ΝΟΜΙΣΜΑΤΑ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

Η περιρρέουσα ατmicroόσφαιραΗ αίσια έκβαση του microεγαλεπήβολου σχεδίου του Μεγάλου Αλεξάνδρου να υποτάξει το Αχαιmicroενιδικό βασίλειο και να θέσει υπό τον έλεγχό του τα έσοδά του όχι microόνο ενο-ποίησε πολιτικά την Ανατολική Μεσόγειο αλλά και διαmicroόρφωσε τις προϋποθέσεις για τη διενέργεια συναλλαγών σε όλο το εύρος της οικουmicroένης Οι προϋποθέσεις αυτές σύντοmicroα ανατράπηκαν από τις εmicroπόλεmicroες συρράξεις που ταλάνιζαν στο εξής τα βα-σίλεια που αναδύθηκαν από την Αλεξάνδρεια αφήνοντας την αίσθηση του εφήmicroερου και του πρόσκαιρου οι microετακινήσεις ωστόσο στρατευmicroάτων και ιδιωτών εmicroπόρων τεχνιτών και άλλων συνέβαλαν στη διεύρυνση των αγορών και στη διεθνοποίηση της διακίνησης προϊόντων και της διεξαγωγής συναλλαγών σε όλα τα επίπεδα microέσα από παλιούς και νέους διαύλους επικοινωνίας Τα φυσικά σύνορα microεταξύ των κρατών έγιναν πιο ρευστά ενώ άρθηκαν οι φραγmicroοί ανάmicroεσα στους περιορισmicroένους οικονο-microικούς σχηmicroατισmicroούς της κλασικής αρχαιότητας Σταδιακά διαmicroορφώθηκε microια ενιαία microακροοικονοmicroική πραγmicroατικότητα και αναδείχθηκε ένα διεθνές φάσmicroα οικονοmicroικών δικτύων που απλωνόταν σε ολόκληρη την ελληνιστική οικουmicroένη Στα διοικητικά συστήmicroατα που εισηγήθηκαν οι επήλυδες επιχείρησαν να ενσωmicroατώ-σουν τα κοινωνικά δίκτυα που έλεγχαν τις παγιωmicroένες οικονοmicroικές δοmicroές στην κάθε επικράτεια επιφέροντας όσο λιγότερες αλλαγές microπορούσαν στις καθαυτές οικονοmicroι-κές δοmicroές Το αποτέλεσmicroα του πειράmicroατος αυτού ποίκιλλε από περιοχή σε περιοχή διαmicroορφώνοντας microια νέα ιδιάζουσα σε κάθε περίπτωση πραγmicroατικότητα οι συχνές microεταβολές στα διακρατικά σύνορα επηρέαζαν το ποσό των εσόδων των επιmicroέρους βασιλείων αλλά δεν είχαν απαραίτητα άmicroεσες επιπτώσεις στις οικονοmicroικές δοmicroές και στους οικονοmicroικούς δεσmicroούς microε τους οποίους συνδέονταν οι επιmicroέρους περιοχές Επιπρόσθετα η αποδέσmicroευση των αποθεmicroάτων πλούτου που βρήκε ο Αλέξανδρος συσσωρευmicroένα στο θησαυροφυλάκιο του αχαιmicroενιδικού βασιλείου και η διάθεσή τους στις αγορές της ελληνιστικής επικράτειας διευκόλυνε τη χρηmicroατοδότηση των πολυαί-microακτων πολέmicroων της περιόδου αλλά και άλλου τύπου συναλλαγές Συνεκτικός κρίκος που συνέβαλε δραστικά στη διαmicroόρφωση της οικονοmicroικής κοινής ήταν η προοδευτική γενίκευση στη χρήση νοmicroίσmicroατος για τις συναλλαγές τόσο στο εσωτερικό των ελλη-νιστικών κρατών όσο και σε διακρατικό διεθνές επίπεδο

laquoΘησαυρόςraquo ελληνιστικών χρυ-σών νοmicroισmicroάτων του Φιλίππου

Οι σύγχρονοι ερευνητικοί προσανατολισmicroοίΠριν όmicroως εξετάσουmicroε όλο το φάσmicroα των οικονοmicroικών σχέσεων που συνθέτουν τον οικονοmicroικό χάρτη της ελληνιστικής Μεσογείου αξίζει να σταθούmicroε στη microέχρι σήmicroε-ρα πορεία της έρευνας για τις ελληνιστικές οικονοmicroίες Η microελέτη του ελληνιστικού κόσmicroου αναδεικνύει ολόγλυφες τις αδυναmicroίες που παρουσιάζει η microονοσήmicroαντη περι-γραφή της ελληνιστικής οικονοmicroίας από τον πρωταγωνιστή θεωρητικό της αρχαίας οι-κονοmicroίας Sir ΜFinley ως οικονοmicroίας δύο δοmicroικά απόλυτα διαφορετικών κόσmicroων του παλαιού ελληνικού και του ανατολικού και αναγνωρίζει την ύπαρξη πιο πολύπλοκων οικονοmicroικών microορφών και σχέσεων στην επικράτεια των ελληνιστικών βασιλείων Ο Finley δικαιολογούσε τον αποκλεισmicroό της Ανατολής και της φαραωνικής Αιγύπτου από τη microελέτη του για την αρχαία οικονοmicroία διατεινόmicroενος ότι οι περιοχές αυτές παρου-σίαζαν δοmicroικές οργανωτικές διαφορές σε σχέση microε την αρχαία Ελλάδα και τη Ρώmicroη Θεωρούσε επίσης ότι ο παλαιός ελληνικός κόσmicroος δεν υπέστη καmicroία οικονοmicroική microετα-βολή κατά την Ελληνιστική περίοδο και απέκλειε το ενδεχόmicroενο η οικονοmicroία της ίδιας περιοχής να παρουσιάζει πολύπλευρες συχνά αντιφατικές οικονοmicroικές συmicroπεριφο-ρές Από την άλλη πλευρά η σύγχρονη έρευνα θεωρεί αυτονόητο και τεκmicroηριώνει microε βάση microια σειρά από στοιχεία ότι οι οικονοmicroίες της Εγγύς Ανατολής πριν από τον Μεγάλο Αλέξανδρο ήταν πολύ πιο πολύπλοκες και πολυσχιδείς από ότι συmicroβατικά πιστευόταν αυτό τουλάχιστον δηλώνουν οι ναοκεντρικές οικονοmicroίες της Ιουδαίας ή τmicroηmicroάτων της Αιγύπτου και της Μικράς Ασίας περίπλοκα και παλαιά αρδευτικά συ-στήmicroατα όπως αυτό της Αιγύπτου της νότιας Μεσοποταmicroίας ή της κεντρικής Ασίας τα τραπεζικά συστήmicroατα που αποκαλύπτουν τα αρχεία από τη Μurau και από άλλα αρχεία της Βαβυλώνας κατά τον 5ο αιώνα πΧ και τέλος οι πολιτικές οικονοmicroίες της Φοινίκης και της δυτικής Μικράς Ασίας Το οικονοmicroικό microοντέλο που κατασκεύασε ο Finley για την αρχαιότητα καταδικάζεται σήmicroερα ως στατικό υπεραπλουστευτικό και αναχρονιστικόΣτον αντίποδα της θεωρίας του Finley από νωρίς τοποθετήθηκαν οι λεγόmicroενοι microο-ντερνιστές θεωρητικοί της αρχαίας οικονοmicroίας οι οποίοι τείνουν να προβάλουν στην αρχαιότητα παραδείγmicroατα και θεωρητικές προσεγγίσεις που απασχολούν τη σύγχρονη έρευνα για την οικονοmicroική ιστορία Σε αυτούς συγκαταλέγεται microεταξύ άλλων ο Μ

Ο M Finley σηmicroαντικός ερευνη-τής της αρχαίας οικονοmicroίας

Rostovtzeff το τρίτοmicroο έργο του οποίου microε τίτλο laquoSocial and Economic History of the Hellenistic World αναγνωρίζεται microέχρι σήmicroερα ως κοmicroβικής σηmicroασίας πόνηmicroα για την κατανόηση της ελληνιστικής οικονοmicroίας Τα ιστορικά ερωτήmicroατα που θέτει ο Rostovtzeff έχουν διαmicroορφωθεί στον απόηχο της προσωπικής του εmicroπειρίας από τη Ρωσική επανάσταση του 1917 Η οργάνωση του τρίτοmicroου πονήmicroατος η ενδελέχεια των υποσηmicroειώσεων και ο όγκος της πληροφορίας που συσσωρεύεται σε αυτές και κυρίως η υποδειγmicroατική ενσωmicroάτωση της αρχαιολογικής microαρτυρίας κατά τη διαmicroόρ-φωση ενός microεθοδολογικού πλαισίου που καλύπτει την αρχαία οικονοmicroία αναντίρρητα άνοιξε νέους δρόmicroους στην κατανόηση της οικονοmicroίας της περιόδου Ζητούmicroενη στη σύγχρονη έρευνα είναι καταρχήν η εκπόνηση ενός αντίστοιχου έργου εmicroπλουτισmicroένου microε το νέο διαρκώς αυξανόmicroενο αρχαιολογικό και επιγραφικό υλικό και γενικότερα η ενσωmicroάτωση της νέας πληροφορίας για τις ελληνιστικές οικονοmicroίες Παράλληλα όmicroως κρίνεται αναγκαία και η ουσιαστική αναθεώρηση του microεθοδολογικού πλαισίου που θα microας επιτρέψει να αξιολογήσουmicroε την κάθε πληροφορία σε συνάρτηση microε το σύνολο microέσα από την κατασκευή θεωρητικών microοντέλων που να διευκολύνουν την καλύτερη και λειτουργικότερη ανάγνωση του συνόλου των οικονοmicroικών δραστηριοτήτων που εγγράφονται σε αυτά Σε ένα τρίτο επίπεδο θεmicroιτή είναι η ένταξη των νέων δεδο-microένων για τις ελληνιστικές οικονοmicroίες στο ευρύτερο πλαίσιο της αρχαίας οικονοmicroίας αλλά και η προσπάθεια να χρησιmicroοποιηθούν τα δεδοmicroένα από την αρχαιότητα προκει-microένου να δοθεί ευρύτερη προοπτική και σε σύγχρονα οικονοmicroικά ερωτήmicroατα Τα ζητήmicroατα που απασχολούν τη σύγχρονη έρευνα για τις ελληνιστικές οικονοmicroίες microπορούν να διερευνηθούν microέσα από ερωτήmicroατα όπωςbull Πώς γινόταν η διαχείριση της παραγωγής και των φυσικών πόρων των ελληνιστικών βασιλείων Σε ποιον βαθmicroό παρενέβησαν οι microοναρχικοί φορείς εξουσίας στη διαχεί-ρισή τους bull Μπορούmicroε να υπολογίσουmicroε έστω αδρά το ανθρώπινο δυναmicroικό των ελληνιστικών βασιλείωνbull Πώς ρύθmicroιζαν οι διοικητικοί φορείς των microοναρχιών τη διεξαγωγή συναλλαγών στα πλαίσια των βασιλικών οικονοmicroιών Ποιοι άλλοι παράγοντες επηρέαζαν τις συναλλα-γές σε τοπικόndashπεριφερειακό και σε ατοmicroικό επίπεδο αντίστοιχαbull Πώς διαmicroορφώθηκαν οι οικονοmicroίες των πόλεων κατά την Ελληνιστική εποχή

Εξώφυλλο από έργο του Finley

Ο Michael Rostovtzeff

bull Σε ποιον βαθmicroό ήταν εκχρηmicroατισmicroένη η οικονοmicroία Υπάρχουν στοιχεία για πιστω-τικό χρήmicroα για τη δραστηριότητα τραπεζών και τραπεζιτών κατά την Ελληνιστική περίοδοbull Υπήρχε επάρκεια αγαθών στις τοπικές αγορές Πώς προσδιορίζονταν οι τιmicroές των προϊόντων σε αυτέςbull Πώς αντιλαmicroβάνονταν οι ελληνιστικοί άνθρωποι την έννοια της τρυφής και ποιες ήταν οι συνθήκες ζωής του microέσου ελληνιστικού ανθρώπου Συνηγορούν τα αρχαιολο-γικά στοιχεία υπέρ της πολυτελούς του διαβίωσηςΑξίζει να σηmicroειωθεί ότι η ανάλυση των διαφόρων ειδών οικονοmicroίας microπορεί να γίνει microε γνώmicroονα τα Οικονοmicroικά του συγγραφέα που είναι γνωστός ως Ψευδο-αριστοτέλης και φαίνεται να περιγράφουν microορφές οικονοmicroίας που ίσχυαν γύρω στο 275 πΧ Ο Ψευδο-αριστοτέλης διακρίνει τέσσερα βασικά είδη οικονοmicroίας τη βασιλική τη σατραπική την πολιτική και την ιδιωτική Θα ακολουθήσουmicroε κατά τη χαρτογράφηση και ανά-λυση των επιmicroέρους ειδών οικονοmicroίας την ιεραρχική σειρά που προτείνει ο αρχαίος συγγραφέας προτάσσοντας τη βασιλική οικονοmicroία που θα δώσει το πλαίσιο για την ανάλυση των υπόλοιπων κατηγοριών

Ψευδο-αριστοτέλης - Τύποι οικονοmicroίας κατά τον Ψευδο-αριστοτέλη

Βασιζόmicroενος προφανώς σε σύγχρονά του πρότυπα ο ιστορικός που φέρεται ως Αριστο-τέλης προβαίνει στη διάκριση τεσσάρων τύπων οικονοmicroίας κατά το πρώτο τέταρτο του 3ου αιώνα πΧ Στο θεωρητικό σχήmicroα που προτείνει ο Ψευδο-αριστοτέλης επιχειρεί να κατηγοριοποιήσει το τακτικό εισόδηmicroα των βασιλέων microε βάση τη σατραπική τους διοίκηση[Aριστοτ] Οικον ΙΙ11-6Όποιος πρόκειται να αναmicroειχθεί σε κάποια microορφή οικονοmicroίας δεν πρέπει να αγνοεί τους τόπους microε τους οποίους ασχολείται και [πρέπει να είναι] ευφυής και εργατικός και δίκαιος από χαρακτήρα Γιατί αν κάποιο από αυτά τα στοιχεία απουσιάζει εν πολλοίς θα αποτύχει εντελώς στο εγχείρηmicroα το οποίο αναλαmicroβάνει Υπάρχουν τέσσερις τύποι οικονοmicroίας για να τους διακρίνουmicroε microε βάση τα τυπικά χαρακτηριστικά τους (διότι θα

διαπιστώσουmicroε ότι οι άλλοι [εν τύποι οικονοmicroίας] εmicroπίπτουν σε αυτή την ταξινόmicroηση) βασιλική σατραπική πολιτική ιδιωτική sect2 Από αυτές η πιο σηmicroαντική και απλούστατη είναι η βασιλική η πιο πολυσχιδής και η πολύ εύκολη ltστη διαχείρισηgt η πολιτική πολύ περιορισmicroένη και αρκούντως πολυσχιδής η ιδιωτική Στις περισσότερες περιπτώσεις κατrsquo ανάγκην επικαλύπτουν η microία την άλλη όσα όmicroως χαρακτηρίζουν την καθεmicroία microε τη σειρά αυτά πρέπει να τα εξετάσουmicroε sect3 Καταρχήν ας εξετάσουmicroε τη βασιλική οικονοmicroία Αυτή ασκεί βεβαίως καθολική εξου-σία και έχει τέσσερις τοmicroείς ευθύνης σχετικά microε ltτοgt νόmicroισmicroα σχετικά microε τις εξαγω-γές σχετικά microε τις εισαγωγές σχετικά microε τα έξοδα [Ας εξετάσουmicroε] καθένα από αυτά ξεχωριστά Καταρχήν για το νόmicroισmicroα εννοώ ποιου είδους νόmicroισmicroα και πότε [να κατα-στήσουν νόmicroισmicroα microε αξία ή microε καλή αγοραστική αξία] σχετικά microε αυτά που microπορούν να εισαχθούν και αυτά που microπορούν να εξαχθούν πότε και ποια [αγαθά] θα ωφελήσουν [το βασιλιά] να διαθέτει προς πώληση αφού τα παραλάβει από τους σατράπες στην ταγή τους Ως προς τα έξοδα ποια θα πρέπει να περικοπούν και πότε και ποιο από τα δύο να δοθεί νόmicroισmicroα για τις δαπάνες ή αντί για νόmicroισmicroα (να δοθούν) αγαθάsect4 Δεύτερη τη σατραπική οικονοmicroία Υπάρχουν έξι κατηγορίες για τις προσόδους αυτού του τύπου οικονοmicroίας από τη γη από τα ιδιωτικά προϊόντα που παράγονται στη χώρα από εmicroπορεύmicroατα από δασmicroούς από τα ζωντανά από [όλα] τα υπόλοιπα Και από αυτά η πρώτη και η πιο προσοδοφόρα είναι η προερχόmicroενη από τη γη και αυτή είναι που άλλοι αποκαλούν εκφόριον και άλλοι δεκάτη Η δεύτερη είναι αυτή που παράγεται από τα ιδιαίτερα προϊόντα αλλού χρυσός αλλού άργυρος αλλού χαλκός αλλού οτιδήποτε microπορεί να αξιοποιηθεί Η τρίτη [ενν πρόσοδος είναι] και αυτή που προέρχεται από τα εmicroπόρια Η τέταρτη [ενν πρόσοδος είναι] αυτή που γίνεται από τους δασmicroούς επί της εγγείου ιδιοκτησίας και από αυτούς επί των αγορών Η πέmicroπτη [ενν πρόσοδος] είναι αυτή από τα ζωντανά και αποκαλείται επικαρπία και δεκάτη Η έκτη [ενν πρόσοδος] είναι αυτή από τους ανθρώπους και αποκαλείται επικεφάλαιον και χειρωνάξιον sect5 Τρίτη την πολιτική οικονοmicroία Η πιο σηmicroαντική πρόσοδος αυτής είναι αυτή που προέρχεται από τα ιδιαίτερα προϊόντα που παράγει η χώρα στη συνέχεια το εισό-δηmicroα που προέρχεται από τα εmicroπόρια και τις microεταφορές έπειτα αυτό από τις εγκύκλιες συναλλαγές

Αραβικό χειρόγραφο του 13ου αιώνα από τη Συρία στο οποίο

διαπιστώσουmicroε ότι οι άλλοι [εν τύποι οικονοmicroίας] εmicroπίπτουν σε αυτή την ταξινόmicroηση) βασιλική σατραπική πολιτική ιδιωτική sect2 Από αυτές η πιο σηmicroαντική και απλούστατη είναι η βασιλική η πιο πολυσχιδής και η πολύ εύκολη ltστη διαχείρισηgt η πολιτική πολύ περιορισmicroένη και αρκούντως πολυσχιδής η ιδιωτική Στις περισσότερες περιπτώσεις κατrsquo ανάγκην επικαλύπτουν η microία την άλλη όσα όmicroως χαρακτηρίζουν την καθεmicroία microε τη σειρά αυτά πρέπει να τα εξετάσουmicroε sect3 Καταρχήν ας εξετάσουmicroε τη βασιλική οικονοmicroία Αυτή ασκεί βεβαίως καθολική εξου-σία και έχει τέσσερις τοmicroείς ευθύνης σχετικά microε ltτοgt νόmicroισmicroα σχετικά microε τις εξαγω-γές σχετικά microε τις εισαγωγές σχετικά microε τα έξοδα [Ας εξετάσουmicroε] καθένα από αυτά ξεχωριστά Καταρχήν για το νόmicroισmicroα εννοώ ποιου είδους νόmicroισmicroα και πότε [να κατα-στήσουν νόmicroισmicroα microε αξία ή microε καλή αγοραστική αξία] σχετικά microε αυτά που microπορούν να εισαχθούν και αυτά που microπορούν να εξαχθούν πότε και ποια [αγαθά] θα ωφελήσουν [το βασιλιά] να διαθέτει προς πώληση αφού τα παραλάβει από τους σατράπες στην ταγή τους Ως προς τα έξοδα ποια θα πρέπει να περικοπούν και πότε και ποιο από τα δύο να δοθεί νόmicroισmicroα για τις δαπάνες ή αντί για νόmicroισmicroα (να δοθούν) αγαθάsect4 Δεύτερη τη σατραπική οικονοmicroία Υπάρχουν έξι κατηγορίες για τις προσόδους αυτού του τύπου οικονοmicroίας από τη γη από τα ιδιωτικά προϊόντα που παράγονται στη χώρα από εmicroπορεύmicroατα από δασmicroούς από τα ζωντανά από [όλα] τα υπόλοιπα Και από αυτά η πρώτη και η πιο προσοδοφόρα είναι η προερχόmicroενη από τη γη και αυτή είναι που άλλοι αποκαλούν εκφόριον και άλλοι δεκάτη Η δεύτερη είναι αυτή που παράγεται από τα ιδιαίτερα προϊόντα αλλού χρυσός αλλού άργυρος αλλού χαλκός αλλού οτιδήποτε microπορεί να αξιοποιηθεί Η τρίτη [ενν πρόσοδος είναι] και αυτή που προέρχεται από τα εmicroπόρια Η τέταρτη [ενν πρόσοδος είναι] αυτή που γίνεται από τους δασmicroούς επί της εγγείου ιδιοκτησίας και από αυτούς επί των αγορών Η πέmicroπτη [ενν πρόσοδος] είναι αυτή από τα ζωντανά και αποκαλείται επικαρπία και δεκάτη Η έκτη [ενν πρόσοδος] είναι αυτή από τους ανθρώπους και αποκαλείται επικεφάλαιον και χειρωνάξιον sect5 Τρίτη την πολιτική οικονοmicroία Η πιο σηmicroαντική πρόσοδος αυτής είναι αυτή που προέρχεται από τα ιδιαίτερα προϊόντα που παράγει η χώρα στη συνέχεια το εισό-δηmicroα που προέρχεται από τα εmicroπόρια και τις microεταφορές έπειτα αυτό από τις εγκύκλιες συναλλαγές

Αραβικό χειρόγραφο του 13ου αιώνα από τη Συρία στο οποίο

Παραγωγή φυσικοί πόροι και δηmicroογραφικά στοιχεία Λογικό ζητούmicroενο για τους ελληνιστικούς microονάρχες ως φορείς εξουσίας προκειmicroένου να αυξήσουν τα έσοδά τους ήταν η καλύτερη δυνατή αξιοποίηση του ανθρώπινου δυναmicroικού που είχαν στη δικαιοδοσία τους microε στόχο την αύξηση της παραγωγής και τη microεγιστοποίηση της εκmicroετάλλευσης των φυσικών πόρων στην επικράτειά τους Αξίζει να δούmicroε πώς ανταποκρίθηκαν σε αυτή την πρόκληση οι σηmicroαντικότεροι από αυτούς microε γνώmicroονα την κατάσταση που διαmicroορφώθηκε χωριστά στο κάθε ελληνιστικό βασίλειο

ΑντιγονίδεςΣτη Μακεδονία καταρχήν ήδη από την εποχή του Φιλίππου Βrsquo είχε διαmicroορφωθεί η κατάλληλη υποδοmicroή για τη συστηmicroατοποίηση της γεωργικής και κτηνοτροφικής εκmicroε-τάλλευσης του microακεδονικού βασιλείου σε όλο του το εύρος microε την κατασκευή αρδευ-τικών και αντιπληmicromicroυρικών έργων αλλά και microε τη συστηmicroατική microετακίνηση πληθυσmicroών και microε τη βελτίωση του οδικού και θαλάσσιου δικτύου Ένα microεγάλο ποσοστό της microακε-δονικής γης υπαγόταν στη δικαιοδοσία του βασιλέως (βασιλική γη) και διαχωριζόταν από την υπόλοιπη γη τη χώρα των πόλεων που ήταν διαταγmicroένη γύρω από έναν αστικό πληθυσmicroό Στη microακεδονική χώρα καλλιεργούνταν ευρύτατα συκιές αmicroπέλια και ελιές Οι Μακεδόνες βασιλείς εξάλλου διασφάλισαν σηmicroαντικές προσόδους από την εκmicroετάλλευση των microεταλλείων που είχαν υπό τον έλεγχό τους των microεταλλείων αργύρου στο Δαmicroάστιο κάπου κοντά στη λίmicroνη Λυχνίτιδα (Αχρίδα) των microεταλλείων του Παγγαίου κοντά στην Αmicroφίπολη και αυτών των Φιλίππων Η microαρτυρία του Διόδω-ρου Σικελιώτη ότι τα χρυσωρυχεία του Παγγαίου απέδιδαν 1000 τάλαντα τον χρόνο είναι ενδεικτική για τα ποσά που απέφερε στο ταmicroείο του κράτους η εντατικοποίηση της εκmicroετάλλευσής τους Σηmicroαντικές εξάλλου ήταν οι πρόσοδοι από την ξυλεία και την πίσσα από τα εκτενή δάση της Μακεδονίας που αποτελούσαν ιδιοκτησία του βασιλιά Από δηmicroογραφική άποψη η εκστρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου επέφερε σηmicroαντικό πλήγmicroα στην οικονοmicroία της Μακεδονίας στο microέτρο που τουλάχιστον οι microισοί στρατι-ώτες εγκατέλειψαν την πατρίδα τους για πολύ microεγάλο χρονικό διάστηmicroα Ένα microεγάλο

Άποψη του Παγγαίου όρους την εκmicroετάλλευση των ορυχείων

ποσοστό δεν επέστρεψε ποτέ άλλοι έχασαν τη ζωή τους στο πεδίο της microάχης ενώ άλλοι εγκαταστάθηκαν microόνιmicroα στις πρόσφατες κτήσεις της Ανατολής Μετά τον θά-νατο του Αλέξανδρου Γrsquo αmicroβλύνθηκαν οι οικονοmicroικοί δεσmicroοί των στρατηγών microε τη Μακεδονία Μπορούmicroε άλλωστε να εικάσουmicroε ότι στα χρόνια των Διαδόχων η δίνη των δυναστικών ανταγωνισmicroών και των εισβολών των βαρβάρων microε αποκορύφωmicroα τη γαλατική επιδροmicroή του 279 πΧ επέφερε σοβαρό πλήγmicroα στη γεωργική παραγωγή και επέτεινε ακόmicroη περισσότερο τη σοβαρή δηmicroογραφική κάmicroψη Η βασιλεία του Αντίγονου Γονατά σηmicroατοδοτεί ενδεχοmicroένως microια περίοδο βελτίωσης της κρατικής οικονοmicroίας επιτρέποντας στον ίδιο και στους microεταγενέστερούς του βασιλείς όχι microόνο να χρηmicroατοδοτήσουν ναυτικές εκστρατείες (στο πλαίσιο των οποίων τοποθετούνται οι ναυmicroαχίες της Κω και της Άνδρου στα χρόνια του Γονατά και η Καρική εκστρατεία αργότερα) αλλά και να προβούν σε δωρεές σε διεθνή για την εποχή ιερά όπως η Δήλος Οι γεωργοί που κατοικούσαν τη microακεδονική ύπαιθρο καλλιεργούσαν τη γη ως ελεύ-θεροι γεωργοί ή ως εκmicroισθωτές των βασιλικών γαιών ή των γαιών των ευγενών Δεν είναι σαφές αν υπήρχαν επίσης πάροικοι είναι όmicroως πιθανόν οι επήλυδες Σκύθες Δάρδανοι και Ιλλυριοί καθώς και οι προελληνικοί πληθυσmicroοί της ανατολικής Μα-κεδονίας να microην είχαν πολιτικά δικαιώmicroατα και ίσως να microην ήταν καν ελεύθεροι Αριθmicroητικά microπορούmicroε microόνο να υποθέσουmicroε ότι αυτοί κάλυπταν το ένα τέταρτο ή ακόmicroη και το microισό του όλου πληθυσmicroού Η δουλοκτησία δεν φαίνεται να ήταν ευρέ-ως διαδεδοmicroένη ούτε καν στις πόλεις οι microαρτυρίες είναι ελάχιστες και η δουλεία όπου απαντά εντοπίζεται σε πολύ microικρή κλίmicroακα Σε microία απελευθερωτική επιγραφή από τη Βέροια που χρονολογείται γύρω στο 239-229 πΧ microαρτυρούνται και microερικοί οικοτραφείς δούλοι ορισmicroένοι από τους οποίους ήταν έγγαmicroοι γονείς τέκνων είχαν όmicroως και δική τους περιουσία Από τις αρχαίες πηγές προκύπτει ότι το 168 πΧ ο φόρος επί της γης απέφερε περί-που 200 τάλαντα τον χρόνο στο βασιλικό ταmicroείο Ο βασιλιάς του Περγάmicroου και αντί-παλος του Μακεδόνα βασιλιά Περσέα Ευmicroένης εκτιmicroούσε ότι το 172 πΧ ο Περσέας διέθετε αρκετά αποθέmicroατα δηmicroητριακών για να συντηρήσει χωρίς να αντλεί από την τρέχουσα συγκοmicroιδή στρατό 3000 πεζών και 5000 ιππέων επί microία δεκαετία Τα πο-σά αυτά του επέτρεπαν να συντηρεί 10000 microισθοφόρους για 10 χρόνια επιπρόσθετα

Η εκστρατεία του Μεγάλου Αλε-ξάνδρου επέφερε πλήγmicroα στην

προς τα microακεδονικά στρατεύmicroατα (TLiv 4211 κέ) Έστω και αν στις εκτιmicroήσεις αυ-τές του Ευmicroένη διακρίνεται microια διάθεση υπερβολής οι φιλολογικές microαρτυρίες προδί-δουν την επάρκεια της Μακεδονίας σε σιτηρά αφήνοντας να εννοηθεί ότι η εγχώρια παραγωγή στα όψιmicroα χρόνια του microακεδονικού βασιλείου δεν ήταν ευκαταφρόνητηΔεν είναι απόλυτα σαφές microέχρι ποιον βαθmicroό η ανάπτυξη των πλουτοπαραγωγικών πηγών της Μακεδονίας στα χρόνια των τελευταίων Αντιγονιδών συνδέεται microε έντονη εmicroπορική δραστηριότητα Η ανάπτυξη αστικών κέντρων ήταν πάντως microεγαλύτερη από ότι υποθέταmicroε microέχρι πρόσφατα Όσον αφορά στις πόλεις της Νότιας Ελλάδας που κατά καιρούς τέθηκαν υπό τον έλεγχο των Μακεδόνων δεν φαίνεται ότι άλλαξαν σηmicroαντικά οι υπάρχουσες δοmicroές και πάντως δεν καταβλήθηκε προσπάθεια προσοmicroοί-ωσής τους microε το καθεστώς των microακεδονικών πόλεων

ΣελευκίδεςΚαίριο για την κατανόηση των βασιλικών οικονοmicroιών στα ελληνιστικά χρόνια αποδει-κνύεται το microοντέλο που κατασκευάστηκε πρόσφατα για τη λειτουργία της σελευκιδι-κής οικονοmicroίας από τον Γ Απέργη Από τη σύγχρονη εξάλλου έρευνα υποστηρίζεται ότι το σελευκιδικό βασίλειο ήταν το βασίλειο αναφοράς για το δεύτερο βιβλίο από τα Οικονοmicroικά του Ψευδο-αριστοτέλη η διάκριση των οικονοmicroιών (σε βασιλική σατρα-πική πολιτική και ιδιωτική στο πρώτο θεωρητικότερο τmicroήmicroα του δεύτερου βιβλίου) φαίνεται ότι αντιστοιχεί στη διάρθρωση του οικονοmicroικού συστήmicroατος στο σελευκιδικό βασίλειο διατηρήθηκαν τέλος αρκετές από τις αχαιmicroενιδικές οικονοmicroικές δοmicroές που είχαν παγιωθεί στην περιοχή Από πρόσφατους υπολογισmicroούς προκύπτει ότι το σύνολο του πληθυσmicroού στο σελευ-κιδικό βασίλειο κατά τις περιόδους ακmicroής του πρέπει να ανερχόταν στα δεκατέσσερα έως δεκαοχτώ εκατοmicromicroύρια κατοίκους Στη Μεσοποταmicroία πρέπει να κατοικούσαν τέσ-σερα έως πέντε εκατοmicromicroύρια κάτοικοι στη βόρεια Συρία microέχρι ενάmicroισι εκατοmicromicroύριο κάτοικοι έως τα microέσα του 3ου αιώνα πΧ και ίσως δύο εκατοmicromicroύρια microέχρι τα microέσα του 2ου αιώνα π Χ Ο πληθυσmicroός της Ιουδαίας υπολογίζεται σε λιγότερους από 250000 κατοίκους ενώ στο ίδιο διάστηmicroα οι κάτοικοι της Αιγύπτου πρέπει να έφταναν τα τρία έως τρισήmicroισυ εκατοmicromicroύρια Ο microέσος πληθυσmicroός microιας ελληνικής πόλης στη Μικρά Ασία υπολογίζεται περίπου στις 15000 ενώ η τελευταία νέα πόλη που ίδρυσαν οι

Άποψη της ανατολικής πλευράς της Αγοράς της Πέλλας

Η Μεσοποταmicroία και ο Ευφράτης όπως διακρίνονται από δορυ-

Σελευκίδες η Σελεύκεια επί του Τίγρητος πρέπει να περιλάmicroβανε περίπου 100000 κατοίκουςΤο microεγαλύτερο microέρος των οικονοmicroικών προσόδων του σελευκιδικού βασιλείου προερ-χόταν από τη γεωργία Η αγροτική παραγωγή της Μεσοποταmicroίας για παράδειγmicroα πρέ-πει να κάλυπτε τις ανάγκες των εκεί εγκατεστηmicroένων πληθυσmicroών αφήνοντας και ένα πλεόνασmicroα περίπου της τάξης του 20-25 Από την ανάλυση των σχετικών κειmicroένων προκύπτει ότι το ποσοστό των βασιλικών προσόδων από τη γεωργία στη Μεσοποταmicroία πρέπει να ήταν σχετικά υψηλό περίπου 40 επί της αξίας του συνόλου της αγροτικής παραγωγής Φαίνεται ότι αντιπροσώπευε το microεγαλύτερο microέρος επί του συνόλου της βασιλικών προσόδων από τη Μεσοποταmicroία επιβεβαιώνοντας τη σηmicroασία που είχαν για τον βασιλιά τα έσοδα από την καλλιέργεια γαιών Υποστηρίχθηκε πρόσφατα εξάλ-λου ότι microόλις το ένα τέταρτο (ένα τρίτο το πολύ) των βασιλικών προσόδων από την περιοχή της Μεσοποταmicroίας προερχόταν από άλλες πηγές Αντίθετα στις microεσογειακές ακτές το ενδο- και διαπεριφερειακό εmicroπόριο διαδραmicroάτιζε πολύ πιο σηmicroαίνοντα ρόλο στην οικονοmicroική ζωή και στα έσοδα από τη σελευκιδική φορολογία ίσως περισσότερο από ότι τα έσοδα από την καλλιέργεια της γης Σηmicroαντικές βέβαια ήταν και οι πρό-σοδοι από τους φυσικούς πόρους του σελευκιδικού βασιλείου Για παράδειγmicroα εκτός από τα microεταλλεία αργύρου στα ανατολικά του όρους΄Ιδη στην Τρωάδα οι Σελευκίδες βασιλείς εξόρυσσαν άργυρο από microια σειρά θέσεων στην Παφλαγονία στον Πόντο στην Καρία στην Κιλικία στην Καρmicroανία και στο Ιράν Η προσχώρηση της κεντρικής Μικράς Ασίας στο βασίλειο της Περγάmicroου microετά τον θάνατο του Σελεύκου Βrsquo (2265 πΧ) και η προσάρτηση του νότιου Καυκάσου της Αρmicroενίας και microέρους της οροσειράς του Ταύρου στο βασίλειο του Πόντου στέρησαν τη σελευκιδική οικονοmicroία από σηmicroα-ντικές προσόδους σε αυτό το microέταλλο

ΠτολεmicroαίοιΜέχρι την κατάληψή της από τον Μεγάλο Αλέξανδρο η Αίγυπτος είχε ήδη διατελέ-σει για δύο αιώνες υπό τον περσικό ζυγό Συνακόλουθα όπως για το σελευκιδικό βασίλειο έτσι και για την πτολεmicroαϊκή Αίγυπτο σηmicroείο αναφοράς ήταν οι οικονοmicroικές δοmicroές που είχαν διαmicroορφωθεί στα χρόνια της περσικής κατάκτησης Οι διεκδικήσεις πρώτων υλών έπρεπε να συντονίζονται από microια αυστηρά ιεραρχηmicroένη γραφειοκρατία

Τα υψίπεδα του Ιράν microία από τις προσοδοφόρες περιοχές του

Η κοιλάδα του Νείλου βασική πηγή πλούτου της Αιγύπτου

Ο πτολεmicroαϊκός διοικητικός microηχανισmicroός περιοριζόταν στη διατήρηση της γης του στον έλεγχο των τοπικών υπαλλήλων στην αντιmicroετώπιση των οικολογικών καταστροφών που συνεπάγονταν οι πληmicromicroύρες του ποταmicroού Νείλου καθώς επίσης στην αναχαίτιση επιθέσεων και εξεγέρσεων Η καθιέρωση εξάλλου της παραγωγής λαδιού αλατιού και λινών ως βασιλικών microονοπωλίων προκειmicroένου να ρυθmicroιστεί η παραγωγή και να διατη-ρηθούν σταθερές οι τιmicroές τους αποτελούσε microια ακόmicroη έκφανση της νέας αντίληψης των Πτολεmicroαίων για την οικονοmicroίαΗ παροιmicroιώδης ευφορία των εδαφών της Αιγύπτου και ιδιαίτερα της περιοχής του Fayum χάρη στις συχνές πληmicromicroύρες του ζωοδότη ποταmicroού Νείλου δηmicroιουργούσε ευνοϊκές προϋποθέσεις ανάπτυξης για τους Πτολεmicroαίους βασιλείς σε σχέση microε τα υπόλοιπα ελληνιστικά βασίλεια Η βάση της οικονοmicroικής παραγωγής στην Αίγυπτο ήταν η γη Τη γη διαχειριζόταν είτε ο ίδιος ο βασιλιάς (βασιλική γη) οπότε το ενοί-κιο και οι φόροι που επιβάλλονταν στους γεωργικούς κλήρους περιέρχονταν στον βασιλιά και πρόσθεταν microέχρι το 50 της ετήσιας σοδιάς στο βασιλικό ταmicroείο είτε παραχωρούνταν σε άλλους (αξιωmicroατούχους στρατεύmicroατα ναούς) σε χαmicroηλότερες τιmicroές (γη εν αφέσει) Το σύνολο των γαιών στην Αίγυπτο το διαχειρίζονταν οι ίδιοι οι Πτολεmicroαίοι ενώ η διαχείριση της ιεράς γης της γης που ανήκε στους ναούς γινόταν microέσω microεσαζόντωνΕιδικότερα στην περιοχή του Fayum όπου είχαν σηmicroειωθεί εγγειοβελτιωτικά έργα στα χρόνια του Πτολεmicroαίου Βrsquo και του Πτολεmicroαίου Γrsquo υπήρχαν microεγαλύτερα ποσοστά βασιλικής γης που διοικητικά υπάγονταν απευθείας στο πτολεmicroαϊκό στέmicromicroα Φαίνε-ται ότι στη συγκεκριmicroένη περιοχή ήταν πιο δόκιmicroες οι καινοτοmicroίες και η απευθείας διαχείριση απrsquo ότι στην κοιλάδα του Νείλου που ελεγχόταν πιο δύσκολα Το Fayum ενσωmicroατώθηκε πολύ πιο γρήγορα στο βασιλικό σύστηmicroα λόγω της επέκτασης των νέων γαιών και της εγκατάστασης νέων πληθυσmicroών στην περιοχή ενώ η Θηβαΐδα που διατήρησε την παραδοσιακότερη κοινωνική της δοmicroή και την τοπική αριστοκρα-τία στην εξουσία microπορούσε να ελεγχθεί πιο δύσκολα Για τον λόγο αυτό ενώ στο Fayum σηmicroειώθηκαν microεγάλες οικονοmicroικές microεταβολές και ειδικά στον 3ο αιώνα πΧ επιχειρήθηκαν πειραmicroατισmicroοί microε τις σοδειές η Θηβαΐδα υπέστη λιγότερο δραmicroατικές αλλαγές Η οικονοmicroική οργάνωση του κράτους επικεντρωνόταν στην οργάνωση του αρδευτικού συστήmicroατος αυτή την αναλάmicroβαναν οι τοπικοί φορείς ενώ η φορολόγη-

Η ευφορία της αιγυπτικακής γης οφειλόταν στις συχνές πληmicromicroύ-

ση του πλεονάσmicroατος και η τήρηση των σχετικών αρχείων ασκούνταν ως έναν βαθmicroό από την κεντρική εξουσία Σε γενικές γραmicromicroές το καθεστώς γαιοκτησίας στην Αίγυπτο ήταν σύνθετο το χαρακτήριζε ένα ευρύ φάσmicroα φορολογούmicroενων κατηγοριών γης microε βάση ποικίλες φορολογικές κλίmicroακες Οι Πτολεmicroαίοι έπρεπε να εξασφαλίζουν καλλιεργητές για τη γη τους στις επιmicroέρους περιοχές αλλά δεν γνωρίζουmicroε πολλά για την τηρούmicroενη διαδικασία Τη βασιλική γη καλλιεργούσαν οι βασιλικοί γεωργοί των οποίων η παρουσία microαρτυρείται κυρίως στην περιοχή του Fayum και ο συνολικός τους αριθmicroός δε microπορεί να υπολογιστεί microε ακρίβεια Ο Rostovtzeff τους παρουσιάζει σχετικά αδύναmicroους σε σχέση microε τον κυ-βερνητικό microηχανισmicroό και συνδεδεmicroένους microε τη γη microε microεγάλης διάρκειας συmicroβόλαια και microε ιδιαίτερα επαχθείς όρους Οι συχνές ωστόσο διαmicroαρτυρίες τους υποδηλώνουν τις υποβόσκουσες εντάσεις ανάmicroεσα σε αυτούς και στον κυβερνητικό microηχανισmicroό Οι πιο πρόσφατες έρευνες δείχνουν ότι η θέση των βασιλικών γεωργών στα χρόνια των Πτολεmicroαίων βρισκόταν κάπου microεταξύ ελεύθερων και δούλων και ότι δεν απείχαν πολύ από τη θέση των οmicroόλογων κατηγοριών σε άλλες περιοχές του αρχαίου κόσmicroου Η διεκδίκηση της σταθερότητας της θέσης τους ως προς την καλλιέργεια των βασιλικών γαιών έγκειτο στον θεσmicroό της διαmicroίσθωσης δηλαδή της microακρόπνοης εκmicroίσθωσης βασιλικών γαιών microε συmicroβόλαια microεγάλης διάρκειας τα οποία οι βασιλείς microπορούσαν να αναθεωρήσουν σε περίπτωση που οι συνθήκες καθιστούσαν αδύνατη την τήρηση των όρων των συmicroβολαίων ένα πολύ δύσκολο χωρίο από έναν πάπυρο προέβλεπε να υπαχθεί ένα χωράφι έκτασης 210 18 αρούρων σε microία ειδική κατηγορία laquoπου να επιβλεφθεί από τους γραφείςraquo Πρόσφατα κείmicroενα από το Fayum στην Αίγυπτο δείχνουν ότι οι όροι εκmicroίσθωσης microπορούσαν να microεταβάλονται συχνά και ότι το πτο-λεmicroαϊκό σύστηmicroα microπορούσε να είναι πολύ πιο περίπλοκο από ότι microας επιτρέπει να πιστέψουmicroε ο Rostovtzeff Πολλοί κληρούχοι ιερείς και άλλοι έφεραν τον τίτλο του βασιλικού γεωργού που προφανώς ήταν ένας τεχνικός διοικητικός όρος Φαίνεται ότι ο τίτλος του βασιλικού γεωργού συνεπέφερε microια σειρά από προνόmicroια ανάmicroεσα στα άλλα και τη βασιλική προστασία από συγκεκριmicroένες υποχρεώσεις microε αποτέλεσmicroα οmicroάδες γεωργών να διενεργούν από κοινού συmicroβόλαια εκmicroίσθωσης βασιλικών γαιών ακόmicroα και microικρών εκτάσεων βασιλικής γης που δεν θα microπορούσαν να συντηρήσουν microεγάλους αριθmicroούς ατόmicroων Τα ενοίκια των βασιλικών γαιών ήταν υψηλότερα από ότι

Καρανίς τυπική πτολεmicroαϊκή laquoκώmicroηraquo στην όαση του Φαγιούmicro

των άλλων κατηγοριών γαιώνΑπό τα γραπτά κατάλοιπα για την κατοχή γης στη Θηβαΐδα προκύπτει ότι η αρχαία πρακτική κατοχής microικρών εκτάσεων γης στα πλαίσια ναϊκών ιδιοκτησιών συνεχίστηκε κατά την Πτολεmicroαϊκή περίοδο και ότι υπήρχε σαφής αντίληψη για την ατοmicroική ιδιο-κτησία Φαίνεται ότι τον κανόνα αποτελούσαν οι microικρές ιδιοκτησίες που microεταβιβάζο-νταν στα πλαίσια κλειστών κοινωνικών οmicroάδων Η αποτυχία του πτολεmicroαϊκού βασιλεί-ου αποδίδεται στην αδυναmicroία του να αναπτύξει τον θεσmicroό της ατοmicroικής ιδιοκτησίας Οι Πτολεmicroαίοι όπως και οι προκάτοχοί τους Φαραώ συνέδεαν την κατοχή γης microε τις υπηρεσίες προς το κράτος και δεν τις επέκτειναν στους βασιλικούς γεωργούς ή σε άλλους Τα δηmicroογραφικά στοιχεία από φιλολογικές πηγές που κατrsquo εξαίρεση διαθέτουmicroε για την πτολεmicroαϊκή Αίγυπτο παρουσιάζουν προβλήmicroατα Ο πληθυσmicroός της Αιγύπτου ανερ-χόταν σύmicroφωνα microε τον Διόδωρο Σικελιώτη (1317) σε 7 εκατοmicromicroύρια κατοίκους περίπου το πάλαιον δηλαδή microάλλον κατά την Πρώιmicroη Πτολεmicroαϊκή περίοδο ενώ στη σύγχρονη του συγγραφέα εποχή ο πληθυσmicroός δεν ήταν microικρότερος από 300 microυριάδες δηλαδή περίπου τρία εκατοmicromicroύρια τα τρία εκατοmicromicroύρια κατοίκων που αναφέρει ο Διόδωρος θεωρούνται πολύ microικρός αριθmicroός έστω και αν τα δεδοmicroένα που παραδίδει προέρχονται από τους ιερούς καταλόγους και γιrsquo αυτό έχουν κάποια φερεγγυότητα Οι αριθmicroοί των δούλων στην Αίγυπτο (P Harris 61) και στην πτολεmicroαϊκή Παλαιστίνη (C Ord Ptol 21-2) ήταν γνωστοί στην τότε διοίκηση αλλά όχι και σε microας microε απο-τέλεσmicroα να αποκλίνουν σηmicroαντικά οι υπολογισmicroοί των δούλων στην Αλεξάνδρεια και στη χώρα Δεδοmicroένου ότι ακόmicroα και στη Ρωmicroαϊκή περίοδο οι δούλοι δεν φαίνεται να ξεπερνούσαν το 13 του συνολικού πληθυσmicroού και δεδοmicroένου ότι τουλάχιστον στη χώρα οι δούλοι ήταν πολύ λιγότεροι κατά την Πτολεmicroαϊκή περίοδο οι 400000 δούλοι εγκατεστηmicroένοι στην Αλεξάνδρεια φαίνονται microάλλον υπερβολικός αριθmicroός

ΣυναλλαγέςΗ οικονοmicroική οργάνωση των ελληνιστικών κρατών διαmicroορφώθηκε σε microεγάλο βαθmicroό ανάλογα προς τις οικονοmicroικές δυνατότητες και το ανθρώπινο δυναmicroικό της κάθε περι-οχής Ο τρόπος microε τον οποίο ρυθmicroίστηκαν οι συναλλαγές στα πλαίσια των βασιλικών οικονοmicroιών παρουσιάζει ενδιαφέρουσα ποικιλοmicroορφία όπως θα προσπαθήσουmicroε να

Π ά π υ -ρος Πτολεmicroαϊκής περιόδου microε

δείξουmicroε στη συνέχεια Θα παρακολουθήσουmicroε τους βασικούς άξονες της κρατικής οικονοmicroίας και θα επιχειρήσουmicroε να περιγράψουmicroε τους βασικότερους παράγοντες που διαmicroόρφωσαν τις συναλλαγές σε τοπικόndashπεριφερειακό και σε ατοmicroικό επίπεδο Θα διερευνήσουmicroε στη συνέχεια πώς διαmicroορφώθηκαν οι οικονοmicroίες των πόλεων στα πλαίσια των ελληνιστικών microοναρχιών

Α Συναλλαγές microε το κράτος ΔηmicroοσιονοmicroίαΠρωταρχικός ρόλος της βασιλικής οικονοmicroίας την οποία ο Ψευδο-αριστοτέλης χα-ρακτηρίζει microεγίστη και απλουστάτη ήταν η συγκέντρωση των φόρων των εσόδων εκείνων που θα τους επέτρεπαν να διασφαλίσουν το απαραίτητο νόmicroισmicroα για τις στρατιωτικές κυρίως δαπάνες και κατά δεύτερο λόγο για τη συντήρηση του κρατικού microηχανισmicroού Φαίνεται ότι το αργυρό νόmicroισmicroα στα ελληνιστικά βασίλεια οι microεγάλες ιδίως υποδιαιρέσεις προορίζονταν για στρατιωτικές πληρωmicroές για διοικητικές πλη-ρωmicroές και για συγκέντρωση φόρων microάλλον παρά για διευκόλυνση των ιδιωτικών συ-ναλλαγών

ΑντιγονίδεςΤα βασικά έσοδα των Αντιγονιδών προέρχονταν από την εκmicroετάλλευση της βασιλικής γης και των φυσικών εκείνων πόρων της χώρας που αποτελούσαν βασιλικό microονοπώ-λιο όπως η πίσσα και η ξυλεία Στους φόρους που αποκόmicroιζαν οι βασιλείς από τους υπηκόους τους έρχονταν να προστεθούν οι φόροι που επέβαλαν στους υποταγmicroένους Θράκες της κοιλάδας του Έβρου επί Φιλίππου Βrsquo ήδη από το 341 πΧ και εξής Έχει microάλιστα υποστηριχθεί ότι οι πόλεις που ίδρυσε ο Φίλιππος στην κοιλάδα του Έβρου απέβλεπαν microάλλον στον έλεγχο συγκέντρωσης του φόρου αυτού Τα microεταλλεία του όρους Παγγαίου έδωσαν στους Μακεδόνες βασιλείς την απαραίτητη πρώτη ύλη προκειmicroένου να κόψουν το νόmicroισmicroα που θα τους επέτρεπε να συγκεντρώ-σουν την απαιτούmicroενη φορολογία αλλά και να προβούν σε πληρωmicroές στρατευmicroάτων Τα αργυρά και χρυσά νοmicroίσmicroατα που κόπηκαν από τον Φίλιππο Βrsquo στην Πέλλα (από το 359 πΧ) και στην Αmicroφίπολη (από το 3576 πΧ) συντηρούσαν microεταξύ άλλων το microακεδονικό στράτευmicroα Από τον ιστορικό Τίτο Λίβιο πληροφορούmicroαστε ότι στα χρόνια του Μακεδόνα βασιλιά Φιλίππου Εrsquo τα microεταλλεία νοικιάζονταν σε ιδιώτες για ένα συ-

Χρυσός στατήρας Φιλίππου Βrsquo από το νοmicroισmicroατοκοπείο της

γκεκριmicroένο ποσό και ότι το ίδιο συνέβαινε και για τα δάση που επίσης microπορούσαν να ενοικιάζονται σε ξένους microη Μακεδόνες συmicroβαλλόmicroενους (T Liv 452911 452914 για τα microεταλλεία και για τα δάση αντίστοιχα) Εικάζεται εξάλλου ότι η ετήσια εκmicroί-σθωση των λιmicroενικών τελών και των εσόδων από τη βασιλική γη εφαρmicroοζόταν την ίδια περίοδο (Τ Liv 39242) Από τις σωζόmicroενες επιγραφές microπορούmicroε να συναγάγουmicroε κάποια στοιχεία σχετικά microε τις δωρεές γαιών προς ιδιώτες microεmicroονωmicroένους εταίρους ή φίλους και προς οmicroάδες Οι παραχωρήσεις γαιών φαίνεται ότι ήταν κληρονοmicroικές παροχές τις οποίες οι αποδέ-κτες microπορούσαν να αξιοποιούν όπως οι ίδιοι έκριναν καλύτερο και microπορούσαν ακόmicroα και να τις πουλήσουν για παράδειγmicroα microαρτυρείται η πώληση ενός τέτοιου χωραφιού από τον Πτολεmicroαίο προς τον Περδίκκα Στον αντίποδα της βασιλικής χώρας που ήταν φορολογουmicroένη τοποθετούmicroε την εξαίρεση από φορολογία της πολιτικής χώρας δη-λαδή των γαιών που υπάγονταν στη σφαίρα επιρροής των microακεδονικών πόλεων Από τα τέλη εξάλλου του 4ου αιώνα πΧ και τουλάχιστον microέχρι το τέλος της microακεδονικής βασιλείας γνωρίζουmicroε την ύπαρξη τελών στη διακίνηση αγαθών τα λεγόmicroενα τέλεα για την εξαγωγή και για τη διαγωγή στη συνθήκη ανάmicroεσα στον Αmicroύντα και στους Χαλκιδείς το ελλιmicroένιον στον Ψευδο-αριστοτέλη (τέλη) εισάγοντι και εξάγοντι των επί κτήσει στη δωρεά του Περδίκκα Στα τακτικά έσοδα του βασιλιά έρχονταν να προστεθούν τα έσοδα από τα λάφυρα τα πρόστιmicroα προς όσους επιχειρούσαν να υπο-βιβάσουν τους απελεύθερους σε καθεστώς δουλείας κλπ Σηmicroαντικά ήταν τα έσοδα των microακεδονικών πόλεων που συγκέντρωναν microια σειρά από φόρους και ήταν σαφώς διακριτά από τις προσόδους του θεού Ένα microεγάλο κεφάλαιο από τις βασιλικές προσόδους και από τον πλούτο της Μακεδο-νίας διοχετεύθηκε για την προετοιmicroασία της Μικρασιατικής εκστρατείας και εν microέρει για τη διεξαγωγή της Στην πορεία ο Αλέξανδρος microπόρεσε να χρηmicroατοδοτήσει την εκστρατεία από τις επιτόπιες προσόδους στη Μικρά Ασία επίσης έστειλε microεγάλες ποσότητες πολύτιmicroου microετάλλου στον Αντίπατρο για να καλύψει τα έξοδα του Λαmicroια-κού πολέmicroου Αλλά και οι πόλεmicroοι που ανέλαβαν αργότερα οι Αντιγονίδες τόσο στην ξηρά όσο και στη θάλασσα χρηmicroατοδοτήθηκαν από το βασιλικό ταmicroείο Σηmicroαντική ήταν η συmicromicroετοχή του βασιλιά στις δραστηριότητες σηmicroαινόντων θρησκευτικών και εmicroπορικών κέντρων όπως η Δήλος ενώ η θέσπιση εορτών από τον Γονατά αλλά και

Πήλινο οmicroοίωmicroα πολεmicroικού πλοίου της περιόδου 270-250

από τον Φίλιππο Εrsquo και τον Περσέα συνοδευόmicroενη από βασιλικές δωρεές προς αυτά αποκαλύπτουν τη συνεπή πολιτική των Μακεδόνων βασιλέων σε διεθνούς κύρους ιερά Η τιmicroή εξάλλου της πίσσας στη Δήλο microεταξύ 310 και 169 πΧ ήταν απόλυτα συναρτηmicroένη microε τις σχέσεις της Μακεδονίας microε το νησί Ορισmicroένοι παλαίmicroαχοι στρατιώτες του Μεγάλου Αλεξάνδρου επέστρεψαν στη Μακε-δονία φέρνοντας microαζί τους σηmicroαντικές περιουσίες Ο Αθήναιος αναφέρει το πλου-σιοπάροχο συmicroπόσιο που παρέθεσε ο παλαίmicroαχος Κάρανος κατά τη διάρκεια του οποίου δώρισε αργυρά και χρυσά δώρα που επέτρεπαν στους συνδαιτηmicroόνες του να τα επενδύσουν σε οικίες γαίες και δούλουςΗ ήττα από τους Ρωmicroαίους κατά τον Βrsquo Μακεδονικό πόλεmicroο (200-197 πΧ) περιόρισε τον Φίλιππο Εrsquo στη Μακεδονία και τον υποχρέωσε να καταβάλει αποζηmicroίωση 1000 ταλάντων Για να αντεπεξέλθει ο Φίλιππος αύξησε τους φόρους επί της γεωργικής παραγωγής τα λιmicroενικά τέλη άνοιξε νέα ορυχεία και ανανέωσε την εκmicroετάλλευση παλαιών προκειmicroένου να αποκτήσει αρκετό microέταλλο για την κοπή microεγάλων ποσοτή-των νοmicroισmicroάτων Στο πλαίσιο αυτό microπορεί να δικαιολογηθεί η κοπή νοmicroισmicroάτων από microεmicroονωmicroένα νοmicroισmicroατοκοπεία και από microεmicroονωmicroένες microακεδονικές πόλεις δεν είναι τυχαίο ότι κατά την τελευταία δεκαετία της βασιλείας του Φιλίππου Εrsquo εκτός από τα αργυρά νοmicroίσmicroατα των βασιλικών νοmicroισmicroατοκοπείων κόβονταν και χάλκινα στο όνοmicroα των Μακεδόνων (στην Αmicroφίπολη) των Αmicroφαξίων (στη Θεσσαλονίκη) των Βοττεατών (στην Πέλλα) και δύο παιονικών εθνών των Δοβήρων και των Παρωραίων Επιπλέ-ον οι πόλεις Αmicroφίπολις Θεσσαλονίκη Άφυτις Απολλωνία η Μυγδονική και η Πέλλα έκοβαν επίσης νοmicroίσmicroατα στο όνοmicroά τους Αυτή η άνθηση των τοπικών νοmicroισmicroατοκο-πείων έχει παραδοσιακά συνδεθεί microε την τόνωση του εmicroπορίου είναι όmicroως δύσκολο να αξιολογηθεί η εξέλιξη αυτή και οι σχέσεις microεταξύ των ονοmicroάτων σε ορισmicroένα νοmicroίσmicroατα των Μακεδόνων που εmicroφανίζονται σε άλλα και του microακεδονικού κοινού που αφιέρωσε ανάθηmicroα προς τον Φίλιππο Εrsquo στη Δήλο Στα χρόνια του Περσέα κόπηκαν επίσης άφθονα νοmicroίσmicroατα και συσσωρεύτηκαν σηmicroα-ντικά ποσά στο microακεδονικό ταmicroείο Εξακολούθησαν να κόβονται microεγάλες ποσότητες αργυρών νοmicroισmicroάτων αρχικά τετράδραχmicroων αργότερα όmicroως και microικρότερων υποδι-αιρέσεωνΑπό τις αρχαίες πηγές πληροφορούmicroαστε ότι το 168 πΧ ο φόρος επί της γης απέ-

Ασηmicroένιο νόmicroισmicroα του Περσέα 178-173 πΧ (Νοmicroισmicroατικό

φερε 200 περίπου τάλαντα τον χρόνο στο βασιλικό ταmicroείο Εκτός από τις εκτιmicroήσεις του για τα γεωργικά αποθέmicroατα του αντιπάλου του Περσέα (βλ παραπάνω) ο Ευmicroέ-νης της Περγάmicroου πίστευε ότι ο Περσέας είχε επίσης εισοδήmicroατα από τα βασιλικά microεταλλεία όπλα για την εξάρτηση τριών στρατιών όπως αυτή που διέθετε ήδη και τη Θράκη ως επιπρόσθετη πιθανή περιοχή στρατολόγησης Από το 197 πΧ τα microακε-δονικά στρατεύmicroατα είχαν αυξηθεί κατά 9000 άνδρες και ο Περσέας ήταν σε θέση να πληρώνει 18000 microισθοφόρους Μετά την ολοσχερή ήττα του τελευταίου ο Αιmicroίλιος Παύλος βρήκε στα ταmicroεία 6000 τάλαντα ΣελευκίδεςΚάποιες ενδείξεις για τα συνολικά έσοδα των Σελευκιδών βασιλέων διασώζουν οι φιλολογικές πηγές Στα 30000 (αττικά) τάλαντα που ο Ιουστίνος υπολογίζει ότι ανέρ-χονταν τα ετήσια έσοδα του Μεγάλου Αλεξάνδρου το 323 πΧ συmicroπεριλαmicroβάνονταν microάλλον και έσοδα από τις ευρωπαϊκές επαρχίες (Iουστ 1319) Το ποσό αυτό φαίνε-ται υπερβολικό αν το συγκρίνουmicroε microε το συνολικό εισόδηmicroα του βασιλιά Δαρείου το οποίο σύmicroφωνα microε τον Ηρόδοτο ανερχόταν στα 8100 βαβυλωνιακά τάλαντα δηλαδή λίγο περισσότερα από 9000 αττικά τάλαντα (Ηροδ 389-95) έστω και αν δεχτούmicroε ότι σηmicroειώθηκε άνοδος στην οικονοmicroική δραστηριότητα και συνακόλουθα και στα ει-σοδήmicroατα από τη φορολογία microέχρι το τέλος της Αχαιmicroενιδικής περιόδου Η διάσταση microεταξύ Ιουστίνου και Ηροδότου θα microπορούσε να δικαιολογηθεί αν θεωρήσουmicroε ότι ο Ηρόδοτος αναφέρεται στο καθαρό εισόδηmicroα του βασιλιά από τις σατραπείες αφού εί-χαν εκκαθαριστεί τα έξοδα των σατραπών ενώ ο Ιουστίνος στο ακαθάριστο συνολικό εισόδηmicroα του βασιλιά και των σατραπειών τόσο από τη βασιλική γη όσο και από τους φυσικούς πόρους Ωστόσο δεν θα πρέπει να παραγνωρίζουmicroε και τη χρονική απόστα-ση microεταξύ των δύο συγγραφέων Το 316 πΧ ο Αντίγονος Μονόφθαλmicroος παρέλαβε 11000 αττικά τάλαντα όταν πια είχε παγιωθεί η εξουσία του σε όλες τις επαρχίες της Ασίας (Διοδ 19565) Από τον Ιερώνυmicroο πληροφορούmicroαστε ότι ο Πτολεmicroαίος Βrsquo αποκόmicroισε microόνο από την Αίγυπτο 14800 (πτολεmicroαϊκά) τάλαντα συν 1500000 αρ-τάβες σίτου ενώ το εισόδηmicroα του Πτολεmicroαίου Αυλητή στα microέσα του 1ου αιώνα πΧ ανερχόταν στα 12500 (πτολεmicroαϊκά) τάλαντα (Στραβ 1813) Ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι microία από τις υποχρεώσεις της σατραπείας της Βαβυλώνας

Μολύβδινο βάρος Ελληνιστικών χρόνων από τη Φοινίκη

Πήλινο ειδώλιο laquoοπωροπωλητήraquo του 1ου αιώνα πΧ

ήταν να συντηρήσει τον βασιλιά και την αυλή του για τέσσερις microήνες τον χρόνο ενώ οι υπόλοιπες σατραπείες αναλάmicroβαναν τη συντήρηση του βασιλιά και της βασιλικής αυλής για το υπόλοιπο χρονικό διάστηmicroα (Ηροδ Ι192) Αν ευσταθεί η παρατήρη-ση του Αθήναιου ότι τα καθηmicroερινά έξοδα για τη συντήρηση της βασιλικής αυλής ανέρχονταν στα 20 ή 30 τάλαντα και ενίοτε ακόmicroη περισσότερα (4145α) τότε το συνολικό ποσό που έπρεπε να διαθέσει ο σατράπης της Βαβυλώνας για τους τέσσερις αυτούς microήνες θα πρέπει να ανερχόταν στα 2500-3500 τάλαντα Αυτό εξηγεί γιατί ο καθαρός φόρος σε microια πλούσια σατραπεία όπως η Βαβυλώνα που το συνολικό της εισόδηmicroα υπολογίζεται στα 5000-6000 τάλαντα ανερχόταν στα 1000 τάλαντα Αλλά και το ύψος της φορολογίας ποίκιλλε από πόλη σε πόλη ανάλογα microε την οικο-νοmicroική της κατάσταση Αξίζει να σηmicroειωθεί ότι τα έσοδα από τις υποτελείς πόλεις ήταν αρκετά υψηλά έχει προταθεί ότι ο βασιλιάς σκόπιmicroα microείωνε το ύψος του φόρου στις γαίες της πόλης γιατί υπολόγιζε ότι θα είχε κέρδη και από τέλη και φόρους επί του εmicroπορίου και της βιοτεχνίας Αρκετές πόλεις ναοί και λαοί είχαν επιτύχει φορο-απαλλαγές και δεν πλήρωναν το ποσό που τους αναλογούσε Τα έσοδα τέλος από τη Μικρά Ασία θα ήταν υψηλότερα από ότι τα προερχόmicroενα από τη Μεσοποταmicroία Στη Μεσοποταmicroία διακινείτο microικρότερο ποσοστό αργύρου λόγω των χαmicroηλότερων τιmicroών στην πώληση προϊόντων εκεί Στις ανατολικότερες εξάλλου περιοχές microε εξαίρεση ενδεχοmicroένως τη Βακτρία το ότι το ποσοστό των πόλεων ήταν microικρότερο microείωνε τις πιθανότητες εκχρηmicroατισmicroού της οικονοmicroίας όπως προκύπτει από την περιορισmicroένη νοmicroισmicroατική δραστηριότητα στην περιοχή Συνακόλουθα τα ποσοστά των εσόδων σε άργυρο θα πρέπει να ήταν αρκετά χαmicroηλότερα στις ανατολικές περιοχές Από πρό-σφατη microελέτη προκύπτει ότι τα έσοδα σε τοπικό επίπεδο κυmicroαίνονταν σε 15 τάλαντο ανά 1000 άτοmicroα στις επαρχίες της Μεσογείου σε 125 τάλαντο ανά 1000 άτοmicroα στη Μεσοποταmicroία και σε 05 τάλαντο ανά 1000 άτοmicroα στην πλειοψηφία των Άνω Σατραπειών Από την ίδια microελέτη συνάγεται ότι το σελευκιδικό βασίλειο έφτασε στα υψηλότερα επίπεδα εσόδων του στα τέλη της βασιλείας του Σελεύκου Αrsquo (περί το 281 πΧ) και λίγο πριν από τη microάχη στη Μαγνησία (189 πΧ) microε ποσά που κυmicroαίνονταν στα 14000 ndash 19000 τάλαντα αντίστοιχα Το υψηλότερο ποσοστό των εσόδων στα χρόνια του Αντιόχου Γrsquo microπορεί να αποδοθεί αφενός στην προσάρτηση στη σελευκιδική επικράτεια της Κοίλης Συρίας αφετέρου στη δηmicroογραφική αύξηση που γνώρισε η

Μαρmicroάρινο ανάγλυφο (1ος αιώνας πΧ) microε παράσταση

βόρεια Συρία στα χρόνια της ακmicroής που γνώρισαν οι νεόδmicroητες πόλεις στην περιοχή Εκτιmicroάται τέλος ότι η απώλεια της Μικράς Ασίας συνιστούσε δηmicroογραφικό πλήγmicroα ανάλογο προς την απώλεια της Βακτρίας και των ανατολικών σατραπειών συνεπαγό-ταν όmicroως την απώλεια εσόδων σε άργυρο πολύ microεγαλύτερη από ότι οι τελευταίεςΑπό την ανάλυση των πηγών προκύπτει ότι το ποσοστό των βασιλικών προσόδων από τη γεωργία στη Μεσοποταmicroία ήταν σχετικά υψηλό ανερχόταν περίπου στο 40 επί της συνολικής αξίας της αγροτικής παραγωγής και φαίνεται ότι αντιπροσώπευε το σηmicroαντικότερο βασιλικό έσοδο από τη Μεσοποταmicroία Αντίθετα στις microεσογειακές ακτές το ενδο- και διαπεριφερειακό εmicroπόριο αποτελούσε πολύ ζωτικότερη πρόσοδο από ότι η καλλιέργεια της γης τόσο για την τοπική οικονοmicroία όσο και για τη σελευ-κιδική δηmicroοσιονοmicroία Ένα microέρος των προσόδων προοριζόταν να καλύψει τα έξοδα που αντιmicroετώπιζαν σε καθηmicroερινή βάση οι Σελευκίδες βασιλείς Υπολογίζεται ότι το κόστος της σελευκιδι-κής διοίκησης κατά την ακmicroή του βασιλείου το 281 πΧ και το 190 πΧ ανερχόταν σε 2000-3000 τάλαντα ενώ το σύνολο των εσόδων στο βασιλικό ταmicroείο microεταβαλλόταν ανάλογα microε την αυξοmicroείωση των συνόρων Τα επιπλέον έξοδα που δηmicroιούργησε η προετοιmicroασία της Ανάβασης προφανώς καλύφθηκαν microε επιπρόσθετες νοmicroισmicroατικές κοπές από το βασιλικό πλεόνασmicroα ενώ η κατάληψη της Ανατολής δεν επέφερε σηmicroα-ντικές ποσότητες αργύρου στο βασιλικό ταmicroείο Η αύξηση των βασιλικών εσόδων που σηmicroειώθηκε microετά την προσάρτηση της Κοίλης Συρίας και της Μικράς Ασίας προφανώς κάλυψε τα επιπρόσθετα διοικητικά έξοδα microετά την κατάκτηση των νέων επαρχιών Αναπόφευκτα η απώλεια της Μικράς Ασίας δεν είχε ως αποτέλεσmicroα και τον περιορισmicroό των εξόδων του κράτους ενώ οι εχθροπραξίες στην Κοίλη Συρία θα απορρόφησαν microέρος του προϋπολογισmicroού Το όποιο ετήσιο πλεόνασmicroα προφανώς θα απαιτούταν για να πληρωθεί το πρόστιmicroο που έπρεπε οι Σελευκίδες να αποδώσουν στους Ρωmicroαίους και το οποίο ανερχόταν στα 1000 τάλαντα τον χρόνο Η προσφυγή του Αντιόχου Δrsquo στο ταmicroείο του ναού στην Ιερουσαλήmicro για παράδειγmicroα προδίδει τη δυσκολία στην εξοικονόmicroηση χρήmicroατος ενώ τα λάφυρα που εξοικονόmicroησε ο Αντίοχος Δ΄ από την Αίγυπτο και από τον ναό στην Ιερουσαλήmicro προφανώς χρηmicroατοδότησαν εν microέρει την ανάβασή του προς το ανατολικό τmicroήmicroα της επικράτειάς του Μετά την αποτυχία της εκστρατείας όmicroως τα ανεπαρκή έσοδα για τη διατήρηση του στρατεύmicroατος οδήγησαν

Πινακίδα από την Περσέπολη

στην απώλεια εδαφών σε λιγότερα έσοδα και προοδευτικά στην κατάρρευση της σελευκιδικής επικράτειαςΑπό τη microελέτη της οικονοmicroίας των Σελευκιδών αποκοmicroίζουmicroε την εντύπωση microιας πολύ αποτελεσmicroατικής δηmicroοσιονοmicroικής οργάνωσης που επέτρεψε στον βασιλιά να αντεπεξέλθει στις οικονοmicroικές του υποχρεώσεις Η microελέτη των επιmicroέρους στοιχείων επιβεβαιώνει ότι διατηρήθηκαν οι οικονοmicroικές δοmicroές του αχαιmicroενιδικού βασιλείου και στο σελευκιδικό και στο πτολεmicroαϊκό βασίλειο καθόσον microάλιστα τα προβλήmicroατα παρέ-microειναν τα ίδια και ο συγκεκριmicroένος τρόπος διοίκησης είχε δοκιmicroαστεί για παραπάνω από δύο αιώνες Πολύτιmicroες πληροφορίες για την αχαιmicroενιδική διοίκηση διασώζουν οι πινακίδες από τα τείχη της Περσέπολης Αυτές αποκαλύπτουν τον τρόπο διοίκη-σης microιας σατραπείας της Περσίδας παράλληλα προς τη microελέτη της οποίας διακρίνει κανείς ίχνη βασιλικής οικονοmicroίας όπως για παράδειγmicroα ότι ο βασιλιάς έκανε χρήση του πλεονάσmicroατος αλλά και ότι το επέστρεφε σε περίπτωση ανάγκης Φαίνεται ότι στις σατραπείες τη δηmicroοσιονοmicroική διοίκηση ασκούσε ο διοικητής και οι υπάλληλοί του οικονόmicroοι και εκλογισταί που έπαιρναν εντολές κατευθείαν από τον βασιλιά Από τα στοιχεία που έχουmicroε στη διάθεσή microας από διαφορετικές περιοχές και περιό-δους συνάγεται ότι το σελευκιδικό σύστηmicroα δηmicroοσιονοmicroικής διοίκησης ήταν ενιαίο ειδικά microετά τις microεταβολές που εισηγήθηκε ο Αντίοχος Αrsquo (275 πΧ) Οι διοικητές ως δηmicroοσιονοmicroικοί εκπρόσωποι του βασιλιά στις σατραπείες ήταν υπεύθυνοι για τη βασιλική γη για τις προσόδους και για τα έξοδα στην επικράτειά τους επέβλεπαν τα βασιλικά νοmicroισmicroατοκοπεία και τους γραmicromicroατείς και συνεργάζονταν microε τους σατράπες και microε τους φρούραρχους Ως υφιστάmicroενοι των διοικητών οι εκλογισταί προσδιόριζαν το ύψος της φορολογίας και ενδεχοmicroένως επέβλεπαν τη συγκέντρωση των φόρων από τους λογευτάς Οι οικονόmicroοι διαχειρίζονταν τη βασιλική γη και τις προσόδους της και έλεγχαν τα έξοδα στις δηmicroοσιονοmicroικές τους περιοχές Η σφαίρα δικαιοδοσίας τους πρέπει να συνέπιπτε microε αυτή των υπάρχων microε τους οποίους συνεργάζονταν Σε ορισmicroένες περιοχές ο Σελευκίδης επόπτης (επιστάτης προστάτης επίσκοπος paqdu) έπαιζε τον ρόλο υπάρχου και οικονόmicroου και απευθυνόταν στον διοικητή της σατρα-πείας για ζητήmicroατα δηmicroοσιονοmicroίας Στις στρατιωτικές περιοχές ή στις περιοχές microε ενισχυmicroένα θησαυροφυλάκια τη συγκέντρωση φόρων και τη φύλαξή τους αναλάmicro-βαναν οι στρατιωτικοί διοικητές (γαζοφύλακες) Την εποπτεία τέλος των ναών και

των προσόδων τους την είχε επωmicroιστεί microια ιδιαίτερη οmicroάδα υπαλλήλων (οι επί των ιερών) ενώ η διαχείριση των εξόδων του στρατού θα πρέπει να είχε ανατεθεί σε ειδικό τmicroήmicroα της διοίκησηςΣτόχος των Σελευκιδών ήταν να microετατρέψουν microια οικονοmicroία βασισmicroένη στον αντι-πραγmicroατισmicroό σε microια οικονοmicroία βασισmicroένη στο χρήmicroα από την οποία να αποκοmicroίζουν microια συστηmicroατική ροή προσόδων σε άργυρο Η ίδρυση νέων πόλεων και η ενίσχυση των υπαρχόντων αστικών κέντρων διαmicroόρφωσαν τις αγορές όπου οι αγροτικές κοινό-τητες microπορούσαν να διοχετεύσουν τα προϊόντα τους και να πληρώσουν τους φόρους τους σε νόmicroισmicroα Οι Σελευκίδες απέκτησαν έτσι τη δυνατότητα να πληρώνουν ειδικά τα στρατεύmicroατά τους σε άργυρο και όχι σε είδος Ο περιορισmicroός των αναγκών τους σε προϊόντα απελευθέρωσε τον τρόπο διάθεσης της βασιλικής γης και κατέστησε θεmicroιτή την παροχή δωρεών σε ιδιώτες την προσάρτηση γαιών σε πόλεις ή σε ναούς και ακόmicroα την απευθείας πώληση γαιών όταν αυτό εξυπηρετούσε καλύτερα τη δηmicroο-σιονοmicroική πολιτική των βασιλέων Η εγκατάσταση νοmicroισmicroατοκοπείων στις επιmicroέρους περιοχές απέβλεπε στο να εξυπηρετήσει τις τοπικές ανάγκες Οι νέες σελευκιδικές κοπές συmicroπλήρωναν το νόmicroισmicroα που ήταν ήδη σε κυκλοφορία στις αγορές προκει-microένου να καλυφθούν οι ανάγκες του βασιλείου Η γενική εικόνα που αποκοmicroίζουmicroε από τις σύγχρονες πηγές για το σελευκιδικό βασίλειο είναι αυτή ενός κράτους που κατόρθωσε να διατηρήσει σταθερή την οικονοmicroία του για microεγάλο χρονικό διάστηmicroα αλλά δεν microπόρεσε να ανταποκριθεί στη διττή πρόκληση που συνιστούσε αφενός η εmicroφάνιση της Ρώmicroης στο πολιτικό προσκήνιο της Μεσογείου και αφετέρου η αντιmicroε-τώπιση του παρθικού βασιλείου του microεγάλου κινδύνου στα ανατολικά του σύνορα

ΠτολεmicroαίοιΓεγονός είναι ότι απουσιάζει microια πρόσφατη προσπάθεια σύνθεσης του πλούσιου παπυ-ρολογικού υλικού microέσα από τη συγκριτική microελέτη ελληνικών και δηmicroοτικών κειmicroένων της αρχαιολογικής και νοmicroισmicroατικής microαρτυρίας σε microια ενιαία microελέτη της πτολεmicroαϊκής οικονοmicroίας Τα microνηmicroειώδη εγχειρίδια του M Rostovtzeff και της Claire Preacuteaux που παρουσιάζουν microάλλον τις δοmicroές της πτολεmicroαϊκής γραφειοκρατίας παρά την κατάσταση στην αγροτική περιφέρεια της Αιγύπτου έχουν ξεπεραστεί πλέον από τη σύγχρονη έρευνα Συνθετικές microελέτες όπως η συγκέντρωση και επανέκδοση δηmicroοσιευmicroένων

Ασηmicroένιο τετράδραχmicroο του Αντιόχου Αrsquo Σωτήρος Συρίας

των προσόδων τους την είχε επωmicroιστεί microια ιδιαίτερη οmicroάδα υπαλλήλων (οι επί των ιερών) ενώ η διαχείριση των εξόδων του στρατού θα πρέπει να είχε ανατεθεί σε ειδικό τmicroήmicroα της διοίκησηςΣτόχος των Σελευκιδών ήταν να microετατρέψουν microια οικονοmicroία βασισmicroένη στον αντι-πραγmicroατισmicroό σε microια οικονοmicroία βασισmicroένη στο χρήmicroα από την οποία να αποκοmicroίζουν microια συστηmicroατική ροή προσόδων σε άργυρο Η ίδρυση νέων πόλεων και η ενίσχυση των υπαρχόντων αστικών κέντρων διαmicroόρφωσαν τις αγορές όπου οι αγροτικές κοινό-τητες microπορούσαν να διοχετεύσουν τα προϊόντα τους και να πληρώσουν τους φόρους τους σε νόmicroισmicroα Οι Σελευκίδες απέκτησαν έτσι τη δυνατότητα να πληρώνουν ειδικά τα στρατεύmicroατά τους σε άργυρο και όχι σε είδος Ο περιορισmicroός των αναγκών τους σε προϊόντα απελευθέρωσε τον τρόπο διάθεσης της βασιλικής γης και κατέστησε θεmicroιτή την παροχή δωρεών σε ιδιώτες την προσάρτηση γαιών σε πόλεις ή σε ναούς και ακόmicroα την απευθείας πώληση γαιών όταν αυτό εξυπηρετούσε καλύτερα τη δηmicroο-σιονοmicroική πολιτική των βασιλέων Η εγκατάσταση νοmicroισmicroατοκοπείων στις επιmicroέρους περιοχές απέβλεπε στο να εξυπηρετήσει τις τοπικές ανάγκες Οι νέες σελευκιδικές κοπές συmicroπλήρωναν το νόmicroισmicroα που ήταν ήδη σε κυκλοφορία στις αγορές προκει-microένου να καλυφθούν οι ανάγκες του βασιλείου Η γενική εικόνα που αποκοmicroίζουmicroε από τις σύγχρονες πηγές για το σελευκιδικό βασίλειο είναι αυτή ενός κράτους που κατόρθωσε να διατηρήσει σταθερή την οικονοmicroία του για microεγάλο χρονικό διάστηmicroα αλλά δεν microπόρεσε να ανταποκριθεί στη διττή πρόκληση που συνιστούσε αφενός η εmicroφάνιση της Ρώmicroης στο πολιτικό προσκήνιο της Μεσογείου και αφετέρου η αντιmicroε-τώπιση του παρθικού βασιλείου του microεγάλου κινδύνου στα ανατολικά του σύνορα

ΠτολεmicroαίοιΓεγονός είναι ότι απουσιάζει microια πρόσφατη προσπάθεια σύνθεσης του πλούσιου παπυ-ρολογικού υλικού microέσα από τη συγκριτική microελέτη ελληνικών και δηmicroοτικών κειmicroένων της αρχαιολογικής και νοmicroισmicroατικής microαρτυρίας σε microια ενιαία microελέτη της πτολεmicroαϊκής οικονοmicroίας Τα microνηmicroειώδη εγχειρίδια του M Rostovtzeff και της Claire Preacuteaux που παρουσιάζουν microάλλον τις δοmicroές της πτολεmicroαϊκής γραφειοκρατίας παρά την κατάσταση στην αγροτική περιφέρεια της Αιγύπτου έχουν ξεπεραστεί πλέον από τη σύγχρονη έρευνα Συνθετικές microελέτες όπως η συγκέντρωση και επανέκδοση δηmicroοσιευmicroένων

Ασηmicroένιο τετράδραχmicroο του Αντιόχου Αrsquo Σωτήρος Συρίας

παπύρων αλλά και πρόσφατων κειmicroένων για τη διενέργεια απογραφών στην Πτολεmicroα-ϊκή περίοδο θα βελτιώσουν σηmicroαντικά τη γνώση microας για την πολιτική οργάνωση την οργάνωση των φόρων και τη δηmicroογραφία κατά τον 3ο αιώνα πΧ Τα κείmicroενα εξάλλου στην τοπική γλώσσα τη δηmicroοτική microας παρέχουν πολύτιmicroες πληροφορίες για τη σχέ-ση ανάmicroεσα στα χωριά και στο κράτος και για τη λειτουργία των αιγυπτιακών ναών που έστω και αν είχαν υποβαθmicroιστεί σε σχέση microε το παρελθόν εξακολουθούσαν να διαδραmicroατίζουν σηmicroαντικό οικονοmicroικό ρόλο στην εποχή των Πτολεmicroαίων Εντυπωσια-κά εξάλλου αναmicroένεται να είναι τα αποτελέσmicroατα από τον συνδυασmicroό των πληροφο-ριών που microας σώζονται στην ελληνική και στη δηmicroοτική διάλεκτο Ειδικότερα οι πά-πυροι που είναι γραmicromicroένοι στη δηmicroοτική διάλεκτο καταγράφουν δραστηριότητες των ναών και των ιερατικών οικογενειών και συχνά ιδιωτικές οικονοmicroικές δραστηριότητες τοπικής εmicroβέλειας αυτοί υποδεικνύουν την ανάγκη αντικατάστασης του microοντέλου που παρουσιάζει την πτολεmicroαϊκή οικονοmicroία να ελέγχεται αυστηρά από την κεντρική εξουσία από ένα microοντέλο όπου το κράτος λειτουργεί ως οmicroοσπονδία και προσαρmicroόζει τη στρατηγική του στις κατά τόπους ανάγκεςΕίναι δύσκολο να αποτιmicroήσουmicroε τις τοπικές διαφοροποιήσεις του καθεστώτος γαιο-κτησίας microε βάση τα σωζόmicroενα κείmicroενα δεδοmicroένου ότι η απουσία κειmicroενικών microαρτυ-ριών δεν σηmicroαίνει απαραίτητα την ανυπαρξία ενός φαινοmicroένου ή microιας κατάστασης σε microία περιοχή Η απουσία για παράδειγmicroα κειmicroένων γραmicromicroένων στα ελληνικά από την λεγόmicroενη Άνω (νότια) Αίγυπτο δεν δηλώνει απαραίτητα το microειωmicroένο ενδιαφέρον του κράτους για την περιοχή αλλά microπορεί να αποτελεί συνάρτηση πολλών παραγόντων και ενδεχοmicroένως να υποδηλώνει τη σταδιακή ανάπτυξη της γραφειοκρατίας στη συ-γκεκριmicroένη περιοχήΗ γνώση microας για την πτολεmicroαϊκή οικονοmicroία βασίζεται στη χρήση των διοικητικών παπύρων από τα microέσα του 3ου και τα τέλη του 2ου αιώνα πΧ Πολύτιmicroες microαρτυρίες για τη δοmicroή της πτολεmicroαϊκής διοίκησης κατά τον 3ο αιώνα πΧ microας παρέχουν οι πάπυροι από την πόλη Gurob από την πόλη Ghoran και οι πάπυροι από το αρχείο του Ζήνωνος ενώ το αρχείο από τη Menches microας ενηmicroερώνει για την κατάσταση της διοίκησης στα τέλη του 2ου αιώνα πΧ Διαθέτουmicroε λεπτοmicroερή στοιχεία για την οικο-νοmicroική οργάνωση στην περιοχή του Fayum που αποτελούσε υπόδειγmicroα πτολεmicroαϊκού πλούτου και δύναmicroης και που για τον λόγο αυτό δεν microπορεί να θεωρηθεί αντιπροσω-

Πάπυρος microε δηmicroοτική αιγυπτι-ακή γραφή

πευτικό παράδειγmicroα λειτουργίας της πτολεmicroαϊκής διοίκησης Το κράτος παρενέβαινε ιδιαιτέρως στην οικονοmicroία κυρίως στην περιοχή του Fayum αν και είναι αmicroφίβολη η αποτελεσmicroατικότητα microε την οποία συγκέντρωνε τους φόρους και ασκούσε έλεγχο στη χώρα και η οικονοmicroική του ισχύς δεν ήταν τόσο συγκροτηmicroένη όσο είκαζαν οι πρωϊ-microότερες microελέτες Με δεδοmicroένες τις διαφορές στις συνθήκες κατοχής γης σε όλη την Αίγυπτο δεν ενδεικνυόταν η εφαρmicroογή ενός ενιαίου συστήmicroατος ελέγχου της γης σε ολόκληρη την επικράτεια Χάρη στα εκτενή εγγειοβελτιωτικά έργα που είχαν διενερ-γηθεί στην περιοχή στα χρόνια του Πτολεmicroαίου Βrsquo και του Πτολεmicroαίου Γrsquo στο Fayum υπήρχαν microεγαλύτερα ποσοστά βασιλικής γης που διοικητικά υπάγονταν απευθείας στο πτολεmicroαϊκό στέmicromicroα Φαίνεται ότι ήταν microία εξαιρετική περίπτωση όπου ήταν πιο δόκιmicroες οι καινοτοmicroίες και η απευθείας διαχείριση από ότι ήταν η κοιλάδα του Νεί-λου η οποία ελεγχόταν πιο δύσκολα Στην πρόσφατη έρευνα έmicroφαση έχει δοθεί σε κοινωνικές και θεσmicroικές συνέχειες microε την Αχαιmicroενιδική περίοδο Θα πρέπει ωστόσο να ληφθεί υπόψη ότι στα χρόνια των Πτολεmicroαίων επήλθαν θεσmicroικές αλλαγές ως προς την εκmicroίσθωση της συγκέντρωσης των φόρων τις τράπεζες τα νοmicroίσmicroατα τις βασιλι-κές σιταποθήκες που πρακτικά υποκατέστησαν τους τοπικούς ναούς στη διαχείριση Υπό αυτό το πρίσmicroα η έρευνα θα πρέπει να εστιάσει στη διερεύνηση του τρόπου microε τον οποίο ενσωmicroατώθηκαν οι οικονοmicroίες των τοπικών κωmicroών και οι παλαιότερες κοινωνικές δοmicroές κατά την αναmicroόρφωση των θεσmicroών στην Πτολεmicroαϊκή περίοδο Θα πρέπει δηλαδή να εξεταστεί η σύζευξη παλαιών και νέων θεσmicroών που αναπόφευκτα οδήγησε στο κοινωνικό χάσmicroα microεταξύ των νέων οικονοmicroικών και των παλαιότερων πολιτικών και κοινωνικών θεσmicroών Ο ευέλικτος χαρακτήρας της πτολεmicroαϊκής εξουσίας και το κοινωνικό κενό που δηmicroιούργησε η διατήρηση παλαιών θεσmicroικών διακανονι-σmicroών στον νότο διευκολύνουν την κατανόηση της σηmicroαντικής αυτής περιόδου στην ιστορία της αρχαίας ΜεσογείουΟι Πτολεmicroαίοι συνεργάστηκαν microε τους τοπικούς φορείς προκειmicroένου να διασφαλίσουν τη συστηmicroατική συγκέντρωση των φόρων Τα κείmicroενα από την περιοχή του Fayum και από τη Θηβαΐδα δείχνουν ότι η εξουσία των Πτολεmicroαίων ήταν ισχυρότερη στις πιο πρόσφατα κατοικηmicroένες περιοχές αν και οι δηmicroοτικοί πάπυροι από το νότιο τmicroήmicroα της Αιγύπτου υποδεικνύουν ότι οι νέοι οικονοmicroικοί θεσmicroοί (τράπεζες δηmicroόσιες δη-microεύσεις γαιών) microείωσαν την εξουσία των ναών Ο πρώτος βασιλιάς της Αιγύπτου ο

Πάπυρος microε φορολογικό κατά-λογο Πτολεmicroαϊκής περιόδου

Πτολεmicroαίος Αrsquo Σωτήρ καθιέρωσε το κληρουχικό σύστηmicroα και ικανοποίησε τα αιτήmicroατα των αιγυπτιακών ναών Τοποθέτησε εξάλλου την πόλη που ίδρυσε ο ίδιος την Πτο-λεmicroαΐδα στα βόρεια των παλαιών κέντρων θρησκευτικής εξουσίας στις Θήβες στο Edfu ή στην Ελεφαντίνη Ανέπτυξε ένα νέο σύστηmicroα φορολογίας ενώ γενικεύθηκε η χρήση της ελληνικής γλώσσας Αναπόφευκτα σηmicroειώθηκαν ορισmicroένες εξεγέρσεις προς το νέο καθεστώς σε γενικές όmicroως γραmicromicroές microπορούmicroε να πούmicroε ότι η τοπική αριστο-κρατία προσαρmicroόστηκε στη νέα τάξη πραγmicroάτων Γενικά επικρατούσε ανοmicroοιοmicroορφία στην κοινωνική οργάνωση ενώ ελάχιστα είναι τα στοιχεία εκείνα που συνηγορούν υπέρ του εθνικού χαρακτήρα των εξεγέρσεων στην Αίγυπτο οι όποιες αντιδράσεις είχαν τοπικό χαρακτήρα microπορούσαν όmicroως να εκφράζονται στην ελληνική γλώσσα Η νέα βασιλική οικονοmicroία στην Αίγυπτο όφειλε να είναι αποτελεσmicroατική σε τοπικό επίπεδο και έπρεπε σταδιακά να επιβληθεί στα παλαιά κοινωνικά δίκτυα ή να τα ενσωmicroατώσει στο κράτος Φαίνεται λοιπόν ότι το πτολεmicroαϊκό κράτος επιχείρησε να διατηρήσει στο microέτρο του δυνατού τις κοινωνικές και οικονοmicroικές δοmicroές και επε-κτάθηκε σε νέες περιοχές του βασιλείου ιδίως στο Fayum και στην περιοχή γύρω από τη νεοσύστατη Πτολεmicroαΐδα στη Μέση Αίγυπτο Σε γενικές γραmicromicroές το καθεστώς γαιοκτησίας στην Αίγυπτο ήταν σύνθετο αποτελείτο δηλαδή από ένα ευρύ φάσmicroα φορολογούmicroενων κατηγοριών γης Αν υποθέσουmicroε ότι η διαχείριση των φόρων γι-νόταν σε τοπικό επίπεδο και ότι από τα ποσά που συγκεντρώνονταν διαmicroέσου της φορολογίας συντηρούταν η τοπική γραφειοκρατία τότε microπορούmicroε να καταλήξουmicroε ότι το πτολεmicroαϊκό καθεστώς ήταν επιτυχηmicroένο Ο στόχος του κράτους να ελέγχει το σύνολο της Αιγύπτου διαφαίνεται στην ίδρυση της Πτολεmicroαΐδας από τον Πτολεmicroαίο Αrsquo στη Θηβαΐδα ως τοπικής πρωτεύουσας Παρά την πολιτική και στρατιωτική παρουσία στην πρωτεύουσα υπήρχαν αρκετές ανα-ταραχές Η αυστηρή γραφειοκρατία που παγιώθηκε το αργότερο microέχρι τη βασιλεία του Πτολεmicroαίου Βrsquo και ο έλεγχος διαmicroέσου υπαλλήλων των οικονοmicroικών των ναών αφήνουν να εννοηθεί ότι το σύστηmicroα διέθετε υψηλά κονδύλια για να επιβάλει την εξουσία του Καθώς microάλιστα η νοmicroιmicroοφροσύνη των τοπικών παραγόντων προς το καθεστώς δεν ήταν δεδοmicroένη οι στενοί δεσmicroοί microεταξύ του κεντρικού κρατικού microηχα-νισmicroού και των κωmicroών δεν θα πρέπει να θεωρούνται αυτονόητοιΣτα χρόνια των Πτολεmicroαίων microπορεί να τοποθετηθεί η ανάρρηση τοπικών κυβερνήσε-

Το microνηmicroειακό πρόπυλο του Όρου στο Edfu

Άποψη ακτής στην Ερυθρά θάλασσα (φωτ Πρεσβεία Αιγύ-

ων microε ευθύνη της αριστοκρατίας στα πλαίσια microιας επαγγελmicroατικής γραφειοκρατικής δοmicroής microε αξιωmicroατούχους και λειτουργικές υποχρεώσεις Η ανάρρηση της τοπικής κατηγορίας microε έγγειο ιδιοκτησία επαφιόταν στην υπευθυνότητα των τοπικών υπαλ-λήλων προκειmicroένου να διατηρήσουν την τάξη και να διασφαλίσουν τη συγκέντρωση των φόρων Στην περίοδο αυτή γενικεύθηκε η χρήση νοmicroίσmicroατος ενώ αναπτύχθηκαν οι εmicroπορικές συναλλαγές και οι πιο συστηmicroατικές εmicroπορικές επαφές Προοδευτικά η Αίγυπτος έτεινε να ενσωmicroατωθεί στον ευρύτερο κοινωνικοοικονοmicroικό κόσmicroο συνε-χίζοντας την κοινωνικοοικονοmicroική στροφή προς τη Μεσόγειο που είχε αρχίσει στα χρόνια του Ραmicroσή (περίπου 1200 πΧ) Οι Πτολεmicroαίοι κατέβαλαν προσπάθεια να διευρύνουν τους εmicroπορικούς δρόmicroους ειδικότερα ο Πτολεmicroαίος Βrsquo επιδίωξε να συν-δέσει τον Νείλο microε τα λιmicroάνια της Ερυθράς θάλασσας Στα χρόνια των Πτολεmicroαίων η βασική γλώσσα της διοίκησης ήταν η ελληνική η αι-γυπτιακή γλώσσα τόσο η δηmicroοτική που απαντά σε παπύρους και σε όστρακα (θραύ-σmicroατα αγγείων) όσο και η ιερογλυφική που ήταν σε χρήση σε microνηmicroειακές επιγραφές εξακολούθησε να χρησιmicroοποιείται σε τοπικό επίπεδο τουλάχιστον από τους ιερείς και από τους ντόπιους ΑτταλίδεςΣτις οικονοmicroικές δοmicroές που προϋπήρχαν στην επικράτεια του βασιλείου της Περγάmicroου οικοδόmicroησαν την εξουσία τους και οι Ατταλίδες Ο ιδρυτής του ατταλιδικού βασιλεί-ου ο Φιλέταιρος ήταν στην υπηρεσία του Αντίγονου Μονόφθαλmicroου προσχώρησε στη σφαίρα επιρροής του βασιλιά Λυσίmicroαχου της Θράκης το 302 πΧ microέχρις ότου του ανα-τέθηκε η διοίκηση της Περγάmicroου όπου microετέφερε εννέα χιλιάδες τάλαντα για φύλαξη Ο Φιλέταιρος κινήθηκε προς την κατεύθυνση της σταδιακής σταθερής και προσεκτι-κής αυτονόmicroησης Μετά τον θάνατο του Λυσίmicroαχου το 281 πΧ στην πόλη Κούρου Πεδίο (Κουροπέδιο) της Μικράς Ασίας ο Φιλέταιρος προσεταιρίστηκε τον Σέλευκο Αrsquo και τον διάδοχό του Αντίοχο Αrsquo και πέτυχε σηmicroαντικό βαθmicroό αυτονοmicroίας για τον Πέργαmicroο Δεν υπάρχουν στοιχεία που να συνηγορούν για την ανατροπή των δοmicroών γαιοκτησίας στην επικράτεια του συγκεκριmicroένου βασιλείου στα χρόνια των Ατταλιδών Χαρακτηριστικό ωστόσο είναι το ιδιάζον νοmicroισmicroατικό σύστηmicroα που διαmicroόρφωσαν οι Ατταλίδες βασιλείς κόβοντας νοmicroίσmicroατα ελαφρύτερου βάρους απο τα αττικά τα

Επιγραφή από το λιmicroάνι της Βερενίκης ενός από τα πιο

λεγόmicroενα κιστοφορικά και διαφοροποιώντας οικονοmicroικά την περιοχή από το διεθνές οικονοmicroικό σύστηmicroα στο οποίο υπάγονταν οι Σελευκίδες οι Αντιγονίδες και ένας microε-γάλος αριθmicroός πόλεων-κρατών Με οικονοmicroικούς όρους η έναρξη των κιστοφορικών νοmicroισmicroάτων σήmicroανε το τέλος του ανεξέλεγκτου εmicroπορίου στην περιοχή πέρα από το όρος Ταύρο και διευκόλυνε την είσπραξη φόρων Τα κιστοφορικά νοmicroίσmicroατα έδωσαν τη δυνατότητα στον Ευmicroένη Βrsquo να αναγείρει τα microεγαλοπρεπή περγαmicroηνά κτίσmicroατα και να προωθήσει την ατταλιδική διεθνή πολιτική των δωρεών την οποία υιοθέτησαν και οι microεταγενέστεροί του βασιλείς της Περγάmicroου όσο και όποτε microπορούσαν Η χρήση τους αποδυνάmicroωσε τους οικονοmicroικούς δεσmicroούς της Περγάmicroου microε τη Συρία ιδίως όταν microετά τη microάχη της Πύδνας (168 πΧ) ο Ευmicroένης ακολουθώντας το παράδειγmicroα της Ρόδου προσέφυγε στη σκέπη της Ρώmicroης

Β Συναλλαγές στα πλαίσια των πόλεωνΜετά τη βασιλική και σατραπική οικονοmicroία ο Ψευδο-αριστοτέλης αναλύει την πολιτι-κή οικονοmicroία ως ποικιλωτάτην Γνωρίζουmicroε ότι οι περισσότεροι ελληνιστικοί ηγεmicroόνες ίδρυσαν νέες πόλεις προσπάθησαν να αναζωογονήσουν τις παλιές και ενθάρρυναν την εγκατάσταση πληθυσmicroών σε αυτές που είχαν ζωτική σηmicroασία Οι νέες πόλεις διαδραmicroάτισαν σηmicroαντικό ρόλο στη συγκέντρωση των φόρων και στη διασφάλιση του ελέγχου και της ασφάλειας των microεγάλων βασιλείων Ο βασικός χώρος για την αγοραπωλησία προϊόντων στα πλαίσια της πόλης ήταν η αγορά παράλληλα προς τον επίσηmicroο χώρο στον οποίο διεξάγονταν οι αγοραπωλησίες Σε επίπεδο πόλεων ένας microεγάλος αριθmicroός αγορών λειτουργούσε περιοδικά ή σε microόνιmicroη βάση ενώ πολύ συχνά τα ιερά κρίνονταν πρόσφορος χώρος για την εγκατάσταση τοπικών αγορών microε στόχο την αγοραπωλησία αγαθών Η διακίνηση προϊόντων και πληθυσmicroών από πόλη σε πόλη στην ελληνιστική επικράτεια διευκολύνθηκε σηmicroαντικά από την επιmicroέλεια και διάνοι-ξη οδικών αλλά και θαλάσσιων δικτύων επικοινωνίας όπως προκύπτει από τα ναυάγια που έχουν έλθει στο φως microέχρι τις ηmicroέρες microας Οι εmicroπόλεmicroες βέβαια συνθήκες κάθε άλλο παρά διευκόλυναν το εmicroπόριο και τη microετακίνηση τεχνιτών Οι συναλλαγές γί-νονταν είτε microε τη microέθοδο του αντιπραγmicroατισmicroού είτε σε χρήmicroα για τις microικρότερης κλίmicroακας αγορές χρησιmicroοποιούνταν οι microικρότερες αργυρές υποδιαιρέσεις και χάλκινο νόmicroισmicroα τοπικό ή βασιλικό

Προτοmicroή του Φιλέταιρου ιδρυτή του ατταλιδικού βασιλείου πρό-

Οι πληροφορίες που έχουmicroε στη διάθεσή microας διαφωτίζουν τη διακίνηση των βασικών ειδών διατροφής σιτηρών κρασιού και ελαιολάδου Ειδικότερα γνωρίζουmicroε ότι τα σι-τηρά είτε καλλιεργούνταν τοπικά είτε σε περίπτωση που δεν επαρκούσαν οι τοπικές παραγωγές εισάγονταν Σε καιρό πολέmicroου το εmicroπόριο σιτηρών microπορούσε να αποτελέ-σει ιδιαίτερα κερδοφόρα επιχείρηση καθόσον microάλιστα τόσο η απουσία καλλιεργητών στους πολέmicroους όσο και οι καταστροφές καλλιεργειών λόγω των συρράξεων έπλητταν άmicroεσα τις τοπικές καλλιέργειες Έmicromicroεσες πληροφορίες για το εmicroπόριο των βασικών ειδών διατροφής microπορούmicroε να συναγάγουmicroε από την παραγωγή και το εmicroπόριο microεγάλων αmicroφορέων οι microεγάλοι αmicro-φορείς παράγονταν σε microεγάλες ποσότητες σε σηmicroαντικά εmicroπορικά κέντρα της ελληνι-στικής οικουmicroένης microε στόχο τη διακίνηση τέτοιων προϊόντων Ιδιαίτερα δηmicroοφιλείς

Τα κιστοφορικά νοmicroίσmicroατα

Ο όρος κιστοφορικά προέρχεται από την εικονογραφία των νοmicroισmicroάτων αυτών που ήταν ελαφρύτερα από τα αττικά τετράδραχmicroα Cista mystica ονοmicroάζεται το ιερό πανέρι που χρησιmicroοποιούταν στην αρχαιότητα κατά τις λατρευτικές τελετές προς τιmicroήν του Διονύ-σου Ένα φίδι εικονίζεται να βγαίνει από το πανέρι το οποίο είναι στολισmicroένο microε φύλλα κισσού ιερού φυτού του θεού Με βάση την εικονογραφία αυτή αυτά τα νοmicroίσmicroατα δηmicroιούργηmicroα των περγαmicroηνών νοmicroισmicroατοκοπείων ονοmicroάστηκαν κιστοφορικά (αν και σε αργότερα ίσως η εικονογραφία τους διαφοροποιήθηκε) Στα πρώτα κιστοφορικά νοmicroί-σmicroατα της Περγάmicroου ο οπισθότυπος απεικόνιζε δύο πλεγmicroένα φίδια και ένα θύρσο το ιερό ραβδί του Διονύσου που έφερε στην κορυφή έναν κώνο πεύκου Από τα πρώτα νοmicroισmicroατοκοπεία κιστοφορικών κοπών στη Φρυγία ήταν η Λαοδίκεια και η Απάmicroεια ενώ microετά την έλευση των Ρωmicroαίων και τα Σύνναδα άρχισαν να κάνουν κιστοφορικές κοπές Τα κιστοφορικά νοmicroίσmicroατα διαδόθηκαν microετά την ειρήνη της Απάmicroειας (188 πΧ) και περιλάmicroβαναν αργυρά τετράδραχmicroα βάρους περίπου 125 γραmicromicroαρίων δίδραχmicroα και δραχmicroές microε ποικίλους εικονογραφικούς τύπους αλλά και χάλκινα νοmicroίσmicroατα προερχό-microενα από διάφορα νοmicroισmicroατοκοπεία στους ίδιους τύπους microε τα αργυρά αλλά microε διακρι-τικό στοιχείο ένα microονόγραmicromicroα δηλωτικό του τόπου παραγωγής τους

Κιστοφορικά νοmicroίσmicroατα Υστε-ροελληνιστικής περιόδου από

για παράδειγmicroα από τον 3ο αιώνα πΧ microέχρι το 175 πΧ ήταν οι Ροδιακοί αmicroφορείς για να αντικατασταθούν γύρω στο δεύτερο microισό του 2ου αιώνα πΧ στις προτιmicroήσεις των αγοραστών από τους Κνιδιακούς Η ελευθερία και η ασφάλεια αποτελούσαν εξίσου ζωτικό διακύβευmicroα microε την αυτάρ-κεια για τις ελληνιστικές πόλεις που διοχέτευαν σηmicroαντικά ποσά για την κατασκευή και επισκευή τειχών και για τη διασφάλιση της άmicroυνάς τους Για παράδειγmicroα η επέ-κταση των τειχών των Κολοφωνίων κόστισε περισσότερο από 200000 δραχmicroές Άλ-λες πόλεις έδιναν προτεραιότητα στη συντήρηση του ναυτικού τους ενώ σηmicroαντικά ήταν τα έξοδα που απέρρεαν από τον πόλεmicroο όπως ο ενταφιασmicroός των νεκρών ή η απώλεια λαφύρων η πρόσληψη γιατρών για την περίθαλψη των νεκρών η εξεύρεση λύτρων για τους αιχmicroαλώτους πολέmicroου ή για τα θύmicroατα των πειρατών Ιδιαίτερα υψηλά εξάλλου ήταν τα ποσά που όφειλαν να καταβάλουν οι microικρασιατικές πόλεις κατά τον πόλεmicroο που διεξήγαγε ο Αντίοχος Αrsquo κατά των Γαλατών ενώ οι Αθηναίοι το 229 πΧ για να συγκεντρώσουν το πρόστιmicroο των 150 ταλάντων που τους επιβλήθηκε προκειmicroένου να απαλλαγούν από τη microακεδονική φρουρά συνήψαν δάνεια από πολίτες από ξένους και από βοιωτικές πόλεις Γ Ιδιωτικές συναλλαγέςΠολύ πιο δύσκολα microπορεί κανείς να περιγράψει την ιδιωτική οικονοmicroία που ως ελαχίστη και ποικιλωτάτη κατά τον Ψευδο-αριστοτέλη microπορεί να εmicroφανίζεται microε διάφορες εκφάνσεις Μπορεί ενδεικτικά να πει κανείς ότι η πλειοψηφία των ελλη-νιστικών ανθρώπων ήταν microικρογεωργοί που αγόραζαν τα αγαθά που δεν παρήγαν οι ίδιοι ή πουλούσαν τα δικά τους προϊόντα προκειmicroένου να εξοικονοmicroήσουν χρήmicroατα Το χρήmicroα που θα αποκτούσαν microε αυτό τον τρόπο θα microπορούσε να χρησιmicroοποιηθεί ως απόθεmicroα για τους δύσκολους καιρούς για την αγορά γης αλλά και για την πληρωmicroή φόρων Εντυπωσιακή είναι η ποικιλία και η πολυπλοκότητα στο φάσmicroα των αγορών που λειτουργούσαν περιοδικά ή σε microόνιmicroη βάση στους ελληνιστικούς χρόνους για παράδειγmicroα γύρω από ιερά αλλά και σε γεωγραφικά κέντρα όπου ασκούταν πολιτι-κή και στρατιωτική εξουσία Σε επίπεδο εξάλλου βασιλείων υπήρχαν ειδικοί χώροι στους οποίους πραγmicroατοποιούνταν οικονοmicroικές συναλλαγές

Άποψη του σωζόmicroενου τmicroήmicroα-τος της ελληνιστικής αγοράς

Αmicroφορείς σιτηρών βρέθηκαν στη δυτική στοά της αγοράς της

Οξυπύθmicroενος αποθηκευτικός αmicroφορέας από τη Ρόδο

Δ Αστάθmicroητοι παράγοντεςΣηmicroαντικός παράγοντας πολέmicroου ήταν η εξοικονόmicroηση λαφύρων καθώς τα λάφυρα αποτελούσαν ένα αναπάντεχο (και δύσκολα σταθmicroήσιmicroο) έσοδο για τα βασιλικά θη-σαυροφυλάκια επιτρέποντας στον βασιλιά να πληρώσει τα στρατεύmicroατά του αλλά και να ανταmicroείψει τους φίλους του και να ενισχύσει την πίστη τους προς αυτόν Αυτά περιλάmicroβαναν αιχmicroαλώτους πολέmicroου που είτε εξαγοράζονταν είτε πωλούνταν ως δούλοι ζώα και κινητά αντικείmicroενα Οι πληροφορίες που διαθέτουmicroε επικεντρώνονται στα λάφυρα που εξοικονοmicroούνταν microετά την πολιορκία microιας πόλης Οι υπερβολικοί αριθmicroοί που συνήθως αποκοmicroίζουmicroε από τις φιλολογικές πηγές microας δίνουν microια πρώτη εντύπωση για το πλήθος και το είδος των λαφύρων που microπορούσαν να αποκτήσουν τα στρατεύmicroατα κατά τη διάρκεια microιας πολιορκίας Ο Πολύβιος για παράδειγmicroα δι-ορθώνει τα 6000 τάλαντα που κατά τον ιστορικό Φύλαρχο συγκεντρώθηκαν microετά τη microάχη της Μαντίνειας στα 300 τάλαντα τα οποία και πάλι είναι υπέρογκο ποσό (Πλβ 26211-12) Η εmicroπλοκή των Ρωmicroαίων στους Ελληνιστικούς πολέmicroους προσαύξησε την αγριότητά τους την καταστροφή πόλεων και την αριθmicroητική αύξηση των αιχmicroα-λώτων πολέmicroου που πωλούνταν ως δούλοι Έπειτα από κάθε επιδροmicroή οι πειρατές microετατρέπονταν σε εmicroπόρους και πουλούσαν τα λάφυρά τους σε ένα (ή περισσότερα) από τα σηmicroαντικότερα κέντρα δουλεmicroπορίου στην αρχαιότητα (Ρόδο Δήλο Κρήτη) ή επέστρεφαν στις πατρίδες τους και πουλού-σαν τα λάφυρά τους Το δουλεmicroπόριο ήταν τόσο προσοδοφόρα επιχείρηση ώστε ήταν πρόθυmicroοι να διακινδυνεύσουν τη ζωή τους οι Κρήτες και οι Αιτωλοί πειρατές Την πειρατεία εξάλλου υποδαύλιζαν οι ίδιοι οι ελληνιστικοί microονάρχες που προσπαθούσαν να στρέψουν τους πειρατές εναντίον των αντιπάλων τους Σε ορισmicroένες microάλιστα πε-ριοχές στα πλαίσια της στρατιωτικής εκπαίδευσης γίνονταν επιθέσεις εναντίον αυτών που δεν προστατεύονταν microε ασυλία Η εξοικονόmicroηση λαφύρων όπως και οι κατακτή-σεις δεν θεωρούνταν κλοπή αλλά απόδειξη ανωτερότητας και θεϊκής βοήθειας

Τα πολύτιmicroα αντικείmicroενα συχνά αποτέλεσαν λάφυρα στη

Σε ποιον βαθmicroό ήταν εκχρηmicroατισmicroένη η οικονοmicroία

laquoΔιεθνήraquo νοmicroισmicroατικά συστήmicroαταΣτη θεαmicroατική γενίκευση στη χρήση νοmicroίσmicroατος σε πολύτιmicroο microέταλλο ιδίως σε άρ-γυρο συντέλεσαν οι διαρκείς συνθήκες πολέmicroου που χαρακτηρίζουν την εποχή Για την πληρωmicroή microισθοφόρων και στρατευmicroάτων οι βασικοί συντελεστές των πολέmicroων έπρεπε να εξοικονοmicroήσουν χρήmicroατα και έθεταν σε κίνηση τους microηχανισmicroούς κοπής νέων νοmicroισmicroάτων Παράλληλα το κράτος έκοβε νέο νόmicroισmicroα προκειmicroένου να παρά-σχει στους υπηκόους του τη δυνατότητα πληρωmicroής των φόρων σε νόmicroισmicroα Το νέο νόmicroισmicroα που τέθηκε έτσι σε κυκλοφορία τροφοδοτούσε το εmicroπόριο και τις αγορές microε αποτέλεσmicroα να διαδοθεί ευρύτατα η χρήση νοmicroισmicroάτων στις διακρατικές συναλλαγές κατά την Ελληνιστική περίοδο

Ο ποταmicroός Πακτωλός γνωστός από την αρχαιότητα για τα χρυ-

Οι σταθmicroητικοί κανόνες της Ελληνιστικής περιόδου

Ο σταθmicroητικός κανόνας ήταν microονάδα βάρους τα υποπολλαπλάσια και τα πολλαπλάσια της οποίας προσδιόριζαν τις υποδιαιρέσεις microιας νοmicroισmicroατικής κοπής Οι microονάδες βάρους που υιοθετούνταν ποίκιλλαν από περιοχή σε περιοχή ανάλογα microε την αγορά στην οποία απευθυνόταν η νοmicroισmicroατική κοπή Ο δηmicroοφιλέστερος σταθmicroητικός κανόνας για την Ελληνιστική περίοδο ήταν ο αττικός που χάρη στην εξαιρετική ποιότητα και ευρεία διάδοση των αττικών τετράδραχmicroων ήταν ευρύτατα γνωστός στην Κλασική περίοδο Όταν στον αττικό σταθmicroητικό κανόνα προσχώρησε ο Μακεδόνας βασιλιάς Φίλιππος Βrsquo microε την κοπή των χρυσών νοmicroισmicroάτων και αργότερα ο γιος του Αλέξανδρος Γrsquo ο οποίος έκοψε και χρυσά και αργυρά νοmicroίσmicroατα πάνω σε αυτό τον κανόνα ο αττικός σταθmicroητι-κός κανόνας microετατράπηκε στο κυρίαρχο νοmicroισmicroατικό σύστηmicroα της Ελληνιστικής εποχής για το διεθνές εmicroπόριο Στο αττικό νοmicroισmicroατικό σύστηmicroα όπως αυτό οριζόταν από τον αττικό σταθmicroητικό κανόνα προσχώρησαν όλοι οι Διάδοχοι microε εξαίρεση τον Πτολεmicroαίο Αrsquo Την ευρεία διάδοσή του αντικατοπτρίζει η σύνθεση των ελληνιστικών laquoθησαυρώνraquo που περιλαmicroβάνουν νοmicroίσmicroατα αττικού βάρους αλλά από ποικίλα νοmicroισmicroατοκοπεία Ο

Ασηmicroένια τετράδραχmicroα που βρέθηκαν σε laquoθησαυρόraquo στην

Ήδη στα χρόνια του Μεγάλου Αλεξάνδρου διοχετεύθηκαν στην αγορά (microε τη microορφή νοmicroίσmicroατος) microεγάλες ποσότητες αργύρου ιδίως microετά την κατάληψη των Σάρδεων το καλοκαίρι του 334 πΧ όταν περιήλθαν στον Μέγα Αλέξανδρο οι θησαυροί του περ-σικού θησαυροφυλακίου ο Μακεδόνας βασιλιάς είχε στη διάθεσή του άφθονη πρώτη ύλη για την κοπή νοmicroίσmicroατος έως το τέλος της εκστρατείας το 324 πΧ Τα microικρασια-τικά ωστόσο νοmicroισmicroατοκοπεία άρχισαν να κόβουν νόmicroισmicroα microόνο γύρω στο 3254 πΧ ο Αλέξανδρος δεν βιαζόταν να επιβάλει το δικό του νόmicroισmicroα ενώ εύλογα συνδέθηκε η κοπή των ισόβιων νοmicroισmicroατικών του κοπών (των νοmicroισmicroάτων δηλαδή που έφεραν τους νοmicroισmicroατικούς τύπους και το όνοmicroα του Μεγάλου Αλεξάνδρου και τέθηκαν σε κυκλοφορία όσο αυτός ήταν εν ζωή) microε την ανάγκη αποπληρωmicroής των microισθοφόρων και των βετεράνων στο τέλος της microικρασιατικής εκστρατείας Είναι βέβαιο ότι ο ίδιος ο Αλέξανδρος προmicroήθευσε τις πόλεις microε το απαραίτητο microέταλλο για την κοπή των εν λόγω νοmicroισmicroάτων εικάζεται microάλιστα ότι ο σχετικός διακανονισmicroός έγινε microέσω ενός τύπου συmicroβολαίου που προφανώς δεν ευνοούσε τις ελληνικές πόλεις Οι ισόβιες νοmicroισmicroατικές κοπές του Μεγάλου Αλεξάνδρου σε χρυσό και άργυρο διοχετεύθηκαν

αττικός σταθmicroητικός κανόνας παρουσίασε αλλαγές στη διάρκεια της Ελληνιστικής περι-όδου και τα αργυρά τετράδραχmicroα που στα χρόνια του Μεγάλου Αλεξάνδρου ζύγιζαν 1720 γραmicromicroάρια έφτασαν microετά τις διάφορες υποτιmicroήσεις να ζυγίζουν 1630 ακόmicroα και 1500 γραmicromicroάρια

Συνοπτικά οι βασικοί νοmicroισmicroατικοί κανόνες της Ελληνιστικής εποχής είναι οι εξής- ο Αιγινητικός (δίδραχmicroο 122 γραmicromicroαρίων)- ο microειωmicroένος Αιγινητικός ή Κερκυραϊκός (δίδραχmicroο 115-10 γραmicromicroαρίων)- ο Περσικός (δίδραχmicroο 112 γραmicromicroαρίων)- ο Αττικός (τετράδραχmicroο 172 ndash 168 γραmicromicroαρίων δίδραχmicroο 112 γραmicromicroαρίων)- ο Χιακός (τετράδραχmicroο 156 γραmicromicroαρίων)- ο Πτολεmicroαϊκός (τετράδραχmicroο 143 γραmicromicroαρίων)- ο Ροδιακός (τετράδραχmicroο 136 ndash 134 γραmicromicroαρίων)- ο Κιστοφορικός (τετράδραχmicroο 126 γραmicromicroαρίων)

διαmicroέσου των στρατιωτών στις τοπικές αγορές ενώ από τους νοmicroισmicroατικούς θησαυ-ρούς του 3ου αιώνα πΧ από τα κλειστά δηλαδή νοmicroισmicroατικά σύνολα που είχαν χαθεί ή συνηθέστερα κρυφτεί όλα microαζί πιστοποιείται η ευρεία αποδοχή και κυκλοφορία τους Τα χρυσά και αργυρά νοmicroίσmicroατα του Αλέξανδρου ήταν τόσο δηmicroοφιλή ώστε εξα-κολούθησαν να κόβονται νοmicroίσmicroατα microε τους δικούς του τύπους και microετά τον θάνατό του σε διάφορα νοmicroισmicroατοκοπεία Οι κοπές αυτές γνωστές ως microεταθανάτιες κοπές στο όνοmicroα του Μεγάλου Αλεξάνδρου αποτέλεσαν τον καmicroβά της διεθνούς οικονοmicroίας καθrsquo όλη την Ελληνιστική περίοδο καθώς γνώρισαν ευρεία αποδοχή αναδείχθηκαν στο ισχυρότερο διεθνές νόmicroισmicroα της εποχής και αποτέλεσαν και αντικείmicroενο αποmicroί-microησης στις παρυφές της διεθνούς αγοράς που τα υιοθέτησεΗ πιο διευρυmicroένη αγορά της Ελληνιστικής περιόδου ήταν αυτή που ακολουθούσε τον λεγόmicroενο αττικό σταθmicroητικό κανόνα δηλαδή τη νοmicroισmicroατική σύmicroβαση που είχε ως βάση το αργυρό τετράδραχmicroο βάρους 1720 γραmicromicroαρίων την εποχή του Μεγάλου Αλεξάνδρου Υιοθετώντας αυτόν τον σταθmicroητικό κανόνα για την κοπή των αργυ-ρών τετράδραχmicroων και των υποδιαιρέσεών του συνειδητά ο Αλέξανδρος επέλεξε να συmicromicroετέχει στο ευρύτερα διαδεδοmicroένο σύστηmicroα της αρχαιότητας Με την ευρεία διάδοση των δικών του νοmicroισmicroάτων το ανέδειξε στο διεθνές νοmicroισmicroατικό σύστηmicroα της Ελληνιστικής εποχής Τον αττικό σταθmicroητικό κανόνα υιοθέτησαν οι περισσότεροι ελ-ληνιστικοί βασιλείς ιδίως ο Λυσίmicroαχος οι Αντιγονίδες και οι Σελευκίδες των οποίων τα νοmicroίσmicroατα αναγνωρίζονται επίσης ως διεθνή πόλεις όπως η Αθήνα αλλά και συ-microπολιτείες όπως η Αιτωλική Στη βάση της συmicroβατότητάς του microε την αττική δραχmicroή microπόρεσε το ρωmicroαϊκό δηνάριο να διεισδύσει στις αγορές της ανατολικής Μεσογείου και τελικά να τις κατακλύσει Από τη microελέτη της νοmicroισmicroατικής συmicroπεριφοράς των παραπάνω νοmicroισmicroάτων στους θησαυρούς της εποχής συmicroπεραίνουmicroε καταρχήν ότι βασικός στόχος των Αντιγονιδών όπως και των Σελευκιδών δεν ήταν η αντικατάσταση στις συναλλαγές των διεθνών κοπών όπως τα νοmicroίσmicroατα στο όνοmicroα του Αλέξανδρου και του Λυσιmicroάχου αλλά η συmicroπλήρωση των αναγκών σε χρήmicroα ή η κυκλοφορία εορταστικών κοπών microε αφορmicroή σηmicroαντικά γεγονότα Εύλογα συmicroπεραίνουmicroε ότι η συγκέντρωση των φόρων γινόταν σε αργυρά τετράδραχmicroα τα οποία κόβονταν στο όνοmicroα του εκάστοτε Αντιγονίδη ή Σελευκίδη βασιλιά συmicroπληρωmicroατικά προς τις διεθνείς κοπές που ήταν σε κυκλοφορία

Μεταθανάτια κοπή νοmicroίσmicroα-τος αργυρό τετράδραχmicroο του

διαmicroέσου των στρατιωτών στις τοπικές αγορές ενώ από τους νοmicroισmicroατικούς θησαυ-ρούς του 3ου αιώνα πΧ από τα κλειστά δηλαδή νοmicroισmicroατικά σύνολα που είχαν χαθεί ή συνηθέστερα κρυφτεί όλα microαζί πιστοποιείται η ευρεία αποδοχή και κυκλοφορία τους Τα χρυσά και αργυρά νοmicroίσmicroατα του Αλέξανδρου ήταν τόσο δηmicroοφιλή ώστε εξα-κολούθησαν να κόβονται νοmicroίσmicroατα microε τους δικούς του τύπους και microετά τον θάνατό του σε διάφορα νοmicroισmicroατοκοπεία Οι κοπές αυτές γνωστές ως microεταθανάτιες κοπές στο όνοmicroα του Μεγάλου Αλεξάνδρου αποτέλεσαν τον καmicroβά της διεθνούς οικονοmicroίας καθrsquo όλη την Ελληνιστική περίοδο καθώς γνώρισαν ευρεία αποδοχή αναδείχθηκαν στο ισχυρότερο διεθνές νόmicroισmicroα της εποχής και αποτέλεσαν και αντικείmicroενο αποmicroί-microησης στις παρυφές της διεθνούς αγοράς που τα υιοθέτησεΗ πιο διευρυmicroένη αγορά της Ελληνιστικής περιόδου ήταν αυτή που ακολουθούσε τον λεγόmicroενο αττικό σταθmicroητικό κανόνα δηλαδή τη νοmicroισmicroατική σύmicroβαση που είχε ως βάση το αργυρό τετράδραχmicroο βάρους 1720 γραmicromicroαρίων την εποχή του Μεγάλου Αλεξάνδρου Υιοθετώντας αυτόν τον σταθmicroητικό κανόνα για την κοπή των αργυ-ρών τετράδραχmicroων και των υποδιαιρέσεών του συνειδητά ο Αλέξανδρος επέλεξε να συmicromicroετέχει στο ευρύτερα διαδεδοmicroένο σύστηmicroα της αρχαιότητας Με την ευρεία διάδοση των δικών του νοmicroισmicroάτων το ανέδειξε στο διεθνές νοmicroισmicroατικό σύστηmicroα της Ελληνιστικής εποχής Τον αττικό σταθmicroητικό κανόνα υιοθέτησαν οι περισσότεροι ελ-ληνιστικοί βασιλείς ιδίως ο Λυσίmicroαχος οι Αντιγονίδες και οι Σελευκίδες των οποίων τα νοmicroίσmicroατα αναγνωρίζονται επίσης ως διεθνή πόλεις όπως η Αθήνα αλλά και συ-microπολιτείες όπως η Αιτωλική Στη βάση της συmicroβατότητάς του microε την αττική δραχmicroή microπόρεσε το ρωmicroαϊκό δηνάριο να διεισδύσει στις αγορές της ανατολικής Μεσογείου και τελικά να τις κατακλύσει Από τη microελέτη της νοmicroισmicroατικής συmicroπεριφοράς των παραπάνω νοmicroισmicroάτων στους θησαυρούς της εποχής συmicroπεραίνουmicroε καταρχήν ότι βασικός στόχος των Αντιγονιδών όπως και των Σελευκιδών δεν ήταν η αντικατάσταση στις συναλλαγές των διεθνών κοπών όπως τα νοmicroίσmicroατα στο όνοmicroα του Αλέξανδρου και του Λυσιmicroάχου αλλά η συmicroπλήρωση των αναγκών σε χρήmicroα ή η κυκλοφορία εορταστικών κοπών microε αφορmicroή σηmicroαντικά γεγονότα Εύλογα συmicroπεραίνουmicroε ότι η συγκέντρωση των φόρων γινόταν σε αργυρά τετράδραχmicroα τα οποία κόβονταν στο όνοmicroα του εκάστοτε Αντιγονίδη ή Σελευκίδη βασιλιά συmicroπληρωmicroατικά προς τις διεθνείς κοπές που ήταν σε κυκλοφορία

Μεταθανάτια κοπή νοmicroίσmicroα-τος αργυρό τετράδραχmicroο του

στις αγορές προορίζονταν να καλύψουν τουλάχιστον microέρος των αναγκών του κράτους σε χρήmicroα Η ανάγκη πληρωmicroής των στρατευmicroάτων που λάmicroβαναν microέρος σε εκστρα-τείες έθετε σε κίνηση τον microηχανισmicroό κοπής βασιλικού νοmicroίσmicroατος Συνακόλουθα εύλογα εικάζει κανείς ότι το νοmicroισmicroατικό πλεόνασmicroα που κοβόταν για την κάλυψη των αναγκών microιας εκστρατείας το απορροφούσαν οι αντίστοιχες αγορές πριν προχω-ρήσουν στην κοπή νέου νοmicroίσmicroατος Με άλλους όρους η εντατική κοπή νοmicroίσmicroατος για στρατιωτικούς σκοπούς ισοσταθmicroιζόταν από περιόδους ύφεσης στη νοmicroισmicroατική παραγωγή microετά την κατάπαυση των εχθροπραξιών microέχρι να φθαρεί το υπάρχον νόmicroι-σmicroα και να αποσυρθεί από την κυκλοφορία Από το διεθνές αττικό νοmicroισmicroατικό σύστηmicroα διαφοροποιήθηκαν ορισmicroένοι βασιλείς και πόλεις Καταρχήν ήδη από το 310 πΧ ο βασιλιάς της Αιγύπτου Πτολεmicroαίος Αrsquo microείωσε το βάρος των αργυρών του τετράδραχmicroων από το κανονικό αττικό βάρος στα 1580 γραmicromicroάρια για να καταλήξουν έπειτα από ένα ενδιάmicroεσο στάδιο όπου ζύγιζαν 1490 γραmicromicroάρια να ζυγίζουν 14301440 γραmicromicroάρια γύρω στο 290 πΧ Στη βάση των ελαφρύτερων πτολεmicroαϊκών τετράδραχmicroων διαmicroορφώθηκε ένα κλειστό σύστηmicroα οικονοmicroικών συναλλαγών που επέβαλε κατά microία έννοια την έκδοση σε χρυσό και σε άργυρο πολυάριθmicroων κοπών στρατιωτικών εορταστικών και άλλων που διακρίνονται για τη microεγάλη τυπολογική τους ποικιλία Η εξοικείωση των περιοχών που υπάγονταν στην πτολεmicroαϊκή σφαίρα οικονοmicroικής επιρροής microε τα πτολεmicroαϊκού βάρους νοmicroίσmicroατα ήταν τόσο microεγάλη ώστε οι κατακτητές των περιοχών υποχρεώθηκαν να προσαρmicroο-στούν στις τοπικές νοmicroισmicroατικές συνήθειες Στην Κοίλη Συρία για παράδειγmicroα οι Σελευκίδες προσαρmicroόστηκαν στη χρήση νοmicroισmicroάτων πτολεmicroαϊκού βάρους εκδίδοντας microάλιστα και κοπές στον πτολεmicroαϊκό σταθmicroητικό κανόνα προκειmicroένου να συmicroβαδίσουν microε τις οικονοmicroικές συνήθειες στην περιοχήΕκτός από την Αίγυπτο το ελληνιστικό βασίλειο της Περγάmicroου διαφοροποιήθηκε νοmicroισmicroατικά από την υπόλοιπη microικρασιατική επικράτεια microε την κοπή των λεγόmicroενων κιστοφορικών νοmicroισmicroάτων που άρχισαν να κυκλοφορούν στο βασίλειο της Περγά-microου παράλληλα προς τις αττικού βάρους κοπές του Φιλέταιρου (περ 343ndash263 πΧ) Μεταξύ των ετών 133 και 130 πΧ κυκλοφορούσαν ως νοmicroίσmicroατα του σφετεριστή ΑριστόνικουΕυmicroένη Γrsquo (128 πΧ) Εξακολούθησαν ωστόσο να κόβονται από αρκετές πόλεις microερικές φορές και microε χρονολογήσεις (πχ στην Έφεσο) και ενίοτε και από

Ασηmicroένιο τετρά-δραχmicroο του Δηmicroήτριου του

τους Ρωmicroαίους που συνέχισαν ndashπεριστασιακά και microε διαφορετικούς τύπουςndash να τα εκδίδουν microέχρι την εποχή του αυτοκράτορα Αδριανού και ίσως και microέχρι την εποχή των Σεβήρων Εξίσου ισχυρό νόmicroισmicroα της Ελληνιστικής περιόδου ήταν τα ροδιακά νοmicroίσmicroατα αυτά ήταν τόσο δηmicroοφιλή στις αγορές της ανατολικής Μεσογείου ώστε έγιναν αντικείmicroενο αποmicroίmicroησης από διάφορες εκδότριες αρχές όπως οι κρητικές πό-λεις οι τελευταίοι Μακεδόνες βασιλείς και άλλοι Σε γενικές γραmicromicroές για την αντιmicroετώπιση των στρατιωτικών και δηmicroοσιονοmicroικών τους κυρίως δαπανών οι ελληνιστικοί microονάρχες συνειδητά ενίσχυσαν τη διακίνηση χρή-microατος (αργύρου) στις microεγαλύτερης κλίmicroακας συναλλαγές στις επικράτειές τους Ο πλούτος των ηττηmicroένων ελληνιστικών κρατών (και το ανθρώπινο δυναmicroικό τους microε τη microορφή δούλων) συγκεντρώθηκε στη Ρώmicroη microετά την τελική της επικράτηση καθώς

Πτολεmicroαϊκό laquoκλειστόraquo σύστηmicroα οικονοmicroικών συναλλαγών διαmicroαρτυ-ρίες προς τον Απολλώνιο (2587 πΧ)

Σε microια επιστολή από το περίφηmicroο αρχείο του Ζήνωνα ένας υπάλληλος από το νοmicroι-σmicroατοκοπείο της Αλεξάνδρειας διαmicroαρτύρεται στον Απολλώνιο διοικητή ή laquoυπουργό Οικονοmicroικώνraquo του Πτολεmicroαίου Βrsquo για τις δυσκολίες που επιφέρει στη λειτουργία του τοπικού νοmicroισmicroατοκοπείου η laquoανακύκλωσηraquo των ξένων και παλαιών χρυσών νοmicroισmicroά-των και η κοπή νέων πτολεmicroαϊκών νοmicroισmicroάτων προκειmicroένου να καθιερωθεί το νόmicroισmicroα αυτό για τη διεξαγωγή microεγάλης κλίmicroακας συναλλαγών microε την Αίγυπτο Στο κείmicroενο αναφέρονται ονοmicroαστικά τα παλιά αιγυπτιακά νοmicroίσmicroατα τα περίφηmicroα τρίχρυσα του Πτολεmicroαίου Αrsquo και των πρώιmicroων χρόνων του Πτολεmicroαίου Βrsquo ενώ είναι βέβαιο ότι τα νέα τετράδραχmicroα που αναφέρονται είναι τα νέα οκτάδραχmicroα προς τιmicroήν της Αρσινόης και τα χρυσά νοmicroίσmicroατα ΘΕΩΝ ΑΔΕΛΦΩΝ στο όνοmicroα του Πτολεmicroαίου Βrsquo και της συζύγου του Επιπλέον οι δυσκολίες και η σύγχυση που φαίνεται να έχει προκαλέσει στο νοmicroισmicroα-τοκοπείο η νέα ρύθmicroιση microας επιτρέπουν να συναγάγουmicroε ότι η εντολή laquoανακύκλωσηςraquo των ξένων και παλαιών χρυσών νοmicroισmicroάτων ήταν σχετικά πρόσφατη Η επιστολή προς τον Απολλώνιο χρονολογείται microε ακρίβεια στο 28ο έτος βασιλείας του Πτολεmicroαίου Βrsquo δηλαδή στο 2587 πΧ

Χρυσό οκτάδραχmicroο του Πτολε-microαίου Βrsquo το οποίο διακοσmicroείται

microάλιστα οι ηττηmicroένοι microονάρχες και συmicroπολιτείες υποχρεώθηκαν να καταβάλουν υπέ-ρογκα ποσά στο Ρωmicroαϊκό κράτος ως πρόστιmicroα για τη διεξαγωγή πολέmicroου Οι Ρωmicroαίοι απαίτησαν 1000 τάλαντα από τον Φίλιππο Εrsquo (196 πΧ) 500 από το Νάβι της Σπάρ-της (195 πΧ) και από την Αιτωλική Συmicroπολιτεία (189 πΧ) 15000 από τον Αντίοχο Γrsquo (188 πΧ) και 300 από τον Αριαράθη της Καππαδοκίας (188 πΧ)

Εναλλακτικές πρακτικές στη χρήση αργυρού νοmicroίσmicroατος Στις οικονοmicroίες των κλασικών πόλεων εξακολούθησε η χρήση microικρότερων αργυρών υποδιαιρέσεων και του χάλκινου νοmicroίσmicroατος για τις microικρότερης κλίmicroακας συναλλαγές Σε εmicroπόλεmicroες microάλιστα περιόδους τα περιουσιακά στοιχεία συχνά άλλαζαν χέρια microε βίαιο τρόπο και όχι microε κανονικές διαδικασίες Συχνά microεmicroονωmicroένοι φορείς έπαιζαν τον ρόλο δανειστών βασιλείς ή άνθρωποι της αυλής χρηmicroατοδοτούσαν συχνά οικοδοmicroικά προγράmicromicroατα ή βοηθούσαν πόλεις να ανακάmicroψουν από φυσικές καταστροφές Τον ρό-λο δανειστών έπαιζαν όχι σπάνια ιερά ιδιωτικές τράπεζες πόλεων και τέλος ιδιώ-τες (οmicroάδες ή microεmicroονωmicroένοι δανειστές που δάνειζαν άτοκα ποσά) Τον ρόλο των τρα-πεζών έπαιξαν για παράδειγmicroα πόλεις όπως η Μίλητος και η Ρόδος αλλά και βασιλείς όπως ο Ευmicroένης Βrsquo Μαρτυρούνται εξάλλου και ιδιωτικές τράπεζες για παράδειγmicroα είναι γνωστή η δραστηριότητα ιδιωτών δανειστών στις αρχές του 2ου αιώνα πΧ στη Δήλο αλλά και η εκχώρηση ενός δανείου από τραπεζίτη στη Λήmicroνο Για τη διεξαγωγή του εmicroπορίου όχι σπάνια εκχωρούνταν τα λεγόmicroενα ναυτικά δάνεια ενώ εmicroπορικά δάνεια ναυτικά ή βασισmicroένα στη γη προορίζονταν για εmicroπορικούς σκοπούς KατανάλωσηΣτις ταραγmicroένες συνθήκες της Ελληνιστικής εποχής η επάρκεια προϊόντων στα βασικά προϊόντα διατροφής στις τοπικές αγορές που αποτελούσε ανέκαθεν επιθυmicroία και στόχο των κυβερνώντων δεν ήταν πάντοτε εύκολο να επιτευχθεί Η παραγωγή των βασικών προϊόντων διατροφής γινόταν στην ύπαιθρο Οι Έλληνες γεωργοί επιδίδονταν σε περιστασιακές αγροτικές καλλιέργειες microε microικρές εκτάσεις γης και σε διαφορετικά περιβάλλοντα Αναπόφευκτα η επίτευξη της αυτάρκειας αναδείχθηκε σε microείζον ζή-τηmicroα για πολλές πόλεις ενώ η ίδρυση νέων πόλεων προσέλκυσε πολύ πληθυσmicroό από τον κυρίως ελλαδικό χώρο Από επιφανειακές έρευνες στον κυρίως ελλαδικό χώρο

Ασηmicroένιο τετράδραχmicroο της Ρόδου που χρονολογείται microετά

Aνάγλυφο microε απεικόνιση χρη-microατικού ανταλλακτηρίου (Εθνικό

προκύπτει ότι microειώθηκε σηmicroαντικά ο αριθmicroός των κατοίκων της υπαίθρου ενώ αρκε-τοί πληθυσmicroοί microετακινήθηκαν προκειmicroένου να microεγιστοποιηθεί η παραγωγή της γης Η Ασία και η Αφρική υποδέχτηκαν σηmicroαντικούς αριθmicroούς κατοίκων από τον παραδοσιακό ελληνικό κόσmicroο ενώ δεν ήταν λίγοι και αυτοί που microετανάστευσαν προς τη Δύση Στην ελληνιστική Αθήνα η πόλη τίmicroησε το 27069 πΧ τον Καλλία γιο του Θυmicroοχάρους από τον δήmicroο της Σφηττού γιατί όντας στην υπηρεσία του Πτολεmicroαίου Αrsquo κατά τη διάρκεια πολέmicroου εναντίον του Δηmicroήτριου του Πολιορκητή το 287 πΧ οδήγησε τους στρατιώτες που τον ακολουθούσαν στη χώρα και προστάτευσε τη συγκοmicroιδή του σι-ταριού και διασφάλισε τη microεταφορά όσο το δυνατόν περισσότερου σιταριού στην πό-λη Εξίσου σηmicroαντικές ήταν οι επιπτώσεις των ναυτικών δραστηριοτήτων και η δράση των πειρατών στη διεξαγωγή εmicroπορίου κατά τη διάρκεια εmicroπόλεmicroων συρράξεων microε αποτέλεσmicroα αρκετές πόλεις να αντιmicroετωπίζουν έλλειψη στα βασικά είδη διατροφής Τα microέτρα που έπαιρναν για παράδειγmicroα οι ελληνιστικές πόλεις για τη συγκέντρωση προσόδων προκειmicroένου να αγοράσουν σιτηρά ή για να αντιmicroετωπίσουν αποτελεσmicroατι-κά τις αυξήσεις στις τιmicroές των σιτηρών (σιτωνία) δείχνουν ότι οι σιτοδείες ήταν ένα από τα σοβαρότερα προβλήmicroατα που αντιmicroετώπιζαν οι ελληνικές πόλεις ήδη από τις αρχές του 4ου αιώνα πΧ Ο Φίλων από το Βυζάντιο συζητά την αποθήκευση τροφί-microων καθώς ο φόβος πολιορκίας αποτελούσε πάντοτε σοβαρή απειλή και συνιστά την έγκαιρη αγορά φτηνών σιτηρών ενώ ο Αντίγονος Μονόφθαλmicroος συνιστά ακριβώς το ίδιο microε επιστολές του στην Τέω και στη Λέβεδο (Welles RC 310 = Austin 1981 no 40 = Bagnall-Derow 2004 no 7) Οι επιγραφικές εξάλλου microαρτυρίες για τις δωρεές σίτου βασιλέων ή πολιτών προς συγκεκριmicroένες πόλεις αλλά και οι τιmicroές που προέ-βλεπε η πόλη προς τους πολίτες ή αξιωmicroατούχους που διασφάλιζαν την προmicroήθεια της πόλης σε σιτηρά σε ικανοποιητικές τιmicroές microας επιτρέπουν να συmicroπεράνουmicroε ότι οι πόλεις αντιmicroετώπιζαν συχνά την έλλειψη σιτηρών ή φτηνών σιτηρών Στις παραπάνω δυσκολίες έρχονται να προστεθούν οι διακοπές στη ροή των εmicroπορικών συναλλαγών εξαιτίας των ναυτικών συρράξεων και των πειρατικών επιδροmicroών Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγmicroα του Αρχεστράτου Μακεδόνος υπαλλήλου του Δηmicroητρίου του Πολιορκητή που προστάτευσε τα πλοία που microετέφεραν σιτηρά κατά τη διάρκεια ενός πολέmicroου (OGIS 9 = IEphesos 1452 302 πΧ περίπου) Σε microια επιγραφή από τις Ερυθρές η πληθώρα τροφίmicroων παρουσιάζεται ως αποτέλεσmicroα των προσπαθειών ενός

Εmicroπορικό πλοίο Ελληνιστικής περιόδου λεπτοmicroέρεια από επι-

Μαρmicroάρινη εικονιστική προ-τοmicroή του Δηmicroήτριου Φαληρέα

πλούσιου πολίτη να παρέχει σωτηρία στους εmicroπόρους (ΙErythrai 28 Bielman 1994 no 21 περίπου 277 πΧ ) Στις αρχές εξάλλου του πολέmicroου microεταξύ των Ρωmicroαίων και του Αντιόχου Γacute (191 πΧ) η Αχαϊκή Συmicroπολιτεία απαγόρευσε τις εξαγωγές σιτηρών εξαιτίας της έλλειψής τους (SEG XI 1107 Maier 1959 no 30)Με δυσκολία τέλος microπορούmicroε να απαντήσουmicroε στο ερώτηmicroα εάν οι τιmicroές συγκεκρι-microένων προϊόντων προσδιορίζονταν έτσι ώστε να microην παρουσιάζουν αποκλίσεις στις τοπικές αγορές Αν και δεν είναι δυνατόν να πιστοποιηθεί η ύπαρξη microιας αγοράς που όριζε τιmicroές σε διεθνές επίπεδο και που αγκάλιαζε το microεγαλύτερο microέρος του Ελληνικού κόσmicroου microπορούmicroε να εικάσουmicroε ότι οι περιπλανώmicroενοι έmicroποροι ήταν σε θέση να επισηmicroάνουν διαφορές τιmicroών από αγορά σε αγορά

Λεπτοmicroέρεια από τη βάση του επιτύmicroβιου microνηmicroείου της Καλ-

Νοmicroίσmicroατα και ιδεολογία

Η απεικόνιση των βασιλέων στα νοmicroίσmicroατα ήταν microια πρακτική που είχαν ακολουθήσει οι Πέρσες όχι όmicroως και οι Έλληνες πριν από την εποχή των Διαδόχων Αυτό ίσως συνέ-βαινε γιατί ο πλούτος που αντιστοιχούσε στα νοmicroίσmicroατα εθεωρείτο κοινό κτήmicroα και όχι ιδιοκτησία του βασιλιά Ακόmicroη κι ο Αλέξανδρος απέφυγε να κόψει νοmicroίσmicroατα microε τη δική του microορφή προτιmicroώντας στα microεν αργυρά τετράδραχmicroα την κεφαλή του Ηρακλέους προστάτη των Αργεαδών (αν και συχνά ο Ηρακλής αυτός παίρνει τα χαρακτηριστικά του βασιλιά) στους δε χρυσούς στατήρες την κεφαλή της Αθηνάς Στον οπισθότυπο των τετράδραχmicroων εικονιζόταν πάντοτε ο Δίας ένθρονος microε τον αετό καθώς ήταν microια θεό-τητα ευρύτατης αποδοχής ακόmicroη και εκτός ελληνικού κόσmicroου Σε αυτόν των στατήρων η Νίκη είναι σύmicroβολο της επικράτησης εναντίον των Περσών Μετά τον θάνατο του Αλέξανδρου ο Πτολεmicroαίος πρώτος έκοψε νόmicroισmicroα microε το όνοmicroα του νεκρού βασιλιά ίσως το 321 πΧ Την πρακτική αυτή microιmicroήθηκαν σχεδόν όλοι οι Διάδοχοι καθώς έριζαν ακόmicroη για τη νοmicroιmicroότητα των τίτλων τους και για την επι-κράτηση στο σύνολο των κτήσεων του Αλεξάνδρου Στα νοmicroίσmicroατα των Διαδόχων ο Αλέξανδρος εικονίζεται microε κάποια laquoανατολίζονταraquo χαρακτηριστικά microε δορά ελέφαντα (Πτολεmicroαίοι και Σελευκίδες) microε κέρατα βοδιού και δορά λεοπάρδαλης (Σελευκίδες) και microε τα στριφτά κέρατα του κριαριού σύmicroβολο του αιγυπτιακού θεού Άmicromicroωνα (Λυσίmicroαχος στη Θράκη) Τα νοmicroίσmicroατα αυτά κυκλοφορούσαν ευρέως έως το 305όταν οι Διάδοχοι

ο ένας microετά τον άλλον άρχισαν να υιοθετούν τον τίτλο του βασιλιά οπότε θεώρησαν ότι microπορούσαν πια να κόψουν νοmicroίσmicroατα αυτόνοmicroα Πάλι ο Πτολεmicroαίος έκανε την αρχή κόβοντας χρυσά πεντάδραχmicroα microε τη microορφή του στον εmicroπροσθότυπο και έναν αετό πάνω σε κεραυνούς στον οπισθότυπο σύmicroβολο σαφώς δανεισmicroένο από τη νοmicroισmicroατοκοπία στο όνοmicroα του Αλέξανδρου Ο Δηmicroήτριος ο Πολιορκητής ακολούθησε το παράδειγmicroα του Πτολεmicroαίου δέκα χρόνια αργότερα το 295 πΧ κόβοντας νόmicroισmicroα microε τη microορφή του και τον Ποσειδώνα στον οπισθότυπο Η απεικόνιση του Ποσειδώνα ήταν σαφής ανα-φορά στον ναυτικό κυρίως χαρακτήρα που είχε πάρει το κράτος των Αντιγονιδών microετά τη microάχη της Ιψού και την απώλεια σηmicroαντικών εδαφικών κτήσεων στη Μικρά Ασία και τη Μέση Ανατολή Ωστόσο το στοιχείο της προπαγάνδας στα νοmicroίσmicroατα του Δηmicroητρίου που σχετίζονται microε ναυτικές νίκες ήταν έντονο από την αρχή η νίκη του στη Σαλαmicroίνα της Κύπρου τιmicroήθηκε microε την κοπή αργυρών τετράδραχmicroων όπου στον εmicroπροσθότυπο εικονιζόταν η Νίκη επάνω σε ακρόπρωρο ενώ στον οπισθότυπο ο Ποσειδών σε πολε-microική θέση έτοιmicroος να εξακοντίσει την τρίαινά του Μετά την εδραίωση της εξουσίας τους στη Μακεδονία οι Αντιγονίδες χρησιmicroοποίη-σαν έντονα το στοιχείο της προπαγάνδας στα νοmicroίσmicroατά τους Ο Αντίγονος Γονατάς ο οποίος κατάφερε αποφασιστικές νίκες εναντίον των γαλατικών φύλων που επέλασαν στον ελλαδικό χώρο περί το 279-8 χάραξε στα νοmicroίσmicroατά του κεφάλι Πανός microέσα σε microακεδονική ασπίδα για να τιmicroήσει τον θεό που έσπειρε τον πανικό στους εχθρούς του στη διάρκεια microιας νυχτερινής επίθεσης Ο διάδοχός του Αντίγονος Δώσων έκοψε το 227 πΧ τετράδραχmicroα αναmicroνηστικά microια σηmicroαντικής ναυmicroαχίας του στην Άνδρο microε τον Ποσειδώνα στον εmicroπροσθότυπο και τον Απόλλωνα καθισmicroένο σε ακρόπρωρο στον οπισθότυπο Το πορτραίτο επανήλθε στα νοmicroίσmicroατα της Μακεδονίας επί Φιλίππου Εrsquo και Περσέως microε σύmicroβολο στον οπισθότυπο το ρόπαλο του Ηρακλή και τον αετό επάνω σε κεραυνούς αντίστοιχα Αντίθετα microε τους Αντιγονίδες οι Πτολεmicroαίοι δεν έπαψαν να εικονίζουν βασιλικά πορ-τραίτα στα νοmicroίσmicroατά τους Από τα πιο εύγλωττα νοmicroίσmicroατα είναι τα χρυσά οκτάδραχmicroα που έκοψε ο Πτολεmicroαίος Βrsquo microετά τον γάmicroο του microε την αδελφή του Αρσινόη Αrsquo Στον εmicroπροσθότυπο εικονίζεται το βασιλικό ζεύγος σε απόδοση προφίλ microε την επιγραφή ΑΔΕΛΦΩΝ ενώ στον οπισθότυπο το ζεύγος των γονιών τους Πτολεmicroαίου Αrsquo και Βερε-νίκης Αrsquo microε την επιγραφή ΘΕΩΝ Τα νοmicroίσmicroατα αυτά αποτελούν φόρο τιmicroής σχηmicroατι-

Ασηmicroένιο νόmicroισmicroα (αργυρό τετράδραχmicroο) του Μεγάλου

Αργυρό τετράδραχmicroο Αντίγο-νου Δώσωνος γύρω στο 227

Σε γενικές γραmicromicroές αποθαρρυνόταν η επίδειξη τρυφής microεmicroονωmicroένων πολιτών στα πλαίσια της πόλης ενώ από τα αρχαιολογικά κατάλοιπα φαίνεται ότι η καθηmicroερινή ζωή των microέσων ανθρώπων ήταν αρκετά απλή Πρόθεση του Δηmicroητρίου Φαληρέως όταν microε νόmicroο προσπάθησε να περιορίσει την κατασκευή microεγάλων επιτύmicroβιων στηλών στην Αθήνα το 316 πΧ ήταν ο περιορισmicroός των επιδείξεων πλούτου στην πόλη Η

ζόmicroενη τότε πτολεmicroαϊκή δυναστεία ενώ οι επιγραφές δηλώνουν την καθιέρωση δύο θεσmicroών της θεοποίησης των νεκρών βασιλέων και του δυναστικού γάmicroου microεταξύ αδελ-φών στοιχείο το οποίο οι Πτολεmicroαίοι δανείστηκαν από τη φαραωνική παράδοση Οι Σελευκίδες καθιέρωσαν από την εποχή του Αντιόχου Αrsquo την απεικόνιση του εκά-στοτε βασιλιά στα χρυσά και αργυρά νοmicroίσmicroατα και τήρησαν απαρέγκλιτα τον κανόνα αυτό microε αποτέλεσmicroα να διαθέτουmicroε σήmicroερα microια εξαιρετική πινακοθήκη microε τις microορφές των βασιλέων της δυναστείας αυτής Στον οπισθότυπο εικονιζόταν συχνά ο Απόλλων προστάτης της δυναστείας Στον αντίποδα των Σελευκιδών βρίσκονται οι Ατταλίδες της Περγάmicroου οι οποίοι καθιέρωσαν το πορτραίτο του ιδρυτή της δυναστείας Φιλέταιρου στα νοmicroίσmicroατά τους διατηρώντας τη συνήθεια αυτή έως το τέλος της δυναστείας τους το 133 πΧ Η χρήση συmicroβόλων συνεχίστηκε φυσικά στη νοmicroισmicroατοκοπία των πόλεων η οποία ωστόσο περιοριζόταν πια σε αργυρές και χάλκινες κοπές Ως επί το πλείστον τα παλαιά σύmicroβολα επανεmicroφανίζονται ίσως microε νέες καλλιτεχνικές διαπραγmicroατεύσεις ενώ συνή-θως ο εmicroπροσθότυπος είναι αφιερωmicroένος στην κυρίαρχη θεότητα της πόλης Εντυπω-σιακά είναι τα νοmicroίσmicroατα που κόβουν οι συσσωmicroατώσεις πόλεων και φυλών οι συmicroπο-λιτείες Αν και microε microικρότερη καλλιτεχνική αξία από τα νοmicroίσmicroατα των βασιλέων που πραγmicroατικά αποτελούν microνηmicroεία τέχνης τα νοmicroίσmicroατα της Αιτωλικής Συmicroπολιτείας για παράδειγmicroα εικονίζουν στον εmicroπροσθότυπο την προσωποποίηση της ίδιας της Συmicroπολι-τείας ή της εδαφικής της επικράτειας της Αιτωλίας ενώ στον οπισθότυπο εικονίζονται είτε microυθολογικά στοιχεία που σχετίζονται microε την περιοχή όπως ο Καλυδώνιος Κάπρος ή σύmicroβολα που έχουν να κάνουν microε τους αγώνες της Συmicroπολιτείας όπως η Αιτωλία καθισmicroένη επάνω σε σωρό από γαλατικές και microακεδονικές ασπίδες στοιχείο που παρα-πέmicroπει στις νίκες τους επί των Γαλατών και των Αντιγονιδών αντίστοιχα

Χρυσό οκτάδραχmicroο του Πτολε-microαίου Βrsquo το οποίο διακοσmicroείται

Ασηmicroένιο νόmicroισmicroα της Αιτωλι-κής Συmicroπολιτείας στον εmicroπρο-

εισροή πάλι microεγάλων ποσοτήτων αργύρου στη Ρώmicroη από την Ανατολή στην ύστερη περίοδο της ρωmicroαϊκής δηmicroοκρατίας συνάντησε σοβαρές κοινωνικές αντιδράσεις όπως προκύπτει από τις σχετικές φιλολογικές πηγές Οι αναφορές ωστόσο στον άργυρο σε στρατιωτικά συmicroφραζόmicroενα της Ελληνιστικής περιόδου και η επίδειξη αργυρών αντι-κειmicroένων στις βασιλικές ποmicroπές προδίδουν ότι η κατοχή πλούτου ειδικά σε άργυρο ήταν αξία συνυφασmicroένη microε τον βασιλικό τρόπο ζωής και έτεινε να γίνει αποδεκτή στα ευρύτερα κοινωνικά στρώmicroατα

Από τις κλασικές οικονοmicroίες στην οικονοmicroική επικράτηση της Ρώmicroης συmicroπτώmicroατα παρακmicroήςΗ εντελώς διαφορετική σε σχέση microε την Κλασική εποχή εικόνα των διεθνών ελληνι-στικών οικονοmicroιών δεν οφείλεται στην αλλαγή των παραγωγικών δοmicroών λόγω κάποιας ρηξικέλευθης τεχνολογικής εξέλιξης όπως έγινε στη Βιοmicroηχανική επανάσταση Στην πλειοψηφία των ελληνιστικών κρατών διατηρήθηκαν οι προϋπάρχουσες οικονοmicroικές δοmicroές microε αποτέλεσmicroα η microετάβαση στη νέα τάξη πραγmicroάτων να γίνεται σχετικά οmicroαλά Οι ελληνιστικές όmicroως οικονοmicroίες διαmicroορφώθηκαν σε συνθήκες που κάθε άλλο παρά ευνοούσαν τη συστηmicroατική και απόλυτα microεθοδευmicroένη οικονοmicroική ανάπτυξη σε κρα-τικό επίπεδο Οι απαιτήσεις των εmicroπόλεmicroων συρράξεων δεν επέτρεψαν στους ελλη-νιστικούς microονάρχες να επιδιώξουν τη microεγιστοποίηση των εσόδων τους microέσα από τη συστηmicroατοποιηmicroένη εκmicroετάλλευση της γεωργικής παραγωγής και των φυσικών πόρων στην επικράτειά τους καθώς ένα microεγάλο microέρος του ανθρώπινου δυναmicroικού τους συmicro-microετείχε στους αmicroυντικούς και επιθετικούς πολέmicroους που διαmicroείφθηκαν και υπέmicroεινε τις συνέπειές τουςΟι απώλειες από την αγροτική παραγωγή (και ενδεχοmicroένως η πτώση στις τιmicroές των γαιών) λόγω πολέmicroων ισοσταθmicroίστηκαν κατά κάποιον τρόπο από τη διεθνή κυκλοφορία microεγάλων ποσοτήτων αργύρου microε τη microορφή νοmicroίσmicroατος αναδεικνύοντας microια τελείως διαφορετική πηγή πλουτισmicroούΑπώτερη επιδίωξη όλων των ελληνιστικών microοναρχών ήταν ο γρήγορος εκχρηmicroατισmicroός των τοπικών οικονοmicroιών προκειmicroένου να διασφαλίσουν το απαραίτητο νόmicroισmicroα για τις στρατιωτικές κυρίως δαπάνες Από τη σύγχρονη έρευνα υποστηρίζεται ότι πρωταρχι-κός στόχος της ίδρυσης πολλών νοmicroισmicroατοκοπείων αυτή την εποχή ήταν η κάλυψη των

Ασηmicroένιο τετράδραχmicroο του βασιλιά Αντίγονου Δώσωνος

δηmicroοσιονοmicroικών κατά πρώτο λόγο αναγκών των microεγάλων ελληνιστικών δυνάmicroεων Φαίνεται ότι προτιmicroώmicroενη υποδιαίρεση ήταν τα τετράδραχmicroα που ήταν κοmicromicroένα στον αττικό σταθmicroητικό κανόνα ανεξάρτητα από το αν είχαν εκδοθεί στο όνοmicroα του Αλέ-ξανδρου του Λυσίmicroαχου ή των ίδιων των Σελευκιδών Δεν φαίνεται εξάλλου να ήταν πρόθεση των ελληνιστικών microοναρχών η απόσυρση από την κυκλοφορία των διεθνών κοπών που βρίσκονταν ήδη σε κυκλοφορία στην επικράτειά τους Οι ελληνιστικοί microο-νάρχες έκοβαν νέο νόmicroισmicroα για να συmicroπληρώσουν τυχόν κενά και για να καλύψουν τις ανάγκες της αγοράςΚατά την εξέταση της οικονοmicroίας κάθε ελληνιστικού βασιλείου χωριστά κινδυνεύουν να σβηστούν από τον οικονοmicroικό χάρτη αρκετές αποχρώσεις και θεmicroατικές συνάφειες των οικονοmicroιών microικρότερης κλίmicroακας Σε επίπεδο microικροοικονοmicroιών η ανακατανοmicroή πλούτου ήταν αναπόφευκτη άσχετα από το αν ο πλούτος αυτός microεταφραζόταν σε υλικά αγαθά σε γαίες ή σε χρήmicroα Η κατάκτηση της Περσικής αυτοκρατορίας από τον Μέγα Αλέξανδρο απελευθέρωσε τεράστιες ποσότητες πλούτου microε τη microορφή νέου χρή-microατος ενώ η ίδρυση νέων πόλεων και στρατιωτικών αποικιών προκάλεσε microετακινήσεις πληθυσmicroών από την κυρίως Ελλάδα τα νησιά και τις παράλιες πόλεις της Μικράς Ασίας για την απόκτηση γης Οι περιουσίες άλλαζαν χέρια λόγω των συχνών και δεινών πο-λέmicroων και τα θύmicroατα πολέmicroου αντιmicroετώπιζαν το ενδεχόmicroενο όχι microόνο να χάσουν την περιουσία και τη ζωή τους αλλά και να microετατραπούν τα ίδια σε περιουσιακά στοιχεία αποφέροντας κέρδος στους κατόχους τουςΕκτός από τη συγκέντρωση microεγάλου microέρους του πλούτου των ελληνιστικών κρατών microε την επιβολή προστίmicroων στους εκάστοτε ηττηmicroένους οι Ρωmicroαίοι παρενέβησαν στην εκmicroετάλλευση των τοπικών προσόδων απαγορεύοντας τη λειτουργία των microακεδονικών microεταλλείων microετά το 167 πΧ Η επαχθής φορολογία και η πλεονεξία των Ρωmicroαίων δηmicroοσιώνων (publicani negotiatores) που ανέλαβαν συmicroβόλαια σε δηmicroόσια έργα και ήταν υπεύθυνοι για τη συγκέντρωση δηmicroόσιων εσόδων (πχ στη Βοιωτία και στη Μικρά Ασία) περιόρισε σηmicroαντικά τη δραστηριότητα των ντόπιων εmicroπόρων προς όφελος των Ιταλών πεζιτών και εmicroπόρων στην Ανατολή Το αντίκτυπο των ρωmicroαϊκών παρεmicroβάσεων έγινε αmicroέσως αισθητό στη Ρόδο όταν οι Ρωmicroαίοι microετέτρεψαν τη Δήλο σε ελεύθερο λι-microάνι που υπερσκέλισε τη σηmicroασία της Ρόδου ως εmicroπορικού κέντρου Σε άλλες περιοχές τα αποτελέσmicroατα ήταν λιγότερο ορατά αλλά η θανάτωση χιλιάδων Ιταλών εmicroπόρων

Σκηνή καταβολής φόρων σε ανάγλυφη πλάκα από το

φοροεισπρακτόρων και άλλων ξένων κατοίκων στη Μικρά Ασία κατόπιν εντολής του βασιλιά του Πόντου Μιθριδάτη ΣΤrsquo αναντίρρητα απηχεί τη δυσαρέσκεια των ντόπιων προς τους επήλυδες φορείς εmicroπορίου Εάν συνυπολογίσουmicroε τις πειρατικές δραστη-ριότητες την παρουσία ρωmicroαϊκών στρατευmicroάτων και τη διεξαγωγή των τελευταίων ρωmicroαϊκών εmicroφυλίων σε ελληνικό έδαφος αρχίζουmicroε να καταλαβαίνουmicroε γιατί κατά τον 1ο αιώνα πΧ διαπιστώνουmicroε σοβαρά συmicroπτώmicroατα παρακmicroής και υποβάθmicroισης