •. DlA . X.ll4-13'i; 'Ho!~·u't-Kuı'ôııı ' ıuod., OiA .. XV, s.371.

;~ Ebfı H•ıife. oi-Fı~n·t-ckher. <S!\-\9: .t.f'o"l'J•.7>-74.

59 Ebfi Hııııifo, •1-Fıkhıi '/.oJ<bo,-,<.SS-59. EbO Hotılfı:. Atl>b'nı kd;lnı st(:uının, cıeli ol(tvğu hus\lsuncl; ,unl ~t ,:ôylem~ktcdir. 't\lhıh'uı

'AIJ•Iı Mu.<n ilo gor~okt<n kuıı~tu '(Nid,4Jı~) ay.:ıind< btlirttiıi &ihi. Mıı<a /\Oııh'ııı k<l5mını işiuı Şnphe.i< tı.i All•h, Musa it• ~olluşm:ısııı<1.u1 öıh.'t d..:. k~t:tnı ıa!iıh il~ ınuttMd\ı. Yüt.~ .\.lll'h mııhiOk:itı y:.rııtmı,dtın dA ..::ıoı!ldc )#<'rntıc.;ı idi. All11h M11M i l~ konıış­

mğondn, tl'.eld~ •ırnh oluı1 ktl&nu il.,) konuştu AJ!ah'ın sıf<'tlcu-ınm ttt.ıl"<;j de. yJ~rıhJnu1tınn xıfatlnrından h~Ş\.1\dn- O hil ir. tJk"t hir.iıu · hilcii!:imiı iihi d~~il t) kAdirdir. n,ı.ııl onun ku4nli bizim l~drctirniı çihi de&ihlir. ( ...... ).O konuii-tU f:'\ht hiziın koıwşm:ıınıı uihi dcgil. Bit bi ı· takutl -.>ı'ı;an l ıar v~ luıırtkrl.: LOflc,j~uruı.. AIJeh i<çco ur);anı<ıı ve h:ufsiz k•lOUfllf Hı.rllcr yıı.nıtılmışt ı r. ı:•k:ı1 All.,h'ıtt

t:<lilmı molıl(ık d•J:itdir • (clıiı H•ııôlo. •1-Frkhil'l·ok""'. s59.)

l<elfun olan Kur'an da czelidi~. ~bfı Hıııufe buradan hareketle Kur'an' ın malılUk lYııratılmış) olmadığını

sOylerıiektedir.~ı Ancak ona göre Kıır'an·ın, insanlar tara­fından okımup yazılınası malufıktur.•l Çüııku okuma ve yazın.ıt. yamulınış olan uısaıılara ait fiillerdir.6> Yani ona göre. Kur' an· ın. Allah'ın zau ile kaim olan ketaııu malı­lük degildir. Fakat bu ınanaya delalet eden ses \'C harfler­den nıüteşekkıl Kur'an lafızlanıun iııs:ınlar !<ırafından

okunup yazılması mahlılkıur. Ho/ku 'l-Kıır ·on nıeselesııle ilgili bu şekilde bir tasııifi ıuuJıtemelen ilk defa Ebu Hallife yapmıştır-'"' Onun bu t~snifı daha sonraki dönenı­

lerdeki elll-i suıuıet kelamcılan uırafmdan yapılan neM krd(ImM \ 'C latzi kelôm6r. ayınmma Leınin hazırlaııuşur"'

Ebu H~ııife'ye gOre Kur' an· da AIJah·ın, Musa ,.e di­ğer peygamberlerden, Firavun ve lblis'teıı naklen, onla no sözü olarıık verdiği haberlerin hepsi Allalı kelaııudır. Bu sebeple de malıluk de~ldir. Ancak Musa" ıun ve di[:er yardUlımşlanıı kelaım gerçekte mahlüktur. Fakııt Kur'an. oıuanıı değil. Allah'ın keli\ııudır. Allalı'ın kel§ııu oldu&u için de. kadim \'C etclidı~•

Ebu Hanife, Kur'an ile ilgili bilgiler ,·eriık,en yapnuş oldtıjiıı şıı açıl<laınalar onun ha/ku '/-Kur 'an konusuııc~ıki yaklaşıınuu yanlış anlamalam fırsaı vermeyecek şek ilde açık ve net olarak ortaya koymaktadır 'Kur· an, Allah'ın ılahi z~tımn aynı olmayan, z;iıındon da ayrı

düşünülıııeyen kelaımdır, mahlük de{lildir. Pey gaı.nbeıc vahyi ,.e ind irdiğidir. 'G? Onun bu açıklamalan genel ıtnlamda Kur'an'ın garr-ı malılük boyutunu işaret etmek­tedir. Ebu Hanife, Kru'an 'uı mahiOk olan boyutunu da şıı ifadeleriyle ortaya koymaktadır: · ı<ur'an. ınushaflarda

yazılı olup, dil ilc okıınur, kalpl~rdc yer tu tmaksızın mulıafauı edilir. (Kur'aıı' ın kendısi ıle yazıldığı)

mürekkep. (Oıeıine yazılan) ka~ıt 1·c ~ aulanıı hepsi nıahl\ıktur. Zira bunlar klıllann fiillcn ~oııucudıır. Fakut Allıth'ııı kel;inu ınahl(ık değildir. Ya7.ılar. harfler.

60 !!bil Jlouile. r.J-f."ıkhrl'l-ıd>IHtr. • ~~-S'). 6 1 Elıü Haııiıc. cJ.f'ık/ııJ '1-<k,.r. • ~K-~Y: <1-l'.:ı.ı.;w Tl

62 EMI Hmıiıe, sl·l'lkf.lll'l.cAhı.:t. cı, ~)i; ,:l.l 'tt.,J)o)\1.13

63 hbO H•nilc. c/-Voıın>< 7) .

G4 Yuvuı, 'Ebu H•ııil<:' II>O.I. . ol. ı. X. uo.ı ıı. 65 ·Ntfs i (\'eya z~ti) kcl~ıu. di~~! .. l't f:\t lıu· ~hi .\llııtı ·u ı ı•'ıh il~· k.thu

bulunan, ha.rt' ve. ıu gibi k$tri hi«,"htr uro:ur t~ıma~.u'l Allah ·l:fn hl\fkt'l hiı;biı v:ıthk tat«Jindıın ;ı l ı;ıhu:ınta)lı ınUınl..Un ~hu;a\:ın kcUmıd.r ve ladimdir' (bkz:ropoiQ~. ·.\ll•h', ıııııd .. !J/11.11. s.492). !\et$i: ktlaın·ın birdiğ~r tr.ıumt di! yOYI~diı·: S\!sltr v-: lı~ırtler· lt ıf;ı& tdilen 'C6Uln btlirtnt~k ifi.tc:dı~ı t"ı1 m:ıuadır .(hkt. ~iibt'ıut d­Brtfd}·t fl JIJı?h 'd·dht. s. 32.)

66 Laf7i l..tlim. ·N-Gbl k~liıının hc~eı idni.kin.! uygtııl nl ,ınık ıı.:" , . ..,. h:ııll~ ifnlic tdilnıi'j vı: dOny3 Jill~:aind ..... ı hirirw i~"·~i1Jni1 olaa· kd>ınıdır 'l~lv.Top&loı;tıı. 'All"h·, m>d .. OiA .. H, <.~92 ı

67 Vnvw.. 'Ebu llacıire' ıııııd. Dltl. X. ın. (,1) l·,h ıı ll:u ıife,II/~Fikhif'/.akbu.r. ıs. ~~ .. '\9

6~ l·.biı Haıılfe. oi-Vost)I}'O. 73.

.IOIJRNAL Of ISLAMI C R.ESEARCii. VOL: 15, NO· 1-2.2002

EBÜ HANiFE'NIN BEŞ RlSALESINDE BAZI TEFSrR PROBLEMLER!l\1: ...

kelimeler, işaretler kullann anlaıııa ihtiyacından dolayı ınanaya de lalet eden şeylerdir. i\ Ilah 'ın keliimı ı.au ile !(3inı olup, manası bıı delalet edicı ~cylcrle aru,aşıhr. '70

Ebu Hanife halktı '/-Kur 'an kımusu ile ilgili tartış­

ına!.ın kendi açısından bitirmekte ve ilikadi açıdan mese­leye yaklaştığııuıı ipucunu da vereıı bir ifade ile şu hükmü ortaya koymaktadır: 'Her kiriı.AII:ıh'ın keUimınuı ıııahltık oldu~ nu söylerse, o Ylice Allah'ı iııkareuniş olur. Allah, daı ma kendisine ibadet edilendir. KeHlııu ise kendisinden aynimaksızın okunan, yazılan ve lııfz olunandır. •1ı

Ebu Hanife'nin lıa/Jw'l-Kur'a" konusu ile ilgıli bu gMişleri kendisinden so.ıırıı gelen pek çok ehl-i sünnet alimi tarafından da benimsenıı ı iştir.1l Bu alimierin hal/cu 'l-K ur 'an meselesine yakf:ışımı, temelde Ebu H~nife'ııin bu konudaki görüşlerin~ dayaıımaktııdır.

B- Süre ve ayetler arasmda fazilet farkt Kur'aıı'ııı bazı sfıre ve ayetleıinin di~er bir kısmından

daha faziletli olup olmadı/lı nıc,clesi tefsir ve Kur'an ılınıleone dair ıe'lif edilen bir çok. eserele ele alınan bir konudur.7l Bu konu ile ilgili taııışıııalar Ozellıkle bazı su re ve ayeüerin faziletine dair ri":ıyet edilmiş çok sayıda bldisın7• faı:klı yonııı\lanmasınd: ııı ve Allah kelônn ıek nıidır? Oıxla teaddüd (çeşitlilik) ve teffivüt (faıldılık) var mıdır? şeklindeki kelaıni ıartışmal:ırelan7ı kaynaklaıımak-

10 Eb O Hanife, ei-Vosıyyt-13.

71 eb~ Haııife, ei-Vasıyye 73·74.

72 Beyhnki, EbU Bekir Aluned b. Hi~•·yioı, KırdM'I·e,.ıô' v•'Hıfôı (1lık . Abdullob h. Mııh•ııımed ei·HK•:iıli), Ciddc 1993·, 1, 467-480: Peıdevi, IJ.viıla 'd.din, s.53·69; SfibOul, d·Biddyt li ııl>11ı 'd.Qin, s.31 · 35; Nestli, Ebü'I·M.llln, Meyminı b. MuhnıMıc4, TobsırarQ ·t-edı/1• tl usılll'd·dfn, (l~l<. Hl\seyin Alay) ,\nk,... 1993, 1,393·395; lbn Kudlmc, ıam 'aıQ'/. i 'tikM, s.17-21 ·, Tuftazln!, $fl'ha'l..,'uıid, s. 23 -31; Bcye~t'i, Ş.rhii Ccvh~rerı'r·ltı4lfd. 71-73; Beyazjzide, Kem.lleddin Ahmed, ip6til'/.,.,.,.,;,. ,.ın 'ıiH!rd# '{./,.4m (\hk. YO.uf AbdOrreuik.), lsı.r.hul 1940, s. \67-Ul,Yavuı. 'llalloı'l· K .. 'ln' nwl~ DlA. XV, s.374 , Ywıl.,ı;ür, AOoh)n S(otlan, s.214· 22S.

ll Kufan ilinl!crinc d:.tir lın~mll C!l..:ri bulunk.Oiard•n ürkı::ıi (794/1391) bu konuyu el·8•ı-h6n'do, ll ıl (t'I·Kur 'dni Şı,.ın e(dalil Min ş,.,. boş lı ğı adı •lıında; SuyOt l ı?\ 1/UI S) i•• ll·ftk4oı'da, 'Fi E{doii 'I·Ku 'ran ve {edôilih' baılıCı ndı •ltında etc almı,larrl><. blu.ZedieJi, Bcdroddio, ei·Burhôn li 'lllı1mi'I·Kur 'dn. (Muhammed Ebil'I-F•zl !brahim) Beyruıım, 1.'1 IR·448; Sıı~ti, CeiRieddin, e/. /tkdn fr 'ıılUmi'l-Kıtr'6n, Beynlt; ıy . IT,199.-204; Komı yn telsirinde yer veren müfc.,iılerde~ baı>lırı ıunl.rdır: Kurıobt, EbO Abdullah Mulı•mmcd b. Ahmed,' sf.Cômi ·lı al>k.ıoni'J.~'ur'dn, Beynl~ ty., 1, J09· 1 1 1; İbn Kesir, EbCt'l-fidA !~mail, Tf!/iirll'l-l;.'ur'dnr 'l-12:im. Beyru~ 1991, 1. 12; A!Osi, Eb!l'l·F•71 Şılı•bOddin Mahmud, Rıihll'l­nıtdnt (i rc{ifrl'l-Kur 'öni '1· oıim ,..,. '1· f4h 'J 'Nuıdni. Bcvrüı l9lCS. 111,11 ; Yazır, Muha:runcd Haındi, llıık Dmi KHr 'on DIIı. lı;ıanbul 1971; IX,6347.6349.

74 SOrcleruı fazilcliy!e ilgili hadiskrin ~riıiAııçin bl<z. Sancaklı, SalTct, 'SOrcl:ıin faziletiyle ligıli Bazı Tcrsirterdo Yer AJ.aıı Apoknf Radl$lerin Krib!i', ls/6mi AroJnnun/rır, c.XIV, ••yı:l, Anlwa '2001, s.l29cl44.

H K<Umda Oneınli bir yere :sahip ol•n Taft•ılni (79VI390)'ye gOre i\ll•h 'ın kelamı tektir, çokluk (lead.ttld) vt foılı.lılık (tetllftll) nnım­

d•. okononda ve dinlenendedir. B k?. ToO•ıln!, $frM 'l·akdid, s.6S.

ı~dtr. 76 Bu ıııeselc bir kısım kcUlıııcıl<ı r77 ve sö~Uııii

ettiğimiz hadisler sebebiyle de bir kısım lıadisciler7•

tarafıııdan dıı ııutışılııııştır. Ancak bu konıınıın. her iki ilim disipÜniuden daha fazla bir tefsir ,Problemi oldıığıı kaııaatiııdeyi7_

Sfıre ve ayetler arasında faıilet farkı denildi~inde problem olarak şunlar karşımı7.a çıkmaktadır: Kur'an'uı tamamı Allah'ın keUinıı olması hasebiyle faıiletlidir(Hdıl). Ancak Allalı' ın keliirru olan bu ayetler­den bir kısmı -bazı alımierin iddia ettiği gibi- diğer bir kısmından daha üstıln (efdal) olabilir mi? Bu hususta efdaliyetin oldu~ımı öne silrenlerin iddialan doğru kabul edildiği takddirde, o ıanıaıı buradaki fazilet rıe aı\lam

ifade eder'? Böyle bir dtışilnce, Kur'an'ın bir kısnıımn fazlaca öne çıkarıl masına, diğer bir kısmının ise ilmıal

edilmesine sebep olmaz mı? Eğer sGre ve ayetler arasında herlıangi bir faıilet fa d< ının olmadığı kabul edilecek olur­sa, bu konucia rivayet edilen çok sayıdaki hadisleri nasıl değerlendinnek gerekir? Bu ve benıeri sonılarla konu ilc ilgili daha birçok problem ortaya konulabilir. Bu koım ay m zamanda g11nt1müıde de ıaroşıllın Onen\ıi tefsir prob­lemleri arasında" sayıldığı için, çözüme kavuştıınılnıası gereken daha bir çok problesııinin olması da doğaldır.

İncelemektc oldugumuz risillelerde Ebu Hanife' nin bıı konuya yaklaşımılll öncelikle ele alırıanıızın ve o çerçevede konuyu irdelemeıııizin yararlı olaca~ı

kmıaatindeyiz. Eb\1 Hanife'ye göre Allah'ın kel~mı

olıııası itibariyle Kur'an ayetlerinin tamamı eşinii· ve arıılannda herhangi bir faıilet farkı dıi söz koııustı

değildir. Bıı cilıetle ııı•ctleıin hepsi faziletli (fildıl) ve hepsi de zikirdir. Ancak yine de dumm böyle olmakla beraber, bazı ayetlerele (söz veya k~ olarak) aııliıtılanda bir fazilet ve üstllniOk (efdal) de ~ö' konusudur.1111 Ebu Hanife bu görüşünil şöyle ömekleı,ıdiroıektedir: el­Ayetü'I-Kürsl'de, Allah' ın yüceliği, azameti ve sıfatla.n . anlatılnıakt:ıdır. Söz konusu ayeı Allalı keliinu olması .itibariyle zaıen faziletlidir ve ıikirdir. Ancak bu ayene anlatıhın (Allah'ın ytıceliği, azameti ve sıfatlan) konu mm da ayrıca bir üslllnlt\ğii (fazileti) söz konıısudıır.

Dolayısıyla el-AyeU\'1-Ktırsl'de hem ayet (zikir) ve hem de ayette anlatılan koııu {zikredilen) açısından iki fazilet bir araya gelmiştir. Ancak ııyııı dumm kafirle rdeıı

batısedeıı ayetle'r için söz konusu dejiildir. Çi\nk!l o ayetlerele zikrcdilenleriıı bir f(lzileti yoktur, zira onlar

16 Z..keti. ei·B••hdn. 1,>138: lbn K esir, Tefsini 'J.Jr.'ıır'6nl'l-n:un, 1,12 , Altisi, Rühw'l.n...ıni, 111,11.

17 Pndevf, UmlO'd.dfn. ı.220-221, T•l'tazini. Şerlıll'l-<lkaid, ı.6S.

7S Ayni, Bed~ddin, 'UmJot1ıUari ~orhü Sohhi'l·Buhar, )')'. 1912. XVI, 21S·217.

19 Nnsr Hanıid ebu Zcyd,/lolıı H11ohm Tabl(lll (~cv. Melımeı Emin M~•h), AN<•,. 1001, s.J41·3Sl.

SO Ebfı HonHe, .ı.FıkM 'l.tJrber. 63.

ISLAMİ ARAŞTrRMALAR DERGISI , ClLT: 15. SA YJ: 1-2 . 2ı~ı2 227

HASAN KESKİN

(zikredilenler) kıifirdirler.sı Bu ifadelerden, Kur'an ayetlerinin bir kısııunııı diğer

bir kısnun<lan daha faziletli olabilecegi göıüşilnde olduğu anlaşılan Ebfi Haıılle'ıı.in, bu konu çerçevesinde tartış­maya açtığı bir diğer husus da Allah'ın isimlerinden bazısııun diğer bazısından Ostün olup olmadığı mesele­sidir. O, bu konu ile ilgıli göıiişılnü de şu şekilde oıtaya koy ar: 'AJ.I.ah • uı isim ve sıfatlaruun twpsi de azarnet ve fazilette rnüsavidir, aralarmda faddılık yoktur'12

Ebu Ha.ıitrc'ııiıı bu konudaki yaklaşımını onaya koy­duktan sonra, bununla ilgili olarak daha sağlıklı bir deıter­lendiıme yapabilmek için, diger bazı Islam alimlerinin de lıu meseleye nasıl yaklaştıklanna bir göı atnllUlU7. gerek­meKtedir.

AUah kelfuıu olmalan yönünden sure ve ayeUeriıı tanıamııun fazileıli (fazıl) olmalan hususunda alimler arasında farklı her hangi bir göı:üş mevcut degildir. Ancak bazı sfu:e ve ayetleri u, diğer bir !asım sOre ve ayetlerden daha faıileUi (efdal) olup olnıadıgı lıususuuda İslam alim· leri farldı göıüşlere sahiptirler.sı ,Bıu'llardaıı bazılarnuı

göre, Kur'an'ın sOre ve ayetleri arasında her hangi bir fazi let farkı buluıuıııınıa.kladır. Çünkü ayetlcriıı tamanu Allalı kelaırudır. Allah kclllllll birdir Dolayısıyla bu keHirnııı bir kısırorun diğer bir kısmına üstünlüğü söz k.onusu olamaz. Bu sebeple bütiln ayetler bütiriııe ınilsa­vidir.s• Bu görüşü savunarılanıı bir başka gerekçesi de şudıır: Ayet ve sUreler ar.ısuıda fazilet farkıruıı olduğunun l<abul edilmesi, daha faziletli olaıı ayet ve sOreler karşısın­da, diğer kısııun ııoksaıılığı sonucunu doğurur. Diğer uir ifade ile bir şeyin daha üstün olması, kendisinden il Stili\

olunanın eksikligi. izlcniıniııi verir. Halbuki ayeılerin

hepsi Allalı'uı kelfumdır. Allalı'ın k.clfuıu.ııdıı ise noksan· lık düşünülemez. sı Konu ile ilgili bilgi veren kayııaklar. bu·göı:üşü savunanlar arasıılda İmam Mali!< (ö. 1791795), EbU'i-Hasan ei-Eşarl (0.324/936), EbO Bekir BaJollani (ö.403/1013), ibn Hibbfuı (ö.354/965)'ııı isimleriıli ı.ikreınıektedirler.ı6 Bm'llardaıı lıuaın Malik, diğer ~yel­leri okuınayı ilunal elmek suretiyle devamlı aynı silreyi tekr.ıdııyarak okumayı hoş karşılamallllştır.'7 Buna karşııı

8 ı ~bfi Hıuıife, .ı.FıkJıii'I·Bkb•r.6J.

~ı Eb ii Hıuılfc, el-PıkhQ '1-ekller, 63.

' 83 Kurtubi, ti.Côml' lı ohkdmı'l· Kıır·'6n, ı, 109, Z<rkeşi. el-811rh61< 1,438-448; Suyilli, •1-lık4•. IJ,199-204.

84 KurtObl, t/.Ctlmi' h a/ıkdm/'1· Kıır'dn, ı, 10)-111; lbıı Keılr, Te{sirll'ıKur'dnı'l-o:im, ı,ı2.

85 Kurtlibi, oi.Cômi' b olık4mı·ı. Kur'6n, 1, 109; lbn K<lir, Tt{sinl'/. Kıır'6nl'/.nzim, 1,12; AIG$1, R~h,'f.me4nt, lll, ll.

~ Kurtilbi, ei-Côm/Hı oh!l;(}ıııf'l· Kur'ôn, 1,109; !bn Kesir, T•fiirü 'l· Kur'dni '/.mim, 1,12, Zctk.Cl~ tl·8urh6n, !,43ti-44S, S•yOii, el· lrcan, 11,199-204.

87 KıJtt\lbi .. el.Ctinu' l1 ahk6nu'l· Kul''im, J, lt&, Zcrteşi, el-Burh(tn, 1,43~44~; Su)'\111, •1-lrkJn, U, ı99-204.

228

İshak b. R~hfıye (6.238/853), ımam Gazzlill (ö. 505/llll),tı b. Abdisselam (ö. 660/1261) ve KurtiUıi (il. 671/1272) gibi bir kısım alimler, Eb{l Hanife gibi Kur'an'ın baıı >iire ve ayetleri arasında üstünlük ve fazilet bakıınındaıı farklılık bulundulltı görılşündedirler.ıı Anc<ık konu ile ilgili bilgi veren tefsir ve Kur'an itin'lle. ri.ne dair kaytuıklarda, sOre ve ayetler arasında fazıle1

bakııruııdan farkl ıl ık bulunduğu göıüşünü benimseyenler arasında Ebtl Hanife'nin adı yer. almamaktadır.

Kaııaaliıniıce bu ôurumun başlıca sebebi, Ebu Hanife'nin sörunü ettiğimiz ı;öı:üşünün, kelaın lileratı.iıünde, ke!Aırıı bir problem oları~' ele alııup kalması ve tefsir literatürilne aktanlamaııuş olıııasıdır. Bu göıilşü kabul edenlere göre mesela ei-Ayetü' I-Kürsi olamk bilinen Bakara suresinde­ki ( 21255). ayettc, H~ süresınin son ayetlerinde (59122-24) ve İhlas sOresinde Allah'ın vahdaııiyyeti ve sıfallan anlatılırkeıı, Tcbbet süresinde Ebıi. Lehep'teu bahsedilıoelaedir. Her ııe kadar Allah 'ın kelllıru olmalan

· açısından biiıün ayetler faziletli ve eşit olsa da, Allah' uı vahdarıiyyeti ve sıfatlanmn aıılatıldığı ayet pasajlan ba.Şk.aıarından balısedilen ayeUerdell' faıilet bakımından dalıa üstündür."> Bu görüşü kabul edenlerden 1ı b. Abdisselam (ö. 660/1261) şu şekilde bir g~nelleme yap­ııuıktadır: • Allalı hakkında Allalı'ın sözil, bir başkası hakkındaki Allalı'nı söıilıı.den daha faı.iletüdir. '90 O, yap­tığı bu geııellenıctlen hareket ederek İlılas stlre$iniıı Tebbet sUıesindeıı d:ı.ha fazılellı oldujiuııu ifade eder.9t Yine bu göıilşün ~avuruıculanndan hııaın Ga7..zal.i (ö.

505/llll), Kur'an 1\Ualı'ın SÖZÜ olduğu halde bir kısııu, diğerinden nasıl dalıa faziletli olabilir? şeklinde yapıla· bilecek bir itirazı ı;evaplaııdınıken şu ifadeleri kullan­maktadır. 'Eğer ba.,lret ııuru, sana el-Ayetü'l- Kürsl ile

Müctayene ayeti (B;ıkara 2/282); İhlas süresi ile Tebbet suresi arasındaki farkı göstermiyorsa ve taklide gönıfilnıliş nefsinde seni bu farka inaıunaya götiirnıilyor­sa kendisine Kur'aıı indiıilmiş olan Hz Peygaınberin btı konuda buyurduklanııa tabi ol. Zirn Hz. Peygamberin sö~eri bazı ayetleriıı faziletli olduğuna ve bazı sureleriıı okmııuasııı.da sevabın kat kat olacagına delalet etmelae­.dir. '92 Bu görüşte ol :ın ali ıuleriıı en önemli delilleri, bazı

~& CııuJn, Eb~ !Uınid Mıılıamrncd, C•V<lhııı?'/.Kur'dn. Boyruı 1990, ; ,39; Iz b. Abdiı..-liııı. el-f"•wlıd (i mill/<ılı '/Kur '6Jı (thl<.Rıdv!rı •n· Nedevl), Kuveyt ı%1, 3. ı86-187; Kurtılbi, •1-Cdnıi' /ı ahk6ınf'l· Kw'6n, 1, 1 10; lbn K<.'l<, Tl(>lrfl'/./(wr·Jnı 'I·<>Zfm. 1, tl; Z..ri<tli, <1 /Jurh6n, 1,438-448; Sııi·iiti, el·lık6n, ll, ı99-2Gı.

&9 Kuı:tilbi, •l·C6mi' lı ulıl.6mi'l· Kur 'ôıı, 1, 109; SuyilG, tl-lık4n. 11199-204.

90 Iz b. Abdisselôııı •l·l"•v.lıd, s 18(,.187. Ayn.:.t. bkz. Zcrk~l • .ı. 8urlı6n. 1,43&-44&; SııyOrı,el-/ıkdıı, ll,199·204;

91 lı b. A.bdisseUın<l·l'eniıdli müJkıh'l Kwr'6ns.tS6-ı81. 92' Gıııdli, EbO H•ınid Mulıuııuııcô, Ccvdlıırii'/.Kur'dn. Beynıt 1990,

s.39.

JOURNAL. OF ISI..AMJC IU:SEARCH, VOL: 15, NO: 1·2, 2002

.- --·- -=-~·------------- -----,-

1 ı f ı

1

L

ESO HANİFE'::-ı!N SEŞ R!SiiLESINDE SAZI TEFSlR PROBLEMLERINE ...

~yet ve silrelerin faıiletiııe ve bunların tilavetinde sevabın çok olaca~ına dalı rivi!yet edilen hadislerdir. Btılıadisler­deıı bıızılan şunlardır: ' Allah'a yemin ederim ki İhlas suresi Kur'an'ın üçte birine dcnktir.9l Fatiha suresi J(ur'au'ııı en faziletli suresidir. '94 ller şeyiıı bir kalbi vardır. Kur'an'ın kalbi de Yasin süresidir. 95

Silre ve ayetler arasında fazilet farknun olaca~ .kabul edenler, efdaliyyetin {daha faziletliUgin) hangi yön­lerden olabileceği kollllSlinda da şu görüşleri ileri sümıek­ıeduler:

ı- Efdaliyyet, konn itibariyledir. Şöyle kı, örnetin Allah'ın yüce isim ve sıfatianın beyan eden ayet ve silre­ler bOyle olmayanlanlan daha faıilcılidir.

2- Efdaliyyet, süre ve ayetleri okuyan kişinin aııl.anılar karşısındakı etkilenişi cihetiyledir.

3- Efdaliyyet, silre ve ayetterin okmunasıyla elde edilecek sevap yöııüyledir. Belli bil" günde (Öme~n J<.adir Gecesi'ııde)')'apılan ibiıdetin; başka (herlıaııgi) bir &ünde yapılan ibadetten dalıa hayırlı olması gibi. Allalı, faziletli olan sürenin okunmasını diğer surelerin okun­masından kaı kat üStün kılmış. sevabııu diğerlerinden

dalıa fazla venııiş ola.biJir.94 Görılldiiğü üzere ayet ve silreler arasında fazilet farlu

ile ilgili olatak bir çok alim de Ebu Hanife gibi düşün­mektedır. Söz konusu alimler Ebfı Hanife'nin bu konuda­kı gOıilşilııden etkilenmi.ş olabilirler. Zira Ebu Hanife, bu ıtlıırılerin tantamından önce yaşamış ve düşüreeleriyle

lceıtdisiııden sonrakı dönemlerde bir çok alimi etkilemiş büyük bir ilim adanıı olatak bll gört\şiiyle de kendisine paralel görılş ortaya koyarılan etialemiş olabilir.

Netice olarak tefsirve Kur'an ilimlerine dair eserlerde yer alnıasa bile kanaatimizce Ebu Hanife'nin bu konuda­ki düşünceleri başta Hanefıler olmak üzere çok sayıda ıJun adann üzerinde etkili olmuştur.97

Bu konu ile ilgili son olar.ık şu hususun göz önünde bıılwıdurulnıası durumunda, Ebu Haııife'niıı ıneseleyi ele alış bıçiminin dog:ro olduğunu söyleyebiliriz. Sizce has­sasiyet gösteıün:ıesi gereken husus şudur: Bazı ayet ve siıreleriıı faziletine dair rivayet edilen !ıaclisler gerekçe gösterilerek Kur'an metni, enönenıli, daha az Onemli gibi kısıınla:ro aynlırıaınalı ve fazileti bildirilen ayet ve

91 BuhAr, Muhammed b. lsm•il, Sahh. lsuınbul 198 1, Fezaflill· Kıtr'6fi, J3; M\islim, Ebü'I -Hüseyiu b. el-Hııcdc, Sohfltl MO,vlmr (thk.Mııh,.nmriıed Fıı•d Abdülb-~"i), Beyrili t 9SS , Müsfiliı"in 2S9: 11nııizi. EbO isJ, Mııhaııııned b. lu, ti·Cdmıu ·•·Sohih (Uık.lbrt.lıiııı

Aıv•lvaz) Beyruı ıy., Feıiıl1ll-Kur'in ll.

~ Buhki, Fu6ılai-K•r"6n, 9.

9S "Onııızl, Fıw!ilıii-Kıır"dn. 6. .

96 KurtObi. .U:6mi" lt o~J:6mı1- Kıır "c!Jı, 1, 109; Zerkqi, ti-8>U"h6n. 1,4}~43; SllyiıG, ti-İıM•. 11,199-200.

97 Bkz. Pe<devi, Uıü/Q "d-din s.220-22 ı, Beyiiılııd<,lıdrdtil"l-moröm nun 'ibôrôti'I·İmôm, s.JSJ .. J85.

silreleri devamlı tekrarlayarak diğer ayetleriıı okuıunası iltnıal edilmemelidir. Zira dalıa ·öncede ifade edildiği üzere sfire ve ayetterin ~manu Allalı kelamıdır. Zaten bu açıdan bütün ayetler mllsaviılir ve faziletlidir. Ayet ve süreler aıcısındaki fazilet fıırkı, nitelik bakınundan de~il ihtiva ettiği koıuı).ar itibariyleılir.

C- Nesh Sözlükte, iptal etmek, yok etıuek, değiştim-ıek, ııakleı­

m~k anlamianna gelen'• ııeslı, dini bir teriın olarak da, ·Şer'i bir hükmü daha sonra gelen şer'i bir delil ile ortadan kaldı.ı:ınal< '99 şeklinde iaııunıanmaıctadır. Kal.dınlmış olan hükme mensülı, bu hükrııi1 kaldıran

delile ise msih denir. Salıfibe ve tabiii n aliınleri, neslı kelinıesini usıılcillerin

kullaıınu.ş olduğu arılamdan dalıa genel ve oldukça geniş bir anlaında kullanmışlardır. Orı!ar şer' i bir hükmün daha sonra gelen şer' i bir d.elil ile ortadan kalclınlınasıııa nesh dedikleri gibi, bir cahiliye adetinin veya geçmiş bir şeri­atınizale edilmesine, nıutlakın takyidinc, wnunıun ıalısi­sine, nıücnıeliı_ı beyanına da ncsb diyorlardı. ıoo Haııa şart, isiisılll ve sıfat için bile bıı terimi kullanıyorlardı. ı o ı Ancak ıakyid, tahsis, istisna ve nesh kavramıanna ait suıırlar ilk olarak Lrnaın Şafii (ö.204/820) tarafıııdan belirlerunişıOl, bundan sonra da söı; konusu kavramların anlam ala.nlan birbiriııden aynimaya başlamıştır.

İlk dönemlerden itibaren islami ilinıleriıı hemen her alanmda ele alınan ve üzerinde bir çok tartışma yapıbın ııesh konusu, tcfsir ilminin en önenıli ve temel problem­lerindeıı birisidir. Yaşadı~ dönemin önde gelen alinı­lerinden olan Ebu Hanife'nin de el-Alim ve '1-nıiJtea//im

- adh ris§lesinde ilikadi meselelerdeıı söz ederken nesh konusuna da temas ettiği görülmektedir. ı oJ Ancak o, neshi teknik olarak tarunılamamış, sadece o !iöncındc nesh anlayışına dayanan bir takım yaıılışlıklara kendince dikkat çekerek, bu konuda sorulaıı soruyu cevap-

98 lbn MNnz, Eb\l'I·F•dl Ccmalcddin Mvhamn:ıcd b. Mıilcc:renı, Lu6nQ "/.'aral>, Bcynıı, ıy., lll, 61.

99 l<.ôfiyecl, M•lıylddırı EbO Abdullolı Muhıu.ıuned b. Sii!cyııuııı, Kltdbu"l·laylfr ll kolldidı Uml"ı. ••(sir (ne~re h112ırl•ywı: t•m•il Cerrahotlu~ Ankora 197~. • 36.

ıao Şilııbl, Ebü lslıAk lıır.tıinı b. Mu•5, tl·M•v<if6k6r (j rml/ı"N•ri"a. yy., 1915, lll, 107; Klsını!, Mııhıımmed Ceınaleddiıı, MthdsinQ'ı·

••"vii (f•f.rtra ·t.Kd.rınıi) (rıtr·.Mulı•nını«l Fııild AbdGib!ki). K•hiıo ıy., 1,33·38; Dilılcvi, Ş!h Veliyyullııll, •1-Fevz(fl.kebfr (j usıllı"ı. ıtfsfr ('/Ov.Mehnıcı Soıiıo&lu), lsıanbul 1980, s. 34-3>; AJııııııd Hasan, Neıh T~rl&l (çev.Mchınel Paçacı), i~·t4mt Ararıırmolor. Ankara 1987, sayı. 3, •. ı os.

101 Kisıml, Muhammed Ceıııalcddiu, MeiıôıinQ"t·le"vil. 1,}}-3~; Mutuıaımcd K~ıtnıa, Dır6s6ıQ'/-olıktinı w:"n-ne.slı /i"I-K.r"c!Jıı"I­

K•rf>n, yy., ıy., sJ9~ ı; Koçlruzu, Ali Osman, Hadi st• Ndsih,.. U•JıSUio. lsıo:ıbul 198S, a.ll6-l23.

102 0-ezgin,. Ali Oalip. ·Kw"•n·d~ ·nuh probl~ıni"ııç c1qt.ircl bir y•k· taıım",/s/dnıt ArC~IIrmofor. Ankanl 2001, c.X!V, uyı: 1, s. SI.

IO.l Ebü H•ııife, tl-Alim v.·t.nıaıeatlım. s.l2-14.

ISLiil'v!İ ARAŞTIRMALAR DERGISI, ClLT: 15, SA YI: 1-2, 2002 229

·-····-- ---------------~

HASAN KESKIN

landınıken meseleye kısaca değiıuniştir. Onun bu eserde· ki bazı ifadeleriııden, hem şeriatlar arasında ve hem de İslam şeriauııda neslıin mevcudiyetini kabul ettiği anlaşıl· nıaktadır. Yine burada EbO Hanife, diıtiıı tek ve sabil, şeriatiann ise farklı ve değişken olduğuna ve geçmiş şeri· atiarda nesltin gerçekleştiğine dair. götilşlliıii aÇJkça şu ifadelerle ortaya koymaktııdır: 'Peygamberler ayn ayn dinlerde değildiler. Oniardan hiçbiri kavınine, kendisin· den önceki peygamberin dinini terk etmeyi emret· memiştir. Çünkü peygamberlerin dini birdir. Buna mııka· bil her peygamber kendi şeriauna (alıl<amına) davet edi·

· yor, keııdisindeıı önceki peygamberin şeriatından uzak tutuyordu. Zira peygamberlerin şeriatlan birbirinden f;ukhdır. Bu nedenle Allalı Kur'an'da ·Sizin her biriniz için bir şeriat ve bir yol tayin ettik. Eğer Allah dileseydı sizi tek bir üınıneı yaparctı:• ıo-ı ; ·senden evvel hiçbir peygamber göndennedik ki ona, 'benden başica hiçbir ilalı yoktur, ancak bana ibadet edin' .diye vahyetıniş

olmayalım. • ıos; 'Allalı'nı yaıauşında değişme yoktur. İŞte doğru din budur_'ı06 buyurmuştı.ır. Yani Allalı'ın dini değiştirileıııez. Nitekim din, tebdi~ tahvil ve ıağyir

edilmemiştir. Şeriatlar ise zaman zaman değiştirilmiş, tebdil ve tajjyir edilmiştir. Çünkü bazı şeyler, bir gnıp insan için helal iken, Allah oıılan diğer insanlam hararn kılıııışur. Bir çok eınir vardır ki Allah onJannyapılıııasııu bir kısım iıısanla.ra eınreıtigi Jıalde, diğer insanlan onJan işlenl.ckteıı nehyetmiştır. Htilasa şeriatlar çok ve muhte liftic •ıo1

O zerinde çalıştığımız alcaid ri salelerini bir araya geti· rerek bir bölümünü de şerh eden Beyfizizade (ö.l098/l687). Ebu Haııüe'nin yukandaki sözlerini açık· laıkeıı, şeriatlar arası' neslıe şu örnekleri venııektedir: Hı..Adenı (a.s) zamarnnda geçerli olan kız kardeşle evli· liğin dalıa soıııaki şeriatlarda ortadan kalclınlması (nesh), İbrll.lıim (a.s)'ın şeriatmda s(lıuıet olmak ciliz iken (ıaııa 'sonra Musa (a.s)'nın · şeriatında vacip olması, Yalnıp (a.s) 'ın şeriatı/ıda iki kız kardeşi birlikte ııikalılamak ~iz iken, daha sonraki şeriatlarda neslıedilrnesi bunlara ömektir.ıoı Beyafızade, Ebil Haııüe'nin . ' Şeriatlar çok ve ımıhteliflir' ıo9, sözüyle bu dumnıa işaret ettiğini

belinmcktedir.ıı ~

Ebu Haııi'fe'ııiıt 'Hı..Peygamber bir ayeti'ik.i çeşit tef· sir etmemiştir O, Kur'an ·ın ıı3sih olan ayetini heıkes içın

• ıı3sih, ıneıısOh olarum da herkes içiıı mensfth olarak tefsir

104 Miide,514S.

, WS Enbiy~, 2 1125.

!06 ıtGın,JOt.lO lô7lihll lhuıirC, u/.AIIm vr!'l·rnlltettllım, $.13- 14.

1 OS Ll<'Yiziz>de, i,öratQ '1-~~U:r6m mın 'tb6r6/ı '/.im61•, s.33l.

109 E bO H•nife. ~/-Alim 110'/-mntoa//lm. ı.IJ-14. ! 10 T:!eylizizi<i4, i;dı·dtll'l·maram nıin ·tMr&tl'/,/m4m, s.JlJ

230

etmiştir. ' 111 şeklindeki ifades.inden o~un, Kur'an'da nilsih ve meıısOh ayetlerin bulUnduğunu 'kabul ettiği anlaşıı. maktadır. Aym zamanda Ebu Hanife kullandığı baıı ifadelerle sUnııetiıı süıuıetle neshini kabtıl eltiğiııi de ortaya koymaktadır_! 12 ·

Neshin alaruııa da tenıas eden EbQ Hanife bu konuda şunlan söylemektedir: 'IlAhi sıfntlar ve haberlerin hiç birisinde ınensOh yoktur. Nasih ve mensOh, ancak emir ve nehiyde vukı1 bulur'tı3 Ebu Hanlfe'niıı nesltin alanı ile ilgili ifadelerinden aniaşı ldığına göre o, neshi sadece em ır ve nehiylerdc caiz görmektedir. Ebü Har\lfc'ye göre emir ve oehiy dışında kalıp, ırulkellefıo fiili ile ilgili olmayan, ilfihi sıfallar, geçmiş kavimterin diırumlanndal\ bahseden kıssalar gib i ~alıuı.ca bilgi veren haber mahıyeuııde ifadelerde nesh geçerli olnıaz.l"

Ebu Haııife'ııiıı neshiıı geçerli olduğu yerler hususwı­daki bu ifadesinin, neslı.in alanının belırlenmesı ve sııur­lanclınlması açısıııdan, o döncnı için oldukça önemli olduğu Jcaııaatindeyiz. Ziıa söz konusu dönemde verilen bir kısım örneklerden, neshiıı, emir ve nehiyleıiıı dışmda da cereyaıı ettiği görüşünü benimseyenlerin olduğu antaşılınaktadır.l ıs Ebu Hanile'nin yukandaki ifadeleriyle nes ilin alaıuru belirlemesi, kavramın · ıstılab.laşına sürecine de Jcatk.ı sağlamış, onun bu konudaki görilşi\ kendisinden sonrakiler tarafındaıı d<t beniınseıımiş ve neslıin.geçerli olduğu yerler hususunda genel bir prensip haline getirilmiştir. ıı6

D-Müteşabih Ayetler Müt~bih ayetterin neler olduklan ve te'vılı mesele­

'si ile ilgili olaı<ık ilim adamlan arasındaki tamşmalar öte­den beri devam etınektedir. Konu ketim ilmi ıle de inı· b atlı olmakla beraber aynı zamanda tefsir usul\tuün de en öneıııli l<oımları arasuıdadır. özellikle tefsir ve Kur an ilimlerine diir eserlerde çokça tartışılan bu mevzuda İ$· lam alimlerinin faıklı değerlendintteleri buluıuruiktadır.

· Müteşibih ayetler arasında yer alan. A Ilah 'ın sı{aclqrı ile ilgili mfJiefabih ayeller l<oıııısunda Ebfi Haıı1fe'niıı de bazı değerlendirmelerinin olması tabüdir. O genel olarak bu müteşabihleri ııasslarda geçligi gibi aynenl<abul etmiş, onlanıı yonumınu yapmanuş ve onlan yaraulnıışlanıı sıfat ve Ozellikleıine de benzetmemiştir. Arcak nıuttşabilı. olan bıııı. ilahi sıliıtlarla ilgili yapmış old\ıAu açıklamalar, onıın bun­lardan bir kısrrııOOa yoruma~ göstennektedir.

! ll Ebü H•nffe, .t-AllM ve't.matUIUim, s.13.

112 Ebiı H•nlfe, ol-Alım vc '/-mQteaUorn. s.l3.

113 Ebıl Htnlfe, el-Alım ve '/.mQtcaU>rn. ı 13.

114 Elı6 Hanife. ol-Alim ve 'l·mflleolbnı, s. l3.

ı ı.~ 13kz.Ş•kir Erk .. ı, Kur ·an 'do .'Julh (YAyıınlonnı•ın ıı Dokıora T<zi~ Sanısun 1997, s.67-77.

ll6 Sttahs, Eb Bekir Muhanuned b. Aluned b. Eb Sehl, (/r/u's-Sunhs (rhk. F.b'I-Vef et-Efgn), Istanbul 19~4, U,S9.·60; Ha!IAf, Abdtıh'Clıhib, '/im• usO/t'/.[ikh.lsıanbut 199t,s.227

JOURNAL OF ISLAMJC RESEARCH. VOL: ts, NO 1-2, 2002

- ı

EBÜ HANİFE'NlN BEŞ RlSALESINDE BAZI TEFSIR PROBLEML8UNE ...

Ebu Hanife, Kur'an'da Allalı'ın kendisi hakkında

zikrettiği 'yed'117, 'vech •m, 'nefs'l/9, 'gazap ·ııo,. 'rıza1ll gibi sıfatiann varlı~ıııı ispat ederek O'na iıafe etmiş ve onlan te'vil etınemi~ıir m O bu sıfatiann key­fiyetinin bilinnıediğini, bu seh1:ple bunları te' vii etmenin söı konusu sıfatları Allah'tan ııefyedip geçersiz sayma anıauuna geloce~ini ifade etmektedir. ı ıl Mesela oııa göre. bunlardan ·yed sıfatıru. ·.AJiah'ın kudreti veya nimeti' anlamında yorurnla.ıı:ıak, bu sıfau Allah'tan nefyedip geçersiz saymak denıektir. ıı ı Yine ona göre, Allah'ın

'gazap' sıfatı, 'AIIah'ııı ce~;ılandırrııası', 'rıza• sıfatı, • Allah'ın sev ap vennesi' şekli nde yonırnlanamaı.m Zira ona göre, Allah kendisina nasıl vasıftandı rdıysa. bizim de o· nu aynı şekılde vasıOaııılırınanıız gerekir ıı6 Ebu Hanife, müteş~bihattan olıtn ·ı sc/va ·ı~1 ve 'ar ş ·ı ~&ı da aynı şekilde yonımlaınaktankaçıı11mıktadır. O, bu konuda şun­laı.ı söylemektedir: 'Allah, 'm-ş 'ı ve 'arş '111 dışmdakileri.

her hangi bir şeye ihtiyaç duymaksızın ve 'arş'ıa onır­

nuıksızın (istıkrôr} konımaktadır. Eller Allah. yaratılmışlar gıbi her hangi bir şeye muhtaç olsaydı, kai­ııau icad etmeye ve yönetıneye ınulctedir olamazdt. Eğer Allah oturmaya ve mekan tııııuaya muhtaç idiyse, 'ar ş 'ı yaratmadan evvel nerede idj? Allah Teiılii böyle vasıJlandtnlmaktan yüce ve beridir.' 129 'All ah varlıklan yaraunadan önce mekan yo~ iken vardı. ·Mekan, yaratık ve şey otınadan da ınevcuttu. O. her şeyi yarataııdır. '!)"

Ali el·Kari (0.1014/1605) Ebfl Hanife'nin bu göıi.iş­lerini açıklarken özetle şıııılan söylemektedir: Allab'a iıMe edilen 'wd' içiıı. 'Allah'ın kudreti veya nimeti' denilmeyeceği gıbi o·ııa iıMe olunan 'vech'. 'Ailah'ın

zatı', 'ayn ', 'Allah'ın gözü', '.1rş'a lsliwi' 'Allah arş'a

istiU eni' de deuilemeı. llu suatlar te'vil edilemez. Çilııkü te'vilde Allah'ın sıl';ıtının iptali sözkonusndur. Aifalı 'yed' kelimesini ınııll:ık olarak zikretmiş, bunun

ı ı 1 ıi.I-lmröıı.3126,7l; Mai~•.516<1, Ml\'miniln;23/8&; Yı\.•iıı,36nt,8'.l; Sad,38n5; MO!k,671ı; F.ıih,~::110; H•did,57129.

ı ıs Bakara, ıtııs:ın; Eııim,6m, RJL'd,ı3tı2; .Kıııas ,21V88: ROm, 3008-3?, !Uhm!ıı, S5f27; ı.,.;., 7619; l..<:yl, 921.20.

119 Al-i lmrin)/2&,10; En:nı.61ı 1,14,

120 Bllk•r>.216ı ; Al-i lmrin.3/lll: :-lisı\,4193: Mlid<,S/60: ;\ 'r:if. 7nı,ı52, Enfol,8/ı6; Nnhi.16' Hı6; Tı1hıi.2Ur8U6: to.•lr,l4r9; f<ıh. 48J:6; Mtıcldole,5Siı4; Mihnld•iıı•. 60/13.

ı21 Ma ide, Sil, 119; Tevbe,9N6; Zlinıer ,J9n; Fclh, 48riS·, Mücideıe, SS/21; Ben·ine. 9Knl

ııı Eb9 Hani ı e, el-f'ıtha'l..tbor. \'1, ıi·Fıklr>l'l.cbsat,S2-S3

123 Ebu H•nlf•, •1-F'ıklnı't-.Xber.>?. J24 Eb~ Hanife, •1-Fıkhı1 '1-ekbcr, l?. 125 Ebtı Hanife. c/-l"ık/ıil'l·eb•aı, ,l, 126 EMi Ht nife. cl·l-~d."hii'l-ebıat. i'!

127 A'tif,7/'l.t

ı ıs nha,.ıor.; .

ı29 Ebü Honlfe, •1-Va.,we. 73.

130 E bO H•nifc, ei-P'ıkhıl'l·ebıaı. sı.

yerine kudret ve nimet ketimelerini kullaımıanıışur.uı Ebu Haııüe bu lıaben sıfatlannm te'vil edileıneye­

ce~ belirtitken aynı zamanda tcşbih ve tecs1mden de çekirunektedir. O, 'Onıın benzeri Jıiç bir şey yoktur. O hakkıyla işitendir. hakkıvfn gOrendir. '133 ayetinden hareketle Allah Teal.a'nm yaratılnuşlann sıfatlanyla sıfat·

lanamayacağı inancındadır.n• Mesela, Allah'ın 'ved'i. kullann eli(lol!dJ gibı bir UZU\' de~ildir.m Yine O'nun 've ch 'ı, yar.ı.ttıklanrun yüzleri(vech) gibi değildir. Aynı şekilde O'nıın 'ne (s 'i, yarattıkları mn nefsi gibi dc~ildir. ll6

Ebu Hanife'nin nıi\teş.'ibih ayellcre yaklaşınull!n bu şekilde olması onun, -nasslarda geçen muteşdbihleri zikredıldikleri gibi a}nen kabııl edıp teşbih ve tec.fime dOşmemekle beraber, te 'vi/'e de girmeyenierin rakip etiık­leri bir yol olan- sclefin }'olunuı.ıı l'llkip etıiğini açıkça

gösteıınektedir. Konu ile ilgili kaynakların, onu selef alimlerinin öncüleri arasında ı.ikretmeleri de bun­dandır m Hntta İzmirli İsmail Hakkı (ö. ı 946) selef inancına dair ilk bilinen eserin ef.Fıkha '/.ekber olduğunu kaydetmektedir. 13? •

Yukarıda belirtilen sı fatlıırı tc'vil etmeyen Elı\1 Hanife, diğer taraftan Allah'ın yakınlığırun ('kurb 'JI<tOve uıaklığırun ('bu 'd'). mesafe uzunluğu ve kısalığı

anianunda değil , ilısan (kerıımet) ve zillet ınanasında olduğumı söylemek suretiyle bu miHeşilbi h sıf~tları yonımlamaktadır. Ona göre, itaat eden kul, Allalı'a key­fiyelSiz olarak yakın, isyan eden kul ise O'ndan key­fiyetsizolarak uzaktır Yakınlık (kıirbJ. uzaklık (bu 'd}. ve yön.clme (ikbal), AJiah'a yalvarall kul ile ;ıta.kalı bir durumdur. Yioe ona göre, Cennette Allah'tı komşu

olmak (civôrl ve O' ıtun huıunında bulumnak (vuk(J/) ta

ll ı Ah el· Kir~ Ebii'I.Ha .. u l'urclrin h. Sultan, Ş.,ha Kııöbı '/. Fıkhii'/.ek!Jer, Be)TUI 1984, s.S9.

ll?. Nııs,l•rıl• zikrtdııcn ve sahilı hab<rlcrıc d< sôbiı o Inn Allah'ın t,il veliillerine Ait şıt8tl:.\nhr. Bkz. l:ınıirli, f:-;mnil Hnkkı, Ytnllilıır K <lam, Ank•r• 19Sı, s.61

133 ş ın, 4l'ı ı.

ı l4 Ebu Hanife, .ı.FıJıNI 'l-ıbMt.52.

llS Eb\ı Hanife, •1-FıthQ 'l-<ıbsor52. ı 16 EtıO Hanife. oi-FıUwı ·ı .• b.wı.52. ı37 Topaloğlu, Bekir, ~'o/dm i lım. l<Uınbul ı9~1,,, 113; MtıteıAiıilı

ayetler kt)Jlusund• ..,kıüı mezhebi ile ilgili oıar•k bkdı1'•n Abdülh•mid, /rio,. 'da iılktlıfl Mı:Jı•pl•r "" Akoid Fiuulan {çcv.M.S:ıim Yeprcın), lsıanbul ı9RI, s.ll3-2\9;Yunl•gür._. Allah'ın Sı(otlan, ı.2SII-270.

US Killyect Kmfbıt't~roy.Yir {i kawtıdı ilml't-rcfoir. s.l9. Kııynnklur EbO H:ınife'ııin Yl'~ndı!l,ı rlönemdc t~hml dOn!'aStndt\ Scl~f IkiLSesinin lı:ı.kim oldu&ıumı. ı:\biuı'l, ın~zhc.p imaın1nrı, öndt. ~tlcn takihl~ ye mul~ddl&luin htı yold3 olduk.t:ırını k.ay.khnt.kl<-Clirlu. bkz. lı.mirli, Yonı /11m k•lu•ı. s.6ı; Top•ıoSJu, k~loınltmı, s, ı ıl: Yuıd.ıgür, AUo.~ 'm !V{of/lın. <.264-266.

13? lımirii, Yem Ilmi k.'~tom. s..66.

140 B•ktırn, 2/136,2 ı4;1l8d,l ıt61:Kı1f,l0116.

ISLAMl ARAŞTIRMALAR nı:ROISI. CİLT 15. SA Yl 1·2. 2tltl2 23ı

...... •··--:-.

!~ASAN KESKIN

bunlar gibidir. Ayııı ~l.ıldı: bunların da keyfiyelleri biliııcnıeı. Ebu Hanife, ayrıca nıilteşiibih sıfaılarla ilgıli

görüşlerini açıldarken Allalı'm sıfatJ;uııuıı Arapça'nın

dışmda başka bir dille ifade edilip edilıneyece~ hususuua da temas etmektedir. Ona göre, Allah'ın sıfatlarından

·ved ' sıf~lı hariç di~er sıfatlaruun, Arapça'dan başka y;ıbancı bir dil ile mesela. F~ça ile ifade edilmesi cııi'l..dir. 'Yed' sıf:ıtııu ise Ar.ıpça'ıuıı dışıııdcı yabancı bir dil ile ifade etmek caiz de~ildir.H I

Görüldugu Uzere Ebu Hanife, ruısslarda geçen mllteşabihleri (lıaberl sıfatları) z.ikredildikleri gibi ayoen kabul edip teşb1h ve tecsiıııel42 dOşnıeıııekle beraber. ıe·vil'e de gitnıemektedir. Onun nuiıeşabih sıfatlarla ilgili genel göıüşil bu şekildedir. Aııcak baı.ı müelliflerin de işaret etti~i Uzere•4> bir kısım ınüteş3bih sıfa.tlan ıe'vil eunektedir. Netice olara!< onuu. bir uıraftaıı ınüteşılbihau te'vıldeıı kaçınmak suretiyle selefe öneiiilik yaptıwıu.

diğer taraftan bunlardan bir kısınıru te 'vii etnıek suretıyle de. ıuüteşiibilıiiıı te 'vii eden ehl-i Sünnet kelfuncılanna (Halef ineıodu)'"" kısmen de olsa zemiıı lıaıırlaınış oldu~uıu söyleyebiliriz.

E- Tcıızil, Tefsirve Te'vi/ Ebu Hanife' nin tenzrl. te {sir ve te 'vi/'e yaklaşımını

ikiye ayırarak ele almanın koııwuın dalıa iyi anlaşılması­na kııt.kı sağlayacağuu dilşünliyoıuz.

ı -Tenzll, ıe(sır ve ı e 'vii k.eliıneleıini kullanması: Kur' an ilimleriııin anahtar kavraınlanııdaıı olan ıenzil,

te[sir ve te 'vi/terimleri Ebil Hanife'nin risillclerindeıı el­Fıklııi 'l-ebs6t' ıa yer almakcadır.ı 4~ Tenzil kelimesi ay nca onun el-Vasiyyt adlı eserinin bir yerinde geçmek~edir.146

Ebu Hanife bu terimiere yüklediği anlaıular koıwsuooa herlıııngi bir açıldıuna yapmaz. Anca!< ayetleri yanlış anlaııılandınııa ve yoıumlanıa l<oııusundal<i açıklanıalan

esruısuıda \'trdi[:i örneklerden yola çıkarak. onuıı, ıemil kelimesi ilc, Allalı tarafındau indirilıııiş olan ayetin lafı.ııu, 1e[.~ir ve te 'vi/ kelimeleri ilc de -her ikisini eş anlamda kulhuıanık· ayetin ınarıa, ve açılclarııasını kastet· tiğ:i söyleoebilir.ı41

2-Ayeıleıin ıefsir ve te'viline ilikAdi açıdan yak­laşımı:

Ayeıleıiıı yanlış anlıımlmıduılıııası ve_iı.ah edilmesi ile ilgili Ebu Hanife'nin yapmış olduğtı açıklanuılanııdan ve venııiş oldu~u Orneklerden \ıarekeUe, onun burada ele aldığı ayetleri şu iki kategoride degerleııdirdiği aıılaşıl-

141 Ali ei-Klr~ ş.rlıü /;ııabi'I-Fıklni 1-e/dnr, s. ı 54. 142 bkz. lrr•ıı Ahdülh:ımid, istom 'da iııktldl Mr.!Npler ,.. Akaıd

&sa. lan, •.60 ·61. 143 Ya,-uı, 'Eb(ı Hnııifc' ıııod, o/,f .. .:<, 142.

144 U ilgi için bkz. Yuro.ı;iir. Allolı'ın :;,(aıloıı. s.2~6-293.

145, E bii Haııl!'c. •1-Fık/ııl'l-ebıoı, $.37-39,4~.

146 Ehii H:uırre. el·ı·a.ıt )1}'e. s.?).

147 Elııi H:ıııik ei·FıiJıR'I.-bs{lt, s 37·4~.

-ı

ınaktııdır.

a-Ne anlam kastctlild~~i açıkçıı beilı olnıııyaıı ayetler b-Ne rollanı kaste1lildiği açıkça belli olan ayetler Ebu Haııife bu aı·elleıi yaıılış aıılaınlandınnanın ve

ızah enneııin ilikatri ~nnuçlanıu açıklack.en, birinci kate­goride ele aldıgı ;ıyetlerin anlam laruuıı çok aç.ık

olınadı~. bu sebeple bu ayetlenıı tenıliini (Allah tarafuıdauiııdirilıniş olan ay etierin laf-zıru) inkar etmeyen ınfııniıı bir kirnseııiıı. ııyette söyleııınek istenilen anlamı ve bu arılarıı kapsamında olaıı bir şeyi kabııl etmeıııesiıı­den ve o ayetleri yanlış anlamlandınııasmdan dotayı küfre girmeyece~ ifade ı:ımekıedirY• Çılııkü ona göre, bu ayetleriıı farklı anlaşılubilmeleri nıiiıııküııdür ve bundan dolayı da ayet farklı anlaşılabilir. ı49 Ancak ikinci kate­goride kabul ettijli ayetterin anlaınlanıun apaçık ve ten­ı1linin (yani ayeL lafı7Jan) aynı olduğunu, dolayısıyla

buradaki çok açık ola ıı mılanıı ve bu anianı kapsan11llda olmı bir şeyi kabul eııııcmeniıı küfrü gerektireceğiili itade etmektedir. ı w

Meselfı, Ebiı Hanife binncı kategoride ele aldıgı

ayetler kapsanunıla göniü&U 'Dileyen iman eL~in, dileyen ınkar etsin. •ısı mcaliııılcki ayetten 'dilemek bana aittir,

isıerseıı'ı iman ederim. isterseın iman euııeın,' şeklinde bir anlam çı.karan nıllrniıı kimseıun itikad1 açıdan duıuınuııu değerlendirirken, 'bu k.imsenin söz konusıı ayetı yanlış aııladığııu. zira t)u ayctiıı tehdld (meydan okuma) ifade euiği.ni, ancak onun, :ıyeliıı teıwliui (AIIalı tanıfıııdan

indirilmiş olaıı ayelin lafzııu) reddeınıediğJııden dolayı

kiifrc girmesinin söı. konusu olrnayaca~nı ifade ermekte­dir.ısı

Yıne Ebu Haııife birinci kategoride ele aldığı ayetler kapsanuııda gördüğü 'Srına ne wilik gelirse If/lah 'tandır. Sana nt kmıılolı gelirse kendmdend1r. ·m; 'Başınıza her ne nıusibet gelirse kendı vaphklarmız VÜziindendir. ·ıs•

ıııealindeki ayetlerindcıı lıareketle. nı(lnıin bir kimsenin, 'Bıışııruı gelen ıııusibet 1\llah'taıı nu'? Yol<sa kendim mi kazandım'? bilnıiyoruııı. o musıbet Allah'ın beııi ken­disiyle suıadıw bir şey değildir' şeklındeki yorum ve dc~erleııdinneleri sebebiyle lcüfre ginneyeceğini ifade euııektedir.ıss Zirp Ebü llaıılle 'ye göre söz konusu

14$ Ebu lhnife, el-Fıkhıl'/-chıı. s.l&,

149 Ebu ll•nife, ei-Fıkhı!'l·•~..,,~ s.38;

ISO f.bı1 illllıif<, e/.FıkhO'I·•Iıılll. s.l7-43.

151 Kdıf,l8/.l9.

ısı J;bil Hıın!Ce, ei-Fıl:hQ'/.cl"aı., s.JS, 'Dılc)'en lman <1$/n, dıleyen Inkar etıı'n. '(KchJ) S/29) ıııe;ılinde)..i ayet ile. ilgih fM:k.h yoııJm vt·

değerlendirmeler ivin hl.1. 1\iıi. f "hreddin. cl· TefiTra "l·kebFı (Md'ıJJilııl'/.~yb/. Deyrıı~ ıy .. XXII,119-120, SlôbQni, oi·Bıdt}ye fi ıısı11t.d...din. ş,27.

ISJ !'isi, 4!79.

IS4 Ş\ırıi. 42130

155 Ebıi Hıuıile. ti-F'ıkht1'1-~lıı•ıt.~.1&.

JOURNAL OF ISLAMI C Rl:.SEARCH, VOL: 15, NO: 1·2, ~002

EBÜ HANİFE'NİN BEŞ R!SALESINDE BAıl TEFStR PROBl.E.MLEIUNE ...

ruunuıı, ııe anlam kastedıld~ açıkça belli alınayan bu ayetleri -faıklı ıefsir ve yoıunılatıı müsait olması· sebe­biyle- böyle yoruınlaınış olabilir. Ona göre, yapılan bu yonınılar yanlış olsa da bu durum küfrü gerektirıncz.ı>6

Ebu Hanife 'nin ne anlam kastedildiği açıkça belli olan ayetler kapsaınında gördU&u ve bir miiminiıı bu ayetlerin apaçık olan anlaınıııı ve bu anlam kapsamına giren bir şeyi iıık.ar emıesi veya inkar etmese de kabullenmc konusunda tereddüt gosıcnnesi duıumunda küfre giıe­ccgiııi belirttiği lıtısus ile ilgili verdiği önıcklerdeıı

bazılan şunla rdır: Mesela. o. iınaıı edilecek hususlann tılnıüııeı.ıı inandıklan halde, Allah'ın yaramklanndan bir şeyi mkar ederek 'Bunu kimin yarattığını bilmiyorum'; 'Kafır ceııııeie ıni yoksa ceheruıerııe ıni gireı? bi lernem '; yine, Hz.isa ve Hz.Musa hakkında ·Bunlann peygamber olup olmadıklanuı bilemeııı' diyen kimselerin küfre gire­cejı,iıı.i ifade etmektedir. ı ıs ÇOııkü bu kimseler manası son derece açık olan ayetleriıı kesiıı an!ııınlanıu ya iııkar

eurıiş veya kesin olan şeyde şüpheye d~ınılş sayılırlar. Zira 'Allah her şeyin yaraucısıdır. 1l!l ayetinde Allah'ın her şey i yarattığı. açıkça belirulıuiş, 'Ka {ir ler i çın cehen­nem aleşı vardır. Onlar OldiJrülmezler ki tJLranler. '16(); 'Onlar (ka(irler) için cehennem azabı ve ya/alma azabı vardır. '161; 'Onlar (Allah 'm ayetlerini inkar edenler) için şiddet/i bir azap vardır. '\62 ayetlerinde kafuleıin cehen­neme girecekleri açıkça bildirilıniş ve yine Kur' mı· da. Hz.lsat63 ve Hz..Musaı""'run kendilerine vahyedilen peygamberler olduklan açıkça ifade edilmiştir.

Dolayısıyla ona göre. aıılamlan son derece açık olup bu ayetlcrin aıılaın kapsaınında olan bir şeyi kabullerunemek veya kesin olarak iııaıulınası gereken şeyde şüplıeye düşmek ıuüınin bir kimsenin küfre giınıesine · sebep olur.ı6.S

Ebn Hanife'niıı ne anlaıu kastedildiği açıkça belli olan ayellcr kapsaınında de~erlendirdiği bir başka örnek de şudur: Ona göre, 'Biz onlara iki defa azap edecegiz. ·ı66 'ŞUplıes/z zulmeden/ere bundan başka bir azap daha var. •161 ayetleriııde kabir a;r.abı açıkçcı anlaUlnıakıııdır. Bu sebeple ayetten açıkça anlaşılan bu anlamı kabnl

156 EbO Hanife, •1-Pik/ıQ 1.,blat. s.3a; Bu l<onud• faıl<lı yorum v< deAeıtcttdinn<ler i~in bl:.ı. RAzi, 111-T•i'ılril'/- k<blr, X,ı9G-!92.

157 GbO Hanife, e/-Flklıa 'f.ıbsat. s. lS.

ıs~ Eb6 Haıılfe, e/.Fıkhfrl·•bsot. s.37,43.

1~9 Eıı'liın, 61103.

ı60 F&ıır. 'n/36.

161 Buntt, 8Sil0.

162 Al·i lınriıı, 3/5.

163 Ni•A,4!17\; Mıiid<, sm; Saf, 61/6.

ı64 Meıyem, 19/Sl; Saf, 61/$.

ı6S flbQ Hanife, ei·Fıkhıl'l·•bsaı. s.l4· ~8. 166 Tevbc, 9/lOi.

!67 Tnz, Sl/47.

eunemek de ona göre kilfrU gerektirir.1611 Bur.ıda sadece ayelin lafıma (tenzTI) iııanmak münıini kü.fllr ıehlıkesine düşmekten kurtaraınaı. Zira burada ayetten açıkça

aniaşılıııı bu anlam ile ayeıin ten:ı:ili ayıudır. Dolayısıyla

aÇık uıılaını inkıır tenziliııi inkar gibidir.l69 Ebü Harı.üe'nin kabir ırzabırıın açıkça anlatıldığllııı

dair örru:k verdigi ayetler ile ilgili değerlendirmelerinin isabelli olmadığı kanaalindeyiz. Çünkü onun, ne anlam kastedildiği açıkça belli olan ve farklı aıılaınlara müsait ol mııyan ayetler kapsamındıı değerleı\dirdiği bu ayetler. farklı yonını ve değerlendirmelere ınüsaittir. Bu sebeple de farklı anlaşılabilir. Şöyle ki. söz konusu ayetlerden Tevbe silresi 101. ayetuıe baku~ bu ayeıte kabir azabı çok açık bir şekilde belirtilmemiştir. Bu ayetin yer aldıgı bağlaını göz öntlnde bulundurduğıunuzda ayetıe mllııafıl<Janıı karşılaşaca.klan iki tür azaptan söz edilmek­te. btuılann keyfiyeti üzerinde ise duıulnıamakıadır. Dolayısıyla bizce bu ayetteki ifadelerden Ebfı Hıuüfe'ııin aııladığı anlamı çıkarmak ınünıkün değildir. Nitekim bazı müfessirler de Tevbe silresi 1 O 1. ayetinde geçen iki azaptan ınaksadın ne oldu~ konusunda bir çok ılıtirual üzerinde dunnuşlard1r. ı10 Bu iki a7.aptan birinin kabir ıv.abı oldu{\unu söyleyeıı.lerl71 olduğu gibi, kab ir azabı ile hiç ilgi kumıayıp farklı yonımlayanlar da vardır. m Ebu Hanife'nin kabir azabının açıkça an!atıldığına dair örııck · verdiği ayetlerden Tiır suresi. 47. ayeıte de kabir azabı çok açık bir şekilde bclinilıneınişıir. Burada geçen azapla ne tllr bir azabın kasıedıldi&i bususunda da ınüfcssirlcr. arasında farklı dcğcrlendinnclcr buhınınaktııdır. Bııra­

da.ki azabnı kabir a7..abı oldu~ııu belirtcııler olduğu gi­biı7J faıklı ac;ıklaınalarda buhuıan.lar da vardır.J74 Dola­yısıyla koııu ıartışınalıdır. Ebu Hanife bizcc, ne aıılam kasıedildigi açıkça belli olan ve farklı aıılanılara müsait alnıayan ayetler kapsamında değerleudirdiği ayetlere verdiği örııek tespitinde isabetli d av ramınıamıştır. Kanaaıinıizce söz konusu bu ayetleıiıı ne aıılıun kaste­dild~i açıkça belli olıııııyun ve farldı aıılaınlara müsait ayeıler kategorisinde değcrlendiıilınesi gerekmektedir.

Ebü Haıüfe'nin bu hıısusıa yaptığı değerleııdirmeler­den bizim çıkardığıımı sonuç şudur: Kur'an'da ııe anlam

163 E bO Hnniie, ei·Fıkhü'1·4hat, •A~. 169 Ebn Hnııife, ai·FıkhU'/.obs(/1, s.48.

170 Bkı.Rlizi, •t·Te{sfıil'l· hblr, XVJ,ı 73-174; Ebıı'•·Suiid. Muhammed b. Muhıu.nrned el.fmiidi. lrş6dli 'l.ukU ·,,.s.ırm tlıi oır..6ye'J.Kur·6~/'/.Krtnn. Beynı~ ıy .. IV. !?S.

171 SGy\lii. Celaleddin .>.bdıımıhınaıı b. EbU Bekir, <1-lk/U (1 wınb<iu'ı­tonıll (~tk.Seyfeddın Abdilikadir eı.i<Jltip). llcyruı 1985, s.l44.

172ıuzı. lti·Tefsiri/'1- koblr, XXV!II,272. Esed, MultHııtııı«l, Kur'6ıı M•uvı. Medi-Te{slr (ıro.C•hit Koyt•k. Alınıeı EnOı·k), t.ı;uıbul ı 996, 1,380.

ı 73 snyaıi, tt-ik/il, s.248.

174 Rilt, .ı-Te{siı1l'l- l«tb!r, XXVIU,l72. Es«l, Kur'6n M-.a(t. Meti/­Tı{Jfr. lll, ı on.

ISLAMİ ARAŞTfRMALAR DERGISI. ClLT: 15, SAYI: 1·~. ~'Mil

---,

HASAN KESKIN

k~stedildigi açıkça belli olan ve olmayan ayetler bulun­ıııakıadır. Ona göre, ne anlam kastedildiği açıkça belli olm~yaıı ııyellerin an.laııtları çok açık de~ildir.

Dolayısıyla bu kategoride de~erlendiı:ilen ayetlerili teıı­:ıilini inkar etnıeyen mfunin bir kimse, ayeue söylennıek istenilen anhınıl ve bu anlam l<apsamında olan bir şeyi kabul eoııemesinden ve bıı ayetleri yanlış anlaııılandır­ınasından dolayı küfre ginneı.. Çünkü bu tür ayetleıin farklı anlaşılabilnıeleri ıuüınl<ün olduğundan ayet farklı aıılaşılabilir. Ancak ne anlam kııstedildiği açıkça belli olan ayetlerde durum böyle değildir. Bu tür ayetleıin anlamları, apaçık ve tenı.11inin (yani ayet lafıılan ve bu lafızlann içerdiği anlam) ayıudır. Bu sebeple buradaki çok açık olan aıılanu ve bıı aıılam kapsanunda olan bir şeyi kabul etmeme kfı!ıil gerektiren bir dunımdur.

:f.-Kur'ım'ıo, Hadislerin Değerlendirilmesin­de Olçü Alınması

Hadis ınetinlerinin sıhhatini tespit eUnedc çok onemli bir kıiıer olardk kabul edilen ·Jıııdisleriıı Kur'an'a arzı· yöııtenıi, sahabe döneminden bu yana ilim adamlan tamfından bilinmekle ve uygulanmaktadır. m Bu yöntem, belki en önemlisi olmakla beraber, hadis metin tcnkidi yöııtenıleriııden sııdecc birisidir. Bu nedenle söz komısu yöntemi, diğer hadis metin teııkidi yöntemleri ile birlikte ele almak gereknıcl<tedir.l16 Aynca bu yöntemle dogıu neticelere ul~şmak için bir takım prensipiere uyulması ve bazı noktalann dikkate alınması gerekir. m

Hadisleri Kur' an· a arz yöntemi genellikle hadıs ilmi ilc ilgili çalışmalarda, 'Hadislerin Km:'aıı'a Anı' başlığı altında ve 'Hadiste Metin Tenkidi' konulan arasında ele ~lı ıınuş,ııı Tefsir ve Kur' an ilimleri ile ilgili eserlerde ise bıı meseleye pek yer verilmemiştir. Bu konu her ıı.e kadar bir lıııdis problemi olarak gözül<Sc de, bir yönii ile de tcf­siri ilgilendirdiği hemen ilk bakışta belli olmaktadır. Çünkü bu ıncsele. Kur'an'ın suııııetle tefsiri yöntemiyle çol' yakından alakalıdır.l7? Zira sliLmet, Kur'an tefsirinin

11S Illa. Yıld>nnı,Swoı, 'Hoditleri K.ur'on'la li.2Jlılll!ınna Meselesinin Kaynoklon', Atotr.rk Oniv. /lohlyol Fok. Dtl'. (Tayyib ()kil' Atıntı.ğMı), Ank:mı 197&, s. JQ6 .. J07; Pv;gamberitmzln Kıır'ar1t T•(Jiri, bıaııbul 1983,.s.9S-96; Çnk>n, Kamil. 'Hıodisin Kur'an'a 1\n;ı Meıclesi', AOIFD. XXXIV, Ank.arl 1993, s.l43·241; Tolc>arı, 1\\i,DtiiiOlmn YIJniiyltSıinner, Kayoeri 1994,ı.J28·15l; Kd~şt Ahmc:t, Hcdıslttrm Kur 'em'" Ar:.t. İı;tı.\ııiJul 1998, ı;. 13·2G3~ Kmetı~y. S:ı_lih, Hadi• Tenkidi. l•tıınbul 2001 ,$.241-241.

176 Çakın. ·flıodisin !<:ur·oıı'• .'Inı Meselc-<i', A01FD. XXXIV, s. 2S2·

261. 177 Yıhlııını , ·Hudidcri 1\.ur'ım'hı t-.:nNjtla.şurmn Muelesiniıı

Ka)'ll.ıldarı', Atotı1rk Oniv. /lt>hi)I'Ot Fclc. Oor. (Tayyib Olciç Ann~am). s.t ll-tl•; 'Pol:t, ~l•la.addin, Hodıı Aroftırmtllan. !.ıonhul 19?7, s.239-249; Keleı, Hadislerin Kur'nn'o /ll'tı, s.I37-15Ji Knrnçııhcy, Hodi.t Tenkidt, ıı.2d 1·243.

ın Bkz.Ç•kın, ·H:ıdisiıı Kuran·a Arıı Me.selesi', AOIFD., XXXIV, •.231·262; K<lq, Httdısl•rin Kıır'on'D Aru.<.IJ-263: Kıınıcııbey. Hodi.•T•nktdl. s.217-24.l.

179 Kurltı hi (67l!127l). hı\dislel'i t\uı·· ~n· a 1\rt ·yöntemi i h: ilgi li

234

ana kaynalılanndan biridir. Dolayısıyla .Hı.. Peygambere nispet edilen hadislerden oluşan süı1Jletin, Peygambel'e aidiyetinin doj!nı tespiti, Kur'an'uı doğru olarak aıılaşıl­nıası ve yorumlanınası açı.smd<ln oldukça önernlidır.

Ay nca Hadisleri Kur'an'a arz konusu bir başka yönden de tefsiri ilgilendinnektedir. Zira hadislerin Kur'an'a a.TZU1da sağlı.k.lı sonuçlara ulaşabilmek için Kur'an'ın da dolıru anlaşılması ve yoruın!anması gerekmektedir uo Bu da direkt olaı-ak tefsirin koıuısııdur.

Hem salıabe ve hem de daha sonraki döneınierde bir çok alim Hadisleri Kur'an'a arz yöntemine bl!Ş\-'IIJlTIUŞ· tıır. ttı Bu alimler hadislerin sıhhatini tespitte, onlann haıalı veya uydurma olduğunu belirlemede zaman zaman bu yöntemi tatbik etmişlerdir. Başta Hı. Aişe olmak üzere sahabeden bazılan, Hz. Peygambere ait olduğu iddıa

edilen hadisleri, Kur'an'dan bazı ııyetlere aykın bularak reddetmişlerdir.IS2 Dalıa sonraki dönemlerde de aynı gerekçelerle baıı hadisler kabul edilmemiştir.ın Hem sahabenin ve hem de sonraki alimierin bu yönteme başvunnaları, kitap ile sünnetin ayıu kayııak:ıan gelmeleri sebebiyle biibirierine aykırı hükümler içcreıneyecekleri düşüncesinden kaynakl.aıuııaktadır.l 14

Hadisleri Kur'an'a arı yöııtemine başvuranlardan

birisi de Ebü Hanife'dir. Onu böyle bir yönterne sevk eden amilleıin başında, biraz da yaşadı!ı dönemde ve bölgede anan hadis uydurma faaliyetleriılin önüne geçe­bilme gayretinin geldiği söylenebilir. ı&; Ona göre Kur' an, hadis metinlerinin de~erlendirilnı.esinde başvıınılınası

gereken önemli bir kriıerdir. O, bu konuda şu temel pren­sibi esas almaktadır: Allah'ın peygamberi, Allah 'ın kitabına asla muhalefet etmez.'&& Bu sebeple, Hz.

d&şOocclorini tefsırinin mukaddiınesinde 'Kur 'on·, Sütmat la Açtklonnıa11' bı.şlıgı adı altındaki b6Hlınde ifado etmektedir. bl:.ı. Kun~bl, EbQ Abdullob Muhamm«< b. Ahmed, el-C6mı· lt oltkOmt't.K•r'dn, Soynıı 1965, 1,38; Suaı Yıldırım, Pcygtmıber·Jmtzin Kwr 'on·, Tt{! m adlı e.urinde: bu konuyu, 'Sıhhatini Tespit Gayesiyle Hadisi Kur'a.r.'a Arz Etıno Mes~le1i' başlıy Adı !\h ında ele almaktadır. bkz. Yıldırım. Peygam!Hrtmmn K•r'on't Ttfstri. s.9J.96.

ISO Bu konuda geniJ bilai için bkz_. Keleş. Hodtsl•rirr Kur'on'a Ar.!ı, s.I36-IS3, 195-196.

131 Ydduım;Hadisleri Kur'an'Ja. Ka'liİ&Jllrmı. Menlesinin Kayn.o.klorı', Aıotıırk Ontv. ilohı,..ı Fak. ()or. (Tayyib Ok iç 1\nnaıanı), s. 105·107; P,gomborlıntzJn Kur 'on·ı Te($/rl, ı.9S-96; Çak~tı, 'Hadi•in Kur'on'a /lızı Mo•ele•i', AOIPD, XXXIV, s.ı43· 247; Tok.sar~ D•lil O/mo YCnQy/o Sanncı,s.IU-ISI;Ktl•~. Hcdi.tlerın Kur'on'o Anı.s.ll-49;

182 Z<rl«ıi. S<dr«<din, lhAir•'mn Sohobi)'O l'~n•lmği l!l•$tirller (Yayımı hAı .8\lny<'miu EruJ), Anklrıı. '2000, $.3S; ÇllkJn, 'Hadi~ill Kur·•n'a Anı Me.selesi', tıOIFD. XXXJV, • 243-247: Keleş, H<Kliıı.rln Kıu'on'o Arzı, s.29-31; Kancabey, Hodts T~~thdı. s.240.

183 K ele..~. f{odlslerln Kıu·'eın'a Arı1, s.36-49.

1&4 Tokuıı,O.Iıl O/mo Y6nllyleSOJınoı, s.IJO.

l&.~ Tok.,.rı, Oaltl O/mo Y6niıylt Sı1nneı, s.l39; Çalt>n.'llodisin Kur' an• Anı Me«leıi·, AtiiFD .. XXXIV, s.240.

1 ~6 f.biı H•ııife, •I·Aimt ve'l-mılteollit•. s. 27.

JOURNAL OF ISLAMJC RESEARCH, VOL: 15, NO: 1-2,2002

----- - - ------- - -· - ·-· .

---- ------

EBÜ HANiı·E'N!N l:lEŞ RISALESINDE 81\Zl rı: ı SIR PROBLEMLE.IdNE ..

Peygamberden Kur'an' a nııılı:ılıf bir hadis rivayel dir. Bir kısımalimlerde t· cı · ··. ki .... . dıl · b · · ııı ı.sı ,ıçı aı"cıı. hanını olan bu e_ nuşse ıı nvayeı reddedıhı . O~ı göre bu rivayeti·ve fiili lıelal kabul ederek yaplığı ıakdird · ki . rdvısıru reddelmek, Hz. Peygaıııben reddetmek ;uılamına koynlaktad rta 193 e şe ı nde k.ı~ ıı gelnıe4 Bu reddetme, o (a.s)'ııılan batıl rivayeue bulunan Ebil ~ıif:'uin K •· • , . . ııiviyi ve nviiyetı ıeddetnıe anl.ımıru ıaşır.ın Bu temel . , . .· ur ana ay~ın gördüılt\ bır başka prensiplerden hareket eden Ebiı Hanife. hadisleri değer- ~ıs de, Allah, ıçla ıçen k.i:"·'·enm kırk gon ve kırk gect! tendirirken lıadıs nıetıunin . ı<ı.riginin Kur'an·a uygun ~ıfdığı _namazı kah~/ etmez ~9' _anlaının~aki _l~ıdi_stir. O. olup ohıuıdığına dıkkat eımet-ıcdir.ısg Şayet oıuı göre bunu ıfadeedeıkeuoncc Kur an dau tespııeuıgı bınakım hadis metninin içen~i Kur'aıı':ı aykın ise o, bu ıivaveti esaslan: dalı.~_ sonra da. bu esaslan içeren ayeıleıi ıikreı-reddeder, çeşııli ayetlerden delıller getirerek söz koı~usu n:ektedir. Ebu Hallife söz konusu hadis ile ilgili sorulaıı lıadisiıı hangi yönlerdenKur' aıı·a aykın olduğunu acıkla- bır soruyu cevaplaııdınrken önce Kur'an'ın şu geııel maya çalışır. · · ~r~nsiplerini h<ıtırlııtmaktadır: Allah, kullanıun işledigi

Mesela, Ebiı Hanife, baricilo: ıiıı'*9 tekfir meselesi ile ıyı ve kötü anıelleri kaydetmektedir. tşledi~i (vi anıeller ilgili delil olarak ileri s(lrdükleıı 'Mi/min, zina edince, ba- lehi ne. kötü ameller ise aleyhine yazılır. Allah i<ullanıu şından gOmleginln çıkarıldıgı gibi, imanı da çıkarılır. işledikleri günalılan sebebiyle ccıotandınr vcyıı affcdcr. sonra lbvbe edince iman kendisıne iade 11dilir. 'l?O Jıadisiıı Ancak işlemediği gümıltlardcm dolayı cczııl;ındıınıazt?~ Kur'aıı'a aykırı oldu~ınu siiytenıcktedir.ı9ı Zira omı Ebfı Hani fe. bu temel prensipleri hııtırlallıktan sonra söz göre, ıina eden kinıseıtin iımıııının tövbe ediııceve kııdar ·konusu lıadisin. bu prensipleri içere!\ şu ayetlerle çıkacağıru konu cdi ııcn bu hadis. Nur S\lresi 24/2: ve Nisıi çeliştiğini· aıılaıımıya çalışı r• ?o: 'Onun kazandığı lvilik suresi 4/16. ayetleri ile çeli,şııı.:ktedir. Çiink'ü 'Zina eden kendi yararına, kiHIJIIlk du kendi ıararınadır. '1?7, 'Ben. kadın ve zina eden erkelc... • nıca lindeki Nur suresi 2412. erkek olsıın, kadm olsun, sizden hfçlılr çalışanın anıelini uıvi ııyeıte Allah, ıina eden kadın w zina eden erkekten iman' etnıeyeceğinı. ·ı?ı, 'Eibelle bi: iyi i~ yapanlarm ecrini zavi vasfıru kaldınnamıştır. Yine 'Sizden fuhuş (zina) yapan- etnıeyiı. '199 'Size ancak işlemel<te oldugunıtz şeylerin larm h~r ıkl.>ını di! ... · nıeııllııdeki Nisıi suresi 4/16. karşılığı verilir. oıoo. • Siz ancak vopmakta oldıtklorınızm ayetuıdegeçcn. ·siıden' (nıinküınl kaydı ile de Allah, Yahudi karşılığını gorarsünOz. '!Ol, 'ilrtık kim zerre ağırlığmca bir ve Hııistıyaıılan değıl, Mllsli\ınaıı~ın k.ısıeuııektedir.ı<P- havır işler.te onun mokafatmı 1/tlrecektlr. Kim de wre

Bu hadıs ile ilgili yapılan dığer açıklaınalara bak- ağırlığınca bir ketıJWk ışiuse onun cezasını gorecek-tığHrıızda alıınierden bir ço~u Ebti Haııife gibi tıııdısi tir '3<12, 'K.ıiçOk. bOyılk hu şev .-atır satır yozılmışllr. -:ııı Kur'an'a arz euııe yerine. onuıı ıe'viline gitmişlerdir. Bu 'Biz kıvanıeı giJnılıçin adaletterazi/erını kuracağız. Ovle alimler hadiste yer alan 'Mılmm zina e.dinOI!, başından ~ hi~ir kim•·tve zerre kadar zulmedllmeveCt!k. (rapılan g6mltğınm çıkarıldığı gıbı, mınnı da çıkarılır ... • ifadesi ış} bır hardal tane..</ ağırlığmca da ol.<o, onu getırip ile ilgılı farl<lı bazı açıklaın;ıl:ırda bulunııııışlardır. Bu ortava lrovacağıı:. Hesap gtlrUcO a/wak biz veıerlz. '2114 Bu alimlerden banlan luıdısıeki Inı ttır ifadeterin ıahzir ayetlere göre. yapılan iyilik ve kötülilkleıiıı en azıııuı bile

(sakındırnıa) ve tenbih {11y:ınn.ı) kılbilinden ifadeler oldugunu söyleıken, bazılan. hııdisıe geçen · iııuııı'iliııı

ııuıksadın, biwıt inı~ıun keııılısiııin degit de. iıııamıı

kemalli/ıi, bazılan da inlllııın nıını oldugunu söylemekte-

l&7 E bO llunırc, •1-Aimı wı'l·ııılll•aflı:ı. •.26-27.

US 8kı..Oıuı.I,Jsnuıit l·b:kk1. Imam f:.'/ırJ Horti/i 'ı11n Hodı:ı tlnkıJllt vc­Hmwli Mtt:hrbmln Hodli'f Mt~ıodu. Aııkiır:ı 19!>4. ~JU.

1~9 Bilgi i~in hkı. Şolırist~n. •1-Afl/al vc ·n-nllıol. 1,114-13~. 190 Tiııuiıt (279/~92). !' bO 1):1vM (!7:1'~88), <«rl<rinde hu hadL«

farklı I"J'ıt.hula )'t:r wnnışkrdlr. ·\vrı~:ıı, Tirnliıi. hu konudtt lhıı Ahhl's, Ai~ı: '"' Alldı.ılbh h. Ehi f.,fı.\'dl\0 Imdi~ rivayet tdildiğini. li.h\ı l~uNvrc:\lı:ıt l).Citu hu l"~;u\i~iı• dıe lln.,·«n·:mhih ve hıı veciht~n goı·ıp uldu~tımı ıö)·l~oıekledir: hkA.Tirınizi, lınuu 1 ı~ tladi:t no:2GU; Ebiı 0Avı1<1 SOit)ııınn ~. <I·E.ıi< e.•-Sicistoni, Sfln.n. yy. ly .. u-SOnne. h'l l.S, h~di3 no:"ft;~?-4G90. Aynı :mlaınt ifade: e:d~n bir b~ ka had(\ te ı u .fCkildedir: ' 'L/111! bır kim re.. :ina yop11g1 n re,.. do Illiimm otorak :InD )'Dpına:. ... . lık'.(. StıhM, Mı!zAiim 30, r~rilx ı. Hud~d 1,20. MU>Iını. lm•n ıcıo: l)ıiı Oôv\ıd. <'·Sihıııc. bab 15. hndi~ ııo ·<t6GS.

191 t:bO ll•nl le, •i-Alım w'/-mılıoollım. s. 27.

192 Ebiı Honifc. .ı.,i/ım , .. ·ı.mnıııollım. <.26-21.

193 Bu ve: daha fftrldt yorun1lm t\!'ill hk7. .\~ııi. '1/mdetll'l·ttirl ~t"rhfl Sahhi'l-Bıthôr. -:\., 147-:'\4l<. Atiın:,bıjdf, MtıhOtmnıtd Şı.."'nsO'l·Hnk.

'Awıii'J.mo'btCd (lhk. Ab~hnTıthuıııu Mtduuıuııı:.tl O<.ın:ın). Mediıı~ 1969, xıı, 446-452.

l94 \hn Mlce (2751~8~). Tirmiti (27911192), Ahmet h. Hıuıh<l {241/8SS). uer1ı:rindc lnı hadl,c J'nıidı 111fı1.lıvln yer V(mtişlcrdi r.

Ayrıc,, Tim,iıt, lıu h;nlisin #ıo.ftm olctu~uııu s.Gylemektcdir. bkz Timıiıi, Eşribe 1; lhn M~<e. EhO AlJdullnh Mıılı:ımınod b. Yoıid ~.l·~azvini, es-~'t1nen (Mııhıın ıını.:d fuı1ct t\hd\llbfiki). yy., 1975,

. E~rıbc 4, hatlıs n~· 3371~ Ahrnct h. Jtıınhcl. Mıhnud, lı.:tımhul 19~2. 11.176. V.l71 Vl.4GO

l ?~ E bii Hmlife. u/.Aiiflt v. '/.miUtwlluu. :c.2M.

196 l: h\ı Hımil'e, .ef.Altıu ve 't.mı'iltullwı, ~.2~.

t9? B•koom ,212~6.

I9S Al·i lınıaıı)/195 199 Kdıf,l:ıllO. ıoo Yrısııı .J6'Ç4. 201 Tıid2' 17:Tuhriııt.66n. 202 Zilz51.9'J-7.ıs. 203 Konıı:r.5462. 204 (:;nhiy-•.211~7.

ISLAMİ ARAŞTTIU-AALAR DER!iiSI. ClLT: 15, SA YI: 1-2.2002 2.U

HASAN T<.ESKL."'

Allalı wr.ıfuıdan kıı.l'dedildiğini belirten Ebu Hanife. bunun ııl<sini iddia etmenin Allatı·ı hakS1Zlık yapmakla vasıflandımıak aniamma gcleceğııu. oysald 'Hiçbir kim­seve zerre kadar zulmedilrm:vecek. '21.1S, 'Size ancak IŞie­mekıe olduğunuz şeylerm kartıfığ ı verilir. '206, 'Artık kim

zerre ağırlığıneo bir havır IŞlerse onun mi/ka[almt g"re­. caktir. Kim de zerre ogırltğmca bir k"tültık işlerl·e onun cezasını g"raceklir '207 ;ıyclleriyle Allalı'ııı kimseye hıık· sızlık yapmayacağı hususunda kullamu temin eıti~uıi ifade cııııekıcdir.Ws Ona göre yapılan gilzcl anıelierin

sı:vabııu atıcak AUalı'a oııak koşnııık, başa kakıuak ve riya (başkalanıııı gösteriş yapmak için işlenen anıel)

günahları ipı.al edebilir.209 Bu dunıın 'Her kim de inanıl­

nıo<ı gerekfnlert inkar ederse, bütUn işledikleri boşa

gider. -:ıw 'Sadakalarımzı, boşa kakmak ve gönUI kırmak

sureriyle boşa çıkarmavm. 'lll ayetlerinde ifade edilmek­ıcdir.212 Bunlanıı dışıııdaki güı"U~lılar ise iyi anıcilerin

scvaplanıu ip wl eune-l. m Ebii Hanife, söz konusu hadisin içeriğinin, Kur'an'ın

bu genel prensiplerine ve bu prcıısiplerin yer aldığı

ııyetlere :ıylun oldtığunu vurgulaıımktadır. Buıııı karşılık

bu lıadisi ele alıp iııcele' eıı baıı lıadis şUrihleri ise. bu lıaclisteki ifadeler ile ilgili çeşitli yonunlar yapmışlardır Bmılaıdan bir kısmıııa göre, hadislerde yer alan bu tür

lafızlıır. teriüb (korkutma) kabilinden ifadelerdir. Bazılan ise böyle bir ldıııseııiıı, nııuuızı· şartlanııa riJyet ederek kıldığında, borcuını Odenıiş sayılmakla beraber, hadiste bel irtilen süre içerisinde kıldığı ııanııızlardan sevap ala­ınaz şeklinde yormnlııııuşlardır.2t4

Ebii Hmıifc' nin her iki örnek badisi arz konusunda tespıt ettiği ayetler ve l<oııu ile ilgili olıu'llk y apıııış olduğu değerlendinneler biıce de isabeUidir. Zira bu ayetlerde belirtilen hususlar oldukça açık olup Kur'an'ın genel prensiplerini oluştunııakıadrr.

Sonuç ilibariyle Kur'an'ı badişletin sılıhatıniıı

ıes1ıiıinde önemli bir kriter olarak kabul eden Ebii Hanife. hadislerin Kur'an'a arzını birmetot olaı:al< beniııısenıiş ve bunu da pımikıc uygulanuşlır. Kendisiraden sonra gelen talcbelcri ve dııha soımıl<i Hanefi usulcUieri Ebfı

ıos l!ııbiya, 21141.

206 Sıi1Wı,37:39. 207 Zitz11.99n-s.

20~ Eıın Haııırc, e/.Aitm vo·l-mn,.o/11111. s.2~.

209 El•t1 Houıifı.:, ~ı .Al, m ""'1-mtitı!olhm, ı.ıa. 210 M!ıidc,5'~.

ı ı 1 13ııkı.r;ı,2/264. 212 Elııl HauUC . .:1-,iluu l.!t'l-mıUtallmı. ı.ıas. 213 EhO lhıuite. cl-i lım wı'l·mıilt:cıllmı. s.2&

2l4 llı&Jis il.: ılgili bu ve diğı.:.r l~rldt yoıı..ımb.r içiJI bb.. MüMrekiTııi, .-\lıı.hırnlluııau h. Abdutmhiııı. Tuh(utfi '/.ohwı:f bl ştıl'hl C6Jm 'i·,.

Tın11i:i tıhk.AI>tlıırnhı""ıı ~lutıoııuue<l (}.;ııı.oıı). Kohirc lll'JI. V.(ıOI·<ılJ2.

236

--- - - - -·---- -- ı •

Haııüe'ıün bu anl:ı"ışını beııimseycrek sisıeıııleşlir­ınişlerdir.m

Sonuç Fıkıhta Hanefi ınc1hebiniıı iıııanıı, itikana da Mattıridi

kclflm ekolünüıı öırcOsü kabul edilen Ebü Hanife (l5Un67), fıkıh ve kl:lılnı sahasıruıı eıı önde gelen alim­leriııdeııdir. Kayııakl:ııda keııdisine ııispeı edilen bir çok risale buluıuııal<tadır. Biz çıılışnıamızı bunlardan en çok ynygın olan 'el-Alım ı:e'l-mıuea/lmı ', ·et-Fık/ıtJ '/-ekber', 'ei-Ftkhü '1-ebsat', 'Risdletü Ebi Hanife i/d Kadi'I-Bosra Osman ei-Betri' ve 'ı•I-Vasiyye' adlı beş akaid risa.!esi çerçevesinde yürüUm:ye çalıştık. Bu nsatelerin Ebil Haıılfe 'ye nispeti konusunda farklı bazı görflşler alınakla beraber, bir çok Islaırı ıılinıi, söz konusu bu eserleri ona ııispeı eııııekıedir. Bv de çalışmamı.zı bu nispetiıı do~nı­lu~uııu kabul edenleriıı gört~ü isıikamelinde yiliüuiık.

Genel olarak Ebü ll dnife' nin itikadi gönlşleriııi ihtiva eden bu ıisalelerde, o tl önemde konuşulup ıaııışılan akaid komılanıun büyük bir )asım kısa da olsa yer almaktadır. Matüıidi kel.'\m ekolünıın teınellerinı oluşıur.uı bu risale­ler, özellikle bn ekol iitcre yaıtlaıı bir çok eser için illıanı kaynağı olmuştur.

Her ne kadar bu ris;ilelerde ilikadi konıılar ele aluuru ş ise de, ayıu zamanda Kur'an ve ıefsir ile ilgili olan, bu alanda ıe'lıf edilmiş bir çok eserde yer alaıı ve g\iııOm!lzde ruıla tartışı tan, 'ha/ku 'i-Ku 'ran', 'ayetler ve

sureler ararındaki efi/alivet ', 'milıeşôbihôt ', 'nei;h ', '/ef· sir, te 'vi/ ve tenzil ·. 'Kur 'an 'ın hadislerm deter­lendirilmesinde <Jiçü olwası ' gibi bir takım konulara da yer verilmiştir. Bu uroleıı.le söz koııusıı risa leleri Ebü Hanife'nin bu tür ıefsir probleııılcrine yaklaşıronu tespıt eııııek maksadıyla incelemeye çalıştık. Bu incelemeınio~; sırıısıııda, Ebü Haııife'ııin bu konulanıı tanıınlarnp temel leııdirilıııesinde iı bır:ıkabilecek öncü bir ilirıı adamı

olduğunu ınüşalıede etıık.

Ebü Haoife'niıı,lıalku 'l-Kur'annıeselesıııe yaklaşımı.

keııdisindeıı sonraki doııeııı.leıde yapılıın hissi ve ı.aassubi tamşmalaıdaıı çok uzak, oldukça ilmi ve rasyoııeldır. O bu meseleye All.ab'ııı Mfaılanıun eıcli olup olmaması açısmdaıı yaklaşınaktııılır. Ona göre. diğer bütiiıı sıfatıan gibi Allıılı'ın kelaııı sıfatı da, eıcli olup sonı:ııdaıı yaraul­ıııannşur. Dolayısıyla il;llıi kelam olan Kur'an da eze!idir. Allah'a ait olan suatların yııraulıııış olanıayacatı, preıısi­binden hareketle Kur'aıı:ın ınahlük (yaraUlnuş) olaınaya·

cajlıru söyleyen Ebii llaııife, iıısaıtlanı ait olan her şeyin yarallldığı prensibinden hareketle de, Kıır'aıı'ııı. insaıılar ıarııfıııdan okunup yazılınasının nıaltliik olduğunu söyle-

2 IS Ou .. ı, i11H>nı Ebti H<llli/• 'nın Hodıs .~n/u)< lt"' H one/i M«!h•bıntff HoUt,ı Mrtodu. s.IS~·ıi8; ~\lloıı. ·Hııdısin Kııfıtıı'ı Ar.tı Mts<ıl~i·.

At'liFV. XXXI\'. s.24~·1·1'1: ~ahin. Sami. Hııh<Jmnı•d h Ha.on •f· s~)b,;ni'mn 1/uch.•· ;..:IUthuinJckt J'~ın (\':ıyun l»ımuıııu.ş l)..)ktonı

Ttıı) Ankıını ı99~. s, ı!> ı.

JOURNAl. Of lSLAMJC RJ:~"ARCH. VOL: 15. NO: 1·2: 2001 l

EBO HANiFE 'N!N BEŞ RlSALESiNDE BAZI TEFS!R PROBLEMLER!NE..

ıuekıedir. PolayLSlyla. bu "yoruma göre Kur'an'ın Conetiğ,i­ni oluştıır.ın sesler, okuıumısın~ yarayan harfler, resmiıti . oluşttıran yazı ve bunlara ait araç-gereçlerin tilınü

ınahluktur.

Ebu Hanife, lıallm'l-Kur'aıı meselesinde, Kur'an'da kendilerinden hi.k,~ye yoluyla sözleri nakledilen bazı

peygamberlerin, Firavun ve İblis 'in sözl.e.riııin malıluk olup olanuyaca~ı sorusuna da cevap aramaktadır. Ona göre her ne kadar bunlar ıııahluk (yaratılmış) olsa da Allah kelfuıı.t olması yönüyle oıılardan hikaye edilen sözler malıKık (yaratılnı.tş) değ,ildir. Onun halku'l-Ku'ran meselesi ile ilgili sistematik olaıı bu yaklaşımı ehl-i sün­net kelamcılan tarııfuı.dan da benimseıuniştir.

Ebu Harüfe Kur" ıuı ayetleıiıtiıı bir kısııuıu;ı diğer bir kısnundaıı daha faziletli olabilecegi görüşündedir. Her ne kadar Allıılıkelaını olması itibariyle böyle bir fark olmasa da, ayetin konusunu olnştura.ıı şeyleri u üstünlüğü, ay~tiıı de .üsUin olnıasıı:u gerel<tirir, düşüncesinden hareketle böyle bir ayırmıagidilıniştir. Mesela, el-Ayetii'l-Kürsl'de konu olarak Allah'ın yüceliğinden, azametinden ve sıfat­

Ianndan bahsedilmektedir. Bu ayet, Allalı kelôııu alımısı

itibariyle zaten f;ıziletlidir. Aynca ayette aııl.aulaıı konu. koııusu kafirler, müıı.afıklar. şeytan olan diğer ayetlerden daha faziletli olıııasıııın sebebini teşkil eder. PoL1yısıyla bu l1)'Clte ikifazilet bir arada bultınıııaktadır. Ay ıu dumm, klifirlerden bahseden ayetler için söz koııusu değildir. Çüııkii o ayetlerde zikredileııleıin bir faZileti yoktur.

Ebı1 Harı"ıfe Allalı'm isim ve sıfatlarııuıı bir kısıı.uıuıı diğer bir kısmından daha faziletli olup alınadığı hususun­da ise ayetlerde yapuğı gibi bir ayınma gitmez. Oııa göre Allah' ın isim ve suatlanımı hepsi nıilsavidir. aralarında fazilet bakmundaıı. herhangi bir farklılık yokmr. Gerek Allah' ın isim ve sıfatlan, gerekse sure ve ayetler arasında fazilet farkı konusundaki Ebu Hanife' nin bu yaklaşıııu kendisinden soıuaki bir kısım alimler tarafı;ıdan da ayıı.eıı beıılmsenıuiştir.

Ebı1 Hanlfe' ııin, ilk bakışta neslı konusunu o günün ınılayışı doğrultı.ısuııda, çok l<.Lasil< bir tarlda ele aldığı zaıuıedilirse de. çok hassas ve can alıcı noktalarına vurgıı

yapıımsı göz önünde bulunduruldugıında meseleye hiç de yüzeysel bakınadıgı görülür. O, bu konuya el-Alim ve 'l­miitea ll im adlı nsalesinde teınııs euııektedir. Onun bu risalcde konuyu ele ·aJış biçimi, tekıılk bir tal1lll.ılaına

tarzında olmayıp, daha çok dönemindeki nesh aıılayışııuıı bir takım yaıılışlık.larıııa kendince dikkat çekmek şek­lindedir. Şeriatlar arasmdaki neshiıı mevcudiyetini kabul eden Ebu Haıılfe' ııiıı, söz konusu eserindeki bazı

ifadelerinden. Kur'an 'da ııiisilı ve ıneıısfıh ayetleri n bulundugunu da kabul ettiği aıılaşılınaktadır. Yine onun sünnetin süıuıetle neshiıı.i kabul ettiğine dair görüşlerine de bunıda rastlamak müııı..l(üııdür.

Ebü Haiufe'ye göre neslı sadece emir ve nehiylerde

vukü bulur. Ona göre. emir ve nelı.iy dışmda kulıp. mükellefin fiili ile ilgili olmayan. ilillı.i sıfatlar. geçnı.iş kavinılerin dururulanndan bıılı.seden kıssalar gibi yalıuzca bilgi veren haber ınahiyetiıı.deki ifadelerde nesh vaki olmaz. Ebu Hıullfe 'nin ııeshiıı alaıu ile ilgili böyle bir sııurlanıaya giunesi, eııtir ve nelıiylerin dışında da neslıiıı geçerli kabul edildiği o dönem için oldukça öııemli bir farklılıl< olarak görülebilir. O kadar ki biz bu farklılığın. kavranun ıstılalılaşma sürecine bile katkı sağladığını söyleyebiliriz. Öyle anlaşılıyor· ki. Ebu Haıufe "nin bıı konudaki görilşü kendi sinden sonı·aki usulciller ıanıfuıdan da beniıııseıuni.ş ve ııeslıin geçerli olduğ\ı yerler lıusıısun­da genel bir prensip haline getiıilnıiştir.

Ebu Hıuufe 'nin ınüteşabih ayetler komısundaki değer­lendimıeleriııi de oldukça kapsaınlı ve sistemli bulduğu­muzu belirtmek isteriz. O genel olanık, nasslarda geçen mliteşabihleri (lıabeıi sıfaıhın) zilqedildikleri gibi aynen kabul eımel<te, teşblh ve tecsimden sal<ııuııaktu ve te "vil 'e de gitmeren selefiıı yolunu takip etmektedir. Ancak yine de bazı miiteşabih sıfatiarta ilgili yapmış oldıığu açıkla­ıncılar, onun bir kısım nıüteşilbih sı fatlan yonımladığını

göstermektedir. O. bir yöııliyle. ıniiteşabilıatı te'vil etmekten kaçııuııak suretiyle Selefe öncilli.\k ederken. diger bir yönüyle de. buıılardıııı bir kısmııu ıe· vil etmek suretiyle. mütcşabilı<itı te"vil eden elıl.-i Silıuıet kelaın­

cılarına (Halef metodu) kısmen de olsa öncülük etmiştir. O selefin öncüleri arasında sayılsa da. incelediğinıiz konularda ortRya koymuş olduğu düşünceler açısıdan adeta selefle halef aı<ısında bir köprü gi\ıidir.

Ebü Hanlfe. ei-Fıkhü '1-Ebsôt'ta Kur'an iliınleriııin

anıılıtar kavmıılanndıııı olcın renzil, ref.';ir ve re 'vil terim­lerine yer vennektedir. Oııuıı söz koııusn eserindeki ifadelerinden tenzil kelimesi ile, Allah tarafından inditilmiş olıuı ayetinlafzııu . le/.<fr ve te 'vf! kelimeleri ile de ayetin aıılaııı, ve açıklamasııu kastettiği aıılaşılnuık­

tadır. O bıı kouııya dahıı çol< ilikadi ııçıdan yıık.laşmıık­

tcıdır. Ona göre Kur" an· da ne anlam kastedildiği açıkça

belli olan ve olmayan ayetler bulmımaktadır. Ne aııl~nı kastedildiği açıkça belli olmayan ay etierin aıılmn alaıuru oluşturan şeylerden birisini inkar etmenin veya yanlış anlaıııluııdıruııııuıı kiifrü gerektirıneycccğiııi. çünkü aıılcımm çol< açık olmadığım. bu tür ayetleıiu farldı

uıılaşılabilııı.eleriııin ıııüııılciiıı oldugumı söylemektedir. Alıcak ııe aıılaııı kastedildiği açıkça belli olan ayetlerde dunım böyle değildir. Bu tür ayetterin aıılamları apaçıktır ve teıı.ziliııin lvaıı.i ayet lafızlan ve bu lafızlıırın içerdiği anlam) ayıudır. Bu sebeple bııradcıki çok açık olıııı ıuılamı ve bu aıılam kapsammda olan bir şey i kabul etmemek, küfıü gerel<tiren bir dunıınclur.

Ebu Haıille. hadis metinlerinin değerlendirilmesinde Kıır"an·ı. başvunılınıısı gereken öneıııl.i bir krilcr ohıral' l<ııbııl eder. O. bu konuda şu temel prensibi es<ıs ıılmıık-

ISLAM! ARAŞTIRMALAR DERGISI, C!LT: 15. SA Yl: l-2. 2m2 :B7

·------.

HASAN KESKIN

tadı r: Alla h 'ın peygamberi. Allah'ın kitabına asln muhalefet euııeı. Bu sebeple. Hz. Peygamberden Kur'an'a nıııhalıf bir hadis rivayet edılnıı.şsc, bu rivayet reddedilir. Onun tezini oluşturan bu temel kural, ken­disinden sonr.ı gelen talebelen ve dalıa soıır.ıki Hanefi usulcüleıi tıırafıııdaıı geliştirilerek koruıunuş ve sistem­leşti mıişlerd i r.

Tefsir ve Kur'~ n ilimle ri alaıuna görüşleri pek fazla vansımam ış ohm Eb(l Hanife'niıı. söıkonusutefsir prob­İemicıiniıı çö:.:ünıtine katkı sağlayacak temelli görüş­lerinin olduğuna bu miltevazi çalışma ıle ulaşmış olma..lt, bi.zinı açınuzdan nibai bir bedef idi. Bu çalışnıaınıllll ikinci bir hedefi de bu yönde yapılacak araŞtırmalara zemin teşkil enııesidir. Bunuıı ileride gerçekleştiğini görmek de ay nca bizi muılu edecektir.

Kayııakça Ahıııct h. t{ımb~l. Mihrı~d. Istanbul l9~2. Alunet Emlıı,l)ıtha'J.J.r/4m. Kahir" l964. Alım:ıd rt:uım, Ncıh Tttorr.rı (ç<v.Mthınct Pıu;aı:ı), ifl6ım

A1·cq·w·moiCJf'. ıı:ay1. 3. Ankara. 19&7.

Ali cl-Kiri, .EhO'l·Honn :-lur<ttin b. Sultan, Ş.rlıf Klıôbi't. FıklıJ'/~bu. &ynıt 1984.

AIUsi, Ebo'l-Fnl ŞihlbOddin MahmGd. RGJrw ·ı.nıc4nt fi ır/iTrJ'/­Kıır'ônl'l-o:im ,...,. stb'l'l-me.ı6ni, llevrtıı 1915. (llüh•'l-mtônü

Ayni, Bedreddin. 'Umdet0'/-k6ri ;eıiııi Sohhi'l-Buhôr. yy., 1972 Aydıııh, 0:-:mnn, ·Kur":ı.n·m yarnlllnn~lıgı · M~"ele~i v~

Mu 'tczilı.!"nin T:uihi Soyrindeki Yeri (r)". Dmt Ara.·twmo((u·, A.nk<trd 2<H.I1 . c.3. ıı~yı: 9

;-\z.imı1b:1dt, M1ıhıunınc:d ŞemsO'J.[[uk., 'Avnfl '1-ma 'lntd {thk. A.hclurraJ\ın~n Muh~mıned O!ın:ın), M<:dinc 19G9.

ll"~dtııll, •\bd0lk4hir, •1-Fari< beymı'l.fırdl:. (ıhk. M. Muhyiddin AbdOih>mid), Bo)'I'UI 1990, '

• UsMR 'd-din. Istanbul 19l8. B•ıdıidi, l<moıl P.;.a, Hediyyetıi '1-ônfjn nm6ü 'l·lfllhtlli(in "'

iistinı1-nmJOnnl(ill, Beynıt 19SS. B•rdakoJılıı, Ali:'EbO Honile'ın.d., DlA. lstAnl'!'l 1994. IJeytı>.iıliıle, Kenı~leddiıı Ahmed, ti-UsiJ.iıl'l mRnl{r/1'/./môm E:'bi

Hanife (lhl< llyıı• Çclchi),lıı•nlml 1996. J

, lfdr4rn·ı.,erdm mm 'ibôr6u·ı.fmdm (ıhk. Yn.,tır Alıdii;;:;;;;k.),l.ııtnbıı l 1949.

BcycQı1, lbıohiın h. Muhaınnı<d, Şorhfl C'tvhverr ·r-r.vhld, B<ynıt 190.

ntyhô~i, EhO S.:kir Alımed b. HO..yin, Kıt6M '/ Enrr6' w 's-sı/öt (lhk. Alxlull•lı b. Mllvmmed <I·Hh;d;). Cidu 1993

Bihneıı, Onıcr Nasulı~ Ba,.-.t T t!(nr 1 ari h/ (1' obokiltfll .,Dfonırinl. t.uınbııl 19?3.

Broc.kclm:mn. C11rl, Ouclnchte _der orobıschon Llltırotur Suppl••mmrbaııd t(iAL Supp/.}, Leidm 1937.

Du.h:'ir, Muhtllnıne.d h.ls:ımtil. Srth/1. lsl ,\nhııl 1981. .. Ç:ı lUJl) Knnlii,'Htı.di:-.in Kuı··an'a .-\rtı Mtıt~le.d'. Ankcrtt fJnn:.

iloluroı f.'ok Ooı~l•• (.40iFJJ), XXXIV. Anknnı 1993. Ç'el<hl, 11)'•"• 'Mııktıddım• ·. (Bey;i>.iıadc. K<ınlleddin Ahnı<<t

Jmun' .\)'tm\ l~tı Hımil't'nin Ilikadi <.;csıı.ı~lcri. tn: IJya< Ç~lc:.bi). t .. t,m· hul 19%

Dihlc\'i. Şılh VclıvyuHah. ei·Fev:ıll·k•bir li usıUt't·tu(s-ir. {'i'!V.M<hmct Sol\ıo-~lu) lıtıınbul 1980.

Doğan, lq. lti IIm• w Ehlt Hani~. Sam.,un 1 99'2 Ehü Dihi'hl, SO!tymı:ın h. ei·E.';t"' oc:x-Si~i.st.int. Sllnen·f f:bi D6vt!r.

B<yrl'rt 198~. . • EbU JJ:mirc, Nu'nlıln h. s~\hit ('.f·tJiml vtt'l·mı1t-.ollim {n.şr.

Muhanun.;.d Ztihid cl·KcW\!ı'i'). f~ındaıl 19~1. (tım\nı·ı Az.ı\ın·ın Be:; !\«ri (~ov. Mu;ıa)iı 0>.) içimlc).

.. ttl·Ft/.:hn 'l·ekbtı.r. htmlbul 19RI. dmı1nH Aı:ıın'm Beş Es<ri

('ı-tv. Mu,uıf• Öl) i . .;indo}. . . of·Fıkhı1'4b•oı(ıqr. Muhamm<d Ul\id d-K<vseri). lıtaıı­

bul i"nı: (ImAm-ı Azam· ın B~ Eseri (Ç<:v. Muıtııf• ÖZ) içinde). __, Rı.61etii Ebi Honi[e il6 K.6di'I-8IUI'tı Orman el-Ben{ (llfr,

Muhırnıned Ulııd el-KCV<cri), !.tanbul 1981, (lmlrn-o Aurn.' m Beı Eseri (çev. Mustafa ÖZ) içinde~

---.J •1-Voti~, !stanbul 1981, (lmlm-ı Aırırn' ın Beş ı::.,.n (çev. Muıtaf• Oı) içinde). ·

Elin Zehr~. Muhammed, EbO Hanlfa (çev. O•m•n Keskioglu), Ankara 1999

ebO Z.yıl, !\'•" Hamid./lahı Hıuıbın Tabıou (ı;ev. Melı.ınet Emin M.,..ı.~ Aoı~01• lOG!

Ebu's-~'tJOıl, Muhammed b. Mulumımed •!· 'lnıJldt /qCdı/'1-aklı , . selim 114uı<ay.'l Kur6m 1·Kuim. &ynu. ty.

Estrl. Muhaınmcd, !{.,·,;, MilSOl ı. Modl-Tqırr (ırc . CM i! Ko)'l&k, Ahmet Eıuırk), l•tanbul 1996.

JioU5f, AbdOlvehhib, 'ilmı utllli'/.fıklı. lsıanbul 1991. İbnlblllloı, EbO'I· Abbas Şemseddin Alınıed ~- Mı~ıammed b Eb

Btl<r, Ve(eyra '1-a 'yn ""enb6ılebn61'z·:onrn, (lhk. tı"ıın Abbııs), Beyı'UI \ 9?8.

lım Keşi"ı· , Ehtri·Ficta IsmAil h Omer. Tı/tlrn'l·~·m··iim 'J.c,ztnı, Bevrut 19'Jl.

' İbıı Ku d iimt. Ehlı Muhanım<ed .4.bdullah h Ahmed. LHm 'ata 'f. l'lık4d(thk. llekirTopalqglu), !tmir 19~1.

İbu t<uıtyb., Enii Miıı:aınmcd Abdullab ı, MOs! im, T• "•iiü M•Jıılle{iJ'/.Jtadü, Beynıt 1985

hn M5te, EbO Abeulb!ı Mulwnrnc<! b. Yezid ei-Kazvinl, <r-Siint11 (lhk.Muhanımed Fuid AbdOiblk.i), yy., 1915. •

lbn ~1ıın7r, EbU'J.fadl Cemaleddia Muhunıned b. Miikerrtm, U.ı(fnu ·ı. ·arob, Beyru~ ty

lbrı Ncılııı, EbU'l-Ftrec Muhammed h. Eb Y.-kub lshnk el· V•rrak, ul-f•'ı'hrfsr (thk.Rid·T~c.dd-Od b. r\..l i}~ 'l'Rhrt\ll 1971.

İJ"t':\n A bıiUJh:unid, Atwn 'du lok6dı Meıhtp/uJ ve Akcırd Eso.rlorı (ı;•v M.Saim Ycprern)ı lstımhul 19f<l.

b. b. Abdisse15m. Ebü'i·K.ia:ıln. ci-Fcv61d tr mll,fkıb'l Kur ·d, (ıhk.Rr<lvln en-Neıkvi). Kuveyı 1967.

lsrer.lyiııt, Elı~ri-Muu!Ter, or-Tobılr (/'d-din (llık. Kemal Yusuf e~HOt~ Boynıt 190.

l.ınıtdl, l<ınail Hıık.!cı, Y8ni /Imi K.tlom. Anb.ro 198! Gau.lilf, EhO Hf.mid Muhaınmed, C~hm1'1·A.'ur'6n. Beynn

199() C:t:ı:,ln, Ali Oılip. 'Kur'an'da ·nesh problemi'ne e1e;Lirc:J bir yAJ<.

l~n'n ', lJidnu Araştırmalar. c.XIV, $ayı: l, Anknra 2001. . C:ülcilk, Şcnıı'eııin, Bebek, Adil, 'tl·f"rkhQ '1-•kb•r'ınod., {)/A •

lsınnbul 199S. _ _ _, Toprıılt, Süleyman, l:elôm Ilmi. Konya 1991. t<ôOytci, Muhyiddin EbU Abdullah Mulwnmod b. Sükyman

Kit6bıt'r.foyıtr fi luıw;ıdı ılmı't·ttfırr (n•v• haıırtayuı: ism•ıl Ccmolıoglu) Aıık>rıl 1974.

J(:ıı-.nıht), Salih, HooJısTcnlddi.lstanbul 2001. Kit•uıü, Muhırmmed C<moleddin. M•Mıiıın·ı-r. 'vi/ (Tt{.'fiıı1'/.

K.6nmf/ (nır.Muhaının•d Fuild AbdOibiki). Kahı,.. 1)'. I<i'IUh Çelebi, Hıı.cı Hali te Mustah b. Ahdulloh, Kerfil ·=·~ımn ·un

11.1tim1 'J./.:ürı1t> ''ff '1.{/Jnn. (ıışr. J\.il ı ali Muallim Ri fat, Şecaftuiu Y•hkayıı), l•wnbııl 1971. · ·

({efcş, Ahınr:t. Hadıllerin Kur'on 'o Ar:r. f.stnnbul 1998. [(cvseri, Muhammed Zihid, 'Mukoddtttta ·. (B.:yüitide

K.crru1fcddin Ahın<c.l ·ı,ar.itü'l·ın.:.r.1m min ·iblıriti "l-luuim'.lhlo.. Yüo.;uf .\bdOır.ıulJ.. ).l<ı.ııbul 1949.

. "Uuk«<duJHt'. (Ebü HIIJlifC, ci·Aiim '~'l·müt.eamm. cşr Muh~ Uhid cl-Kevscri), lsunbul 1981.

_ _, Te 'n/bu ·ı. Haıib. yv. 1990. I<uç) 1!;lt, Tatnı. Hadıs{.·ll~ti­

Milnakl:ııolar, Arıknr• 1988. A't:lailtGIIar Arc.mndok.1

l<o\'lt\lıu, Ali Osmnn, Hadi.ır• N6sllt vı Mensfrh. !sımıhul 198~(ııı·•ı, 1\hdOiködir b. Muhıımnıcd. •i·C•vrlhırn·ı-mırdıyye frauak·

JOt lK'oiAt Of ISLI\MIC RF.SEt.RCil. VOl. 1 S, NO: 1-2. 20U2

- .. .J.

- ı

EBÜ HANlFE'NlN BEŞ RISALESINDE BAZI TEFSIR PROBLEMLER!l'.'E ...

ri'I·HanofiJIY'J (thl<. AbdOifettL~ Mı~ı•ııinıcd ci·H:ulv), Citc 1993 K""Obi, Ebü Abdullah llluhar.uııcd b .'\hıncd, e!.C6ıui' /r

ahk4mi ·ı- Kur"dn. 6eyn)l 196). ~{u.hammed tL"\ m t a, Dm:hntfl'/.ahkôm ve 'n-ntt.fh (i ·ı.

k'Hr'ôN'I-K.-im, yy., ıy

Mii.bfirekfiiri~ Abdurrahman h . . \IHfumıhım. Tı•h{~rü ·t-o/nci hı şeı·lıt Cdmt 'i 't ~Tımıi:t (thk .ı-\b(.hın-ahnı:m Muhı\nlmı:d Osnuın), Kt,hir< 1991.

Mtlsllm, EbQ'I·Hil .. yin b el·lla.:c.lc, Sahlhn Mris/1,. (thlc.. Muh .. nmrned Fuad AbdOib!ki), Dcynıt 1 9)).

Nasr lL~ıııirl EM Zeyd, iiDhl Hil•lırn Tabia;, (~v. Mehmet Emin Mlfolı). Anl:ora 2001

Nesdi, EbO 'I·Mııln, Mcymlln b. Mnhnmmed, TtıbJiratil'l·ıdıll• fi urılll'd·din (ıhk. Hüseyin Atny), Aııkıı"' 1993.

~eşJ5r. Ali Sam' Isitim 'do Ft-/,(:fj Dil.ıilncemn Doğuııı (ı;t\'. O•ın•n Tunç), t.ıanb\ıl 1999

Pn devl, Ebu YOM ~1uhununcd. (.\ıi/ri'd·di• (thk floı" P<t<r Linı..c), l'ihir< 1963.

Pobt, Selahaddin. Ht>dıı A ropmH<•Ian. lsuııhul 1997. Uıunposııı l ı:ı , M.ıl!ltnl'ıı, ·E.tıu Hoıııfo'mrul., DlA. , lsı.ınbul 1994. Öl!,üt, Solim, · Ebll YOsuf 'ın•d., ;ı/:t., l.ıaı>hul l 994. lhof;ar, M<hmet Emin, /doolqrk 1/oduçılıf;in Tarrhi Arka Plcn:.

A.nkıln ı 999 R&ıı, Fnl11'eddio, <1· T•fsiru '/. l:ebir (Uo(drihü '1-~o)'bl . Beyııı~ ty. SSbunl, Nureddin Ahmed~. Mohıııiıd. •1-Bidôyc fi ıwüı if.dfn (thk.

Bcl<ır Topalojl!U). Dım<; k ı m S• neo kb, Sall'<t, ·so,.ıeriıı F"zikıiyle Ilgili Elııı.ı Te .. irlerde \'<r

Alan Apokrif Hadislerın 1\.ritiği ', /.,r,;ml Ara-$tırma/iu', c.XJV, ~ayı :!. .\ııkara 2001.

Sa)"l , Ali, ··Hal'-u'I·Kıır·nn Me:ıc~töi' vt T~r.sir Hl\ttkcti Ayı~mdan Detcıieııdiri!mesi Oztriuc·, Doku: l!)'liU OniveJ'Jil4tiiWhiyar Fokiılce.d O.rrut (DE0/F.J. ••yı: v~ izmir ı '>ı<?.

Stralıs, Eb Bekir Mu.haınmed b. r\hıned h. E.b Sehl. Uıliı'ı· Sorolu (t!ık . Eb'I·Vefei-Efgn). lsınııl><ıl 19R4.

S~.;t.n., Fu.aı, Tiırlhıt 't-db·4,; '1* 'Arobi. (Arapça 'Vtı \'tv. Mahmfıd

Felvni Hiclıl~ R.ıyad 1991. SÜ}16ti, CeiHfedctin. et~lrkôn /i ' ıtlıiml 1-Knr 'tfn. lkytnı lV (d·

irtônl ~ ~f.lklil (i rllroböo 'r·rvr:i/ (thl<. S•yf<ddin .\l>dül~dir <1·

!<.dhp), Beyıııt 198}. (•l·lkli/J Şahin, S1ın1i , MuhQtnlltfld b. 1-la,çon eş-~·u~·bı:in;"nfn 1-fadn

t.:ilfrürı1•doJ..; Yed (Yoyımlanmıunıf Dokıor;ı T<ıi) Ank>r• 199K Ş.klr Erkou, Kıv'OJI'do Nmlı (YayımlanmlillUJ Dol.1ora T<>i~

s'"""" 199?. Şiitıbi, Ebü I.1Mk lbrnhiın b. !v!iı<d, •1-Mııvd(dtdr l i '"ıl/ı $-$eri'o.

ı·~. 197S Ş<uer. 11-khm<t. ·f.b:j Muti' <I·B:Ihi' mad .. DI.L Istanbul 19~ :jı: l \rbtlln, ~hd'I·F~th Mul\amm.:d h .-\hdOI;..cnn. e/.,\f,!ttı' "~ ·,.

J1ihal (thk. ~luhamrnı!d Sçyyid Kll:ini). llcyrul ~97S.

Şibııy. Halim Söbıl ·EbO lunife' macı., lA .. Istanbul 196•. Şibll, <n·N~'m4nt MeviSn., imam Abu Honl(ah l.ı(t ard WO>t

New Dclhi 1988. 'rnfiAı.~n~ Sa'deııiıi, Şcrltii'l-ctaid, ty. yy., (Kelrun lbni ""lslıırn

Ak•idi kitııbı i<;eri1indc, Hozıtlaym: SOieyman Uluıt.ığ.l.sıınbul 1982} Tinıllıl, EhQ l•ft Muhnmmed b. l•!, •I·Cdmiır '.r·Sartih (thk.

Ihrahim \ıva j,·aı) , Deyruı ıy. t up•ld~U, Otlı.ır. Kı/61oı hrnr. lsJAnhul 198~

. _. 'AIIoh'. ımıd .. DiA .. l.ıaııhul 19~9.

Tu lun n .. Ali, l>tltl Olmıt Y6nfi~·/w Sılnmtl . K:wıc-:ri 1994 On.,l, lıma.il Haldc.L İtrtOJN EbU Honif• 'nin Hodi.Y Anloyuı \.ter Hondi

Me:hiıbınr• Hadu Maıodrı, Aııkr.:a 1994. \Vı! ı ls inclc, A.J., The Mu.tlim Cr~~d. Cambridge l932.. \V:tU, W. Monlgomery, Islam Dı1ft1nccsmln Ttttttkkr11 Devri

(u.:.Ethtm Ruhı Fı!lolr}, Anlwa 1981. YoV\lı, Yunıi'Şevki , '<I·Aiin> v.'l mOtenllirn'm•d., DlA .. htanbul

1989. • ·Hillk•'I-Kur'oln.' mııd .. DlA .. lswıbul 1997

:~--=· ·EbG ıı.ıııile', nud., DlA. buınbul 1994. Y;,ıır. Mutuunmed Hanıdi, Hak Dfnr Kur 'on OlU. İ~tanbuJ 1971. \'ılıhnı•ı. SUAL P.,_go,.bcrltm:ın Kur'on 'ı TIJ[f1ri, lstMbul 191'3 .

· ···-- ·'Ihu.1isle ri Kur ·an'll\ Kar~ı,ııthrma Mt$tl.eşinin K•yiı•klıırı ·, ttrorarl: Oniv. Ilahiyar Fak. Der. (T•yyib Oki~ Arm•ğm\l) Ar.ta,.. t9n. . .

Yör1llr.iin, Yusıır Zi)'a, lı/am Akord Siltominde Gelitme/or (yny hat. Turhan Yöıilk<)>),l\nkora 2001.

Yurthı~r. Metin, Allolı'rn Sr(arl<m. l<t•nbul l984. Zththi, Muhıın.med b. Ahmed, Alt"l.cinn 'l·t 'tlddl fl nnkdi"r·rwdl

(nft·· Alı Muhammed ci-Bic-lvi). Beyruı 1994. ZA:.r1<c~i, Uedrtddiı:ı , fi·IJurhôn /i 'ulıimt'l·A.'ttr 'ôn (M\ıhammed

Jlliü'l-l'otllhr.ıhiın). Bcyruı 1972. (ıi·Bw·Jıön) _ ._J H:..Aif•'niJt S41wıbeye YdMhtıği Ete,tıril~r (Yayuua hv..

Uünytımin Erut), A.nkl\r.ı. 2000.

ISLAMİ ARAŞ'l IRMALAR J >I:RCiiSI . ClLT: 15. SA YI: 1·2. ~~~12

--------~-------