ÀÇÈÉÍ ÕªÃÆËÈÉÍ ÁÀÍÊ ÌÎÍ 2002-12 ÓËÑ ÎÐÎÍÄ …...ÀÇÈÉÍ...

ÀÇÈÉÍ ÕªÃÆËÈÉÍ ÁÀÍÊ ÌÎÍ 2002-12

ÓËÑ ÎÐÎÍÄ ¯Ç¯¯ËÑÝÍ ÒÓÑËÀËÖÀÀÍÛ ÕªÒªËÁªÐÈÉÍ ¯ÍÝËÃÝÝ

ÌÎÍÃÎË ÓËÑ

2002 îíû 11 ä¿ãýýð ñàð

Ýíýõ¿¿ áàðèìò áè÷ãèéã îëîí íèéòèéí õ¿ðòýýë áîëãîõ çîðèëãîîð ìîíãîëõýëíýý õºðâ¿¿ëñýí áºãººä àíãëè õýë íü ÀÕÁ-íû àëáàí ¸ñíû õýë òóë çºâõºíàíãëè õýë äýýðõè ýõ õóâèéã íü àëáàí ¸ñíû õýìýýí ¿çíý. Èéìä èø òàòàõäàààíãëè ýõèéã àøèãëàíà óó.

ÂÀËÞÒÛÍ ÕÀÍØ

Ìºíãºíèé íýãæ – Ìîíãîë òºãðºã ¥ ÌÍÒ

1991 1994 2000 2002¥1,00 = $ 0,04 $ 0,0024 $ 0,00106 $ 0,00091$1,00 = ¥ 25 ¥ 409 ¥ 944 ¥ 1097

ÒÎÂ×ÈËÑÎÍ ¯ÃÑ

ÀÕÁ Àçèéí õºãæëèéí áàíêÀ¯ÑÕ Àæ ¿éëäâýðèéí ñàëáàðûí õºòºëáºðÁÍÀËÀÓ Á¿ãä Íàéðàìäàõ Àðä÷èëñàí Ëàîñ Àðä ÓëñÁÍÕÀÓ Á¿ãä Íàéðàìäàõ Õÿòàä Àðä Óëñ ÁÎß Áàéãàëü îð÷íû ÿàìÄÁß Äýä á¿òöèéí ÿàìÄÍÁ Äîòîîäûí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íÇØÕ Çàñàãëàëûí øèíý÷ëýëèéí õºòºëáºðÌÁªÁÀ Ìîíãîëûí áàíêíû ºð áàðàãäóóëàõ àëáàÍ¯Á Íýãäñýí ¿íäýñòíèé áàéãóóëëàãàÍ¯ÁÕÕ Íýãäñýí ¿íäýñòíèé áàéãóóëëàãûí õºãæëèéí õºòºëáºðÎÍ¯ Îð÷íû íºëººëëèéí ¿íýëãýýÎÓÂÑ Îëîí óëñûí âàëþòûí ñàíÑÑÕ1 Ñàíõ¿¿ãèéí ñàëáàðûí íýãä¿ãýýð õºòºëáºðÑÑÕ2 Ñàíõ¿¿ãèéí ñàëáàðûí õî¸ðäóãààð õºòºëáºðÒÁÁ Òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãàÒÃÒ Òºñëèéí ã¿éöýòãýëèéí òàéëàíÒªÀÀÍ Òºðèéí ºì÷èò àæ àõóéí íýãæÒÒ Òåõíèê òóñëàëöààÒ¯ÀÒ Òºñëèéí ¿éë àæèëëàãààíû ã¿éöýòãýëèéí àóäèòèéí òàéëàíÓÎÑÕ Óëñ îðíû ñòðàòåãè áà õºòºëáºðÓÎ¯ÒÒ Óëñ îðîíä ¿ç¿¿ëýõ òóñëàëöààíû òºëºâëºãºº ÓÎ¯ÒÕ¯ Óëñ îðîíä ¿ç¿¿ëñýí òóñëàëöààíû õºòºëáºðèéí ¿íýëãýýÓÎ¯ÀÑ Óëñ îðîí äàõü ¿éë àæèëëàãààíû ñòðàòåãè¯ÑÃ ¯íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí ãàçàðÕÍÕ Õ¿íèé íººöèéí õºãæèëÕÇÕÓ Õóó÷èí Çºâëºëò Õîëáîîò ÓëñÕÀÀÑÕ1 Õºäºº àæ àõóéí ñàëáàðûí íýãä¿ãýýð õºòºëáºðÕÀÀÑÕ2 Õºäºº àæ àõóéí ñàëáàðûí õî¸ðäóãààð õºòºëáºðÕÁÃÎ Õºãæèæ áóé ãèø¿¿í îðîíÕÀ Õýðýãæ¿¿ëýã÷ àãåíòëàãÝÇÕÒÇ Ýäèéí çàñãèéí õàðèëöàí òóñëàõ çºâëºëÝÇÑÑÀ Ýäèéí çàñãèéí, ñýäýâ÷èëñýí áà ñàëáàðûí àæèë

Òàéëáàð: (1) Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí ñàíõ¿¿ãèéí æèë (ÑÆ) 3-ð ñàðûí 31-ýýð äóóñãàâàð áîëäîã.(2) Ýíý òàéëàíä $ òýìäãýýð ÀÍÓ-ûí äîëëàðûã òýìäýãëýâ.

¯ÉË ÀÆÈËËÀÃÀÀÍÛ ¯ÍÝËÃÝÝÍÈÉ ÃÀÇÀÐ

ÀÃÓÓËÃÀ

¯ÍÄÑÝÍ ¯Ç¯¯ËÝËÒ¯¯Ä

ÒÎÂ×ÎÎÍ

I. ÒÀÍÈËÖÓÓËÃÀ

À. Ìîíãîë óëñûí áàéäàëÁ. ¯íýëãýýíèé çîðèëãî, àðãà÷ëàë

II. ÓËÑ ÎÐÎÍÄ ÕÝÐÝÃÆ¯¯ËÑÝÍ ¯ÉË ÀÆÈËËÀÃÀÀÀ. Ýäèéí çàñãèéí, ñýäâèéí áîëîí ñàëáàðûí àæèë Á. Óëñ îðîí äàõü ¿éë àæèëëàãààíû ñòðàòåãèÂ. ÀÕÁ-íû ¿éë àæèëëàãààíû õºòºëáºð 1991-2001

III. ØÈËÆÈËÒÈÉÍ ¯ÉË ßÂÖÛÃ ÄÝÌÆÑÝÍ ÍÜÀ. ×àäàâõè áèé áîëãîæ á¿òöèéã õºãæ¿¿ëýõÁ. Áîäëîãûí øèíý÷ëýëÂ. Ýäèéí çàñãèéí ÷èã áàðèìæààã ººð÷èëæ îëîí òàëò áîëãîõ íü Ã. Ñàíõ¿¿ãèéí òîãòîëöîîíû øèëæèëò ººð÷ëºëò

IV. ÁÀÉÃÀËÜ ÎÐ×ÈÍ

À. Ñòðàòåãèéí ÷èãëýë¿¿äÁ. Á¿òöèéí àñóóäëóóäÂ. Ñàëáàðûí õàðèó ¿éëäýë

V. ÅÐªÍÕÈÉ ¯ÍÝËÃÝÝÀ. Çºâ ñîíãîæ óó?

Á.Çºâ õèéâ ¿¿? Â.Óëñ îðíû ¿éë àæèëëàãààíä õóâü íýìýð îðóóëñàí íü Ã. Õîëáîãäîõ òàëóóäûí ¿éë àæèëëàãàà

VI. ØÈËÆÈËÒÈÉÍ ÇÎÐÈËÒÓÓÄÛÃ ¯ÐÃÝËÆË¯¯ËÝÕ ÍÜÀ. Ñóðãàìæóóä Á. Öààøäûí ñòðàòåãè áîëîí õºòºëáºð.

ÕÀÂÑÐÀËÒÓÓÄ1. Ýäèéí çàñãèéí, ñýäýâ÷èëñýí áà ñàëáàðûí àæèë2. Çýýë3. Òåõíèê òóñëàëöàà4. Òºñëèéí ¿íýëãýýíèé òàéëàíãóóäûí òîéì

ÍÝÌÝËÒ ÕÀÂÑÐÀËÒÓÓÄ (øààðäëàãàòàé ¿åä ãàðãóóëæ áîëíî)À. Áîäëîãûí øèíý÷ëýëèéã æèøýýãýýð àâ÷ ¿çñýí ñóäàëãààíû òàéëàíÁ. Ýäèéí çàñãèéí ÷èã áàðèìæààíû ººð÷ëºëòèéã æèøýýãýýð ñóäàëñàí òàéëàíÂ. Ñàíõ¿¿ãèéí òîãòîëöîîíû øèëæèëò ººð÷ëºëòèéã æèøýýãýýð àâ÷ ¿çñýí ñóäàëãààíû òàéëàíÃ. Áàéãàëü îð÷èí, áàéãàëèéí íººöèéí áàéäëûã æèøýýãýýð àâ÷ ¿çñýí ñóäàëãààíû òàéëàí

¯ÍÄÑÝÍ ¯Ç¯¯ËÝËÒ¯¯Ä

Ýäèéí çàñãèéí ñîíãîìîë ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä 1997 1998 1999 2000 2001

ÄÍÁ õ¿í àì òóòàìä ($, îäîîãèéí ¿íý) 444.7 405.0 382.0 388.0 390.0ÄÍÁ- íèé ºñºëò (%, òîãòìîë ¿íý ) 4.0 3.5 3.2 1.1 1.1Íèéò ãàäààä ºð (ÄÍÁ-ä ýçëýõ %)à 57.4 85.3 102.5 94.7 87.8à Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñàä òºëºõ øèéäýãäýýã¿é ºðèéã õàññàí áà õàðèí õóó÷èí ÝÇÕÒÇ-èéí ºðèéí òºëºëòèéã áàãòààñàí áºãººä ¿¿íèéã Çàñãèéí ãàçàð õîîðîíäûí àëáàí ¸ñíû ãýðýýãýýð òîõèðñîí õàíøààð õºðâ¿¿ëñýí áîëíî.

Ýõ ñóðâàëæ: ÀÕÁ-íû Óëñ îðíû ñòðàòåãè áà õºòºëáºð.Øèíý÷èëñýí õóâèëáàð, 2002

Íèéãìèéí ñîíãîæ àâñàí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä Íýãæ 1990 1995 Ñ¿¿ëèéí Æèë

Íèéò õ¿í àì ñàÿ 2.1 2.3(1996) 2,4 2000Õ¿í àìûí ºñºëò æèëýýð % ººð÷ëºëò 2.4 1.3 0.8 2000ßäóóðàë % 36.3 35.6 1998

Õºäººä 38,5 34,1Õîòîä 33,1 32,6

Ýõèéí ýíäýãäýë 120 - 150 1999100,000 àìüä òºðºëò òóòàìä

Õ¿¿õäèéí ýíäýãäýë 1 íàñíààñ 73 65 30 2001 äîîø/1,000 àìüä òºðºëò òóòàìä Õ¿¿õäèéí òýæýýëèéí äóòàãäàë5-ààñ äîîø íàñíû % 13 1999

Íàñàíä õ¿ðýã÷èä áè÷èã ¿ñýãòàéëàãäñàí áàéäàë % 62,3 1999 Áàãà ñóðãóóëüä õàìðàãäàãñàäûí òîî % 97.2 88.1 100.1 2001Äóíä ñóðãóóëüä õàìðàãäàãñäûí òîî % 87.7 68.0 84.8 2001Òºðººñ áîëîâñðîëä çîðèóëñàí çàðäàë ÄÍÁ-èé % 12.9 6.0 5.7 1997Õ¿íèé õºãæëèéí èíäåêñ 0.554 0.545 0.569 1999 Çýðýãëýë 116Õ¿íèé ÿäóóðëûí èíäåêñ 27.9 1999 Çýðýãëýë 44Æåíäåðòýé õîëáîîòîé õºãæëèéí èíäåêñ 0.566 1999 Çýðýãëýë 104

Ýõ ñóðâàëæ: ÀÕÁ-íû Óëñ îðíû ñòðàòåãè áà õºòºëáºð. Øèíý÷èëñýí õóâèëáàð, 2002- = ìýäýýëýë áàéõã¿é

ÀÕÁ-ä ýëññýí 1991

Óëñ îðîí äàõü ¿éë àæèëëàãààíû ñòðàòåãè 1991 (ò¿ð õóãàöààíû), 1994, 2000, äàðààãèéíõûã 2003 îíäòºëºâëºñºí

Ýäèéí çàñãèéí ñýäýâ÷èëñýí áà ñàëáàðûí àæèë Òîî Æèë . Ýäèéí çàñãèéí 8 1993-1999Ñýäýâ÷èëñýí 8 1995, 2000-2002Ñàëáàðûí 9 1992-1999

Çýýë Òîî Ä¿í (ñàÿ àì. Äîëëàð)Íèéò 29à 505.1¯¿íýýñ õºòºëáºðèéí çýýë 10 195.5Íýýëòòýé áàéãàà 15Õààãäñàí 14

Òåõíèê òóñëàëöàà Òîî Ä¿í (ñàÿ àì,Äîëëàð)

Íèéò (íýìýëò òºñë¿¿äèéã îðóóëààä) 106 49,2¯¿íýýñ çºâëºëãºº ºãºõ 76 35,3

Ã¿éöýòãýëèéí òîéì Íèéò ªÀ À ÇÀ À-ã¿é Çýðýãëýëã¿é

Òºñëèéí òºãñãºëèéí òàéëàí 9 6 2 1Òºñëèéí àóäèòèéí òàéëàí 6 1 2 3 ÒÒ-íû ã¿éöýòãýëèéí òàéëàíá 19 18 1

ÒÒ-íû ã¿éöýòãýëèéí òàéëàíâ 37 28 1 8ÒÒ-íû ã¿éöýòãýëèéí àóäèòèéíòàéëàíв 15 8 5 2

ªÀ - ºíäºð àìæèëòòàé, À – àìæèëòòàé, ÇÀ – çàðèì òàëààð àìæèëòòàé, À-ã¿é - Àìæèëòã¿é.

Òàéëáàð: 2000 îíä ¿íýëãýýíèé ñèñòåìèéã 3-çýðýãëýëòýéãýýñ 4- çýðýãëýëòýé ñèñòåì áîëãîí ººð÷èëñºí.Õàíãàëòòàé ãýñýí ¿íýëãýýí¿¿ä: ýíä åðºíõèéäºº àìæèëòòàé (õóó÷èí ñèñòåì), àìæèëòòàé áà ºíäºð àìæèëòòàé(øèíý ñèñòåì) ãýñýí ¿íýëãýýí¿¿ä áàãòàæ áàéãàà áîëíî.à - Ñàëáàðûí õºãæëèéí 4 õºòºëáºðèéã áàãòààñàí 25 òºñëèéí õóâüäá - Áèå äààñàí ÒÒ-íóóä â - Çýýëèéí òºñë¿¿äèéã äàãàëäñàí ÒÒ-íóóä

Ýõ ñóðâàëæ : Àçèéí Õºãæëèéí Áàíê ÀÕÁ – Àçèéí Õºãæëèéí áàíê, ÄÍÁ – äîòîîäûí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿í, ÒÒ – òåõíèêèéí òóñëàëöàà

ÒÎÂ×ÎÎÍ

1991 îíä Àçèéí õºãæëèéí áàíê (ÀÕÁ)-ä àíõ ãèø¿¿íýýð ýëñýæ áàéõ ¿åä Ìîíãîë óëñûí ýäèéíçàñàã ã¿í õÿìðàëä àâòàæ, ¿¿íèé çýðýãöýý óëñ îðîíä ìýäýãäýõ¿éö ººð÷ëºëò ÿâàãäàæ áàéëàà.Øèëæèëòèéí ¿éë ÿâö íü á¿òöèéí, áîäëîãûí, ýäèéí çàñãèéí áîëîí ñàíõ¿¿ãèéí ñàëáàðûíººð÷ëºëòèéã øààðäàæ áàéâ. Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçàð ººð÷ëºëò øèíý÷ëýëèéí ýõíèé àëõìóóäûãàâ÷ õýðýãæ¿¿ëñýí õýäèé ÷ õÿìðàëûã ñààðóóëàõ, ýäèéí çàñãàà òîãòâîðæóóëàõ, øèëæèëòèéí ¿éëÿâöûã ã¿éöýëä¿¿ëýõýä ãàäíààñ òóñëàëöàà äýìæëýã øààðäëàãàòàé áàéâ. Õóó÷èí Çºâëºëò ÕîëáîîòÓëñààñ ¿ç¿¿ëäýã áàéñàí ñàíõ¿¿ãèéí äýìæëýã çîãñîæ, ìýðãýæèëòí¿¿ä íü áóöñàí þì. Äýä á¿òýö, òýðäóíäàà ýð÷èì õ¿÷, äóëààíû õàíãàìæ ñ¿éðëèéí èðìýãò õ¿ðýýä áàéâ. Óðò óäààí õóãàöààãòóñãààðëàãäìàë áàéäàëä ºíãºðººñºí àëáàí õààã÷èä çàõ çýýëä ÷èãëýñýí çàð÷ìóóäûí òàëààð ìýäëýã,òóðøëàãàã¿é áàéñíààñ Ìîíãîëûí ýäèéí çàñãèéí ñèñòåìèéã øèíý÷ëýõ, ºäºð òóòìûí õÿìðàëòáàéäëûã çîõèöóóëàõûí çýðýãöýý çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñàãò ñóðàëöàõ õ¿íäõýí äààëãàâàðòàé ó÷èðñàíþì. Àçèéí áîëîí Îðîñûí ýäèéí çàñãèéí õÿìðàëóóä çýðýã ãàäààä õ¿÷èí ç¿éëñ, öàã àãààðûí õ¿íäøèð¿¿í íºõöë¿¿ä øèëæèëòèéí ¿éë ÿâöûã óäèðäàõàä ìºí áýðõøýýë¿¿äèéã ó÷èðóóëæ áàéëàà.

Ýíýõ¿¿ àñàð õ¿íä íºõöºë áàéäàëä ÀÕÁ íü Ìîíãîë óëñûí ýíýõ¿¿ øèëæèëòèéí ¿éë ÿâöûãäýìæèí 1991-ýýñ 2001 îíóóäàä áàòëàãäàæ, õºäºº àæ àõóé, áîëîâñðîë, ýð÷èì õ¿÷, ñàíõ¿¿, ýð¿¿ëìýíä, àæ ¿éëäâýð, öàõèëãààí õîëáîî, òýýâýð áîëîí õîò ñóóðèí õºãæ¿¿ëýõ ñàëáàðò õýðýãæñýí 25òºñºëä çîðèóëîí íèéò 505 ñàÿ àì.äîëëàðûí çýýëèéã îëãîñîí áèëýý. Ìºí äýýðõ ñàëáàðóóäàä áîëîíçàñàãëàëûí øèíý÷ëýëèéã òýòãýí 49 ñàÿ àì.äîëëàðûí ºðòºã á¿õèé áóöàëòã¿é òåõíèêèéí òóñëàëöàà(ÒÒ) áàòàëñàí áàéíà. Ñàíõ¿¿ãèéí çàðèì íýãýí õÿçãààðëàëòûí óëìààñ õýðýãæèõ ÿâö óäààøðàõ ÿâäàëòîõèîëäîæ áàéñàí ÷ ýäãýýð õºòºëáºð, òºñë¿¿ä íèéò ä¿íãýýðýý ñàéí ã¿éöýòãýëòýé ãàðñàí áà Ìîíãîëóëñûí øèíý÷ëýëòèéí ¿éë ÿâöàä òîìîîõîí õóâü íýìýð îðóóëñàí þì.

Òóñ óëñàä ¿ç¿¿ëñýí òóñëàëöààíû õºòºëáºðò ¿íýëãýý, ¿íýëýëò ºãºõ ýíý óäààãèéí àæèë íüºíãºðñºí 10 æèëèéí õóãàöààíä ÀÕÁ–ààñ äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýë¿¿äèéã çºâ ñîíãîñîíýñýõ, òýäãýýð íü ñàéòàð áîëîâñðóóëñàí òºñºë, õºòºëáºð áàéæ ÷àäñàí ýñýõ, òýäãýýðèéí õýðýãæèëòòóéëáàðòàé áàéñàí ýñýõ, ò¿¿í÷ëýí øèëæèëòèéí ¿éë ÿâöàä ÀÕÁ-ààñ ÿìàð õóâü íýìýð îðóóëæèðñíèéã ä¿ãíýõ çîðèëãîîð õèéãäñýí áîëíî. Ýíýõ¿¿ ¿íýëãýýíèé òàéëàíä ÀÕÁ-íû ýäèéí çàñãèéí,ñýäâèéí áîëîí ñàëáàðóóäûí àæèë, Ìîíãîëûí òàëààð áàðèìòëàõ ñòðàòåãè, õýðýãæ¿¿ëñýíõºòºëáºð¿¿ä, îëãîñîí çýýë áîëîí ÒÒ-íû òºñë¿¿äèéí òàëààðõè ä¿í øèíæèëãýýã áàãòààñàí áîëíî.Ìºí ºìíº ¿éëäýãäñýí áè÷èã áàðèìòóóäûã õÿíàí ñóäàëæ. Ìîíãîëûí õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãóóäòàéõèéñýí ÿðèà, òºñºë õýðýãæèæ áóé ãàçðóóäàä àæèëëàñàí òîìèëîëò áîëîí ¿íýëýëòèéã õýðõýí õèéñýíàðãà÷ëàë, õýëáýð áà àíõàí îëæ àâñàí ìýäýýëë¿¿ä äýýð ¿íäýñëýæ ãàðãàñàí óðüä÷èëñàí ¿íýëãýýãòóñãàâ. Óã ¿íýëãýý íü ÷àäàâõè áèé áîëãîõ, áîäëîãûí øèíý÷ëýë, ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí ÷èãáàðèìæààã øèíý÷ëýí òîãòîîæ ýäèéí çàñãèéã îëîí òàëò áîëãîõ, ñàíõ¿¿ãèéí òîãòîëöîîã ººð÷ëºíøèíý÷ëýõ ãýñýí øèëæèëòèéí ¿åèéí ¿íäñýí ãîë ñýäâ¿¿äýýñ á¿ðäñýí á¿òýöòýé þì. Ìîíãîë óëñûíõóâüä à÷ õîëáîãäîëòîéã íü õàðãàëçàí ¿çýæ áàéãàëü îð÷íû òóñãàé ñóäàëãààã ìºí ÿâóóëñàí áîëíî.

ÀÕÁ-ààñ àâ÷ õýðýãæ¿¿ëñýí ýäèéí çàñãèéí, ñýäâèéí áîëîí ñàëáàðûí àæèë íü îíö ÷óõàë à÷õîëáîãäîë á¿õèé ýäèéí çàñãèéí áîëîí ñàëáàðûí íýëýýä îëîí àñóóäëóóä, òýäãýýðèéí ÷èã õàíäëàãûíòàëààð îéëãîëòóóäûã á¿ðä¿¿ëñýí þì. Ãýõäýý, ýäãýýð ñóäàëãààíû ¿ð ä¿í íü óëñ îðîí äàõü ¿éëàæèëëàãààíû ñòðàòåãè (ÓÎ¯ÀÑ) áîëîâñðóóëàõ, Ìîíãîëä õýðýãæèõ õºòºëáºð¿¿äèéí óäèðäëàãûãòîäîðõîéëîõ ÷àäàâõèéã áèé áîëãîõ òóñëàëöààíû òºñºë áîëîâñðóóëàëòàíä ñàéí àøèãëàãäààã¿éáîëíî. Ýíý íü óðüä÷èëñàí øèíæèëãýýíèé àæëûí ñîíãîëò ìóó, öàã õóãàöààíû õóâüä òîõèðîìæã¿éáàéñàí, ¿íäñýí ãîë çîðèëãîîñîî õàçàéæ îëîí òîäîðõîé áóñ çîðèëòóóäèéí õîéíîîñ õººöºëäñºí, ìºíøààðäëàãàòàé ÷óõàë àñóóäëààð áàðèìòëàõ çààâàð äóòìàã çýðýã ÿâöûí äóíä ãàðñàí àëäààñèéìõèéòýé õîëáîîòîé þì. Òèéìýýñ óðüä÷èëñàí ñóäàëãààíû àæëûã åðºíõèé ñòðàòåãèáîëîâñðóóëàëòûí àæëûí íýãæ õýñýã áîëãîí àâ÷ ¿çñýí Ìîíãîëûí òóõàéä ìºðäºõ ñòðàòåãè,õºòºëáºð¿¿äèéí òàëààðõè øèíý çààâàð æóðàì õýðýãæñýíýýð ýíý àñóóäëûã øèéäýõ ¸ñòîé þì.

ÀÕÁ-íààñ äàðààëàí áàðèìòàëæ èðñýí ãóðâàí ñòðàòåãè (ýõíèéõ íü ò¿ð õóãàöààíûõ) íüÌîíãîë óëñûí õýðýãöýý øààðäëàãààñ ¿¿äýëòýé, óÿëäàà õîëáîîòîé áàéâ. Ýíý íü ýõíèé æèë¿¿äýäõ¿íä áàéäàëä îðîîä áàéñàí äýä á¿òöèéí ñàëáàðò ÿàðàëòàé òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ, õºðºíãº îðóóëàëòûãøóóðõàé õèéõ æóðìààð õýðýãæèæ áàéâ. Äóðüäñàí á¿õèé ë õóãàöààíä äýýðõ ñòðàòåã¿¿ä íü õýäèéãýýðýäèéí çàñãèéí, ñýäâèéí áîëîí ñàëáàðûí àæèëààñ óðãàí ãàðààã¿é áîëîâ÷ øèëæèëòèéí ¿åèéí ãîë

çàíãèëàà àñóóäëóóäûã (÷àäàâõè áèé áîëãîõ, áîäëîãûí øèíý÷ëýëò, ýäèéí çàñãèéí ÷èã áàðèìæààãººð÷ëºí òîãòîîõ, ñàíõ¿¿ãèéí òîãòòîëöîîã øèíý÷ëýõ) äýâø¿¿ëýí õºíäºæ ÷àäñàí þì. Ìîíãîë óëñûíõºãæëèéí ¿íäñýí çîðèëò áîë áàéãàëü îð÷èí, ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ, ìºí ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýäçàñàãëàëûí àñóóäàë ìºí õýìýýí çºâ ñîíãîæ òîäîðõîéëæýý. Øèëæèëòèéí áîëîí õºãæëèéíçîðèëòóóäàä ãîë àíõààðëàà õàíäóóëñàí íü Ìîíãîëûí øèëæèëòèéí ¿éë ÿâöàä ÷óõàë à÷õîëáîãäîëòîé àñóóäëóóäûã òóñãàæ áàéñàí áà ÀÕÁ-íû òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýëòýé ìºí íèéöýæ áàéâ.

Õýäèéãýýð ÓÎ¯ÀÑ–èóä íü ¿éë àæèëëàãààíäàà äýýðõ ñýäâ¿¿ä áîëîí çîðèëòóóäûã

óÿëäóóëàõûã ñàíàë áîëãîæ áàéñàí ÷ ýíýõ¿¿ äààëãàâðûã ÿàæ áèåë¿¿ëýõ òóõàéä ñòðàòåãèéíçààâàð÷èëãàà ºãºãäººã¿é áàéíà. ¯¿íèé óëìààñ óëñûí õýìæýýíèé çîðèëòóóä íü ñàëáàðûí ñòðàòåãè,ìºí òºñë¿¿äèéí ñîíãîëò, äýñ äàðààëàë, äèçàéíòàé íÿãò óÿëäàæ ÷àäààã¿é þì. ×àäàâõè áèé áîëãîõ,áîäëîãûí øèíý÷ëýëèéí àñóóäëûã íèéò á¿õ ñàëáàðò õºíäºæ òàâüñàí áîëîâ÷ õèéæ õýðýãæ¿¿ëñýí àðãàçàì íü òóñ òóñäàà ÿëãààòàé ÿâæ èðýâ. Ýäèéí çàñãèéí åðºíõèé ÷èã áàðèìæààã ººð÷ëºí òîãòîîõ öîãöàñóóäëûã á¿ðýí õýìæýýãýýð ýöýñëýæ òîäîðõîéëîîã¿é áºãººä ýíý àñóóäàë íü ãàãöõ¿¿ áîäëîãûíººð÷ëºëòèéã èë¿¿òýé àíõààð÷, õºíäëºíãººñ ¿ë îðîëöîõ ãýñýí çàð÷èìûã äàãàí ÿâàãäàæ õàðèí äýäá¿òöýä õèéñýí õºðºíãº îðóóëàëòóóä íü òóõàéí ñàëáàðûí òåõíèêèéí áîëîí á¿òöèéí àñóóäëóóäûãøèéäýõýä ÷èãëýæ áàéëàà. Ñàíõ¿¿ãèéí ñàëáàðûã ººð÷ëºõºä çîðèóëñàí òóñëàëöàà íü õÿìðàëòíºõöºë áàéäëûã òóõàé á¿ðò íü øèéäýõýä ÷èãëýæ áàéñàí õýäèé ÷ ýõíèé æèë¿¿äýä ÓÎ¯ÀÑ íü ýíýñàëáàðûí à÷ õîëáîãäîë, òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ õýðýãöýý øààðëàãûã ãàðãàæ òàâèõàä õÿçãààðëàãäìàë ÷èãºãñºí þì. Ñàëáàðûí ñòðàòåãèéã á¿ðýí òîäîðõîéëîîã¿é íü ÀÕÁ-íû àíõíû ÒÒ-íû õºòºëáºð¿¿äýäíºëººëæ, øèëæèëòèéí ¿éë ÿâö ìàãàäã¿é èë¿¿, õóðäàí, ã¿éöýä ÿâàãäàõ áàéñíûã õîéøëóóëñàí áàéæáîëîõ þì. Èéìýðõ¿¿ äóòàãäàëòàé òàëóóä áàéñàí ÷ ÓÎ¯ÀÑ-èóä íü øèëæèëòèéí ¿åèéí ãîëàñóóäëóóäòàé íèéöñýí áàéâ.

ÓÎ¯ÀÑ-èóä íü òºñëèéí çýýëýýñ ãàäíà õºòºëáºðèéí çýýë áîëîí ÒÒ-ã òýðã¿¿ëýõ õî¸ð õýëáýðõýìýýí ñàíàë áîëãîñîí áºãººä õýäèéãýýð ýõýí ¿åäýý õºòºëáºðèéí çýýë íü òýð á¿ð õ¿ññýí ¸ñîîðõóðäàí õóãàöààíä îëãîãääîãã¿é áàéñàí õýäèé ÷ äýýðõ ñîíãîëò íü ¿éë àæèëëàãààíû õºòºëáºðò çîõèõòóñãàëàà îëñîí áàéíà. ×àäàâõè áèé áîëãîõ áîëîí çºâëºõ ¿éë÷èëãýýíèé ýðýëò õýðýãöýý èõ áàéñàíó÷ðààñ ÒÒ-ã ºðãºíººð ¿ç¿¿ëýõýýð øèéäñýí íü çºâ ñîíãîëò áàéæýý.

×àäàâõè áèé áîëãîõîä ÷èãëýñýí òóñëàëöààã òóí õýö¿¿ íºõöºëä ¿ç¿¿ëæ áàéëàà. Á¿òöèéí¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã (¿¿ðýã, õàðèóöëàãà, á¿òýö ã.ì.) òîäîðõîéëîõ õýðýãòýé áàéñàí áà Çàñãèéí ãàçàðººð÷ëºãäºõ áîëãîíä àæèëëàãñàä íü ººð÷ëºãäºõ õàíäëàãàòàé áàéëàà. ¯¿íòýé íýãýí çýðýãöýýøèëæèëòèéí ¿éë ÿâöûã óäèðäëàãààð õàíãàæ äýýð íü ÷àäàâõèéã áèé áîëãî÷èõñîí áàéõøààðäëàãàòàé áàéâ. Á¿òöèéí îíîøèëãîîã öººõºí õýäõýí òîõèîëäîëä àâ÷ õýðýãæ¿¿ëñýí áºãººäèíãýñíýýð ÷àäàâõè áèé áîëãîõ ¿éë àæèëëàãààã áîëîâñðóóëàõäàà øààðäëàãàòàéãààñ õàìààã¿é áàãàìýäýýëýë äýýð òóëãóóðëàõàä õ¿ð÷ áàéâ. ¯¿íèé îðîíä õýðýãæ¿¿ëýëò íü ºãºãäºë ìýäýýëýë áóþóñóðãàëò áà çºâëºõ¿¿äèéí ¿éë÷èëãýýíýýñ õàìààðàëòàé áàéâ. ×àäàâõè áèé áîëãîõ ¿íäñýí õî¸ð÷èãëýëèéí íýã áîëîõ òºðèéí íººöèéí ìåíåæìåíòèéí ÷èãëýëä õàíäóóëñàí òóñëàëöàà íü óãìåíåæìåíòèéí ¿éë ÿâöûã á¿õýëä íü ñàéæðóóëàõàä ÷èãëýñýí õºòºëáºð áàéãààã¿é ÷ óã ¿éë ÿâöûíîëîí ¿éëäýë, ¿å øàòûã õàìàðñàí þì. ¯¿íèé ä¿íä òóñ ¿éë ÿâöûí çàðèì õýñýãò (òàòâàðûíáàéöààã÷äûí ñóðãàëò, òºëºâëºëò, òºñºâ çîõèîõ, ñàíãóóäûã àøèãëàõ áà çàõèðàõ) òóñëàëöààãõàíäóóëæ èíãýñíýýðýý áîëîâñîí õ¿÷èí ñóðãàõ, àðãà ç¿éãýýð õàíãàõ òàë äýýð òîäîðõîé áîëîâ÷óÿëäàà ìóóòàé ¿ð ä¿í ãàðñàí áèëýý.

Èéíõ¿¿ õýñýã÷èëýí àâ÷ ¿çñýí àðãà õàíäëàãûí óëìààñ ÿìàãò àíõààðëûí òºâä áàéõ ó÷èðòàéñàíõ¿¿ãèéí ñàõèëãà áàò (òºñâèéí õÿíàëò), ìýðãýøñýí òºðèéí àëáàíû ¿éë÷èëãýý, ìºí äýýð äóðäñàí¿éë ÿâöûã á¿õýëä íü ñàéæðóóëàõ ãîë àñóóäëóóäûã õàðàà õÿíàëòààñàà ñàëãàæ îðõèãäóóëñàí òàëàæèãëàãäàæ áàéíà. Õàðüöàíãóé ñ¿¿ëèéí ¿åèéí çàñàãëàëûí øèíý÷ëýëèéí õºòºëáºð ýäãýýðàñóóäëóóäûã øèéäýõèéí òóëä á¿õýëä íü àâ÷ ¿çýõ àðãûã õýðýãëýñýí áîëîâ÷ õýðýãæèëòèéí ÿâöàäòºñâèéí çàðöóóëàëòûí õÿíàëòààñ èë¿¿ ¿ð ä¿í äýýð òóëãóóðëàñàí òºñºâëºëòèéí ¿éë àæèëëàãààíäàíõààðàë õàíäóóóëæýý. ÀÕÁ-ààñ òóñëàëöàà àâñàí á¿õ ñàëáàðò ñàëáàðûí ìåíåæìåíòèéí ÷àäàâõèá¿ðýëäýí áèé áîëñîí áà õàðèí ýíý íü ñàëáàð òóñ á¿ðýýð ÿëãààòàé ãàðñàí áàéíà. Çàðèì ñàëáàðò¿ç¿¿ëñýí òóñëàëöàà íü ÿëàíãóÿà øèíãýýõ ÷àäâàð õÿçãààðëàãäìàë áàéñàí ýõíèé æèë¿¿äýä òåõíèêèéíáîëîí ñàíõ¿¿ãèéí àñóóäëóóäààð ÿâöóóðàí õÿçãààðëàãäàæ áàéñàí áîë áîëîâñðîë, ýð¿¿ë ìýíä çýðýãáóñàä ñàëáàðò ÷àäàâõè áèé áîëãîõ àñóóäàë ºðãºí õ¿ðýýã õàìàð÷, òºâ áà îðîí íóòãèéí ò¿âøèí,çàõèðãàà, ¿éë÷èëãýý õ¿ðãýëò, ÷àíàðûí õÿíàëòûí ôóíêöóóäûã õàìàð÷ áàéâ. Õýðýãæèëòèéí øàòàíäààáàéãàà ÷ ýäãýýð òºñë¿¿ä ñàëáàðûí ìåíåæìåíòèéí ÷àäàâõèéã áèé áîëãîõîä òîìîîõîí õóâü íýìýð

îðóóëàõààð áàéíà. Çàñãèéí ãàçðûí àãåíòëàãóóäûí ¿¿ðýã ðîëèéã ººð÷ëºí çîõèîí áàéãóóëàõ çîðèëòá¿õèé áîäëîãûí øèíý÷ëýë ¿ð ä¿íòýé áîëñîí áàéõàä òýðõ¿¿ øèíý ¿¿ðã¿¿äèéíõ íü íýã áîëîõ áîäëîãîáîëîâñðóóëàõ ÷àäàâõè (áîäëîãûí ä¿í øèíæèëãýý, áîëîâñðóóëàëò áîëîí øèéäâýð ãàðãàëòûí ¿éëÿâö) áèé áîëãîõîä öààøèä òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé áàéíà.

Áîäëîãûí øèíý÷ëýëèéí òóñëàìæ íü ìàø îëîí òàëûí àñóóäëóóäûã õºíäºæ áàéâ. Çàñãèéíãàçðûí ºì÷ õóâü÷ëàëûí õºòºëáºð¿¿äýä äýìæëýã ¿ç¿¿ëñíýýð ºì÷ëºëèéí åðºíõèé ä¿ð çóðàãººð÷ëºãäºõºä èõýýõýí íºëººëñºí áºãººä ºíººãèéí áàéäëààð õóâèéí õýâøèë òóñ óëñûí ÄÍÁ-èé 75-ààñ èë¿¿ õóâèéã ¿éëäâýðëýæ áàéíà. Ãýõäýý ýíý òàëûí òóñëàìæ óëñûí ìýäýëä õýâýýð ¿ëäñýííîîëóóðûí áîëîí çýñèéí ¿éëäâýð çýðýã ãîëëîõ àæ ¿éëäâýð¿¿äèéã õóâü÷ëàõ ÿâäëûãáàòàëãààæóóëàõààñàà èë¿¿ òîîíû õîéíîîñ õººöºëäñºí áàéíà. Õóâü÷ëàãäñàí àæ àõóéí íýãæ¿¿äýä ÷èõýíõ òîõèîëäîëä ìýðãýæëèéí ìåíåæìåíò äóòñààð áàéíà. Õóäàëäààíû áîëîí ¿íèéí õÿíàëòûã ¿ã¿éáîëãîñíîîð ºðñºëäººíò îð÷íûã áèé áîëãîõîä ãîëëîõ òóñëàëöààã ìºí ¿ç¿¿ëæýý. Áîäëîãûíººð÷ëºëò¿¿ä íü ÎÓÂÑ áîëîí Äýëõèéí áàíêíààñ ñàíàë áîëãîñîí ìàêðî ýäèéí çàñãèéíáîäëîãóóäòàé íèéöýæ áàéñàí áîëîâ÷ ¿ç¿¿ëñýí òóñëàìæèéí äàðààëëûã èë¿¿ ñàéí áàéëãàæ áîëîõáàéâ. Èìïîðòûí òàðèôèéã áóóðóóëñàí ¿åä ÿëàíãóÿà øèëæèëòèéí ýõíèé æèë¿¿äýä äýíä¿¿ ýìçýãáàéñàí äîòîîäûí ¿éëäâýðëýã÷äýýñ àâàõ òàòâàð íýìýãäýæ, èìïîðòëîã÷èä òýäýíòýé õàðüöóóëàõàääàâóó áàéäàëòàé áîëñîí þì. Èéìýðõ¿¿ íºõöºë áàéäëûã õàðãàëçàõã¿éãýýð íèéò ¿ç¿¿ëñýí òóñëàëöààíü õóäàëäàà áîëîí ¿íèéí áîäëîãî ìýäýãäýõ¿éö ººð÷ëºãäºõºä õ¿ðãýæ, õóâèéí õýâøëèéí õºãæëèéíáîäëîãûí õ¿ðýýã áîëîâñðîíãóé áîëãîõîä íºëººëñºí þì. Ãýñýí õýäèé ÷ ëèöåíçèéí æóðàì, òàòâàðûíáîäëîãî, íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýë ºíäºð áàéãàà íü òîäîðõîé õýìæýýíýýñ äàâñàí áèçíåñèéãáèé áîëãîõ, ºðãºæ¿¿ëýõýä ñààä ó÷ðóóëæ, àëáàí áóñ, æèæèã õýìæýýòýé àñàð îëîí àæ àõóéí íýãæ áèéáîëîõîä õ¿ðãýñýí áàéíà.

Ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí õàíäëàãûã ººð÷ëºõ îëîí òàëò áîëãîõ çîðèëò õàðüöàíãóé áàãàòîäîðõîéëîãäîæ áàéñàí íü 2000 îíä ãàðñàí ÓÎ¯ÀÑ-ä õóâèéí õýâøëèéí õºãæèë áîëîí ÿäóóðëûãáóóðóóëàõàä äýä á¿òöèéí ñàëáàð äàõü õºðºíãº îðóóëàëò º÷¿¿õýí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæýý ãýñýí îéëãîëòòºðºõºä õ¿ðãýñýí áàéæ áîëîõ þì. Çýýëèéã ¿éëäâýðëýëèéí áîëîí äýä á¿òöèéí ñàëáàðóóäàä îëãîæáàéñàí áà ýõíèéõ íü áîäëîãûí øèíý÷ëýëä, äàðààãèéíõ íü òåõíèêèéí øèíý÷ëýë õèéæ àðèëæààíûõýëáýðò øèëæèõ ¿íäñèéã òàâèõàä çîðèóëàãäñàí áàéíà. Äýä á¿òöèéí ñàëáàðò õèéñýí õºðºíãºîðóóëàëò, òåõíèêèéí ¿éë àæèëëàãààã ñàéæðóóëñàí íü ýð÷èì õ¿÷íèé òàñàëäëûí äàâòàìæ áîëîí¿ðãýëæëýõ õóãàöàà áàãàññàí, õàðèëöàà õîëáîîíû õàìðàõ õ¿ðýý ºðãºæèæ, ¿éë÷ë¿¿ëýã÷äèéí òîî, ìºíçàìûí õºäºëãººíä îðîëöîã÷äûí òîî íýìýãäñýí çýðýã ¿éë àæèëëàãààíû ¿ç¿¿ëýëò¿¿äýä òóñãàëààîëæýý. ¯¿íýýñ äóòàõã¿é à÷ õîëáîãäîëòîé áàéæ ÷àäñàí òàë íü ýäãýýð õºðºíãº îðóóëàëò¿éëäâýðëýëèéã çàäàëæ, õóâèéí õýâøëèéíõíèé îðîëöîõ áîëîìæèéã áèé áîëãîñîí ÿâäàë þì. Ýíý íüöààøäàà òºð èõýíõ õýñãèéã íü ýçýìøèæ áóé ¿éëäâýðèéí ãàçðóóäàä òºðèéí îðîëöîîã ¿ã¿é áîëãîæ,ºì÷ õóâü÷ëàëä õºòºëæ, àâàà÷èõ þì. Äýä á¿òöèéí á¿õèé ë ¿éë÷èëãýý ñàéæèðñàí ãàçðóóäàä õóâèéíõýâøëèéíõýí çîõèõ ¿ð øèìèéã íü õ¿ðòýæ, êîìïàíè áàéãóóëàõ ÿâäàë íýìýãäñýí áàéíà.

Ñ¿¿ëèéí 11 æèëèéí òóðøèä ÀÕÁ-ààñ ñàíõ¿¿ãèéí ñàëáàðò ìýäýãäõ¿éö õýìæýýíèé òåõíèê

òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëñýí. Ýäãýýð òåõíèêèéí òóñëàëöàà íü øèéäâýðëýõ øààðäëàãàòàé áàéñàí õÿìðàëûíøèíæòýé òîäîðõîé àñóóäëóóäûã õºíäºæ áàéñàí áà òºâ áàíêíû àæèëòíóóäûí ñóðãàëòàíä äýìæëýã¿ç¿¿ëæ, ñàíõ¿¿ãèéí áîëîí çîõèöóóëàëòûí õ¿ðýý, ìºí íÿ-áî á¿ðòãýëèéí ñòàíäàðòûí ÷èãëýëýýð çîõèõòóñëàëöàà ¿ç¿¿ëñýí áîëíî. Ñàíõ¿¿ãèéí ñàëáàð äàõü 1996 îíû õºòºëáºðèéí çýýë íü áàíêíû ñàëáàðòá¿òöèéí ººð÷ëºëò õèéõ, Çàñãèéí ãàçðûí îðîëäëîãîä òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëñýí þì. Ñàëáàð äàõü àíõíûàõèö óäààí ¿ðãýëæëýýã¿é áºãººä ýíý íü íýã òàëààð øèíý÷ëýë õàíãàëòòàé õèéãäýýã¿é (íàéäâàðã¿éçýýëèéí àñóóäàë øèéäýãäýýã¿é), íºãººòýéã¿¿ð 1990-ýýä îíû 2-ð õàãàñò áîëñîí Àçèéí áîëîíÎðîñûí ýäèéí çàñãèéí õÿìðàëààñ øàëòãààëñàí áèëýý. Ñàíõ¿¿ãèéí ñàëáàð ñ¿¿ëèéí õî¸ð æèëäñýðãýæ, íàéäâàðã¿é çýýëèéí ýçëýõ õóâü áóóð÷ áàéãàà áà áàíêíû ñàëáàðûí õºðºíãº àêòèâûíõàðèëöàà 10 õóâèàñ äàâæ ãàð÷ýý. ÀÕÁ-ààñ îëãîñîí çýýëèéí çàðèì õýñýã íü òîäîðõîé õýñýãá¿ëãèéíõíèé çýýë àâàõ áîëîìæèéã íýìýãä¿¿ëýõ ÷èãëýë áàéíà. 2000 îíû ÓÎ¯ÀÑ íü ñàÿõíû õýäõýäýí òºñëèéã ñàíõ¿¿ãèéí ñàëáàðûí ñòðàòåãèéí õ¿ðýýíä îðóóëæ á¿ëýãëýýä áàéíà. Ãýñýí õýäèé ÷áîëîâñðóóëàõ ÿâöàä ñàíõ¿¿ãèéí ñàëáàðò ýäãýýð òºñë¿¿äèéí ¿ç¿¿ëæ áîëîõ íºëººëë¿¿äýýñ èë¿¿çàðèì á¿ëãèéíõíèé çýýë àâàõ áîëîìæèéí òàëààðõ àñóóäàëä èë¿¿ àíõààðàë õàíäóóëæ ìàãàäã¿éáîëîëòîé.

Õ¿ðýýëýí áàéãàà îð÷íû à÷ õîëáîãäëûã á¿ð ýõíýýñ íü îéëãîæ, á¿õ òºñºëä áàéãàëü îð÷íûàñóóäëûã òóñãàõûã øààðäàæ áàéñàí ÷ ýíýõ¿¿ àñóóäëûã ÷óõàì ÿàæ àæèë õýðýã áîëãîõ òàëààð

òóñãàéëñàí ñòðàòåãè áîëîâñðóóëàãäñàíã¿é. Ýíý íü ìàãàäã¿é ìàø îëîí àñóóäëûã øèéäýõ øààðäëàãàãàðäàãòàé õîëáîîòîé áºãººä ñàëáàð òóñ á¿ðò áàéãàëü îð÷íû àñóóäëûã ººðñäºº õàìãèéíòîõèðîìæòîé ãýæ ¿çñýí áàéäëààðàà øèéäâýðëýõ áîëîìæ îëãîõ ãýñíýýñ ¿¿äýëòýé áàéæ áîëîõ þì.Áàéãàëü îð÷èíä íýëýýä õýäýí òºñë¿¿ä õóâü íýìýð îðóóëñàí áîëîâ÷ ýäãýýð ¿éë àæèëëààãààíûáàéãàëü îð÷èíä ¿ç¿¿ëñýí íºëººã íýãòãýí òîî÷èõ îðîëäëîãî õèéãäýýã¿é þì. Áàéãàëü îð÷èíòîéõîëáîîòîé øóóä àñóóäëûã øèéäâýðëýõèéí òóëä îð÷íû íºëººëëèéí ¿íýëãýý õèéäýã ÷àäàâõèéã áèéáîëãîñîí íü îäîî àæèëëàñàí õýâýýð áàéãàà áîëîâ÷ õÿçãààðëàãäìàë íººöòýé, íºãººòýéã¿¿ð õóâèéíõýâøëèéí õºãæëèéí áàéãàëü îð÷íû íºëººëèéã òîîöîæ ¿çäýãã¿é áîëíî. Áàéãàëü îð÷íû àñóóäàëýðõýëñýí ãîë àãåíòëàã áîëîîä ñàëáàðûí ÿàìä õîîðîíäûí ãàðäàã á¿òöèéí çºð÷èë íü áàéãàëü îð÷íûòàëààð ÿâóóëàõ íèéò ¿éë àæèëëàãààíä íºëººëäºã íü õàìãèéí ýãçýãòýé ç¿éë þì.

Åðºíõèéäºº ÀÕÁ-íû õºòºëáºð íü îäîî ÷ ¿ðãýëæèëñýýð áàéãàà øèëæèëòèéí ¿éë ÿâöàäìýäýãäýõ¿éö õóâü íýìýð îðóóëñàí áàéíà. Ýíý íü àíõíû õî¸ð ÓÎ¯ÀÑ-èéí ¿íäñýí çîðèëò áàéñàíáèëýý. ßäóóðëûã áóóðóóëàõ ÿâäàë á¿ð ýõíýýñýý ãîë çîðèëòóóäûí íýã áàéñàí áºãººä èíãýõäýýñòðàòåãè áîëîâñðóóëàëã¿éãýýð õóâèéí õýâøëèéã õºãæ¿¿ëýõ áîäëîãûí øèíý÷ëýëèéã äýìæèõ çàìààðàæëûí áàéð áèé áîëãîæ, ýíýõ¿¿ çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëýõèéã çîðüñîí áàéíà. 2000 îíîîñ ýõëýíÿäóóðëûã áóóðóóëàõ àñóóäàë ñòðàòåãèéí õ¿ðýýí äîòîð ãîë áàéð ñóóðü ýçëýõ áîëñîí áºãººä õóâèéíõýâøëèéí õºãæèë ÷ ÓÎ¯ÀÑ–èéí ÷óõàë õýñýã õýâýýðýý ¿ëäñýí íü çºâ àëõàì þì. Áîäëîãûí øèíý÷ëýëáîëîí ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ ò¿âøèí äýõ ÀÕÁ-èé áóñàä ñàíàà÷ëàãóóäûí ¿ð ä¿í íü ÿíç á¿ð áàéãàà áàÀçè áà Îðîñûí ñàíõ¿¿ãèéí õÿìðàë, 2 æèë äàðààëñàí çóäûí óðøèãààð ìàë èõýýð õîðîãäîæ,õºäººãèéí ÿäóó÷óóäûã óëàì íýðâýãä¿¿ëñýí çýðýã ãàäààä õ¿÷èí ç¿éëèéí íºëººëëººñ áîëîîä ¿¿íèéãòîîí óòãààð èëýðõèéëýõ áîëîìæã¿é áàéíà.

I. ÒÀÍÈËÖÓÓËÃÀ

À. Ìîíãîë óëñ

1. Ìîíãîë Óëñ íü Ýíýòõýãèéí õàãàñòàé òýíöýõ ãàçàð íóòãèéã ýçýëäýã áºãººä íèéò 2,4 ñàÿ õ¿íàìòàé íü Ìîíãîëûí òàâíû íýãòýé òýíöýõ íóòàãòàé ÁÍÀËÀÓ-ûí õ¿í àìûí õàãàñòàé òýíöýõ þì. Ãàçàðç¿éí áîëîí õ¿í àì ç¿éí ýíýõ¿¿ ¿ç¿¿ëýëò íü íýã õàâòãàé äºðâºëæèí êèëîìåòðò 2 õ¿í íîãäîõ õ¿í àìûíõýò áàãà íÿãòðàëòàé áîëãîæ áàéíà. Îäîîãîîð áàðàã íýã ñàÿ õ¿í Óëààíáààòàð õîòîä àìüäàðäàãáºãººä ¿ëäñýí õýñýã íü àéìàã, ñóìûí òºâ¿¿äýä àìüäàðäàã õ¿ì¿¿ñ, í¿¿äýë÷èí ìàë÷èä þì. Òóñ óëñûíàëñ áàðóóí õÿçãààðò ñóóðüøñàí Êàçàêûí ¿íäýñíèé öººíõèéã ýñ òîîöâîë õ¿í àì íü ¿íäñýíäýý íýã¿íäýñòíýýñ á¿ðääýã áàéíà. Õºäººãèéí õ¿í àìûí àìüæèðãààíû ãîë ¿íäýñ íü ìàë àæ àõóé áºãººäõºäºº íóòàã äàõü õ¿í àìûí íÿãòðàë ñèéðýã, õîò ñóóðèí ãàçðóóäûí õýìæýý áàãà áàéäàã íü ºðãºíõýðýãëýýíèé áàðàà, íèéãìèéí ¿éë÷èëãýýã õÿìä ¿íýýð íàéäâàðòàé õ¿ðãýõ àñóóäëûã òóí áýðõøýýëòýéáîëãîäîã. Çóí íü áîãèíî, ºâºë íü õýò õ¿éòýí ýðñ òýñ óóð àìüñãàëòàé íü Ìîíãîë óëñûí õºãæèëäñºðãººð íºëººëäºã. Ìîíãîë óëñ õîéò òàëààðàà ÎÕÓ, ºìíº áîëîí ç¿¿í òàëààðàà ÁÍÕÀÓ, áàðóóíòàëààðàà Êàçàõñòàí óëñòàé õèë çàëãàäàã.

1. Îðøèë õýñýã

2. 1991 îíä Ìîíãîë óëñ Àçèéí Õºãæëèéí Áàíêíû ãèø¿¿íýýð ýëñýæ áàéõ ¿åä ýäèéí çàñàã íüõÿìðàëä àâòñàí áàéëàà. 1990-ýýä îíû ýõýýð õóó÷èí ÇÕÓ áîëîí Ýäèéí Çàñãèéí ÕàðèëöàíÒóñëàëöàõ Çºâëºë çàäàðñíààð òºâëºðñºí òºëºâëºãººò ýäèéí çàñàã, ÝÇÕÒÇ-èéí èíòåãðàö÷èëàëûíäàëàí æèë ýöýñ áîëñîí þì. Òóõàéí ¿åä Ìîíãîë óëñûí õºãæèë ýäèéí çàñãèéíõàà 2 ãîë ñàëáàð áîëîõóóë óóðõàé áîëîí ìàë àæ àõóéãààñ ãàðàëòàé ò¿¿õèé ýäèéí ¿éëäâýðëýë, ýêñïîðòîä òóëãóóðëàæ áàéâ.Èìïîðòûí ýõ ¿¿ñâýð íü ÝÇÕÒÇ-èéí ãèø¿¿í îðíóóä áàéæýý. Àæ ¿éëäâýð íü Çºâëºëòèéí çàãâàðààðõºãæèæ áàéñàí áà ýäãýýðò õýðýãëýæ áàéñàí òåõíîëîãè íü 1990-ýýä îí ãýõýä àëü õýäèéí õóó÷èðñàíáàéëàà. Á¿òýýãäýõ¿¿í íü îëîí óëñûí çàõ çýýë äýýð ºðñºëäºõ ÷àäâàðã¿é áàéñàí áºãººä ¿íèéí õóâüäîëîí óëñûí çàõ çýýëèéí õàíøèéã òóñãàõààñàà èë¿¿ ÝÇÕÒÇ-èéí äîòîîä õóäàëäààíä çîðèóëàãäñàíáàéñàí þì. Òºâëºðñºí òºëºâëºãººò ñèñòåì íººöèéã ¿ð àøèãã¿é õóâèàðëàæ áàéñàí áºãººäõóäàëäààíû õýëáýð íü Ìîíãîë óëñûã ÝÇÕÒÇ-èéí ãèø¿¿í îðíóóäàä, òýð äóíäàà õóó÷èí ÇÕÓ-ä òºëºõºðèéí äàðàìòàíä îðóóëñàí áàéäàëòàé áàéâ. Õýäèéãýýð èéì ¿ð àøèãã¿é ç¿éë¿¿ä áàéñàí áîëîâ÷ ýíýñèñòåì íèéòýýð íü áèø ãýõýä îëîí õ¿íèéã áàòàëãààòàé àæëûí áàéð, îðëîãûí ýõ ¿¿ñâýð, ýð¿¿ë ìýíä,

åðºíõèé áîëîâñðîëûí ¿éë÷èëãýýãýýð õàíãàæ, õîò ñóóðèí ãàçðûí ¿éë÷èëãýýã ºíäºð ò¿âøèíä õàäãàëæáàéëàà.

3. Õóó÷èí ÇÕÓ çàäðàí óíàñàí íü ýäèéí çàñãèéíõ íü èõýíõ õóâü ò¿¿íèé äýìæëýãòýéãýýðá¿ðýëäýí òîãòñîí Ìîíãîë óëñûã äýìæèæ òýòãýäýã ñèñòåìèéã áàéõã¿é áîëãîñîí þì. ÝÇÕÒÇ-èéíãèø¿¿í õóäàëäààíû ò¿íø¿¿ä, õóäàëäààíû òààëàìæòàé íºõöºë ¿ã¿é áîëìîãö äýëã¿¿ð õîðøîîõîîñðîâ. Ãîë ãîë òîíîã òºõººðºìæ, ñýëáýã õýðýãñë¿¿ä áîëîí ò¿¿õèé ýä, ìàòåðèàë (õºäºº àæ àõóéíáîëîí ¿éëäâýðëýëèéí) áàéõã¿é áîëñîí íü ýð÷èì õ¿÷íèé õàíãàìæ áîëîí õàëààëòûí çýðýã èõýíõ¿éëäâýðèéí ãàçðóóäûã óíàõàä õ¿ðãýñýí þì. Òåõíèêèéí áîëîâñîí õ¿÷í¿¿ä ÎÕÓ ðóó áóöñàí íü¿éëäâýð áîëîí òîíîã òºõººðºìæ¿¿äèéã àæèëëóóëàõ, òîì õýìæýýíèé òºðèéí ìýäëèéí ôåðì¿¿äèéíàæëûã àâ÷ ÿâàõàä òóõàéí ¿åä øààðäëàãàòàé áàéñàí óäèðäëàãûí áîëîí òåõíèêèéí óð ÷àäâàðûíõîîñîí îðîí çàéã ¿ëäýýñýí áàéíà. Çîõèîìîë ¿íý áîëîí âàëþòûí õàíøûã îëîí óëñûí çàõ çýýëèéíõàíøèéã òóñãàí ººð÷èëñíººð òóõàéí ¿åä ¿éëäâýðëýãäýí, îëîí óëñûí çàõ çýýë äýýð àðèëæèãäàæáàéñàí áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿í óðüäàõààñ èõýýõýí äîîãóóð ¿íýëýãäýõ áîëæýý. Ýäèéí çàñãèéí óíàëòáîëîí õóäàëäààíû òýíöëèéí àëäàãäàë íü çàñãèéí ãàçðûí íèéò òºñâèéí 30 õóâüòàé òýíöýæ áàéñàíõóó÷èí ÇÕÓ-ààñ ¿ç¿¿ëäýã òóñëàìæ çîãññîíîîñ áîëîîä óëàì ë íýìýãäñýí þì. Àçèéí áîëîí Îðîñûíñàíõ¿¿ãèéí õÿìðàë íü ýäèéí çàñãèéí øèëæèëòèéí ¿åèéí õ¿íäðýëèéã óëàì ã¿íçãèéð¿¿ëæ, öàãàãààðûí õóâüä ìàø õ¿íä áîëæ ºíãºðñºí õî¸ð ºâëèéí çóäíààñ áîëæ ìàëûí òîî òîëãîé îãöîìöººðñºí íü ÕÀÀ-ä ñºðãººð íºëººëæ, õºäºº äýõ ÿäóóðëûã óëàì íýìýãä¿¿ëñýí þì.

4. Äýýðõ íºõöºë áàéäàë õ¿ì¿¿ñèéí àìüäðàëä õ¿íäýýð òóñàâ. Õîò ñóóðèí ãàçðûí õ¿í àìõ¿íñíèé õîìñäîëä îðæ, õàëààëòûí ñèñòåì óíàñíààð õ¿ì¿¿ñèéí àìüæèðãààíû íºõöºë ìóóäàæ –40õýìèéí õ¿éòýíä àìüäðàõàä õ¿ð÷ áàéâ. Äóëààí õàíãàìæèéí ñóâàã, õîîëîé õºëäºæ õàãàðñíààñ áîëæäýä á¿òýö (õàëààëòûí ñèñòåì, îðîí ñóóö) èõýýõýí õýìæýýãýýð õîõèðîë àìñàæ, õàëààëòûí ñèñòåìèéãäàõèí àæèëëóóëàõûí òóëä á¿ãäèéã øèíý÷ëýí ñîëèõ õýðýãòýé áîëæ áàéâ. Õàòóó õàõèð ºâëèéí öàãòàðàé õàìàã ìàë íü õîðîãä÷èõîîã¿é, ìºí çàñãààñ çàðèì ¿íäñýí ¿éë÷èëãýýã õºäººä ¿ç¿¿ëæ áàéñàíó÷ðààñ àæëûí áàéð, îðëîãûí ýõ ¿¿ñâýð ìàãàäã¿é çàðèì òîõèîëäîëä ãýð îðíîî ÷ àëäñàí õ¿ì¿¿ñõºäººãèéí õàìààòàí ñàäàí ðóóãàà øèëæèí î÷èæ ìàë ìàëëàõ áîëîâ. Ýäèéí çàñãèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä(îäîî ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëòóóäàä áàãòñàí) ìóóäàõûí õýðýýð õîìñäëûí ò¿âøèí óðüä ºìíº íüáàéãààã¿é õýìæýýíä õ¿ð÷ ÿäóóðëûí ò¿âøèíã íýìýãä¿¿ëæ áàéâ.

5. ªìíº íü ¿ç¿¿ëäýã áàéñàí òóñëàìæàà ÕÇÕÓ çîãñîîæ, öààøèä ¿ðãýëæë¿¿ëýí ¿ç¿¿ëýõñîíèðõîëã¿é, ÷àäâàðã¿é áîëñíîîñ ¿¿äýí ÕÇÕÓ-ààñ õàðààò áàéñàí Ìîíãîë óëñûí õóâüä çàõ çýýëèéíýäèéí çàñãèéí õàðèëöààíä øèëæèõ øèëæèëò íü çàéëøã¿é áàéñàí þì. ÀÕÁ-íä ýëñýõýýñýý ºìíºÌîíãîë óëñ çàõ çýýë äýýð ñóóðèëñàí ýäèéí çàñàã ðóó øèëæèõ øèëæèëòèéã ýõëýõ àíõíûøèíý÷ëýë¿¿äèéã õýäèéíýý õèéæ ýõëýýä áàéâ. Òºðèéí ºì÷èéí çàðèì õýñãèéã õóâü÷ëàõ (ãîë÷ëîí ìàë),¿íý áîëîí âàëþòûí õàíøèéã ÷ºëººëºõ, çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí õàðèëöààíû øààðäëàãàäíèéö¿¿ëýí òàòâàðûí ñèñòåìèéã øèíý÷ëýõ õºòºëáºð¿¿ä õýðýãæèæ áàéëàà. Íýã áàíêíû òîãòîëöîîíîîñçàéëñõèéõ ýõíèé àëõàì áîëãîæ Òºâ áàíê áàéãóóëàãäàâ (19-ð ç¿éë). Çàðèì òàëààð óëñ òºðèéíáàéíãûí ººð÷ëºëò¿¿äýýñ, çàðèì òàëààð ìàêðî ýäèéí çàñãèéí áîëîí ñàíõ¿¿ãèéí øèíæòýé òîãòâîðã¿éáàéäàë ¿¿ñãýäýã îãöîì ººð÷ëºëò¿¿ä õèéãäýæ áàéñíûã íü ýñ òîîöâîë 1991-2001 îí õ¿ðòýëõõóãàöààíä ¿å ¿åèéí çàñãèéí ãàçðóóä çàõ çýýëèéí áàðèìæààòàé ýäèéí çàñàã ðóó õèéñýí àëõàìûãòàñðàëòã¿é ¿ðãýëæë¿¿ëæ áàéâ. Øèëæèëòèéí ¿éë ÿâöûí õóðäàö áîëîí ã¿íçãèéðýëò íü óëñ òºðèéííàìóóäûí ¿çýë áàðèìòëàë, îëîí íèéòèéí ñàíàà áîäîë, ýðõ áàðüæ áóé íàì Ïàðëàìåíòàä òîãòâîðòîéîëîíõ áîëæ ÷àäàæ áàéñàí ýñýõýýñ õàìààðàëòàéãààð ÿíç á¿ðèéí ÿëãààòàé áàéæýý.

2. ªíãºðñºí àðâàí æèë 1991-20011

6. Ýäèéí çàñãèéí ºñºëò. ¯íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí ãàçàð (¯ÑÃ)-ûí àëáàí ¸ñíû ñòàòèñòèêìýäýýëýëýýñ 1991-2001 îíû õîîðîíäîõ ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéí ÷èã õàíäëàãûã õàðæ áîëíî.Äîòîîäûí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿í (ÄÍÁ)-èé ÷èã õàíäëàãà íü áóñàä øèëæèëòèéí ýäèéí çàñàãòàé òºñòýéáàéæýý. ÄÍÁ õàðüöàíãóé áîãèíî õóãàöààíä (1990-1993) 20,3 õóâèàð áóóðñàí õýäèé ÷ 1994-19992 îíûõîîðîíä 2,3-4.0 õóâèéí òîãòâîðòîé ºñºëòèéí ò¿âøèíä õ¿ðòýë ýðãýýä ñýðãýñýí áàéíà. 2000 îíä

1 Ýíýõ¿¿ õýñãèéí ìýäýýëýë íü ¯íäýñíèé Ñòàòèñòèêèéí Ãàçàð, Äýëõèéí áàíê, ÀÕÁ-íû ýõ ñóðâàëæóóäàä òóëãóóðëàñàí áîëíî.2 1996 îíä ºñºëòèéí äóíäæààñ äýýã¿¿ð ò¿âøèí áóþó 6.3%-ä õ¿ðñýí áºãººä ¿¿íèéã òóõàéí æèëä äýëõèéí çàõ çýýë äýýð ãàðñàíçýñèéí ¿íèéí ºñºëòòýé õîëáîí òàéëáàðëàäàã.

áàãàõàí ºñºëò á¿ðòãýãäñýí áºãººä ýíý íü 2001 îíä ÷ ¿ðãýëæèëñýí íü (äºíãºæ 1% ãàðóé) õºäºº àæàõóéí ñàëáàðûí ýðñ áóóðàëòààñ ¿¿äýëòýé þì.

7. Á¿òöèéí ººð÷ëºëò. ¯éë÷èëãýýíèé ñàëáàð 1995 îíä ÄÍÁ-èé 25,3 õóâèéã ýçýëæ áàéñàí áîëýíý òîî òîãòìîë ºññººð 2000 îíä 37,2 õóâüä õ¿ð÷ýý. ¯éë÷èëãýýíèé ñàëáàð äàõü ýíýõ¿¿ ºñºëòèéíèõýíõèéã Óëààíáààòàð õîò äàõü ¿éë÷èëãýýýíèé ñàëáàð ýçýëæ áóé àãààä ýíýõ¿¿ ºñºëòºä áººíèéáîëîí æèæèãëýí õóäàëäàà (òîíîã òºõººðºìæèéí çàñâàð ¿éë÷èëãýýã îðóóëààä), çî÷èä áóóäàë,ðåñòîðàíû ¿éë÷èëãýý, òýýâýð, õàðèëöàà õîëáîî áîëîí ñàíõ¿¿ãèéí ¿éë÷èëãýý áàãòàæ áàéíà.¯éë÷èëãýýíèé ñàëáàð ýäèéí çàñãèéí ¿éë àæèëëàãààíû õóâüä á¿õýëäýý óóë óóðõàé áîëîí¿éëäâýðëýëèéí ñàëáàðûã äàâàí ãàð÷ 2000 îí ãýõýä àíõ óäàà ÕÀÀ-í ñàëáàðààñ èë¿¿ ÄÍÁ-èéãá¿ðä¿¿ëýã÷ ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé ãîëëîõ ñàëáàð áîëæ õóâèðàâ. ÕÀÀ-í ñàëáàðûí ÄÍÁ-èé á¿òöýäýçëýõ õýìæýý 33,4-43,8 õóâèéí õîîðîíä õýëáýëçýæ áàéñàí àâ÷ á¿òöèéí ººð÷ëºëò ÷óõàì ýíýñàëáàðûí õ¿ðýýíä ÿâàãäñàí þì. ÌÀÀ-í ñàëáàð ìàëûã õóâü÷èëñíààð3 ºðãºæñºí áîëîâ÷ 2000, 2001îíóóää õàõèð õàòóó ºâºë áîëæ, ìàë ñ¿ðýã èõýýð õîðîãäñíîîñ îãöîì äîîøèëñîí þì. Ãàçàðòàðèàëàíãèéí ñàëáàðûí õóâüä áîëîâñðóóëñàí ãàçàð, óðãàö áîëîí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íèé ãàðö äýýðõõóãàöààíû òóðøèä áóóðñààð èðæýý. Çýñ, àëò áîëîí í¿¿ðñíèé ñàëáàð íü Àøèãò ìàëòìàëûí òóõàéõóóëü áàòëàãäàí ãàð÷ (1995 îíä) äàõèí øèíý÷ëýãäñíýýñ õîéø (1997 îíä) ºíãºðñºí ñ¿¿ëèéí 3-4æèëèéí õóãàöààíä óóë óóðõàéä çîíõèëîõ áàéð ñóóðüòàé áàéãàà áºãººä èðýõ 5-10 æèëèéí ýäèéíçàñãèéí ºñºëòèéí õàìãèéí òîì íàéäâàð áîëæ áàéãàà þì. ¯éëäâýðëýëèéí ñàëáàð 1995-2000 îíûõîîðîíä ÄÍÁ-èé 12,1 õóâèàñ 5,6 õóâü áîëòëîî áóóðàâ. Õýäèéãýýð óëàìæëàëò àæ ¿éëäâýðèéí¿éëäâýðëýë ýðñ áóóð÷, çàðèì ¿åä á¿ð õààëãàà áàðüæ áàéñàí ÷ íýõìýëèéí áîëîí õóâöàñíû¿éëäâýð¿¿ä (àðüñ áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýð¿¿äýýñ ãàäíà) ýð÷èìòýé ºðãºæèâ. Õºðºíãº îðóóëàã÷äûíñîíèðõîë ãîë÷ëîí íîîëóóðûí àæ ¿éëäâýðèéí ç¿ãò õàíäñàí õýäèé ÷ äýýðõ ºñºëò íü èõýíõäýý îëîíóëñûí ãýðýýãýýð4 îëãîãäñîí Ìîíãîë óëñûí “êâîòã¿é” ñòàòóñòàé õîëáîîòîé áàéëàà. Ýäèéí çàñãèéíºñºëòºä õóâü íýìýð îðóóëàã÷ øèíýýð îðæ èðñýí íü ãàäààäàä àæèëëàãñàäûí ýõ îðîí ðóóãààãóéâóóëñàí ìºíãº áºãººä õýäèéãýýð äàðààõü òîîã áàòëàõ àëáàí ¸ñíû áàðèìò áàéäàãã¿é ÷ æèë á¿ð60-ààñ èë¿¿ ñàÿ àì.äîëëàð îðæ èðäýã ãýñýí òîîöîî áèé.

8. Õóäàëäàà. 1990 îíä íèéò èìïîðòûí 77 õóâü, ýêñïîðòûí 78 õóâü ÕÇÕÓ-ä îíîãäîæ áàéâ.Òóõàéí ¿åä ÁÍÕÀÓ-òàé õèéãäýæ áàéñàí õóäàëäàà íü èìïîðò, ýêñïîðòûí äºíãºæ 2,4 áà 1,7 õóâèéãýçýëæ áàéñàí ÷ 1990 îíîîñ îãöîì ºñ÷ ýõýëñýí áàéíà. Îäîî ºðòãººðºº íèéò ýêñïîðòûí 53,7 õóâü íü(1997 îíä 21,7 õóâü áàéñàí) Õÿòàäàä íîîãäîæ áàéãàà áºãººä ¿¿íèéã Ìîíãîëûí çýñèéí ýêñïîðòûíäèéëýíõ íü ÎÕÓ-ñ ÁÍÕÀÓ ðóó øèëæñýíòýé õîëáîí òàéëáàðëàæ áîëîõ þì. Íºãºº òàëààñ õàðüöóóëæ¿çýõýä Õÿòàäààñ àâäàã èìïîðò ìºí àäèë ºñ÷ îäîîãèéí áàéäëààð ºðòãººðºº íèéò èìïîðòûí 19,3õóâèéã (1997 îíä 12.9 áàéñàí) ýçýëæ áàéãàà õýäèé ÷ ÎÕÓ îäîîã õ¿ðòýë íèéò èìïîðòûí 36,4 õóâèéãýçýëñýí õýâýýð áàéãàà þì. ÁÍÑÓ-ààñ àâäàã èìïîðò ìºí ìýäýãäýõ¿éö õýìæýýãýýð äýýøèëæ áàéãààáºãººä íèéò èìïîðòûí 9,7 õóâüä õ¿ðñýí íü 1997 îíîîñ õîéø õî¸ð äàõèí ãàðóé íýìýãäñýí áàéíà.

9. ªì÷ëºë. Õóâèéí ºì÷òºíã¿¿ä øèëæèëòèéí ýäèéí çàñãèéí ¿åä õàðüöàíãóé ò¿ðãýí òºðæ ãàðñàíáèëýý. 1989 îíä ÄÍÁ-íèé äºíãºæ 3,3 õóâèéã õóâèéí õýâøèë ¿éëäâýðëýæ áàéñàí áîë 1999 îíä ýíýòîî 71,8 õóâüä õ¿ð÷ 2001 îíû ýöýñ ãýõýä áàðàã 80 õóâüä äºõºæ î÷ñîí áàéíà ãýñýí òîîöîî áàéíà.Õóó÷èí òºðèéí ºì÷èéí ¿éëäâýðèéí ãàçðóóä (Òª¯Ã) áîëîí òºðèéí ºì÷èéã õóâü÷ëàõ àæèëäìýäýãäýõ¿éö àõèö ãàðñàí íü èõýíõäýý æèæèã Òª¯Ã äýýð òºâëºð÷ áàéâ. Õóâü÷ëàëûí ýõíèé 10æèëèéí äàðàà òºðèéí ìýäýëä ¿ëäýýä áàéãàà íèëýýä îëîí Òª¯Ã-óóäààñ (2001 îíä 473 áàéñàí)îäîîãîîð õýä õýäèéã íü õóâü÷ëàõààð ñàíàë5 îðóóëàõàä áýëòãýýä áàéãàà áºãººä áóñäûã íü õóâü÷ëàõ6

áîëîí òºðèéí ìýäýëä ¿ëäñýí õóâüöààã íü7 çàðàõààð áýëòãýæ áàéãàà þì áàéíà. Õýäèéãýýð ýíý íü

3 Ìàë àæ àõóéí ñàëáàðò íîîëóóðûí çàõ çýýë äýýðõ ¿íèéí ººð÷ëºëò àéõàâòàð íºëººëººã¿é áºãººä ýíý íü ìàãàäã¿é ¿íèéíººð÷ëºëò õýòýðõèé õýëáýëçýëòýé áàéäàãòàé õîëáîîòîé áàéæ áîëçîøã¿é þì. ¯íý 1989 îíä $60 áàéñíàà 1993 îíä $14, 1995îíä $40, 1998 îíä $15 áîëæ áóóðñàí.4 Äýýðõ àæ ¿éëäâýðëýã÷äèéã àâ÷ ¿çâýë êâîòûí õÿçãààðëàëòààñ çàéëñõèéæ Ìîíãîëä íîãäóóëäàã õàðüöàíãóé áàãà òàòâàðààñàøèã îëîõ çîðèëãîîð ÁÍÕÀÓ, Òàéâàí áîëîí Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ñîëîíãîñ Óëñààñ Ìîíãîë Óëñàä ¿éëäâýð íýýõýýð îðæ èðñýí¿éëäâýðëýã÷èä ãîë÷ëîí ýçýëæ áàéíà.5 Ãîâü, ÍÈÊ (øàòàõóóí íèéë¿¿ëýã÷), ÌÈÀÒ áîëîí òºðèéí ºì÷èéí äààòãàëûí õî¸ð êîìïàíè6 ÀÕÁ-íû òóñëàìæ ¿ç¿¿ëñýí 3-ð öàõèëãààí ñòàíöûã îðóóëàëã¿éãýýð ýð÷èì õ¿÷ ¿éëäâýðëýæ ò¿ãýýäýã õýä õýäýí ýð÷èì õ¿÷íèéêîìïàíèóäûã. Óðüä÷èëñàí òºñººëëººð öàõèëãààí äàìæóóëàõ ñ¿ëæýý óëñûí ìýäýëä äîð õàÿæ 2005 îí õ¿ðòýë ¿ëäýõ þì.7 Ìîíãîëûí öàõèëãààí õîëáîî êîìïàíè

ýäèéí çàñãèéí ºñ÷ áóé èäýâõòýé ¿éë àæèëëàãààòàé8 øóóä õîëáîîòîé ýñýõ íü òîäîðõîéã¿é áîëîâ÷øèëæèëòèéí ¿åä ìàø îëîí àæ àõóéí íýãæ (2001 îíä íèéò òîî íü 24503 áîëñîí) øèíýýðáàéãóóëàãäæýý.

10. Äîòîîäûí õóâèéí õºðºíãº îðóóëàëò. Ëèáåðàëü÷ëàëààñ õîéø áàéãóóëàãäñàí õóâèéíêîìïàíèóäûí òîî ºíäºð áàéãàà íü äîòîîäûí õºðºíãº îðóóëàëòòàé õîëáîîòîé þì. Õýäèéãýýð 1997îíä àæ àõóéí íýãæèéí òóõàé õóóëüä ººð÷ëºëò îðæ ýíý òºðëèéí áèçíåñ¿¿äèéí á¿ðòã¿¿ëýõ ýðõ ç¿éíøààðäëàãûã ¿ã¿é áîëãîñíîîð øèíýýð á¿ðòã¿¿ëýã÷äèéí òîîã áóóðóóëñàí õýäèé ÷ á¿ðòãýãäñýíêîìïàíèóäûí äóíä äàí õóäàëäàà íàéìàà ýðõëýã÷èä ãýõýä õàìãèéí òîì á¿ëãèéã ¿¿ñãýæ áàéâ. ¯¿íèéçýðýãöýýãýýð õÿçãààðëàãäìàë õàðèóöëàãàòàé êîìïàíè áàéãóóëàõàä øààðäàãäàõ õºðºíãèéí äîîäõýìæýýã 1998 îíä 1 ñàÿ òºãðºã áîëãîí áàãàñãàñàí íü èéì õýëáýðèéí êîìïàíèé òîî ýðñ ºñºõºäíºëººëñºí áàéíà. Á¿ðòãýãäñýí õÿçãààðëàãäìàë õàðèóöëàãàòàé êîìïàíèóäûã õºðºíãèéí äîîäõýìæýýãýýð íü òîîöîí àâ÷ ¿çâýë 1994-2001 îíóóäàä èéì òºðëèéí êîìïàíèóäàä õèéñýí äîòîîäûíõºðºíãº îðóóëàëò ë ãýõýä áàðàã 300 ñàÿ àì.äîëëàð áîëîõîîð áàéíà. ¯íý áîëîí áóñàä ç¿éëä òàâèõõÿíàëò ¿ã¿é áîëæ õ¿ì¿¿ñ ÷ºëººòýé çîð÷èõ ýðõòýé áîëñíîîð àëáàí áóñ ñåêòîð ò¿ðãýí ºðãºæñºí.ÁÍÕÀÓ æèæèã íàéìàà ýðõëýã÷äèéí õóâüä áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿íèé ýõ ¿¿ñâýðýý îëæ àâàõ òààëàìæòàéçàõ çýýë áîëîâ9. Àëáàí áóñ ñåêòîðûí ñóäàëãààãààð10 óã ñàëáàð íü á¿ðòãýãäñýí ÄÍÁ-èé 15-35 õóâèéãá¿ðä¿¿ëæ ÿäóóðëûí ò¿âøèíã òîãòîîí áàðèõàä òîäîðõîé õóâü íýìýð îðóóëæ áàéíà.

11. Ãàäààäûí øóóä õºðºíãº îðóóëàëò. Õóâèéí õýâøëèéã õºõ¿¿ëýí äýìæèæ, ò¿¿íòýé àäèëààðÃàäààäûí õºðºíãº îðóóëàëòûí òóõàé õóóëèàð õºðºíãº îðóóëàõ æóðìûã ëèáåðàë÷èëñíààð íèéòãàäààäûí øóóä õºðºíãº îðóóëàëòûã íýìýãä¿¿ëæ ÷àäæýý. Ãàäààäûí õºðºíãº îðóóëàëò, ãàäààäõóäàëäààíû àãåíòëàãûí ìýäýýëýëä äóðäüñàíààð, ºíãºðñºí 10 æèëèéí õóãàöààíä íèéò 481 ñàÿàì.äîëëàðûí õºðºíãº îðóóëàëò õèéãäñýíýýñ áàðàã 90 %-èéã íü 1996 îíîîñ õîéø õèéæýý. Çºâõºí2001 îí ãýõýä 125 ñàÿ àì.äîëëàðûí õºðºíãº îðóóëàëò õèéãäñýí ãýæ òóñ àãåíòëàãèéí ìýäýýëýëäºã¿¿ëñýí áàéíà. Ãýõäýý ýäãýýð òîî áàðèìòóóä íü ¯ÑÃ-ààñ ãàðãàñàí ñòàòèñòèêèéí òîî áàðèìòòàéíèéöýõã¿é áàéãàà áºãººä òóñ ãàçðûí ìýäýýãýýð áîë 1997-2000 îíû õîîðîíä äºíãºæ 56 ñàÿàì.äîëëàðòàé òýíöýõ¿éö ãàäààäûí õºðºíãº îðóóëàëò õèéãäæýý.

12. ßäóóðàë áà íèéãìèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä. Øèëæèëòèéí ¿éë ÿâö ýõëýõýýñ ºìíº ÿäóóðàëá¿ðòãýãääýãã¿é áàéñàí õýäèé ÷ ñîöèàëèñò ñèñòåì íóðàí óíàõàä ÿäóóðëûí ¿çýãäýë îãöîì ºññºí íüòîäîðõîé ç¿éë þì. Àæèëã¿éäëèéí ºíäºð ò¿âøèí íèéãìèéí õàëàìæèéí ñèñòåì çàäàðñàíòàé äàâõöàâ.Çàñãèéí ãàçðààñ ýõ÷¿¿äèéí õàëàìæèíä (òºðºõèéí ºìíº, õîéíî) çîðèóëàí ºãäºã ñàíõ¿¿æèëòõàñàãäñàíààñ ýõèéí ýíäýãäëèéí ò¿âøèí íýìýãäýâ. 1990-ýýä îíû äóíä ¿åä ñóðãóóëüä õàìðàãäàãñäûíòîî õàìãèéí äîîä õýìæýýíäýý õ¿ðòýë óíàâ. ßäóóðëûí òîõèîëäëûã àíõ 1995 îíä òîîöîîëñîí áºãººäòýð ¿åýñ õîéø íèéò òîõèîëäëûí òîîãîîð ãýõýýñýý òîäîðõîé ãàçðóóäûí ãàðãàñàí òîîöîîãîîð 36îð÷èì õóâüòàé áàéíà. Àíõàíäàà ºíäºð áàéñàí õîò ñóóðèí ãàçàð äàõü ÿäóóðàë õºäººíèéõèéã áîäâîëèë¿¿ õóðäàí áàãàñ÷ (1995 îí áîëîí 1998 îíûã õîîðîíä íü õàðüöóóëáàë) áàéãàà íü àëñëàãäñàí, õ¿íàì ñèéðýã ñóóðüøñàí õºäºº íóòàã äàõü ÿäóóñò õ¿ðýõýýñ õîò ñóóðèí ãàçàð õ¿ð÷ àæèëëàõàä èë¿¿õÿëáàð áàéñàíòàé õîëáîîòîé áîëîâ óó. Ãýõäýý ýíý ÷èã õàíäëàãà íü ìàëûí òîî òîëãîéä èõýýõýí ãàðçõîõèðîë àâ÷èð÷, õºäººãººñ õîò ðóó øèëæèõ í¿¿äëèéí ãîë øàëòãààí áîëñîí ñ¿¿ëèéí õýäýí æèëèéíõàõèð õàòóó ºâëººñ áîëæ ýñðýã òàë ðóóãàà ººð÷ëºãäñºí áàéæ áîëîõ þì.

13. ÕÇÕÓ-ûí ñàíõ¿¿ãèéí áîëîí òåõíèêèéí äýìæëýãèéã îðëîæ, Ìîíãîë óëñûí òóñëàìæààñ õàðààòáàéäëûã ¿ðãýëæë¿¿ëñýí ãàäààäûí òóñëàìæ øèëæèëòèéí ¿éë ÿâöàä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ áîëñîí þì.Ìîíãîëä àæèëëàæ áàéãàà îëîí óëñûí õàìãèéí òîì áàéãóóëëàãà áîëîõ ÀÕÁ íü 1991 îíîîñ ýõëýíÌîíãîë óëñûí øèëæèëòèéí ¿éë ÿâöûã äýìæèæ, õºäºº àæ àõóé, áîëîâñðîë, ýð÷èì õ¿÷, ñàíõ¿¿, ýð¿¿ëìýíä, àæ ¿éëäâýð, öàõèëãààí õîëáîî, òýýâýð áîëîí õîòûí õºãæëèéí ñàëáàðóóäàä õýðýãæñýí 25òºñºëä çîðèóëàí 505,1 ñàÿ àì.äîëëàðûí çýýëèéã îëãîñîí þì. Äýýðõ ñàëáàðóóäààñ ãàäíà ÒóñãàéÒóñëàìæèéí Çýýë îëãîæ áàéñàí áºãººä çàñàãëàëûí øèíý÷ëýë áîëîí íèéãìèéí õàìãààëëûí

8 Êîìïàíè á¿ðòã¿¿ëýõýä òàâèãäàõ øààðäëàãûí òàëààðõ õóóëü òîãòîîìæ áîëîí êîìïàíèéí àøèã íýìýãäýõýä òàòâàð íýìýãääýãòîãòîëöîîíîîñ áîëæ øèíý êîìïàíèóä îëíîîð á¿ðòãýãäýõ áîëñîí. Æèøýý íü, òàòâàðûí ò¿âøèí àøãèéí õýìæýý 100 ñàÿ áîëîíò¿¿íýýñ äýýø áîë 15 õóâèàñ 40 õóâü õ¿ðòýë íýìýãäñýí. Òîìîîõîí àæ àõóéí íýãæ¿¿ä òàòâàðûí äýýðõ õýìæýýíä õ¿ð÷, ºíäºðòàòâàð òºëºõ õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ áîëîõîîðîî øèíý êîìïàíè áàéãóóëäàã òóõàé ìýäýýëýë áàéäàã.9 Ãàçàð íóòàã îéð, õýðýãöýýò áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿íèé òîî, ÷àíàð, ¿íý, äýýð íü Ìîíãîë÷óóä ÁÍÕÀÓ-ä âèçã¿é çîð÷èõ æóðàì çýðýãíü ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí.10 Äýëõèéí Áàíê. 1997. Ìîíãîëûí àëáàí áóñ ñåêòîðûí õýìæýý, ãàðàë ¿¿ñýë áà øèíæ ÷àíàð. Âàøèíãòîí. ÀÍÓ-ûí ÎÓÕÀ/DA/2000. Ìîíãîëûí àëáàí áóñ ñåêòîð, Ñóäàëãààíû ¿ð ä¿í áà øèíæèëãýý. Âàøèíãòîí.

ñàëáàðûí õºãæèëä äýìæëýã ¿ç¿¿ëæ èðýâ. Äýýð äóðäñàí ñàëáàðóóäàä 49,2 ñàÿ àì.äîëëàðûí ºðòºãá¿õèé ÒÒ-ã îëãîæýý. ¯éë àæèëëàãààíû õºòºëáºðèéí òóõàé äýëãýðýíã¿é ìýäýýëëèéã II. Â õýñýãòõàðóóëñàí áîëíî.

Á. ¯íýëãýýíèé çîðèëãî àðãà÷ëàë

14. Òóñ óëñ îðîíä ¿ç¿¿ëñýí òóñëàëöààíû õºòºëáºðèéí ¿íýëãýýíèé (ÓÎ¯ÒÕ¯) çîðèëãî íü ÀÕÁ-ààñ Ìîíãîë óëñûí øèëæèëòèéí ¿éë ÿâöàä îðóóëñàí õóâü íýìðèéã ¿íýëýí ä¿ãíýæ äîîðõ àñóóëòóóäàäçîõèõ õàðèóëò ºãºõºä îðøèæ áàéâ. ¯¿íä:

(à) ÀÕÁ-ààñ Ìîíãîëûí òàëààð áàðèìòëàõ ñòðàòåãèéã õýð ñàéí òîäîðõîéëæ ïðàêòèêòõýðýãæ¿¿ëñýí áý: Çºâ ç¿éëèéã õèéâ ¿¿?

(á) ÀÕÁ-íû ¿éë àæèëëàãààíóóä õýð ñàéí áîëîâñðîãäîæ õýðýãæñýí áý: Àæèëëàãààã çºâÿâóóëñàí ýñýõ?

(â) ¯ð ä¿í íü þó áàéâ: Ìîíãîëûí øèëæèëòèéí ¿éë ÿâöàä ÀÕÁ-ààñ îðóóëñàí õóâü íýìýðþó âý?

15. Çîðèëòóóä íü õýìæèæ áîëîõóéö õýëáýðýýð èëýðõèéëýãäýýã¿é, ìºí ñòðàòåãèä òóñãàãäñàí¿ç¿¿ëýëò¿¿ä íü ÀÕÁ-ààñ ¿ç¿¿ëñýí õóâü íýìýðòýé õîëáîãäîõîîñîî èë¿¿ Ìîíãîë óëñûí òàëààðõ¿ç¿¿ëýëòòýé èë¿¿ õîëáîîòîé òóë ÓÎ¯ÀÑ-ä ¿íýëãýý õèéõýä òîõèðîìæã¿é þì. Ýíý áýðõøýýëèéã äàâàíòóóëàõûí òóëä ýíýõ¿¿ ¿íýëãýýãýýð óðüä õèéãäñýí ñîíãîëòóóäûã ¿íýëæ ä¿ãíýõ, øèëæèëòèéí ¿åèéíãîë àñóóäëóóä (19-ð ç¿éë) íü òýäãýýðòýé õýðõýí óÿëäñàí áý ãýäãèéã òîãòîîõûí òóëä ÀÕÁ-íèé òóñóëñûí òàëààð áàðèìòëàõ ñòðàòåãèä ä¿í øèíæèëãýý õèéæ îðóóëñàí áîëíî (33-ð ç¿éë). Äàðàà íüäýýðõ øèëæèëòèéí ãîë àñóóäëóóäûã ¿éë àæèëëàãààíä õýðõýí òóñãàñàí áàéäëûã íÿãòëàí ¿çýæ, ýõíèé¿åèéí ¿ð ä¿íã ¿íýëýõèéí òóëä õýä õýäýí òºñë¿¿äèéã11 ñîíãîí àâñàí áîëíî. ¯íýëãýýã áîëîâñðóóëñàíàðãà÷ëàëûã 2002 îíû 1-ð ñàðä áîëñîí óóëçàëòûí ¿åýð ÀÕÁ-íèé àæëûí õýñýãò òàíèëöóóëñàí áºãººäòóñ óóëçàëòàí äýýð ãàðñàí ñàíàëûã óã ¿íýëãýýíä ìºí áàãòààëàà.

16. Ýíýõ¿¿ ¿íýëãýý íü Ìîíãîë óëñ – ÀÕÁ õîîðîíäûí õàìòûí àæèëëàãààíû á¿õèé ë ¿åèéã (1991-2001) õàìðóóëàâ. ¯¿íä øèíæèëãýýíèé àæëûí áîëîí ñòðàòåãè òºëºâëºëòèéí ÷èãëýë, çýýë áîëîíòåõíèêèéí òóñëàëöààíû ¿íýëãýýã áàãòààñàí áºãººä òºñºë òóñ á¿ðèéí ¿ð àøãèéã òîéìëîí ¿çýõçîðèëãî òàâèàã¿é áîëíî. ¯¿íèé îðîíä õàðèí õèéãäñýí ¿éë àæèëëàãààíóóäûí Ìîíãîë óëñûíøèëæèëòèéí ¿éë ÿâöàä äàíãààðàà áîëîí õàìòààð îðóóëñàí õóâü íýìðèéã ¿íýëýí ä¿ãíýæ õàðèíæèøýý áîëãîõ ¿¿äíýýñ òîäîðõîé òºñë¿¿äèéã èø òàòàâ. Õýðýãæèëòèéã ä¿ãíýõ æèøèã ¿ç¿¿ëýëò¿¿äãýäýãò óäèðäàìæ áîëîí àæèëòíóóäàä ºãñºí çààâàð÷èëãàà, îéëãîëöñîí òàéëáàð òîäîðõîéëîëòóóä(àæèëòíóóäûí çààâàð÷èëãààíä òóññàí) óëñ îðîíä äàõü ¿éë àæèëëàãààíû ñòðàòåãèóä (ÓÎ¯ÀÑ-óóä )áà òºñë¿¿äýä òîäîðõîéëñîí çîðèëòóóä áàãòàæ áàéíà. 17. ÀÕÁ-íèé õºòºëáºðèéí ñòðàòåãèéí ÷èãëýëèéã òîéìëîí ¿çýõäýý ýäèéí çàñàã ñýäâèéí áîëîíñàëáàðûí àæèëä (ÝÇÑÑÀ) õèéñýí ä¿í øèíæèëãýý, ÓÎ¯ÀÑ-óóä áîëîí óëñ îðîíä ¿ç¿¿ëýõòóñëàëöààíû òºëºâëºãººí¿¿äèéã (ÓÎ¯ÒÒ)12 àâ÷ ¿çñýí áîëíî. Èíãýñíèé ¿ð ä¿íä øèëæèëòèéí 4 ãîëñýäýâ áîëîõ ÷àäàâõ áèé áîëãîõ, áîäëîãûí øèíý÷ëýë, ýäèéí çàñãèéí ÷èã áàðèìæààã ººð÷ëºíòîãòîîæ îëîí òàëò áîëãîõ, ñàíõ¿¿ãèéí òîãòîëöîîã ººð÷ëºí øèíý÷ëýõ áîëîí ¿¿íèé çýðýãöýý áàéãàëüîð÷íû àñóóäëûã òîäîðõîéëñîí þì13. Îëîí óëñûí áîëîí Ìîíãîëûí øèíæýý÷äýýñ14 á¿ðäñýí áàãóóäñýäýâ áîëãîí äýýð áîäèò ñóäàëãàà õèéõäýý òºñë¿¿äèéí òàëààðõ íàðèéâ÷èëñàí ìýäýý, õîëáîãäîõ

11 Ýíä ãàðàõ òºñë¿¿ä íü õºòºëáºðò áîëîí òºñëèéí çýýë ìºí òåõíèê òóñëàëöààíû òºñë¿¿äèéã áàãòààñàí áîëíî. 12 2001 îíîîñ õîéø ÓÎ¯ÀÑ áîëîí ÓÎ¯ÒÒ íü óëñ îðîíä õýðýãæ¿¿ëýõ ñòðàòåãè áà õºòºëáºð ãýæ íýðëýãäýí íýãäñýí.13 Ñòðàòåãèéí çîðèëãîäîî õ¿ðýõýä ãîë à÷ õîëáîãäîëòîé, ºíãºðñºí õóãàöààíû òóðøèä á¿õ ñàëáàðóóäàä òàñðàëòã¿éãýýðáàðèìòàëæ áàéñàí òóë ÓÎ¯ÒÕ¯-ãýýð ýäãýýð ñýäâ¿¿äèéã íàðèéí ã¿íçãèé ä¿í øèíæèëãýý õèéõýýð ñîíãîí àâñàí áîëíî. Ýíýõ¿¿àðãà õàíäëàãûã ò¿ëõ¿¿ õýðýãëýñíýýð øèëæèëòèéí ¿éë ÿâöûã àíõààðëûíõàà òºâä òàâüæ ñàëáàð òóñ á¿ðèéí òóðøëàãûã ñàéòàðõàðüöóóëàí óëìààð óëñ îðíû èðýýä¿éí òºëºâ áàéäëûí ¿íýëãýýã òîäîðõîéëîõ áîëîìæòîé áîëîõ þì.14 ×àäàâõè áèé áîëãîõ: Êàðîëèí Õàéäåð (ìºí ÓÎ¯ÒÕ¯-èé áàãèéí àõëàã÷èéã õàâñàð÷ ã¿éöýòãýñýí) áà Íàìæèëèéí Íàðàíòóÿàáîäëîãûí øèíý÷ëýëò: Ñòèâåí Òàáîð áà ¯íýíá¿ðýíãèéí Íàðàíöýöýã, ýäèéí çàñãèéí ÷èã áàðèìæààã ººð÷ëºí òîãòîîõ îëîí òàëòáîëãîõ: Êðèñòîôåð Íèé, Ñîäíîìûí Áýõáàò, Äîðëèãæàâûí Áàòæàðãàë, ñàíõ¿¿ãèéí òîãòîëöîîíû ººð÷ëºí øèíý÷ëýëò: ÑòèâåíÆèëüáåðò, Ñîäíîìïèëûí Áàëæèííÿì, áàéãàëü îð÷èí: Àéâýí Ðóæè÷êà, Ýðäýíèéí Áàäàð÷. ÀÕÁ-íû áóþó àæëûí õýñãèéí áóñõàðèí çºâëºã÷ íàðûí ñàíàë ä¿ãíýëòèéã òóñãàñàí á¿ëýã á¿ðýýð ãàðãàñàí òàéëàíã íýìýëò õàâñðàëò ìàÿãààð àâàõ áîëîìæòîé.Ðåíàòî Ëóìýéí ïîðòôîëèî ã¿éöýòãýëèéí ñóäàëãààã õèéñýí áºãººä áàãóóäàä õýä õýäýí ñàëáàðûí òàëààðõ òîî áàðèìòûãöóãëóóëàõàä äýì ¿ç¿¿ëñýí áîëíî.

òàëóóäòàé õèéñýí óóëçàëò òºñºë õýðýãæèæ áóé ãàçðóóäààð ÿâæ òàíèëöñàí òàéëàí ìýäýý ñóäàëãàà,çàñãèéí ãàçðààñ ãàðãàñàí ñàíàà÷èëãà, ÀÕÁ-ààñ áîëîí áóñàä ãàäààäûí àãåíòëàãóóäààñ ¿ç¿¿ëñýíòóñëàìæèéã íýã á¿ð÷ëýí àâ÷ ¿çæýý. Àæëûí õýñýã 2002 îíû 4 ñàðûí 29 ºäðººñ 6 ñàðûí 21 õ¿ðòëýõõóãàöààíä Ìîíãîë óëñàä àæèëëàñàí áºãººä àíõíû ¿ð ä¿íã Óëààíáààòàð áîëîí Ìàíèëà õîòíîîáîëñîí õîëáîãäîõ òàëóóäûí çºâëºãººí äýýð òàíèëöóóëñàí þì. Áàãóóäûí ã¿éöýòãýñýí àæëûã íèéòáàãöûí òîéì (123-ð ç¿éë), òºñëèéí áîëîí ÒÒ-íû ã¿éöýòãýëèéí òàéëàíãóóä (42-ð ç¿éë) áîëîí îäîîáàéãàà ¿íýëãýýíèé òàéëàíãóóä (43-ð ç¿éë) çýðýã ÀÕÁ-íû ººðèéí ¿íýëãýýíèé ìåõàíèçìûí äàãóóãàðãàñàí òîéì÷ëîëîîð ã¿éöýëä¿¿ëñýí áîëíî.

18. Äýýðõ ñóäàëãààíóóäààñ ãàðñàí ìýäýýëë¿¿äèéã ÓÎ¯ÒÕ¯-íä íýãòãýñýí. Óã áàðèìò áè÷ãèéíàíõíû òºñºë íü 2002 îíû 8-ð ñàðä Ìàíèëà áîëîí Óëààíáààòàð õîòíîî áîëñîí çºâëºãººí¿¿ä äýýðòàíèëöóóóëàãäñàí áºãººä Óëààíáààòàðûí óóëçàëò, çºâëºãººíèé ºìíºõºí Ìîíãîë õýëíýýîð÷óóëàãäàæ ãàðñàí. Õàðèí ýöñèéí òºñºëä äýýðõ óóëçàëòóóäûí ¿åýð áîëîí àëáàí ¸ñîîð ýðãýíõàðàõ ÿâöàä ãàðñàí ñàíàëóóäûã ýöñèéí õóâèëáàðò òóñãàñàí áîëíî.

II. ÓËÑ ÎÐÎÍÄ ÕÝÐÝÃÆ¯¯ËÑÝÍ ¯ÉË ÀÆÈËËÀÃÀÀ

19. ÀÕÁ-íû õóâüä Ìîíãîë óëñ íü ÕÇÕÓ-ûí çàãâàðààñ çàõ çýýëèéí áàðèìæààòàé ýäèéí çàñàã ðóóò¿ðãýí õóãàöààíä øèëæèí îðñîí àíõíû õºãæèæ áóé ãèø¿¿í îðîí (ÕÁÃÎ) áàéâ. Á¿ñ íóòãèéí áóñàäÕÁÃÎ-íèé òóðøëàãààñ õàðàõàä õÿëáàðõàí àøèãëàæ áîëîõóéö æèøýý òºäèéëºí ãàðààã¿é áèëýý.ÕÇÕÓ-ûí á¿ðýëäýõ¿¿íä áàéñàí òºâ Àçèéí îðíóóä õîæèì íü ÀÕÁ-íä ýëññýí õýäèé ÷ 1991 îíäøèëæèëòèéã äýìæèõ òóñëàìæûí õºòºëáºð áîëîâñðóóëàõ òóðøëàãà, ìýðãýæëèéí óð ÷àäâàð òóí áàãàáàéñàí þì. Øèëæèëò ãýäãèéã òºâëºðñºí òºëºâëºãººò ýäèéí çàñãààñ íèéãìèéí áàéãóóëàëò, áîäëîãî,ýäèéí çàñãèéí á¿òýö áîëîí ñàíõ¿¿ãèéí òîãòîëöîîã ¿íäñýýð íü çàñâàðëàæ ººð÷ëºí çàõ çýýëèéíºðñºëäººíò õ¿÷èí ç¿éëñýä õºòëºãäºõ ýäèéí çàñàã ººä õèéõ õºäºëãººí õýìýýí òîäîðõîéëæ áàéãààáºãººä ¿¿íä äàðààõ àñóóäëóóä õàìðàãäàæ áàéíà. ¯¿íä:

(à). ×àäàâõ áèé áîëãîõ. Òºâëºðñºí òºëºâëºãººò ýäèéí çàñãèéí ¿åä áàéãóóëëàãà èíñòèòóöóóäíü çàõ çýýëèéí áàðèìæààòàé ýäèéí çàñãèéí á¿òýöòýé õàðüöóóëáàë òýñ ººð ¿¿ðýãã¿éöýòãýäýã áàéâ. Øèëæèëò íü áàéãóóëëàãóóä (ìºí õóâü õ¿ì¿¿ñèéã) òºâëºðñºí òºëºâëºãººòáàéãóóëàëòàñ çàéëñõèéí õóâèéí õýâøëèéí èäýâõ ñàíàà÷ëàãûã äýìæèí óðàìøóóëàõ á¿òöèéíîð÷èí íºõöëèéã áèé áîëãîõûã øààðäñàí þì. Øèíý÷ëýëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ ººð ººðïàðàìåòðòýé íºõöºëä ñàëáàðóóäûã óäèðäàõ ÷àäàâõèéã áèé áîëãîõûí òóëä áàéãóóëëàãóóäûíã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã, õàðèóöëàãà, øèéäâýð ãàðãàõ ¿éë ÿâö, áèåëýëòèéí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä,õóâü õ¿ì¿¿ñèéí óð ÷àäâàð çýðãèéã õºãæ¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé áîëñîí.

(á). Áîäëîãûí øèíý÷ëýë. Áîäëîãóóäûí õóâüä òºâëºðñºí òºëºâëºãººò ¿åèéí õýìõýìæýýýíýýñ òàòãàëçàæ, ýðýëò, íèéë¿¿ëýëò áîëîí ¿íèéã òºâëºðñºí òºëºâëºãººãººð áóñ çàõçýýëèéí õ¿÷èí ç¿éëñ òîãòîîäîã çàõ çýýëèéí áàðèìæààòàé ýäèéí çàñàãò çîõèöóóëàí ººð÷ëºõøààðäëàãàòàé áàéñàí. Ýäèéí çàñãèéã çàõ çýýëèéí áàðèìæààòàé òîãòîëöîîíä øèëæ¿¿ëýõýäçºâ çîõèñòîé áîäëîãî áîëîâñðîãäñîí áàéõàä ë õàíãàëòòàé þì ãýæ ¿çýæ áàéñàí ó÷èðçàðèìäàà äàí ãàíö áîäëîãûí ººð÷ëºëòèéã øèíý÷ëýë ººð÷ëºëòèéí íèéò ¿éë ÿâö äîòîðãîëëîõ çîíõèëîõ ¿¿ðýãòýé õýìýýí ¿çýõ òîõèîëäîë áàéâ.

(â). Ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí ÷èã áàðèìæààã ººð÷ëºí òîãòîîæ, îëîí òàëò áîëãîõ.Ñîöèàëèçìûí ¿åä òºâëºðñºí òºëºâëºãººíèé äàãóó ýäèéí çàñãèéí á¿òýö íººöèéíõóâèàðëàëò áîëîí ýäèéí çàñãèéí ¿éë àæèëëàãààíä õèéõ õºðºíãº îðóóëàëòûã ýäãýýð íüàøèãòàé áàéíà óó, ¿ã¿é þó ãýäãýýñ ¿ë õàìààðàí òîäîðõîéëäîã áàéâ. Õàðèí çàõ çýýëèéíáàðèìæààòàé ýäèéí çàñàãò äýýðõ øèéäâýð¿¿äèéã çàõ çýýë íü ººðºº áîëîí õóâèéí áèçíåñýðõëýã÷èä ãàðãàäàã áîëîâ. Øèëæèëò íü ºì÷ ýçýìøèõ õýâ ìàÿãèéã ººð÷ëºõèéã ìºí õóâèéíõýâøëèéí õºãæèëä ñààä õèéäýã çàõ çýýëèéí äóòàãäàëòàé òàëûã ÷ õºíäºõèéã øààðäñàíáèëýý.

(ã). Ñàíõ¿¿ãèéí òîãòîëöîîíû øèëæèëò, ººð÷ëºëò. Òºðººñ òºëºâëºäºã ýäèéí çàñàã íüçàñãèéí ãàçðûí àãåíòëàãóóä áîëîí òºðèéí ºì÷èéí àæ àõóéí íýãæ¿¿ä õîîðîíäûí òîîöîîã íýãáàíêòàé ñèñòåìýýð äàìæóóëàí ÿâóóëäàã ¿éë àæèëëàãààòàé áàéâ. Ýíýõ¿¿ ñèñòåì íüñàíõ¿¿ãèéí çóó÷ëàëûí ¿ð àøèãòàé õýðýãñýë áîëæ ÷àääàãã¿é áàéñàí áºãººä çàõ çýýëèéí

áàðèìæààòàé ýäèéí çàñàãò õýâèéí ¿çýãäýë áîëæ ¿éë÷èëæ áàéäàã îëîí òºðëèéí ã¿éëãýý,ýðñäýë¿¿äèéí óòãà ó÷ðûã îéøîîæ õàðäàãã¿é áàéëàà.

20. ÓÎ¯ÒÕ¯-íû àæèë íü ÀÕÁ-íû ÓÎ¯ÀÑ-ûí õ¿ðýýíä ÷óõàì ÿìàð ñîíãîëò õèéæ õýðýãæ¿¿ëñýíèéã¿íýëæ ä¿ãíýõèéí òóëä ñòðàòåãè òºëºâëºëò äàõü ÝÇÑÑÀ-ûí ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã ÷àíàðûã ¿íýëýõ çàìààðýäãýýð ñîíãîëòûã íºõöºëä¿¿ëñýí àíàëèòèê ¿íäñèéã íü ñóäàëñàí. Ýíýõ¿¿ øèíæèëãýýã õèéõäýýÓÎ¯ÀÑ-óóäûí ÷àíàðûã òîéìëîí ä¿ãíýñýí áºãººä òóñ ñòðàòåãóóä íü (à) çîðèëãûã òîäîðõîéëæò¿¿íèéãýý õýìæèæ áîëîõóéö íºõöºëººð èëýðõèéëñýí, ìºí ¿éë àæèëëàãààíû õºòºëáºð¿¿ä áîëîííººö íü òîäîðõîéëñîí äýýðõ çîðèëãîäîî õ¿ðýõýä ÷èãëýñýí áàéõûã áàòàëãààæóóëñàí ýñýõ (29-ðç¿éë), (á) òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýëèéã òîãòîîæ, òýãñíýýð ãîë ãîëýõ ¿¿ñâýð¿¿äèéã òºâëºð¿¿ëæ ÷àäñàí ýñýõ,ñîíãîëòîî çºâ õèéñýí ýñýõ (30-ð ç¿éë), (â) çàðèì ñàëáàðûã õàñ÷, çàðèìûã íü õàìðóóëàõ ÿâäëûãÓÎ¯ÒÒ-ä òóñãàñàí ýñýõ, (31-ð ç¿éë), ò¿¿í÷ëýí (ã) òóñ óëñûí ºìíº òàâèãäñàí çîðèëòóóäòàé íèéöñýíõýâ çàãâàðóóäèéí çºâ ñîíãîëòûã õèéñýí ýñýõ (32-ð ç¿éë)-ýä ¿íýëãýý ºãñºí áîëíî.

À. Ýäèéí çàñãèéí, ñýäâèéí áîëîí ñàëáàðûí àæëóóä

21. ÀÕÁ-íä ÝÇÑÑÀ-ä òóñãàéëàí çîðèóëæ ò¿¿íèé çîðèëãî áîëîí ¿¿ðýã õàðèóöëàãûã íüòîäîðõîéëñîí ýñâýë áîëîâñðóóëàí áýëòãýõ ñòàíäàðòûã òîãòîîñîí àëáàí ¸ñíû óäèðäàìæ áàéäàãã¿éáèëýý. Ãýñýí ÷ ¿éë àæèëëàãààíû æóðàì15, àæèëëàãñäûí çààâàð÷èëãàà16, òóñãàé ¿íýëãýýíèéñóäàëãàà17, áîëîí áèçíåñèéí øèíý ¿éë ÿâöóóä18 íü ÝÇÑÑÀ-ûí íèéòëýã çîðèëãûí òàëààðõ îéëãîëòûãºãñºí áºãººä ýäãýýð íü ñàéòàð áîäîæ áîëîâñðóóëàãäñàí (áèåëýëòýíä íºëººëæ áóé àñóóäëóóäààðäàìæóóëàí óëñ îðíû ¿éë àæèëëàãààíû ¿ç¿¿ëýëòèéã õÿíàæ, òóõàéí óëñàä õýðýãæèæ áóé õºòºëáºðèéí¿éë àæèëëàãààã óäèðäàõ) áà èðýýä¿éã õàðñàí (ñòðàòåãè òºëºâëºëòºíä çîðèóëàãäñàíìàòåðèàëóóäààð õàíãàõ áîëîí ÷àäàâõè áèé áîëãîõ òóñëàëöààíû ¿íäñèéã á¿ðä¿¿ëýõ) áàéâ. Ìîíãîëóëñûí õóâüä äàðààõ ä¿ãíýëò¿¿äèéã õèéæ áîëîõ þì.

(à) Ýäèéí çàñãèéí ÷èãëýëèéí àæèë íü óëñ îðíû áîëîí ñàëáàðóóäûí ¿éë àæèëëàãààã õÿíàõàäõàíãàëòòàé ýäèéí çàñãèéí áîëîí ñàëáàðóóäûí òàëààðõ ìýäýýëëèéã ºãñºí áàéíà. Òºäèéëºíòîãòìîë áîëîâñðîãäîæ áàéãààã¿é ñàëáàðûí ñòðàòåãóóä íü äýýðõ çîðèëãîä ¿éë÷ëýõèéãîðîëäîæ áàéãààã¿é íü òóí çºâ þì.

(á) ÝÇÑÑÀ áîëîí óëñ îðîíä õýðýãæèæ áóé õºòºëáºðèéí ¿éë àæèëëàãààíû óäèðäëàãûíõîîðîíä í¿äýíä õàðàãäàõóéö õýëõýý õîëáîî áàéñàíã¿é. Ìýäýýëýëèéã àâ÷ ¿çýõäýý ÀÕÁ-íûõºòºëáºðèéí õóâüä ¿ð äàãàâàð íü òîâ òîäîðõîé áàéõààð øèíæèëæ òàéëáàðëààã¿é áîëíî.¯¿íèé äýýð óëñ îðîíä õýðýãæ¿¿ëýõ õºòºëáºðèéí óäèðäëàãûí ¿éë ÿâö íü ÝÇÑÑÀ-òàéõîëáîîã¿éãýýð ººðèéíõºº ìº÷ëºãººð ÿâàãäàæ áàéñàí.

(â) Öýâýð öàã õóãàöààíû õóâüä, ÝÇÑÑÀ-ûã ÓÎ¯ÀÑ-èéã áýëòãýõ àæëûí ìº÷ëºãòýé öóã íýã äîðÿâóóëàõààð òîâëîîã¿é áàéñíûã Õàâñðàëò 1-ýýñ õàðæ áîëíî. Æèë á¿ðèéí ýäèéí çàñãèéíòàéëàíãóóä íü Îëîí Óëñûí Âàëþòûí Ñàí-ÎÓÂÑ áîëîí Äýëõèéí áàíêíû àæèëëàãààòàé èë¿¿óÿëäààòàé áàéñíààñ áóñ ÀÕÁ-íû ñòðàòåãè òºëºâëºëòèéí àæèëòàé õýëõýý õîëáîî áàãà áàéâ.Àãóóëãûí ¿¿äíýýñ àâ÷ ¿çâýë òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýëòýé õóâèëáàðóóä áàéõã¿é áàéñàí íü ÝÇÑÑÀ-ãñòðàòåãèéí òºëºâëºëòºíä àøèãëàõ ÿâäàëä íºëºº ¿ç¿¿ëñýí áàéæ áîëîõ þì. Èéì ÿâäàëáàéñàí ãýæ ¿çâýë ÓÎ¯ÀÑ íü ÝÇÑÑÀ-òàé õîëáîãäîæ áàéñàí ÿìàð íýã áàðèìò áàéõã¿é þì.

(ã) Ñóðãàëòûí õýðýãöýýíèé àñóóäàë õºíäºãäºõèéí õýðýýð á¿òöèéí àñóóäëóóäèéã ñàëáàðûíàæëóóä áîëîí ýðõ ç¿éí õ¿ðýýíèé òàëààðõè ñýäâèéí ñóäàëãààíû àæëûí õ¿ðýýíä àâ÷ ¿çýæáàéâ. ×àäàâõè áèé áîëãîõ àñóóäëûí òàëààðõè ñàíàëóóä ºìíºõ 3 À õýñýãò ºã¿¿ëñýí÷ëýí÷àäàâõè áèé áîëãîõ áà á¿òöèéí õºãæëèéí òàëààð ñèñòåìòýé øàò äàðààëñàí ¿éëàæèëëàãààíû òºëºâëºãººòýé áîëîëã¿éãýýð åðºíõèéäºº çàðèì áàéãóóëëàãûí áîëîí èõýíõäýýñóðãàëòûí õýðýãöýý øààðäëàãàä ÷èãëýãäýæ áàéæýý.

15 ÀÕÁ. 1997. ¯éë àæèëëàãààíû ãàðûí àâëàãà. Õýñýã 32/ ¯éë àæèëëàãààíû æóðàì. Ìàíèëà16 Óëñ îðíû ýäèéí çàñãèéí èëãýëä àæèëòíóóäûí çààâàð÷èëãààíä (1996) òýìäýãëýõäýý ýíýõ¿¿ èëòãýë¿¿ä íü “ÝÇÒÁ¯ÀÈ (ýäèéíçàñãèéí òàéëàí áà áàíêíû ¿éë àæèëëàãààíû èëòãýë)-òàé àäèëààð Çºâëºë, ìåíåæìåíò áîëîí òºñºë, õºòºëáºð¿¿äèéí õýëöýëäçîðèóëàãäñàí ÕÁÃÎ-íû òàëààð ìýäýýëýë ºãºõ ýäèéí çàñãèéí ¿íäñýí áàðèìò áè÷èã áîëîõ þì” ãýæýý.17 ÀÕÁ. 2001. Ýäèéí çàñãèéí áîëîí ñàëáàðóóäûí ñîíãîìîë àæëûí òóñãàé ¿íýëãýýíèé ñóäàëãàà. Ìàíèëà18 ÀÕÁ. 2002. Øèíý÷ëýãäñýí ÀÕÁ-íû áèçíåñèéí ¿éë ÿâö. Ìàíèëà

22. Òóñãàé ¿íýëãýýíèé ñóäàëãààíä (17-ð òàéëáàð) òýìäýãëýñýí÷ëýí ÝÇÑÑÀ-ä çîðèóëñàí ÀÕÁ-íûòºëºâëºëòèéí ¿éë ÿâö íü ÝÇÑÑÀ-ûí øààðäëàãàòàé òºðë¿¿äýä ñèñòåì÷èëñýí ¿íýëãýý ºãººã¿é, ýñâýëò¿¿íèé áèåëýëòýíä çîðèóëñàí ¿å øàòòàé õºòºëáºð ãàðãààã¿é áîëíî. Ýäãýýð ¿éë ÿâö äóíä ãàðñàíàëäààíóóä íü òîäîðõîé áóñ áóþó îëîí ÿíçààð òîäîðõîéëîãäñîí çîðèëãîòîé íèéëýýä ÝÇÑÑÀ-ûí öàãõóãàöààíû áîëîí ñîíãîëòûí àñóóäàëä íºëººëæ ¿íýí õýðýãòýý ä¿í øèíæèëãýýíèé àæëûã ñòðàòåãèéíòºëºâëºëòººñ ñàëãàæ òóñãààðëàñàí þì. Ýíýõ¿¿ áýðõøýýëèéã øèíý÷ëýí çîõèîí áàéãóóëàãäñàí ÀÕÁ-íû áèçíåñ ¿éë ÿâöûí äàãóó (18-ð òàéëáàð) äàâàí òóóëæ áîëîõ áºãººä ýíý íü ÝÇÑÑÀ-ã óëñ îðíûòàëààð áàðèìòëàõ ñòðàòåãè áîëîí õºòºëáºðèéã (12-ð òàéëáàð) áîëîâñðóóëàõ àæëûí ºìíº áýëòãýëáîëãîí õèéñýí áàéõûã øààðäàæ áàéãàà þì. Øèíæèëãýý çàäàðãààíû àæèëä ãàðãàñàí õèéäýë ÀÕÁ-íûõºòºëáºð áîëîâñðóóëàëò áóþó õºòºëáºðèéí óäèðäëàãàä çîðèóëñàí òîäîðõîé ñàíàë çºâëºìæ¿¿äáàéõã¿é áàéãàà íü èéì òºðëèéí òàéëàíã óäèðäëàãà ìåíåæìåíòèéí õýðýãñýë áîëãîõ ýñâýë ñòðàòåãèòºëºâëºëòºíä àøèãëàõ ÿâäëûã õÿçãààðëàæ áàéíà. ¯¿íèé äýýð ñàÿõàí áîëòîë èõýíõ ÝÇÑÑÀ íüÌîíãîë õýëýíä îð÷óóëàãäààã¿é áàéñàí áºãººä ¿¿íýýñ áîëæ äîòîîäûí øèéäâýð ãàðãàã÷èä ýíýìàòåðèàëûã àøèãëàõ íü õÿçãààðëàãäìàë áàéâ. Õàâñðàëò 1-ä Ìîíãîëä õýðýãæ¿¿ëñýí ÝÇÑÑÀ-ûííàðèéâ÷èëñàí ä¿í øèíæèëãýýã ¿ç¿¿ëñýí áîëíî.

Á. Óëñ îðîí äàõü ¿éë àæèëëàãààíû ñòðàòåãè áà óëñ îðîíä ¿ç¿¿ëýõ òóñëàìæèéí òºëºâëºãºº

23. 1991-2001 îíû õîîðîíä ãóðâàí, ¿¿íèé äîòîð íýã íü ò¿ð õóãàöààíû ÓÎ¯ÀÑ-èéãáîëîâñðóóëñàí áºãººä òýäãýýð íü áîäëîãûí õýëöýë, ÒÒ áîëîí çýýëèéí òóñëàìæòàéãààð õ¿ðýõ ÀÕÁ-ààñ óëñ îðíû òàëààð áàðèìòëàõ ñòðàòåãèéí çîðèëòóóäûã òîäîðõîéëæ, óëìààð ÀÕÁ-íû ñýäâèéíáîëîí ñàëáàðûí òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýë¿¿äèéã19 òîãòîîæ ºãñºí. Òèéì ÷ ó÷ðààñ ýíýõ¿¿ ÓÎ¯ÀÑ íüõºòºëáºðèéí ã¿éöýòãýëèéã áîëîí óëñ îðíû ò¿âøèíä õºãæëèéí ¿ð íºëººã õýìæèõ æèøèã ¿ç¿¿ëýëòáîëîõ ó÷èðòàé.

1. Àãóóëãà

24. 1991 îíû ò¿ð õóãàöààíû ÓÎ¯ÀÑ íü Ìîíãîë óëñûã ýäèéí çàñãèéí òóñãààðëàãäìàë áàéäëààäàâàí òóóëàõûí òóëä îëîí óëñàä ºðñºëäºõ çàìààð ÷àäâàðûã íýìýãä¿¿ëýõ çàìààð, õàðüöàíãóéäàâóó òàëóóäòàéãàà íèéöñýí ýäèéí çàñãèéí á¿òöèéí ººð÷ëºëò õèéõýä òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ çîðèëãîòîéáàéâ. Ñàëáàðûí ò¿âøèíä ÕÀÀ-àæ ¿éëäâýðèéí (õºäºº àæ àõóé áîëîí àæ ¿éëäâýðèéí ñàëáàðòòóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ) ñàëáàðûã õºãæ¿¿ëýõ, ìºí äýä á¿òöèéí ñóóðü ¿íäñèéã (ýð÷èì õ¿÷, òýýâýð,õîëáîîíû ñàëáàðò òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ)20 ñýðãýýõ ÿâäàëä àíõààðàë õàíäóóëæ áàéâ. Á¿õ ñàëáàðûíòóñëàìæ íü ìºí áàéãàëü îð÷íû àñóóäëûã õºíäñºí áºãººä ò¿¿í÷ëýí ¿íäýñíèé ñòàòèñòèê, ñàíõ¿¿ãèéíñàëáàðûí øèíý÷ëýë, ãàäààä õóäàëäààíû áîäëîãî áîëîí íèéò áàéãóóëëàãóóäûí äóíä ÷àäàâõè áèéáîëãîõ çýðýã õ¿ðýýíä õ¿íèé íººöèéí õºãæèë (ÕÍÕ)-èéã ººðòºº áàãòààñàí á¿òöèéã áýõæ¿¿ëýõàñóóäàëä ìºí ÷èãëýãäýæ áàéñàí áîëíî. Õºòºëáºðèéã ÒÒ áîëîí çýýëýýð äàìæóóëàí õ¿ðãýæ áàéñàíáºãººä ýíý íü øèëæèëòèéí ºðòºã çàðäëûã íºõºõèéí òóëä òºñâèéã äýìæèõ õýðýãöýýã òóñãàñàí ò¿ðãýíõóâèàðëàãäàõ õºòºëáºðèéí çýýë õýëáýðòýé ÿâàãäàæ áàéâ.

25. 1994 îíû ÓÎ¯ÀÑ íü ýäèéí çàñãèéã ººð÷ëºí áàéãóóëàõ, íººöèéí àøèãëàëòûí ¿ð ºãººæèéãäýýøë¿¿ëýõ áîëîí õ¿÷òýé, ºðñºëäºõ ÷àäâàð ñàéòàé õóâèéí õýâøëèéã õºãæ¿¿ëýõ çîðèëòûãäýâø¿¿ëýâ. Äýýðõ çîðèëòóóäàä õ¿ðýõèéí òóëä ºðñºëäººíò, ¿ð ºãººæòýé çàõ çýýëèéã õºõ¿¿ëýíäýìæèõ îð÷èíã áèé áîëãîæ21, áàñõ¿¿ õ¿íèé íººö áîëîí óð ÷àäâàðûã õºãæ¿¿ëæ22, äýä á¿òöèéãáàéãóóëñàí23 áàéõ õýðýãòýé áàéâ. Äýä á¿òöèéí ñàëáàðò ¿ç¿¿ëñýí äýìæëýãýýñ ãàäíà óã ñòðàòåãè íüõºäºº àæ àõóé (áîäëîãûí áîëîîä á¿òöèéí ò¿âøèíä, ìºí Àæëûí áàéð áèé áîëãîõ Òºñëººð24

19 ÀÕÁ. 1996. ¯éë àæèëëàãààíû æóðìûã õýðýãëýõ óäèðäàìæ. Õýñýã 45. Ìàíèëà20 Íèéãìèéí ñàëáàðò ¿ç¿¿ëýõ òóñëàìæèéã õî¸ð øàëòãààíààð øààðäëàãàã¿é ãýæ ¿çæýý. Íèéãìèéí ñàëáàðûí ã¿éöýòãýëèéí¿ç¿¿ëýëò¿¿ä íü ºíäºð áàéñíààñ ãàäíà íèéãìèéí ñàëáàð äàõü òºðèéí ýõ ¿¿ñâýðèéí õóâààðèëàëò õýò ºíäºð áàéñàí ãýæ ¿çäýãáºãººä öààøèä äàõèí õºðºíãº îðóóëàëò õèéõýýñýý ºìíº ¿ð ºãººæèéã íü õàðàõ ¸ñòîé ãýæ ñàíàë áîëãîæ áàéñàí. Ãýõäýý äýýðõ¿éë ÿâöàä ÒÒ ¿ç¿¿ëýõýä áýëýí áàéñàí ýñýõ òàëààð ¿íýëãýý õèéãýýã¿é áîëíî.21 Áîäëîãûí øèíý÷ëýë, òºðèéí ¿¿ðýã õàðèóöëàãûã äàõèí òîäîðõîéëîõ, ¿íý ÷ºëººëºõ, õóäàëäààã äýìæèõ, ºì÷ õóâü÷ëàë,ñàíõ¿¿ãèéí ñàëáàðûí øèíý÷ëýë áîëîí õóóëü ç¿é, çîõèöóóëàëòûí òîãòîëöîîíä ¿ç¿¿ëýõ òóñëàìæ.22 Ñóðãàëò ÿâóóëäàã áàéãóóëëàãóóäàä ñóðãàëò ÿâóóëàõàä çîðèóëñàí òóñëàìæ áîëîí ìåíåæåð¿¿ä, íÿãòëàíãóóä, õóóëü÷èä,áèçíåñ ýðõëýã÷äèéí äóíä ñóðãàëò ÿâóóëàõ23 Òýýâýð, õàðèëöàà õîëáîî, ÕÀÀ-í á¿òýýãäýõ¿¿íèé õàäãàëàëò áà ò¿ãýýëò, ýð÷èì õ¿÷íèé õàíãàëò.24 Çýýë 1920-ÌÎÍ ÑÔ. Àæëûí áàéð áèé áîëãîõ, 3 ñàÿ àì.äîëëàð 1993 îíû 12-ð ñàðûí 16-íä áàòëàãäñàí.

äàìæóóëàí), àæ ¿éëäâýð áîëîí óóë óóðõàé (áàíêíû áà çýýëèéí ¿éë÷èëãýýã ñàéæðóóëàõ, ºì÷õóâü÷ëàë, áîäëîãî ýðõ ç¿éí õ¿ðýýíèé øèíýòãýë áîëîí ñóðãàëòûã øèíý÷ëýõ òóñëàëöààãààðäàìæóóëàí), ìºí ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàëáàðûí áîäëîãî, çîõèîí áàéãóóëàëòûí øèíý÷ëýëä çîðèóëñàíÒÒ-ã áàãòààñàí þì.

26. 2000 îíû ÓÎ¯ÀÑ íü õóâèéí õýâøèë áîëîí ÕÍÕ-èéí îð÷èíã á¿ðä¿¿ëýõ çîðèëòûã õýâýýðàãóóëæ õàðèí äýä á¿òöèéí ñàëáàð äàõü õºðºíãº îðóóëàëòûí îðîíä çàñàãëàëûí øèíý÷ëýëä äýìæëýã¿ç¿¿ëýõ àñóóäëûã ºðãºí äýâø¿¿ëýâ. ßäóóðëûã áóóðóóëàõ ¿¿äíýýñ õóâèéí õýâøëèéí õºãæëººðäàìæóóëàí îðëîãî áîëîí àæëûí áàéð áèé áîëãîõ çîðèëò òàâüæ áàéâ. Ñàíõ¿¿ãèéí áîëîí õºðºíãèéíçàõ çýýë, àæ ¿éëäâýð-õºäºº àæ àõóéí ÷èãëýëèéí áèçíåñ, àÿëàë æóóë÷ëàë, óëñûí ñàëáàðûã ººð÷ëºíøèíý÷ëýõ çýðýãò ¿ç¿¿ëñýí òóñëàìæ íü õºãæèæ áóé õóâèéí õýâøèë áîëîí ýäèéí çàñãèéã îëîí òàëòáîëãîõ ¿éë àæèëëàãààíä ó÷èð÷ áóé àëèâàà ñààäûã àðèëãàõàä ÷èãëýãäýæ áàéâ. ßäóóðëûí àñóóäëûãàæëûí áàéð áèé áîëãîõ, õ¿íèé õºãæëèéí îëîëòóóäûã áàòàëãààæóóëàõ áîëîí íèéãìèéí õàìãààëëûíøèíý÷ëýëèéã áýõæ¿¿ëýõ çàìààð øèéäýõèéã çîðüæ áàéâ. Çàñàãëàëûí àñóóäëóóäûí õ¿ðýýíä ÷àäàâõèáèé áîëãîõ äóíä õóãàöààíû ñòðàòåãè áîëîâñðóóëàõàä áîëîí óëñûí ñàëáàðûí øèíýòãýëä çîðèóëñàíòóñëàìæ áàãòàæ îðñîí þì.

27. ßäóóðëûã áóóðóóëàõ àñóóäàë íü äýýðõ ãóðâàí ÓÎ¯ÀÑ á¿ãäýä íü õºíäºãäñºí áºãººä àëü àëüíü ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéã þóíû ºìíº õóâèéí õýâøëèéã õºãæ¿¿ëæ àæëûí áàéð áèé áîëãîõ,õ¿ì¿¿ñèéã ÿäóóðàëä àâòàõààñ ñýðãèéëýõ çàìààð õàíãàõ àñóóäëûã òàâüæ áàéâ. Ýõíèé õî¸ð ÓÎ¯ÀÑíü äýä á¿òöèéí ñàëáàðûã õóâèéí õýâøèë õºãæ¿¿ëýõ ÷óõàë õýðýãñýë (ìºí õºðºíãº îðóóëàëòóóä íüÿäóóðëûã áóóðóóëàõ àñóóäàëä àÿíäàà ÷èãëýãäýõ áîëíî ãýæ òîîöñîí) ãýæ ¿çýæ áàéñàí áîë 2000 îíûÓÎ¯ÀÑ íü çàñàãëàëûí àñóóäàëä25 ãîëëîí òºâëºð÷ ÿäóóðëûã áóóðóóóëàõ àñóóäëûí à÷ õîëáîãäëûãöîõîí òýìäýãëýñýí þì26. Ìºí ñ¿¿ëèéí ÓÎ¯ÀÑ íü õ¿í àðäûã ýäèéí çàñãèéí ¿éë àæèëëàãààíäîðîëöîõ áîëîìæ áèé áîëãîõ, íèéãìèéí ¿éë÷èëãýýíèé õ¿ðãýëòèéã ñàéæðóóëàõ ÿâäëûã äýìæèõèíãýñíýýðýý ºñºí íýìýãäýæ áóé ÿäóóðëûã ÷èãëýæ áàéâ. 2000 îíä Ìîíãîë óëñ ÀÕÁ-òàé ÿäóóðëûãáóóðóóëàõ ò¿íøëýëèéí ãýðýý áàéãóóëñàí àíõíû îðîí áîëñîí þì27. Ýíýõ¿¿ ò¿íøëýëèéí ãýðýý íü2000 îíû ÓÎ¯ÀÑ-èéí ÷èã øóãàìòàé íèéöýæ áàéñàí áºãººä ÿäóóðàëòàé ãîë÷ëîí àæèëëàõ õ¿÷èéãøèíãýýã÷ õóâèéí õýâøëèéí õºãæèë áîëîí íèéãìèéí ¿éë÷èëãýýã îëîí íèéòýä õ¿ðãýõ çàìààð òýìöýíýãýæ òºëºâëºñºí áèëýý. Òóñ ãýðýýíä îðëîãîòîé ÿäóóðàë, õ¿íèé õºãæèë áîëîí ýäèéí çàñãèéí íºõöºëáàéäàë (ºñºëò, íýãæ õ¿í àìä íîîãäîõ îðëîãî, àæëûí áàéð áèé áîëãîõ) çýðýã ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéãòîäîðõîéëñíû äýýð ìºí îëîí óëñûí õºãæëèéí çîðèëò (îäîî Ìÿíãàíû Õºãæëèéí Çîðèëòóóäûí íýãõýñýã áîëñîí) ãýñýí óòãààð íü çîðèëòûã òîäîðõîéëñîí áàéíà.

28. ÀÕÁ-íû ¿éë àæèëëàãààíû 3 æèë òóòìûí òºëºâëºãºº áîëîõ ÓÎ¯ÒÒ-ã 1997-2000 îíóóäûãõàìðàõààð áîëîâñðóóëñàí þì. Ýíýõ¿¿ òºëºâëºãººíä ¿ðãýëæëýí ÿâàãäàæ áóé ¿éë àæèëëàãààíûã¿éöýòãýë, ñàëáàð áîëîí ñýäâèéí õýñýã òóñ á¿ðèéí õàìðàõ õ¿ðýý, íººöèéí õóâèàðëàëòûí òóõàéìýäýýëëèéã áàãòààäàã. 1997 îíû òºëºâëºãºº íü áîäëîãûí äýìæëýã áîëîí ÷àäàâõè áèé áîëãîõõºòºëáºð¿¿äèéí õóâüä íèéò ¿éë àæèëëàãààíû òºëºâëºãººã òîéìëîñîí áîë äàðàà äàðààãèéíòºëºâëºãººí¿¿ä ñàëáàðûí òóõàé ìýäýýëë¿¿ä áîëîí áàéãàëü îð÷èí ãýõ ìýòèéí á¿õ ñàëáàðòõàìààðàëòàé àñóóäëûí òàëààðõ ìýäýýëëèéã àãóóëæ áàéâ. Ýäãýýð òîéìóóä íü ¿íäñýí ìýäýýëëèéãºã÷ áàéñàí ÷ óëñ îðíû çîðèëãî áîëîí ¿éë àæèëëàãààíû õîîðîíäûí õîîñîí çàéã íºõºæ çàëãàõ ã¿¿ðáîëîõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ àëáàã¿é áàéñàí þì.

2. Ä¿í øèíæèëãýý

29. Çîðèëòóóä. ÓÎ¯ÀÑ-óóä åðºíõèé ºðãºí õ¿ðýýòýé çîðèëòóóäèéã ºðãºí äýâø¿¿ëñýí áàñòðàòåãè òºëºâëºëòèéí õóãàöààíû ýöýñò áèåëýãäýõ ¸ñòîé õýìæèãäýõ¿éö çîðèëòóóäèéã íàðèéâ÷ëàíòîäîðõîéëîîã¿é áàéâ. Øèëæèëòèéí àñóóäëèéã àâ÷ ¿çýõäýý çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîîíûöîðûí ãàíö çàãâàð áàéäàã ãýæ ¿çñýí òóë áóñàä îëîí ÿíçûí õóâèëáàðò àíõààðàë õàíäóóëààã¿é

25 Çàñàãëàëûí òàëààðõ ÀÕÁ-íû àíõíû çààâàð÷èëãàà 1995 îíä ãàðñàí (42 äóãààð òàéëáàð) áà õàðèí ýíý çîðèëòîíä ÷èãëýñýí¿éë àæèëëàãàà 1990-ýýä îíû 2-ð õàãàñààñ õèéãäýæ ýõýëñýí þì.26 ßäóóðëûã áóóðóóëàõ 1999 îíä ÀÕÁ-íû àíõààðàõ ãîë àñóóäàë áîëñîí. ßäóóðëûã áóóðóóëàõ ñòðàòåãè (ÀÕÁ 1999) íü òýðæèëäýý áàòëàãäñàí áºãººä ÓÎ¯ÀÑ íü äýýðõ èíñòèòóöèîíàë çîðèëòòîé ýíý çýðýãöýý ò¿âøèíä òàâèãäñàí þì. 27 ÀÕÁ-íû ßäóóðëûã áóóðóóëàõ ñòðàòåãè (26 äóãààð òàéëáàð) íü ÀÕÁ áîëîí ÕÁÃÎ-óóäûí õîîðîíäîõ ÿäóóðëûã áóóðóóëàõò¿íøëýëèéí ãýðýý áàéãóóëàõ øààðäëàãà òàâüñàí. Ò¿íøëýëèéí ãýðýý ¸ñîîð õî¸ð òàëààñ ÿäóóðëûí àñóóäàëä ãàðãàæ áóéàíõààðàë ÷àðìàéëòûã áýõæ¿¿ëæ, ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ ÷èãëýëèéí áèåëýãäýõ¿éö áîëîí õýìæèãäýõ¿é çîðèëòûã äýâø¿¿ëýíøèéäâýðëýõ ¿¿ðýã õ¿ëýýëãýñýí þì.

áàéíà. Çîðèëò, çîðèëãî õîîðîíäûí õýëõýý õîëáîîã íàðèéí òîäîðõîé èëýðõèéëýýã¿é, ãàãöõ¿¿ óã àðãàõýìæýýã çàéëøã¿é áîëîí õàíãàëòòàé ãýõ áàéäëààð äýâø¿¿ëýí òàâüñàí áàéíà. Æèøýýëáýë, õóâèéíõýâøëèéí õºãæèë íü áîäëîãûí øèíý÷ëýëèéí ¿ð ä¿íä ÿâàãäàíà ãýæ ¿çýýä, õàðèí ºñºëòèéãèäýâõæ¿¿ëýõýä çºâõºí çºâ áîäëîãî áàéõ íü õàíãàëòòàé ýñýõýä ä¿í øèíæèëãýý õèéãýýã¿é áàõóâü÷ëàë, õóâèéí õýâøëèéí õºãæèë õî¸ðûã ÿëãàí ñàëãàæ îéëãîîã¿é áàéíà. Çîðèëò ãýäãèéí òóõàéäîëîí ÿíçûí óòãààð òàéëáàð õèéæ áîëîõîîð áºãººä çàðèìäàà ÓÎ¯ÀÑ-èéí àãóóëãûã ñóäàëæ áàéìààæíü ë òýäãýýðèéã òîäîðõîé õýìæýýíä õ¿ðòýë òîäðóóëàí îéëãîæ áîëîõîîð áàéâ. Æèøýý íü, ”ãàäààäõóäàëäààã îëîí òàëò áîëãîí ºðãºæ¿¿ëýõèéí òóëä õºäºº àæ àõóé – àæ ¿éëäâýðèéí ¿íäýñ ñóóðèéãõºãæ¿¿ëýõ” ãýñýí çîðèëãî íü ¿éëäâýðëýë, á¿òýýãäýõ¿¿íèé òºðºë ç¿éëèéã áóñ õóäàëäààíû ò¿íø¿¿äýýîëøðóóëàõàä ÷èãëýãäýæ áàéñàí áºãººä ãîë àíõààðàë íü íºãºº ë õóó÷íû ýêñïîðòûí óëàìæëàëòñàëáàð áîëîõ ìàë àæ àõóé äýýð òºâëºðñººð áàéãàà íü õàðàãäàæ áàéíà (1991 îíû ÓÎ¯ÀÑ). ªºðáóñàä çàðèì æèøýýíýýñ ¿çýõýä òóõàéí çîðèëò áîëîí çýýëèéí õºòºëáºð¿¿ä íü ìàêðî ýäèéí çàñãèéíçîðèëòóóäòàé (ñàíõ¿¿ãèéí ñààä áýõøýýë¿¿ä íü ñàëáàðóóäûí õºðºíãº îðóóëàëòòàé çºð÷èëäºõ)óÿëäààã¿é, ýñâýë ÓÎ¯ÀÑ, ÓÎ¯ÒÒ äîòðîî òóóøòàé áèø òàë ÷ áàéíà: ÕÍÕ-èéã äýìæèõ çîðèëãîòîäîðõîé äýâøèãäñýí ìºðòëºº Çàñãèéí ãàçàð áîëîâñðîëûí ñàëáàðò çîðèóëàí çýýë àâàõûã õ¿ñýõã¿éáàéñàí áàéõ þì. Õàðèí Çàñãèéí ãàçðûí ýíý áàéð ñóóðü íü 2 æèëèéí äàðàà ººð÷ëºãäñºí áàéíà (31-ðç¿éë). Ñòðàòåãèéí çîðèëò áîëîí ÓÎ¯ÒÒ-íèé óòãà àãóóëãà õîîðîíäûí õýëõýý õîëáîîíä ãàð÷ áàéãààäýýðõ àâöàëäààã¿é áàéäàë íü äýìæëýã àâààã¿éãýýñ ÷ þìóó, ýñâýë ¿éë àæèëëàãààíäàà ñàéòàðóÿëäàæ íýãäýæ ºãººã¿éòýé õîëáîîòîéãîîð óëñ îðíû õºãæëèéí çîðèëãîä õ¿ðýõ ÿâäëûã ñààðóóëæáîëîõóéö ýðñäýë òóéëáàðòàé áóñ ñòðàòåãèéí òºëºâëºëòºíä áàéñíûã õàðóóëæ áàéíà. ¯¿íèé íýãýíàäèë ÓÎ¯ÀÑ-óóäàä çîðèëãî ãýäãèéã õºðâ¿¿ëýí îéëãîõã¿éãýýð óëñ îðîí äàõü õºòºëáºðèéíõýðýãæèëòèéã õÿíàæ, ýñâýë õýìæèæ áîëîõóéö áàéäëààð áîëîâñðóóëààã¿é áàéíà.

30. Ñîíãîëò. Ò¿ð õóãàöààíû ÓÎ¯ÀÑ-ä (1991îí) òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ ñàëáàðûã ñîíãîõøàëãóóðóóäûã òîäîðõîéëîîã¿é áºãººä ýíý íü ñòðàòåãè áîëîí çýýëèéí õºòºëáºðèéã áîëîâñðóóëñàíòóõàéí ¿åèéí óëñ îðíû õ¿íä íºõöºë áàéäëààñ øàëòãààëñàí áàéæ áîëîõ òàëòàé. Ýíýõ¿¿ ÓÎ¯ÀÑ íüòóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõýýð õýäõýí ñàëáàðûã ñîíãîæ àâñàí õàðüöàíãóé öîìõîí áàéëàà. 1994 îíä ÓÎ¯ÀÑáîëîâñðóóëàõàä ñîíãîëò õèéõ øààðäëàãàòàé ãýäãèéã ìýäýðñýí áºãººä ñîíãîãäîõ ñàëáàðûã õàìãèéíèõ ¿ð ä¿í ¿ç¿¿ëæ áîëîõ áàéäëààð íü òîäðóóëàõûã ñàíàë áîëãîñîí. Èíãýõäýý ÷óõàì àëü ñàëáàðãýäãèéã òîäîðõîéëîîã¿é áºãººä ¿¿íèé îðîíä çàñãèéí ãàçðûí òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýë (øèíý÷ëýë áà õºðºíãºîðóóëàëòûí òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýë¿¿ä), ñàëáàðóóäûí ñàíõ¿¿ãèéí áîëîí øèíãýýõ ÷àäâàð, òîãòìîëçàðöóóëàëòûí ¿ð íºëºº, òºñëèéí ìºíãºí ä¿í, õàìòðàí ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ áîëîìæ çýðýã øàëãóóðóóäûãñîíãîëò õèéõäýý õýðýãëýõýýð òóñãàæýý. Ýíýõ¿¿ ñîíãîëòûí øàëãóóðóóä íü ãîë àñóóäàë áîëîõ íýãäýæòºâëºðñºí, ñîíãîìîë ñòðàòåãèéí øààðäëàãûã õàíãàõûí îðîíä ñòðàòåãèéí á¿ðýëäýõ¿¿í õýñã¿¿äèéí(ñàëáàð, àãóóëãà ñýäâèéí òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýë, ¿éë ÿâö áîëîí õýëáýð çàãâàð) íàðèéí òºâºãòýé áàãöèéãáèé áîëãîñîí îëîí òºðëèéí ýðýëò õýðýãöýýã òóñãàñàí ãýæ ¿çýæ áîëîõîîð áàéíà. 2000 îíû ÓÎ¯ÀÑ íüñàëáàðóóäûã òýäãýýðèéí “õóâèéí õýâøëèéí ýäèéí çàñãèéí ¿éë àæèëëàãààã áýõæ¿¿ëýõ áîëîìæ,ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ çîðèëãîîð àæëûí áàéð áèé áîëãîõ, õ¿íèé õºãæèëä îðóóëàõ õóâü íýìýð” ãýñýíøàëãóóðààð ñîíãîñîí. Ýíý íü îëîí ñàëáàð, òºñëèéã õàìðóóëæ áîëîõîîð ºðãºí õ¿ðýýòýé áîëîâ÷õóâèéí õýâøëèéí õºãæëèéã äýìæèõýä ¿ç¿¿ëýõ õóâü íýìðèéã íü ¿íäñýëýí ñîíãîëò õèéõýä õàíãàëòòàéíàðèéí øàëãóóð áàéæ ÷àäñàíã¿é. Ò¿¿íýýñ ãàäíà ñýäýâ, ñàëáàð áîëîí ¿éë ÿâö õîîðîíäûí óÿëäààõîëáîîã èëýðõèéëýõ øààðäëàãà á¿õèé ñýäâèéí òîî íýìýãäýæ áàéãàà íü õºòºëáºðèéí ñîíãîëò ìóóõèéãäñýí áîëîí çîðèëãîäîî ñàéòàð òîãòîæ òºâëºðººã¿é ãýæ ¿íýëýãäýõ áàñ íýã ñýæèì áîëñîí ãýæ¿çýæ áàéíà.

31. Ñîíãîëòûí ¿ð ºãººæ. 1991 îíû áîëîí 1994 îíû ÓÎ¯ÀÑ-èóä íü íèéãìèéí ñàëáàðò (áîëîâñðîë,ýð¿¿ë ìýíä, íèéãìèéí õàìãààëàë, õîòûí õºãæèë) ¿ç¿¿ëýõ òóñëàìæèéã àëü áîëîõ õÿçãààðëàõîðîëäëîãî õèéæ áàéñàí. Ýõíèé ÓÎ¯ÀÑ-èéã áîëîâñðóóëàõ ¿åä íèéãìèéí ñàëáàðûí ¿ç¿¿ëò¿¿äýä ñàéí¿íýëãýý ºã÷ áàéñàí õýäèé ÷ ýäãýýð ñàëáàðò òºðººñ äýíä¿¿ ºíäºð çàðäàë ãàðãàæ áàéíà ãýæ ä¿ãíýñýí.Äàðààãèéí ÓÎ¯ÀÑ íü Çàñãèéí ãàçàð áîëîâñðîëûí ñàëáàðò çîðèóëæ çýýë àâàõ ñîíèðõîëã¿é áàéãààãíèéãìèéí ñàëáàðò çîðèóëæ áóé òºñâèéí çàðöóóëàëòûã îíîâ÷òîé áîëãîõ øààðäëàãààñ ¿¿äýëòýéãýäãýýð òàéëáàðëàæ áàéâ. Ãýõäýý áîëîâñðîëûí ñàëáàðò îëãîñîí çýýëèéã28 óã ÓÎ¯ÀÑ ãàðñíààñõî¸ðõîí æèëèéí äàðàà áàòàëñàí þì. ¯¿íòýé àäèë òºñòýé íºõöºë áàéäàë 2000 îíû ÓÎ¯ÀÑ ãàðàõàä÷ ìºí ¿¿ññýí áºãººä ýíýõ¿¿ ñòðàòåãèàð äýä á¿òöèéí ñàëáàðûã ÀÕÁ-íû òóñëàìæààñ õàñàõààð

28 Çýýë 1507, 1508 ÌÎÍ ÑÔ Áîëîâñðîëûí ñàëáàðûí õºãæèë õºòºëáºðò áîëîí òºñºë, 15.5 ñàÿ àì.äîëëàð, 1996 îíû 12-ðñàðûí 19-íä áàòëàãäñàí

øèéäñýí áèëýý. Ñòðàòåãè áýëòãýæ áàéõ ¿åä çàìûí ñàëáàðò îðîõ õºðºíãº îðóóëàëò áàòëàãäñàí29

áºãººä òóõàéí ñàëáàðò îëãîõ ÀÕÁ-íû ãóðàâ äàõü çýýëèéã ýíý æèëýýñ ñóäàëæ ýõëýýä áàéíà.ßäóóðëûã áóóðóóëàõ ò¿íøëýëèéí ãýðýýã (41-ð ç¿éë) õÿíàæ ¿çñýíèé ¿ð ä¿íä çàìûí ñàëáàðò ¿ç¿¿ëýõòóñëàìæèéã õýâýýð ¿ëäýýñýí áºãººä ýíý íü õºäºº îðîí íóòãèéí òýãø áóñ áàéäëûã áàãàñãàõøààðäëàãàòàé óÿëäàà õîëáîîòîé áàéâ.

32. Õýëáýð çàãâàð. Äýýðõ ÓÎ¯ÀÑ-èóä íü õÿìðàëûí ýõíèé æèë¿¿äýä íýí ÿàðàëòàé òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõøààðäëàãàòàé áàéñàí áîëîí ÷àäàâõèéã áèé áîëãîõ òóñëàìæ øààðäëàãàòàé áàéñíûã îíöëîí àâ÷¿çñýí þì. ¯éë àæèëëàãààíû õºòºëáºðò äýýð äóðäñàí òóñëàìæèéí ¿íäñýí õî¸ð õýëáýð çàãâàðûã,äýýð íü äýä á¿òöèéí ñàëáàðûí õºðºíãº îðóóëàëòûã íýìæ òóñãàæýý. Ýõíèé çýýëèéã ÕÇÕÓ-ààñ¿ç¿¿ëäýã áàéñàí òóñëàìæ ãýíýò çîãññîíîîñ ¿¿äýí ãàðñàí ñàíõ¿¿æèëòèéí õîîñîí îðîí çàéã íºõºõõýðýãöýý øààðäëàãûã ¿íäýñëýí 1991 îíä30 áàòàëñàí áàéíà.

3. Øèëæèëòèéí ¿å áà õºãæëèéí ãîë àñóóäëóóä

33. Äýýðõ ãóðâàí ÓÎ¯ÀÑ íü á¿ãäýýðýý øèëæèëòèéí ¿éë ÿâöûí ãîëëîõ àñóóäëóóä (19-ð ç¿éë),òîäðóóëáàë, ÷àäàâõè áèé áîëãîõ, áîäëîãûí øèíý÷ëýë, ýäèéí çàñãèéí ÷èã áàðèìæààãººð÷ëºí òîãòîîõ áîëîí ñàíõ¿¿ãèéí òîãòîëöîîã ººð÷ëºí øèíý÷ëýõ àñóóäëóóäûã ÷óõàë ãýäãèéãîéëãîñîí þì. Äýýðõ ãîë çàíãèëàà àñóóäëóóä íü 1991-2001 îíû õóãàöààíä çàñàãëàë ãýõ çýðýãá¿õ ñàëáàðûã õàìàðñàí, íýã ¸ñîíäîî òàñðàëòã¿é ñ¿ëæýýã ¿¿ñãýâ. Çàðèì óòãààðàà ÿíç á¿ðèéíñàëáàðûí ¿éë àæèëëàãààã õîëáîæ, äýýð íü ñàëáàð áîëîí ñòðàòåãèéí çîðèëòóóäûã óóëçóóëæáàéñàí áàéíà. Ýíýõ¿¿ áîëîìæèéã àøèãëàñàí ýñýõèéí òàëààðõ ä¿í øèíæèëãýýã Á¿ëýã III-òõèéñýí áîëíî. ¯¿íýýñ ãàäíà Ìîíãîë Óëñûí õºãæëèéí õýòèéí òºëºâò ¿ç¿¿ëýõ áàéãàëü îð÷íûíºëººëëèéí àñóóäàëä á¿ð ýõíýýñýý à÷ õîëáîãäîë ºã÷ áàéñàí þì. Õºäºº àæ àõóéí ñàëáàð,ò¿¿íèé äîòîð ÿëàíãóÿà ìàë àæ àõóéí äýä ñàëáàð íü ýäèéí çàñàãò ìýäýãäýõ¿éö õóâü íýìðýýîðóóëäàã. Ýíýõ¿¿ ñàëáàð íü áàéãàëèàñ õàðààò áàéæ, ò¿¿íèé õàæóóãààð ýìçýã ýêîñèñòåìäòîäîðõîé àþóë ó÷ðóóëäàã áàéëàà. Àæ ¿éëäâýðèéí ñàëáàð áîëîí íèéòèéí àæ àõóé íü õóó÷èíñîöèàëèñò îðíóóäûí àäèë ò¿ãýýìýë áàéäàã áàéãàëü îð÷èíòîé çîõèöîîã¿é òîíîãòºõººðºìæòýé, òýð íü õîöðîãäñîí, ¿éë àæèëëàãàà íü ìóóäñàí çýðýã áýðõøýýëèéã ºâëºíàâñàí þì. Ýäèéí çàñãèéí øèëæèëòèéí ¿éë ÿâöàä áàéãàëü îð÷íû àñóóäàë ººðºº ãîë àñóóäàëáîëæ ÷óõàë÷ëàãäàæ áàéñàíã¿é. Ãýõäýý øèëæèëòèéí ¿éë ÿâö áàéãàëü îð÷èíä íºëººãººçàéëøã¿é ¿ç¿¿ëäýã áºãººä øèëæèëò äóóñàõàä óëñ îðíû öààøäûí õºãæèë íü áàéãàëü îð÷íûõóâüä àëèâàà òóëãàìäñàí àñóóäëóóäã¿é áàéõ ¿íäñýí äýýð ñóóðèëàãäñàí áàéõ þì.

Â. ÀÕÁ-íû ¿éë àæèëëàãààíû õºòºëáºð 1991-2001 îí

1. Çýýë

34. 1991-2001 îíû õîîðîíä ÀÕÁ íèéò 505,1 ñàÿ àì.äîëëàðûí ºðòºã á¿õèé 29 çýýëèéã áàòàëñàíáºãººä óã çýýëèéã òóñ áàíêíû çýýëèéí ãîë ýõ ¿¿ñâýð áîëîõ Àçèéí õºãæëèéí ñàíãààñ ñàíõ¿¿æ¿¿ëñýíáèëýý. Ýäãýýð çýýëèéí õºðºíãººð ñàíõ¿¿æñýí 25 òºñëººñ îäîîãèéí áàéäëààð 12 íü õýðýãæèæäóóññàí, 13 íü õýðýãæèæ áàéíà. ªíººäºð ýðãýí õàðàõàä çýýë íü ºíãºðñºí àðâàí æèëèéí õóãàöààíäÀÕÁ-ààñ äýìæñýí îëîí òîîíû ñàëáàðûã õàìàð÷, çàðèìäàà íýã ñàëáàðò îëîí òîîíû öóâðàë õºðºíãºîðóóëàëò õèéæ, çàðèì òîõèîëäîëä íýã ñàëáàðò åðäºº ë ãàíöõàí òºñëèéã áàòàëæ áàéñàí áàéíà.

35. 1995 îí õ¿ðòýë çýýë îëãîõ ¿éë àæèëëàãàà äýä á¿òöèéí ñàëáàð (ýð÷èì õ¿÷, òýýâýð,öàõèëãààí õîëáîî), õºäºº àæ àõóé, àæ ¿éëäâýð áîëîí óðüä íü îëãîãäñîí òóñãàé òóñëàìæèéíçýýë¿¿äýä (30-ð òàéëáàð) òºâëºð÷ áàéâ. 1996 îíîîñ ýõëýí çýýë àâàõ ñàëáàðûí á¿òöýä ººð÷ëºëòîðæ íèéãìèéí áîëîí ñàíõ¿¿ãèéí ñàëáàðò ¿ç¿¿ëýõ òóñëàìæ íýìæ îðîõ áîëîâ. Ýð÷èì õ¿÷íèéñàëáàðûí òóñëàìæèéã 1997 îí õ¿ðòýë ¿ðãýëæë¿¿ëýí ¿ç¿¿ëñýí áºãººä õàðèí òýýâðèéí ñàëáàðòçàìûí õºãæèëä çîðèóëñàí çýýë îäîî ÷ îëãîãäñîîð áàéãàà áîëíî. 2000, 2001 îíû õóâüä (ýíý õî¸ðæèë íü õàìãèéí ñ¿¿ëèéí ÓÎ¯ÀÑ-èéã õýðýãæ¿¿ëæ áóé æèë¿¿ä) çýýëèéã õºäºº àæ àõóé, ñàíõ¿¿,íèéãìèéí õàìãààëàë áîëîí õîòûí õºãæëèéí ñàëáàðóóäàä îëãîñîí áàéíà. 1991-2001 îíóóäàäîëãîñîí íèéò òóñëàìæèéã çàäàëæ ¿çýõýä, òýýâðèéí ñàëáàðò îëãîñîí çýýë, òóñëàìæ Ìîíãîëä îëãîñîííèéò çýýëèéí õàìãèéí èõ õóâèéã (21,8%), äàðàà íü ýð÷èì õ¿÷íèé (18,6%), õºäºº àæ àõóéí (14,6%)

29 Çýýë 1700 ÌÎÍ ÑÔ. Çàì õºãæ¿¿ëýõ 2-ð òºñºë, 25 ñàÿ àì.äîëëàð, 1999 îíû 9-ð ñàðûí 30-íä áàòëàãäñàí30 Çýýë 1109 ÌÎÍ ÑÔ. Òóñãàé òóñëàëöààíû òºñºë, 30 ñàÿ àì.äîëëàð, 1991 îíû 10-ð ñàðûí 29.

ñàëáàðóóä ýçýëæ áàéãàà þì. Íèéãìèéí ñàëáàðò îëãîñîí çýýëèéí õýìæýý íèéò çýýëèéí 12.9 õóâèéãýçýëæ áàéãàà áºãººä ñàíõ¿¿ãèéí ñàëáàðò 10.5 õóâü íîãäîæ áàéíà. ¯ëäñýí 21,6% íü çàñàãëàëûíøèíý÷ëýë, àæ ¿éëäâýð, òóñãàé òóñëàìæ, öàõèëãààí õîëáîîíû ñàëáàðò îëãîñîí çýýëèéãñàíõ¿¿æ¿¿ëýõýä çîðèóëàãäæýý. Ãýõäýý îëãîñîí çýýëèéã ñàëáàð òóñ á¿ðò íîãäîõ õóâèàð àâ÷ ¿çñýíýíýõ¿¿ ä¿ãíýëò íü òóõàéí ñàëáàðò øèëæñýí áîäèò ñàíõ¿¿æèëòèéí õóâü õýìæýýã á¿ðýí ã¿éöýäèëýðõèéëæ õàðààõàí ÷àäàõã¿é þì. Ó÷èð íü õºòºëáºðèéí çýýëèéí õºðºíãèéã Çàñãèéí ãàçðûí òºâàãåíòëàãóóäàä øóóä îëãîæ áàéñàí áîëíî (76-ð ç¿éë).

36. Îëãîñîí çýýëèéí õýìæýý 1995 îíä îðãèë ¿åäýý õ¿ð÷ 84.0 ñàÿ àì.äîëëàð áîëæýý. 1990-ýýäîíû èõýíõ æèë¿¿äýä æèëäýý îëãîñîí çýýëèéí õýìæýý 60-70 ñàÿ àì.äîëëàðûí õîîðîíä õýëáýëçýæáàéñàí áîë ýíý õýìæýý 2000 îíä 32 ñàÿ, 2001 îíä 36 ñàÿ áîëæ áóóð÷ýý. Çýýë îëãîëòûí ýíýõ¿¿áóóðàëò íü Àçèéí õºãæëèéí ñàíãèéí ýõ ¿¿ñâýðò ãàðñàí õÿçãààðëàëòààñ ¿¿äýëòýé áàéñàí áà ò¿¿íòýéóÿëäààòàéãààð Ìîíãîë Óëñàä (ìºí áóñàä õºãæèæ áóé ãèø¿¿í îðíóóäàä) æèëä îëãîäîã çýýëèéíõýìæýýã áóóðóóëàõ øààðäëàãàòàé áîëñîí àæýý. Óëñ òºðèéí òîãòâîðã¿é áàéäëààñ áîëæ 1998 îíäçýýë áàòëààã¿é áîëíî. 1991-1994 îíóóäàä Ìîíãîëä ¿ç¿¿ëýõ òóñëàìæèéí õºòºëáºðèéí íèéò çýýëèéíõýìæýýíä (äîëëàðààð) õºòºëáºðèéí çýýëèéí ýçëýõ õóâèéí æèí 35.9 õóâü áàéñíàà 1995-2001îíóóäàä äóíäæààð 24.1 õóâü áîëæ áóóðñàí áàéíà. Ýíý õóâü íü øèëæèëòèéí ¿åäýý ÿâæ áóé ç¿¿í-ºìíºä Àçèéí á¿ñèéí31 ÕÁÃÎ-òîé õàðüöóóëáàë ºíäºð ò¿âøèíä áàéãàà õýäèé áîëîâ÷ áóñàä Òºâ Àçèéíóëñóóäòàé äóíäàæ õýìæýýòýé32 îéðîëöîî ¿ç¿¿ëýëò þì. Õ¿ñíýãò 1-ä îëãîñîí çýýëèéã æèëýýð áîëîíñàëáàðààð æàãñààæ õàðóóëñàí áîëíî. Ñàëáàðûí õºãæëèéí õºòºëáºð¿¿ä íü 1996 îíîîñ áàòëàãäàæýõýëñýí áºãººä áîäëîãûí øèíý÷ëýë (õºòºëáºðèéí çýýë) áîëîí õºðºíãº îðóóëàëòûã (òºñëèéí çýýë)õîñëóóëàí ñàíõ¿¿æ¿¿ëæ áàéâ. Ýäãýýð õºòºëáºð íü áîëîâñðîë (1996), ýð¿¿ë ìýíä (1997), õºäºº àæàõóé (2000) áîëîí íèéãìèéí õàìãààëëûí (2001) ñàëáàðò òóñ òóñ áàòëàãäàí ãàðñàí áèëýý. Õàâñðàëò2-ò á¿õ 29 çýýëèéí æàãñààëòûã ¿ç¿¿ëñýí áîëíî.

Õ¿ñíýãò 1: Çýýë, æèë-ñàëáàðààð(ñàÿ àì.äîëëàð)

Ñàëáàð 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 Íèéò %Õºäºº àæ àõóé 3.0 35.0à 9.9 17.0á 8.7 73.6 14.6Áîëîâñðîë 15.5á 15.5 3.1Ýð÷èì õ¿÷ 3.8 40.0 10.0 40.0 93.8 18.6Ñàíõ¿¿ãèéíñàëáàð

38.0á 15.0à 53.0 10.5

Çàñàãëàëûíøèíý÷ëýë

25.0à 25.0 4.9

Ýð¿¿ë ìýíä 15.9á 15.9 3.1Àæ ¿éëäâýð 30.0à 30.0 5.9Íèéãìèéíõàìãààëàë

12.0á 12.0 2.4

Òóñãàé òóñëàìæ 30.0à 30.0 5.9Öàõèëãààí õîëáîî 24.5 24.5 4.9Òýýâýð 36.0 49.0 25.0 110.0 21.8Õîòûí õºãæèë 6.8 15.0 21.8 4.3Æèëèéí íèéò ä¿í 30.0 3.8 69.0 64.5 84.0 63.5 62.7 0.0 59.9 32.0 35.7 505.1Õºòºëáºðèéí çýýë 30.0 30.0 35.0 41.5 4.0 25.0 22.0 8.0 195.5Íèéò ä¿íä ýçëýõ%

100.0 43.5 42.7 65.4 6.4 41.7 68.8 22.4 38.7

Õóðèìòëàãäñàííèéò ä¿í

30.0 33.8 102.8 167.3 251.3 314.8 377.5 377.5 437.4 469.4 505.1

Òàéëáàð: ÀÕÁ-íû ìýäýýëëèéí ñàíãèéí äàãóó ñàëáàðóóäûã òîîöñîí áà õîëáîãäîõ ñàëáàðûí ÿàìäàäîëãîñîí çýýëèéã òóñãààã¿é áîëíî.à Õºòºëáºðèéí çýýëá Õºòºëáºðèéí áîëîí òºñëèéí çýýëèéã îðóóëæ òîîöñîíÝõ ñóðâàëæ: ÀÕÁ

31 Êàìáîæ, ÁÍÀËÀÓ, Âüåòíàì. 32 Êàçàõñòàíä ýíý ¿ç¿¿ëýëò áàðàã 50%, Êèðãèç óëñàä 32 îð÷èì % áàéíà.

37. 1997-2000 îíä õ¿÷èí òºãºëäºð ¿éë÷èëæ áàéñàí çýýë àíãèëàõ ñèñòåìýýð33 ¿çâýë, ýäèéíçàñãèéí ºñºëò ãýñýí ¿íäñýí ñòðàòåãèéí õºãæëèéí çîðèëãîä çîðèóëàãäñàí òºñë¿¿ä (15), õ¿íèéõºãæëèéí òºñë¿¿ä (5), ìºí ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ òºñºë (1) õýðýãæñýí áàéíà. Õýäèéãýýð ÿäóóðëûãáóóðóóëàõ õî¸ðäîã÷ çîðèëò íü ýíýõ¿¿ áàãöàä õàðüöàíãóé áàãà òóñãàãäñàí ÷ ýíýõ¿¿ ¿íäñýí àíãèëàëíü ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéã õºõ¿¿ëýí äýìæèõ íü õºãæëèéí ãîë àðãà õýðýãñýë ìºí ãýñýí õºòºëáºðèéí¿íäñýí çîðèëãîòîé íèéöýæ áàéëàà. Ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéí õî¸ð òºñºëä ÿäóóðëûã áóóðóóëàõàñóóäàë õî¸ð äàõü çîðèëò áîëîí òóñãàãäñàí áàéñàí áà ýíý õî¸ð òºñºë òóñ á¿ðäýý õ¿íèé õºãæèëáîëîí ýìýãòýé÷¿¿äèéí õºãæèë ãýæ àíãèëàãäñàí áàéíà. Àíãèëëûí øèíý ñèñòåì íýâòýðñíýýñ õîéø34

2000, 2001 îíóóäàä õýðýãæ¿¿ëñýí 7 òºñëèéã ÿäóóðëûã áóóðóóëàõàä ÷èãëýãäñýí ãýñýí àíãèëëààðáàòàëñàí áºãººä ººð 4-èéã íü ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ ÿâäàëòàé øóóä õîëáîîã¿é ãýæ àíãèëñàí áàéíà.Àãóóëãûí õóâüä àíãèëñàí àíãèëëààð àâ÷ ¿çâýë õ¿íèé õºãæëèéí (6), çàñàãëàëûí (4), ýäèéí çàñãèéíºñºëòèéí (2) òºñë¿¿ä õàìãèéí ò¿ãýýìýë ñýäýâ áàéñàí áºãººä ÷èíãýñíýýðýý ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéãõàíãàõ òºñë¿¿äèéã ò¿ëõ¿¿ àíõààðäàã áàéñàí óðüäàõ àíãèëàëä ººð÷ëºëò îðñîí õýðýã áàéâ.

2. Òåõíèê òóñëàëöàà

38. 1991 - 2001 îíóóäàä íèéò áàòëàãäñàí ÒÒ íü 49,2 ñàÿ àì.äîëëàð áîëñîí áàéíà. (õ¿ñíýãò 2).¯¿íèéã àâ÷ ¿çâýë ÀÕÁ-íû òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëæ ýõýëñýí ºíãºðñºí á¿õ õóãàöààíû òóðøèä íýëýýä îëîíòîîíû ñàëáàðûã õàìðóóëæ ÷àäæýý. Æèë á¿ðèéí Çºâëºãºº ºãºõ ÒÒ íü 1.1 ñàÿàñ 5.1 ñàÿ àì.äîëëàðûí(1990-ýýä îíû äóíä ¿åä îðãèë ¿åäýý õ¿ðñýí) õîîðîíä õýëáýëçýæ, æèëèéí äóíäàæíü 3.2 ñàÿ àì.äîëëàð áîëîõîîð áàéíà. Òºñºëä Áýëòãýõ ÒÒ íü 1991, 1998-ààñ áóñàä á¿õ îíäáàòëàãäàæ áàéñàí áºãººä æèëä äóíäæààð 1.5 ñàÿ àì.äîëëàð íîãäîæ áàéíà.

Õ¿ñíýãò 2: Òåõíèê òóñëàëöàà, æèëýýð-ñàëáàðààð(ñàÿ àì.äîëëàðààð)

Ñàëáàð 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 ÍèéòÕºäºº àæ àõóé 0.8 1.3 0.6 1.6 0.8 0.7 2.4 0.5 8.6Áîëîâñðîë 0.5 0.4 1.0 0.7 2.7Ýð÷èì õ¿÷ 1.8 0.5 0.7 0.1 1.0 0.2 0.5 0.7 5.4Ñàíõ¿¿ãèéí ñàëáàð 0.2 0.1 1.1 0.6 0.7 1.3 0.1 0.2 0.6 4.9Çàñàãëàëûí øèíý÷ëýë 0.5 0.5 0.6 1.5 0.3 3.4 1.8 1.7 10.2Ýð¿¿ë ìýíä 0.5 0.6 0.1 0.6 0.6 2.4Àæ ¿éëäâýð 0.6 0.5 1.2Áóñàä 0.2 0.4 0.6 0.4 0.9 2.5Íèéãìèéí õàìãààëàë 0.1 1.0 1.1Öàõèëãààí õîëáîî 0.6 1.2 1.8Òýýâýð 1.2 0.9 1.5 0.5 0.7 4.7Õîòûí õºãæèë 0.6 1.0 0.9 0.6 0.7 3.7Æèëèéí íèéò ä¿í 1.1 6.5 4.2 5.2 6.0 5.5 7.4 2.2 4.1 3.6 3.5 49.2Õóðèìòëàãäñàí íèéò ä¿í 1.1 7.6 11.8 17.0 23.0 28.5 35.9 38.0 42.1 45.7 49.2

39. Çàñàãëàë áîëîí øèíý÷ëýëòýé õîëáîîòîé ¿éë àæèëëàãààíóóä ÒÒ-íû ñàíãèéí õàìãèéí èõõóâèéã (26.4%35) ýçýëæ áàéñàí áà àðààñ íü õºäºº àæ àõóé (14.3%), ñàíõ¿¿ãèéí ñàëáàð (14%)óäààëñàí áàéíà. Çýýë áîëîí ÒÒ-íû äîëëàðààð èëýðõèéëñýí õàðüöàà ºíäºð (9.9%) áàéãàà íüÊàìáîæ (12.1%) áà ÁÍÀËàîñ ÀÓ-òàé (9.7%) îéðîëöîî þì. Õàðüöóóëæ ¿çâýë Âüåòíàì, Êàçàõñòàí,Êèðãèç óëñóóäûí ÒÒ áà çýýëèéí õàðüöàà íü 4.0-5.5% áàéíà. Õàâñðàëò 3-ò íèéò ÒÒ-íû æàãñààëòûãîðóóëàâ.

33 Óã ñèñòåì íü 5 àíãèëàëòàé áºãººä ýäãýýð íü ýäèéí çàñãèéí ºñºëò, ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ, õ¿íèé õºãæèë, õºãæèëäýìýãòýé÷¿¿äèéí ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã, áàéãàëü îð÷èí þì. Òºñë¿¿ä íü ¿íäñýí (çààâàë) áîëîí õî¸ðäîã÷ (íýìýëò) ãýñýí ñòðàòåãèéíõºãæëèéí çîðèëãóóäòàé.34 ÀÕÁ-íû ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ ñòðàòåãèéí õ¿ðýýíä àíãèëëûí øèíý ñèñòåìèéã íýâòð¿¿ëñýí áºãººä ýíý íü ÿäóóðëûãáóóðóóëàõ ÿâäàë äýýð ãîëëîí òºâëºðäºã. ¯íäñýí àíãèëàë íü òºñë¿¿äèéã ÿäóóðëûã áóóðóóëàõàä îðîëöîõ ýñýõ, õàðèíõî¸ðäîã÷ àíãèëàë íü òóõàéí ñàëáàðûí àãóóëãà ñýäâèéí òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýëèéã òîäîðõîéëäîã. Ýíý ñèñòåì íü àëáàí ¸ñîîð 2001îíîîñ ºäãººã õ¿ðòýë îëãîñîí çýýë¿¿äýä õàìààðàõ áîëîâ÷ 2000 îíû çýýë¿¿äýä òóðøèëòààð àøèãëàãäñàí. Ýíýõ¿¿ àíãèëëûíäàãóó äàâõàð àíãèëàãäñàíààñ äýýðõ æàãñààëòàíä 25-ààñ îëîí òºñºë îðñîí áàéíà.35 Ýíý òîîöîîíä áàãòñàí õýä õýäýí ÒÒ íü “áóñàä” ãýñýí àíãèëàëä õàìààð÷ áàéãàà, ãýõäýý ÒÒ-íû àãóóëãûí õóâüä ýäãýýð íüçàñàãëàë ãýñýí á¿ëýãò áàãòñàí áîëíî.

3. Ñàíõ¿¿æèëò áà òºñëèéí õýðýãæèëò

40. Æèëä îëãîãäñîí ñàíõ¿¿æèëòèéí õýìæýý æèëä 11.3 ñàÿàñ 67.4 ñàÿ àì.äîëëàðûí õîîðîíäõýëáýëçýæ äóíäæààð 32.0 ñàÿ ãýñýí òîîöîî ãàð÷ áàéíà. Íèéò áàòëàãäñàí áîëîí îëãîãäñîíñàíõ¿¿æèëòèéí õîîðîíäûí õàðüöàà íü ò¿ðãýí ñàíõ¿¿æèëò øààðäëàãàòàé áàéñàí 1993, 1994 îíóóäàäõàìãèéí áàãà (òóñ òóñ 36%, 35%) áàéñàí íü ÀÕÁ-íû ïðîöåäóðûã ñàéí ìýääýãã¿é áàéñàíòàéõîëáîîòîé áàéâ. 1997 îíîîñ õîéø äýýðõ õàðüöàà òîãòìîë 64-ººñ äýýø õóâüòàé áàéíà. Àäèë òºñòýéèéìýðõ¿¿ ÷èã õàíäëàãà íü õºòºëáºðèéí çýýëèéí ò¿âøèí ºíäºðòýé Êàçàõñòàí, Êèðãèçñòàí çýðýãáóñàä øèëæèëòèéí ýäèéí çàñàãòàé îðíóóäàä àæèãëàãäàæ áàéõàä õºòºëáºðèéí çýýë áàãàòàéÁÍÀËÀÓ-ä ýíýõ¿¿ õàðüöàà 50 õóâèàñ 70% áîëòîë òîãòìîë ºññºí àæýý. Òýãòýë Âüåòíàìä ýíýõàðüöàà õàâüã¿é äîîãóóð áàéíà. Äàðààõ ãðàôèê 1-ä íèéò çýýë áàòëàëòûí áîëîí îëãîëòûí(ñàíõ¿¿æèëò) áàéäëûã îíîîð íü ä¿ðñëýí ¿ç¿¿ëýâ.

Ãðàôèê 1. Çýýëèéí áàòëàãäñàí áîëîí ñàíõ¿¿æèëòõèéãäñýí áàéäëûí õóðààíãóé.

303.8

69 64.584

63.5 62.7

0

59.932 35.730 33.5

102.8

167.3

251.3

314.8

377.5 377.5

437.4469.4

505.1

020

37.358.8

108.7142.8

210.2242.1

289321.5

351.9

0

100

200

300

400

500

600

1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001

Annual lending Annual disbursement

Cumulative lending Cumulative disbursement

4. Ã¿éöýòãýëèéã òàéëàãíàõ

41. ßäóóðëûã áóóðóóëàõ ò¿íøëýëèéí ãýðýýíèé (27-ð ç¿éë) æèë òóòàì ãàðãàäàã àíõíû ä¿ãíýëò,¿íýëãýýãýýð îðëîãî áóóðàõ ÷èã õàíäëàãà ¿íäýñíèé õýìæýýíä óæãèðñàí áîëîâ÷ ýð¿¿ë ìýíäèéíñàëáàðûí õýä õýäýí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä 1994-2000 îíû õóãàöààíä ñàéæèðñíûã èëòãýæýý. Ìºí Çàñãèéíãàçðûí ¿éë àæèëëàãààíû øèíý õºòºëáºðò36 ä¿ãíýëò õèéæ, ÀÕÁ-íû ÓÎ¯ÀÑ áîëîí ÿäóóðëûíàñóóäëóóä Çàñãèéí ãàçðûí ¿éë àæèëëàãààíû õºòºëáºðòýé íèéöýæ áàéãàà òàëààð óã ä¿ãíýëòèéíáàðèìò áè÷èãò äóðäñàí áàéíà. Ãýõäýý óã ä¿ãíýëòýä äóðüäñàí áàñ íýã ç¿éë áîë, 2000 îíû ÓÎ¯ÀÑ-äòóñãàãäñàíààð õîòûí ÿäóóðàëä ãîë àíõààðëàà õàíäóóëàõààñ èë¿¿òýéãýýð á¿ñ íóòãèéí òýíöâýðã¿éáàéäëûã àíõààðàëäàà àâàõ øààðäëàãà áàéãààã ºã¿¿ëæýý. ÀÕÁ-íû õºòºëáºðèéí òàëààðõ óã òàéëàííü ä¿ãíýëò õèéõýä õýò ýðò áàéãàà ¿ð ä¿íã¿¿äýýñýý èë¿¿òýéãýýð çýýë áàòëàõ àñóóäëààðõÿçãààðëàãäæýý. 2001 îíä ãàðñàí õî¸ð äàõü ä¿ãíýëòèéí òàéëàíä Çàñãèéí ãàçðûí ñàíàà÷ëàãóóäûíòàëààðõ äýëãýðýíã¿é ìýäýýëëèéã øèíý÷èëæ, ÀÕÁ-íû õºòºëáºð¿¿äèéí áîëîí ñ¿¿ëèéí ¿åèéí çýýëèéíàñóóäëóóäàä ãàðñàí ººð÷ëºëòèéã ä¿ãíýí ¿çñýíèé çýðýãöýý íèéãìèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã ñàéæðóóëàõàñóóäëûã òóñãàñàí õàðèëöàí òîõèðîëöîîíä õ¿ðñýí çîðèëòóóäûã øèíý÷ëýí òîìú¸îëæýý. Óãä¿ãíýëòèéí òàéëàíä Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçàð ÎÓÂÑ-òàé ãàäààä ºðèéí òàëààð òàâèõ çîðèëòûíàñóóäëààð òîõèðîëöîîíä õ¿ðñýí áîëîõûã äóðäñàí áºãººä “ÀÕÁ (i) Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçàðòãàäààäûí øóóä õºðºíãº îðóóëàëò áîëîí áóöàëòã¿é òóñëàìæèéí ñàíã äàé÷ëàõàä òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëæ,

36 Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí 2000-2004 îíä õýðýãæ¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãààíû õºòºëáºð, 2000 îíä ñîíãîãäñîí Çàñãèéíãàçðààñ áàòëàãäàí ãàðñàí.

(ii) õóâèéí õýâøèëä òóëãóóðëàñàí ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéã äýìæèõ ¿éë àæèëëàãààíä ñòðàòåãèéíõóâüä àíõààðàí (iii) ¿ð ºãººæèéã ñàéæðóóëàõûí òóëä óëñûí ñàëáàðûí óäèðäëàãûí øèíýòãýëèéãöààøèä ¿ðãýëæë¿¿ëýí äýìæèõ ¸ñòîé” ãýñýí ä¿ãíýëò õèéñýí áàéíà.

42. Òºñëèéí ã¿éöýòãýëèéí òàéëàíã õýðýãæèæ äóóññàí 9 òºñëèéí õóâüä ¿éëäñýí áà òàéëàíääóðäñàíààð, ýäãýýðèéí 6 íü àìæèëòòàé õýðýãæñýí ãýæ ¿íýëýãäñýí37 áºãººä 2 íü çàðèì òàëààðàìæèëòòàé, 1 íü ¿íýëãýý àâààã¿é áàéíà. Ýäãýýð òàéëàíãóóäàä òºñëèéí õýðýãæèõ ¿åèéí ñóë òàëóóäûãäóðäñàíû çýðýãöýý (i) òºñëèéí çàãâàð (ýöñèéí ¿ð øèìèéã íü õ¿ðòýã÷èä, ñàëáàðûí øèíý÷ëýëèéíäàðààëàë, õîëáîãäîõ òàëóóäûí ìýäëýã áîëîí îðîëöîî), (ii) ñàëáàðûí øèíý÷ëýëòèéí õýðýãæèëò,ã¿íçãèéðýëò áîëîí ñàëáàðûí øèíý÷ëýëòèéí òîãòâîðòîé ¿ðãýëæëýõ áàéäàë (àæ ¿éëäâýðèéí áîëîíñàíõ¿¿ãèéí ñàëáàð), (iii) ÷àäàâõè áèé áîëãîõ ¿ðãýëæèëñýýð áàéãàà õýðýãöýý øààðäëàãàòàéõîëáîîòîé çýðýã õýä õýäýí àñóóäëóóäûí òàëààð îíöëîí òýìäýãëýæýý. Ã¿éöýòãýëèéí òàéëàíã 56 ÒÒ-íä ãàðãàñíààñ 46 íü àìæèëòòàé õýðýãæñýí ãýæ ¿íýëýãäñýí áºãººä 2 íü çàðèì òàëààð àìæèëòòàé, 8íü ¿íýëãýý àâààã¿é áàéíà. Ýíýõ¿¿ òàéëàíãóóä íü ìàø ò¿ðãýí õóâüñàí ººð÷ëºãäºæ áàéãààøèëæèëòèéí ¿åèéí ººð÷ëºëò á¿õèé õýðýãöýý øààðäëàãàä íèéöýõ¿éö áîëãîõîä íºëººëºõ ÒÒ-ãõýðýãæ¿¿ëäýã óÿí õàòàí àðãà çàì õýðýãòýé áàéãààã äóðäñàí áàéíà. Õîëáîãäîõ òàëóóäûí îðîëöîîãíýìýãä¿¿ëýõ, èíãýñíýýð ººð÷ëºëò õèéõ èòãýë ¿íýìøèë íýìýãäýõ (ÒÒ-íû çîðèëãîä òîäîðõîéëñíîîð)ÿâäàë íü øèíý÷ëýëò áà á¿òöèéí ººð÷ëºëòèéã õèéõ ¿íäñèéã òîìü¸îëîõ, ººð÷ëºëò øèíý÷ëýëèéãõýðýãæ¿¿ëýõ çîðèëãîäîî õ¿ðýõ áîëîí çîõèîí áàéãóóëæ áóé ñóðãàëòûí ¿ð ä¿íã òîãòâîðòîé ºíäºðò¿âøèíä áàéëãàõ çýðýãò ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé þì.

43. Òºñëèéí ¿éë àæèëëàãààíû àóäèòèéí òàéëàíã 6 òºñëèéí õóâüä ãàðãàñàí áà ýäãýýðèéí 3 íüàìæèëòòàé õýðýãæñýí ãýæ ¿íýëýãäñýí áºãººä 3 íü çàðèì òàëààð àìæèëòòàé ãýñýí ä¿í ãàðñàí áàéíà.Ýäãýýð òàéëàíãààð ãàðãàæ èðñýí ä¿ãíýëò¿¿äèéã Õàâñðàëò 4-ò òîéìëîí ¿ç¿¿ëæ ýíýõ¿¿ ÓÎ¯ÒÕ¯-íèéõîëáîãäîõ õýñã¿¿äýä ñóóëãàæ ºãñºí áîëíî. ¯¿íèé çýðýãöýý Òºñëèéí ¿éë àæèëëàãààíû àóäèòèéí ¿åä15 ÒÒ-íä ¿íýëãýý õèéñýí áà ýäãýýðèéí 8 íü àìæèëòòàé, 5 íü çàðèì òàëààð àìæèëòòàé ãýñýí ¿íýëãýýàâ÷ õî¸ð íü ¿íýëãýý àâààã¿é áàéíà. Ã¿éöýòãýëèéí òàéëàí ãàðãàõ çàìààð õèéñýí ººðèéí ¿íýëãýý,òºñëèéí ¿éë àæèëëàãààíû àóäèòààð äàìæóóëàí õèéñýí õºíäëºíãèéí ¿íýëãýýíèé ¿ð ä¿íã¿¿ä,ÿëàíãóÿà, àìæèëòã¿é õýðýãæñýí òºñºë, ÒÒ áàéãààã¿é íü ÀÕÁ-íû íèéò ¿ç¿¿ëýëòòýé õàðüöóóëàõàä òóíäàæã¿é ¿ç¿¿ëýëò áºãººä Ìîíãîë Óëñàä ÿâàãäàæ áóé ¿éë àæèëëàãàà àìæèëòòàé áàéãààã õàðóóëæáàéíà.

III. ØÈËÆÈËÒÈÉ ¯ÉË ßÂÖÛÃ ÄÝÌÆÑÝÍ ÍÜ

44. Øèëæèëòèéí ¿éë ÿâöûí ãîëëîõ àñóóäàë òóñ á¿ðèéí õóâüä ÀÕÁ-ààñ òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëæ èðñýíÌîíãîëûí íºõöºë áàéäëûí òàëààðõ åðºíõèé ìýäýýëýë ºãºãäñºí áºãººä ¿¿íèé äàðàà ñòðàòåãèéí÷èãëýë, çàãâàð áîëîí õýðýãæèëòèéí àñóóäëóóä, ò¿¿í÷ëýí ýõíèé øàòíû ¿ð íºëººã ñóäëàí ¿çñýíáîëíî38.

À. ×àäàâõè áèé áîëãîæ á¿òöèéã õºãæ¿¿ëýõ

45. ×àäàâõè áèé áîëãîæ á¿òöèéã õºãæ¿¿ëýõ ÿâäàë íü Çàñãèéí ãàçàð áîëîí õîëáîãäîõ òàëóóäàäõºãæëèéí ¿éë ÿâö áîëîí øèéäâýð¿¿äèéã ãàðòàà àâàõ áîëîìæ îëãîäîã ÷óõàë á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã ãýæóäààí õóãàöààíû òóðøèä ¿çñýýð èðñýí áèëýý. Çàñãèéí ãàçàð áîëîí ýäèéí çàñãèéí ¿éë àæèëëàãààíäîðîëöîã÷ áóñàä ýòãýýäèéí ¿¿ðýã ôóíêöèéã äàõèí òîäîðõîéëîõ øààðäëàãàòàé áîëäîã øèëæèëòèéí¿åèéí ýäèéí çàñàãò ýíýõ¿¿ àñóóäëûí à÷ õîëáîãäîë íü óëàì íýìýãääýã þì.

46. 1990-1993 îíóóäàä òºðèéí àðä÷èëñàí á¿òöèéí ¿íäýñ ñóóðü òàâèãäñàí áºãººä 1992 îíäáàòëàãäñàí øèíý ¯íäñýí õóóëèàð õóó÷íû òºâëºðñºí ýðõ ìýäëèéã ã¿éöýòãýõ, õóóëü òîãòîîõ áîëîíø¿¿õ çàñàãëàëä õóâààñàí þì. 1994-1996 îíû õîîðîíä íàì òîìèëäîã õóó÷èí çàð÷ìààñ òàòãàëçàíìýðãýøñýí òºðèéí àëáàí õààã÷èäòàé áîëîõ çàð÷ìûã áàòàëãààæóóëñàí øèíý÷ëýë õèéãäýæ 1994 îíû12-ð ñàðä Òºðèéí àëáàíû òóõàé õóóëèéã áàòëàâ. ¯¿íèé äàðàà Ìîíãîë Óëñûí òºðººñ Òºðèéí àëáàíû¿éë àæèëëàãàà áîëîí á¿òöèéí åðºíõèé ñèñòåìèéí øèíý÷ëýëèéí òàëààð áàðèìòëàõ áîäëîãî õýìýýõ

37 Çýðýãëýëèéí ñèñòåì íü 2000 îíä 3 çýðýãëýëò ñèñòåìýýñ 4 çýðýãëýëò ñèñòåì áîëæ ººð÷ëºãäñºí. 42 áîëîí 43-ð ç¿éë¿¿ä äýõàìæèëòòàé ãýñýí çýðýãëýëä åðºíõèéäºº àìæèëòòàé (õóó÷èí ñèñòåì), àìæèëòòàé, ºíäºð àìæèëòòàé (øèíý ñèñòåì) ãýñýíçýðýãëýë¿¿ä îðíî.38 Òºñë¿¿äèéí 50% íü ë äºíãºæ ñàÿâòàðõàí á¿ðýí õýðýãæèëòòýé ãàðñàí áèëýý. Òèéì ÷ ó÷ðààñ íºëººëëèéí ¿íýëãýý íüóðüä÷èëñàí áàéäëààð ãàð÷ áàéãàà þì.

áàðèìò áè÷èãò äýâø¿¿ëýí çààñàí òºâëºðëèéã ñààðóóëàõ ¿å øàò ýõýëñýí þì. Ýíýõ¿¿ áàðèìò áè÷èãòäóðäñàí òýðã¿¿ëýõ åñºí ÷èãëýëèéí äîòîð óäèðäëàãûí ÷àäàâõèéã íýìýãä¿¿ëýõ, òºðèéí óäèðäëàãàáîëîí òºðèéí àëáûã øèíý÷ëýõ áîëîí ýðõ ìýäëèéã îðîí íóòãèéí ò¿âøèíä øèëæ¿¿ëýõ39 àñóóäëóóäáàãòàæ áàéëàà. Áîäëîãûí áàðèìò áè÷èãò ñòðàòåãè òºëºâëºëò, ¿éë àæèëëàãààíû ñòàíäàðòóóä, ¿ð ä¿íäýýð ¿íäýñëýñýí ìåíåæìåíòèéí çàð÷ìóóäûã Çàñãèéí ãàçðûí á¿õ ò¿âøèíä íýâòð¿¿ëýõ òóõàéòóñãàñàí áàéâ. 2000 îíîîñ ýõëýí ¿ð ä¿í áîëîí á¿òýýìæèéí ÷àíàðûã íýìýãä¿¿ëýõ çàìààð òºðèéíàëáàíû ¿éë àæèëëàãààíû ¿ð àøãèéã äýýøë¿¿ëýõýä àíõààðàë õàíäóóëàõ áîëîâ. 2000 îíäáàòëàãäñàí Çàñãèéí ãàçðûí ¿éë àæèëëàãààíû õºòºëáºð (36-ð òàéëáàð) íü çàñàãëàëûí õÿìðàëûãäàâàí òóóëàõ, òºðèéí àëáàíû äýã æóðìûã áýõæ¿¿ëýõ áîäëîãûã ººðòºº áàãòààñàí áà ¿¿íä áîëîâñîíõ¿÷íèé ìýäëýã ÷àäâàð äýýð òóëãóóðëàí çàñãèéí ãàçðûí áàéãóóëëàãóóäàä ÷àäàâõè áèé áîëãîæóäèðäëàãûã ñàéæðóóëàõ çýðýã á¿òöèéí õºãæëèéí îëîí àñóóäëóóä òóñãàëàà îëñîí áèëýý. Äýäõºòºëáºð¿¿äèéí íýã íü ºðñºëäºõ ÷àäâàðòàé, óëñ òºðèéí äàðàìò øàõàëòààñ àíãèä ìýðãýøñýíòºðèéí àëáàòàé áàéõ àñóóäëûã áàòàëãààæóóëæ, òºñâèéí õÿíàëòûã ÷àíãàòãàí, ¿ð àøãèéã íüíýìýãä¿¿ëýõ çàìààð òºðèéí àëáàí äàõü õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ ÷àäâàðûã äýýøë¿¿ëýõ çîðèëãîòîé þì.

1. Ñòðàòåãèéí ÷èãëýë¿¿ä

47. ×àäàâõè áèé áîëãîæ á¿òöèéã õºãæ¿¿ëýõ àñóóäàë íü ÀÕÁ-ààñ Ìîíãîë Óëñûí òàëààð á¿ð ýõíýýñáàðèìòàëæ áàéñàí ñòðàòåãè áóþó ÓÎ¯ÀÑ-èéí ñàëøã¿é õýñýã áàéñààð èðñýí þì. Ìîíãîëäõýðýãæ¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãààíû àíõíû ñòðàòåãèéã áîëîâñðóóëàõäàà ýäèéí çàñãèéí ìåíåæåð¿¿ä íüìýäýýëëèéí õýðýãöýý øààðäëàãûã ñàéí ìýääýãã¿é, çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñàãò òîõèðñîí øèéäâýðãàðãàõ àðãà òåõíèêèéí òàëààð ìýäëýã õîìñ ãýäãèéã áîäîëöîæ øààðäëàãòàé ñóðãàëòóóäûã õèéõõýðýãòýé ãýäãèéã ñàíàë áîëãîæ áàéâ. 1994 îíä ãàðãàñàí ÓÎ¯ÀÑ íü çàñãèéí ãàçðûí àãåíòëàãóóäûí¿¿ðýã ðîëèéã ººð÷ëºõèéí òóëä á¿òöèéí áà çàõèðãààíû ÷àäàâõèéã õºãæ¿¿ëýõ íýëýýä öàã õóãàöàà,äýìæëýã øààðäëàãàòàé áîëîõûã îéëãîæ ìýäýðñýí þì. Ýíýõ¿¿ ÓÎ¯ÀÑ íü áîäëîãî áîëîâñðóóëàëò,ýðõ ç¿éí õ¿ðýýíä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ, ìåíåæåð, íÿãòëàí áîäîã÷, õóóëü÷äàä ñóðãàëò ÿâóóëàõ, ìºíçàõèðãààíû áîëîí ìýðãýæëèéí ÷àäâàðûã áýõæ¿¿ëýõèéí òóëä õ¿íèé íººöèéí õºãæèë áîëîí á¿òöèéãáýõæ¿¿ëýõ òàëààð òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ õýðýãòýéã òîäîðõîéëñîí þì. ×àäàâõè áèé áîëãîõ òóñëàìæèéãá¿õ àãåíòëàãóóäàä ¿ç¿¿ëæýý. 2000 îíû ÓÎ¯ÀÑ íü ñàëáàðûí óäèðäëàãûí ÷àäàâõèéã áèé áîëãîõîä¿ç¿¿ëæ áàéñàí òóñëàìæ õýâýýð ¿ëäýýæ ¿¿íèé çýðýãöýý òºðèéí çàðëàãûí ìåíåæìåíòèéí ÷àäàâõèéãáýõæ¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí çàñàãëàëûí øèíý÷ëýëèéã äýìæèõýä èë¿¿ à÷ õîëáîãäîë ºãºõ áîëñîí þì.

2. ¯éë àæèëëàãààíû áîäèò áàéäàë

48. Ãîë çîðèëòóóä. Òºñºë á¿õýí òóõàéí ñàëáàðò òîõèðîìæòîé ãýæ ¿çñýí øèíý ñàíàà÷ëàãûããàðãàí èðæ áàéñàí õýäèé ÷ íºãºº òàëààð òºðèéí íººöèéí ìåíåæìåíòèéí (1995-2001)40 îëîí òàëûíàñïåêòóóäûã, ñàéæðóóëàõ, ñàëáàðûí ìåíåæìåíòèéí ÷àäàâõèéã íýìýãä¿¿ëýõ (1993-2001)41 ãýñýíõî¸ð ¿íäñýí çîðèëãûã áèåë¿¿ëýõýä ÷èãëýæ áàéâ ãýæ õýëæ áîëîõ áºãººä ýäèéí çàñãèéí ñàëáàðóóäûíçàõ çýýëä ÷èãëýñýí ìåíåæìåíòèéí ÷àäâàðûã áèé áîëãîõ ÷èãëýëýýð 1993 îíä õèéãäñýí àíõíûîðîëäëîãî ÷ ìºí ¿¿íä õàìààðàõ íýãýí æèøýý þì.

49. Òîäîðõîéëîëòóóä. Ñóðãàëò íü áàéãóóëëàãóóäûã ººð÷èëæ, óëìààð õºãæëèéí ¿éë ÿâöûãóäèðäàõàä õàíãàëòã¿é ãýäãèéã áîäèò àìüäðàëûí òóðøëàãà õàðóóëñàí ó÷ðààñ ÷àäàâõè áèé áîëãîõ

39 Îðîí íóòãèéí Çàñàã äàðãà áîëîí Èðãýäèéí õóðàë íü áèå äààñàí ýòãýýä áºãººä ñàíõ¿¿ãèéí ìåíåæìåíòèéí àñóóäëûã îðîííóòãèéí çàõèðãàà îðëîãî ººðºº îëñîí, ýñâýë óëñûí íýãäñýí òºñâººñ àâñàí ãýäãýýñ ¿ë õàìààðàí îðîí íóòãèéí ò¿âøèíäøèéääýã. 1996 îíû áîäëîãîä òóññàí øèíý áèçíåñ çàãâàð íü òºâ áîëîí îðîí íóòãèéí çàõèðãààíû õîîðîíäûí õàðèëöààãòîäîðõîéëñîí áºãººä áîäëîãî õýðýãæ¿¿ëýõýä òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóäûã àæèëëóóëàõ õóâèëáàð áàéæ áîëíî ãýæçºâøººðñºí þì. 40

Òóñëàìæóóä íü îðëîãî òºâëºð¿¿ëýõ áóþó òàòâàðûí ñèñòåì, ñòðàòåãèéí òºëºâëºëò áîëîí òºñºâëºëò, ñàíãóóäûíçàðöóóëàëòûí (íèéãìèéí õàëàìæèéí íººö áîëîí áàðàà ìàòåðèàë õóäàëäàí àâàõ) óäèðäëàãûí ÷èãëýë¿¿äèéã õàìàð÷ áàéâ.1994-2001 îíä áàòëàãäñàí íèéò 7 ñàÿ àì.äîëëàðûí 14 óäààãèéí òåõíèê òóñëàëöàà áîëîí 1999 îíä áàòëàãäñàí 25 ñàÿàì.äîëëàðûí õýìæýýòýé Çàñàãëàëûí øèíý÷ëýëèéí õºòºëáºðèéí çýýë íü 1713 ÌÎÍ ÑÔ íü ÷óõàìõ¿¿ ýíý çîðèëãîîð îëãîãäñîíþì.41

Á¿õèé ë ñàëáàðò (Õºäºº àæ àõóé, ýð÷èì õ¿÷, ¿éëäâýðëýë, íèéãìèéí ñàëáàð, òýýâýð) îëãîñîí çýýë íü ñàëáàðûí óäèðäëàãûí÷àäàâõèéã áèé áîëãîõ çîðèëãûã àãóóëæ áàéñàí áºãººä çàðèìäàà ýíý íü çýýëèéí ¿ð àøãààñ áîëîí õîëáîãäîõ òåõíèêòóñëàëöààãààñ ñàíõ¿¿æèæ áàéâ. Á¿òöèéí çîðèëòóóä íü áîäëîãûí õýëöýë, áîäëîãûí íºõöºë¿¿ä, çºâëºã÷èä àæèëëóóëàõ,ñóðãàëò ÿâóóëàõ çàìààð õàíãàãäàæ áàéâ. Òåõíèê òóñëàëöààíû äàãóó íèéòäýý 10.8 ñàÿ àì.äîëëàð îëãîãäñîí áàéíà. ×àäàâõèáèé áîëãîõîä çýýëèéí ¿ð àøãààñ ÷óõàì õýäèéã çàðöóóëñíûã òîäîðõîéëîõîä àìàðã¿é áîëîâ÷ (òóõàéëáàë: çºâëºãºº ºãºõ¿éë÷èëãýýíä ÷àäàâõè áèé áîëãîõòîé õîëáîîòîé ¿¿ðã¿¿ä îðñîí áàéæ áîëîõ þì) ýíý òîî ñ¿¿ëèéí àðâàí æèëèéí òóðøèä 48.6ñàÿ àì.äîëëàðò õ¿ðñýí áàéæ áîëçîøã¿é.

òóõàé îéëãîëò íü õóâü õ¿í ð¿¿ ÷èãëýñýí áàéñàí àíõààðëàà (ñóðãàëò áîëîí ºðñºëäºõ ÷àäâàð áèéáîëãîõ) áàéãóóëëàãóóä áîëîí òýäãýýðèéí ñàëáàð íýãæ¿¿ä ð¿¿ ÷èãëýæ ºðãºæñºí þì. Ýíýõ¿¿ ºðãºíõ¿ðýýòýé òîäîðõîéëîëòûí òàëààðõ îéëãîëò ÀÕÁ-íû àæèëòíóóäûí çààâàðò42 ÷ òóñãàëàà îëñîí áèëýý.Ãýñýí õýäèé ÷ ¿éë àæèëëàãààíû õºòºëáºðò ÷àäàâõè áèé áîëãîæ á¿òöèéã õºãæ¿¿ëýõ ÿâäëûã ñóðãàëòáîëîí çºâëºãºº ºãºõ ¿éë÷èëãýýòýé àäèëòãàí ¿çýæ áàéâ. Õîëáîãäîõ òàëóóäûí äóíä ò¿ãýýìýë áàéãààýíýõ¿¿ õÿëáàðøóóëñàí îéëãîëò íü òºñºë õýðýãæèæ äóóññàíû äàðàà ÷óõàì ÿìàðõóó ìàÿãèéíáàéãóóëëàãà ¿ëäýí õîöðîõ àñóóäàë äýýð òºâëºðºõèéí îðîíä òºñºë áîëîâñðóóëàëò áîëîíõýðýãæèëòèéí ¿éë ÿâöàä ºãºãäºëä ñóóðèëñàí àðãààð õàíäàõàä õ¿ðãýæ áàéæýý.

50. Õºòºëáºðã¿é ÿâàà áàéäàë. Ñòðàòåãèéí ÷èãëýë áàéõã¿é áàéãàà ÿâäàë íü ºãºãäºëäñóóðèëñàí ¿éë àæèëëàãààíû òîäîðõîéëîëòòîé íèéëýýä òºñë¿¿äèéã ñîíãîõ, äàðààëëûã íü òîãòîîõ,áîëîâñðóóëàõ çýðýãò ñºðãººð íºëººëæýý. ¯¿ðãèéã íü òîäîðõîéëîõîä áîëîí äàâõàðäëûã àðèëãàõàä43

õóâü íýìýð îðóóëàõ áîëîëöîî ãàðààã¿é ó÷ðààñ òºðèéí íººöèéí ìåíåæìåíòèéí òàëààð ¿ç¿¿ëñýíòóñëàëöàà íü íèéò ïðîöåññèéí òàëààðõ îéëãîëò, ýíýõ¿¿ ïðîöåññ äàõü àãåíòëàã òóñ á¿ðèéí ¿¿ðýãäýýð ¿íäýñëýýã¿é áàéíà. Áîëîìæèò õýìíýëòýä ¿ð àøèã ýñâýë òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõýýð ñîíãîæ àâñàíõýñã¿¿ä íü ¿éë ÿâöûí ãîë äóòàãäàë áàéñàí ýñýõèéã òîîöîîëîëã¿éãýýð òóñëàìæ ¿ç¿¿ëæ áàéâ.Òóñëàìæèéã èéíõ¿¿ õîîðîíäîî óÿëäàà õîëáîîã¿é áàéäëààð õ¿ðãýæ áàéñàí íü ¿íýõýýð ãàéõìààðõýðýã þì. 1993 îíä ñàíõ¿¿ãèéí ñèñòåìèéí ñóë òàëûã òîäîðõîéëæ, 1995 îíä ýíý ÷èãëýëèéí ñóäàëãààõèéæ44 ìºí òýð îíäîî ÷àäàâõè áèé áîëãîõ àñóóäëûã ºðãºí óòãààð íü àâ÷ ¿çýõ òóõàé áîëîâñîí õ¿÷íèéçààâàð÷èëãààíä îðóóëæ áàéñíû õóâüä òóñëàìæèéí õºòºëáºðèéã èë¿¿ øàò äàðààëñàí, îíîâ÷òîéá¿òýöòýé áîëãîæ áîëîõ áàéâ. ×óõàì ÿìàð ó÷ðààñ óëñ îðíû õýìæýýíèé àñóóäëûã ¿éë àæèëëàãààòàéõîëáîîã¿é ÿâäëûí øàëòãààíûã òýìäýãëýí ¿ëäýýãýýã¿é áºãººä òºðèéí íººöèéí ìåíåæìåíòèéíàñóóäëûã ìàãàäã¿é áóñàä áàéãóóëëàãóóäûí, òóõàéëáàë ÎÓÂÑ (ìàêðî ýäèéí çàñãèéí òîãòâîðòîéáàéäàë áîëîí ñàíõ¿¿ãèéí áîäëîãûí àñóóäàë), Îëîí óëñûí ýäèéí çàñãèéí õàìòûí àæèëëàãàà,õºãæëèéí áàéãóóëëàãûí (òàòâàð) õàðèóöàõ ÷èãëýë õýìýýí ¿çñýí áàéæ áîëîõ þì.

51. Çàëãàìæ ÷àíàðã¿é áàéäàë. Ìîíãîëûí áàéãóóëëàãóóä ýðñ ººð÷ëºëòèéí øóóðãàíä ºðòºõäººýäèéí çàñãèéí øèëæèëòèéí ¿åèéã äàâàí òóóëàõ ¿¿ðýã õ¿ëýýñýí þì. Ýíý íü áàéãóóëëàãóóä,òýäãýýðèéí áîëîâñîí õ¿÷íèé õóâüä òºäèéã¿é ÷àäàâõè áèé áîëãîõ òàëààð ¿ç¿¿ëæ áàéñàí òóñëàìæèéíõóâüä ÷ òîì øàëãóóð áîëñîí áèëýý. Òºðèéí áîëîí áàéãóóëëàãóóäûí ¿¿ðãèéã äàõèí òîäîðõîéëîõîäçàéëøã¿é áîëæ ºíãºðäºã ¿éë ÿâö áîëîâ÷ áàéãóóëëàãóóäûí ¿¿ðýã ðîëü áàéñõèéãýýä ë ýðñººð÷ëºãäºæ áàéõ áîëíî ãýæ õýí ÷ õ¿ëýýæ áàéãààã¿é áîëîëòîé45. Õýðâýý á¿òýö áèé áîëãîõ ýíýõ¿¿ ¿éëÿâöûí ìºí ÷àíàðûã òóõàéí ¿åä íü îéëãîæ áàéñàí áîë á¿ðýëäýí áèé áîëæ ã¿éöýýã¿éáàéñàí áàéãóóëëàãóóäûí áîëîâñîí õ¿÷íèéã ¿ðãýëæë¿¿ëýí ñóðãàñààð áàéõûí îðîíä á¿ðýëäýí áèéáîëîõ ¿éë ÿâöûã íü (¿¿ðýã ðîëü, õàðèóöëàãà, ýðõ ìýäëèéí õóâààðèëàëò, øàëãàëò, òýíöâýðèéíòàëààðõè õýëöë¿¿äýýð äàìæóóëàí) äýìæèõ áîëîìæóóäûã àøèãëàõ ¸ñòîé áàéñàí þì.

52. Àðãà ç¿é õàíãàëòã¿é áàéäàë. ÀÕÁ-íû áîëîâñðîëûí ñàëáàðûí õºãæëèéí õºòºëáºðèéí (28-ðòàéëáàð) õ¿ðýýíä õèéãäñýí ñóðãàëòàíä õàìðàãäñàí äóíä ñóðãóóëèéí çàõèðàë, õè÷ýýëèéí ýðõëýã÷èäìåíåæìåíòèéí øèíý àðãà ç¿éã ñýòãýë ºíäºð óðàìòàé õ¿ëýýæ àâñàí áàéíà. Òýä øèíý êîíöåïö¿¿äèéãá¿ðýí îéëãîæ õýðýãæ¿¿ëñýí áºãººä óÿí õàòàí áóñ òºñºâ, çàéëñõèéõ áîëîìæã¿é çàðäëóóäààðõÿçãààðëàãäñàí àãóóëãûí ººð÷ëºëò áîëîí ìåíåæìåíòèéí øèéäâýð ãàðãàäàã ºìíºõ òºëºâëºãººíººñÿëãààòàé íü ãàð áèå îðîëöîî èë¿¿ èõ øààðäñàí ÿâäàë áàéëàà ãýöãýýñýí áàéíà. ¯¿íòýé

42

ÀÕÁ. 1995. Çàñàãëàë: Õºãæëèéí ñàéí óäèðäëàãà. Ìàíèëà. "×àäàâõè áèé áîëãîõ ¿éë àæèëëàãàà áîëîí ýðõ ç¿éí øèíý÷ëýëä¿ç¿¿ëýõ òóñëàìæ íü ÕÁÃÎ-äàä çàñàãëàëûã ñàéæðóóëàõ òàëààð ÿâóóëæ áóé Áàíêíû ¿éë àæèëëàãààíû ãîëëîõ íýãýí õýñýãáîëîõ þì. ×àäàâõè áèé áîëãîõ àñóóäëûí õóâüä ãîë àíõààðëûã òºðèéí óäèðäëàãà áîëîí õºãæëèéí ìåíåæìåíòèéí ¿ð àøãèéãíýìýãä¿¿ëýõèéí òóëä ÕÁÃÎ-óóäûí ¿íäýñíèé áàéãóóëëàãóóä áîëîí ñàëáàðûí ò¿âøèíä õàíäóóëàõ ¸ñòîé. Òîõèðîìæòîé ãýæ¿çñýí òîõèîëäîëä îðîí íóòãèéí àãåíòëàãóóä, õóâèéí õýâøëèéíõíèé á¿òöèéí õºãæëèéí àñóóäëûã ÷ ýíä õàìààðóóëàõ þì." (10-ð ç¿éë)43

Çàñãèéí ãàçðûí íèéãìèéí ÷èãëýëèéí õºòºëáºð¿¿äèéã íýëýýä õýäýí àãåíòëàã õàðèóöàí ã¿éöýòãýäýã. Á¿òöèéã õÿíàæ ¿éëàæèëëàãààíä íü ä¿í øèíæèëãýý õèéñíýýð òºðèéí ìàøèíû ¿ð àøãèéã íü íýìýãä¿¿ëýõ, øàò äàìæëàãûã öººð¿¿ëæ öîìõîòãîõáîëîìæóóäûã òîäîðõîéëæ áîëîõ þì.44

ÀÕÁ. 1995. Øèëæèëòèéí ¿åèéí Ìîíãîëûí ñàíõ¿¿ãèéí ñèñòåì. Ìàíèëà45

Ñòðàòåãè òºëºâëºëò áîëîí çýýë òóñëàìæèéí çîõèöóóëàëò õàðèóöñàí ÷àäàâõè áèé áîëãîõ îðîëäëîãóóä óã ¿¿ðýã ºíººäºðîðøèí òîãòíîõîî áîëüñîí ¯íäýñíèé õºãæëèéí ãàçðààñ Ãàäààä ÿâäëûí ÿàìàíä, äàðàà íü ÀÕÁ áîëîí õàíäèâëàã÷äûíòóñëàìæèéã çîõèöóóëàõ ¿¿ðãèéã îäîî ã¿éöýòãýæ áàéãàà Ñàíõ¿¿, ýäèéí çàñãèéí ÿàìàíä øèëæñýíýýð äýýðõ îðîëäëîãóóäá¿òýëã¿éòñýí þì. ¯¿íèé àäèëààð æèæèã äóíä ¿éëäâýð õàðèóöñàí íýãæ áèé îëãîõ ãýñýí àæ ¿éëäâýðèéí ñàëáàðûí õºòºëáºð íüõàðèóöñàí ÿàì íü (Õ¯ß) 1990-ýýä îíû äóíä ¿åä Õºäºº àæ àõóéí ÿàìòàé íèéëæ äàðàà íü äàõèí áàéãóóëàãäñàíû óëìààñäóíäàà òàñàðñàí þì.

õàðüöóóëàõàä, Çàñàãëàëûí Øèíý÷ëýëèéí Õºòºëáºðèéí (ÇØÕ) (40-ð òàéëáàð) õ¿ðýýíä íýâòð¿¿ëñýí¿ð ä¿í äýýð ¿íäýñëýñýí òºñºâëºëòèéí ñèñòåìèéí õóâüä ººð àñóóäëóóäòàé òóëãàðñàí íü çóóí õóâèéíäýìæëýã áàéõã¿é, óðàìøóóëëûí äîãîëäîëòîé ñèñòåì íü íàðèéí òºâºãòýé àðãà ç¿éã ñóðàõàäàíõààðàë õàíäóóëàõ ¸ñòîéòîé íèéëýýä ¿ð àøãèéã íýìýãä¿¿ëæ, ìåíåæìåíòèéã ñàéæðóóëàõäààòºñâèéí ñàõèëãà áàòûã áàðèìòàëñààð áàéõ46 ãýñýí ãîë àñóóäëààñ àíõààðëûã õîëäóóëæ áàéâ.

53. Õÿíàëò ¿íýëãýýíèé ôóíêöã¿é áàéäàë. Òºðèéí íººöèéí ìåíåæìåíò áîëîí ñàëáàðûíìåíåæìåíò ÿâóóëàõäàà àëü àëü íü õÿíàëò ¿íýëãýýíèé àñóóäëûã ñàéí ìåíåæìåíòèéí ñàëøã¿é õýñýããýæ ¿çýõã¿é áàéâ. ÇØÕ-èéí õ¿ðýýíä íýâòýðñýí ¿ð ä¿í äýýð ¿íäýñëýñýí áóþó ¿ð ä¿íä ÷èãëýñýíòºñºâëºëòèéí ¿ð àøèã íü áîäèò ¿ð ä¿íã òîîöîîëîõ, òºñâèéí íººöèéã ¿ð ä¿íòýé çàðöóóëñàí ýñýõèéãòîäîðõîéëîõ ÷àäâàðààñ èõýýõýí õàìààðäàã áèëýý. Çàñàãëàëûí øèíý÷ëýëèéí õºòºëáºðèéí õ¿ðýýíäòàéëàí ãàðãàæ Óëñûí Èõ Õóðàë áîëîí ò¿¿íèé õîëáîãäîõ áàéíãûí õîðîîäîä õ¿ðãýäýã áîëîâ÷ ýäãýýðòàéëàí íü ¿ð ä¿íãýýñýý èë¿¿ õýðýãæèëòèéí ÿâöàä àíõààðàë õàíäóóëäàã áàéëàà. Ñàëáàðûíìåíåæìåíòèéí õóâüä ÷ ñàëáàð áîëîí îðîëöîã÷ òàëóóä áîäëîãûí àðãà õýìæýýã ÿàæ õ¿ëýýæ àâ÷áàéãààã ¿íýëýõ çîðèëãîòîé õÿíàëòûí ÷àäàâõèéã øààðääàã þì. Àëü àëü ñàëáàðò òóõàéí ¿åä áàéñàíõÿíàëò øèíæèëãýýíèé íýãæ¿¿ä ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýõ ÷àäâàðòàé ãýæ ÀÕÁ ¿çñýí ó÷ðààñ ÷àäàâõè áèéáîëãîõ òóñëàëöààíä õàìðàãäàõ øààðäëàãàã¿é ãýñýí ä¿ãíýëò õèéæ, àëü ýñâýë õÿíàëò ¿íýëãýýíèéàæèëä à÷ õîëáîãäîë ºãººã¿é áîëîëòîé.

3. Àíõíû ¿ð ä¿í

54. Òºðèéí íººöèéí ìåíåæìåíò. Îðëîãî òºâëºð¿¿ëýõ àñóóäëûí õ¿ðýýíä ãýâýë òóñëàìæòàòâàðûí áàéöààã÷äàä çîðèóëñàí áàéíãûí ñóðãàëò çîõèîí áàéãóóëäàã ñóðãàëòûí òºâèéãáàéãóóëñíààð õÿçãààðëàãäæýý. Ýíý òºâä ¿ç¿¿ëñýí òóñëàìæ àíõíû ÒÒ-ààñ47 õîéø ¿ðãýëæëýýã¿éäÌîíãîëûí òàë ñýòãýë äóíäóóð áàéãààãàà èëýðõèéëñýí áîëîâ÷ çàñàãëàëûí øèíý÷ëýëèéíõºòºëáºðèéí õ¿ðýýíä îëãîñîí õºðºíãººð êîìïüþòåð, òåëåâèçîð áîëîí áóñàä òîíîã òºõººðºìæàâñàí áàéíà. Òàòâàðûí áàéöààã÷äûí äóíä ÿâóóëñàí ñóäàëãààíààñ48 ¿çâýë ñóðãàëòûí ¿ð ä¿íäíýëýýä ýåðýã ¿íýëýëò ºãñºí áàéíà. Ãýñýí õýäèé ÷ íýã áàéöààã÷èä îíîãäîõ òàòâàð òºëºã÷èéí òîî,òàòâàðààñ çàéëñõèéã÷äûí ýçëýõ õóâü, òàòâàðûí ìàðãààíûã øèéäýõýä çàðöóóëäàã öàã õóãàöàà çýðýãõàðüöóóëæ áîëîõóéö ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä áàéõã¿é áàéãàà òóë ìèêðî ò¿âøíèé (àæèëëàãñäûí ÷àäâàð) ýíý ¿ðä¿íã áàéãóóëëàãûí ò¿âøèíä àâ÷ îéëãîõ áîëîìæã¿é ãýæ ¿çýæ áàéâ. Ñàÿõíû ÇØÕ-èéí õ¿ðýýíäòàòâàðûí áàéãóóëëàãà áèçíåñ òºëºâëºëò íýâòð¿¿ëæ, ã¿éöýòãýëèéí ãýðýý, ¿ð ä¿í äýýð ñóóðèëñàíòºñºâëºëòòýé õîëáîîòîé ìåíåæìåíòèéí áóñàä àðãóóäûã íýâòð¿¿ëñýí áà ¿¿íèé ä¿íä áàéãóóëëàãûííèéò ¿ð ä¿í49 ñàéæðàõ òºëºâòýé áàéíà. Òàòâàðûí áàéöààã÷äûí öààøäûí ñóðãàëòûã ßïîíû õî¸ðòàëûí òóñëàìæèéí õ¿ðýýíä ÿâóóëàõààð òºëºâëºæ áàéíà. 55. Òºëºâëºëò áîëîí òºñºâëºëòèéí òàëä ñòðàòåãè òºëºâëºëòèéí ÷àäàâõè áèé áîëãîõ àíõíûîðîëäëîãûí òàëààð ñóðâàëæëàõàä ¯íäýñíèé õºãæëèéí ãàçðûã òàòàí áóóëãàñàíòàé õîëáîãäîí òóíõýö¿¿ áîëæýý (45-ð òàéëáàð)50. Äóíä õóãàöààíû òºñâèéí õ¿ðýý, òºðèéí õºðºíãº îðóóëàëòûíòºëºâëºãºº, ¿ð ä¿í äýýð ¿íäýñëýñýí òºñâèéí àðãà ç¿éã áèé áîëãîõ òàëààð Çàñàãëàëûí øèíý÷ëýëèéí

46

Ìåíåæìåíòèéí áîëîí åðäèéí àæëûí ò¿âøèíä õàìòðàí àæèëëàæ áàéñàí ìîíãîëûí òàëûíõàí ñàíõ¿¿ãèéí ñàõèëãà áàò ìàø÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé áºãººä ¿ð ä¿í äýýð ¿íäýñëýñýí òºñºâëºëò íü ¿ð àøãèéã áîëîí òºñâèéí çàðöóóëàëòûí õÿíàëòûãñàéæðóóëíà ãýñýí åðºíõèé îéëãîëòòîé áàéâ. Õàðèí òóðøèëòûí øàòàíä îðîëöñîí ãîë áàéãóóëëàãóóä Çàñàãëàëûíøèíý÷ëýëèéí õºòºëáºðò áàãòñàíààð òºñâººñ àõèó õ¿ðòýõ áîëîìæ ãàðíà ãýæ ¿çýæ áàéëàà. Äóíä õóãàöààíû òºñâèéíçàðöóóëàëòûí óðüä÷èëñàí òîîöîî íü ºìíºõ òºñâººñºº äàðóé õî¸ð äàõèí ºíäºð áàéñàí áà ¿ð ä¿í äýýð ¿íäýñëýñýí òºñºâëºëòõèéõ ãýñýí îðîëäëîãûã íü ¿ë õàéõðàí õóó÷èí õýìæýýãýýð íü òºñâèéã îëãîñîíä äóðã¿éöýõ ÿâäàë ãàðñàí þì. ¯ð ä¿í äýýð¿íäýñëýñýí òºñºâ (óëàìæëàëò òºñâèéí çýðýãöýýãýýð) áîëîâñðóóëñàí ìýðãýæèëòí¿¿ä íü ãàðñàí õýìíýëò íü àæèëëàãñàääààóðàìøóóëàë îëãîõîä õýðýãëýãäýíý ãýñýí îéëãîëò àâñàí áàéñàí áà ýíý íü óëñûí òºñºâò ÿìàð ÷ õýìíýëòã¿é ãýñýí ¿ã áàéâ.47 ÒÒ 2606 ÌÎÍ Òàòâàðûí ñèñòåìèéã áýõæ¿¿ëýõ. 100 ìÿíãàí àì.äîëëàð, 1996 îíû 7-ð ñàðûí 9-íä áàòëàãäñàí.48

Òàâàí àéìàã áîëîí Óëààíáààòàð õîòûí 50 áàéöààã÷äûí äóíä ñóäàëãàà ÿâóóëñíààñ òýäíèé 70% íü ñóðñàí ìýäëýãýý ºäºðòóòìûí àæèëäàà õýðýãëýäýã, 90% íü àæëûí øèíý àðãà áàðèë çààëãàñàí ãýæýý. Îðîëöîã÷äûí 75-ààñ èë¿¿ % íü îíîëûí õýñýãíü àæèë òºðºëòýé õîëáîãäîëòîé áàéâ ãýæ õàðèóëñàí áîë íèéò ñóðãàëòûí 40% íü áîëîõ ïðàêòèê æèøýýã à÷ õîëáîãäîëòîé ãýæ65% íü ¿çæýý. ¯ð àøèã á¿òýýìæ äýýøèëñýí ãýæ 55% íü õàðèóëñàí áºãººä òýä òîäîðõîé àæëûã èë¿¿ áîãèíî õóãàöààíä õèéõáóþó óðüäàõààñàà èõ àæèë àìæóóëæ áàéíà ãýæýý.49 Íèéò òºëºãäñºí òàòâàðûí õýìæýý íýìýãäñýí íü áàéöààã÷äûí àæëûí á¿òýýë íýìýãäñýíòýé õîëáîîòîé áàéæ áîëîõ ÷ íºãººòàëààñ òàòâàðûí õóâü õýìæýý íýìýãäñýíèé ¿ð ä¿í áàéæ áîëîõ òóë áàéãóóëëàãûí ò¿âøèíä ¿íýëãýý õèéõ íàéäâàðòàé ¿ç¿¿ëýëòáèø þì.50

ÒÒ 2069 ÌÎÍ. ¯íäýñíèé õºãæëèéí ãàçàð äàõü Óëñûí ñòðàòåãè òºëºâëºëò áîëîí çîõèöóóëàëòûã áýõæ¿¿ëýõ íü.562 ñàÿàì.äîëëàð, 1994 îíû 3-ð ñàðûí 14-íä áàòëàãäñàí.

õºòºëáºðèéí áîëîí õîëáîãäîõ òåõíèê òóñëàëöààíóóäûí øóãàìààð õèéãäýæ áóé àæëûí ¿ð ä¿íãä¿ãíýõýä äýíä¿¿ ýðò áàéíà.

56. Íèéãìèéí äààòãàëûí óäèðäëàãûã øèíý÷ëýõ ÒÒ-íû51 õ¿ðýýíä ¿íäýñíèé õýìæýýíèéêîìïüþòåðæñýí ñèñòåì áîëîí áýëòãýãäñýí áîëîâñîí õ¿÷èíòýé áîëñîí þì. Õýäèéãýýð ïðîãðàììõàíãàìæèéã íü õýðýãëýã÷äýä èë¿¿ õÿëáàð áîëãîæ, îëîí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ ÷àäâàðûã íü íýìýãä¿¿ëýõøààðäëàãàòàé áàéãàà ÷ ýíý ñèñòåì52 ºíººäðèéã õ¿ðòýë àæèëëàñààð áàéíà. Ñàíãèéí óäèðäëàãàáîëîí ºãºãäëèéí íàéäâàðòàé áàéäëûã ýíýõ¿¿ ñèñòåì õýðõýí ñàéæðóóëñíûã õýìæèæ ¿çýõèéí òóëäòºñºë õýðýãæèõýýñ ºìíº áîëîí õîéíî íýã àæèëòíû õèéäýã áàéñàí ¿éëäëèéí òîî, àæèëëàãñäûí òîî,áóðóó õèéãäñýí òºëáºðèéí òîî (áóðóó ä¿í, äàâõàð îðñîí, õàÿãäñàí) çýðýã íààä çàõûí ìýäýýëë¿¿äøààðäàãäàíà. ¯íäñýí ìýäýýëýëã¿éãýýð íàðèéí òîîöîî õèéõ áîëîìæã¿é áîëîâ÷ ñèñòåì ñàéíàæèëëàæ áàéãàà áîëîëòîé. Ãýõäýý òºðèéí íººöèéã çàðöóóëàõàä îðîëöäîã áàéãóóëëàãóóäûí ¿éëàæèëëàãààã íýã ìºð öýãöëýõ áîëîìæèéã àëäàæ îðîíä íü ñîíãîæ àâñàí öººí õýäýí íèéãìèéíñàíãóóäàä ãîë àíõààðëàà õàíäóóëæýý.

57. Áàðàà ìàòåðèàë áýëòãýí íèéë¿¿ëýõ, õóäàëäàí àâàõ ¿éë àæèëëàãààòàé õîëáîîòîéòóñëàëöààã òºðèéí íººöèéí ìåíåæìåíòèéí íýã õýñýã õýìýýí àâ÷ ¿çýõýýñýý èë¿¿ òºñºëõýðýãæ¿¿ëýëòèéí øààðäëàãûí õ¿ðýýíä àâ÷ ¿çýæ áàéñàí áàéíà. Áàðàà ìàòåðèàë áýëòãýííèéë¿¿ëýõ õóäàëäàí àâàõ ¿éë àæèëëàãàà íü òºñâèéí çàðöóóëàëòûí õàìãèéí ÷óõàë õýñýã ãýäãèéãîäîî ë îéëãîæ ýõýëæ áàéãàà53 áà ¿éë àæèëëàãààíû ñàëøã¿é íýãýí õýñýã áîëæ õàðààõàí ÷àäààã¿éáàéíà. ÀÕÁ 1991, 1992 îíóóäàä áàðàà ìàòåðèàë áýëòãýí íèéë¿¿ëýõ, õóäàëäàí àâàõ ¿éëàæèëëàãààíû çàð÷ìûí òàëààð õî¸ð ÷ óäààãèéí ÒÒ-ã54 ¿ç¿¿ëñýí áºãººä ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ýíý÷èãëýëýýð ãóðâàí óäàà ñåìèíàð çîõèîí áàéãóóëæýý (123-ð ç¿éë). ¯¿íýýñ ãàäíà äýä á¿òöèéí ñàëáàðòîëãîñîí çýýëèéí õ¿ðýýíä áàðàà ìàòåðèàë áýëòãýí íèéë¿¿ëýõ, õóäàëäàí àâàõ ¿éë àæèëëàãààíûîëîí óëñûí çàð÷ìóóäûã äàãàæ ìºðäºõ ÿâäëûã áàòàëãààæóóëàõ çîðèëãîîð çºâëºãºº ºãºõ ¿éë÷èëãýýã¿ç¿¿ëæýý. Àâèëãàëòàé òýìöýõ òýìöýëä õóâü íýìýð îðóóëàõ áàéõ ãýæ òîîöîãäîæ áàéãàà áýëòãýííèéë¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãààíû õÿíàëòûí ãàçðûã55 áàéãóóëàõ áîëîí áýëòãýí íèéë¿¿ëýëòèéí òóõàéõóóëèéí òºñëèéã áîëîâñðóóëàõàä òóñëàõ ÒÒ-ã ñàÿõàí ¿ç¿¿ëñýí áàéíà.

58. Ñàëáàðûí ìåíåæìåíò. ßàìäûí øèíý ¿¿ðýã ðîëü íü ñòðàòåãè òºëºâëºõ, áîäëîãîáîëîâñðóóëàõ, ñòàíäàðò òîãòîîõ, çîõèöóóëàõ, õÿíàëò òàâèõ, òºðèéí ¿éë÷èëãýýíèé ÷àíàð áîëîí ¿ðä¿íã ñàéæðóóëàõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõèéã øààðäàæ áàéíà. ÀÕÁ-íû òóñëàëöàà íü ñàëáàðóóäàä ÿíç á¿ðáàéãàà íü ýäãýýð á¿õ ôóíêöóóä ñèñòåìòýéãýýð õàìðàãäàæ ÷àäààã¿é ãýñýí ¿ã þì.

59. Ñòðàòåãè òºëºâëºëò íü äýä á¿òöèéí ñàëáàðò õýðýãæñýí àíõíû òºñë¿¿äèéí íýã õýñýã áàéñàíáà ýíý àæëûí õ¿ðýýíä ÿàìä áîëîí àãåíòëàãóóä òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõ øààðäëàãàòàé áîëñîíþì. Ýäãýýð òºëºâëºãººã çºâëºõ¿¿ä áîëîâñðóóëñàí áà îäîîãèéí áàéäëààð ÿàìäûí àæèëëàãñàäòýäãýýðèéã óëàì áîëîâñðîíãóé áîëãîæ áàéíà. Õàðèí øèíý òºëºâëºãºº õýðýãòýé áîëñîí òîõèîëäîëäíýìýëò òóñëàìæ øààðäàãäàõ þì. ¯¿íèé çýðýãöýý ìàñòåð òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõ ÿâäàë ñòðàòåãèòºëºâëºëòèéí ÷àäàâõè áèé áîëãîõîä à÷ õîëáîãäîëòîé ãýæ ¿çýæ áàéëàà. Èíãýñíýýðýý çºâëºõ¿¿äèéíîëîí æèëèéí òóðøëàãûã õàðüöàíãóé áîãèíî õóãàöààíä øèëæ¿¿ëýí ýçýìøèæ àâàõ áà ýíý õóãàöààíäìàñòåð òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõ íü ¿íäñýí ¿¿ðýã ãýñýí ¿ã þì. Ýíý íü çºâ ýñýõ íü Ìîíãîëä áîëîí åðíü õààíà ÷ òºäèéëºí áàòëàãäààã¿é ç¿éë þì56.

51

ÒÒ 2371 ÌÎÍ. 1995. Íèéãìèéí äààòãàëûí óäèðäëàãûí øèíý÷ëýë. 900 000 àì.äîëëàð, 1995 îíû 7-ð ñàðûí 28-íäáàòëàãäñàí. ßäóóðëûã áóóðóóëàõ ¿íäýñíèé õºòºëáºðò ìºí òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëñýí. Ãýõäýý ÀÕÁ-íû îðîëöîî Í¯Á-ûí XX áîëîíÄýëõèéí Áàíêòàé õàðüöóóëàõàä áàãà áàéâ.52

Çýýë 1836, 1837 ÌÎÍ ÑÔ. Íèéãìèéí õàìãààëëûí ñàëáàðûí õºãæëèéí õºòºëáºðèéí õ¿ðýýíä 12 ñàÿ àì.äîëëàð, 2000 îíû8-ð ñàðûí 28-íä áàòëàãäñàí.53

ÀÕÁ. 2002. Çàñàãëàëûí òîâ÷îî, Äóãààð 3. Ìàíèëà54

ÒÒ 1585 ÌÎÍ. Áàðàà ìàòåðèàë áýëòãýí íèéë¿¿ëýõ, õóäàëäàí àâàõ ¿éë àæèëëàãààíû á¿òöèéí äýìæëýã. 248 ìÿíãàíàì.äîëëàð, 1991 îíû 10-ð ñàðûí 29.ÒÀ 1703 ÌÎÍ. Áàíêíû ¿éë àæèëëàãààíû áîäëîãî áîëîí ïðîöåäóðûí ñåìèíàð, 40ìÿíãàí àì.äîëëàð, 1992 îíû 5-ð ñàðûí 25. 55 ÒÒ 3628 ÌÎÍ. Áýëòãýí íèéë¿¿ëýëòèéí ¿éë àæèëëàãààíû õÿíàëòûí ãàçàð, 600 000 àì.äîëëàð, 2001 îíû 2-ð ñàðûí 2-íäáàòëàãäñàí.56

ÀÕÁ. 1999. Ìîíãîë óëñûí ýð÷èì õ¿÷íèé ñàëáàð äàõü çºâëºãºº ºãºõ áîëîí ¿éë àæèëëàãààíû òåõíèêèéí áóöàëòã¿éòóñëàìæèéí àóäèòûí òàéëàí. Ìàíèëà

60. Èðãýíèé íèñýõèéí ñàëáàðò áîëîâñîí õ¿÷íèéã ñóðãàæ òîíîã òºõººðºìæèíä õºðºíãº îðóóëàëòõèéñíýýð Ìîíãîë Óëñûí äýýã¿¿ð íèñýæ ºíãºðºõ íèñëýãèéí òîî íýìýãäñýí áîë çàìûí ñàëáàðòõºðºíãº îðóóëàëò õèéñíýýð çàìûí õºäºëãººí èõýññýí (92-ð ç¿éë) áàéíà. Ýð÷èì õ¿÷íèé ñàëáàðûíá¿òýýìæ áîëîí íàéäâàðòàé áàéäàë íýìýãäñýí (89-ð ç¿éë) áîë ñàíõ¿¿ãèéí ìåíåæìåíòèéí÷àäàâõèéã áèé áîëãîõ òàëààðõ îðîëäëîãóóä õàðààõàí ã¿éöýä ¿ð ä¿íä õ¿ðýýã¿é áàéíà. Òàâàíàéìàãò óñíû áîëîí áîõèðûí ñèñòåì ñàéæèð÷ýý. Ýäãýýð àæëóóä á¿ãä òóñ á¿ðäýý ýåðýã ¿ð ä¿íäõ¿ðñýí õýäèé ÷ íýã òàëààñ òºäèéëºí ºðãºí õ¿ðýýã õàìðààã¿é íºãºº òàëààñ ñàëáàðûí ¿éëàæèëëàãààíû ¿ç¿¿ëýëò¿¿äòýé àíõíààñàà øóóä õîëáîãäîæ õýðýãæýýã¿é ó÷ðààñ ñàëáàðûíìåíåæìåíòèéí ÷àäàâõèéã äýýøë¿¿ëýõýä àëü õýð õýìæýýíèé õóâü íýìýð îðóóëñàí íü îäîîãîîðòîäîðõîé áóñ áàéíà. Íèéãìèéí ñàëáàðò ¿éë÷èëãýýã ñàéæðóóëàõ, ÷àäàâõè áèé áîëãîõ ÿâäàë èë¿¿ºðãºí õ¿ðýýã õàìàðñàí áà ¿íäýñíèé õýìæýýíèé ñóðãàëòûã çîõèîí áàéãóóëæ ìýðãýæëèéí ÷àíàðûíñòàíäàðòûã õàíãàõ ÿâäëûã áàòàëãààæóóëàõ57 ìàãàäëàí èòãýìæëýõ, ëèöåíç îëãîõ ãàçðóóäûã áèéáîëãîõ çýðýã àæèë õèéãäæýý. Ýäãýýð ñàëáàðûí ¿éë àæèëëàãààíû çàðäàë íýìýãäñýí ÷ àæèë íüíèéòäýý ñàéæèð÷ áàéãàà òàë áèé (71-ð ç¿éë).

Á. Áîäëîãûí øèíý÷ëýë

61. 1980-ààä îíû äóíä ¿åýñ ýõëýí Çàñãèéí ãàçàð íººöèéí õóâààðèëàëòàíä òºâëºðñºí òºëºâëºëòèéíã¿éöýòãýõ ¿¿ðãèéã áàãàñãàñààð58 èðñýí þì. Ãýñýí õýäèé ÷ 1991 îíä ýäèéí çàñàã õÿìðàëä îðæòóëãàðñàí àñóóäëóóäûã øèéäýõ áîãèíî õóãàöààíû øèíæòýé øèéäâýð¿¿äèéã ãàðãàõààñ ººð àðãàã¿éáîëñîí. Òóõàéí ¿åèéí íºõöºë áàéäàëä äóíä áîëîí óðò õóãàöààíû áîäëîãûã òîäîðõîéëîõ íü áàðàãáîëîìæã¿é ç¿éë áàéâ. Ýäèéí çàñãèéí á¿õèé ë ñàëáàðò øèíý÷ëýë õèéõ øààðäëàãàòàé áîëæ, çàõçýýëèéí áàéäàëä òààð÷ òîõèðñîí áîäëîãûí øèíæòýé õàðèóã òîäîðõîéëîõûí òóëä ìåíåæìåíòèéí÷àäàâõè øààðäàãäàõ áîëîâ. Èíôëÿö íýìýãäýæ, áýëýí íººö áàðàãäàæ, òºñâèéí òýíöâýðã¿é áàéäàëáèé áîëæ, õºðâºäºã âàëþòòàé áîëîõ øààðäëàãà ãàð÷ èðñýí íü ìàêðî ýäèéí çàñãèéí áîäëîãûíäîðâèòîéõîí øèíý÷ëýëèéã øààðäàæ áàéëàà. Ñàíõ¿¿ãèéí çóó÷ëàëûã çîõèöóóëàõ áîäëîãî õýðýãòýéáàéëàà (III.Ä õýñýã). ¯éëäâýðëýëèéí ñàëáàðûí (õºäºº àæ àõóé áà àæ ¿éëäâýð) ¿¿ð÷ èðñýí à÷ààãóëñûí õýâøëýýñ õóâèéí õýâøèëä øèëæ¿¿ëñíýýð õóâèéí ýçýìøëèéí ¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëàõìåõàíèçìûã á¿ðä¿¿ëýõ, ¿íý áîëîí õóäàëäààã ÷ºëººëæ ºðñºëäººíò çàõ çýýëèéã áèé áîëãîõ, õóâèéíàæ àõóéí íýãæ¿¿ä áîëîí ºðõ¿¿äýä çàõ çýýëèéí äóóäëàãààð õóðèìòëàë á¿ðä¿¿ëýõ, õºðºíãº îðóóëàëòõèéõ, äàðààãèéí ¿éëäë¿¿äýý òºëºâëºõ îðîí çàéã áèé áîëãîñîí áîäëîãî ÷óõàë øààðäëàãàòàéáîëëîî (III. Â õýñýã).

62. Ìîíãîë Óëñàä áîäëîãûã õóóëü õýëáýðýýð ãàðãàõ õàíäëàãàòàé áºãººä ýíý íü ýäãýýð áîäëîãîõóóëèéí õýëýýð áè÷èãäýæ õóóëü ñàíàà÷ëàí ºðãºí áàðèõààñ áàòëàãäàõ õ¿ðòýë á¿õ ë øàòûã òóóëàõàäõ¿ðãýäýã59. 1990-ýýä îíû ýõýýð õóóëü áîëîâñðóóëàõ òóðøëàãàòàé õ¿ì¿¿ñ öººí60, çàõ çýýëèéí ¿åèéíçîõèöóóëàëòûí òàëààðõ îéëãîëòòîé íü á¿ð öººõºí áàéâ. ªì÷ëºõ ýðõ, àðèëæààíû õóóëü òîãòîîìæáîëîí áóñàä îëîí îéëãîëòûã øèíýýð õýâø¿¿ëýõ õýðýãòýé áàéâ. Õàðèí îäîî õóóëü áàòëàõ, áîäëîãîáîëîâñðóóëàõ îëîí øàòòàé á¿õýë á¿òýí ñèñòåì àæèëëàæ áàéíà61. Áîäëîãûí øèíý÷ëýëèéã õóóëüäòóñãàñíààð àðä÷èëñàí áàéãóóëëàãóóäûã ýíýõ¿¿ ¿éë ÿâöàä òàòàí îðîëöóóëäàã (áîäëîãûã ñóäàëæ,õýëýëöýæ óëñ òºðèéí çºâøèëöºëä õ¿ðäýã) áºãººä ýíý íü ñòðàòåãè áîëîí ÷èãëýëèéã ÿàìäòîäîðõîéëäîãòîé õàðüöóóëàõàä èë¿¿ öàã øààðäñàí óÿí õàòàí áóñ ¿éë ÿâö áîëîâ÷ õàðüöàíãóé äýýðþì ãýæ ¿çäýã.


63. 1991 îíû ÓÎ¯ÀÑ íü áîäëîãûí øèíý÷ëýëèéí åðºíõèé çàð÷ìóóä áîëîõ ñàëáàð òóñ á¿ðèéí ¿íèéíàñóóäàë, á¿òýö áèé áîëãîõ, ºì÷ õóâü÷ëàëûí òàëààðõ áàãö áîäëîãûã äýìæèæ, áîäëîãûí

57

Ýäãýýð áàéãóóëëàãóóä íü ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõ øààðäëàãûã õàíãàõ ç¿é ¸ñíû ¿¿ðýãòýé ÷ îþóòíóóäûã àâñàí ä¿íãýýñ íü ¿ëõàìààðàí øàëãàëòàíä òýíö¿¿ëýõ ÿâäëààñ çàéëñõèéæ ÷àäàõã¿é áàéíà. Ýíý àñóóäàë íèéò áîëîâñðîëûí ñèñòåìä áàéãàà áààëáàí áóñ áîëîõûíõîî õóâüä àëáàí ¸ñíû õÿíàëòûí ñóâãààñ ãàäóóð ºíãºðäºã.58

ÀÕÁ. 1992. Ìîíãîë Óëñ: òºâëºðñºí òºëºâëºãººò ýäèéí çàñàã øèëæèëòèéí ¿åä. Ìàíèëà59

Ãàäààäûí ñàíõ¿¿æèëòòýé òóñëàìæèéí õºòºëáºð¿¿ä ìºí ãýðýýíèé ñòàòóñòàé áîëäîã áºãººä èíãýñíýýðýý ïàðëàìåíòààðäàìæèæ áàòëàãääàã.60

ÀÕÁ. 1995. Ìîíãîëûí ýðõ ç¿éí õ¿ðýýã õºãæ¿¿ëýõ íü. Õýðýãöýýíèé ä¿í øèíæèëãýý. Ìàíèëà61

Áîäëîãî áîëîâñðóóëàõ õýðýãöýýã ÿàìä áîëîí õîëáîãäîõ á¿ëã¿¿ä òîäîðõîéëæ, àæëûí õýñýã òîìèëîãäîí ñóäàëæ, õóóëèéíáóþó áîäëîãûí òºñºë áîëîâñðóóëäàã. Òºñë¿¿äèéã Çàñãèéí ãàçàð ñóäàëæ äàðàà íü Ïàðëàìåíòààð õýä õýäýí óäàà õýëýëöäýã.Áàòëàãäñàíû äàðàà õóóëüòàé õîëáîîòîé àñóóäëóóäûã òºñºâò òóñãàæ, áîäëîãî õ¿÷èí òºãºëäºð áîëæ íèéòýä çàðëàí ìýäýýëäýã.

çºâëºìæ¿¿äèéã ìàêðî ýäèéí çàñãèéí áîäëîãîòîé íÿãò óÿëäóóëàõûã óðèàëñíààð õÿçãààðëàãäñàí þì.1994 îíû ÓÎ¯ÀÑ íü 1992 îíîîñ õîéøõè õóãàöààíä îëñîí îëîëòóóäûã ä¿ãíýæ ìàêðî ýäèéí çàñãèéí¿éë àæèëëàãàà, øèíý÷ëýëòèéí ºðòºãò ¿íýëýëò ºã÷ äóíä õóãàöààíû òîãòâîðæèëò áîëîí á¿òöèéíøèíý÷ëýëèéí àñóóäëóóäûã õºíäñºí þì. Ñàëáàð òóñ á¿ðèéí áîäëîãûí øèíý÷ëýëèéí çîðèëãî áîëîíçîðèëòóóäûã òîäîðõîéëæ ãàðààíû áàéäàë áîëîí áîäëîãûí ãîëëîõ áýðõøýýë¿¿äèéã äóðäñàí áàéíà.1994 îíû ÓÎ¯ÀÑ íü áîäëîãûí áýðõøýýë¿¿ä áîëîí ñàëáàðóóäûí øààðäëàãóóäûã äýëãýðýíã¿éäóðäñàí ÷ ñàíàë áîëãîñîí áîäëîãûí øèíý÷ëýë¿¿ä íü õýðýãæèõ áîëîìæ, øààðäëàãà, òîõèðîìæáîëîîä äàðààëëûí õóâüä ¿íýëãýý õèéãäñýí ýñýõèéã áàòëàõ áàðèìò òóí áàãà áàéíà62.

64. 2000 îíû ÓÎ¯ÀÑ íü áîäëîãûí ººð÷ëºëò áîëîí òóëãàð÷ áóé áýðõøýýëèéí òàëààð ¿íýí çºâìýäýýëýë ºã÷, ñàëáàð òóñ á¿ð äýõ ÀÕÁ-íû áîäëîãûí øèíý÷ëýëèéí õºòºëáºðèéí òàëààð äýëãýðýíã¿éäóðäæýý. Ìºí ýíä áîäëîãûí øèíý÷ëýëèéã óäèðäàí ÿâóóëàõàä Çàñãèéí ãàçðûí ÷àäàâõè ñóë áàéãààòàëààð äóðäàæ, ýíý ÷èãëýëä ÷àäàâõè áýõæ¿¿ëýõ òàëààð òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõèéã ñàíàë áîëãîñîíáàéíà. Ãýõäýý ºìíº õýðýãæñýí òºñºë, õºòºëáºð¿¿äèéí ¿åýð áîäëîãûí øèíý÷ëýëèéí àãóóëãûã¿íäñýíäýý òîõèðñîí áàéñàí òóë ñòðàòåãèéí ÷èãëýë çààâàð÷èëãà òàëààñàà òºäèéëºí èõ ç¿éëèéãòóñãàæ îðóóëààã¿é þì. Ñàëáàðóóäûí áîäëîãî á¿õýëäýý øèëæèëòýíä ÿìàð õóâü íýìýð îðóóëàõòóõàé òºñººëºë ÷ ýíä äóðäàãäààã¿é áàéíà. Õýäèéãýýð 2000 îíû ÓÎ¯ÀÑ íü øèëæèëòèéí ¿å äóóññàíãýæ òóíõàãëàí òýìäýãëýñýí áîëîâ÷ øèëæèëòèéí ¿åýñ õºãæëèéí ¿åä äýâøèí îðîõîä òîõèîëäîõáîäëîãûí áýðõøýýë¿¿äèéã øèíæèëæ ¿çýýã¿é, áîäëîãûí øèíý÷ëýëèéí ãîë çîðèëòóóäûãòîäîðõîéëîîã¿é, Ìîíãîë áîëîí áóñàä îðíóóäûí øèëæèëòèéí ¿åèéí ãîë ñóðãàìæóóäûã ººðòººáàãòààãààã¿é áàéíà.


65. ×àäàâõè áèé áîëãîõ òóñëàìæèéí àäèëààð ºðãºí õ¿ðýýòýé àðãà õàíäëàãà íü áîäëîãûíøèíý÷ëýëèéí àñóóäëûã á¿õ ñàëáàðûí òºñë¿¿äýä øèãòãýí îðóóëæ ºãñºí þì (48-ð ç¿éë). Áîäëîãûíøèíý÷ëýëä èõýýõýí àíõààðàë õàíäóóëæ áàéñàí íü íèéò çýýëèéí äîòîð áîäëîãûí àðãà õýìæýýíäçîðèóëæ îëãîñîí çýýëèéí ýçëýõ õóâü õàðüöàíãóé ºíäºð áàéõàä íºëººëæýý (36-ð ç¿éë). Ñòðàòåãèéíòîäîðõîé ÷èãëýë çààâàð÷èëãàà áàéãààã¿é áîëîâ÷ ñàëáàðûí áîäëîãóóä õàðüöàíãóé óÿëäààõîëáîîòîé ÿâñàí áàéíà. Òóñ òóñàä íü àâ÷ ¿çâýë ñàëáàð á¿ðò àâ÷ õýðýãæ¿¿ëñýí áîäëîãûíøèíý÷ëýëèéí æàãñààëòàíä øèíý÷ëýëèéí îëîí àðãà õýìæýý áàãòñàí áàéíà. Ãýõäýý åðºíõèéä íü àâ÷¿çâýë, áîäëîãûí øèíý÷ëýëèéí ÷èãëýëýýð îëãîñîí òóñëàëöàà íü øèëæèëòèéí ãóðâàí ¿íäñýí õýñãèéãäýìæèæ áàéñàí ãýæ ä¿ãíýæ áîëîõ áºãººä ýäãýýðèéí äîòîð õóâèéí ºì÷èéí ýðõ ç¿éí õ¿ðýýã òîãòîîæáîäëîãî áîëîâñðóóëàõ, çàõ çýýëèéí ºðñºëäººíò îð÷íûã á¿ðä¿¿ëýõ áîäëîãî ÿâóóëàõ, òºðèéíñåêòîðûã èæ á¿ðýí öîãöîîð íýãòãýí àâ÷ ¿çýæ Çàñãèéí ãàçðûí àãåíòëàãóóäûí ¿¿ðãèéã äàõèíòîäîðõîéëîõ ÿâäàë áàéëàà.

66. Õóâèéí ºì÷. ¿éëäâýðëýëèéí õºðºíãèéã ºì÷ëºõ ÿâäàë áîë òºðèéí òºëºâëºãººò ýäèéí çàñãèéãçàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãààñ ÿëãàäàã ãîë øèíæ¿¿äèéí íýã áèëýý. Øèëæèëòèéí ¿åäýý ÿâàà áóñàäîðíóóäûí àäèëààð Ìîíãîëä òºðèéí ºì÷èéã õóâü÷ëàõàä ÿëàíãóÿà øèëæèëòèéí ýõíèé æèë¿¿äýä ãîëàíõààðàë õàíäóóëæ áàéæýý. Çàñãèéí ãàçðûí ºì÷ õóâü÷ëàëûí òºëºâëºãººã ÀÕÁ ¿éëäâýðëýëèéíñàëáàð äàõü Çàñãèéí ãàçðûí ¿¿ðýã ðîëèéã áàãàñãàõ çîðèëãîîð õóâü÷ëàãäàõ àæ àõóéí íýãæ¿¿äýäòàâèãäàõ òîîí çîðèëòûã òîäîðõîéëîõ çàìààð äýìæèæ áàéâ63. Òàâüñàí çîðèëòóóä áèåëæ áàéñàíáîëîâ÷ ãîë ÷óõàë ¿éëäâýð¿¿ä óëñûí ìýäýëä õýâýýð ¿ëäýæ, çàñãèéí ãàçàð àæ àõóéí íýãæ¿¿ääýý çýýëîëãîñîí õýâýýð áàéñàí áà ìåíåæìåíòèéí àðãà õàíäëàãà íü ÷ ºì÷ëºëèéí õýëáýð ººð÷ëºãäñºíòýéõîëáîîòîéãîîð64 øèíý÷ëýãäýýã¿é þì.

62

Ýíýõ¿¿ õàíäëàãà íü ÀÕÁ-íû òóñëàìæ õýðýãæèæ áàéñàí ñàëáàðóóäûí øèíý÷ëýëèéã ÎÓÂÑ-ãèéí õèéæ áàéñàí àæëóóäòàé(òóõàéëáàë ºì÷ õóâü÷ëàë, ëèáåðàëü÷ëàëûí ¿éë ÿâö, äîòàöè ºãäºãèéã áîëèóëàõ, ñàíõ¿¿ãèéí òºâëºðºë ã.ì) óÿëäóóëàõ çîðèëãîáàéñíààð òàéëáàðëàãäàæ áîëîõ þì. 1994 îíû ÓÎ¯ÀÑ äàõü áîäëîãûí øèíý÷ëýëèéí ãîë ¿çýë ñàíàà áîë áîäëîãûí ÷óõàìÿìàð øèíý÷ëýë Ìîíãîëä òîõèðîìæòîé áîëîõûã òîäîðõîéëîõîîñ èë¿¿ áîäëîãûí ñòàíäàðò çºâëºìæ¿¿äèéã äàãàõ ÿâäàë íü÷óõàë ãýñýí ñàíàà áàéâ ãýæ ¿çýæ áîëîõ þì.63

Èíãýñíýýðýý ìåíåæìåíò áîëîí ¿éë àæèëëàãààã ñàéæðóóëàõ çýðýã ¿íäñýí êîíöåïöóóäûã äàãààã¿é áà õàðèí ¿éëäâýðëýëèéíñàëáàðóóäàä ¿ç¿¿ëäýã Çàñãèéí ãàçðûí òóñëàìæèéã áàãàñãàñàí þì. 64

Çýýë 1364 ÌÎÍ ÑÔ – 1995 îíû 8-ð ñàðûí 22-íû ºäºð áàòëàãäñàí, 25 ñàÿ àì.äîëëàðûí ºðòºãòýé Çàìûí õºãæëèéíõºòºëáºðèéã àðàé ººð áàéäëààð õýðýãæ¿¿ëñýí áàéíà. ÄÁÕßàìíû áàðèëãà, çàñâàðûí áàéãóóëëàãóóä ýõëýýä àðèëæààíûõýëáýðò øèëæèæ òºëºâëºëò, íÿ-áî á¿ðòãýë, õ¿íèé íººöèéí ìåíåæìåíò, ãýðýýò àæèë ã¿éöýòãýõ òàëààð øèíý ç¿éëíýâòð¿¿ëæýý. Õàðèí õóâü÷ëàëûí áýëòãýë õèéãä÷èõýýä áàéõàä Çàñãèéí ãàçàð áîäëîãîî ººð÷èëæ õóâü÷ëàëûã õîéøëóóëñàí áàçºâõºí õýäõýí áàéãóóëëàãûã õóâü÷èëñàí þì.

67. Õºäºº àæ àõóéí ñàëáàðûí àíõäóãààð õºòºëáºðèéí (ÕÀÀÑÕ165) çîðèëò áîëîõ ãàçàð àøèãëàõýðõèéã äýìæèõ íü åðºíõèéäºº áèåëñýí áºãººä õàðèí ¿¿íä áýë÷ýýðèéí ãàçàð õàìààðààã¿é áàéíà.2002 îíä Ãàçðûí òóõàé õóóëü áàòëàãäñàíààð òàðèàëàíãèéí ãàçðûí óðò õóãàöààíû ò¿ðýýñèéãøèëæ¿¿ëæ áîëîõ áîëñîí áà õóóëü ¸ñîîð áàíêíû çýýëèéí áàðüöàà áîëãîí àøèãëàæ áîëîõ áîëëîî.Áýë÷ýýð õóâüä áýë÷ýýðèéí ìåíåæìåíòèéã äýìæèõèéí òóëä óðò õóãàöààíû ò¿ðýýñèéí ìåõàíèçìûãáèé áîëãîæ ìàë÷äàä îëãîõîä ÷èãëýñýí àæèë õèéãäýæ áàéãàà þì.

68. Íèéãìèéí ñàëáàðûí ¿éë÷èëãýýã õ¿ðãýõäýý õóâèéí õýâøëèéíõíèéã îðîëöóóëàõûã áîäëîãûíçºâëºìæèíä òóñãàñààð èðæýý. Áîäëîãûí øèíý÷ëýë íü ¿éë÷èëãýýã õóâèéí õýâøëèéíõíýýð õèéëãýõøààðäëàãàòàé ýðõ ç¿éí áîëîí çîõèöóóëàëòûí õ¿ðýý áîëîí çààâàð÷èëãàà, ñòàíäàðòûã áèé áîëãîõîäàíõààðàë õàíäóóëñàí áàéíà. Áîäëîãûí õ¿ðýý áîëîí áóñàä íºõöºëººñ øàëòãààëàí õóâèéí ñóðãóóëü,ýìíýëã¿¿ä áàéãóóëàãäñàí íü õýäèéãýýð ãîë òºëºâ Óëààíáààòàðò òºâëºðñºí ÷ ¿éë ÿâöûí ýõëýëòàâèãäàæ õàðèí ñóìûí ò¿âøíèé ýìíýëãèéã õóâü÷ëàõ áîäëîãî ýñýðã¿¿öýëòýé òóëãàðñàí àæ.

69. ªðñºëäººí66. Òóñëàìæ ¿ç¿¿ëæ ýõëýõýýñ ºìíº Çàñãèéí ãàçàð ¿íèéí áîëîí õóäàëäààíûòàëààð òàâüæ áàéñàí õÿíàëòûã àðèëãàõ øèéäýìãèé àëõìóóäûã õèéæ ýõýëñýí áàéâ. ÀÕÁ õóäàëäààáîëîí ¿íèéã ëèáåðàëü÷èëæ, óëñààñ îëãîäîã äîòàöèéã ¿ã¿é áîëãîõ Çàñãèéí ãàçðûí õºòºëáºðèéãäýìæñýí þì. Õóäàëäààíû ñààä áýðõøýýë¿¿ä íü Ìîíãîëûí çàõ çýýëýýñ àëñëàãäñàí áàéäëûã óëàìõ¿íäð¿¿ëæ áàéëàà. Ýäãýýð ñààäûã àðèëãàõ àæèë óëñûí çàõèàëãûí ñèñòåì áîëîí ãàäààä õóäàëäàà,ýêñïîðòûí ëèöåíçèéí õÿíàëò áîëîí á¿ðòãýëèéí ñèñòåìèéã ¿ã¿é áîëãîõûã çîðüæ áàéñàí ÀÕÁ-íûòóñãàé òóñëàëöààíû õºòºëáºðèéí (30-ð òàéëáàð) áîëîí àæ ¿éëäâýðèéí ñàëáàðûí õºòºëáºðèéí(À¯ÑÕ)67 äàãóó õèéãäýæ, õóäàëäààíû íèéò ä¿ð çóðàã ººð÷ëºãäºõºä õ¿ðãýñýí þì (8-ð ç¿éë). ¯íý÷ºëººëºõºä ¿ç¿¿ëñýí òóñëàìæ íü 1991 îíä äýýðõ õî¸ð çýýëèéí õ¿ðýýíä ýõýëñýí áà õºäºº àæ àõóéíñàëáàðûí àíõíû õºòºëáºðò ÷ áàãòñàí áàéñàí þì. Ýíýõ¿¿ ãóðâàí çýýë íü àæ ¿éëäâýðèéí ñàëáàðûíá¿õ á¿òýýãäýõ¿¿í, íåôòü á¿òýýãäýõ¿¿í, ìàõ, ãóðèë áîëîí ãóðèëàí á¿òýýãäýõ¿¿í çýðýã õ¿íñíèé ¿íäñýíáàðàà á¿òýýãäýõ¿¿íèéã õàìàð÷ áàéâ. Áîäëîãî íü õàðèí çàõ çýýë íü ¿íýä íºëººëäºã áàéäëûã áèéáîëãîõîä ÷èãëýæ áàéâ. Ãýõäýý (èíôëÿöè áîëîí âàëþòûí õàíø çýðýã) ìàêðî ýäèéí çàñãèéí íºõöºëáàéäàë õàð àÿíäàà òîãòâîðæèíî ãýæ òîîöîîëñîí áàéñàí íü áèåëýýã¿é íü õóäàëäàí àâàã÷èä áîëîíàæ àõóéí íýãæ¿¿ä ¿íèéí õýò õýëáýëçýëä ºðòºõºä õ¿ðãýñýí ãýæ ¿çýõýýñ ººð àðãàã¿é.

70. Õýðýãëýýíèé ¿éë÷èëãýýíèé ¿íý, çýýëèéí õ¿¿ã äàõèí õÿíàæ çàõ çýýëèéí áîäèò õàíøèéã òóñãàíõºðºíãº îðóóëàëòààñ àøèã îëîõ áîëîìæèéã (èíãýñíýýðýý õºðºíãº îðóóëàëòûã õóâèéí ñåêòîðûíñîíèðõëûã õºäºëãºæ òàòàõóéö áîëãîõ) áîëîí ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýã÷äèéí îðëîãûí áààç ñóóðèéãíýìýãä¿¿ëýõ õýðýãòýé áàéâ. Áîäëîãûí øèíý÷ëýë¿¿ä þóíû ºìíº èðãýíèé íèñýõèéí åðºíõèé ãàçàð(äýýã¿¿ð ºíãºðºõ íèñëýã¿¿äýýñ àâäàã õóðààìæ, 92-ð ç¿éë), ýð÷èì õ¿÷íèé (¿íý òàðèô), çàìûí(äèçåëèéí ò¿ëø, áåíçèíèé òàòâàð, çàìûí ñàí), õºäºº àæ àõóé (ìàë ýìíýëãèéí ¿éë÷èëãýýã òºëáºðòýéáîëãîñîí) áîëîí áîëîâñðîëûí (ñóðàõ áè÷èã) ñàëáàðò ¿ç¿¿ëñýí òóñëàìæèíä òóñãàëàà îëæ áàéæýý.Áîäëîãûí øèíý÷ëýë¿¿ä íü ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýã÷äèéã ¿íý òàðèô òîãòîîõûí õóâüä õàíãàëòòàé áèåäààñàí áºãººä õàðèóöëàãà òîîöîõ áîëîìæòîé (¿éë÷ë¿¿ëýã÷äòýé õàðüöàõàä) ãýæ ¿çýæ ¿éë÷èëãýý¿ç¿¿ëýõ õýðýýð ºðòãºº íºõºõ áîëîìæèéã íýìýãä¿¿ëýõýä ÷èãëýæ áàéëàà. Ãýòýë áîäèò áàéäàë äýýðîëñîí îðëîãûã Çàñãèéí ãàçàð àâ÷ íèéò îðëîãî äýýðýý íýìæ áàéâ. Íººöèéã èéìýðõ¿¿ áàéäëààðòºâëºð¿¿ëýí öóãëóóëàõ íü ñàíõ¿¿ãèéí õ¿íäðýëèéí ¿åä îéëãîæ áîëîõ àñóóäàë áîëîâ÷ ¿ç¿¿ëñýí¿éë÷èëãýýíèéõýý ºðòãèéã íºõºõ áîëîí ¿¿íèéõýý òºëºº ÷àíàðòàé ¿éë÷èëãýý õ¿ðãýõ ãýñýí ¿íäñýíõîëáîîñ àëäàãäàæ çàðèì òîõèîëäîëä ¿¿íòýé õàìò ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ ÿâäàë íü ººðºº çîãññîí þì.

71. Òºðèéí ñåêòîðûí íÿãòðàõ ¿éë ÿâö. ÕÇÕÓ-ûí òóñëàìæ çîãññîíîîñ (3-ð ç¿éë) óëáààëàíãàðñàí íººöèéí õÿçãààðëàãäìàë áàéäàë íü òºðèéí ñàëáàðûã õÿìä öîìõîí áàéëãàõûí òóëä íýãòãýõøààðäëàãàòàé áîëãîñîí þì. Çàðèì ñàëáàðò ººðºº ººðèéãºº ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ çàð÷èì íýâòð¿¿ëñýí (70-ð ç¿éë) áîë íèéãìèéí õî¸ð ÷ ñàëáàðò ¿ç¿¿ëñýí òóñëàìæóóä öîìõîòãîë (áîëîâñðîë), àäèëòãàõàëüòåðíàòèâ ¿éë÷èëãýýã áèé áîëãîõ (ýð¿¿ë ìýíä) ãýñýí àðãà õýìæýýã õàìàð÷ áàéâ. Çàñãèéí ãàçðûíçàðäëûí ãóðàâíû íýã íü ýíý õî¸ð ñàëáàðò íîãäîæ áàéñàí áà òèéì ÷ ó÷ðààñ íýãòãýæ íÿãòðóóëàõ ¿éëÿâö ýðò ýõýëæýý (20-ð òàéëáàð). Ýíý íü áîëîâñðîëûí ñàëáàðò ñóðãóóëü øèíýýð áàðèõûã çîãñîîæ,

65 Çýýë 1409 ÌÎÍ ÑÔ Õºäºº àæ àõóéí ñàëáàðûí õºòºëáºð, 35 ñàÿ àì.äîëëàð, 1995 îíû 12-ð ñàðûí 5-íä áàòëàãäñàí.66

ªðñºëäººíò îð÷íûã áèé áîëãîõ íü õóâèéí ºì÷èéã äýìæèõ íýãýí ÷óõàë íºõöºë áºãººä èíãýýã¿é òîõèîëäîëä õóâèéí àæ àõóé÷ óëñûí áàéãóóëëàãûí íýãýí àäèë ¿ð àøèãã¿é àæèëëàõ áóþó ýñâýë ÿìàð íýãýí äàâóó òàëòàé óëñûí ¿éëäâýðòýé ºðñºëäºõ÷àäâàðã¿é áîëîõ þì.67 Çýýë 1244 ÌÎÍ ÑÔ Àæ ¿éëäâýðèéí ñàëáàðûí õºòºëáºð, 30 ñàÿ àì.äîëëàð, 1993 îíû 8-ð ñàðûí 17-íä áàòëàãäñàí

àæèëëàãñäûí òîîã îíîâ÷òîé áîëãîíî ãýñýí ¿ã áàéâ. Öîìõîòãîëûí àðãà õýìæýý 3 æèëèéí õóãàöààíäõèéãäñýí áà ýíýõ¿¿ áîäëîãûí àðãà õýìæýý íü ñóðãóóëèàñ çàâñàðäàõ ÿâäàë ºíäºð õóâüòàé áàéñàí¿åòýé òîõèîæýý. Òýð ¿åýñ õîéø ñóðãóóëüä ýëñýí îðîã÷äûí òîîí õàðüöàà íýìýãäñýí íü òóõàéí ¿åäèë¿¿äýæ áàéñàí áàãø íàðûã ýðã¿¿ëýí àæèëä àâàõ øààðäëàãàòàé áîëãîñîí þì. Ýð¿¿ë ìýíäèéíñàëáàðò ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýãñýä íü çàðäàë ºíäºðòýé ýìíýëãýýñ ãàð÷ ¿éë÷ë¿¿ëýã÷èääýý èë¿¿ îéðòîæî÷ñîí áºãººä îð õîíîãîîð òîîöäîãîîñ68 òàòãàëçàí ¿ç¿¿ëñýí ¿éë÷èëãýýíèéõýý òºëáºðèéã àâäàãáîëñîí íü ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýýíèé çàðäëûã áóóðóóëñàí áàéíà. Ýìíýëýãò õýâò¿¿ëýõ áè÷èãã¿éáîë ºâ÷òºí ýìíýëãèéí çàðäëûã (50 äîëëàðòàé òýíöýíý) òºëºõ øààðäëàãàòàé áîëäîã íü¿éë÷èëãýýíèé ºðòãèéã áàãàñãàõ õýðýãñýë áîëñîí ãýæ ¿çýæ áîëîõîîð áàéãàà þì.

72. Íèéãìèéí õàìãààëàë. Ýäèéí çàñãèéí ñèñòåìèéí ººð÷ëºëò íü òºðèéí ºì÷èéí ãàçðóóäûãòàòàí áóóëãàõ áóþó õóâü÷ëàõ ÿâäàëòàé çýðýãöýí ÿâàãäàæ èíãýñíýýðýý àæèë ýðõëýëò áîëîí óðüä íüýäýëæ áàéñàí õîëáîãäîõ õàíãàìæóóäûã (òóõàéëáàë êîìïàíèéí ñóóö) áàòàëãààã¿é áîëãîñîí þì.Àæèëã¿éäýë íýìýãäýæ àìüäðàëûí ºðòºã ºíäºðññºíººð íèéãìèéí õàìãààëëûí øèíý ñèñòåìèéã áèéáîëãîõ øààðäëàãàòàé áîëñîí áàéâ. ÀÕÁ-íû òóñëàìæ ýõýíäýý Çàñãèéí ãàçðààñ ÿâóóëæ áàéñàíÿäóóðëûí ýñðýã áîäëîãî áîëîí õºòºëáºðèéã äýìæèõ, òýòãýâðèéí äîîä õýìæýýã íýìýãä¿¿ëýõ, îðëîãîáàãàòàé õ¿ì¿¿ñò çîðèóëñàí ñàíä õºðºíãº õóâààðèëàõ çºâëºìæ ãàðãàõ çýðýãò ÷èãëýæ áàéâ. Áóñàäñàëáàðûí õóâüä ñèñòåìèéã íü îíîâ÷òîé áîëãîõûí çýðýãöýý ÿäóó÷óóäàä çîðèóëñàí ¿éë÷èëãýý¿ç¿¿ëýõ òàëààð áîäëîãî áîëîâñðóóëàõûã ÀÕÁ-íààñ Çàñãèéí ãàçàðò çºâëºìæ áîëãîæ èðñýí áàéíà.Ýíý ÷èãëýëèéí õàìãèéí ñ¿¿ë÷èéí òºñºë áîëîõ Íèéãìèéí ñàëáàðûí õºãæëèéí õºòºëáºð (52-ðòàéëáàð) íü íèéãìèéí äààòãàë áîëîí íèéãìèéí õàëàìæèéí àðãà õýìæýýã áàãòààñàí äýëãýðýíã¿éáîäëîãî áîëîâñðóóëàõûã Çàñãèéí ãàçðààñ øààðäàæ áàéãàà þì. Ñ¿¿ëèéí àðâàí æèëèéí òóðøèäÇàñãèéí ãàçðààñ õóâèéí õýâøëèéíõýí íèéãìèéí äààòãàëä ìýäýãäýõ¿éö õóâü íýìýð îðóóëàõûãøààðäàæ áàéãàà áà îäîî õóâèéí õýâøëèéíõýí õºäºëìºðèéí õºëñíèé 29 õóâüòàé òýíöýõ õýìæýýíèéíèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýë òºëæ áàéíà. Öàëèíãèéí çàðäàë äýýð íýìýãäýæ áàéãàà ýíýõ¿¿ à÷àà íü(äîòîîäûí áîëîí ãàäààäûí õºðºíãº îðóóëàëòààð) àæëûí áàéð áèé áîëãîõîä ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëæáàéãàà áà íýã òàëààñ íèéãìèéí ¿éë÷èëãýýã æèãä õ¿ðãýõ íºãººòýéã¿¿ð íü õóâèéí õýâøëèéí õºãæëèéãõºõ¿¿ëýí äýìæèõ ãýñýí Çàñãèéí ãàçðûí áîäëîãûí çîðèëòóóäûã õîñëóóëàí õýðýãæ¿¿ëýõýäáýðõøýýëòýé áàéãààã òóñãàí õàðóóëæ áàéíà.

73. Õîëáîãäîõ òàëóóäûí îðîëöîî. Îëîí òîõèîëäîëä áîäëîãûí øèíý÷ëýëèéí áýëòãýë áîëñîíõýëöë¿¿ä íü óðò õóãàöààã äàìæèí õèéãäýæ áàéæýý. Çàñãèéí ãàçàð õàðüöàíãóé öîìõîí áºãººäíýýëòòýé áàéäàã íü ãîëëîõ áîäëîãî áîëîâñðóóëàã÷èä, òýäãýýðèéí äîòîð ººð÷ëºëò øèíý÷ëýëèéí ãîëìàñòåðóóä íü ÀÕÁ-íû àæëûí õýñã¿¿äòýé õàìòðàí àæèëëàõ ºðãºí áîëîìæ îëãîæ áàéâ. Ãýñýí õýäèé ÷ýäãýýð áîäëîãî áîëîâñðóóëàã÷èä çàõ çýýëèéí çàð÷ìóóäòàé òºäèéëºí òàíèë áóñ, èéìýýñ áîäëîãûíàãóóëãûã ¿íýëýõ ÷àäâàð íü õÿçãààðëàãäìàë áàéñíààñ ººð÷ëºëòèéã äýìæèõ äýìæëýã íü øèíý÷ëýëèéí¿ð äàãàâðûã ñàéí îéëãîñîíòîé õîëáîîòîé áàéñàí áàéõ àëáàã¿é þì. Ãîëëîõ áàðèìò áè÷ã¿¿äèéãìîíãîë õýëíýý îð÷óóëààã¿é áàéñàí íü Çàñãèéí ãàçðûí àæèëòíóóäûí áîäëîãûí øèíý÷ëýëèéíøààðäëàãàòàé òàíèëöàõ áîëîìæèéã áîîãäóóëæ áàéâ. Íºãºº òàëààñ çàðèì áîäëîãî áîëîâñðóóëàã÷èäáîäëîãîî á¿ðýí ã¿éöýä îéëãîîã¿é áàéæ äýìæèõýä áýðõøýýëòýé ãýäãýý ÷ èëýðõèéëæ áàéñàí óäààòàé.¯¿íèé çýðýãöýý áîäëîãûí õýëöýëä çºâõºí òºð Çàñãèéí ãàçàð îðîëöîæ áàéñàí òóë îðîí íóòãèéíçàõèðãàà, òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóä áîëîí áóñàä õîëáîãäîõ òàëóóä ¿¿íýýñ ãàäóóð ¿ëäýæ áóðóóìýäýýëýëòýé áàéõ, áîäëîãûí ÷èãëýëèéí òàëààð ñàíàë çºðºëäºõ ÿâäàë ÷ ãàðäàã áàéâ.

74. Áîäëîãî áîëîâñðóóëàõ ÷àäàâõè. Áîäëîãî áîëîâñðóóëàõ ¿éë ÿâöûã äýìæèõèéí òóëäñòàòèñòèê ìýäýýíèé ¿íýí çºâ áàéäàë áîëîí ¿íý öýíèéã íýìýãä¿¿ëýõ çîðèëãîîð ¯ÑÃ-ò òóñëàëöàà69

¿ç¿¿ëñýí áàéíà. Ãîë àñóóäëóóä õóó÷èí ñèñòåìýýñ îëîí óëñûí ñèñòåìä øèëæñýíýýñ áîëîí òîìîîõîíõýìæýý ýçëýõ áàéíãûí õºäºëãººíòýé àëáàí áóñ ñåêòîðîîñ øàëòãààëæ áàéâ. Áîäëîãîáîëîâñðóóëàã÷äûí ¿çýæ áàéãààãààð ÷àíàðûí áîëîí öàã õóãàöààíû çýðýã àñóóäàë õ¿íäðýëòýé õýâýýð

68

Ýìíýëã¿¿äèéí õóâüä òºñâèéã íü îëãîõäîî îð õîíîãîîð òîîöñîîð áàéãàà íü øààðäëàãàã¿é ¿åä ÷ õýâò¿¿ëæ ýì÷ëýõ ñîíèðõëûãäýìæèæ áàéíà.69

Ñòàòèñòèêèéí ïðîöåäóð óðò óäààí õóãàöààíû òóðøèä òàñðàëòã¿é õºãæñºí òóëä 1990 îíû áîëîí îäîîãèéí ñòàòèñòèêèéãõàðüöóóëàõàä èõýä òºâºãòýé þì. ¯ÑÃ ÄÍÁ-èéã îëîí óëñûí àæ ¿éëäâýðèéí àíãèëëûí ñòàíäàðòûí äàãóó òàéëàãíàõàä 1995 îíäøèëæñýí íü ò¿¿íýýñ ºìíºõ áîëîí õîéøõè ìýäýýëëèéã õàðüöóóëàõàä ìºí íºëººëæ áàéíà. 1999 îíä ¯ÑÃ ºìíº íü îðîííóòãèéí çàõèðãààíóóäûí îëãîñîí õóäàëäààíû ëèöåíçèéã áóöààñàí òóõàé ìýäýýëäýã áàéñíàà áîëüæ àíõ óäààãàà àëáàí áóññåêòîðûí ¿éë àæèëëàãààã ÄÍÁ-íèé ñòàòèñòèêò áàãòààñàí áàéíà. Áóñàä ýõ ñóðâàëæààñ àâñàí ìýäýýëýë çºð¿¿òýé òóë ýíýòàéëàíä äóðäñàí õàíäàëãóóä çºâõºí ìýäýýëëèéí ÷àíàðòàé áîëíî. ÀÕÁ, Åâðîñòàò, ÎÓÂÑ, Òàñèñ, Í¯Á áîëîí Í¯Á-ûí õýäõýäýí áàéãóóëëàãóóä, Äýëõèéí áàíê áîëîí áóñàä õàíäèâëàã÷èä ¯ÑÃ-ò òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëñýí áàéíà.

áàéãàà ÷ ýöñèéí ä¿íä ñòàòèñòèê ìýäýýíèé ÷àíàð ñàéæèð÷ áàéãàà àæýý. Áîäëîãî áîëîâñðóóëàõ÷àäàâõè çàðèì íýãèéã ýñ òîîöâîë áàðàã á¿õ ñàëáàðò ñóëàâòàð áàéíà. Ýíý íü çàðèì òàëààð ÀÕÁ-íûòóñëàëöàà íü áîäëîãûí òºñëèéã áîëîâñðóóëàõàä èë¿¿ àíõààðàë õàíäóóëæ ÷àäàâõè áèé áîëãîõûãõîéø òàâüñàíòàé õîëáîîòîé þì. Àæèëëàãñäûí øèëæèëò õºäºëãººí èõ, áàéíãûí á¿òöèéí ººð÷ëºëòõèéäýã, ÿàìäàä òºñºë õýðýãæ¿¿ëýõ ¿¿ðýã õ¿ëýýëã¿¿ëäýã òóë áîäëîãî áîëîâñðóóëàõ ÷àäàâõèéã áèéáîëãîõîä õ¿íäðýëòýé áàéíà. ßàìä áîäëîãî áîëîâñðóóëàõ áîëîí çîõèöóóëàõ ãýñýí ººðñäèéí øèíý¿¿ðãýý ÷óõàì õýð ã¿éöýòãýíý òýð õýìæýýíä ýíý áàéäàë íºëººëºõ íü çàéëøã¿é.

75. Áîäëîãûí ä¿í øèíæèëãýý. Áîäëîãûí çºâëºìæ¿¿ä íü ñàëáàðûí ¿éë àæèëëàãààíä ó÷èð÷áóé áýðõøýýë¿¿ä áîëîí õýðýãæèæ áàéãàà áîäëîãûí õ¿÷òýé áîëîí ñóë òàëóóäûí ä¿í øèíæèëãýýíäýýð ¿íäýñëýãäýæ èðñýí áàéíà. Áîäëîãûí ÿíç á¿ðèéí õóâèëáàðóóäûã áîëîí á¿òöèéí áà ñàíõ¿¿ãèéí÷àäàâõèéã ñóäëààã¿é ÷ íýëýýä ã¿í ã¿íçãèé ñóäàëãààã èõýíõ ñàëáàðò õèéæ ã¿éöýòãýñýí þì. Õàðèóëòàâààã¿é ¿ëäñýí àñóóëòûí äóíä áîäëîãûí ñîíãîëòóóä õýðýãæèõ¿éö áàéñàí ýñýõ, Çàñãèéí ãàçðààñ¿ç¿¿ëýõ ¸ñòîé ¿éë÷èëãýýíèé òºðºë áà ò¿âøèíãèéí àñóóäëóóä áàãòàæ áàéíà. Õóâèéí õýâøëèéíõºãæëèéã õàíãàõàä áîäëîãûí õ¿ðýý çºâ áàéõàä õàíãàëòòàé ãýæ ¿çýæ ¿¿íä èõýýõýí íàéäëàãà òàâüæáàéñàí áîëîâ÷ ýíý íü áèåëñýíã¿é (80-ð ç¿éë).

76. Òîõèðãîî õèéãäýõ ºðòºã çàðäàë. Íººöèéí õóâààðèëàëòàíä ¿íýëýëò ºã÷, áîäëîãûíººð÷ëºëòèéí áîëîí õºòºëáºðò çýýëèéí äàãóó õèéñýí õºðºíãº îðóóëàëòûí íºëººëëèéí õÿíàëò¿íýëãýýã õèéõýä øààðäëàãàòàé áàéñàí òºñâèéí çàðäëûí òîéì ñóäàëãààã 2002 îíä Äýëõèéí áàíêõèéñýí áàéíà. ¯¿íèé ºìíº íèéò ä¿ð çóðãèéã á¿õýëä íü àâ÷ ¿çýëã¿éãýýð çºâõºí òóõàéí ñàëáàðûíò¿âøèíä øèéäâýð ãàðãàõ øààðäëàãàòàé ìýäýýëë¿¿äèéã ñàëáàðûí ä¿í øèíæèëãýý ãàðãàí ºã÷ áàéâ.Áîëîâñðîëûí ñàëáàðò áîëîâñîí õ¿÷íèé äàâõàðäàë áîëîí òîõèðãîîíû çàðäàë õî¸ðûí õîîðîíäõàðàãäàõóéö óÿëäàà õîëáîî òîãòæýý. Ýíýõ¿¿ ñàëáàðò ã¿éöýòãýëýýð ãàðñàí ñàíõ¿¿æèëò íü áóñàäñàëáàðòàé õàðüöóóëàõàä õàìààã¿é ºíäºð ºðòºãòýé áàéñàí ÷ òºëºâëºñíººñºº 40% áàãà áàéëàà70.Ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàëáàðò ñàíãèéí õºðºíãèéã ºðõèéí ýìíýëýã áàéãóóëàõàä, íèéãìèéí õàëàìæèéíõºòºëáºðèéí çýýëèéã (52-ð òàéëáàð) íèéãìèéí äààòãàëûí ñàíãèéí ºðèéã íºõºõºä çàðöóóëñàí áàéíà.Õºäºº àæ àõóéí ñàëáàðûí àíõäóãààð õºòºëáºð áîëîí àæ ¿éëäâýðèéí ñàëáàðûí õºòºëáºðèéíñàíõ¿¿æèëò íü åðºíõèéäºº ñàëáàðûí õºãæèëä çîðèóëñàí õºðºíãèéã íýìýãä¿¿ëýõ çîðèëãîòîéáàéñàí. Ãýñýí õýäèé ÷ õºòºëáºð õýðýãæèæ áàéõ ¿åä òºñâººñ ýíý õî¸ð ñàëáàðò îëãîäîã õºðºíãèéíõýìæýý áóóð÷ýý. Áîäëîãîä ¿íäýñëýñýí çýýë íü áîäèò áàéäàë äýýð åðºíõèéäºº òºñºâò äýìæëýã¿ç¿¿ëýõ çîðèëãîîð àøèãëàãäàæ áàéñàí áºãººä ÀÕÁ-íû õºðºíãº íü ÎÓÂÑ-ààñ îëãîñîíòîãòâîðæóóëàëòûí õºðºíãèéí íýìýëò õàâñàðãà ìàÿãààð àøèãëàãäñàí áàéíà.

77. Øèíý÷ëýëèéí õýðýãæèëò. Áîäëîãûí øèíý÷ëýë öººí õýäýí òîõèîëäëûã71 ýñ òîîöâîë¿íäñýíäýý õýðýãæñýí áàéíà. ¯¿íèé çýðýãöýý çàðèì àñóóäëóóäàä (¿éë àæèëëàãààíû òºëºâëºãººáîëîâñðóóëàõ ã.ì) ÀÕÁ-íû ÒÒ-íû õ¿ðýýíä äýìæëýã ¿ç¿¿ëñýí áà ¿¿íã¿éãýýð øààðäëàãàòàéòºëºâëºãºº áîëîâñðîãäîõ áîëîìæã¿é áàéñàí þì. Çýýëèéí áóñàä íºõöë¿¿ä íü çýýë áàòëàãäàõ¿íäñýí ãîë óðüä÷èëñàí íºõöºë áàéñàí áîë çýýëèéí õî¸ð äàõü õýñãèéã àâàõàä òàâèãäàõ íºõöë¿¿äèéãõýðýãæèëòèéí ºãºãäñºí õóãàöààíä áèåë¿¿ëæ áîëîõîîð òóññàí áàéâ. Áîäëîãûí øèíý÷ëýëèéí õÿíàëò¿íýëãýý íü çýýëèéã îëãîõ íºõöëèéã õýðõýí áèåë¿¿ëæ áàéãààòàé õîëáîîòîé áàéëàà. ßàìäûí õÿíàëòøèíæèëãýý ¿íýëãýýíèé ãàçðóóä íü ñàëáàðûí ¿éë àæèëëàãààíû ÷èã õàíäëàãûã àæèãëàäàã áîëîâ÷èíãýõäýý ñàëáàðûí ¿éë àæèëëàãààíû ìýäýýëëèéã áîäëîãûí øèíý÷ëýë ýñâýë òºñëèéí ¿éëàæèëëàãààòàé õîëáîæ ¿çäýãã¿é áàéíà. Èíãýæ õîëáîæ ¿çâýë áîäëîãûí øèíý÷ëýëèéí íºëººëºëä¿íýëãýý ºãºõ, õèéõ ¸ñòîé ººð÷ëºëòèéí òàëààð áîäëîãî áîëîâñðóóëàã÷ íàðò ìýäýýëýõ áîëîìæòîéáîëîõ þì. ¯¿íèé îðîíä, áîäëîãûí òîõèðóóëãûã äàðààãèéí çýýëèéí íºõöºëä òààðóóëàí õèéæ áàéãààáà àíõ ýõëýýä ãàäíû òóñëàìæã¿éãýýð õóâü÷ëààä äàðàà íü òóñëàìæ õýðýãòýé áàéñàí ãýæ ¿çñýí ìàëýìíýëãèéí ¿éë÷èëãýýíèé òàëààðõ áîäëîãûí ººð÷ëºëò íü ¿¿íèé íýãýí æèøýý ìºí.

70

Öîìõîòãîëä îðñîí õ¿ì¿¿ñò 3 õ¿ðòýë æèëèéí öàëèíòàé òýíöýõ òýòãýìæ îëãîæ áàéõàä áóñàä ñàëáàðò ýíý íü 3 ñàðûíöàëèíãààð õÿçãààðëàãäàæ áàéâ.71

Øèíý÷ëýë õàãàñ äóòóó õýðýãæñýí áóþó õýðýãæýýã¿é ñàëáàðóóä íü íîîëóóðûí ýêñïîðòûí áîäëîãî (äîòîîäûí ¿éëäâýð¿¿äèéãäýìæèõèéí òóëä), ýð÷èì õ¿÷íèé ¿íý (óëñ òºðèéí ó÷èð øàëòãààíààð), óëñûí íººöèéí òýæýýë, ãàçàð òàðèàëàíãèéí ñàëáàðòóëñààñ îëãîäîã çýýë (ýðñ òýñ óóð àìüñãàëûí ñºðºã íºëººëëèéí ýñðýã) áàéâ. ÀÕÁ áîëîí Äýëõèéí Áàíê Çàñãèéí ãàçðààñ àâ÷íîîëóóðûí ýêñïîðòûã õîðèãëîõîä íýãäìýë áàéð ñóóðüòàé áàéñàí áà ¿¿íèé ¿ð ä¿íä äàðàà íü óã õîðèã íü ýêñïîðòûí òàòâàðáîëæ ººð÷ëºãäñºí þì. Äýëõèéí Áàíêíû Ìîíãîëä ¿ç¿¿ëñýí òóñëàëöààíû ¿íýëýëòýíä õóäàëäààíû øóäàðãà áóñ íºõöëèéíòàëààðõ Çàñãèéí ãàçðûí ñýòãýë çîâñîí áàéäàë ¿íäýñëýëòýé áàéñàí ýñýõèéã òîäðóóëàõûí òóëä àðàé ººðººð õàíäàõ áàéñíûãòýìäýãëýýä çîõèõ áîäëîãûí øèíæòýé àðãà õýìæýýã ñàíàë áîëãîæýý.


78. ¯ð àøèã íýìýãäñýí íü. Òºñâèéí çàðäëûã íÿãòðóóëàí íýãòãýñíýýð òºñâèéí áàéãóóëëàãûí ¿ðàøãèéã ìýäýãäýõ¿éö íýìýãä¿¿ëíý ãýæ ¿çýæ áàéëàà. Áîëîâñðîëûí ñàëáàðûã öîìõòãîõ áîäëîãî¿íäñýýðýý ººð÷ëºãäºõ õýðýãòýé áîëæ, ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàëáàðûí îëîëòóóä íü õýäèéãýýð çàðèìõýìíýëò àâ÷èðñàí ÷ òºñâººñ ýìíýëãèéí ¿éë÷èëãýýíä îëãîäîã òîìîîõîí ñàíõ¿¿æ¿¿ëýëòèéíàñóóäëóóäûã øèéäýæ ÷àäàëã¿é ºíãºð÷ýý. Çàñàãëàëûí øèíý÷ëýëèéí õºòºëáºðèéí õ¿ðýýíäíýâòð¿¿ëñýí ¿ð ä¿í äýýð ¿íäýñëýñýí òºñºâëºëòèéí ¿ð ºãººæ õàðààõàí ã¿éöýä ãàðààã¿é áàéãààáºãººä îäîîãèéí áàéäëààð óã òóðøèëòàíä îðîëöîã÷ áàéãóóëëàãóóä òºñâºº èë¿¿ îíîâ÷òîé áîëãîõûíîðîíä øóóä õî¸ð äàõèí íýìýãä¿¿ëñýí áàéíà.

79. Øèíý ¿¿ðýã ðîëü. Áîäëîãûí øèíý÷ëýë íü ¿éëäâýðëýëèéí ñåêòîðûí òîìîîõîí ýçýìøëýýññàëñàí Çàñãèéí ãàçðûí ¿¿ðýã ðîëèéã ººð÷ëºõºä õóâü íýìðýý îðóóëñàí þì (9-ð ç¿éë). Ãýñýí õýäèé ÷ÿàìäûí áîäëîãî áîëîâñðóóëàõ ¿¿ðýã ðîëüä áîäëîãî áîëîâñðóóëàõ ÷àäàâõèéã áèé áîëãîõîäõàíãàëòòàé äýìæëýã ¿ç¿¿ëýýã¿é (73-ð ç¿éë), ìºí ÿàìäûí ç¿ãýýñ òºñë¿¿äèéí õýðýãæèëò, õÿíàëòàíäîðîëöñîîð áàéñàí íü ñºðãººð íºëººëæýý. Õºäºº àæ àõóé, áîëîâñðîë, ýð÷èì õ¿÷, ýð¿¿ë ìýíä, çàì,íèéãìèéí äààòãàë, öàõèëãààí õîëáîî, ãàçðûí àøèãëàëòûí ñàëáàð çýðýãò ëèöåíç îëãîõ, ÷àíàðûíõÿíàëò, ìàãàäëàí èòãýìæëýõ, ¿íý òàðèô òîãòîîõ ¿¿ðýãòýé òîõèðóóëàã÷ àãåíòëàãóóä áàéãóóëàãäæýý.Ýäãýýð òîõèðóóëàã÷ àãåíòëàãóóä íü ¿éë àæèëëàãààãàà èäýâõòýé ÿâóóëæ áàéãàà áà ñàëáàðûíáàéãóóëëàãóóäàä ëèöåíç îëãîæ ¿éë àæèëëàãààíûõàà çàðäëûã íºõºæ, ñàëáàðûíõàà òºëºâëºëò áîëîíìåíåæìåíòèéã äýìæèõèéí òóëä ìýäýýëëèéí ñèñòåìèéã áàéãóóëæ ýõëýýä áàéíà. Ãýñýí õýäèé ÷áîëîâñîí õ¿÷èí áîëîí õºðºíãº äóòìàã, çîõèöóóëàëòûí áèå äààñàí áàéäàë õÿçãààðëàãäìàë, ñàéòàðîéëãîæ ýçýìøñýí ïðîöåäóð áàéõã¿éãýýñ áýðõøýýëòýé òóëãàðñààð áàéíà. 1991 îíîîñ ºìíºõ áîëîíîäîîã õàðüöóóëàõàä õóóëü æóðìûã õ¿ëýýí àâàõ áàéäëûí òàëààðõ ñýòãýëãýýíèé øèëæèëò ã¿éöýääóóñààã¿é ë áàéíà.

80. Õóâèéí õýâøèë õºãæ¿¿ëýõ áîäëîãûí õ¿ðýý. ÀÕÁ íü Çàñãèéí ãàçðûí ºì÷ õóâü÷ëàëûíòàëààð õýðýãæ¿¿ëæ áàéñàí àðãà õýìæýýíä òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëñýí þì72. Ãýñýí õýäèé ÷ ñòðàòåãèàààæìààð õýðýãæ¿¿ëæ áàéñàí ñàëáàðóóäàä (çàì áàðèëãà, äýýä áîëîâñðîë, ýð¿¿ë ìýíä çýðýãñàëáàðò) áîäëîãûí øèíý÷ëýãäñýí õ¿ðýý íü õóâèéí õýâøëèéíõýíä ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ, óëñûíºì÷èéí áàéãóóëëàãóóäòàé ºðñºëäºõ áîëîìæ ãàðãàæ ºãñºí õýäèé ÷ ºì÷ õóâü÷ëàë õàìãèéí áàãàõýìæýýíä ÿâàãäñàí áàéíà. Óëñûí çàõèàëãûí ñèñòåìèéã áàéõã¿é áîëãîæ, õóäàëäàà áà ¿íý ÷ºëººëñºííü øóäàðãà ºðñºëäººíèé îð÷èí á¿ðä¿¿ëæ, èíãýñíýýðýý òóõàéí ñàëáàðò øèíýýð îðæ èðýãñäýä òààòàéíºõöºë áîëîõ ¸ñòîé áàéâ. Ãýñýí õýäèé ÷ áîäëîãûí øèíý÷ëýëèéí ¿éë ÿâö äóíä àÿíäàà á¿òíý ãýæ¿çñýí õýä õýäýí ç¿éëýýñ áîëæ áýðõøýýë¿¿ä ãàðñàí þì. Õºäºº àæ àõóéí ñàëáàðûí ýõíèé õºòºëáºðáîëîí àæ ¿éëäâýðèéí ñàëáàðûí õºòºëáºð¿¿ä íü õóâèéí àæ àõóéí íýãæ¿¿äèéã áàíêíààñ çýýë àâíàãýæ òîîöîîëñîí áîëîâ÷ III.D õýñýãò äóðäñàíààð ñàíõ¿¿ãèéí ñèñòåì 1990-ýýä îíû èõýíõ ¿åäõÿìðàëûí áàéäàëòàé áàéñàí áèëýý. ¯¿íèé çýðýãöýýãýýð àðèëæààíû õóóëèóä áàòëàãäàæ, õóâèéíõýâøèë õºãæèõ ýðõ ç¿éí áîëîí çîõèöóóëàëòûí õ¿ðýý òîäîðõîéëîãäîæ áàéñàí ÷ õóóëèóä íüõîîðîíäîî çºð÷èëòýé, ëèöåíç îëãîõîä òàâèãääàã øààðäëàãà õýò èõ, ä¿ðýì æóðìóóä ÿíç á¿ðýýðòàéëáàðëàãäàõ áîëîìæòîé, íÿãòëàí áîëîõ á¿ðòãýë, êîðïîðàöèéí/êîìïàíèé çàñàãëàë ñóë ó÷ðààñõóóëèéí áèåëýëòèéã òºâºãòýé áîëãîæ ø¿¿õèéí øèíý÷ëýë òîîöîîëæ áàéñíààñ èë¿¿ óðò õóãàöààíäÿâàãäñàí áèëýý. Òàòâàð áîëîîä íèéãìèéí õàìãààëëûí áîäëîãûí òàëààð ÿâóóëñàí çºâëºìæ¿¿ä íüýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéã àëáàí áóñ ñåêòîðò øèëæ¿¿ëæ (10-ð ç¿éë) Çàñãèéí ãàçðààñ íèéãìèéíõàëàìæèéí ñèñòåìä îðóóëàõ õºðºíãèéã áàãàñãàñàí ÷ õàðèí õóâèéí õýâøëèéí á¿òýö áîëîí áîëîìæèòºñºëòºíä íºëººëºë ¿ç¿¿ëñýí áàéíà.

81. ¯éëäâýðëýëèéí ñàëáàðóóä. Ñ¿¿ëèéí àðâàí æèëä ìàë àæ àõóé áîëîí íîîëóóðûí ñàëáàðûí¿éë àæèëëàãàà ñàéí áàéñàí íü73 èõýíõäýý áîäëîãûí ººð÷ëºëòèéí ¿ð ä¿í þì. Çàñãèéí ãàçðûí ªì÷õóâü÷ëàëûí áîäëîãî (66-ð ç¿éë) ìàëûí òîîã íýìýãä¿¿ëñýí áîë Õºäºº àæ àõóéí ñàëáàðûí I-ðõºòºëáºðèéí (69-ð ç¿éë) õóäàëäàà áîëîí ¿íèéí áîäëîãî õýðýãæñýíýýð íîîëóóðûí ¿íèéí ºñºëòòýéóÿëäàí ìàëûí á¿òýö ººð÷ëºãäºõºä õ¿ðãýæýý. Ãýñýí õýäèé ÷ ÕÀÀÑÕ I äàãóó óëñûí òýæýýëèéí

72

Äýëõèéí áàíêíû ã¿éöýòãýñýí ¿¿ðýã ìàêðî ýäèéí çàñãèéí òîãòâîðòîé áàéäàë, õºðºíãº îðóóëàëòûí îð÷íû ¿íýëãýý áàçºâëºãºº ºãºõ ¿éë÷èëãýý, õºðºíãº îðóóëàëòûã õºõ¿¿ëýí äýìæèõ ñòðàòåãèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä òóñëàõ, ¿¿íèé äîòîð õºðºíãºîðóóëàëòûã õºõ¿¿ëýí äýìæèõ ÷óóëãàí çîõèîí áàéãóóëàõ çýðýãò ÷èãëýæ áàéâ. Ìºí ýðõ ç¿é áîëîí ø¿¿õèéí øèíý÷ëýëä ÀÕÁ,Äýëõèéí áàíê áîëîí áóñàä õàíäèâëàã÷èä èäýâõòýé äýìæëýã ¿ç¿¿ëæ áàéâ. 73

1990-2000 îíóóäàä íèéò ìàëûí òîî òîëãîé 17 õóâü (ñ¿¿ëèéí õî¸ð ºâëèéí çóäíààñ øàëòãààëàí 20 èë¿¿ õóâèàð áóóðñàí),ìàõíû ¿éëäâýðëýë 24 õóâü, õàðèí íîîëóóðûí ¿éëäâýðëýë 119 õóâèàð òóñ òóñ ºñ÷ýý.

íººöèéã áàéõã¿é áîëãîñîí ÿâäàë ñ¿¿ëèéí õî¸ð ºâºë ìàë õîðîãäîõ øàëòãààíû íýã áîëñîí ãýæ ¿çýæáàéíà. Ãàçàð òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëýë 1991-2000 îíóóäàä 77 õóâü áóóðñàí áàéíà. ÕÀÀÑ-ûí 1-ðõºòºëáºðèéí áîäëîãîòîé èõýýõýí õýìæýýíä õîëáîîòîé áà íºãºº òàëààð ýäèéí çàñãèéí íººöèéãîíîâ÷òîé õóâààðèëàõûã ñàíóóëñàí äîõèî áàéñàí áàéæ áîëîõ þì. Ýåðýã îëîëò ãýâýëëèáåðàëü÷ëàëûí ¿ð ä¿íä áèå äààñàí õ¿íñíèé íîãîîíû æèæèã ¿éëäâýðëýë ýðõëýã÷äýä ºðãºíáîëîìæ íýýãäñýí áàéíà74.

Â. Ýäèéí çàñãèéí ÷èã áàðèìæààã ººð÷èëæ îëîí òàëò áîëãîõ íü

82. 1990 îíûã õ¿ðòýë îðøèí òîãòíîæ áàéñàí òºâëºðñºí òºëºâëºãººò ýäèéí çàñàãò õóâèéíõýâøèë òóí º÷¿¿õýí õóâü ýçýëæ áàéæýý. ¯íý áîëîí ¿éëäâýðëýëèéã òºâººñ òîäîðõîéëæ, ¿éëäâýðëýã÷áîëîí õýðýãëýýíèé òàëä òîìîîõîí äîòàöè îëãîäîã áàéâ. Õóâèéí õýâøëèéí ¿éë àæèëëàãàà, Çàñãèéíãàçðûí ¿éë÷èëãýý áîëîí çîõèöóóëàõ ¿¿ðãèéí òóõàé îéëãîëòóóäûã äàõèí òîäîðõîéëîõ øààðäëàãàòàéáàéâ. Åðºíõèé áîëîâñðîë íèéòëýã ç¿éë áàéñàí áîëîâ÷ áîëîâñðîëûí ñèñòåì çàõ çýýë áîëîíàðèëæààíû òàëààð ÿìàð ÷ îéëãîëòã¿éãýýð ãàãöõ¿¿ òºâëºðñºí òºëºâëºãººò ñèñòåì ð¿¿ ÷èãëýñýíáàéëàà. Áîäèò ñàëáàðûí ñ¿¿ëèéí àðâàí æèëèéí ¿éë àæèëëàãààã 6-11-ð ç¿éë¿¿äýä òîéìëîíõàðóóëæ, õàðèí àæèãëàãäñàí õàíäëàãóóäàä ÀÕÁ-íû îðóóëñàí õóâü íýìðèéí òàëààð äàðààãèéíç¿éë¿¿äýä ºã¿¿ëñýí áîëíî.


83. ÀÕÁ-íû ÓÎ¯ÀÑ-èéí õàìãèéí òîâ òîäîðõîé çîðèëò íü ýäèéí çàñãèéí ÷èã áàðèìæààãººð÷ëºõºä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ ÿâäàë áàéâ. 1991-2001 îíóóäàä õóâèéí õýâøèë ìàíëàéëñàí ýäèéíçàñãèéí ºñºëòèéí à÷ õîëáîãäëûã áàéíãà îíöëîí òýìäýãëýñýýð èðýâ. 1991 îíä áàòëàãäñàí ÓÎ¯ÀÑ íüõîöðîãäñîí òåõíîëîãè, çàñâàð ¿éë÷èëãýý õèéãäýýã¿é òîíîã òºõººðºìæ, ÷àäâàðëàã àæèëëàõ õ¿÷ýýðäóòìàã áàéãàà àñóóäëûã øèéäýõèéã ñàíàë áîëãîæýý. Ìºí ºì÷ëºëèéí õýëáýðèéã (ºì÷ õóâü÷ëàëààðäàìæóóëæ) ººð÷ëºõ, õóäàëäààíû ò¿íø¿¿äèéí òîîã íýìýãä¿¿ëýõ ÿâäàëä à÷ õîëáîãäîë ºãíº õýìýýíîíöëîí òýìäýãëýñýí íü Çàñãèéí ãàçðûí ñòðàòåãèòàé íèéöýæ áàéâ. ßìàð ÷ áàéñàí ýõýí ¿åäýý õóâèéíõýâøëèéí õºãæèë ãýäãèéã ºì÷ õóâü÷ëàëòàé àäèëòãàí ¿çýæ, õºíäëºíãººñ ¿ë îðîëöîõ áàéð ñóóðèéãáàðèìòàëæ áàéñàí íü õàðàãäàæ áàéíà. 2000 îíû ÓÎ¯ÀÑ íü æèæèã àæ àõóéí íýãæ¿¿ä äýýðòºâëºðºí, õóâèéí õýâøëèéí õºãæëèéã äýìæèõýä áè÷èë çýýë áîëîí ñóðãàëòûã õîñëóóëàõûã ñàíàëáîëãîñîí áàéíà. ÀÕÁ-íû ñòðàòåãè íü õóâèéí õýâøëèéí õºãæèëä çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé áîäëîãî,á¿òýö, äýä á¿òýö, ñàíõ¿¿ áîëîí õ¿íèé íººöèéí õàðèëöàí óÿëäààã òîäîðõîéëîõûã îðîëäîîã¿é þì.Èéì áîäëîãûí õ¿ðýý áàéõã¿é áàéñàí íü 2000 îíû ÓÎ¯ÀÑ-èéã áîëîâñðóóëàã÷äàä äýä á¿òöèéíñàëáàðò õèéõ õºðºíãº îðóóëàëò ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ çîðèëãîòîé óÿëäàõã¿é ãýñýí îéëãîëò òºð¿¿ëñýíáîëîëòîé. Èíãýñíýýð çàì õàðèëöààíû õºãæëèéí õºòºëáºðººñ áóñàä äýä á¿òöèéí òºñë¿¿äèéãîäîîãèéí õºòºëáºðèéí áàãöààñ õàñàõàä õ¿ðãýæýý.


84. Ñàëáàðóóäûí ñîíãîëò. Ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí ÷èã õàíäëàãûã øèíý÷ëýõ áîëîí òºñëèéíñîíãîëòûí õîîðîíäûí óÿëäàà õîëáîî òýð á¿ð îéëãîìæòîé áóþó èë òîä ÿâæ èðñýíã¿é. Ýäèéí çàñãèéí÷èã õàíäëàãûã øèíý÷ëýõ ¿éë ÿâöûã óðüäààñ íàðèéâ÷ëàí áîëîâñðóóëæ ÷àäààã¿éãýýñ òºñë¿¿äýäõàíäàõäàà ãàãöõ¿¿ Çàñãèéí ãàçðààñ ºã÷ áóé óëñ òºðèéí áà ýäèéí çàñãèéí à÷ õîëáîãäëûí äàãóóñîíãîæ áàéñàí áàéíà (30-ð ç¿éë). ×èã áàðèìæààã äàõèí òîãòîîõ àñóóäëûã õºíäñºí ÿìàð íýãýíõºòºëáºð áîëîâñðóóëàãäààã¿é ÷ ÓÎ¯ÒÕ-ãýýð äýä á¿òýö, ¿éëäâýðëýëèéí áîëîí íèéãìèéíñàëáàðóóäàä îðóóëñàí õºðºíãº îðóóëàëòûã õóâü íýìðýýð íü ¿íýëñýí áîëíî.

85. Òºñëèéí çàãâàð. À¯ÑÕ íü àæ àõóéí íýãæèéí õºãæëèéã õàíãàõ äýä á¿òýö áîëîí õ¿íèé íººöçýðýã áóñàä ïàðàìåòðèéã ýñ òîîöîí “ºðñºëäººí íü ýäèéí çàñãèéí åðºíõèé á¿òöèéí ººð÷ëºëòèéãõºõ¿¿ëýí äýìæèæ, óëìààð òºâëºðëèéã ñààðóóëæ, æèæèã äóíä ¿éëäâýð¿¿ä ãàð÷ èðýõýä õ¿ðãýíý”õýìýýí ¿çýæ áàéâ. Ýíýõ¿¿ À¯ÑÕ-èéí ã¿éöýòãýëèéí àóäèòûí òàéëàí (ÒÃ¯Ò)-ä “áîäëîãûí øèíý÷ëýë íüçàéëøã¿é áîëîâ÷ äàíãààðàà ¿éëäâýðëýëèéí ñàëáàðûã ¿ð àøèãòàé ýñâýë ºðñºëäºõ ÷àäâàðòàé

74 Õ¿íñíèé íîãîîíû ¿éëäâýðëýë íü ýõíèé øàòàíäàà òîì õºðºíãº îðóóëàëò øààðääàãã¿é (àæèëëàõ õ¿÷ ãîë õºðºíãº îðóóëàëòáîëäîã) òóë õºðºíãèéí õýðýãëýýíèé àøèã ºíäºð áàéäàã.¯¿íýýñ ãàäíà, ¿éëäâýðëýã÷èä ÁÍÕÀÓ-ààñ ¿ð, áîðäîîãîî àâ÷,á¿òýýãäýõ¿¿íýý îðîí íóòãèéí çàõ çýýë äýýð øóóä áóþó íýã øàòíû çóó÷ëàã÷ààð äàìæóóëàí çàðæ ÷àäñàí òîõèîëäîëä áóñäààñõàìààðàëòàé áàéäàë õÿçãààðëàãäìàë þì. Ãýñýí ÷ îðîí íóòàã äàõü ýðýëò õýðýãöýý õàâ÷èãäì àë õýâýýð áàéíà.

áîëãîõîä õàíãàëòã¿é ãýñýí îéëãîëò äýýð äàðààãèéí áîäëîãûí çýýë¿¿ä ¿íäýñëýõ ¸ñòîé”75 ãýæäóðäñàí áàéäàã. Ýíý íü À¯ÑÕ íü á¿òöèéí øèëæèëòèéí ¿éë ÿâöàä æèíõýíý ¸ñîîð òóñëàëöàà¿ç¿¿ëýõèéí òóëä ºì÷ õóâü÷ëàëûí áà ñàëáàðûí á¿òöèéí ººð÷ëºëò áîëîí êîðïîðàöèéí çàñàãëàëûíàñóóäëóóä ðóó èë¿¿ ã¿í îðîõ ¸ñòîé áàéæýý ãýñýí ¿ã þì. “Íººö àøèãëàëòûí á¿õèé ë ñààäáýðõøýýëèéã àðèëãàõ áºãººä çàõ çýýëèéí äîõèî íü àæèëëàõ õ¿÷ áîëîí õºðºíãèéí áàéðøëûãººð÷ëºõºä ò¿ëõýö áîëíî” ãýæ ç¿é ¸ñîîð õ¿ëýýãäýæ áàéñàí áîëîâ÷ îëîí êîìïàíèóäûí ñ¿éðëèéíøàëòãààí áîëñîí íººö àøèãëàëòûí àñóóäëûã ñàéòàð ñóäëàæ áóþó øèéäâýðëýæ ÷àäààã¿é áàéíà.Õºäºº àæ àõóéí ñàëáàðò ºìíº íü áîäëîãûí øèíý÷ëýëä òóëãóóðëàæ áàéñàí ÕÀÀ¯Ñ1-èéã áîëüæñàëáàðûí ¿éë àæèëëàãàà õýâèéí ÿâàãäàõàä øààðäëàãàòàé íýâòð¿¿ëýõ áîëîí ìàë ýìíýëãèéí¿éë÷èëãýýã äýìæèæ, äýä á¿òýö äýõ õºðºíãº îðóóëàëòûã íýìæ áàãòààõ çàìààð ÕÀÀÑÕ276 íü óëàìá¿ðýí ã¿éöýä áîëãîí íºõºæ ºãñºí þì.

86. Äýä á¿òöèéí ñàëáàðûí õºòºëáºðèéã àâ÷ ¿çýõ þì áîë õºðºíãº îðóóëàëòûí óòãà ó÷èð áîëñîíõóâèéí õýâøëèéí õºãæëèéã äýìæèõ ãýäýã òàë íü èõýíõäýý òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëæ áóé ñàëáàðûíõààòåõíèêèéí øààðäëàãûã õàíãàõ ÿâäëûí öààíà íóóãäààñòàé ¿ëäñýí þì. Èõýíõ òºñë¿¿äýä õºðºíãºîðóóëàëò áîë ”ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéã èäýâõæ¿¿ëýã÷ êàòàëèçàòîð” ýñâýë ”ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéííýìýãäñýýð áóé ñààä áýðõøýýë¿¿äèéã àðèëãàõ” ãýæ äóðäñàí áàéãàà ÷ õóâèéí õýâøëèéí õºãæèëáîëîí àæëûí áàéð áèé áîëãîõ (ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ)-îä ¿ç¿¿ëýõ íºëººíººñ èë¿¿ áèåò äýä á¿òöèéíòåõíèêèéí àñóóäëóóä, àæ ¿éëäâýðëýëèéã çàäëàõ ¿éë ÿâöûí íàðèéí øèðèéí äýýð èë¿¿ àíõààðàëòºâëºð¿¿ëæ áàéâ. Èíãýñíýýð ýäèéí çàñãèéã äàõèí ÷èãë¿¿ëýõýä äýä á¿òöèéã ñýðãýýõ àæëûí ã¿éöýòãýõ¿¿ðýã ðîëèéí òàëààð áóðóó îéëãîëò òºð¿¿ëæ, èéì õºðºíãº îðóóëàëòûí à÷ õîëáîãäëûã äóòóóãààð¿íýëýõýä õ¿ðãýæ áàéæ áîëçîøã¿é þì.

87. Äàõèí çýýëä¿¿ëýõ ãýðýý. Õýðýãæ¿¿ëýã÷ àãåíòëàãóóä àðèëæààíû øèíæòýé òºðèéí ºì÷èéíáàéãóóëëàãà áàéñàí á¿õ òîõèîëäîëä çýýëèéã ýðãýí òºëºõ õàðèóöëàãà òýäýíä øèëæèõýýð áàéâ.Àíõàíäàà äàõèí çýýëä¿¿ëýõ ãýðýýíèé á¿òýö õàðüöàíãóé òîõèðîìæã¿é áàéñàí ÷ 1990-ýýä îíû äóíä¿åýñ ýõýëæ èë¿¿ ÷àíãà íºõöºëòýé áîëæ èðñýí þì. ¯¿íýýñ ãàäíà õýðýãæ¿¿ëýã÷ àãåíòëàãóóä çýýëýðãýí òºëºãäºõèéã áàòàëãààæóóëàõ õýìæýýíä ¿íý òàðèôèéã õÿíàí òîãòîîõ ýðõã¿é áàéäàã. ¯¿íèéãÝð÷èì õ¿÷íèé ãàçàð áîëîí óã ãàçðààñ 2001 îíä ñàëáàðëàí ãàðñàí àðèëæààíû áàéãóóëëàãóóäûíæèøýýíýýñ òîäîðõîé õàðæ áîëíî. Çàñãèéí ãàçàð ýð÷èì õ¿÷íèé ¿íèéã õÿíàëòàíäàà áàðüäàã áà 1997îíä ¿íý íýìñíýýð Ýð÷èì õ¿÷íèé ãàçàð áîãèíî õóãàöààíä àøèãòàé àæèëëàõ áîëîìæòîé áîëñîíáîëîâ÷ èíôëÿöààñ øàëòãààëààä îäîî òýðõ¿¿ äàâóó òàë íýãýíò ¿ã¿é áîëæýý. ¯¿íèé ä¿íä øèíýàðèëæààíû áàéãóóëëàãóóä Çàñãèéí ãàçàðò ºðºº òºëºõ áîäèò áîëîìæã¿é áàéäàëä îð÷èõîîä áàéãààíü ýðãýýä Çàñãèéí ãàçðûí ¿éë÷èëãýýíèé ÷àäàâõèä ñºðãººð íºëººëæ áàéíà.

3. Àíõíû ¿ð ä¿íã¿¿ä

88. Áîëîâñðîë. ÀÕÁ-íû Áîëîâñðîëûí ñàëáàðûí õºãæëèéí Õºòºëáºð (28-ð òàéëáàð) íüòåõíèêèéí áîëîí òóñãàé ìýðãýæëèéí áîëîâñðîëûí òàëààð áîäëîãî áîëîâñðóóëàõûã Çàñãèéí ãàçðààñøààðäàæ áàéãàà þì. ¯¿íèéã áîëîâñðîëûí ñàëáàðûí ñòðàòåãè òîäîðõîé õýìæýýíä õýðýãæ¿¿ëñýíþì77. Ýíä ”òåõíèêèéí áîëîí òóñãàé ìýðãýæëèéí áîëîâñðîëûí ñèñòåìèéã èðýýä¿éí àæèëä íüòîõèðîõ ÷àäâàðòàé áîëãîõûí òóëä îäîîãèéí áàéäëûã áîëîí õóâèéí õýâøëèéí õºäºëìºðèéí çàõçýýëèéí èðýýä¿éí õýðýãöýýã ñèñòåìòýé ñóäëàõ” íü ç¿éòýé áàéãààã äóðäæýý. Íºãººòýéã¿¿ð, ÀÕÁ íüõóâèéí õýâøëèéí ¿éëäâýðëýëèéí ñàëáàð õàíãàëòòàé õýìæýýãýýð ñóðãàëòàíä íü îðîëöîæ,òºãñºã÷äèéã íü àæëûí áàéðààð õàíãàíà ãýäýã áàòàëãààòàé íºõöºëä ë ¿ð ä¿í íü áîäèòîé õàðàãääàãíýëýýä ºíäºð ºðòºãòýé ñóðãàëòûí õýëáýð áîëîõ òåõíèêèéí áîëîí òóñãàé ìýðãýæëèéí áîëîâñðîëûíàñóóäàëòàé õîëáîãäîõäîî íýëýýä áîëãîîìæèëæ áàéãàà þì.

89. Ýð÷èì õ¿÷. Öàõèëãààí ñòàíöóóäûã òàñàëäàëã¿é àæèëëóóëàõ, ¿éë÷èëãýýã íü õýâèéí áàéëãàõ,õàëààëòûí ñèñòåìèéã äàìïóóðëààñ ñýðãèéëýõ ÿâäàë íü ýð÷èì õ¿÷íèé ñàëáàðò õèéñýí õºðºíãºîðóóëàëòóóäûí àíõäàã÷ ãîë øàëòãààí áàéâ. Áèåò äýä á¿òöèéí áàéäàë ìóó, õîöðîãäñîíòåõíîëîãèòîé, íºõºí ñýðãýýõýä òóí òºâºãòýé íºõöºëä îðîîä áàéëàà. 10 æèëèéí òóðøèä òóñëàìæ¿ç¿¿ëñíèé äàðàà áàéäàë äýýðäýæ 1992 îíä 214 áàéñàí òàñàëäëûí òîî 2001 îíä 16 áîëòëîî

75

ÀÕÁ. 2000. Àæ ¿éëäâýðèéí ñàëáàðûí õºòºëáºðèéí òºñëèéí ã¿éöýòãýëèéí àóäèòûí òàéëàí. Ìàíèëà76 Çýýë 1821, 1822 ÌÎÍ ÑÔ. Õºäºº àæ àõóéí ñàëáàðûí õºãæëèéí õºòºëáºð, 17 ñàÿ àì.äîëëàð, 2000 îíû 12-ð ñàðûí 21-íäáàòëàãäñàí.77

Ýíý ñòðàòåãè 1999 îíä áàòëàãäñàí ÀÕÁ-íû ÒÒ-íû õ¿ðýýíä õèéãäñýí.

öººð÷ýý. Íèéò àëäàãäñàí ìåãàâàòò-öàãèéí õýìæýý 1992 îíä 60000 áàéñàí íü 2002 îíûæèæèãëýíãèéí ¿íýýð òîîöâîë 10 ñàÿ àì.äîëëàð áîëîõ áà 2001 îíû áàéäëààð ýíý àëäàãäàë 3368áîëòëîî áóóðñàí áàéíà. Ñèñòåìèéí íàéäâàðòàé áàéäàë äýýøèëñíýýð ÎÕÓ-ààñ èìïîðòîëäîã ýð÷èìõ¿÷íèé õýìæýý áàãàñ÷ 2002 îíû æèæèãëýíãèéí ¿íýýð òîîöâîë æèëä 8,2 ñàÿ àì.äîëëàðûí õýìíýëòãàðãàæýý. Ãýñýí õýäèé ÷ ñèñòåìèéí õýìæýýíèé ýíý îëîëòóóäûã á¿õýëä íü äýýðõ ñàëáàðò ¿ç¿¿ëñýíá¿õ òóñëàìæèéí78 åðäºº äºðºâíèé íýã îð÷èì õóâü íîãäîõ ÀÕÁ-íä çºâõºí õàìààòóóëæ áîëîõã¿é þì.ÀÕÁ-íû ñàíõ¿¿æ¿¿ëñýí 3-ð öàõèëãààí ñòàíöèéã ñýðãýýõ àæëûí ¿ð ä¿íä íèéò ¿éëäâýðëýñýí ýð÷èìõ¿÷íèé õýìæýý çýýë áàòëàãäñàí 1994 îíîîñ 2001 îíûã õ¿ðòýë 73% íýìýãäñýí áàéíà. Ýíý õóãàöààíäíýã êèëîâàòò-öàã ýð÷èì õ¿÷ ¿éëäâýðëýõýä õýðýãëýäýã ò¿ëøíèé çàðöóóëàëò 9% áàãàññàí íüñàíõ¿¿ãèéí áîëîîä áàéãàëü îð÷íû òàëäàà àøèãòàé ç¿éë áîëæýý. Íèéò ¿éëäâýðëýëèéí ºðòºãáóóðñíààð öàõèëãààí ñòàíö íýã êèëîâàòò-öàã ýð÷èì õ¿÷íýýñ 10 òºãðºãíèé àøèã îëæ áàéíà.Ñàíõ¿¿ãèéí ¿éë àæèëëàãàà èéíõ¿¿ ñàéæèðñàí íü òåõíèêèéí øèíý÷ëýëèéí ¿ð ä¿íä áèé áîëñîíáºãººä öààøäàà áèå äààñàí ãåíåðàòîðóóä ýð÷èì õ¿÷ áîëîí õàëààëòûã áèå äààñàí òóñäàà ¿éëàæèëëàãàà ÿâóóëäàã äàìæóóëàëòûí áîëîí õóâààðèëàëòûí ñ¿ëæýýíä íèéë¿¿ëýõèéí òºëºº ºðñºëäºõþì. Äýä á¿òöèéí ýäãýýð øèíý÷ëýë¿¿ä íü öààøëààä çàäëàõ, àðèëæààíû õýëáýðò øèëæ¿¿ëýõ, ýöýñòíü õóâü÷ëàõ ¿íäñýí á¿òöèéí ººð÷ëºëò øèíý÷ëýëèéí ñóóðü äýâñãýð áîëîõ þì.

90. ¯éëäâýðëýëèéí ñàëáàðóóä. ¯éëäâýðëýëèéí ñàëáàðóóäûí (õºäºº àæ àõóé áà àæ ¿éëäâýð)íºëººëºë íü ãîëäóó áîäëîãûí øèíý÷ëýëýýñ óëáààòàé áàéíà (81-ð ç¿éë).

91. Öàõèëãààí õîëáîî. Ýíý ñàëáàð äàõü àõèö äýâøèë õóðäàí õóãàöààíä ãàðñàí áèëýý.Îäîîãîîð ã¿éöýä õèéãäýæ äóóñààã¿é ÷ á¿òöèéí øèíý÷ëýëèéã ýõë¿¿ëñíýýð öàõèëãààí õîëáîîíû ¿éëàæèëëàãààã àëäàãäàëòàé àæèëëàäàã øóóäàíãèéí ¿éë÷èëãýýíýýñ, õÿíàëò çîõèöóóëàëòûí ôóíêöûã¿íäñýí ¿éë àæèëëàãààíààñ ñàëãàí òóñãààðëàæ ãàäíû õºðºíãº îðóóëàëòûã79 ýíý ç¿ãò òàòàæ ÷àäñàíþì. Ýíý ñàëáàð äàõü õóâèéí õýâøëèéí îðîëöîî ìýäýãäýõ¿éö õýìæýýíä õ¿ðñýí áà îäîî ÷ íýìýãäýõòºëºâòýé áàéíà. Òºðèéí ºì÷ëºëä áàéãàà äýä á¿òöèéã 2002-2005 îíóóäàä õóâü÷èëæ, Çàñãèéí ãàçðûíýçýìøèæ áóé õóâüöààã 2003 îíä õóäàëäàõààð80 òºëºâëºñºí áîëíî. ÀÕÁ-íû ñàíõ¿¿æèëòýýð øèíýøóãàì, òîîí õîëáîî81 òàâüñíààð ÌÖÕ êîìïàíèéí ¿ç¿¿ëæ ÷àäàõ íèéò ¿éë÷èëãýýíèé õýìæýý áîëîîäõóðä íü àñàð èõ ºññºí þì. ÄÍÁ-èé 65%-èéã ¿éëäâýðëýäýã Óëààíáààòàð, Ýðäýíýò, Äàðõàí õîòóóäàäõýðýãëýã÷èéí òîî 1993-2000 îíû õîîðîíä 41300 áàéñíààñàà 73700 áîëòëîî ºñ÷ýý. ¯¿íýýñ ãàäíàòºñºëä õàìðàãäñàí 5 àéìàãò ñýëáýæ ñàéæðóóëñàí ãàçðûí øóãàìààð ÿðüñàí ÿðèà 1997-2001 îíóóäàä4,1 äàõèí íýìýãäæýý. Òºñºë äóóñàõ ¿åä àæ àõóéí íýãæèéí òàòâàðûí õóâü õýìæýý íýìýãäñýí ÷ñàíõ¿¿ãèéí ºãººæèéí äîòîîä õóâü àíõ òîîöîîëæ áàéñíààñ ÷ ºíäºð ãàðñàí áàéíà82.

92. Òýýâýð. Èðãýíèé íèñýõèéí ñàëáàðò õýðýãæñýí ÀÕÁ-íû òºñë¿¿äèéí ¿ð ä¿íä àþóëã¿é áàéäàëáîëîí íèñýõ õºäºëãººíèé õÿíàëò óäèðäëàãà ñàéæèð÷, ¿¿íèéã äàãààä Ìîíãîëûí àãààðûí îðîí çàéãàøèãëàõ ÿâäàë íýìýãäñíýýð äýýã¿¿ð äàìæèí ºíãºðºõ íèñëýãýýñ îðîõ îðëîãî æèëä 20 ñàÿ àì.äîëëàðáîëñîí áàéíà83. Íèñëýã õºäºëãººíèé çîõèöóóëàëòûã äýä á¿òýö, íèñëýãèéí êîìïàíèéí ¿éë÷èëãýýíýñíü ñàëãàæ, ñàëáàðûí àðèëæààíû õýëáýðò øèëæèõ ÿâäëûã íýìýãä¿¿ëñíýýð öààøäûí áîëîìæèòõóâèéí õºðºíãº îðóóëàëò õèéõ çàìûã íü íýýæ ºã÷ýý. ÀÕÁ èðãýíèé íèñýõèéí ñàëáàðûí øèíý÷ëýëèéãìàíëàéëñàí áà õýäèéãýýð îðîí íóòãèéí íèñëýãèéí ¿éë÷èëãýýíèé äóòàãäàëòàé òàëóóäûã çàñàõûíòóëä öààøèä àðãà õýìæýý àâàõ øààðäëàãàòàé áàéãàà ÷ ºíãºðñºí àðâàí æèëä ãàðñàí àõèö äýâøëèéíãàâüÿàã õàìãèéí ò¿ð¿¿íä õ¿ðòýõ ó÷èðòàé áèëýý. Çàì õàðèëöààíû ñàëáàðò çàì òàâèõ íýãä¿ãýýð òºñºë(64-ð òàéëáàð) Óëààíáààòàðààñ Äàðõàíûã äàéð÷ Ìîíãîë Óëñûí õóäàëäààíû ãîë ò¿íø ÎÕÓ-òàéõèëëýäýã Àëòàíáóëàã õ¿ðòýëõ çàìûã ñàéæðóóëñàí. ¯¿íèé çýðýãöýý Äàðõàíààñ Ìîíãîëûí çýñèéí

78

Áóñàä õàíäèâëàã÷èä íü Ãåðìàí, ßïîí, ÁÍÑÓ, ÀÍÓ áîëîí Äýëõèéí áàíê þì. Äýëõèéí áàíêíû àíõíû òóñëàìæóóä íüí¿¿ðñíèé ñàëáàðò òºâëºð÷ áàéñàí áà ýíý íü Äýëõèéí áàíêíààñ Ìîíãîëä ¿ç¿¿ëñýí òóñëàìæèéí ¿íýëãýýíä (2002) (120-ðòàéëáàð) äóðäñíààð ñàëáàðûí åðºíõèé ¿éë àæèëëàãààíû àñóóäëûã ýöýñëýí øèéäýëã¿éãýýð äýíä¿¿ æèæèã àñóóäëóóäòàéîðîîöîëäñîí õýðýã áàéâ.79 Êîðåà Òåëåêîì 1995 îíä Ìîíãîëûí öàõèëãààí õîëáîî êîìïàíèéí 40 õóâèéã àâñàí áà äàðàà íü ¿¿ðýí õîëáîîíû õî¸ð ÷õàìòàðñàí êîìïàíè 1995, 1999 îíóóäàä òóñ òóñ áàéãóóëàãäñàí.80 Õºðºíãèéã ÌÖÕ êîìïàíèä øèëæ¿¿ëæ Çàñãèéí ãàçðûí õóâüöààã íýìýãä¿¿ëýõ þì. Ýíý õóâüöààíû òîäîðõîé õóâèéã îëîíóëñûí òåíäåðýýð çàðíà. 81

Òºñºâëºñíººñ äîîãóóð çàðäàë ãàðñàí òóë àíõ òîîöîîëñíîîñ 160 õ¿ðòýë õóâèàð èë¿¿ õýìæýýíèé òîíîã òºõººðºìæòàâèãäñàí áàéíà.82 ÀÕÁ. 2001. Öàõèëãààí õîëáîîíû Òºñëèéí ã¿éöýòãýëèéí òàéëàí. Ìàíèëà83

ÀÕÁ. 2002. Óëààíáààòàðûí íèñýõ îíãîöíû áóóäàë áîëîí ¿íäýñíèé àãààðûí íèñëýã õºäºëãººíèé õºãæëèéí Òºñëèéí ¿éëàæèëëàãààíû ã¿éöýòãýëèéí àóäèòèéí òàéëàí. Ìàíèëà

õàìãèéí òîì ¿éëäâýð áàéðøäàã Ýðäýíýò õ¿ðäýã çàìûã ìºí ñàéæðóóë, ñòðàòåãèéí à÷ õîëáîãäîëá¿õèé ã¿¿ð áàðüæ áàéãóóëæýý. Çàìûí ýäãýýð àæëûí ¿ð ä¿íä 1997-2001 îíû õîîðîíä õºäºëãººíäîðîëöîã÷äûí òîî èõýññýí áà ýíý ¿ç¿¿ëýëò Óëààíáààòàð-Äàðõàíû õîîðîíä 67%, Äàðõàí-Àëòàíáóëàãèéí õîîðîíä 17% íýìýãäæýý. Ýíý õºðºíãº îðóóëàëòûí ýäèéí çàñãèéí ¿ð ºãººæèéí õóâüíü 15%84 áàéñàí áà çàìûí îéðîëöîîõ íóòàã îðîíä ýäèéí çàñãèéí ¿éë àæèëëàãàà ºðãºæñºí áàéíà.Äàðõàí-Óóë àéìàãò êîìïàíè áàéãóóëàõ ÿâäàë Óëààíáààòàðûíõààñ äàâæ ãàðñàí áà Àëòàíáóëàã õîòõóäàëäààíû ÷ºëººò á¿ñ áîëæýý. Öààøäàà ìºí ÁÍÕÀÓ-òàé õèëëýäýã õèë ð¿¿ õîëáîõ85 àæèëäòóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ áîëíî. Ýäãýýð íü ýåðýã îëîëòóóä áîëîâ÷ ¿ð ä¿í íü îðîí íóòãèéí øèíæòýé, íèéòçàìûí ñèñòåìèéí áýðõøýýëèéã àðèëãàæ ÷àäàõã¿é.

Ã. Ñàíõ¿¿ãèéí òîãòîëöîîíû øèíý÷ëýë

93. 1990 îíä õóó÷èí Óëñûí áàíêíû ñàíõ¿¿ãèéí ãàäààä õóäàëäàà áîëîí àðèëæààíû ôóíêöóóä íüøèíýýð áàéãóóëàãäñàí Õóäàëäàà õºãæëèéí áàíê (ÕÕÁ) áîëîí Õºðºíãº îðóóëàëò, òåõíîëîãèéíøèíý÷ëýëèéí (ÕÎÒØ) áàíêèä øèëæñýí þì. 1991 îíä áàíêíû òóõàé õóóëü øèíýýð áàòëàãäñíààðÌîíãîë áàíê (Òºâ áàíê), Õºäºº àæ àõóéí áàíê, Àðäûí áàíê (èðãýäèéí õàäãàëàìæèéí ¿éë÷èëãýý)çýðýã áàíêóóä áàéãóóëàãäæýý. Ýäãýýð á¿òöèéí ººð÷ëºëòèéí çýðýãöýýãýýð àíõíû çîõèöóóëàëòûíøààðäëàãóóä86 áèé áîëñîí áºãººä ýäãýýð íü ýíý ñàëáàðò íýâòðýí îðîõ áîñãî øààðäëàãà õàðüöàíãóéíàì áàéñàí òóë ñàíõ¿¿ãèéí ¿éë÷èëãýýíèé õýðýãöýýíýýñ äàâñàí òîîíû àðèëæààíû áàíêóóä áèéáîëîõ ÿâäëûã õºõ¿¿ëýí äýìæñýí áàéíà. Òºâ áàíêíû àæèëëàãñäûí õÿíàëòûí ÷àäâàð, àðèëæààíûáàíêóóäûí àæèëëàãñäûí ïîðòôåëèéí øèíæèëãýý, çýýëèéí ¿íýëãýý õèéõ ÷àäâàð àëü àëü íüõÿçãààðëàãäìàë áàéëàà. Ìºíãºíèé òîãòâîðã¿é áàéäàë, ÒªÀÀÍ-¿¿äèéí àæèëëàãàà ñóë (íèéò áàíêíûïîðòôåëü äàõü íàéäâàðã¿é çýýëèéí ýçëýõ õóâèéã íýìýãä¿¿ëñýí) íü ãàðààíû àíõäàã÷ ¿åèéí íºõöëèéãóëàì òºâºãòýé áîëãîñîí þì.

94. 1996 îíä ÀÕÁ-íû ñàíõ¿¿ãèéí ñàëáàðûí àíõäóãààð õºòºëáºðèéí (ÑÑÕ1)87 òóñëàëöààòàéãààðáàíêíû ñàëáàðûí á¿òöèéí ãîë ººð÷ëºëòèéã õèéæ, òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é õî¸ð òîì áàíêèéã òàòàíáóóëãàæ, òºðèéí ºì÷èéí õî¸ð øèíý àðèëæààíû áàíê, ìºí Áàíêíû ºð áàðàãäóóëàõ àëáûã (ÌÁªÁÀ)¿¿ñãýí áàéãóóëæ ñàíõ¿¿ãèéí áîëîí çîõèöóóëàëòûí îð÷èíã ººð÷èëñºí áàéíà. Ýäãýýð ººð÷ëºëò¿¿äýåðýã ¿ð ä¿í àâ÷èðñàí áºãººä õàäãàëàìæèéí òîî íýìýãäýæ, íàéäâàðã¿é çýýëèéí ýçëýõ õóâü áóóðàííèéò áàíêíû ñèñòåìèéí õºðºíãèéí çîõèìæèò õàðüöàà 12%-ààñ äàâæ, òºëáºð ò¿ðãýí ã¿éöýòãýõ÷àäâàð áîëîîä àøèã íü äýýøèëñýí áàéíà. Ãýñýí õýäèé ÷ 1998 îí ãýõýä Àçèéí áîëîí Îðîñûíñàíõ¿¿ãèéí õÿìðàëûí íºëºº Ìîíãîëûí ýäèéí çàñàãò õàðàãäàõ áîëæ ýíý íü áàíêíû ñàëáàðûã ÷õàìàð÷ýý. Ýêñïîðòûí ãîëëîõ êîìïàíèóäûí àøèã áóóð÷ ñàíõ¿¿ãèéí õÿìðàëä îðñîí íü ñàíõ¿¿ãèéíñèñòåìèéí òºëáºð ò¿ðãýí ã¿éöýòãýõ ÷àäâàðûã áóóðóóëæ, á¿õýëä íü ñóëðóóëæ ýõýëñýí áà ¿¿íèéçýðýãöýý 1996 îíä áàéãóóëñàí áàíêóóäûí íýãíèéõ íü ìåíåæìåíò áîëîí çàñàãëàëûí ïðîáëåìóóäáàíêíû ñèñòåìèéí íèéò ¿éë àæèëëàãààíä ñºðãººð íºëººëæ ýíý áàíêèéã ººð íýã áàíêíû õàìò ýöýñòíü òàòàí áóóëãàõàä õ¿ðãýæýý. Áàíêíû ñàëáàð 1999 îíû ýöýñ ãýõýä ñýðãýæ ýõýëñýí áà íàéäâàðã¿éçýýëèéí ýçëýõ õóâü õàðüöàíãóé áîëîîä ¿íýìëýõ¿é óòãààðàà òóóøòàé áóóð÷, áàíêíû ñàëáàðûíõºðºíãº-àêòèâèéí õàðüöàà 10 õóâèàñ äàâñàí áàéíà.

95. 2001 îíû äóíä áîëîí ñ¿¿ë÷ ¿åýñ ýõëýí áàíêíû ñàëáàð ýð÷èìòýé ºññºí áºãººä ýíý ºñºëòèéíèõýíõ íü õàäãàëàìæ íýìýãäñýíòýé õîëáîîòîé áàéëàà. Ýíýõ¿¿ ýåðýã ÷èã õàíäëàãà íýëýýä óðàì çîðèãòºð¿¿ëýõýýð áàéãàà áà òýð òóñìàà ºñºëòèéí èõýíõèéã æèæèã áèçíåñ á¿ðä¿¿ëæ ýõýëñýí. Îëîí òîîíûáàíêóóä æèæèã áèçíåñ (ãîë÷ëîí õóäàëäàà íàéìàà ýðõëýã÷èä), õóâü õ¿ì¿¿ñò çýýë îëãîõîä àíõààðàëõàíäóóëàõ áîëñíîî ìýäýãäñýí áºãººä ýíý íü àøèãòàé çºâ øèéäâýð áàéñàí íü õàðàãäëàà. Çýýëèéíýðãýí òºëºëò ìàø ºíäºð õóâüòàé áóþó 98 ãàðóé õóâüòàé ãàð÷ áàéíà88. Ñàëáàðûí ¿éë àæèëëàãààíûàìæèëò îëîëòóóäûí ýõ ¿íäñèéã 1996 îíä îëîí óëñûí ñòàíäàðòàä íèéöñýí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéãíýâòð¿¿ëñýí çîõèöóóëàëòûí ººð÷ëºëò ÿâàãäñàí, ìàãàäã¿é õàìãèéí ãîë íü ñàíõ¿¿ãèéí áîëîí áîäèòñàëáàðûí áèçíåñèéí îð÷íû õºãæèë ã¿éöñýíòýé õîëáîæ ¿çýõ ¸ñòîé. Ãýñýí õýäèé ÷ áîäèòîé áîëîí

84

ÀÕÁ. 2001. Çàìûí õºãæëèéí Òºñëèéí ã¿éöýòãýëèéí òàéëàí. Ìàíèëà85 Çýýë 1700 ÌÎÍ ÑÔ Çàìûí õºãæëèéí Õî¸ðäóãààð õºòºëáºð, 25 ñàÿ àì.äîëëàð, 1999 îíû 9-ð ñàðûí 30-íä áàòëàãäñàí.86

Íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí øààðäëàãóóä, çýýëèéí àíãèëàë áîëîí íàéäâàðã¿é çýýëèéí ñàí áàéãóóëàõ, õºðºíãèéí çîõèìæîòõàðüöàà çýðãèéã íýâòð¿¿ëñíýýð èë¿¿ ýð¿¿ë õºðñºíä ñóóðèëñàí áàíêíû ñàëáàð áèé áîëãîõîä ò¿ëõýö ºãñºí.87

Çýýë 1509 ÌÎÍ ÑÔ. Ñàíõ¿¿ãèéí ñàëáàðûí õºòºëáºð, 35 ñàÿ àì.äîëëàð, 1996 îíû 12-ð ñàðûí 17-íä áàòëàãäñàí.88

Ýíý òºðëèéí çýýëèéã ìàíëàéëàã÷ íü ÕÀÀÍ áàíê áºãººä òóñ áàíêíû ìýäýýãýýð 2002 îíû 5-ð ñàðûí áàéäëààð 44,6 òýðáóìòºãðºãèéí 186000 ãàðóé çýýë îëãîñîí áà ýäãýýðýýñ 30,2 òýðáóì òºãðºãèéí 30809 çýýë æèæèã áèçíåñò ºãºãäæýý.

áîäèòîé ìýò îéëãîãääîã á¿òöèéí áà ñèñòåìèéí ïðîáëåìóóäàä ñàíõ¿¿æèëòèéíõ íü ýõ ¿¿ñâýð¿¿äìýäðýìòãèé áàéäàã òóë áàíêíû ñàëáàð õýâðýã õýâýýð áàéíà. Áàíêíû òîãòîëöîîí äàõü ºìíºõõÿìðàëûí ¿åä àëäàãäñàí áàíêèíä èòãýõ èòãýë îäîî ÷ á¿ðýí ñýðãýýã¿é áàéíà. Õàäãàëàìæèéã òàòàõûíòóëä õ¿¿ãèéí õýìæýý ºíäºð áàéõ ¸ñòîé. ¯éëäâýðëýëèéí ñàëáàðò èòãýõ áàíêíû ñàëáàðûíõíû èòãýëýäèéí çàñãèéí õ¿íä õýö¿¿ ¿å áóóð÷ èðñýí òóë çýýëèéí ºíäºð ýðñäëýýñ øàëòãààëàí çýýëèéí õ¿¿õàðüöàíãóé ºíäºð áàéñààð áàéíà. Äýýðõ õî¸ð õ¿¿ãèéí çºð¿¿ 1997 îíû ýöñýýñ ýõëýí 20-èîñ äýýøõóâü, òºëáºð ò¿ðãýí ã¿éöýòãýõ ÷àäâàð 40 õóâü áàéãàà íü çýýëèéí ýðñäýëä áàíêóóäûí ç¿ãýýñ õàðèó¿ç¿¿ëýõ ¿éëäýë, çýýë áîëîí õºðºíãº îðóóëàëòûí ýð¿¿ë áîëîìæ äóòìàã áàéãààã õàðóóëæ áàéíà.

96. Õýäèéãýýð ýíý òóõàé áàðèìò ¿ëäýýã¿é áîëîâ÷ ýäèéí çàñàã ëèáåðàë÷ëàãäñíû äàðàà àëáàíáóñààð ìºíãº çýýëä¿¿ëýã÷èéí õýëáýðòýéãýýð áàíê áóñ ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãóóä áàéãóóëàãäæýý.Îäîî Óëààíáààòàð õîò áîëîí àéìãóóäûí òºâä 2000 îð÷èì ìºíãº çýýëä¿¿ëýã÷èä àæèëëàæ àëáàí¸ñíû çýýëèéí ñèñòåìýýñ çýýë àâàõ áîëîìæã¿é õ¿ì¿¿ñò ñàðûí 10-12 õóâèéí õ¿¿òýéãýýð çýýë îëãîæáàéíà. Õàäãàëàìæ çýýëèéí õîðøîîä àíõ 1996 îíä ÀÕÁ-íû íýãýí çýýëèéí (24-ð òàéëáàð) õ¿ðýýíäáàéãóóëàãäàæ ýõýëñýí þì. Ñàíõ¿¿ãèéí ñèñòåìèéí áóñàä ñàëàà õýñã¿¿ä áîëîõ õºðºíãèéí çàõ çýýë,äààòãàë, ñàíõ¿¿ áîëîí ëèçèíãèéí êîìïàíèóä îäîîãîîð ñàéí õºãæººã¿é áàéãàà áîëíî.


97. Õóâèéí õýâøëèéí õºãæëèéí àäèëààð 1991 îíîîñ ýõëýí ñàíõ¿¿ãèéí ñàëáàðûí ººð÷ëºëòèéíà÷ õîëáîãäëûã îéëãîæ ýõýëñýí. Àíõíû õî¸ð ÓÎ¯ÀÑ íü ñàëáàðò ¿ç¿¿ëýõ åðºíõèé äýìæëýãèéãòîäîðõîéëñîí áºãººä ÒÒ õ¿ðãýõ, áîäëîãûí áîëîí çîõèöóóëàëòûí øèíý÷ëýëä òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõèéãñàíàë áîëãîæýý. 2000 îíû ÓÎ¯ÀÑ íü áàíêíû ñèñòåìèéí ñàíõ¿¿ãèéí øèíý÷ëýëèéã ýõýëæã¿íçãèéð¿¿ëýõ, äàðàà íü áàíêíû ¿íäñýí ñàëáàðààñ ãàäíàõü ñàíõ¿¿ãèéí äýä á¿òöèéã áèé áîëãîõîä¿ç¿¿ëýõ òóñëàëöààã ºðãºæ¿¿ëýõ ãýñýí õî¸ð äàõü øàòûã (2003 îíä ýõýëíý) ñàíàë áîëãîñîí89 áèëýý.ÆÄ¯, õºäºº îðîí íóòãèéí àæ àõóéí íýãæ¿¿ä, ìºí îðîí ñóóöàíä çîðèóëñàí äàõèí çýýë îëãîëò íü2000 îíû ÓÎ¯ÀÑ-èéí ñàíõ¿¿ãèéí ñàëáàðûí ñòðàòåãèéí òàëààðõ íýãýí õýñýã áàéõààð òóñ÷ýý.Øèëæèëòèéí ¿éë ÿâö äóíäàõü ñàíõ¿¿ãèéí ñàëáàðûí à÷ õîëáîãäëûã ÓÎ¯ÀÑ-ä åðºíõèéä íü äóðüäààäºíãºðñºí áîëîâ÷ ÀÕÁ ñàëáàðûí ÷àäàâõèéã áèé áîëãîõîä á¿ð ýðòíýýñ õàìãèéí èäýâõòýé ¿¿ðýãã¿éöýòãýæ èðñýí òóë óã à÷ õîëáîãäëûã ñàéí îéëãîæ áàéñàí íü õàðàãääàã.


98. 2001 îíû ýöýñ õ¿ðòýë ÀÕÁ ñàíõ¿¿ãèéí ñàëáàðò íèéò 83,9 ñàÿ àì.äîëëàðûí áóþó ýíýñàëáàðò õàíäèâëàã÷äûí ¿ç¿¿ëñýí íèéò òóñëàìæèéí 53%-òàé òýíöýõ òàâàí çýýë90, 13 ÒÒ-ã îëãîñîíáàéíà. ÒÒ íü 1991 îíä Ìîíãîëûí õºðºíãèéí áèðæ áàéãóóëàãäàõ ÿâäëûã äýìæñýíýýñ ýõëýýä àðâàíæèëèéí òóðø ¿ðãýëæèëñýýð áàéãàà áà ÑÑÕ-1 áàòëàãäñàí 1996 îíû ¿åä õàìãèéí îëîí òºñºëõýðýãæèæ áàéñàí áàéíà. ÒÒ íü õàðüöàíãóé íàðèéâ÷ëàëòàé òóñãàéëàí òîäîðõîéëñîí àñóóäëóóäûãõàìàð÷ áàéñàí áà õÿìðàëûí áàéäàëä õàðèóëò áîëæ áàéâ. ÑÑÕ-1 íü áàíêíû ñàëáàðò á¿òöèéíººð÷ëºëò õèéõ Çàñãèéí ãàçðûí àíõíû ñèñòåìòýé îðîëäëîãûã äýìæñýí (94-ð ç¿éë) áà õîëáîãäîõ ÒÒ-íû çýýë91 íü ÷àäàâõè áèé áîëãîõîä òóñëàìæ äýìæëýã ¿ç¿¿ëñýí áîëíî.

99. Ãîë ò¿íø. ÀÕÁ íü ýíý ñàëáàðûí ãîë õàíäèâëàã÷ áàéñàí ÷ ýíýõ¿¿ ãîëëîõ ¿¿ðãýý ¿ð àøèãòàéá¿òýýë÷ýýð õýðýãæ¿¿ëýõ ÷àäâàðò íü ñòðàòåãè áàéõã¿é áàéñàí íü ñààä áîëæ áàéâ. ÒÒ áîëîí çýýë íüñàíõ¿¿ãèéí ñàëáàðûí àñóóäëóóäûã àðãà ç¿éí òàëààñ íü øèéäâýðëýõýä òîõèðîìæòîé òºñë¿¿ä áèøáàéâ. Æèøýýëáýë, ñàëáàðûí øèíý÷ëýë õèéõäýý á¿ð ýõíýýñ íü çîõèöóóëàëòûí ýð¿¿ë áºãººä ºðãºíõ¿ðýýã áèé áîëãîõûí à÷ õîëáîãäëûã îéëãîîã¿é, øèíý÷ëýë õèéõ øààðäëàãàòàé ãîë àñóóäëóóäûãòîäîðõîéëîîã¿é, òýäãýýðèéã øèéäâýðëýõ äàðààëàë, ñòðàòåãèéí àñóóäàë äýýð (ýíý ñàëáàðò ÝÇÑÑÀõèéãäýýã¿é) ã¿éöýä òîãòîîã¿é, ¿¿íèé îðîíä áóþó ÒÁÒÒ íü ñàëáàðûí òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýë¿¿ä áîëîíõýðýãöýýã òîäîðõîéëîîã¿é áà ñàëáàðûíõàà ñòðàòåãèéã áîëîâñðóóëàõ àæëûã ÑÑÕ-1 áîëîí ÑÑÕ-292

89

ÓÎ¯ÀÑ-ä òîäîðõîé çààãààã¿é ÷ ýíý íü äààòãàë, òýòãýâýð, ñàíõ¿¿, ëèçèíã, õàäãàëàìæ çýýëèéí õîðøîîä, õºðºíãèéí çàõçýýëèéã õàìàð÷ áîëîõ þì. 90

Ýäãýýðèéí òîîíä ñàíõ¿¿ãèéí ñàëáàðûã äýìæèõ õî¸ð òºñºë, çýýë àâàõ õ¿ðýëöýý áîëîìæèéã íýìýãä¿¿ëýõ (àæëûí áàéð áèéáîëãîõ, õºäººãèéí ñàíõ¿¿, îðîí ñóóöíû çýýë) ãóðâàí çýýë îðæ áàéãàà þì. 91

Çýýë 1510 ÌÎÍ ÑÔ. Àðèëæààíû áàíêóóäûí óð ÷àäâàð áîëîí ñèñòåìèéã íü áîëîâñðîíãóé áîëãîõ, 3 ñàÿ àì.äîëëàð, 1996îíû 12-ð ñàðûí 19-íä áàòëàãäñàí.92 Çýýë 1743, ÌÎÍ ÑÔ. Ñàíõ¿¿ãèéí ñàëáàðûí øèíý÷ëýëèéí õî¸ðäóãààð õºòºëáºð, 15 ñàÿ àì.äîëëàð, 2000 îíû 6-ð ñàðûí22-íä áàòëàãäñàí

áîëîâñðîãäîæ ãàðàõ õ¿ðòýë îðõèæýý. 1990-ýýä îíû ýõýýð áàíêíû òóõàé õóóëü áîëîí ä¿ðýìæóðìóóäûã õÿíàí ¿çýæ îëîí óëñûí ñòàíäàðòàíä íèéö¿¿ëýõ, õàäãàëàìæèéí ¿éë àæèëëàãàà ýðõýëäýãàðèëæààíû áàéãóóëëàãóóäûã õÿíàäàã òºâ áàíêíû ÷àäàâõèéã íýìýãä¿¿ëýõ, çýýëäýõ ¿éë àæèëëàãààíûõýâ çàãâàð áîëîí õ¿¿ãèéí õýìæýýã çàõ çýýë íü ººðºº òîãòîîäîã áîëîõ, àëäàãäàëòàé àæèëëàæ áàéãààòºðèéí ºì÷èéí êîìïàíèóäàä óëñûí áàíêààñ çýýë îëãîõûã çîãñîîæ íàéäâàðã¿é çýýëèéí àñóóäëûãøèéäâýðëýõ ñèñòåìèéã çîõèîæ îëîõ ÿâäëóóäàä òýðã¿¿ëýõ à÷ õîëáîãäîë ºãºõ ¸ñòîé áàéëàà.

100. Õýò ºðãºí õ¿ðýý. Øèëæèëòèéí ýõýí ¿åä òýð ¿åèéí áàéãóóëëàãà áîëîí õ¿ì¿¿ñ íü çàõ çýýëä÷èãëýñýí ýäèéí çàñàã äàõü ñàíõ¿¿ãèéí ñèñòåìèéí òàâüäàã øààðäëàãûí òàëààð îéëãîëòã¿é áàéâ.Øèíýòãýë íü á¿òöèéí ÿíç á¿ðèéí ò¿âøèí, çîõèöóóëàëòûí áîëîí ýðõ ç¿éí õ¿ðýý, ìýðãýæëèéíñòàíäàðò áîëîí ÷àäâàð çýðýã îëîí ç¿éëèéã õàìàð÷ áàéñàí ó÷ðààñ çîðèëòóóääàà õ¿ðýõèéí òóëäíýëýýä èõ õ¿÷ øààðäàõààð áàéâ. Íºãºº òàëààñ ãàäààä íºõöºë áàéäàë ìàø õ¿íä, á¿ñ íóòãèéíøèíæòýé õî¸ð ÷ õÿìðàëä ºðòñºí Ìîíãîëûí ýäèéí çàñàã óíàëòûí äàâààí äýýð áàéâ. Èéì íºõöºëáàéäàëä øèíý òîãòîëöîîíä ñóðàëöàõûí çýðýãöýý øèëæèëòèéí ¿éë ÿâöûã óäèðäàíà ãýäýã íü õ¿íäõýíäààëãàâàð áàéëàà. ¯ðãýëæëýí õýðýãæèæ áàéñàí ÒÒ-íóóäûí õºðºíãº íü õÿìðàëûí ¿åèéã äàâàíòóóëàõàä øààðäëàãàòàé òóñëàìæ áîëæ áàéñàí ÷ áîãèíî õóãàöààòàé, ìºí òóõàéí áàéäàëä òýð á¿ðèéãøèíãýýæ àâàõàä õýö¿¿ îëîí òàéëàí çºâëºìæèéã õîéíî õîéíîîñ íü ¿éëäâýðëýí ãàðãàñàí þì93. Ýðãýíõàðàõàä, èë¿¿ óðò õóãàöààíû øóóä ãàð áèå îðîëöñîí òóñëàëöàà (óðò õóãàöààíû çºâëºãºº ºãºõ¿éë÷èëãýý áóþó õîîðîíäîî õîëáîîòîé ÒÒ-óóä), ýñâýë ÀÕÁ áàéíãà äýðãýä íü áàéæ áàéñàí áîëøèëæèëòèéí òºâºãòýé ¿åèéã äàâàí òóóëàõàä èë¿¿ íýìýðòýé áàéñàí áàéæ ìàãàäã¿é þì. ÀÕÁ-íûñóóðèí òºëººëºã÷èéí ãàçðûã Óëààíáààòàðò íýýñíýýð ýäãýýð àñóóäëóóäûí çàðèìûã íü øèéäýõýäòóñëàñàí þì.

101. Áàíêíû á¿òöèéí ººð÷ëºëò. Áàíêíû ñàëáàðûí á¿òöèéí ººð÷ëºëòèéí ¿éë ÿâöûã àâ÷ ¿çâýëÀÕÁ áîëîí áóñäààñ ¿ç¿¿ëñýí òóñëàìæèéí94 ¿ð ä¿íä àÿíäàà á¿òýö áàéãóóëàëòûí õºãæëèéí õ¿ðýý áèéáîëíî ãýæ ¿çñýíèé óëìààñ á¿òöèéí õºãæëèéã òîäîðõîéëñîí çîðèëòã¿é, ñàëáàðûí ä¿í øèíæèëãýýõÿçãààðëàãäìàë áàéñàí çýðãýýñ øàëòãààëàí óäààøèð÷ýý. ÌÁªÁÀ áàéãóóëàãäñàí áîëîâ÷ ýðõ ¿¿ðãýýõýðýãæ¿¿ëýõýä øààðäëàãàòàé ýðõ ìýäýë, áîëîâñîí õ¿÷èí, àðãà ç¿é ¿ã¿éëýãäýæ áàéâ. Áàíêíûñàëáàðûí á¿òöèéí ººð÷ëºëò íü ñàéí áîëîí ìóó àêòèâûã ïàññèâààñ íü ñàëãàõ àæëûã õàìàð÷ áàéñàíøèãýý áýðõøýýëòýé áàéãóóëëàãóóäûí ¿éë àæèëëàãààíû á¿òöèéí ººð÷ëºëòèéã õýçýý ÷ á¿ðýí õàìàð÷áàéñàíã¿é. Íºãºº òàëààñ õ¿íäðýë ÷èðýãäýë ¿¿ñãýñýí àêòèâèéí àñóóäëûã øèéäýõèéí òóëä õîëáîãäîõõºðºíãèéã íü á¿òýýë÷ ýçíèé ãàðò ºãäºã ìåõàíèçì áàéãààã¿é ó÷ðààñ ÌÁªÁÀ äýýð ãàö÷èõäàã áàéâ.Õ¿íäðýëòýé àêòèâèéí àñóóäëûã õóðäàí øèéäâýðëýæ çýýëèéí ýðñäëèéí óäèðäëàãàä àíõààðëààáàéíãà õàíäóóëñààð áàéñàí áîë ¿ð ä¿í íü èë¿¿ ò¿ðãýí ãàð÷ óäààí ¿ðãýëæèëæ áîëîõ áàéâ. ¯¿íèéîðîíä á¿òöèéí ººð÷ëºëòèéã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõèéí òóëä áîíä ãàðãàñàí áà ¿¿íèé çàðäëûã ñàÿõàí ëòºñâººñ òºëæ áàðàãäóóëñàí áèëýý. ¯éë ÿâö èéíõ¿¿ óäààøèðñíû óðøãààð ¿ð àøèãã¿é áàéäàë ãàçàðàâ÷ çýýëèéí õ¿¿ãýýñ áîëæ çàðäàë ºññºí þì.

102. ¯íäñýí àñóóäëóóäûã îéëãîõ íü. 2000 îíû ÓÎ¯ÀÑ íü áóñàä ñàëáàðò ñàíõ¿¿ãèéí çóó÷ëàë¿ç¿¿ëýõ ÿâäàë íü ñàëáàðûí ñòðàòåãèéí çàéëøã¿é íýã õýñýã áàéõ ¸ñòîéã (97-ð ç¿éë) îéëãîæ áàéñàí ÷ýäãýýð òºñë¿¿ä íü ñàíõ¿¿ãèéí íèéò ñèñòåìèéí òàëààð ÿìàð ÷ îéëãîëòã¿éãýýð áîëîâñðóóëàãäàæáàéâ. Àæëûí áàéð áèé áîëãîõ àíõíû òºñºë õóâèéí õýâøëèéí õºãæëèéã õàíãàæ àæëûí áàéð áèéáîëãîõîä ò¿ëõýö ºãºõ çîðèëãîîð çýýë îëãîæ áàéâ. Çýýëèéã áàíêóóäààð äàìæóóëæ áàéñàí áà òýð ¿åä(1990-ýýä îíû äóíä ¿åèéã õ¿ðòýë) áàíêóóä íü çýýë îëãîõîä òóí ÷ òîõèðîìæ ìóóòàé áàéâ. ¯¿íòýéòºñººòýéãýýð ñàÿõàí áàòëàãäñàí õºäººãèéí ñàíõ¿¿ãèéí95 áîëîí îðîí ñóóöíû ñàíõ¿¿æèëòèéí96

çýýë¿¿äèéã áîëîâñðóóëàõäàà çýýëèéí õ¿ðòýìæ ìóó áàéãààã øèéäâýðëýõ çîðèëãî àãóóëñàí áàòîäîðõîé á¿ëãèéíõýíä çîðèóëæ çîðèëãîòîé çýýë îëãîõ á¿òöèéí õ¿ðýýã áèé áîëãîí ýäãýýð á¿òöýýíººöòýé áîëãîõûã çîðüæýý. Ñàíõ¿¿ãèéí ñàëáàð äàõü ºíººãèéí òºëáºð ò¿ðãýí ã¿éöýòãýõ ÷àäâàðûíò¿âøèí, ýíý íü õàíãàëòòàé ýñâýë õàíãàëòã¿é ýñýõèéã ¿íýëæ ¿çýýã¿é, ÿëàíãóÿà õºäºº àæ àõóéí

93

Õÿìðàëûí íºõöºë áàéäàëä àæèëëàæ áàéñàí àæèëòíóóäûí çàðèì õýñýã íü Ìîíãîë õýëýíä îð÷óóëàãäààã¿é òàéëàíãóóäûãóíøààã¿é áàéõ. ¯¿íýýñ ãàäíà òåõíèêèéí àãóóëãà íü çàõ çýýëèéí ¿åèéí ñàíõ¿¿ãèéí ñèñòåìèéí òàëààð ìýäëýãòýé áàéõûãøààðääàã áà èéì áèø òîõèîëäîëä îéëãîõîä õ¿íäðýëòýé þì.94

Äýëõèéí áàíê ÑÑÕ-1-èéã Áàíê áîëîí àæ àõóéí íýãæèéí ñàëáàðûí òîõèðóóëãûí çýýëýýð äýìæñýí áîëîâ÷ Äýëõèéí áàíêíû¿íýëãýýíä äóðäñíààð (120-ð òàéëáàð) ÀÕÁ, Äýëõèé áàíê, ÎÓÂÑ ñàëáàðûí á¿òöèéí ººð÷ëºëòèéí óðò õóãàöààíû ñòðàòåãèéíòàëààð òîõèðîëöîæ ÷àäààã¿é íü Äýëõèéí áàíêíààñ ãàðãàñàí õºðºíãº õàðüöàíãóé áàãà áàéñàíòàé íèéëýýä òóñëàìæèéí ¿ðàøãèéã õÿçãààðëàñàí áîëíî. 95 Çýýë 1848 ÌÎÍ ÑÔ Õºäººãèéí ñàíõ¿¿ãèéí òºñºë, 8,7 ñàÿ àì.äîëëàð. 2001 îíû 10-ð ñàðûí 25-íä áàòëàãäñàí.96 Çýýë 1847 ÌÎÍ ÑÔ Îðîí ñóóöíû ñàíõ¿¿æèëòèéí òºñºë, 15 ñàÿ àì.äîëëàð, 2001 îíû 10-ð ñàðûí 18-íä áàòëàãäñàí.

ñàëáàðò äàõü çýýëäýã÷äèéí çýýë àâàõ áîëîìæèéã õÿçãààðëàæ áàéñàí çýýëèéí ýðñäëèéã áóóðóóëàõ97

òàëààð àðãà õàíäëàãóóäûã àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýýã¿é áàéíà. ¯¿íèé óëìààñ íóóãäìàë ñóóðü àñóóäàë áîëîõçýýëèéí ýðñäëèéã øèéäýýã¿é öàãò õºäºº îðîí íóòãèéí õýðýãöýýã áîëîí îðîí ñóóö ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõçîðèëãîîð çýýë îëãîõûã íýìýãä¿¿ëýõ çîðèëãîî áèåë¿¿ëæ ÷àäàõã¿éä õ¿ð÷ áîëçîøã¿é þì.

103. Òåõíîëîãèéí ººð÷ëºëòèéã äóòóó ¿íýëýõ. ÒÒ-íû çýýë íü (91-ð òàéëáàð) Ìîíãîë äàõü áàíêíûñòàíäàðò÷ëàãäñàí óäèðäëàãûí ìýäýýëëèéí ñèñòåìèéã áèé áîëãîæ íýâòð¿¿ëýõ çîðèëãîòîé áàéâ. Á¿ðòýãýýñ ýõýëñýí ýíý òºñºë íü õàðüöàíãóé íýã òºðëèéí, áàãà õýìæýýòýé áàíêíû ñàëáàðò çîðèóëæïðîãðàìì õàíãàìæ õóäàëäàí àâ÷, ò¿¿íèéãýý Ìîíãîëûí áàíêóóäûí õýðýãöýýíä íèéö¿¿ëýíººð÷èëñíèé äàðàà íèéò áàíêíû äóíä îëøðóóëàí òàðààõ òºëºâëºãººòýé áàéâ. Òºñºë íü íººöèéíøààðëàãóóäûã äàãààä ñèñòåì õóäàëäàí àâ÷ òîõèðóóëàõ, àðèëæààíû áàíêóóäûí õóâüä òîíîãòºõººðºìæèéã õóäàëäàí àâ÷ õàíãàëò õèéõ àæëûã äóòóó ¿íýëñýí áàéíà. Áàéãóóëëàãóóäûí ¿éëàæèëëàãààíû ñî¸ë, ãîë áèçíåñ¿¿ä, ãàçàðç¿éí áîëîí ñàëáàðûí îíöëîã áàéäàë, á¿òýýãäýõ¿¿íèéòºðºë ÿëãààíààñ õàìààðàí àäèë íýã ñèñòåì áàéõ íü çîõèìæã¿éã á¿ðýí òîîöîæ ¿çýýã¿é þì. 1996 îíäáàòëàãäñàí ýíý òºñëèéí õýðýãæèëò 1998 îí õ¿ðòýë õîéøëîãäîæ îäîîã õ¿ðòýë äóóñààã¿é áàéíà.


104. Äóóñãààã¿é çîðèëòóóä. Áàíêíû ñàëáàðûí ¿éë àæèëëàãàà íü õýäèéãýýð äýëõèéí øèëäýãïðàêòèêò õ¿ðýõ áîëîîã¿é ÷ 1990-ýýä îíû ýõýí ¿åòýé õàðüöóóëàõàä ýðñ ñàéæèðñàí áàéíà. 2000 îíîîñõîéø õèéãäñýí ñàëáàðûã áýõæ¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãàà îëîí òàëò àñóóäëûã õàìàð÷ ¿íäýñ ñóóðü ñàéòàéáîëñîí õàðàãäàæ áàéíà. ÀÕÁ-íû äýìæëýãòýé õèéãäñýí áàíêíû á¿òöèéí ººð÷ëºëò ñàëáàðòàà àíõíûàõèö äýâøëèéã àâ÷èðëàà. ÑÑÕ-1-èéí õ¿ðýýíä ÌÁªÁÀ-ûã áàéãóóëæ, íàéäâàð ìóóòàé àêòèâèéãáàíêíû ñàëáàðààñ òóñãààðëàí ãàðãàñàí íü 1996-1997 îíóóäàä øóóä ¿ð ä¿íãýý ºãñºí þì. Ãýñýíõýäèé ÷ ýíýõ¿¿ àõèö äýâøèë íü ò¿ð çóóðûí øèíæòýé áàéñàí áà 1998 îíû ýöýñ ãýõýä íàéäâàðã¿éçýýëèéí õýìæýý çýýëä¿¿ëñýí íèéò çýýëèéí 50%-ä õ¿ð÷ýý. Ýíý õàðüöàà 2001 îíû ýöýñ ãýõýä 15%áîëòëîî áóóðñàí98 áàéíà. Íàéäâàð ìóóòàé áóþó õ¿íäðýëòýé àêòèâèéã áàéëãàñíààð (101-ð ç¿éë)ñàëáàðûí òàëààðõ ýðãýëçýýã ëàâøðóóëæ, îëîí íèéòèéí èòãýëèéã ñóëðóóëñàí íü õ¿¿ãèéí õýìæýý õýòºíäºð áàéãààãààñ õàðàãäàæ áàéíà. Ìåíåæìåíò ìóóòàé ãýãäýæ áàéñàí áàíêóóäûí óäèðäëàãóóäààðøèíýýð áàéãóóëñàí áàíêûã óäèðäóóëàõ òóí ÷ çîõèìæã¿é øèéäâýð ãàðãàñàí íü íºõöºë áàéäëûã óëàìòºâºãòýé òàë ðóó ýðã¿¿ëñýí áàéíà. ¯éë àæèëëàãààíû áàñ íýãýí ÷èãëýë íü áàéãóóëëàãûí õºðºíãèéãøóóä çàðàõ, ýñâýë õýñýã õýñãýýð íü ñàëãàí äóóäëàãààð õóäàëäàõ çàìààð áàíêíû áàéãóóëëàãûã òàòàíáóóëãàõ, áóñàä áàíêèíä íèéë¿¿ëýõ ÿâäàë áàéñàí áàéæ áîëçîøã¿é. ßìàð ÷ òîõèîëäîëä øèíýáàéãóóëëàãà áîëîí çàõèðãàà/óäèðäëàãûí á¿òýö íýìæ áàéãóóëæ áàéñàí íü øààðäëàãàòàéìýðãýæëèéí ÷àäâàðòàé õ¿ì¿¿ñ õîâîð áàéãàà áîäèò áàéäàëòàé íèéöýøã¿é ç¿éë áàéâ.

105. Ýðõ ç¿éí áîëîí çîõèöóóëàëòûí õ¿ðýý. Áàíêíû ñàëáàðò õàìààðàõ ýðõ ç¿é, çîõèöóóëàëòûíõ¿ðýý áîëîí òºâ áàíêíû õÿíàëòûí àæèëëàãààã ìýäýãäýõ¿éö áýõæ¿¿ëñýí áîëîâ÷ áàíêíû áóññàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãóóäûí çîõèöóóëàëòûã äýìæèõ çîõèöóóëàëòûí àïïàðàòûã áîëîâñðîíãóéáîëãîõ ÷èãëýëýýð áàðàã þì õèéãäýýã¿é áèëýý. ÑÑÕ-2 íü ýíý àñóóäëûã õºíäºõ ¸ñòîé áºãººäáýðõøýýëòýé ýíý áàéäëûã îíîøëîõ õî¸ð ÷ ÒÒ áàéñàí õýäèé ÷ Çàñãèéí ãàçàð ÒÒ-íû çºâëºõ¿¿äèéíáîëîâñðóóëæ ºãñºí èõýíõ çºâëºìæèéã äàãàëã¿é îðõèãäóóëñàí þì.

106. Íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí ñòàíäàðòóóä. Ìîíãîë Óëñ îëîí óëñûí íÿãòëàí áîäîõá¿ðòãýëèéí ñòàíäàðòûã ìàø õóðäàí õóãàöààíä õ¿ëýýæ àâ÷ õóóëü÷èëñàí áîëîâ÷ ýäãýýð ñòàíäàðòûãæèíõýíý ¸ñîîð íü õýðýãëýõ ÿâäàë áýðõøýýëòýé òóëãàðñàí áàéíà. ¯¿íýýñ ãàäíà, ñàíõ¿¿ãèéíõýýñáóñàä ñàëáàðò îëîí óëñûí íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí ñòàíäàðòûã íýâòð¿¿ëýõ àæèë óðàãø àõèõã¿éáàéãàà áà àæ àõóéí íýãæ¿¿äèéí ñàíõ¿¿ãèéí ìýäýý åðºíõèéäºº íàéäâàðòàé áóñ áàéãàà áèëýý.

107. Ñóðãàëò. ÀÕÁ-ààñ Ìîíãîë áàíêíû õàðüÿàíä áàíêíû ñóðãàëòûí òºâ áàéãóóëàõ àæëûãäýìæñýí áà ýíý íü íýð õ¿íä ºñ÷ áóé, ººðºº ººðèéãºº àâààä ÿâàõ áàéãóóëëàãà þì. Ýíý áàéãóóëëàãûãöààøèä óëàì áýõæ¿¿ëñíýýð áàíê áóñ ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãóóäûã ÷ õàìðóóëàõ ñàéõàí áîëîìæáàéãàà áèëýý.

97 Äýëõèéí áàíêíû ¿íýëãýýíä (120-ð òàéëáàð) ººðèéí õî¸ð ÷ çýýëèéí òàëààð (1999, 2000 îíä áàòàëñàí) ìºí àäèë èéìä¿ãíýëòýíä õ¿ðñýí áàéíà. 98

Ãýñýí ÷ 2001 îíû íàéäâàðã¿é çýýëèéí òîî õýìæýý áîäèò áàéäëûã èëýðõèéëæ ÷àäàõã¿é áàéãàà íü çýýëèéí ÷àäâàð áàéõã¿éó÷èð çýýëèéí àíãèëàë, íººöèéí ñàí áàéãóóëàõ çýðýãò îëîí óëñûí øèëäýã ïðàêòèêààñ õîë äóòóó, ÄÍÁ-òýé õàðüöóóëàõàäáàíêíû ñàëáàðûí ýçëýõ õóâü õýìæýý áàãà áàéãààãààñ øàëòãààëæ áàéíà.

108. Ýðñäëèéí óäèðäëàãà. Ñàíõ¿¿ãèéí òîãòîëöîîíû øèëæèëò äîòðîî ìàãàäã¿é õàìãèéí ÷óõàëõýñýã íü ýðñäëèéã çîõèöóóëàí óäèðäàõ çàð÷ìóóäûã íýâòð¿¿ëýõ ÿâäàë áàéâ. Ýðñäëèéí óäèðäëàãûí¿íäñýí á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã íü êîðïîðàöèéí ýð¿¿ë çàñàãëàëûí ñóóðèéã òàâèõ ÿâäàë, ¿¿íä: èë òîäáàéäëûã íýìýãä¿¿ëæ àøèã ñîíèðõëûí çºð÷ëèéã áóóðóóëàõ çàìààð àðèëæàà ã¿éëãýýíèé ñòàíäàðòûãáîëîâñðîíãóé áîëãîõ, èòãýë äààõ ÷àäâàðûã äýýøë¿¿ëæ ç¿éä íèéöýõ ýñýõèéã ø¿¿í íÿãòàëñíààðõàðèóöëàãûã ºíäºðñãºõ ÿâäàë áàãòàõ þì. ÀÕÁ ýäãýýð àñóóäëóóäûã ÿìàð íýãýí õýìæýýíä àâ÷¿çýõäýý áàíêíû ä¿ðýì çîõèöóóëàëòûã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ, ìýäýýëýë äýýð áàéãàà àæèëëàãñäûíàðèëæàà ã¿éëãýýíèé ñòàíäàðò, ñóðãàëò, èë òîä áàéëãàõ ¿¿äíýýñ îëîí óëñûí íÿ-áî á¿ðòãýëèéíñòàíäàðòûã íýâòð¿¿ëýõ, ìýäýýëëèéí òåõíîëîãèéí ñèñòåìèéã äýìæèõ çýðýã ÿíç á¿ðèéí õºòºëáºðèéíõ¿ðýýíä õºíäºæ áàéâ. Ãýñýí õýäèé ÷ ýðñäëèéí óäèðäëàãà çîõèöóóëàëò ººðºº íàðèéí òºâºãòýéàñóóäàë áîëîõûí õóâüä ýðñäëèéí íèéòëýã áîëîí îíöëîã øèíæ¿¿äòýé õàðüöàõ ìýäëýã ÷àäâàð, èòãýë¿íýìøèë ñóóòàë àðâèí èõ òóðøëàãà, ìàãàäã¿é óðò óäààí õóãàöààíû ñóðãàëò øààðäàãäàõ þì.

IV. ÁÀÉÃÀËÜ ÎÐ×ÈÍ

109. Ýìçýã ýêîñèñòåì (ºíãºí õºðñ íèìãýíòýé, öººõºí òºðëèéí óðãàìàëòàé, ºðãºí óóäàìáýë÷ýýðòýé) áîëîîä ýðñ òýñ óóë àìüñãàëòàé, øàòààõàä áîõèðäîë èõ ãàðãàäàã ìóó ÷àíàðûí í¿¿ðñíèéíººöòýé Ìîíãîë îðíû õóâüä áàéãàëü îð÷íû àñóóäàë îíöãîé ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé þì. Áàéãàëèéíýäãýýð íºõöºë áàéäëààñ ãàäíà õ¿íèé õ¿÷èí ç¿éëýýñ øàëòãààëñàí õºðñ õàìãààëàëò áîëîíáýë÷ýýðèéí áàéäàëä íºëºº ¿ç¿¿ëäýã õºäºº àæ àõóé áîëîí ìàë ìàëëàõ àæèëëàãàà, óóë óóðõàéí¿éëäâýð¿¿ä (ãàäíû ñàíõ¿¿æèëòòýé áîëîí àëáàí áóñ ñàëáàðûí), ýð÷èì õ¿÷ ¿éëäâýðëýõ õîöðîãäñîíòåõíîëîãèóä áîëîí àæ ¿éëäâýð (áàéãàëü îð÷íû àñóóäëûã áîäîëöîîã¿é áàéãóóëñàí), õîã õàÿãäëûíáîëîâñðóóëàëò òààðóó (õàòóó õàÿãäàë, áîõèð óñ), àâòîìàøèíààñ ¿¿äýëòýé áàéíãà íýìýãäýæ áàéãàààãààð áîõèðäîëò çýðãèéã òîî÷èõã¿é áàéõûí àðãàã¿é þì.

À. Ñòðàòåãèéí ÷èãëýë¿¿ä

110. Áàéãàëü îð÷íû à÷ õîëáîãäëûã 1991 îíä ÀÕÁ-íààñ òóñ óëñàä àæèëëàñàí àíõíû àæëûíõýñãèéí ¿éë àæèëëàãààíû ¿åýð îéëãîí ìýäýð÷, óëìààð ýíý àñóóäàë íü 1991 îíû ÓÎ¯ÀÑ-ä òóñãàëààîëæ îð÷íû íºëººëëèéí ¿íýëãýý (ÎÍ¯)-íèé æóðìûã áîëîâñðóóëàõ ¸ñòîé áîëîõûã îíöëîíòýìäýãëýñýí áºãººä èíãýñíýýð íýãäñýí îéëãîëòòîé áîëæ, óëìààð á¿õ òºñë¿¿äýä áàéãàëü îð÷íûçîõèõ àñóóäëûã õàðãàëçàæ ¿çýõýýð òîãòîîñîí áèëýý. 1994 îíä ÓÎ¯ÀÑ íü áàéãàëü îð÷íû áîäëîãîáîëîâñðóóëæ á¿òöèéã íü áýõæ¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí áà õàðèí 2000 îíû ÓÎ¯ÀÑ íü áàéãàëü îð÷íûçîðèëòóóäûí òàëààð àðàé áàãà òóñãàæ, çîõèöóóëàëòûí àæëûí õ¿ðýýã áýõæ¿¿ëýõèéã ñàíàë áîëãîíáàéãàëü îð÷íû ¿éë àæèëëàãààíä áóöàëòã¿é òóñëàìæ îëîõ ÿâäëûã Çàñãèéí ãàçðûí ìýäýëä ¿ëäýýæýý.Äýýðõ ÓÎ¯ÀÑ-èóä ºðãºí õ¿ðýýòýé àðãà çàìûã òàíèëöóóëàõäàà áàéãàëü îð÷íû òóõàéëñàíçîðèëòóóäûã èëýðõèéëýýã¿é, ìºí ¿éë àæèëëàãààíäàà ìºðäëºã áîëãîæ áàéãàëü îð÷íû àñóóäëóóäàäõàíäàõ óäèðäàìæèéã ºãººã¿é ºíãºðñºí íü èéì õ¿ðýýòýé àñóóäëûã òîäîðõîéëîõ áîëîìæã¿é áîëãîñîíáºãººä ýíý íü þóíû ò¿ð¿¿íä ìýäýýëëèéí õîìñäîë áîëîí øèéäâýðëýõ ¸ñòîé áóñàä àñóóäëóóäàä õýòèõ àíõààð÷ áàéñàíòàé ìàãàäã¿é õîëáîîòîé. Ãýñýí õýäèé ÷ áàéãàëü îð÷íû ñòðàòåãè áàéõã¿éãýýñ áîëæáàéãàëü îð÷íû àñóóäëóóä òîäîðõîé àëü íýã ñàëáàðò, ýñâýë àëü íýã ÕÀ-èéí ìýäýëä òºâëºð÷áàéãààã¿éãýýñ99 îëîí áîëîìæóóäûã àëäàõàä õ¿ðãýñýí áàéæ áîëîõ þì. Òóñ õîîñîí îðîí çàéã 2001îíä óëñ îðíû áàéãàëü îð÷íû ä¿í øèíæèëãýýã áýëòãýæ áîëîâñðóóëñíààð ä¿¿ðãýñýí áºãººä òýð íüîäîîãèéí ÒÒ-íû á¿òöýä çîõèõ íºëºº ¿ç¿¿ëæ óëìààð óëñ îðíû öààøäûí ñòðàòåãè áà õºòºëáºð¿¿äèéãìýäýýëëýýð õàíãàæ áàéõ þì.

Á. Á¿òöèéí àñóóäëóóä

111. Áàéãàëü îð÷íû ÿàìàíä (ÁÎß) ¿ç¿¿ëñýí ÒÒ-ààð äàìæóóëàí áàéãàëü îð÷íû ÷àäàâõèéã áèéáîëãîõ ºìíºõ çîðèëòûã äýìæñýí áàéíà. Àíõíû ÒÒ-íû çîðèëãî íü õóâüñàí ººð÷ëºãäºæ áàéñàí ÁÎß-íû ¿¿ðãèéã õóâèéí àæ àõóéí íýãæ¿¿ä èõýýõýí õóâèéã íü ýçýëäýã îëîí òºðëèéí áîõèðäóóëàã÷òàéàæèëëàäàã çîõèöóóëàã÷ áîëãîí100 ººð÷ëºõºä òóñëàõ ÿâäàë áàéâ. Óã ÒÒ-ààð ÎÍ¯-ã áîëîâñðóóëàõàä 99

¯¿íä áàéãàëü îð÷íû àñóóäàëòàé àîëáîîã¿é ÿâæ èðñýí ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ àæèëëàãàà, ìºí á¿ñ íóòãèéí Àâòîìàøèíû óòààãáàãàñãàõ ÒÒ-íû ìºðèéí õºòºëáºðèéí õ¿ðýýí äýõ ¿éë àæèëëàãààíû òóðøëàãààñ Ìîíãîëòîé õóâààëöàæ áîëîõ àãààðûíáîõèðäëûí àñóóäëûã æèøýý áîëãîæ áîëíî.100 ÒÒ1647 ÌÎÍ, Áàéãàëü îð÷íû ¿íýëãýýíèé ïðîöåäóðûã áýõæ¿¿ëýõ, 370 000 àì.äîëëàð, 1992 îíû 1-ð ñàðûí 7-íäáàòëàãäñàí.

çîðèóëñàí àðãà òåõíèê, æóðìûã òàíèëöóóëæ ÁÎß-íû áîëîâñîí õ¿÷í¿¿äýä õîëáîãäîõ ñóðãàëòûãçîõèîí áàéãóóëæ, óëìààð ÀÕÁ-íû ÎÍ¯-íèé øààðäëàãóóäûã õàíãàõàä íü Çàñãèéí ãàçàðò òóñàëñàíþì. Õî¸ð äàõü ýýëæèéí ÒÒ-ààð ìºí ë äýýðõ çîðèëãóóäûã àõèóëàí äýìæèæ áîõèðäëûí òóñãàéçºâøººðëèéí ñèñòåìèéã áèé áîëãîõ ñàíàëûã ëàâøðóóëàí õºãæ¿¿ëýõ, áàéãàëü îð÷íû ñòàíäàðòûãºðãºæ¿¿ëýõ, íÿãòëàí ñàéæðóóëàõ, áàéãàëü îð÷íû õÿíàëò ¿íýëãýýã ÷àíãàòãàæ ýíý òàëààðõ îëîííèéòèéí îéëãîëò òºñººëëèéã íýìýãä¿¿ëýõ àñóóäëóóäàä îíöãîéëîí àíõààð÷ ýõýëñýí áèëýý101.

112. ÎÍ¯-íèé ÷àäàâõèéí ¿íäñèéã á¿ðä¿¿ëæ áàéõ ¿åä òåõíèêèéí óð ÷àäâàð, á¿òöèéí çîõèöóóëàëò,òàâèãäàæ áàéãàà øààðäëàãóóäûã õàíãàõ ÿâäëûã õºõ¿¿ëýí äýìæèõòýé õîëáîîòîé íàðèéí ò¿âýãòýéàñóóäëóóäûí áàãöààñ áîëæ áîäèò ¿éë àæèëëàãàà äîãîëäîæ áàéâ. ÎÍ¯-íèé íºõöë¿¿ä íü áàéãàëüîð÷íû òóõàé áóñàä õóóëü, ä¿ðýìòýé íÿãò óÿëäààã¿é áàéñíû óëìààñ õî¸ðäìîë áàéäàëä îðæ, ò¿¿ãýýð÷ çîãñîõã¿é çºð÷èëäººí ¿¿ñãýæ, çîõèöóóëàëòûí íýìýëò ººð÷ëºëò õèéõ øààðäëàãàòàé òóëãàðñàí.Çàðèì òîõèîëäîëä ÎÍ¯-ä õàíäàõ òåõíèêèéí õàíäëàãûã òîìü¸îëîõîä õýö¿¿ (áóþó òîìü¸îëîõáîëîìæã¿é) áàéñàí áºãººä ÎÍ¯-ã áîëîâñðóóëàõàä àâöàëäààã¿é òóóøòàé áóñ áàéäàë, ìºí äóðààðààÿìàð ÷ õÿíàëòã¿éãýýð àâèðëàæ áàéãàà ìýò áàéäëûã ÷ ¿¿ñãýñýí áàéæ áîëçîøã¿é. Óëñ òºðèéí íºëººîðîëöîî áàéãàëü îð÷íû ìàãàäëàí èòãýìæëýëä õîðòîéãîîð íºëººëæ áàéñàí, ìºí áàéãàëü îð÷íûòóõàé õóóëèóäûí øààðäëàãûã áèåë¿¿ëñíèé òºëºº ¿ç¿¿ëýõ ñàíõ¿¿ãèéí óðàìøóóëàë ÷ äîîãóóðáàéëàà. Ýíýõ¿¿ ÷àäàâõè áèé áîëãîõ òóñëàëöàà íü ãàíöõàí ñàëáàðààð (ÎÍ¯) áîëîí öîðûí ãàíöàãåíòëàãààð (ÁÎß) õÿçãààðëàãäàæ, ¿íäýñíèé äýä ò¿âøèí äýõ áóñàä õýðýãöýý õàðèóöàõ ýçýíã¿éîðõèãäæýý.102

113. Á¿òöèéí àñóóäëóóä õýä õýäýí òîõèîëäîëä ãàð÷ ÀÕÁ-íû áàéãàëü îð÷íû òóñëàëöààíû ¿ðàøèãòàé áàéäàëä ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëñýí áà ýíý çºð÷èëäººí íü çºâõºí ÀÕÁ-íû òºñë¿¿äýýðõÿçãààðëàãäààã¿é þì. Òóõàéí ¿åä ÁÎß áîëîí áóñàä ÿàìä õîîðîíäûí õàðèëöààíä ¿¿ðýãõàðèóöëàãûí çààã òîäîðõîé áóñ, ÿàìäóóä ñàëáàðûíõàà áàéãàëü îð÷íû ¿éë àæèëëàãààã ººðñäººçîõèöóóëàõ ãýñýí ýðõ ìýäýë òîéðñîí çºð÷èëäººíòýé áàéâ. Êàäàñòðûí ñóäàëãàà áà ãàçðûíá¿ðòãýëèéí òºñºë103 äýýð ãàðñàí æèøýýã àâ÷ ¿çâýë, ñîíãîãäñîí õî¸ð õýðýãæ¿¿ëýã÷ àãåíòëàãèéíýðõèéí àñóóäëûã çºð÷èëòýé òàéëáàðëàñíààñ áîëæ ýíýõ¿¿ ÒÒ-íû104 ¿ð ä¿í îëèãòîé ãàð÷ ÷àäààã¿éþì. Ýð÷èì õ¿÷íèé ñàëáàðò ë ãýõýä Äýä á¿òöèéí õºãæëèéí ÿàìààð (ÄÁÕß) äàðãàëóóëæ ñàÿõàíáàéãóóëàãäñàí Ýð÷èì õ¿÷íèé õýìíýëòèéí òóõàé õóóëü áîëîâñðóóëàõ àæëûí õýñýãò ÁÎß-íûòºëººëºë áàéõã¿é áàéíà. ÀÕÁ-íû ýð÷èì õ¿÷òýé õîëáîîòîé á¿ñ íóòãèéí ÒÒ-íóóäûã õóâààðèëàõäààòóñëàìæèéí ¿ð íºëººã èõýñãýõ áîëîìæòîé áîëãîõóéö ÿìàð íýãýí ç¿é òîãòîëã¿éãýýð ÁÎß áîëîîäÄÁÕß-íû àëü íýãýíä íü õàìààðóóëäàã áàéíà105. Ýäãýýð á¿òöèéí çºð÷èëäººíòýé àñóóäëóóäààñãàäíà áàéãàëü îð÷íû õÿíàëò ¿íýëãýýíèé ¿¿ðýã õàðèóöëàãà áîëîí ÷àäàâõè õÿçãààðëàãäìàë, òºðèéíáóñ áàéãóóëëàãóóäàä ÿìàð íýãýí òîäîðõîé ¿¿ðýã íîãäóóëààã¿é áàéíà. Ãýõäýý õàìòûí àæèëëàãàà ¿ðä¿íòýé ÿâñàí æèøýýí¿¿ä ÷ áàéãàà áèëýý. Áîõèð óñíû òóõàé õóóëèéã áîëîâñðóóëàõ àæèëä ÄÁß,Óëààíáààòàð õîòûí çàõèðãàà áîëîí ÁÎß àìæèëòòàé õàìòðàí àæèëëàæ áàéíà.

Â. Ñàëáàðûí õàðèó ¿éëäýë

114. Õºäºº àæ àõóé. ÕÀÀÑÕ1 íü åðºíõèéäºº ãàçàð òàðèàëàíãèéí ñàëáàðûã îíîâ÷òîé áîëãîõîä÷èãëýãäýæ, òàðèàëàíãèéí ãàçðûã ýçýíã¿é îðõèãäóóëñíààñ ¿¿ññýí ¿ð äàãàâàð, èõýíõäýý Ìîíãîëûí öàãóóðòàé õîëáîîòîé íºõºí ñýðãýëòèéí áàéäëààñ øàëòãààëàí ãàçðûí á¿òýýìæèò ÷àíàð ò¿ð áîëîíáàéíãûí àëäàãäàëä îðæ áàéãààã îëæ òîãòîîñîí þì. Ãýñýí õýäèé ÷ ãàçàð òàðèàëàíãèéí ïðàêòèê ¿éëàæèëëàãààã áàãà ýëäýíø¿¿ëýëòòýé áóþó ýëäýíø¿¿ëýëòã¿éãýýð òàðèàëàõ çýðýã ººð áóñàä àðãàõóâèëáàðààð ñýëãýí ººð÷ëºõ õýðýãöýý øààðäëàãàä õàíäóóëñàí ÿìàð íýãýí òóñëàìæèéã ¿ç¿¿ëýýã¿éáîëíî. ÕÀÀÑÕ1 íü ìàë àæ àõóéí äýä ñàëáàðûí áàéãàëü îð÷èíä ¿ç¿¿ëýõ íºëººëëèéã áàãòààñàíòîãòâîðòîé áàéäëûí ä¿í øèíæèëãýý á¿õèé ìàëûí ñòðàòåãè áîëîâñðóóëàõ (ñóäàëãàà ÿâóóëàõàä

101 ÒÒ 2208 ÌÎÍ. ÁÎß-íû Áàéãàëü îð÷íû ìåíåæìåíòèéí ÷àäâàðûã áýõæ¿¿ëýõ, 574 000 àì.äîëëàð, 1994 îíû 11-ð ñàðûí 24-íä áàòëàãäñàí.102

ÓÎ¯ÒÕ¯-èé ¿ð ä¿íä îëæ àâñàí ìýäýýëë¿¿ä ºìíº íü òóñäàà õèéãäñýí ¿íýëãýýòýé íèéöýæ áàéñàí. ÀÕÁ. 2001.Ìîíãîëûí áàéãàëü îð÷íû ñàëáàðò ¿ç¿¿ëñýí ÒÒ-íû Ã¿éöýòãýëèéí õºíäëºíãèéí õÿíàëòûí òàéëàí. Ìàíèëà103 Çýýë 1736 ÌÎÍ ÑÔ. Êàäàñòðûí ñóäàëãàà áà ãàçðûí á¿ðòãýë 9,9 ñàÿ àì.äîëëàð, 2000 îíû 1-ð ñàðûí 27-íä áàòëàãäñàí.104 ÒÒ 2299 ÌÎÍ. Êàäàñòðûí ñóäàëãàà áà ãàçðûí á¿ðòãýëèéí òºñëèéí ÷àäàâõèéã áèé áîëãîõ. 990 000 àì.äîëëàð. 2000 îíû 1-ð ñàðûí 27-íä áàòëàãäñàí.105

ªºð íýãýí òàëäàà á¿ð ÁÎß àõèö ãàðàõàä ñààä áîëæ áàéãàà þì øèã ñàíàãäàõóéö áàéíà: Óëààíáààòàð õîòûí çàõèðãààíààñáîëîâñðóóëñàí Àãààðûí áîõèðäîëòûí ýñðýã ¿éë àæèëëàãààíû òºëºâëºãººã ÁÎß äýìæýýã¿é áàéõàä Ýð¿¿ë ìýíäèéí ÿàì áàÄÁÕß äýìæñýí áàéõ æèøýýòýé.

çîðèóëæ ÒÒ-ã106 ñàíõ¿¿æ¿¿ëñýí)-ûã óðèàëñàí áèëýý. Ýíýõ¿¿ ñòðàòåãèéã ñàíõ¿¿æèëò äóòàãäñàíààñáîëæ õýðýãæ¿¿ëýýã¿é áºãººä äºíãºæ îäîî ë áýë÷ýýð àøèãëàõ áîëîí õýñýã á¿ëãýýðýý, õîò àéëààðààìàëàà áýë÷ýýæ èäýýøë¿¿ëýõ ýðõèéã çîõèöóóëàõ ÷èãëýëä óã õºòºëáºðèéã áîëîâñðóóëæ áàéãàà áà ýíýíü àëñäàà Ìîíãîë Óëñûí áýë÷ýýðèéã õàìãààëàõ ãîë ò¿ëõ¿¿ð áîëîõ ìàãàäëàëòàé. ÕÀÀÑÕ1 íü ãàçðûãõóâüä ºì÷ëºõ ýðõèéã õóóëü÷ëàí çºâøººðºõ ãàçðûí òóõàé øèíý õóóëèéã òîäîðõîéëîõîä òóñëàëöàà¿ç¿¿ëæ ýõýëñýí þì. Ãàçðûí ºì÷ëºëèéí àñóóäàëä óëñ òºðèéí àãóóëãà ºã÷ áàéãàà ó÷ðààñ áàéãàëüîð÷èíä ¿ç¿¿ëýõ íºëººëëèéí àñóóäàëä õàðüöàíãóé áàãà àíõààðàë õàíäóóëæ áàéíà. (67-ð ç¿éë) ÁÎßáîëîí ººð íýãýí ÕÀ-èéí õîîðîíäûí á¿òöèéí àñóóäëóóä (113-ð ç¿éë) äàðààãèéí ýýëæèéí çýýë áîëîíÒÒ-íä (103 áà 104 òàéëáàðóóä) íºëººëºõººð áàéíà.

115. Ýð÷èì õ¿÷. Õýðýãæèõ áîëîìæ õîìñ áàéñàí çýðýã øàëòãààíóóäààñ ¿¿äýí õýäèéãýýð çàðèìòàëààð îðõèãäñîí ÷ ýð÷èì õ¿÷íèé ººð ýõ ¿¿ñâýð, ýíý äóíäàà óñíû ýð÷èì õ¿÷èéã ñóäëàõ àæèëýðòíýýñ íààø ÿâàãäàæ áàéñàí. Ýð÷èì õ¿÷íèé ýõ ¿¿ñâýðèéí òºðºë ç¿éëèéã íýìýãä¿¿ëýõ àæèë íüí¿¿ðñýýð ãàëëàäàã ñòàíöóóäààñ ¿¿ñýõ àãààðûí áîõèðäëûã áàãàñãàæ áîëîõ àâ÷ áàéãàëü îð÷èíäíîãäîõ à÷ààëëûã óñíû ýð÷èì õ¿÷íèé ýõ ¿¿ñâýð¿¿äýä øèëæ¿¿ëæ áàéãàà þì. Ýíý ñàëáàðò îëãîñîíáóñàä çýýë áîëîí ÒÒ íü ñòàíöóóäûí ¿éë àæèëëàãààã ñàéæðóóëàõ107, îäîî áàéãàà òºõººðºìæ¿¿äèéíáàéãàëü îð÷èíä ¿ç¿¿ëýõ íºëººëëèéã áàãàñãàõóéö ¿ð ºãººæòýé áîëãîí ñýðãýýõ (89-ð ç¿éë), õàëààëòûíáîëîí ýð÷èì õ¿÷íèé ¿ð àøèãòàé õýðýãëýýã ñàéæðóóëàõàä108 ñòàíö äýýð áîëîí ýöñèéí õýðýãëýã÷äèéíò¿âøèíä íººöèéí àëäàãäëûã áàãàñãàõàä õóâü íýìðýý îðóóëàõ áîëîìæòîé áîëãîõîä ÷èãëýãäýæ áàéâ.Ýõíèé òºñºë íü ÷èéãòýé öýâýðëýã÷èéã ¿íñ èõòýé, èë÷ëýã áàãàòàé í¿¿ðñýíä òîõèðóóëàõ, çàðèìáîéëåðóóäûã øèíãýð¿¿ëñýí ñóóðüòàé òåõíîëîãèä øèëæ¿¿ëýõ çýðýã àñóóäëûã áàãòààñàí. Öàõèëãààíñòàíöóóäûí óòàà ÿëãàðóóëàëòûí òàëààð öàã õóãàöààíû ìº÷ëºãººð õèéñýí íàðèéí ìýäýýëýë áàéõã¿éáàéãàà ÷ Óëààíáààòàð õîòûí áîõèðäëûí òàëààðõ òîîí ìýäýýíä æèëèéí õîðòîé áîäèñ áîëîíõ¿õðèéí äàâõàð èñëèéí ÿëãàðàëò íü áîõèðäóóëàã÷ òºâëºðñºí öýã¿¿äèéí (èõýâ÷ëýí àéë ºðõèéíçóóõíóóä) òîî ýð÷èìòýé ºñ÷, ìºí ýð÷èì õ¿÷íèé á¿òýýãäýõ¿¿í íýìýãäýæ áóé çýðãýýñ ¿ë õàìààðàí1999 îíîîñ õîéø áóóðñíûã ¿ç¿¿ëæýý. Õî¸ðäóãààð áà ãóðàâäóãààð òºñë¿¿äèéí áàéãàëü îð÷íûíºëººëë¿¿äèéã òîîãîîð èëýðõèéëýýã¿é áàéíà.

116. Á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíèé õî¸ð ãîëëîõ ÒÒ ýð÷èì õ¿÷ áîëîí áàéãàëü îð÷íû àñóóäëóóäàäàíõààðñàí þì. Ýõíèé òºñëººð109 Ìîíãîë Óëñûí íýãäýí îðñîí Í¯Á-ûí Öàã óóðûí ººð÷ëºëòèéíÊîíâåíöèòàé íèéö¿¿ëýí Õ¿ëýìæèéí õèéã áàãàñãàõ ¿ð ºãººæòýé àðãûã òîãòîîõ àæëûã ýõë¿¿ëýýäáàéñàí Çàñãèéí ãàçàðò õ¿ëýìæèéí õèéí ìàòåðèàë òºõººðºìæèéí á¿ðä¿¿ëáýðèéã õºãæ¿¿ëýõýäòóñëàëöàà ¿ç¿¿ëñýí. Ýíýõ¿¿ òºñºë íü áîäëîãî áîëîâñðóóëàã÷äûí îéëãîëòûã íýìýãä¿¿ëýõýä ¿ðíºëººòýé áàéñàí áîëîâ÷ çàðèì òàëààðàà õýðýãæ¿¿ëýã÷ àãåíòëàã (ÁÎß) áîëîí õ¿ëýìæèéí õèéí¿éëäâýðëýëèéí ¿íäñýí ñàëáàð á¿òöèéí ãîë áàéãóóëëàãà áóþó ÄÁß (113-ð ç¿éë) õîîðîíäûí õýëõýýõîëáîî ñóë áàéñíààñ áîëæ óðò õóãàöààíû íºëºº íü òîäîðõîé áóñ áàéíà. Õî¸ð äàõü òºñëèéí110 ¿ðíºëºº íü ìºí äýýðõòýé àäèë òºñòýé á¿òöèéí áýðõøýýëòýé òóëãàðñàí þì.

117. Çàì õàðèëöàà. Çàì õàðèëöààíû ñàëáàðò çàìûã õºãæ¿¿ëýõ òºñë¿¿äèéí õýðýãæèëòèéíáîëîìæèéí ñóäàëãààãààð çàì áàðèëãûí àæëûí (çàìûí õàæóóãèéí æàëãûí ýëýãäëèéã õÿíàõ,äàìæóóëàõ õîîëîéí ãàðö, òîîñæèëòûã õÿíàõ, øàòàõóóí áîëîí áóñàä õîðòîé áîäèñóóä äóñàæãîîæèõîîñ ñýðãèéëýõ áîëîí áóñàä) áîëîí çàì áàðèëãûí àæëûí ÿâöûã áàéãàëèéí öîãöîëáîðòãàçðóóäûí õºãæèëòýé õîëáîõ áàéãàëü îð÷íû àñóóäëóóäûã õàìàðñàí. Òºñëèéí çàãâàðò áàðèëãûíàæëûí ÿâöàä áîëîí çàìûí õýëáýð äèçàéí äàõü õîõèðëûã áàãàñãàõ àðãà õýìæýý àñóóäëóóäûãáàãòààñàí áàéíà. Çàìûí ãàäàðãóó ýâäýð÷ õàãàðñíààñ æîëîî÷ íàðò øèíý çàì ãàðãàæ õºðñíèéýëýãäëèéí ñóóðèéã òàâüäàãààñ ñýðãèéëýõèéí òóëä îëîí ýãíýýòýé çàì áàðèõ ãýõ ìýò òîì õýìæýýíèéàñóóäëóóäûã òºñëèéí õºðºíãº îðóóëàëò áîëîí çàì õàðèëöààíû åðºíõèé àñóóäëóóäàä õºíäñºíáîëíî.

106 ÒÒ 2458 ÌÎÍ. Ãàçàð àøèãëàëòûí áîäëîãûã áýõæ¿¿ëýõ, 580 000 àì.äîëëàð, 1995 îíû 12-ð ñàðûí 5-íä áàòëàãäñàí.107

Çýýë 1334 ÌÎÍ ÑÔ. Ýð÷èì õ¿÷èéã ñýðãýýõ òºñºë, 40 ñàÿ àì.äîëëàð, 1994 îíû 11-ð ñàðûí 24-íä áàòëàãäñàí.108

Çýýë 1492 ÌÎÍ ÑÔ. Ýð÷èì õ¿÷íèé êîíñåðâàöèéí òºñºë. 10 ñàÿ àì.äîëëàð, 1996 îíû 11-ð ñàðûí 26-íä áàòëàãäñàí Çýýë1548 ÌÎÍ ÑÔ. Óëààíáààòàð õîòûí äóëààíû õàíãàìæèéí ¿ð ä¿í, 40 ñàÿ àì.äîëëàð 1997 îíû 9-ð ñàðûí 15-íä áàòëàãäñàí.109 ÒÒ 5592–ÐÅÃ. Õàìãèéí õÿìä çàðäëààð õ¿ëýìæèéí õèéã óñòãàõ Àçèéí ñòðàòåãè. 8,2 ñàÿ àì.äîëëàð, 1994 îíû 8-ð ñàðûí 4-íä áàòëàãäñàí.110 ÒÒ 5972 – ÐÅÃ Ñýðãýýãäýõ ýð÷èì õ¿÷èéã äýìæèõ, ýð÷èì õ¿÷íèé ¿ð àøèãòàé çàðöóóëàëò, õ¿ëýìæèéí õèéã óñòãàõ òºñºë, 5ñàÿ àì.äîëëàð, 2001 îíû 1-ð ñàðûí 4-íä áàòëàãäñàí.

118. Õîò ñóóðèíãèéí õºãæèë. Õîòûí ¿éë÷èëãýýíä áîõèð óñíû áàéãóóëàìæ, õàòóó õîã öóãëóóëàõçýðýã áàéãàëü îð÷èíä ýåðýã íºëººòýé àñóóäëóóä îðñîí. Áîõèð óñíû àñóóäàë íü òóñëàìæ õ¿ëýýíàâñàí àéìãèéí òºâ¿¿äýä äàõèí ÿðèãäàæ áàéíà. Õîã îâîîëîõ öýã¿¿ä íü áàéðøèë, àðèóí öýâðèéíòàëààñàà ó÷èð äóòàãäàëòàé ÷ õàòóó õîã õàÿãäàë öóãëóóëàõ çîðèóëàëòûí ìàøèíààð õàíãàñàí íü îäîî÷ ñàéí àæèëëàæ áàéíà. Õîã õàÿãäëûã õîòûí õ¿ðýýí äîòîð áàéðëàõ çàäãàé ãàçàðò àñãàäàã áàéíà.

V. ÅÐªÍÕÈÉ ¯ÍÝËÃÝÝ

119. ÓÎ¯ÒÕ¯-ýýã ¿éëäýõäýý ÀÕÁ àæèëëàõ ñàëáàðàà çºâ ñîíãîæ óó, òóñëàìæ íü ¿ð ä¿íòýé áàéâóó, óã òóñëàëöàà íü Ìîíãîëûí øèëæèëòèéí ¿éë ÿâöàä ÿìàð õóâü íýìýð îðóóëñàí áý ãýäãèéã ¿íýëýíä¿ãíýõèéã ÷óõàë÷èëñàí áîëíî. Äîîð ñèéð¿¿ëñýí ç¿éë¿¿ä íü ýíý ãóðâàí ÷èãëýëýýð ãàðñàí ¿ð ä¿íãîëæ àâñàí ìýäýýëë¿¿äýä ä¿í øèíæèëãýý õèéæ Çàñãèéí ãàçàð, ÀÕÁ áîëîí áóñàä ãîë îðîëöîã÷òàëóóäûí àæëûí ã¿éöýòãýëèéã òóñãàñàí áîëíî.

À. Çºâ ñîíãîæ óó?

120. Óíàëòàä îðîîä áàéñàí äýä á¿òöèéí ñàëáàðò õºðºíãº îðóóëàëòûã õóðäàí áºãººä èõõýìæýýãýýð õèéñýí ÿâäàë íü çºâ áàéñàí áºãººä ºíººã õ¿ðòýë ñàéøààãäñààð áàéíà. Ýíý íü òóí èõøààðäëàãàòàé áàéñàí òóñëàìæèéã õýòð¿¿ëñíýýñ ãàäíà õ¿íä ¿åä òóñàëäàã íàéäâàðòàé ò¿íø ãýñýííýð õ¿íäèéã ÀÕÁ-íä àâ÷èðñàí þì. Õýäèéãýýð ýäãýýð àñóóäëóóäûã ¿éë àæèëëàãààíä õýðõýí òóñãàõòàëààð ñòðàòåãè óäèðäàìæèéã áîëîâñðóóëààã¿é ÝÇÑÑÀ-ààð äàìæèí ýäãýýð àñóóäëóóäàä õ¿ð÷èðýýã¿é ÷ ãýñýí ÓÎ¯ÀÑ-èóä íü øèëæèëòèéí ¿åèéí çàíãèëàà àñóóäëóóäûã (33-ð ç¿éë) ñàéòàðõºíäñºí áàéâ. ªðãºí óòãààðàà ÀÕÁ-íû õèéñýí ñîíãîëòóóä íü Ìîíãîë Óëñûí øèëæèëòèéí ¿éë ÿâöòàéòîõèðñîí, ¿¿íòýé óÿëäàà õàìààðàë ñàéòàé áàéñàí áà ÀÕÁ-íû îäîîãèéí öºì áîëñîí ñàëáàðóóäòàéäàâõöàæ (íèéãìèéí õºãæëèéã àãóóëñàí ºñºëò, çàñàãëàë) áà ÀÕÁ-íû ¿éë àæèëëàãààíû ãîëñýäâ¿¿äòýé (õóâèéí õýâøëèéí õºãæèë, áàéãàëü îð÷èí) íèéöýæ áàéãàà þì.

121. ÓÎ¯ÀÑ-ä çàñàãëàë, áàéãàëü îð÷èí, ÿäóóðëûí àñóóäëûã ãîë ñýäýâ áîëãîí øèëæ àâñàí íü ÷ìºí çºâ ñîíãîëò áàéëàà. Æåíäåðèéí àñóóäëóóäûã íèéãìèéí ñàëáàðûí òºñë¿¿äòýé íýãòãýæ ãîë÷ëîíýìýãòýé áàãø íàðò ºðãºí õ¿ðýýòýé ñóðãàëò ÿâóóëàí, ýõèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí õàëàìæèéã ñàéæðóóëñàí.Ãýõäýý ººð æåíäåðèéí ººð íýã àñóóäàë áîëîõ õºâã¿¿äèéí õè÷ýýë ñóðãóóëüä õàìðàãäàëò ìóó áàéãàà(ìàë÷èí ãýð á¿ëä áàéãàà ýðýãòýé õ¿¿õä¿¿äèéã ìàë ìàëëóóëàõààð ñóðãóóëü çàâñàðäóóëäàã) àñóóäëûãá¿ðýí àíõààðààã¿é. Á¿ñ íóòãèéí õàìòûí àæèëëàãàà îð òàñ ¿ã¿é áîëîîã¿é ÷ õÿçãààðëàãäìàë áàéñàííü Ìîíãîë Óëñûã Òºâ Àçèéí óëñóóäààñ òóñãààðëàäàã ãàçàð ç¿éí áàéðøëààñ áîëñîí áàéæ ìàãàäã¿é,ó÷èð íü òóñ óëñ ÀÕÁ-íû ÕÁÃÎ-óóäààñ çºâõºí íýãòýé íü áóþó ÁÍÕÀÓ-òàé õèëëýäýã áà íºãºº íýã èõõºðø ÎÕÓ ÀÕÁ-íû ãèø¿¿í áèø þì.

122. Øèëæèëòèéí ãîë ñýäâ¿¿äèéã õºíäºõèéí ñàöóó ÓÎ¯ÀÑ-èóäûí ñóë òàëóóä íü óëñ îðíûò¿âøíèé çîðèëòóóäûã õàíãàõ ñòðàòåãèéí óäèðäàìæ áóþó ¿çýë áàðèìòëàëûã áîëîâñðóóëààã¿éáàéñíààñ ãàäíà ãîë ñýäâ¿¿äèéã íàðèéí òîäîðõîéëîãäñîí ¿éë àæèëëàãààíû õºòºëáºð¿¿äýäõºðâ¿¿ëýí ñóóëãààã¿é ÿâäàë áîëíî. Ãàðñàí ñàíàà÷ëàãà á¿ðèéã óëñ îðíû àñóóäàëä òóñãàõáîëîìæóóä íü òºðèéí íººöèéí ìåíåæìåíòèéí æèøýýòýé àäèëààð îðõèãäñîí òàë áèé. ÓÎ¯ÀÑ-èóäûíàëü íü óëñ îðíûã á¿õýëä íü àâ÷ ¿çñýíèé ¿íäñýí äýýð àëü íýã ñàëáàðò õèéõ õºðºíãº îðóóëàëòûíäàðààëëûã óðüä÷èëæ ãàðãààã¿é íü õîæèì çýýëèéã áàòëàõ ¿åä èëýðäýã áàéâ (34-ð ç¿éë). Îëîíñàëáàðûã õàìàðñàí íü ñîíãîëò ìóó áîëîí òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýëèéã òîäîðõîéëäîãã¿éã õàðóóëæ áàéíà.Äýýðõ äóòàãäàëòàé òàëóóäààñ ¿ë õàìààðàí ÓÎ¯ÀÑ-èóäûã á¿õýëä íü ÀÕÁ-íû óäèðäàìæòàéíèéö¿¿ëýí áîëîâñðóóëñàí áºãººä ÷àíàðûí õóâüä áóñàä óëñ îðîíä çîðèóëàí ãàðãàñàí ÓÎ¯ÀÑ-èóäòàé ýí æèøèõ¿éö áîëñîí áàéíà.

Á. Çºâ õèéâ ¿¿?

123. Íèéò ¿éë àæèëëàãàà. Òóñëàìæ ¿ç¿¿ëæ ýõýëñýí ýõíèé 5 æèëèéí òóðøèä æèëä äóíäæààð 6çýýëèéã óäèðäàí çîõèöóóëàõ øààðäëàãàòàé áàéñàí áîë ýíý òîî 1997-2001 îíóóäàä 14-15 áîëæºññºí þì. Ìîíãîëûí òàëûí õºðºíãèéí àñóóäàëä íºëººëæ áàéñàí ñàíõ¿¿ãèéí áýðõøýýë¿¿ä, çýýëèéí¿ð ä¿í áîëîí õýðýãæèëòèéã õîéø íü ÷àíãààæ áàéñàí á¿òöèéí ñóë òàëóóä áàéñàí õýäèé ÷ íèéòáàãöûí ¿éë àæèëëàãàà õàíãàëòòàé ñàéí áàéâ. 1992-1997 îíóóäûí õîîðîíä á¿õ òºñë¿¿äõýðýãæèëòèéíõýý ¿åä õàìãèéí ºíäºð ¿íýëãýý àâñàí áàéíà. Ò¿¿íýýñ õîéø õàðèí õýðýãæèëò íü óäààí,

òàâüñàí çîðèëãîî á¿ðýí áèåë¿¿ëæ ÷àäààã¿é çàðèì òºñë¿¿ä á¿ðýí õàíãàëòòàé áóñ áîëîí õàíãàëòã¿éãýñýí ¿íýëãýý àâñàí õýäèé ÷ íèéò ¿éë àæèëëàãàà õàíãàëòòàé õýâýýðýý áàéñàí áàéíà. Õóãàöààõîæèìäîæ áàéñàí íü ïàðëàìåíò ñî¸ðõîí áàòëàõã¿é áàéñíààñ õàìààðàëòàé áºãººä ÷óõàì ¿¿íýýñøàëòãààëæ ãóðâàí ÷ òîõèîëäîëä çýýëèéí ãýðýýíä ãàðûí ¿ñýã çóðæ, îëãîõ ÿâäëûã äóíäæààð 16ñàðààð õîæèìäóóëæ áàéæýý. Õàðèí ¿¿íòýé õàðüöóóëàõàä çýýë îëãîõîä çàðöóóëæ áàéñàí äóíäàæõóãàöàà 5 ñàð áàéâ. Ñàíõ¿¿ãèéí áýðõøýýë¿¿ä, ¿¿íèé äîòîð òºðèéí ñàíãèéí çàðöóóëàëòûí òàëààðÎÓÂÑ-ãèéí ºãñºí çºâëºìæººñ øàëòãààëàí õýä õýäýí òºñºë äýýð Ìîíãîëûí òàëààñ ãàðãàõ õºðºíãèéíàñóóäàë õÿçãààðëàãäàæ áàéñàí áà ¿¿íèé óëìààñ òºñëèéí óäèðäëàãûí íýãæ áàéãóóëàãäàõ ÿâäàëõîéøèëæ ýíý ýë õýðýãæèëòýíä íºëººëæ áàéñàí áàéíà. ßëàíãóÿà ýõíèé ¿åä õýðýãæñýí òºñë¿¿äýäõýëíèé áýðõøýýë, ìåíåæìåíòèéí óð ÷àäâàð, ÀÕÁ-íû áîäëîãî áîëîí ïðîöåäóðûã ìýäýõã¿é áàéñíààñáîëæ õýðýãæèëò óäààøðàõ ÿâäàë ãàð÷ áàéæýý. Ïðîöåäóðòàé õîëáîîòîé àñóóäëûã øèéäâýðëýõèéíòóëä ÀÕÁ-ààñ Ìîíãîë Óëñàä áàðàà ìàòåðèàëûã áýëòãýí íèéë¿¿ëýëò áîëîí òºñëèéí ñàíõ¿¿æèëò,çýýë îëãîëòûí òàëààð 3 óäààãèéí ñåìèíàð (1997,1999, 2002 îíóóäàä) çîõèîí áàéãóóëæ, òºñëèéíõýðýãæèëòèéí ¿åýð õýðýãæ¿¿ëýã÷ àãåíòëàãóóäàä çºâëºã÷ íàðààð òóñëóóëàõ ÿâäëûã ýð÷èìæ¿¿ëñýíáàéíà. ¯¿íýýñ ãàäíà òºñëèéí íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýë áîëîí õºíäëºíãèéí õÿíàëòûã ñàéæðóóëàõàñóóäàë äýýð òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé òýìäýãëýæýý.

124. Õºòºëáºðèéí çýýë. Õýäèéãýýð ìºíãºíèé óðñãàëûí áýðõøýýë¿¿ä íü ¿íýõýýð õóðöàäñàíáàéñàí ¿åä õºòºëáºðèéí çýýë íü øèëæèëòèéí ¿åèéí õ¿íäðýëèéã õºíãºëæ ºã÷ áàéñàí áîëîâ÷ ýíýÌîíãîë Óëñûí çýýë òóñëàìæààñ õàðààò áàéäëûã óëàì íýìýãä¿¿ëæ, òºðèéí ñàíãèéí çàðöóóëàëòûíòàëààðõ õ¿íäõýí øèéäâýð¿¿äèéã õîéøëóóëñàí áàéõ ìàãàäëàëòàé áèëýý. Áîäëîãûí ìàòðèöóóä íü÷óõàìõ¿¿ áîäëîãûí øèíý÷ëýë óòãààðàà áèø ººð÷ëºëò øèíý÷ëýëèéí ÿâöàä ãàðñàí àõèö äýâøëèéíîëîëòóóäûã õÿíàõ, ¿íýëýõ òºäèé òýìäýã øèíæòýé ¿éë àæèëëàãààíóóäàä õýò äàðàãäàõ õàíäëàãàòàéáàéñàí. Ìàòðèöàä òóñãàñàí áîäëîãî áîëîí áóñàä ¿éë àæèëëàãàà õîîðîíäûí ÿëãàà èíãýñíýýðýýñààðìàãæèæ, ýíý íü óëìààð õ¿ñýæ áàéñàí øèíý÷ëýëèéí óòãà àãóóëãûã á¿ðõýãä¿¿ëæýý. Îëîíòîõèîëäîëä áîäëîãûí øèíý÷ëýëýýñ õ¿ëýýãäýæ áàéñàí ¿ð ä¿íã òîäîðõîéëîîã¿é áºãººä èíãýñíýýðýýá¿òýýãäýõ¿¿í (æèøýýëáýë, øèíý õóóëü) áîëîí ¿ð ä¿íãèéí (òóõàéëáàë, õóóëèéí õýðýãæèëò, ¿¿íýýñóëáààëàí ãàðàõ ººð÷ëºëò¿¿ä) õîîðîíäûí çààã ÿëãààã ãàðãàõ çàìààð øèíý÷ëýëýýð äàìæóóëæõèéõýýð çîðüñîí ç¿éëýý ã¿éöýëä¿¿ëñýí ¿¿ ¿ã¿é þó ãýäãýý ä¿ãíýõýä õ¿íäðýë ¿¿ññýí áàéíà.Ñàëáàðóóäûí ñòðàòåãèéã áîëîâñðóóëàõ öýã çàðèì íºõöë¿¿ä íü ÀÕÁ-íû íýìýëò ÒÒ-íèéòóñëàìæòàéãààð ë áèåëæýý.

125. Çàãâàðûí àñóóäëóóä. Á¿òöèéí îíîø õÿçãààðëàãäìàë áàéñàí íü ÷àäàâõè áèé áîëîõõºòºëáºðèéã á¿òöèéí ¿éë àæèëëàãààíû øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëòýä òóñãàí áóóëãàñíû ¿íäñýí äýýð á¿òöèéí¿éë àæèëëàãààã àñóóäëóóäûã îéëãîæ øèéäýõèéí îðîíä ÿâöóó àñóóäàë áýðõøýýë¿¿äèéí õîéíîîñõººöºëäºõºä õ¿ðãýæ áàéíà. Ãýõäýý õýðýãæ¿¿ëýëòèéí õýëáýð, òîäðóóëáàë, îðîí íóòãèéí çºâëºõ¿¿äáîëîí ñóðàã÷ íàðûã áýëòãýõ ñóðãàëò, ìºí áóñàä ºðãºí õýìæýýíèé ñóðãàëòûã àøèãëàõ àðãà õýëáýð íü¿ð ºãººæòýé, Ìîíãîëûí íºõöºëä òîõèðîìæòîé áàéíà. Áîäëîãûí øèíý÷ëýëòýä áîäëîãûí áóñàäõóâèëáàðûã öýãíýæ ¿çýëã¿éãýýð ãàíö òºðëèéí õóâèëáàðûã òàíèëöóóëæ áàéâ.

126. Çàðäëûí òîîöîî. Äýä á¿òöèéí òºñë¿¿äèéí çàðäëûí òîîöîîã íàðèéí ãàðãàõàä áýðõøýýë¿¿äó÷èð÷ áàéñàí íü çàðèì òîõèîëäîëä àæëûí õ¿ðýý áîëîí õýðýãæèëò óäààøðàõàä ìýäýãäýõ¿éö íºëºº¿ç¿¿ëæ áàéñàí. Èéìýðõ¿¿ æèøýý ýð÷èì õ¿÷íèé ñàëáàðò (107-ð òàéëáàð) ãàðñàí áºãººä ýõýíäýý 3-ðöàõèëãààí ñòàíöûí äîëîîí áîéëóóðûã ñýðãýýí çàñâàðëàíà ãýæ òóñãàãäñàí áîë ¿íýíäýý 3 áîéëóóðûãá¿ðýí, íýã áîéëóóðûã õýñýã÷ëýí çàñâàðëàñàí áºãººä ñýëáýã õýðýãñë¿¿äèéí íèéë¿¿ëýëòèéã õàðàõàäñýðãýýí çàñâàðëàëòûí àæëûã á¿ðýí ã¿éöýòãýæ áîëîõîîð áàéâ.

Â. Óëñ îðíû ¿éë àæèëëàãààíä õóâü íýìýð îðóóëñàí íü

127. 1990-ýýä îíû Ìîíãîë Óëñûí ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí äýâøèë ãàäíû øèíæòýé õýä õýäýíöîõèëòîíä ºðòºæ ñààòñàí áºãººä äóíä áîëîí óðò õóãàöààíû áîäëîãûí øèíý÷ëýëýýñ èë¿¿òýéãýýðáîãèíî õóãàöààíû ãàë óíòðààõ òóñëàìæèéí àðãà õýìæýý àâàõ øààðäëàãàòàé áîëñîí. Ýíä ãàäíûöîõèëò ãýäýãò ÕÇÕÓ äýìæëýãýý çîãñîîñîí (3-ð ç¿éë), Àçè áîëîí Îðîñûí õÿìðàë, ºíãºðñºí õî¸ðºâëèéí çóä çýðãèéã îðóóëæ áàéíà. Ýäèéí çàñàã ãàäíààñ èðäýã èéì òºðëèéí öîõèëòîä ýìçýã õýâýýðáàéãàà áºãººä ýäèéí çàñãèéã îëîí òàëò áîëãîõ áîëîí ò¿¿íèé áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿íèé ýêñïîðòîîñõàðààò áàéäëûã áàãàñãàõ òàëûí îëîëò áàãà áàéíà.

1. Øèëæèëòèéí ¿å äóóññàí óó?

128. Øèëæèëòèéí ¿éë ÿâöûã äýìæèõ íü ÀÕÁ-íû Ìîíãîëûí òàëààð áàðèìòëàõ ýõíèéñòðàòåãèóäûí ¿íäñýí çîðèëãî áàéñàí þì. Óã ¿éë ÿâöûí õýð ã¿íçãèé ã¿éöýëäñýí öàð õ¿ðýýã ä¿ãíýõíýã àðãà çàì áîë ÿëàíãóÿà ¿éëäâýðëýëèéí ñàëáàð äàõü Çàñãèéí ãàçðûí îðîëöîîíû ò¿âøèí, õóâèéíõýâøëèéí õºãæëèéí íºõöºë (áîäëîãûí õ¿ðýý áîëîí ñàíõ¿¿ãèéí çóó÷ëàë) áîëîí òºðèéíàãåíòëàãóóäûí ¿¿ðýã õàðèóöëàãà ººð÷ëºãäñºí õýìæýý ãýñýí ¿ç¿¿ëýëòýýð õýìæèæ áîëîõ þì.

129. Äýýðõ ãóðâàí õýìæ¿¿ðýýð õýìæèæ ¿çâýë Ìîíãîë Óëñàä ìýäýãäýõ¿éö äýâøèë ãàðñàí þì.Õóâèéí õýâøèë íü ¿éëäâýðëýëèéí áîëîí çàðèì ¿éë÷èëãýýíèé ñàëáàðò (9-ð ç¿éë) ãîëëîõ ¿¿ðýãã¿éöýòãýã÷ áîëñîí áºãººä õýäèéãýýð ëèöåíç îëãîõîä òàâüæ áàéãàà øààðäëàãóóäûã áóóðóóëàõòàëààð öààøèä íýëýýä ç¿éë õèéõ õýðýãòýé áàéãàà áîëîâ÷ õóâèéí õýâøëèéí õºãæëèéã äýìæèõ÷àäàâõè á¿õèé áîäëîãûí õ¿ðýýã áèé áîëãîñîí (80-ð ç¿éë). Òàòâàðûí áîëîí íèéãìèéí äààòãàëûíáîäëîãóóäûã õóâèéí õýâøèëä ¿ç¿¿ëæ áóé íºëººãººð íü ¿íýëýõèéí òóëä äàõèí ýðãýí õàðàõ ¸ñòîéáîëîâ óó. Äýýðõ õî¸ð áîäëîãî íü õî¸óëàà àëáàí ¸ñíû õóâèéí õýâøëýýñýý èë¿¿ àëáàí áóñ ñàëáàðûãºðãºæ¿¿ëæ ººãø¿¿ëýõ ýñâýë òàòâàðûí à÷ààëëûã áàãàñãàõ çîðèëãî á¿õèé áèçíåñèéí õ¿ðýýãáàéãóóëàõàä ò¿ëõýö ºã÷ áàéãàà þì (8-ð òàéëáàð). Ñàíõ¿¿ãèéí ñàëáàð íü õÿìðàëûí ñóíæèðñàí ¿åòýéõàðüöóóëáàë ñýðãýæ áàéãàà õýäèé ÷ îäîî áîëòîë ýìçýã õýâýýð áàéãàà áà ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéãýðãýýä äýìæèõ¿éö áàéäàëä î÷îîã¿é áàéãàà õýäèé ÷ çàõ çýýëèéí áàðèìæààòàé ýäèéí çàñãèéíçàð÷èìòàé íýãýí øóãàìàíä çîõèîí áàéãóóëàãäñàí áàéãàà áîëíî. Çàñãèéí ãàçàð ¿éëäâýðëýëèéíñàëáàð äàõü ¿¿ðýã îðîëöîîãîî áàãàñãàâ. Òóõàéí öàãòàà ýäèéí çàñãèéí áàðàã á¿õ ñàëáàðûãõàìðóóëæ, øèëæèëòèéí çàíãèëàà àñóóäëóóäûã øèéäâýðëýõ ºðãºí õ¿ðýýòýé àðãà çàì, òóñëàìæèéíõºòºëáºðèéí öàð õýìæýý çýðýã íü ÀÕÁ-ààñ øèëæèëò õýìýýõ á¿õèé ë ¿éë ÿâöàä îðóóëñàí õóâü íýìýðíü õýð çýðýã ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé áàéñíûã èëòãýí õàðóóëæ áàéíà. Ãýñýí õýäèé ÷ áîäëîãûíøèíý÷ëýëä ÷àäàâõè áèé áîëãîõ ÿâäàë óäààøðàëòàé (73-ð ç¿éë), ýíýõ¿¿ ñàëáàðûí óäèðäëàãûíòóðøèëãà íü ÿíç á¿ðèéí ¿ð ä¿íòýé (58-ð ç¿éë) áàéäàëòàé ÿâæ áàéíà.

130. Ýäèéí çàñãèéã ººð÷ëºõ ¿íäýñ ñóóðü íýãýíò òàâèãäñàíû çýðýãöýý á¿òýö, õóóëü, ä¿ðýì, æóðìûãõýðýãæ¿¿ëýõ, òîãòâîðòîé áîëãîõ òàëààð öààøèä íýëýýä ç¿éë õèéãäýõ õýðýãòýé áàéíà. Çàñãèéíãàçðûí àãåíòëàãóóä ººðñäèéí øèíý ¿¿ðãýý á¿ðýí õýìæýýãýýð áèåë¿¿ëæ ÷àäàõ õýìæýýíä áàéðøèæ÷àäààã¿é áàéíà111.

2. ßäóóðëûã áóóðóóëàõ

131. ßäóóðëûã áóóðóóëàõ ÿâäàë íü á¿ð ýõíýýñýý ÀÕÁ-íû òóñëàìæèéí îíöëîã øèíæ áàéñàíáºãººä ýíý àñóóäàë íü 2000 îíû ÓÎ¯ÀÑ-èä ãîëëîõ áàéð ýçëýõ áîëñîí þì. Ýõýíäýý íèéãìèéíñàëáàðûí ýåðýã ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéí íºëººãººð ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ ÿâäàë íü õóâèéí õýâøëèéãõºãæ¿¿ëýõ çàìààð àæëûí áàéðûã áàòàëãààæóóëàõ àñóóäàë þì õýìýýí ¿çýæ áàéñàí þì. Ýð¿¿ëìýíäèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä ìóóäàæ, ñóðãóóëü çàâñàðäàëòûí òîî ò¿âøèí ºñ÷ ýõýëñíýýð íèéãìèéí ñàëáàðòòóñëàìæ õýðýãòýé ãýäãèéã ìýäýð÷ ¿¿íèé ¿ð ä¿íä 1990-ýýä îíû õî¸ðäóãààð õàãàñò íèéò òóñëàëöààíûáàãöàä ººð÷ëºëò õèéãäñýí áèëýý.

132. ßäóóðëûã áóóðóóëàõ çîðèëòóóä íü õàðüöàíãóé åðºíõèéëñºí íýð òîìú¸îãîîðòîäîðõîéëîãäñîíîîñ áóñ ñòðàòåãèéí ÷èãëýëä112 òóñãàãäàæ áàéñàíã¿é. ×àäàâõè áèé áîëãîõûí õóâüäÿäóóðëûã áóóðóóëàõàä îðóóëñàí ãàíö òîäîðõîé õóâü íýìýð íü ßäóóðëûã áóóðóóëàõ ¿íäýñíèéõºòºëáºðò ¿ç¿¿ëñýí áàãàõàí õýìæýýíèé òóñëàëöàà áàéëàà (51-ð òàéëáàð). Áóñàä òîõèîëäîëä÷àäàâõè áèé áîëãîõ ÿâäàë íü á¿õýëäýý ÿäóóðëûí ýñðýã ñòðàòåãè áîëîâñðóóëàõ, ÷àäàâõè áèé áîëãîõáîëîí ÿäóóðëûí òàëààðõ îéëãîëò, ìýäýýëëèéã ºãºõ òîäîðõîé çîðèëãî äýâø¿¿ëýëã¿éãýýð á¿òöèéãáîëîí ÷àäàâõèéã ñàéæðóóëàõ àñóóäàëä ÷èãëýãäýæ áàéâ. Òèéì áîëîâ÷ íèéãìèéí ñàëáàðò ãàðñàíîëîëòóóä íü ÿäóó ãýð á¿ëýýñ ãàðàëòàé îþóòíóóäàä èë¿¿ ñàéí áîëîâñðîë îëæ àâàõ, ÿäóó ºðõèéí

111 Ñàÿõàí õèéñýí ÀÕÁ-íû çàñàãëàëûí ¿íýëãýý (ýíýõ¿¿ òàéëàí äóóñàæ áàéõàä òºñºë õýëáýðòýé ãàðñàí áàéâ.) íü õýä õýäýíäóòóó àñóóäàë áàéãààã òýìäýãëýñýí áàéíà. 112 Îëîí óëñûí õýìæýýíä õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí ßäóóðëûã áóóðóóëàõ ò¿íøëýëèéí ãýðýýíä (27-ð ç¿éë) ýíý ÷èãëýëèéí òóñãàéçîðèëòóóäûã òîìü¸îëñíîîð Ìîíãîëûí õºãæèë äýâøëèéã á¿õýëä íü àâ÷ ¿çñýí áîëîõîîñ áèø Çàñãèéí ãàçðûí ÿäóóðëûãáóóðóóëàõ õ¿÷èí ÷àðìàéëò äîòîð ÀÕÁ-íû ýçëýõ õóâü þó áàéâ ãýäýã äýýð òîãòîîã¿é áèëýý. Æèøýý íü ÄÍÁ-íèé ºñºëò íü ÀÕÁ-íû òóñëàìæààñ èë¿¿ îëîí óëñûí çàõ çýýëèéí ¿íèéí õýëáýëçýë, îëîí öàã àãààðûí íºõöºë áàéäëààñ èõýýõýí õàðààò áàéñàíáºãººä ýíý ÿäóóðëûí ÷èã õàíäëàãà äîòðîî çºâõºí íýã õýñýã ¿ç¿¿ëýëò þì. Óã ò¿íøëýëèéí ãýðýýíä òóñãàãäñàí çàñàãëàëûí¿ç¿¿ëýëò¿¿ä íü òºñâèéí ººð÷ëºãäºí áóé ¿éë ÿâö áîëîí ÿäóóðëûí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéí õîîðîíäûí õîëáîî õàìààðëûã òóñãààã¿é.Ýíý íü ÿäóóðëûí ýñðýã òîäîðõîé çîðèëòóóäûã õýðýãæ¿¿ëýõýä çîðèóëñàí ¿ð ä¿íäýýð ñóóðèëñàí òºñâººñ õàìààðíà ãýñýí ¿ãþì.

ºâ÷òºé õ¿ì¿¿ñò ýð¿¿ë ìýíäèéí èë¿¿ ÷àíàðòàé ¿éë÷èëãýýíä õàìðàãäàõ áîëîìæòîé áîëñîí çýðãýýðòóñàëñàí áèëýý. Íèéãìèéí ¿éë÷èëãýý ñàéæèðñíààð õóâèéí õýâøëèéí õºãæèë áîëîí àæëûí áàéð áèéáîëãîõ ÿâö óäààí, àëü øààðäëàãàòàé áîëîìæ áîëîëöîîã õàéæ îëîõ íü ÷óõàë áàéãàà ¿åä ÿäóóõ¿ì¿¿ñ ýäèéí çàñãèéí ¿éë àæèëëàãààíä îðîëöîõ ýñýõ íü àñóóëò õýâýýð ¿ëäýæ áàéãàà áîëîâ÷ ýäãýýðîðîëäëîãî íü íèéãìèéí ñàëáàðûí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã ºíäºð õýâýýð íü áàéëãàõàä èõýýõýí òóñ íýìýð¿ç¿¿ëæ áàéãàà þì.

133. Áîäëîãûí øèíý÷ëýë íü ÿäóóðàëä ÿíç á¿ðèéí íºëººëºë ¿ç¿¿ëñýí þì. Õóäàëäàà áîëîí ¿íý÷ºëººëºõ, áîäèò ñàëáàðò òºðèéí îðîëöîîã áàãàñãàõ çýðýã ÀÕÁ-íû äýìæèæ áàéñàí áîäëîãóóä íüàæèëã¿éäýë áîëîí 1990-ýýä îíû ýõýýð õýðýãëýã÷äèéí áàðàà õóäàëäàí àâàõ ÷àäâàð áóóðñàí,øààðäëàãàòàé ¿åä àìèí ÷óõàë õýðýãöýýòýé ìàëûí òýæýýë áàéõã¿é áîëñíîîñ óëàì íýìýãäñýíìàë÷äûí ýìçýã áàéäàëä íºëººëñºí áàéíà. Ãýõäýý òºðèéí ºì÷èéí àæ àõóéíóóäûã äýìæèõ, èõõýìæýýíèé òàòààñ ºãºõ ÿâäëûã ¿ðãýëæë¿¿ëýõ íü àìüäðàõ ÷àäâàðòàé õóâèëáàð áàéãààã¿é, íºãººòàëààñàà òºðººñ ýäèéí çàñàãò èéíõ¿¿ õ¿÷òýé îðîëöîõ ÿâäëûã îëîí óëñûí õàíäèâëàã÷èä äýìæèõã¿éáàéñàí þì. Ò¿¿í÷ëýí õ¿ì¿¿ñ ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ, àæèëëàãñàääàà öàëèí òàâüæ ºãºõ áîëîìæã¿é,àìüäðàõ ÷àäâàðã¿é òºðèéí ºì÷èò áàéãóóëëàãóóäàä àæèëëàñàí õýâýýð áàéõ áàéñàí òóë íýí äàðóéõèéõ øààðäëàãàòàé áàéñàí øèíý÷ëýëò ººð÷ëºëò¿¿ä óäààøèð÷ ìàãàäã¿é ºñ÷ áàéñàí ÿäóóðëûí ÷èãõàíäëàãûã íýìýãä¿¿ëýõýä ò¿ëõýö áîëîõ ÷ áàéñàí áàéæ áîëçîøã¿é áàéëàà. Õýäèéãýýð ÀÕÁ-ààññýäñýí îðîëäëîãóóäûí ¿ð íºëººëëèéã óëñ òºðèéí ÷àíàðòàé ýñýðã¿¿öýë ñààðóóëæ áàéñàí ÷ òàðèôûíáîëîí ºðòãºº íºõºõ áîäëîãóóä íü õîòûí ÿäóó õýñýãò àìüäàð÷ áóé ºðõ¿¿äýýñ òºëæ áóé òºðèéí¿éë÷èëãýýíèé õóðààìæóóäûí çºð¿¿ã áàãàñãàõàä ÷èãëýãäýæ áàéâ113.

134. Çîõèöóóëàëòûã àðèëãàñíààð ¿¿ññýí ýäèéí çàñãèéí îðîí çàéã æèæèã àæ àõóéí íýãæ¿¿ä áîëîíàëáàí áóñ ñåêòîð ä¿¿ðãýñýí áà ýíý íü àæèëã¿éäëèéí õóâü ºíäºð, àëáàí ñåêòîðîîñ àæëûí áàéðñàíàë áîëãîæ áàðàã ÷àäàõã¿é áàéãàà ¿åä æàì ¸ñíû ¿çýãäýë áàéâ. Ãýñýí õýäèé ÷ õóâèéí õýâøëèéíºñºëòèéã õºõ¿¿ëýí äýìæèõ çàìààð ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ çîðèëãî íü ñòðàòåãèéí ÷èãëýë, ¿éëàæèëëàãààíû õºòºëáºð, íººöººð õàíãàëòòàé ñàéí äýìæèãäýýã¿é.

135. Ñàíõ¿¿ãèéí ñàëáàðò áàíêíû øèíý÷ëýë íü ñàëáàðûã ººð÷èëæ àìüäðàõ ÷àäâàðòàé áîëãîõûãçîðüæ áàéñàí áîë õîëáîãäîõ çýýë¿¿ä íü õºäºº îðîí íóòãèéíõàíä áîëîí îðîí ñóóöíû ÷èãëýëýýð çýýëîëãîõ ãýñýí òîäîðõîé ÷èãëýëòýé114. Çýýëèéí õ¿ðòýìæèéí áýðõøýýë áîëñîí çýýëèéí ýðñäýë íüÿäóó÷óóäûí õóâüä ÿäóó áóñ÷óóäààñ ºíäºð áàéäàã áà íýãýíò ýíýõ¿¿ ýðñäýëèéã àâ÷ ¿çýëã¿éãýýðòóñëàìæèéã îëãîñîí òóë çýýë îëãîãäîæ ýõëýñíèé äàðààãààð ë òóñëàìæ ¿íýõýýð ÿäóó õ¿ì¿¿ñò õ¿ð÷÷àäàâ óó ãýäýã íü õàðàãäàõ áàéõ. ßäóóðëûã áóóðóóëàõ ¿íäýñíèé õºòºëáºðèéí ¿íýëãýýãýýð çýýë÷èãë¿¿ëýëòèéí ìåõàíèçì íü ýðãýëçýýòýé115 Í¯ÁÕÕ-èéí Áè÷èë ýõëýë (Ìèêðîñòàðò) õºòºëáºðèéí¿íýëãýýãýýð áè÷èë çýýë õóâààðèëàõàä ãîë àíõààðàë ÿäóó÷óóäààñ ýð¿¿ë áèçíåñèéí ÷èãëýë ð¿¿øèëæèæ, çàõ çýýëèéí äàãóó “ÿäóóâòàð áîëîí ýìçýã ÿäóó áóñ”116 äàâõàðãûã õàìðàõ áîëñîí áàéíà.Ýäãýýð ñóðãàìæèéã áè÷èë ñàíõ¿¿ãýýð äàìæèí õýðýãæäýã ÿäóóðëûã áóóðóóëàõàä ÷èãëýãäñýí ¿éëàæèëëàãààíä àíõààðàõ ¸ñòîé þì.

136. ÀÕÁ-íû äýìæëýãòýéãýýð áîäëîãûí øèíý÷ëýë õèéãäñýíýýð ÿäóóðëûã áóóðóóëàõàä ¿ç¿¿ëñýí íèéòíºëººëëèéã õýìæèõ íü ìàø òºâºãòýé, ìàãàäã¿é á¿ð á¿òýøã¿é ç¿éë þì. Ýíý íü øààðäëàãàòàé ¿éëàæèëëàãààíû ñòðàòåãè áîëîí õºòºëáºð áàéõã¿é, çîðèëòóóä íü áàðüöã¿é, ¿¿í äýýð íü ýäèéí çàñàãòñºðãººð íºëººëæ ÿäóóðëûí ÷èã õàíäëàãûã íýìýãä¿¿ëñýí ãàäààä õ¿÷èí ç¿éëñòýé (øèëæèëòèéí ýõýí¿åä ýäèéí çàñàã óíàñàí, Àçèéí áîëîí Îðîñûí ýäèéí çàñãèéí õÿìðàë, ãîëëîõ áàðààíû ¿íèéí óíàëòçýðýã) øóóä õîëáîîòîé þì.

113

Çýýë 1560. ÌÎÍ ÑÔ. Àéìãèéí òºâ¿¿äèéí ¿íäñýí ¿éë÷èëãýýíèé òºñºë, 6.8 ñàÿ àì.äîëëàð, 1997 îíû 9-ð ñàðûí 30-íäáàòëàãäñàí. Ýíý òºñºë õºäºº äàõü ñóóðèí ãàçðóóäûí ¿éë÷èëãýýíèé òºñºë íü óñíû ¿íèéã íýìæ õýðýãëýý äýýð ¿íäýñëýí õºëñàâàõ çàìààð ¿íý õýò äîîãóóð áàéñíûã øèéäâýðëýõ ãýæ îðîëäñîí. Ãýñýí õýäèé ÷ óëñ òºðèéí ýñýã¿¿öýë îðîí ñóóöàíäàìüäðàãñäûí óñíû ¿íèéã íýìýõýä ñààä áîëñíîîðîî ¿íèéí ÿëãààã óëàì áàòàòãàæ, ÿäóó õîò õîðîîëëûí ºðõ¿¿ä ëèòðýýðòîîöîõîä 10-20 äàõèí èë¿¿ ¿íý òºëæ áàéíà.114

Òºñëèéí íýã àéìàãò òîìèëîëòîîð àæèëëàõàä îðîí íóòãèéí óäèðäëàãà ÀÕÁ-íû Îðîí ñóóöíû ñàíõ¿¿æèëòèéí çýýëèéíõ¿ðýýíä òóñ á¿ð 25000 àì.äîëëàðûí ¿íýòýé ñóóö áàðèõààð òºëºâëºæ áàéãààòàé òààðàëäñàí, ýíý íü ÿäóó çýýëäýã÷ ãýñýíîéëãîëòîîñ õýò õàëüñàí ÿâäàë áàéâ.115

Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçàð /Í¯ÁÕÕ/ Äýëõèéí áàíê. 1999. ßäóóðëûã áóóðóóëàõ ¿íäýñíèé õºòºëáºðèéí áèå äààñàí¿íýëãýý, 2000 îíîîñ õîéøõè áîëîìæóóä, Ìîíãîë Óëñ116

Í¯ÁÕÕ, 2001, Ýöñèéí ¿íýëãýýíèé òàéëàí, Áè÷èë ýõëýë. Ìîíãîë, Óëààíáààòàð

Ã. Õîëáîãäîõ òàëóóäûí ¿éë àæèëëàãàà

1. Çàñãèéí ãàçàð

137. ÀÕÁ-íû áîëîí Ìîíãîë Óëñûí õàìòûí àæèëëàãààíû á¿ðýëäýõ¿¿í õýñã¿¿ä äýõ Çàñãèéí ãàçðûíîðîëöîî ÿíç á¿ðèéí áàéäàëòàé ÿâæ èðñýí áàéíà. ªðãºí õ¿ðýýã õàìàðñàí ñòðàòåãèéí øèíæòýéàñóóäëóóä äýýð õÿçãààðëàãäìàë áàéñàí áà òóõàéëáàë 2000 îíû ÓÎ¯ÀÑ-èéã áîëîâñðóóëàõàä íýëýýäèäýâõòýé îðîëöóóëñàí ãýæ áàéñàí ÷ ýíýõ¿¿ ¿íýëãýýíèé àæëûí õýñãèéã àæèëëàõ ¿åä óã ñòðàòåãèéíõýëýëöýõ àæèëä õýðâýý îðîëöñîí ë áîë Çàñãèéí ãàçðûí òóí öººí òîîíû àæèëòíóóä õàìðàãäñàíáîëíî. Íèéò áàãò äàõü òºñë¿¿äèéí á¿òýö, ÿëàíãóÿà äýä á¿òöèéí õºðºíãº îðóóëàëòûã ¿ðãýëæ¿¿ëýõýýçîãñîîñîí íü Çàñãèéí ãàçðûí çàðèì àãåíòëàãóóäûí ø¿¿ìæëýëä ºðòºæ áàéâ. Øèëæèëòèéí ýõíèéæèë¿¿äýä áîäëîãî áîëîâñðóóëàã÷äûí çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí çàð÷ìóóäûí òàëààð òóðøëàãàáàãà áàéñàí íü òýäíèé áîäëîãûí õýëöýëä îðîõ îðîëöîî, áîäëîãûí øèíý÷ëýëèéí íºëººëëèéí òóõàéîéëãîõîä íºëººëñºí þì. Ãýñýí õýäèé ÷ ýíý íü øèíý÷ëýëèéí íèéò ¿éë ÿâö äàõü Çàñãèéí ãàçðûíîðîëöîîã º÷¿¿õýí ÷ áóóðóóëàõ ¿íäýñ áîëîõã¿é áèëýý. Òºñë¿¿ä áîëîí øèíý÷ëýëèéí ñàíàà÷ëàãóóääàõü îðîëöîî åðºíõèéäºº ºíäºð áàéñàí117÷ óëñ òºðèéí õóâüä ýìçýã àñóóäëóóäààð Çàñãèéí ãàçðûíãàðãàæ áàéñàí øèéäâýð¿¿ä øèíý÷ëýëèéí áîäëîãîòîé ¿ðãýëæ íèéöýæ áàéñàíã¿é118. 2000 îíîîñýõëýí ÀÕÁ-ààñ ÿäóóðëûã áóóðóóëàõàä àíõààðàë õàíäóóëæ, ÿäóóðëûí àñóóäëûã øèéäýõ, äýäá¿òöèéí õºðºíãº îðóóëàëò õèéõã¿éãýýð õóâèéí õýâøëèéã äýìæèõ, àæëûí áàéð áèé áîëãîõ ãýñýíîðîëäëîãîä Çàñãèéí ãàçàð çºð÷èëòýé õî¸ðäìîë áàéð ñóóðü áàðèìòàëæ áàéãàà ìýò ñàíàãäàæ áàéãààáîëíî.

138. ÀÕÁ íü ºðèéí ìåíåæìåíòèéí àñóóäëûã òóñëàëöààíû õ¿ðýýíèé ãàäíà îðõèñîîð èðñýí áà ýíýàñóóäàë Çàñãèéí ãàçðûí ÷ àíõààðëûí ãàäóóð ¿ëäñýýð èðñýí áîëîëòîé. Ýõíèé æèë¿¿äýä àâñàí çýýëÕÇÕÓ-ûí òóñëàìæèéã îðëîõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áàéëàà. ¯¿íèé ä¿íä 2001 îíû áàéäëààð íèéòõóðèìòëàãäñàí ãàäààä ºð 905 ñàÿ àì.äîëëàð áóþó ÄÍÁ-èé 87.8%-òàé òýíöýõ áîëñîí áàéíà. 1999îíä ÄÍÁ-èé 3,3%-òàé ä¿éöýõ 33 ñàÿ àì.äîëëàðûí ºðèéã òºëñºí áîë 2001 îíä ÄÍÁ-èé 5,4%-òàéòýíöýõ 56 ñàÿ àì.äîëëàðûí ºðèéã òºëæýý. Çýýë òóñëàìæèéí çîõèöóóëàëòûã îäîî õàðèóöàæ áàéãààÑàíõ¿¿, ýäèéí çàñãèéí ÿàì îéðûí 7 æèëèéí òóðøèä Çàñãèéí ãàçàð æèë á¿ð öýâýð 100 ñàÿàì.äîëëàðûí íýìýëò ºð õóðèìòëóóëíà ãýæ òîîöîæ áàéãàà áà èðýýä¿éä ºðºº òºëººä ÿâàõ ÷àäâàðòàéãýäýãò èòãýëòýé áàéãàà ÷ ýíý ¿çýë áîäëûã íü Çàñãèéí ãàçðûí çàðèì áàéãóëëàãà áîëîí ñºðºã õ¿÷íèéíàìóóä õóâààëöàõã¿é áàéíà. Ãàäààä çýýëèéí õ¿¿ã òºëºõã¿é áàéõ ¿å äóóñãàâàð áîëæ íºãºº òàëààñçýýë àâñàí õýâýýðýý áàéõ õýðýãòýé áàéãàà ó÷ðààñ ýäèéí çàñãèéí ºñºëò æèëèéí 4-5% áîëæ áàéìààæíü ë ýíý ò¿âøíèé ºðèéã äàðàõ ÷àäâàðòàé áîëîõ þì.

2. Àçèéí õºãæëèéí áàíê

139. Øààðäëàãàòàé áàéñàí ¿åä áóþó àíõíû õÿìðàëò æèë¿¿äýä íü òóñëàìæ ¿ç¿¿ëæ áàéñíûõ íüòºëºº ÀÕÁ-íä èõýýõýí òàëàðõàëòàé õàíääàã þì. Ñàíõ¿¿ãèéí õýðýãöýýã õàíãàõ, ÿëàíãóÿà öàãààîëñîí àíõíû (30-ð òàéëáàð) òóñëàìæóóä ¿ç¿¿ëæ (¿íýí õýðýã äýýðýý òºñâèéí äýìæëýã ìàÿãààðòºëáºðò çýýë îëãîæ áàéñàí íü) áàéñàí íü èõýýõýí à÷ òóñòàé áàéñàí áà ÀÕÁ-ûã õºãæëèéííàéäâàðòàé ò¿íø ãýñýí àëäàð õ¿íäòýé áîëãîñîí þì.

140. Ãýñýí õýäèé ÷ ÿìàð ÷ õàìààã¿é òóñëàìæ õýðýãòýé áàéñàí õÿìðàëûí ¿å ºíãºð÷ èë¿¿ òîãòâîðòîéøèëæèëò, öààøèëáàë õºãæëèéí øàòàíä õºë òàâüæ îðîõîä ñòðàòåãèéí ñîíãîëò áîëîí çààâàð÷èëãààèë¿¿ à÷ õîëáîãäîëòîé áîëñîí þì. ÝÇÑÑÀ çîõèõ ò¿âøèíä õèéãäñýí áîëîâ÷ Ìîíãîëä ÿâóóëàõ ¿éëàæèëëàãààíû ñòðàòåãè áîëîí õºòºëáºð (21-ð ç¿éë) äîòîðõ ñîíãîëòûã òîäîðõîéëîõ õýìæýýíäìýäýýëýõýýð áýëòãýãäýýã¿é þì. Ìîíãîëä ÿâóóëàõ ¿éë àæèëëàãààíû ñòðàòåãè íü çîðèëòóóäûãòîäîðõîéëæ, õºòºëáºðèéí á¿ðýëäýõ¿¿í õýñã¿¿äèéã òîéìëîñîí áîëîâ÷ ¿éë àæèëëàãààíû õºòºëáºðòñòðàòåãèéí çààâàð ÷èãëýë ºãºõºä ãîëëîõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýýã¿é þì. ßíç á¿ðèéí õóâèëáàðóóäûã õýð

117

Ãåðìàíû òóñëàëöààíû õºòºëáºðèéí ¿íýëýëò ìºí èéì ä¿ãíýëò (121 ä¿ãýýð òàéëáàð) õèéæýý. 118

Ýð÷èì õ¿÷, óñíû õàíãàìæèéí ñàëáàðò áàéãóóëëàãóóäûã àðèëæààíû õýëáýðò øèëæ¿¿ëæ õóâü÷ëàëä áýëòãýñýí áîëîâ÷çàðäëàà íºõºõèéí òóëä ¿íý òàðèôèéã ººð÷ëºõ ýðõ ìýäëèéã íü ºãººã¿é áàéíà. Îðîí ñóóöíû ñàëáàðò äàõèí çýýëä¿¿ëýõ õóâüõýò ºíäºð áàéãàà ãýæ çàðèì ïàðëàìåíòèéí ãèø¿¿ä ¿çýæ áàéãàà ó÷ðààñ ýíý íü çýýëèéí ãýðýýã áàòëàõ ÿâöàä íºëººëæ áàéíà.

ã¿íçãèé àâ÷ ¿çñýí áîëîí óëñ îðíû áà ñàëáàðûí õºãæëèéí òóñãàé çîðèëòûã äýâø¿¿ëýí òàâüñàí ýñýõòàëààð íîòëîõ áàðèìò áàéõã¿é áàéíà. Ñàëáàðûí áîëîîä çàðèì òîõèîëäîëä òîäîðõîé íýãýíäàãíàñàí àðãà õýìæýýíä õýò àíõààðàë òàâüñàí ÀÕÁ-ã àëü íýã ¿éë àæèëëàãààã óëñ îðíû õýìæýýíäàâ÷ ¿çýõ áîëîí ººð õîîðîíäûí õàðèëöàà õàìààðëûã çºâ îëæ òîãòîîõ áîëîìæã¿é áîëãîæ áàéâ.Æèøýýëáýë, ÀÕÁ-íû àæèëòíóóä ýðõ ç¿éí õºãæëèéí õ¿ðýýíèé òàëààð îéëãîëòòîé áàéõ íü ñàëáàðûíõóóëèéã áîëîâñðóóëàõ àæèëä òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõýä òóñòàé þì. Ýñâýë III.A-ä äóðäñàíààð òºðèéííººöèéí ìåíåæìåíòèéí íèéò ¿éë ÿâöûí òàëààð õàíãàëòòàé ñàéí îéëãîëò á¿ðä¿¿ëæ àâñàíòîõèîëäîëä ýíý íü ÀÕÁ-íû àæèëòíóóäàä ýíýõ¿¿ ¿éë ÿâö òàñàëäàæ áàéãàà ãîë ñýæ¿¿ð¿¿äèéã îëæòîãòîîõ òàñëàë, ñàéæðóóëàõ çîðèëò äýâø¿¿ëýõ, õýìíýëòòýéãýýð ¿ð ä¿í ãàðãàõ òóñëàìæèéí õºòºëáºðáîëîâñðóóëàõàä òóñ íýìýðòýé ç¿éë þì. 141. ÀÕÁ-íû äîòîîä çîõèîí áàéãóóëàëòûí ¸ñ æóðìóóä øèëæèëòèéí ¿åèéí ýäèéí çàñàã, ò¿¿íèéáàéíãûí ò¿ðãýí ººð÷ëºëò¿¿äòýé òýð á¿ð ñàéí íèéöýõã¿é áàéëàà. Ìîíãîëûí íýã íºõöºë áàéäàëäòààðóóëàí áîëîâñðóóëñàí òºñë¿¿ä óã íºõöºë áàéäàë ººð÷ëºãäñíèé äàðàà áàòëàãäàæ áàéñàí ÿâäàë÷ ãàð÷ áàéâ. Òóõàéëáàë ñàÿõàí òºëáºð ã¿éöýòãýõ ÷àäâàð õýò ºíäºð áàéãàà ñàíõ¿¿ãèéí ñàëáàðòçîðèóëæ íýìæ çýýë îëãîõ Õºäººãèéí ñàíõ¿¿ãèéí áîëîí Îðîí ñóóöíû ñàíõ¿¿æèëòèéí çýýë¿¿ä (95,96-ð òàéëáàð) áàòëàãäñàí íü ¿¿íèé òîä æèøýý þì. ÒÒ-íû ã¿éöýòãýëèéí òàéëàíä ýíý á¿ãä òóññàí (42-ð ç¿éë) ÷ øààðäëàãàòàé òîõèðãîî ººð÷ëºëò õèéõ íü íýãýíò ÀÕÁ-íû ¿éë àæèëëàãààíû ïðîöåäóðòàéõîëáîîòîé ó÷ðààñ ÿìàð íýãýí ÒÒ, á¿ëýã òºñºë, òýð ÷ áàéòóãàé íýã óëñ îðíû õýìæýýíýýñ õàëüæãàðñàí ç¿éë þì.

142. ªðèéí õýìæýý íýìýãäýõýä ÀÕÁ èõýýõýí õýìæýýíèé çýýë îëãîñíîîðîî ãîëëîõ ¿¿ðýãã¿éöýòãýñýí (138-ð ç¿éë) áèëýý. Íèéò îëãîñîí çýýë Çàñãèéí ãàçðûí ãàäààä ºðèéí áàðàã ãóðàâíû íýã,õºòºëáºðèéí çýýë íü ýíý îëãîñîí çýýëèéíõýý áàðàã õàãàñòàé òýíöýæ áàéíà119. ªðèéí ò¿âøèííýìýãäýæ áàéãàà íü öààøèä çýýë îëãîõîä ýðñäýë ó÷ðóóëíà ãýæ ¿çýæ áàéãàà áà èíãýõäýý ýäèéíçàñãèéí óðò õóãàöààíû òîãòâîðòîé õºãæëèéí òàëààñ áóñ, õàðèí ÀÕÁ-íû îëãîñîí çýýëèéí áàãöàäó÷èð÷ áîëîõ áýðõøýýë òàëààñ íü õàðæ áàéíà. ßëàíãóÿà 1990-ýýä îíû õî¸ðäóãààð õàãàñòñàëáàðóóäààð îëãîãäñîí õºðºíãº îðóóëàëòóóä îðëîãîî îëæ á¿ðä¿¿ëýõ íººö áîëîìæ áîëîí¿íäýñíèé ºð áà ºðèéí ìåíåæìåíòèéí ÷àäàâõèéí íºëººëëèéí íàðèéâ÷èëñàí ñóäàëãààã¿éãýýðõóâààðèëàãäæýý.

3. Áóñàä

143. ÀÕÁ íü Ìîíãîëä òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýã÷ îëîí óëñûí ÷àíàðòàé õàìãèéí òîì õàíäèâëàã÷ áºãººäíèéò ¿ç¿¿ëäýã òóñëàëöààãààðàà ßïîíû äàðàà îðäîã þì. Ýíý íü íèéò òóñëàëöààíû õºòºëáºðò ãîëëîõáàéð ñóóðèéã ÀÕÁ-íä ºã÷ áàéãàà áà õàðèí ñàÿõíûã õ¿ðòýë áàéíãûí òºëººëºã÷èéí ãàçàðã¿é ÿâæ èðñýíó÷ðààñ òýðã¿¿ëýã÷ ¿¿ðãýý òîãòìîë ã¿éöýòãýäýãã¿é áàéëàà. Ñóóðèí òºëººëºã÷èéí ãàçàð áàéãóóëñíààðýíý ¿¿ðãýý ¿ð ä¿íòýé áèåë¿¿ëýõ õàâüã¿é ºðãºí áîëîìæ íýýãäñýí áèëýý.

144. Çîõèöóóëàëò, õàìòûí àæèëëàãààíû ýåðýã òàëûí îëîí æèøýý áàéäàã íü ìàãàäã¿é çàñàãçàõèðãàà íü õàðüöàíãóé öîìõîí áàéäàã íèéñëýë õîòäîî òºâëºðñºí áîäëîãî áîëîâñðóóëàã÷äàä õ¿ð÷õàðüöàõàä õÿëáàð áàéäàãòàé õîëáîîòîé áàéæ áîëîõ þì. Ýíý íü çààâàë áèå áèåý íºõñºí, ºðãºíõ¿ðýýã õàìàðñàí õºòºëáºð¿¿äýä õ¿ðãýýã¿é ÷ ãýñýí øààðäëàãàã¿é äàâõàðäëààñ çàéëñõèéõ áîëîìæîëãîñîí þì. Òóõàéëáàë, ýð÷èì õ¿÷íèé ñàëáàð ãýõýä ë îëîí òîîíû õàíäèâëàã÷èä í¿¿ðñ, ýð÷èìõ¿÷íèé ¿éëäâýðëýë, õóâààðèëàëòûí ÷èãëýëýýð òóñëàìæ ¿ç¿¿ëæ áàéâ. Ýíý ñàëáàðààñ ÀÕÁ ãàðñíûäàðàà ÀÍÓ ÎÓÕÀ, Äýëõèéí áàíê çýðýã áàéãóóëëàãóóä ººðñäºº ÀÕÁ-íû òóñëàìæòàéãààð õýðýãæèæýõëýýä äóóñààã¿é áàéñàí á¿òöèéí øèíý÷ëýëèéã ¿ðãýëæë¿¿ëýõýä òýðã¿¿ëýõ ¿¿ðãèéã çàëãóóëæ àâñàíþì. Èéìýðõ¿¿ õàíäëàãóóä ÀÕÁ-íû îðõèí ãàðñàí äýä á¿òöèéí áóñàä ñàëáàðò ÷ àæèãëàãäàæ áàéíà.¯¿íèé õàìãèéí òîäîðõîé æèøýý áîë èðãýíèé íèñýõèéí ñàëáàð (92-ð ç¿éë) áºãººä ýíä ÀÕÁ àõèöäýâøèë ãàðàõ ñóóðèéã òàâüæ çºâºëãºº ºãñººð áàéñàí áà äóóñãàëã¿é ¿ëäýýñýí àæëûã íü ÅâðîïûíÑýðãýýí áîñãîëò, õºãæëèéí áàíê ¿ðãýëæë¿¿ëýõ áîëîëòîé. Õàðèëöàà õîëáîîíû ñàëáàðò ÀÕÁ-íû õèéæáàéñàí á¿òöèéí ººð÷ëºëòèéã äóóñãàæ äýä á¿òöèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ àæëûã àéìãèéí ò¿âøèíäõýðýãæ¿¿ëýõ àæëûã Ãåðìàíû Êðåäèòàíøòàëüò ã¿éöýýæ áàéãàà áîë ßïîíû Îëîí óëñûí õàìòûíàæèëëàãààíû àãåíòëàã (ÆÀÉÊÀ) ñóì-àéìàã õîîðîíäûí óÿëäàà õîëáîîã áýõæ¿¿ëýõ áîëîëöîîíóóäûãñóäàëæ áàéíà.

119 2001 îíû ýöýñ ãýõýä ÀÕÁ-íû íèéò îëãîñîí çýýë 550 ñàÿ àì.äîëëàð áàéñàí íü íýã õ¿íä 210 äîëëàð áóþó íýã õ¿íä íîãäîõÄÍÁ áîëîõ 390 àì.äîëëàðûí 50-èàñ èë¿¿ õóâüòàé òýíöýæ áàéíà.

145. Íèéãìèéí ñàëáàðò õàìòûí àæèëëàãàà ñàéí ÿâæ áàéíà, òîäðóóëáàë ¿¿íä Í¯Á-èéí õîëáîãäîõàãåíòëàãóóä áîëîí òºñëèéí õýðýãæèëòýíä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã îëîí óëñûí íýãýí ÒÁÁ-ûã íýðëýæáîëîõ áàéíà. Õàðèí ýíý ñàëáàð äàõü ÀÕÁ-íû ¿éë àæèëëàãààíä äîòîîäûí ÒÁÁ-óóä áîëîíáèçíåñèéíõýí áàðàã îðîëöîõã¿é áàéãàà íü çàðèì òàëààð àíõíû æèë¿¿äýä äîòîîäûí ÒÁÁ áîëîíáèçíåñèéíõýí áàéõã¿é áàéñíààð òàéëáàðëàãäàæ áîëîõ ÷ õóâèéí õýâøèë õºãæëèéí ãîë õºäºëã¿¿ð,àæëûí áàéð áèé áîëãîã÷ áîëíî ãýæ ¿çýæ áàéãàà íºõöºëä òóí ãàéõìààð ç¿éë ìýò ñàíàãäàõ þì.

146. Äýëõèéí áàíê ñàÿõàí Ìîíãîëä õýðýãæ¿¿ëñýí õºòºëáºð¿¿ääýý ¿íýëýëò ä¿ãíýëò120 ºãñºí áºãººäõºãæëèéí íºëººëëèéí ¿íýëãýýã õèéñýí óã òàéëàí èëòãýëäýý “1990-ýýä îíû Çàñãèéí ãàçðóóäàäòóëãàð÷ áàéñàí äºðâºí ¿íäñýí çàð÷ìûí ¿¿ðýã çîðèëò”-ä ãîë àíõààðàë õàíäóóëæýý:

(1) “Àðä÷èëñàí ¿éë ÿâöûã áýõæ¿¿ëæ óëñ òºðèéí áîëîí ýäèéí çàñãèéí ýðõ ÷ºëººã õàíãàíáàòàëãààæóóëàõ”. ¯¿íä Äýëõèéí áàíê ýäèéí çàñãèéí òîãòâîðòîé áàéäàë áîëîíøèíý÷ëýëèéã äýìæèõ çàìààð øóóä áóñ óòãààð õóâü íýìðýý îðóóëñíûã äóðäààä áóñàäõàíäèâëàã÷èä ÷ ìºí íèëýýäã¿é õóâü íýìýð îðóóëñàí ãýæýý.

(2) “Ýäèéí çàñãèéã òîãòâîðæóóëàõ, á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýëèéã óíàëòààñ ñýðãèéëýõ, õ¿íàìûã øèëæèëòèéí ýõíèé ¿åèéí áýðõøýýë¿¿äýýñ õàìãààëàõ”. Äýëõèéí áàíê ¿å ¿åèéíÇàñãèéí ãàçðóóäàä ýíýõ¿¿ çîðèëãîî õýðýãæ¿¿ëýõýä íü “òºëáºðèéí òýíöëèéí çýýë; ýð÷èìõ¿÷, òýýâýð, çýñèéí ñàëáàðûã ñýðãýýõ òóñëàìæ; òåõíèêèéí òóñëàëöàà; ìºí áóñàäõàíäèâëàã÷äûí äýìæëýãèéã òàòàí îðîëöóóëàõ çàìààð” òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõýä ãîëëîõ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí ãýæýý. ÀÕÁ ¿¿íòýé îéðîëöîî òóñëàìæóóäûã ¿ç¿¿ëæ áàéñàí áà îëîíóëñûí õàìãèéí òîì äîíîð-áàéãóóëëàãà óòãààðàà îðóóëñàí õóâü íýìýð íü äýýðõòýé æèíòýíö¿¿ áàéñàí ãýæ õýëýõýä õèëñäýõã¿é þì.

(3) “Õ¿íèé õºãæëèéí ò¿âøèíã õàìãààëæ, øèëæèëòèéí ¿åä ýìçýã á¿ëãèéíõíèéã äýìæèõ”.Äýëõèéí áàíê Çàñãèéí ãàçðûí ßäóóðëûã áóóðóóëàõ ¿íäýñíèé õºòºëáºðò òóñëàëöàà¿ç¿¿ëýõýä Í¯ÁÕÕ-èéí õàìòààð ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí. Íèéãìèéí áóñàä ñàëáàðòçºâëºõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí áà “òóõàéí íºõöºëä ººð áóñàä õàíäèâëàã÷ áàéñàí ó÷ðààñøóóä çýýë îëãîõîîñ çàéëñõèéæ” áàéñàí áàéíà. Äýëõèéí áàíê ºíäºð õýìæýýíäáèåë¿¿ëñýí ãýæ ¿íýëæ áàéãàà ýíý çîðèëòûã ã¿éöýëä¿¿ëýõýä ÀÕÁ-íû áîëîâñðîëûíáîëîí ýð¿¿ë ìýíäèéí òºñë¿¿ä íü ãîëëîõ õóâü íýìýð îðóóëñàí áîëíî.

(4) “Çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñàãò íèéòèéí èäýâõ îðîëöîî áà òîãòâîðòîé õºãæëèéã õàíãàõáàéãóóëëàãà èíñòèòóöèóäûã áèé áîëãîæ áîäëîãî áîëîâñðóóëàõ”. Çºâõºí òàë õóâü íüáèåëñýí ýíý çîðèëãîä Äýëõèéí áàíêíû îðóóëñàí õóâü íýìýð áàãàâòàð áàéâ. ÓÎ¯ÒÕ¯-ääóðäñíààð ÀÕÁ íü áîäëîãûí øèíý÷ëýë áîëîí ÷àäàâõè áèé áîëãîõîä ãîëëîõ õóâü íýìýðîðóóëñàí áà õýðâýý ÀÕÁ ñòðàòåãè áîëîâñðóóëñàí áàéñàíñàí áîë ÷àäàâõè áèé áîëãîõîääýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ àæèë èë¿¿ ¿ð ä¿íä õ¿ðýõ áàéâ.

147. Ãåðìàíû çàñãèéí ãàçàð 2001 îíä õî¸ð òàëûí õàìòûí àæèëëàãààíû äàãóó õýðýãæñýí ººðèéíõºòºëáºðò ¿íýëýëò121 ºã÷ ìºí èéìýðõ¿¿ ä¿ãíýëò¿¿äýä õ¿ðñýí áàéíà. Óã ¿íýëãýýíä Ãåðìàíû áîëîíÀÕÁ-íû õºòºëáºð¿¿äýä íèéòëýã áàéãàà îëîí ç¿éëèéã òýìäýãëýñíèé äîòîð õàìòðàí àæèëëàõ ºðãºíáîëîëöîîã ýíäýýñ õàéæ áîëîõ þì.

VI. ØÈËÆÈËÒÈÉÍ ÇÎÐÈËÒÓÓÄÛÃ ¯ÐÃÝËÆË¯¯ËÝÕ ÍÜ

À. Ñóðãàìæóóä

148. Ìîíãîëä õýðýãæñýí õºòºëáºð¿¿äýýñ àâ÷ áîëîõ ñóðãàìæóóä íü ñ¿¿ëèéí àðâàí æèëèéíõóãàöààíä õºãæëèéí òóõàé îéëãîëò õýðõýí õóâèð÷ ººð÷ëºãäñºíèéã õàðóóëæ áàéãàà þì. Àíõàíäààøèëæèëòèéí ¿éë ÿâöûã ñàéí îéëãîõã¿é áàéñàí áà ñîöèàëèñò áîëîí êàïèòàëèñò ñèñòåìèéí çàð÷ìûíÿëãàà áîëñîí ºì÷ëºëèéí õýëáýðò ìàø èõ àíõààðàë õàíäóóëæ áàéâ. Ýíýõ¿¿ îéëãîëò îäîîººð÷ëºãäñºí áºãººä øèëæèëò ãýäýã íü ¿¿íýýñ õàìààã¿é íàðèéí òºâºãòýé àñóóäëóóäûã àãóóëäàããýäãèéã õàíäèâëàã÷èä á¿ðýí óõàðìñàðëàñàí áàéíà.

120

Äýëõèéí áàíê. 2002. Ìîíãîëä ¿ç¿¿ëñýí òóñëàìæèéí ¿íýëãýý. Âàøèíãòîí121

Bundesministerium feur Wirthschaftliche Zusammenarbeit und Entwicklung, 2001 Synthesebericht zur LaenderevaluiertungMongolei, Bonn-Ãåðìàíû çàñãèéí ãàçàð, 2001, Ìîíãîëä ¿ç¿¿ëñýí òóñëàìæèéí ¿íýëãýý, Áîíí õîò.

149. Ýíýõ¿¿ ÓÎ¯ÒÕ¯-ä ÓÎ¯ÀÑ-èéã ¿éë àæèëëàãààíä íýâòð¿¿ëýõ ¿éë ÿâöûí ñóë òàëûãõàðóóëëàà. Õýäèéãýýð øèëæèëòèéí ãîë ñýäýâ ¿éë ÿâö íü çºâ òîäîðõîéëîãäñîí áîëîâ÷ òýäãýýðèéãÓÎ¯ÒÒ-íä ñèñòåìòýéãýýð îðóóëæ ÷àäààã¿é áàéíà. Ýíýõ¿¿ äóòàãäàë íü çºâõºí Ìîíãîëä õàìààðàõã¿éáà ÀÕÁ òºñºë õýðýãæ¿¿ëæ çýýë îëãîäîã áàéãóóëëàãààñ ààæìààð óëñ îðíóóäûã òóñ á¿ðä íü àâ÷ ¿çäýãõºãæëèéí àãåíòëàã áîëîõ îäîîãîîð õàðààõàí äóóñààã¿é øèëæèëòýíäýý ÿâæ áàéãààã õàðóóëæ áàéíà.Ñàÿõíû áèçíåñèéí ¿éë ÿâöûí ººð÷ëºëò (18-ð ñàëáàð), á¿ð òîäðóóëáàë ÓÎ¯ÀÑ-èéã ÓÎ¯ÒÒ-òýé óëñîðíû ñòðàòåãè áîëîí õºòºëáºð áîëãîí íýãòãýñíýýð ýíý äóòàãäëûã àðèëãàõààð õèéñýí àíõíû àëõàìáàéñàí áà õî¸ð äàõü àëõàì íü óëñ îðíûã õàðèóöñàí áàãóóä áèé áîëãîæ ÀÕÁ-ûã ººð÷ëºí øèíý÷èëñýíÿâäàë þì. Ãýñýí õýäèé ÷ ¿éë ÿâö áîëîí á¿òöèéí ýäãýýð ººð÷ëºëò íü àãóóëãà áîëîí õºòºëáºðò¿íýõýýð íºëººëæ ÷àäàõ ýñýõ íü òóõàéí îðíûã õàðèóöñàí áàã óëñ îðíûõîî õóâüä îíöãîé à÷õîëáîãäîë á¿õèé øèëæèëòèéí áîëîí õºãæëèéí àñóóäëûã òîäîðõîéëîõ, øèíæëýõ, äàðàà íü ýäãýýðàñóóäëûã çîðèëãî, çîðèëò áîëîí àðãà çàìóóä á¿õèé ¿éë àæèëëàãààíû õ¿ðýý áîëãîí õóâèðãàæ ÷àäàõ÷àäâàðààñ èõýýõýí õàìààðàëòàé þì. Ýíý çîðèëãîîð óëñ îðíûã õàðèóöñàí áàãóóäàä öàã õóãàöààáîëîí çîõèõ íººöèéã ãàðãàæ ºãºõ øààðäëàãàòàé.

150. Ñàëáàðò õàìàã àíõààðëàà õàíäóóëñíààð ýðõ ç¿éí õ¿ðýýã áèé áîëãîõ çýðýã óëñ îðíû õýìæýýíèéàñóóäëûã çàðèìäàà àíçààðàõã¿é ºíãºðººõ ÿâäàë òîõèîëäîæ áàéâ. Õºòºëáºðèéí îëîí çýýë õóóëüáàòëàõ íºõöºë á¿õèé áîäëîãûã íºõöëèéã òóñãàæ áàéâ. Õóóëü ãàðãàõ íü òóõàéí ñàëáàðûíõíû ñàíàëáîäîëîîð øààðäëàãàòàé áàéñàí õýäèé ÷ Ìîíãîëûí íèéò ýðõ ç¿éí õ¿ðýýíä ýäãýýð ººð÷ëºëò íü îãòòîõèðîîã¿é áóþó ýñâýë òîãòîîñîí æóðìûí äàãóó ÿðèëöàõ õàíãàëòòàé öàã ãàðãàäàãã¿é (62-ð ç¿éë)áàéâ. Çàðèì õóóëü, òóõàéëáàë Òºðèéí àëáàíû óäèðäëàãà ñàíõ¿¿æèëòèéí òóõàé õóóëü àíãëè-ñàêñîíûçàãâàð äýýð ¿íäýñëýñýí áîë Ìîíãîëûí ýðõ ç¿éí ñèñòåì òýð ÷èãýýðýý ãåðìàí çàãâàðòàé þì. Áóñàäñàëáàðò ÷ õîîðîíäîî íèéöýõã¿é çààëòóóä Ìîíãîëûí õóóëèóäàä áàéãàà áà òàòâàðûí õóóëèéí äàãóóòàòâàðûí äóòóóã áàíê äàõü äàíñíààñ Çàñãèéí ãàçàð àâ÷ áîëîõ þì øèã áîëîâ÷ áàíêíû õóóëü¿çýõëýýð çýðýã äàíñíû íóóöûã íàéäâàðòàé õàìãààëíà ãýñýí çààëòòàé áàéíà. Ñàëáàðò óëàìæëàë¸ñîîð àíõààðàë õàíäóóëàõààñàà ãàäíà óëñ îðíû õýìæýýíä àñóóäëûã òîäîðõîéëîõ îéëãîõ òàëààðä¿í øèíæèëãýýíèé àæèë õèéãäýæ, óëñ îðíû õýòèéí òºëâèéã àâ÷ ¿çýæ áàéñàí áîë ýðõ ç¿éí èéìýðõ¿¿çºð÷ë¿¿äýýñ çàéëñõèéæ áîëîõ áàéëàà. Ñàÿõàí (Çàñàãëàë áîëîí õóâèéí õýâøèë ¿¿íèé æèøýý þì.)íýâòð¿¿ëæ ýõýëñýí ñýäâèéí ¿íýëãýý íü õºãæèë áîëîí øèëæèëòèéí àñóóäëûí òàëààðõ ÀÕÁ-íûîéëãîëòûã ñàéæðóóëæ, ýäãýýðèéã çýýë áîëîí ÒÒÍ-ä õýðõýí òóñãàõ øààðäëàãàòàéã òîäîðõîéëîõîä÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé ¿¿ðýã ðîëü ã¿éöýòãýõ áîëîìæòîé þì.

151. Ñòðàòåãèéí ýñâýë èë¿¿ ºðãºí õ¿ðýýòýé àðãà õàíäëàãà íü òóñ òóñàä íü ñàëãàí àâ÷ ¿çñýíýýñèë¿¿ äýýð õýìýýí áàòëàõàä õýö¿¿ þì. Ãýñýí õýäèé ÷ Ìîíãîëûí æèøýýí äýýð àâ÷ ¿çýõýä òóñëàìæñàëáàðóóäûí ¿éë àæèëëàãààòàé õîëáîîòîé õàðèëöàí óÿëäàà á¿õèé àñóóäëóóäûã õàìàð÷ áàéñàí íüäóíäààñ óðò õóãàöààòàé, òóñãàéëñàí õ¿ðýõ ò¿âøèí á¿õèé òîäîðõîé á¿òýöòýé, ñèñòåìòýéòóñëàëöààíû à÷ õîëáîãäëûã õàðóóëæ áàéíà.

152. Áàéãóóëëàãà á¿òöèéí àñóóäëóóäûã øèéäâýðëýõýä õýò ÿâöóóðõàõ õàíäëàãàòàé àíõààð÷ áàéñíûóëìààñ á¿òýö áîëîí ¿éë ÿâöóóäûã ºðãºí õ¿ðýýòýé àâ÷ ¿çýõã¿é, äýýð íü á¿òöèéí ¿éë àæèëëàãààíû¿ç¿¿ëýëò¿¿ä áàéõã¿é ¿åä òýäãýýð íü õîîðîíäîî îëèãòîé óÿëäàõã¿é áàéâ. Äýýðõ õ¿÷èí ç¿éë¿¿ä íüõàìòäàà íèéò á¿òöèéí ¿éë àæèëëàãààã õýðõýí ñàéæðóóëàõ áîëîìæèéã àâ÷ ¿çýëã¿éãýýð ÿâöóóõ¿ðýýíèé àñóóäëóóäûã õºíäºõ òºäèé òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõýä õ¿ðãýñýí áàéíà. Ýíý íü òºðèéí íººöèéíìåíåæìåíò äýýð ãàðñàí áºãººä õýäèéãýýð èéì áîëîìæ áàéñàí ÷ ÒÒ áîëîí çýýë íü õàðèëöàí áèåáèåý íºõºõ îðîëäëîãûã îãò õèéãýýã¿é áàéíà. Òºðèéí íººöèéí ìåíåæìåíòýä ¿ç¿¿ëñýí òóñëàëöààãºðãºí õ¿ðýýíä àâ÷ ¿çñýí áîë (50-ð ç¿éë) íèéò ¿éë ÿâöûã ñàéæðóóëàõ, òóõàéëáàë Çàñãèéí ãàçàðñàíõ¿¿ãèéí ñàõèëãà áàò, ¿ð àøãèéã äýýøë¿¿ëýõ (áàãà çàðäëààð ¿ð ä¿íä õ¿ðýõ) ÿìàð áîëîìæ áàéãààãòîäîðõîéëîõûã çîðèëãî áîëãîæ òóñãàõ áàéëàà. Áîäëîãî áîëîâñðóóëàõ áîëîí ñòðàòåãèòºëºâëºëòèéã îðîëöóóëààä õîëáîãäîõ ñîíãîëòûã õèéõ, øèéäâýð ãàðãàõ ÷àäàâõè íü ÷àäàâõèéã áèéáîëãîõ ñèñòåìòýé ¿éë ÿâöûí íýãýí õýñýã áîëîõ ó÷èðòàé.

153. Áîäëîãûí ìàòðèöóóä íü áîäëîãûí øèíý÷ëýëèéí àðãà õýìæýýí¿¿ä áîëîí áîäëîãûíøèíý÷ëýëèéã íýâòð¿¿ëæ áóé õÿíàæ ¿íýëýõ àðãà çàìóóä òýìäýãëýãýýã õîëüæ àãóóëàõ õàíäëàãàòàéáàéâ. Ýíý ïðàêòèê íü íýëýýä íàðèéí òºâºãòýé áîäëîãûí ìàòðèöóóäûã áèé áîëãîñîí áºãººä õÿíàëò¿íýëãýý ìåõàíèçìààñ ÿëãààòàé íü áîäëîãûí øèíý÷ëýë íü ÷óõàì þóã àãóóëàõ ¸ñòîé òàëààðòººðºëäºë ¿¿ñãýõýä íýìýð áîëñîí þì.

154. ÒÒ-íû äàãóó îëãîæ áàéñàí õºðºíãº íü íýìýãäñýýð áàéãàà ãàäààä ºðèéã çàðèì õýìæýýíäíèìãýëýõýä òóñàëæ áàéâ. ÒÒ-íû õºòºëáºð¿¿ä íü ÿíç á¿ðèéí ñàëáàðò õýðýãæñýí, íºãººòýéã¿¿ð çýýëáîëîí ÒÒ-íû õîîðîíä (¿ð ä¿íãèéí õóâüä) òîäîðõîé óÿëäàà õîëáîî áàéõã¿é òóë ýäãýýð íººö ¿ðàøèãòàé çàðöóóëàãäñàí ýñýõ çîõèõ ¿ð íºëººòýé áàéñàí ýñýõýä ¿íýëãýý ºãºõºä õýö¿¿ þì. Õýðâýýñòðàòåãè áîëîí õºòºëáºð¿¿ä íü øèëæèëòèéí (ýñâýë õºãæëèéí) ãîë àñóóäëóóä áîëîí ¿éë ÿâöûí (149ä¿ãýýð ç¿éë) ýðãýí òîéðîíä áîëîâñðóóëàãäñàí áîë ýäãýýð óÿëäàà õîëáîîã òîäîðõîéëîõ áîëîìæòîéáàéõ áàéâ.

155. ßëàíãóÿà ÷àäàâõè áèé áîëãîõòîé õîëáîãäîí ñàëáàðóóäàä ÿëãààòàé ¿ð ä¿íã¿¿ä ãàðñàí áèëýý.Ýäãýýð ÿëãààíóóä íü õîð õîëáîãäîëã¿é áºãººä õàðèí ýíýõ¿¿ ÓÎ¯ÒÕ¯-íèé àæëóóäààð äàìæóóëàí122

ñàéí òóðøëàãûã òîäîðõîéëæ, áóñàä ñàëáàðûí äóíä íýâòð¿¿ëýõ àæèë õèéãäýõ ¸ñòîé áèëýý.Íèéãìèéí ñàëáàðûí õºòºëáºð¿¿ä íü (áîëîâñðîë áà ýð¿¿ë ìýíä) îäîî áàéæ áàéãàà áîëîí áàéõã¿éáàéãàà á¿òö¿¿äèéí òàëààð íàðèéâ÷èëñàí ñóäàëãàà õèéæ àâñíû ¿ð ä¿íä ÷àäàâõè áèé áîëãîõàñóóäëûã øèéäýõ øèéäë¿¿äèéã áîëîâñðóóëñàí áèëýý. Ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàëáàðò, òóõàéëáàë ñóëòàëóóäûã òºâ áîëîí îðîí íóòãèéí ÿíç á¿ðèéí ò¿âøèíä, ÿàì áîëîí îðîí íóòãèéí çàõèðãààíûõ¿ðýýíä, çºâøººðºë îëãîäîã áàéãóóëëàãà, ñóìûí áîëîí ºðõèéí ýìíýëã¿¿äèéí ò¿âøèíä õ¿ðòýëõºíäºí àâ÷ ¿çñýí þì. Ãýñýí õýäèé ÷ ãàäààäûí òóñëàìæààð øèéäýõýä õýö¿¿. Íºãººòýéã¿¿ð ýìçýãó÷ðààñ äýâø¿¿ëýí òàâèõàä õ¿íäðýëòýé àñóóäëóóäààñ øàëòãààëàí ýöñèéí çîðèëãîäîî õ¿ðýõýä ýíýõî¸ð ñàëáàðò õ¿íäðýë ó÷èð÷ áàéãàà þì. Òóõàéëáàë ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàëáàðò õàíäàõ õàíäëàãà íüýìíýëýãò õýâò¿¿ëæ áººí ýì òàðèàãààð ýì÷èëäýã õýëáýð ð¿¿ õýëáèéõ ìàÿãòàé áàéãààã ÀÕÁ-íû ýð¿¿ëìýíäèéí ñàëáàðò ¿ç¿¿ëñýí òóñëàìæèéí123 ¿ð øèìèéã íü á¿ðýí õ¿ðòüå ãýâýë ººð÷ëºõ øààðäëàãàòàéþì..

156. ßëàíãóÿà ýðñ ººð÷ëºëò øààðäàãäàæ áàéãàà ¿åä áýëýí øèéäýë, çàãâàðûã õàéõ íü æàì ¸ñíû¿çýãäýë áèëýý. Ãýñýí õýäèé ÷ íýã ãàçàð ¿ð ä¿íãýý ºã÷ áàéñàí ñèñòåìèéã ººð íýã ãàçàð íýâòð¿¿ëýõ íüàñóóäëûã øèéäýõýýñýý èë¿¿ áààõàí ººð÷ëºëò ë àâ÷èðäàã (õóóëàõ àðãà äàíäàà òîõèðíî ãýæ áàéõã¿é).Æèøýýëáýë, ÇØÕ-èéí õ¿ðýýíä (40-ð òàéëáàð) ¿ð ä¿í äýýð ¿íäýñëýñýí òºñºâëºëò õýìýýõ íàðèéíòºâºãòýé ñèñòåìèéã íýâòð¿¿ëýõýä ýíýõ¿¿ àðãà ç¿éä õàìàã õ¿÷ àíõààðëàà õàíäóóëæ, õàðèí òºðèéíçàðäëûã õÿíàõ, òºðèéí ¿éë÷èëãýýíä ìýðãýæëèéí óäèðäëàãûã íýâòð¿¿ëýõ àñóóäëóóäûã àíõààðëààñààõîëäóóëñàí áàéâ. ¯¿íèé îðîíä, ¿íäýñíèé áîëîí îðîí íóòãèéí ò¿âøíèé õîëáîãäîõ òàëóóäòàéçºâëºëäºæ, øèéäýõ àñóóäëóóäûí òàëààð çºâøèëöºëä õ¿ð÷, òýäãýýðèéí ñóóðü ¿íäýñ áîëîí øèéäýõáîëîìæèéí òàëààð ÿðèëöñàí áîë èë¿¿ à÷ õîëáîãäîëòîé áàéõ áàéëàà. ÀÕÁ íü ¿éë ÿâöûã äýìæèõá¿ðýí áîëîìæòîé áºãººä çºâøèëöºë áèé áîëãîõ íü àñóóäëóóäûí ìºí ÷àíàðûã îéëãîõ, òîõèðîìæòîéøèéäëèéã îëîõ ÷àäàâõèéã áèé áîëãîõîä òóñàëäàã ó÷ðààñ èéì òºðëèéí õýëöë¿¿äýä ÿíç á¿ðèéíáîëîìæèò àðãóóäûã ¿¿íä õýðýãëýæ áîëîõ þì.

Á. Èðýýä¿éí ñòðàòåãè áîëîí õºòºëáºð

157. Óëñ îðíû òàëààð áàðèìòëàõ ñòðàòåãè áîëîí ¿éë àæèëëàãààíû õºòºëáºð¿¿ä íü òóñëàìæèéíàãóóëãûã íýãòãýí òîéìëîõîîñîî èë¿¿ ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ ñòðàòåãèéí çààâàð÷èëãàà ºãºõ ¸ñòîéþì. Øèíý áèçíåñ ïðîöåññèéí äàãóó øààðäëàãàòàé ¿íäñýí áýëòãýë àæèë (ÝÇÑÑÀ, ÿäóóðëûí ä¿íøèíæèëãýý áà ÓÎ¯ÒÕ¯) ýõëýí õèéãäýõ òóë óëñ îðîíä õýðýãæ¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãààíû ñòðàòåãèéãèéìýðõ¿¿ áàéäëààð áîëîâñðóóëàõ áîëîìæ á¿ðäýõ þì. Óëñ îðíû òàëààð áàðèìòëàõ ñòðàòåãè áîëîíõºòºëáºð¿¿ä íü ëîãèêèéí õ¿ðýýíèé àðãà õàíäëàãààð äàìæèí óëñ îðíû çîðèëòóóäòàé óÿëäñàí äóíäáîëîí óðò õóãàöààíû ñòðàòåãèéã òîäîðõîéëîõ õàìãèéí òîõèðîìæòîé õýðýãñë¿¿ä þì. Çîðèëãîîõýìæèãäýõ¿éö áàéäëààð òîäîðõîéëîõ íü áàéãàà íººöòýé ò¿øèãëýí ýäãýýð çîðèëãîä áîäèòîîð õ¿ðýõÿâäëûã ìºí áàòàëãààæóóëàõ þì.

158. ßäóóðëûã áóóðóóëàõ, õóâèéí õýâøëèéí õºãæëèéã õºõ¿¿ëýí äýìæèõ ÿâäàë Ìîíãîëûí õºãæëèéíîäîîãèéí øàòàíä ÷ à÷ õîëáîãäëîî àëäàõã¿é õàäãàëñààð áàéãàà þì. Õóâèéí õýâøëèéã õºãæëèéíáîëîí àæëûí áàéð áèé áîëãîã÷ ãîë õºäºëã¿¿ðèéíõ íü õóâüä ¿çýõäýý ò¿¿íèé õºãæèëä ñààä áîëæáàéãàà äàðààõ áýðõøýýë¿¿äèéã îéëãîæ, òýäãýýðèéã øèéäâýðëýõ ºðãºí õ¿ðýýòýé ñòðàòåãèéãáîëîâñðóóëàõ ¸ñòîé þì. Õàìãèéí ãîë ñàíàà çîâîîæ áóé àñóóäàë áîë õóâèéí õýâøèë öàð õýìæýýæèæèã, õýò òàðõàé áóòàðõàé îëîí ãàçàð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõàä çàõ çýýë àëñëàãäñàí áàéäàë íü

122

Óëñ îðíû òàëààð áàðèìòëàõ ñòðàòåãè, ¿éë àæèëëàãààíû õºòºëáºð ÷ ìºí îéðîëöîî ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ áîëîìæòîé þì. 123 Çýýë 1568, 1569. ÌÎÍ ÑÔ. Ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàëáàðûí õºãæëèéí õºòºëáºð. 15,9 ñàÿ àì.äîëëàð, 1997 îíû 11-ð ñàðûí 4-íäáàòëàãäñàí.

áèçíåñèéí àìüäðàõ ÷àäâàðûã õÿçãààðëàäàã ÿâäàë þì. Ýíä ìºí çýýëèéí ýðñäëèéã áóóðóóëàõàñóóäëûã ÷ àâ÷ ¿çýõ øààðäëàãàòàé áºãººä ýíý íü õóâèéí õýâøèë áîëîí ñàíõ¿¿ãèéí ñàëáàð àëüàëèíä íü àøèãòàé þì. 2002 îíä õèéõýýð òºëºâëºãäñºí ÀÕÁ-íû õóâèéí õýâøëèéí ¿íýëãýý íü ýäãýýðàñóóäëûã õºíäºæ àæëûí áàéð áèé áîëãîæ ÿäóóðëûí ºñºæ áóé ÷èã õàíäëàãûã áóóðóóëàõàä òóñëàõõóâèéí õýâøëèéí õºãæëèéã äýìæèõ òààð÷ òîõèðñîí ñòðàòåãèéã áîëîâñðóóëàõàä ÷óõàë à÷õîëáîãäîëòîé áîëîõ þì.

159. Òºðèéí íººöèéí ìåíåæìåíòèéã öîãö áàéäëààð àâ÷ ¿çýõ íü òºðèéí áàéãóóëëàãóóäàäñàíõ¿¿ãèéí ñàõèëãà áàò áîëîí ìýðãýæëèéí òóõàé ¿íäñýí îéëãîëòóóäûã äàõèí íýâòð¿¿ëíý ãýäãýýðýýÇàñãèéí ãàçàð áîëîí ÀÕÁ-íû õºòºëáºðò à÷ òóñòàé õýðýã áîëîõ þì. Îðîëöîã÷ á¿õ òàëóóäûí ç¿òãýëõàðèóöëàãà, á¿õ íèéòýýðýý îéëãîñîí íýãäìýë çîðèëãî, çºâøèëöºí òîõèðîëöñîí àðãàõýðýãñýëã¿éãýýð ¿ð ä¿í äýýð ¿íäýñëýñýí òºñºâëºëò íü äàíãààðàà äýýðõ çîðèëòóóäûã õàíãàæ÷àäàõã¿é þì. Òºðèéí íººöèéí ìåíåæìåíòèéí çîðèëòóóäûã òîäîðõîéëîõ íü çºâøèëä õ¿ðýõîéëãîëöîë áèé áîëãîõûã øààðäàæ áàéãàà áà ¿¿íä äàðààõ àñóóäëóóä áàãòàõ þì.

(i) ãîëëîõ àñóóäëààð òîõèðîëöîîíä õ¿ðýõ, ººðººð õýëáýë ¿íäýñíèé áîëîí àéìãèéíò¿âøèíä Çàñãèéí ãàçàð äîòîð íýã áàéð ñóóðüòàé áîëîõ,

(ii) õ¿í àìûí õýðýãöýý áîëîí õ¿ñýí õ¿ëýýæ áàéãàà òºðèéí ¿éë÷èëãýýíèé (òºðèéíá¿òýýãäýõ¿¿í) òºðºë áîëîí ò¿âøèíã òîãòîîõ, ýíý àñóóäëààð àðä èðãýäòýé çºâøèëöºíòîõèðîëöîõ,

(iii) òºðèéí ¿éë÷èëãýýã (òºðèéí á¿òýýãäýõ¿¿í) ¿ç¿¿ëýõýä øààðäëàãàòàé áýëýí áàéãààíººö, àøèãëàãäààã¿é áàéãàà îðëîãî, òàòâàð áîëîí õóðààìæèéí õóâèéí õýâøèëä¿ç¿¿ëýõ íºëººëëèéã õýëýëöýõ,

(iv) òºðèéí íººöèéí ìåíåæìåíòèéí çàãâàðûã (¿ð ä¿í äýýð ¿íäýñëýñýí òºñºâëºëò ¿¿íèéíýã þì) òîäîðõîéëîõ, Çàãâàðûí ñîíãîëò íü òºðèéí çàðäëûã õÿíàõ åðºíõèéçîðèëòîíä õ¿ðýõýä ÷èãëýõ ó÷èðòàé áºãººä ÿíç á¿ðèéí çàãâàðóóäûã õýðõýí õýðýãëýæ(ìºí áóðóó õýðýãëýæ) áîëîõ òàëààð îéëãóóëàõûí òóëä òýäãýýðèéí äàâóó áîëîí ñóëòàëóóäûã õýëýëöñýí õýëöýë äýýð ¿íäýñëýñýí áàéõ ¸ñòîé.

(v) õàìãèéí ¿ð àøèãòàé áàéõûã áàòàëãààæóóëñàí ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ ìåõàíèçìèéãòîäîðõîéëîõ. Ýíä ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõýä õóâèéí õýâøèë áîëîí èðãýäèéã îðîëöóóëàõõóâèëáàð, óëñûí õýâøëèéí àæ àõóéí íýãæ¿¿äèéí ¿éë àæèëëàãààã ñàéæðóóëàõûíòóëä æèøèã õàðüöóóëàëòûí àðãûã õýðýãëýæ ìýòèéí õóâèëáàðóóä áàãòàõ þì.

160. Õÿíàëò, ¿íýëãýýíèé ÿâö áàéäàë òºðèéí íººöèéí ìåíåæìåíòèéí ¿éë ÿâöòàé á¿ðýí íýãäñýíôóíêö áàéõ ¸ñòîé áà ¿¿íä áàéãàà íýãæ¿¿äèéã äàé÷ëàí îðîëöóóëæ, õýðýãöýýòýé áîë òýäãýýðèéí÷àäàâõèéã áîëîìæèéí õýðýýð áèé áîëãîæ áýõæ¿¿ëýõ ¸ñòîé þì.

Õàâñðàëò 1

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ, ÑÝÄÂÈÉÍ ÁÎËÎÍ ÑÀËÁÀÐÛÍ ÀÆÈË

Ýäèéí Çàñàã, Ñýäâèéí Áîëîí Ñàëáàðûí Àæëûí Òîéì /æèëýýð/

ÆèëÑýäýâ/Ñàëáàð

1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002à

VI. Óëñ Îðíû Õºòºëáºð áà Óëñ Îðíû Òàëààðõ Õýâëýãäýí Ãàðñàí Áàðèìòóóä

Óëñ Îðíû Òàëààð Áàðèìòëàõ Ñòðàòåãèá ÀÕÁ ÀÕÁ ÅÕ

Óëñ Îðîíä Õýðýãæ¿¿ëýõ Òºëºâëºãººâ ÀÕÁ ÀÕÁ ÀÕÁ ÀÕÁ ÀÕÁ

Õýâëýãäýí ãàðñàí áàðèìòóóäÀÕÁÄÁ

ÀÕÁÄÁ

ÎÓÂÑÍ¯Á ÎÓÂÑ

Ýäèéí Çàñãèéí Àæèë

Ýäèéí Çàñãèéí Òîéì ÄÁ ÀÕÁ ÀÕÁÄÁ

ÀÕÁÎÓÂÑ

ÀÕÁ ÀÕÁ

ÎÓÂÑÄÁ

ÀÕÁ ÀÕÁÎÓÂÑ

ÎÓÂÑ ÎÓÂÑ

Ñýäâèéí Àæèëã

Áàéãàëü Îð÷èí, Áàéãàëèéí Íººö ÄÁ ÀÕÁ

Æåíäåð ÀÕÁ Çàñàãëàë ÀÕÁ ÄÁ ÀÕÁ ÀÕÁßäóóðàë/Ýìçýã Á¿ëãèéíõýí ÄÁ ÄÁ ÄÁ ÀÕÁ

Õóâèéí Õýâøèë ÄÁ ÄÁ ÄÁ ÀÕÁÁ¿ñ Íóòãèéí Õàìòûí Àæèëëàãàà ÀÕÁ

Ñàëáàðûí Àæèëä

Õºäºº Àæ Àõóé ÀÕÁ ÄÁ ÀÕÁ

Áîëîâñðîë ÀÕÁÄÁ ÀÕÁ

Ýð÷èì Õ¿÷ ÀÕÁ ÀÕÁÄÁ

ÀÕÁ

Ñàíõ¿¿ãèéí Ñàëáàð ÄÁ ÎÓÂÑ

Ýð¿¿ë Ìýíä Àæ ¯éëäâýð¿¿ä Öàõèëãààí Õîëáîî ÀÕÁ

Òýýâýð ÀÕÁ ÄÁ Õîòûí õºãæèë

ÀÕÁ = Àçèéí Õºãæëèéí Áàíê, ÅÕ = Åâðîïûí Õîëáîî, ÎÓÂÑ = Îëîí Óëñûí Âàëþòûí Ñàí, Í¯Á =Íýãäñýí ¯íäýñòíèé Áàéãóóëëàãà/Í¯Á-ûí Õºãæëèéí Õºòºëáºð áîëîí Í¯Á-ûí òóñãàé àãåíòëàãóóäîðíî/, ÄÁ = Äýëõèéí Áàíê.Òàéëáàð: Àãåíòëàãóóäûí íýðèéã äóðüäñàí íü òóõàéí æèëä äîð õàÿæ íýã áîëîí ìàãàäã¿é ò¿¿íýýñîëîí ÝÇÑÑÀ õèéãäñýí ãýñýí ¿ã. à Ýäãýýð ýäèéí çàñàã, ñýäâèéí áîëîí ñàëáàðûí àæëóóäûí (ÝÇÑÑÀ) çàðèì íü òºëºâëºãäºæ

áàéãàà áóþó áýëòãýãäýæ áàéãàà áºãººä çàðèì íü áîëîâñðóóëàãäàæ äóóñààä õýâëýãäýíãàðñàí áîëíî.

á ÀÕÁ àíõ óëñ îðíû òàëààð áàðèìòëàõ ò¿ð ñòðàòåãèéã 1991 îíä áàòàëñàí.â Óëñ îðîíä ¿ç¿¿ëñýí òóñëàìæèéí òºëºâëºãºº áîëîí óëñ îðíû ñòðàòåãè áîëîí õºòºëáºðèéí

øèíý÷ëýãäñýí õóâèëáàð.ã Ñýäâèéí àñóóäëóóäûã á¿õýëä íü áóþó õýñýã÷ëýí õàìàðñàí áàéæ áîëíî. Æèøýý íü,

çàñàãëàëûí øèíý÷ëýëèéã á¿õýëä íü ýñâýë àóäèòèéí áîëîí íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéãñàíõ¿¿ãèéí çàñàãëàëûí íýã õýñýã áîëãîí.

ä Ñàëáàðûã á¿õýëä íü, äýä ñàëáàð áîëãîí ýñâýë òîäîðõîé àñóóäàë áîëãîí õàìàðñàí áàéæáîëíî. Æèøýý íü, õºäºº àæ àõóéí ñàëáàðûí ñòðàòåãèéã ýñâýë áóóäàéí ñàëáàð, ýñâýëòîäîðõîé ñàëáàðûí ñàíõ¿¿æèëò.

Ýõ ñóðâàëæ: ÀÕÁ áîëîí áóñàä õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãóóä.

À. Ýäèéí Çàñãèéí Òàéëàíãóóä

1. 1991 îíä àæèëëàñàí àíõíû ýäèéí çàñãèéí àæëûí õýñãèéí òîìèëîëòûí àæëûí ¿ð ä¿í 1992îíä1 õýâëýãäñýí. Ýíý íü Ìîíãîë óëñ áàðóóíû åðòºíöºä íýýëòòýé áîëñíîîñ õîéø òóñ óëñûí ýäèéíçàñàã, ñýäâèéí, ñàëáàðûí àñóóäëóóäûí äýëãýðýíã¿é òîéìèéã áàãòààñàí àíõíû õýâëýë¿¿äèéí íýãáàéñàí þì. Ýäèéí çàñãèéí òàëààðõ òàéëàíã 1993 îíîîñ ýõëýí 7 æèëèéí õóãàöààíä òîãòìîëáîëîâñðóóëñàí. Ýíý íü íýã õºãæèæ áàéãàà ãèø¿¿í îðíû õóâüä äýíä¿¿ îëîí ýäèéí çàñãèéí òàéëàíáîëîâñðóóëñàí áºãººä Îëîí Óëñûí Âàëþòûí Ñàí (ÎÓÂÑ) áîëîí Äýëõèéí Áàíêíû (ÄÁ) èæèë òºñòýéàæëóóäòàé óÿëäóóëàí çîõèöóóëàõ ¿¿äíýýñ áàéí áàéí èðæ àæèëëàæ áàéñíààð òàéëáàðëàãäàæ áîëîõþì. Òóõàéí ¿åä Ìîíãîë óëñ àñàð õóðäàöòàé ººð÷ëºëò¿¿äèéã òóóëæ ºíãºð¿¿ëæ áàéñàí íü áàéí áàéíòàéëàí ãàðãàõàä õ¿ðãýæ áàéñàí áàéæ áîëîõ áºãººä ýäèéí çàñàã íü õàðüöàíãóé áàãà õýìæýýòýéáàéñàí íü ýäèéí çàñãèéí òàéëàíãóóäûã èéíõ¿¿ îéð îéðõîí áîëîâñðóóëàí ãàðãàõ àæëûã íàðèéíòºâºãòýé, áàðèìòæóóëàëò áàãàòàé ýäèéí çàñàãòàé õàðüöóóëàõàä èë¿¿ õÿëáàð áîëãîæ áàéñàí þì.

2. Óëñ îðíû ýäèéí çàñãèéí òàéëàíãóóä íü ýäèéí çàñãèéí òîéìä2 õºíäºãäñºí àñóóäëóóäûãåðºíõèéäºº õàìàðñàí áàéäàã áºãººä á¿òöèéí õóâüä õàðüöàíãóé àäèë òºñòýé áàéäàã íü Ìîíãîëûíòàéëàíãóóäàä àæìãëàãäñàíààð ãàð÷èã áîëãîíû äîîð ÿíç á¿ðèéí ººð ººð òîäîðõîé ñýäâ¿¿äèéã ã¿íã¿íçãèé ä¿í øèíæèëãýý õèéõýýð ñîíãîí àâäàãèéã á¿ðõýãä¿¿ëýí íóóäàã áàéíà. Ýäãýýð íü îáúåêòèâ(óëñ îðíû àíõààðàõ ãîë ñàëáàðóóäûã ººð÷ëºõ ãýõ ìýò) áîëîí ñóáúåêòèâ ó÷èð øàëòãààíòàé(àæèëëàãñäûí òóõàéí ñàëáàðûí òàëààðõ ìýäëýã) áàéäàã áàéæ áîëîõ þì. Õýäèéãýýð õî¸ð ó÷èðäóòàãäàëòàé áîëîâ÷ òàéëàíãóóä íü óëñ îðíû ¿éë àæèëëàãààíû ¿ç¿¿ëýëòèéã õÿíàõàä õàíãàëòòàéáàéñàí. Òîîí ºãºãäºõ¿¿íèé3 õÿçãààðëàãäìàë áàéäàë íü ä¿í øèíæèëãýýíèé óòãà òºãºëäºð áàéäëûãáàãàñãàäàã. “Ñóðàõ áè÷ãèéí çàãâàðûã õýò èõ áàðèìòàëäàã”4 íü “èíôëÿöèéã õÿíàõûí òóëä ìºíãºíèéíèéë¿¿ëýëòèéã áàãàñãàõ” ãýõ ìýòèéí îíö à÷ õîëáîãäîëã¿é, ýíãèéí ìýäýýëë¿¿äèéã èõýñãýñýí áàéíà.Ãýâ÷ ýíýõ¿¿ áîäëîãûí æîðûã õýðõýí Ìîíãîëûí íºõöºëä íèéö¿¿ëýí òàéëáàðëàõ, ýñâýë õýðõýíõýðýãæ¿¿ëýõ òàëààð ÿìàð ÷ òàéëáàð ºãºãäººã¿é áàéâ. Ìàêðîýäèéí çàñãèéí áîëîí ñàíõ¿¿ãèéíáîäëîãûí îãöîì ººð÷ëºëò¿¿äèéí ó÷èð øàëòãààí íü ÷óõàì þó áîëîõûã îéëãîõ áîëîí øèëæèëòèéí¿éë ÿâöûí öààøäûí ÷èãëýëèéã ¿íýëæ ä¿ãíýõýä òóñëàõûí òóëä íýìýëò äýëãýðýíã¿é ìýäýýëë¿¿äõýðýãòýé áàéñàí. Áîäëîãûí çºâëºãººíä Çàñãèéí ãàçðûí îðîëöîõ îðîëöîî, ìºí ò¿¿íèéã õýðýãæ¿¿ëýõ÷àäàâõè óã òàéëàíãóóäàä òóñãàãäàà¿é áºãººä ýäãýýð õ¿÷èí ç¿éëñ íü ñàíõ¿¿ãèéí áîëîí ìºíãºíèéáîäëîãûí òýãø áóñ õýðýãæèëòòýé õîëáîîòîé áàéæ áîëîõ þì.

3. Èéìýðõ¿¿ òàéëàíãóóäàä ò¿ãýýìýë áàéäàã çàõ çýýëèéí òàëààðõ åðºíõèé ìýäýýëýë áîëîíòºðèéí ºì÷èéí àæ àõóéí íýãæ¿¿ä áîëîí ¿éëäâýð¿¿äèéí òàëààðõ íàðèéâ÷èëñàí øèã¿¿ ìýäýýëë¿¿äíü áîäèò ñàëáàðûã äàõèí ÷èãë¿¿ëæ òàëò áîëãîõ àæëûí èðýýä¿éí òºëºâèéã ¿íýëæ öýãíýõ áîëîìæîëãîõã¿é áàéñàí áà èéìýðõ¿¿ ¿íýëãýý íü óã íü ýäèéí çàñãèéã ñýðãýýõ, õºãæ¿¿ëýõ, Çàñãèéí ãàçàðòàòâàðààð äàìæóóëàí îðëîãî áèé áîëãîõ (òàéëàíãóóäàä ñàíàë áîëãîñíîîð), àæëûí áàéð áèé áîëãîõ÷àäàâõèéã õýìæèõýä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé áàéõ áàéâ. Èéì ä¿í øèíæèëãýý íü óëñ îðîíä ÿâóóëñàí¿éë àæèëëàãààíû ñòðàòåãèóäàä (ÓÎß¯ÀÑ) òóñãàãäñàí õóâèéí õýâøèëä õºòëºãäñºí ºñºëò áà

1 ÀÕÁ. 1992 îí. Ìîíãîë Óëñ: Òºâëºðñºí Òºëºâëºãººò Ýäèéí Çàñàã Øèëæèëòýíä. Ìàíèëà: ÀÕÁ, Îêñôîðäûí Èõ ÑóðãóóëèéíÕýâëýë2 Òàéëàíãóóä íü äàðààõü ìýäýýëë¿¿äèéã àãóóëñàí. ¯¿íä: (i) Ìàêðîýäèéí çàñãèéí òîãòâîðæèëò, (ii) ÄÍÁ-èé ºñºëò, á¿òýö áîëîíñàëáàðûí ¿ç¿¿ëýëò, (iii) õýðýãëýý, õàäãàëàìæ õóðèìòëàë, õºðºíãº îðóóëàëò, (iv) óëñûí ñåêòîðûí ñàíõ¿¿, ñàíõ¿¿ãèéí áîäëîãî,ñàíõ¿¿ãèéí àëäàãäàë, (v) ìºíãºíèé áîäëîãî áà ñàíõ¿¿ãèéí ñàëáàð, (vi) ãàäààä ºð, õóäàëäàà, ãàäààä ñàëáàð, (vii) ¿íý,èíôëÿöè, âàëþòûí õàíø, (viii) ºì÷ õóâü÷ëàë áà õóâèéí õýâøëèéí õºãæèë, (ix) àæèë ýðõëýëò, àæèëã¿éäýë, öàëèí õºëñ, (x)ÿäóóðàë, òýãø áóñ áàéäàë áà æåíäåð. Áàéãàëü îð÷íû àñóóäëóóä íü /ìàë àæ àõóéí ñàëáàðò ìàëûí òîî òîëãîé ºññºíººñáýðõøýýë ¿¿ñãýõ áîëñîí çýðýã/ òóõàéí ñàëáàð á¿ðò õîëáîãäîõ àñóóäëóóäààð äóðäàãäñàí.3 ªºð ººð òºðëèéí íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí ñèñòåì íü òîîí ºãºãäºõ¿¿í¿¿äèéã îëîí óëñûí ñòàíäàðòûí äàãóó òàéëáàðëàíóíøèõ àæèëä õ¿íäðýë ¿¿ñãýõ áóþó ýñâýë öàã õóãàöààíû õóâüä çºðººòýé ìýäýýëë¿¿äèéã õàðüöóóëæ ¿çýõýä õ¿íäðýë ¿¿ñãýäýã.ÓÎ¯ÒÕ¯-íèé áàãèéíõàí òîîí ìýäýýëëèéí çºð¿¿ íü ýäãýýð òîîí ìýäýýëëèéí ÿã òàã áàéäàë áîëîí à÷ õîëáîãäîëä àñóóäàë¿¿ñãýæ áàéãààã àæèãëàñàí áàéíà.4 Æîçåô Øòèãëèö. 1999. ßìàð Øèíý÷ëýëò âý? Øèëæèëòèéí Àðâàí Æèë. Õºãæëèéí Ýäèéí çàñãèéí òàëààðõ æèë á¿ðèéíÁàíêíû Áàãà Õóðàë äýýð õýëñýí ãîë èëòãýë. Äýëõèéí Áàíê. Øòèãëèöèéí øèëæèëòèéí ¿åèéí õàðèó ¿éëäë¿¿äòýé õîëáîîòîéàæèãëàëòóóä íü Ìîíãîë óëñûí ýäèéí çàñãèéí òàéëàíä ÷ ìºí õàìààòàé.

ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ àñóóäàëä àíõààð÷ áàéñàí ÿâäëûã äýìæèõýä õýðýãòýé áàéñàí áàéæ áîëîõ þì.Òàéëàíãóóä íü óëñ òºðèéí òîãòâîðã¿é áàéäàë áà ÿäóóðëûí ºñºí íýìýãäýæ áóé ò¿âøèíã ë ýðñäýëõýìýýí ¿çñýí áºãººä àëü àëü íü øèíý÷ëýëòèéí ¿éë ÿâöàä áîäèò àþóëòàé ãýæ òîîöîãäîæ áàéâ. ÀÕÁ-íû çýýë áîëîí òºñëèéí õýðýãæèëòýíä ó÷ðàõ ýðñäëèéã óã òàéëàíãóóäàä ãàäààä ºð áîëîí Çàñãèéíãàçðûí çýýë àâ÷, õóâààðèëàõ ÷àäâàðûã õÿçãààðëàõ ñàíõ¿¿ãèéí ñààä áýðõøýýë¿¿ä ãýæ òîäîðõîéëñîíáàéâ. ªðèéí ò¿âøèí áîëîí ò¿¿íèé õóðäàöòàé ºñºëòèéã óã àñóóäëûã ÿäóóðëûã áóóðóóëàõò¿íøëýëèéí ãýðýýã äàõèí õýëýëöýõ ¿åä õºíäºõ õ¿ðòýë îãò äóðüäààã¿é áîëíî. Èéì õîîñîí çàé áîëîíÀÕÁ-íû õºòºëáºð/áóþó õºòºëáºðèéí ìåíåæìåíòèéí òàëààð ÿìàð íýãýí ñàíàë çºâëºìæ áàéõã¿éáàéñàí íü èéì òºðëèéí òàéëàíã ìåíåæìåíòèéí áóþó ñòðàòåãèéí òºëºâëºëòèéí õýðýãñýë áîëãîíàøèãëàõ ÿâäëûã õÿçãààðëàæýý.

Á. ÑÝÄÂÈÉÍ ÀÆÈË

4. ÀÕÁ-íû õóâüä ñýäâèéí àæèë íü 1995 îíä ñýäâèéí ãóðâàí ñóäàëãààã ÿâóóëñíûã5 ýñ òîîöâîëñ¿¿ëèéí ¿åä õýðýãëýæ ýõýëñýí àðãà õàíäëàãà þì. ßäóóðàë áîëîí çàñàãëàëûí òàëààðõ íýìýëòàñóóäëóóä çýðýã áóñàä ñýäâèéí àñóóäëóóä íü ýäèéí çàñãèéí òàéëàíãóóäàä õàìðàãäñàí áîëîâ÷ òóñàäíü ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí øèãýý ã¿í ã¿íçãèé õýìæýýíä ñóäëàãäààã¿é áîëíî. Ñýäâ¿¿äèéí ÿëãààòàéáàéäëààñ áîëæ ñýäâèéí àæëóóäûí õàìàðñàí õ¿ðýýã õàðüöóóëàõàä õ¿íäðýëòýé áàéñàí. Ñóäàëãààá¿ðò òóõàéí ºãºãäñºí ñàëáàð á¿ðèéí òàëààðõ äýëãýðýíã¿é ìýäýýëëèéã ºãñºí áà ýäãýýð íüìýäýýëëèéí à÷ õîëáîãäîëòîé áàéñàí áîëîâ÷ õýðýãæèæ áóé õºòºëáºð¿¿äèéí ã¿éöýòãýë áîëîíñòðàòåãèéí ÷èãëýë¿¿äèéí äàðààëëûã õÿíàõàä õýðýãöýýã¿é áàéñàí. Äýýðõ ñóäàëãààíóóä íü òîìçîðèëãóóä òàâèàã¿é ìýò õàðàãäàæ áàéãàà áºãººä óëñ îðíû ñòðàòåãèéí áýëòãýëèéã õàíãàõ áóþóñàëáàðûí ä¿í øèíæèëãýýíä øààðäëàãàòàé ºãºãäºë ìýäýýëëèéí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõýýñýý èë¿¿ãýýðòóõàéëáàë õóóëèéí ìýðãýæèëòí¿¿äèéí äóíä ñóðãàëò ÿâóóëàõ õýðýãöýýã òîäîðõîéëîõ ÿâäëààðõÿçãààðëàãäàæ áàéâ. Íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýë, àóäèòèéí ñóäàëãàà íü ¿ã¿éëýãäýæ áàéñàí ñàíõ¿¿ãèéíñèñòåìèéã ººð÷ëºõ ñòðàòåãèéí àãóóëãàä ñàéòàð íèéöýõ áàéñàí áºãººä àðàé ýðò ýõë¿¿ëýõ õýðýãòýéáàéñàí þì.6 ÀÕÁ-íû áèçíåñèéí øèíý ¿éë ÿâö ãàðñíû äàðààãààð ñýäâèéí ñóäàëãààã óëñ îðíûñòðàòåãèéí áýëòãýë áîëãîí õýä õýäýí ñàëáàðò ÿâóóëàõûã øààðäñàí áºãººä ýíýõ¿¿ ÓÎ¯ÒÕ¯ ÿâàãäàæáàéõ ¿åä ýäãýýð ñýäâèéí àæëóóä íü áýëòãýãäýæ áàéñàí áîëíî. Ñýäâèéí àæèë áîëîí ñòðàòåãèòºëºâëºëòèéí õîîðîíäûí óÿëäàà õîëáîî íü ñýäâèéí àæëûí õóãàöàà, àíõààðàõ àñóóäàë áîëîíàøèãëàëòûã ñàéæðóóëàõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëýõ øèíæòýé áàéíà.

Â. ÑÀËÁÀÐÛÍ ÀÆÈË

5. Ñàëáàðûí àæèë íü 1992 îíä äýä á¿òöèéí ñàëáàðààð (öàõèëãààí õîëáîî áà òýýâýð) ýõýëæäàðààãààð íü 1990-ä îíû äóíä ¿åýñ õºäºº àæ àõóé, áîëîâñðîë, ýð÷èì õ¿÷íèé ñàëáàðóóäûí àæèëýõýëñýí. Õàìãèéí ñ¿¿ëä ñàëáàðûí ñóäàëãààã 1999 îíä áîëîâñðîëûí ñàëáàðò ÿâóóëñàí. Òàâàíñàëáàðò íèéò åñºí ñàëáàðûí ñóäàëãààã õèéñýí íü íýã ñàëáàðûí îëîí òàëûí àñóóäëûã áàãòààñàíáîëîí õàíãàëòòàé õóãàöàà ºíãºðºõºä øèíý÷ëýãäñýíýýñ íýã ñàëáàðò õýä õýäýí ñóäàëãààã ÿâóóëæýý.

6. Ñàëáàðûí àæèë íü òåõíèêèéí òàëáàðóóäààñàà øàëòãààëàí àãóóëãûí õóâüä ÿëãààòàé áàéñàí÷ õàìðàõ õ¿ðýýíèé õóâüä èæèë òºñòýé áàéñàí.7 Èéì òºðëèéí òàéëàí íü íàðèéâ÷ëàí õèéõýä áîëîíñàëáàðûí íºõöºë áàéäàëä ä¿í øèíæèëãýý õèéæ èíãýñíýýðýý ñàëáàðûí õºãæëèéí õºòºëáºðèéãñàíàë áîëãîõîä òóñëàæ áàéñàíààðàà ñàëáàðûí òºëºâëºëòºä òóñòàé áàéâ. Ãýõäýý ñàëáàðûí ýäãýýðñóäàëãààíû àæèë íü ººð÷ëºãäºæ áóé íºõöºë áàéäàëä íèéöýõ õóâèëáàðóóä á¿õèé ¿éë ÿâöûí àðãàõàíäëàãûã òóñãààã¿é, àëüòåðíàòèâóóäûã àâ÷ ¿çýýã¿é òºñºë ìàÿãèéí ñòðàòåãèéã ñàíàë áîëãîõõàíäëàãàòàé áàéâ. Äýýð äóðäñàí ººð÷ëºãäºæ áóé íºõöºë áàéäàëä íèéöýõ õóâèëáàðóóä á¿õèé ¿éëÿâöûí àðãà õàíäëàãà íü Ìîíãîë óëñàä ãàð÷ áóé ò¿ðãýí õóðäàöòàé ººð÷ëºëò¿¿äýýñ áîëæ ñòðàòåãèéíòºëºâëºëòèéã áîëîâñðóóëàõàä òóñëàæ, õýðýãæèëò áîëîí õýðýãæèæ äóóññàíû äàðààõ òºñëèéíã¿éöýòãýëä íºëººëºõ àñóóäëóóäûã òîäîðõîéëîõîä èë¿¿ òîõèðîìæòîé õàðàãäàæ áàéâ. Ñàëáàðûíñòðàòåãèóäûã ìàêðîýäèéí çàñãèéí àãóóëãàä áàãòààõ îðîëäëîãî õèéãäýæ áàéñàí áîëîâ÷ ñàëáàðûí

5 Ýäãýýð ñóäàëãàà íü ýìýãòýé÷¿¿äèéí õºãæèëä ã¿éöýòãýõ ¿¿ðãèéí òàëààðõ òîâ÷ òàéëàí, ñàíõ¿¿ãèéí ñèñòåìèéí ä¿í øèíæèëãýýáîëîí Ìîíãîë óëñûí ýðõ ç¿éí îð÷íû îíîøèéã áàãòààñàí.6 Óã ñóäàëãààã áýëòãýñýí á¿ñ íóòãèéí ÒÒ íü ñàíõ¿¿ãèéí ìåíåæìåíò áîëîí çàñàãëàëûã áýõæ¿¿ëýõ øààðäëàãûã òîäîðõîéëñîíñàíõ¿¿ãèéí õÿìðàëûí ¿ð íºëººãººð õèéãäñýí áîëíî.7 Ñóäàëãàà áîëãîí äàðààõü àñóóäëóóäàä ä¿í øèíæèëãýý õèéñýí. ¯¿íä: (i) áèåò õºðºíãº áîëîí ýõ ¿¿ñâýð¿¿äèéíòîäîðõîéëîëòûã áàãòààñàí ºíººãèéí áîëîí ¿íäñýí íºõöºë áàéäàë, (ii) ìàêðîýäèéí çàñãèéí àãóóëãà, á¿òýö, áîäëîãî, ºðòºãíºõºõ, (iii) ýðýëò íèéë¿¿ëýëò, çàõ çýýë, (iv) çýýë, õ¿íèé íººöèéí õºãæèë, íýâòð¿¿ëýõ ¿éë÷èëãýý çýðýã äýìæëýãèéí ñèñòåì, (v)øèíý÷ëýëò õèéõ òºëºâëºãºº, õýðýãöýý, (vi) õºðºíãº îðóóëàëò, ÒÒ çýðýã ñàíàë áîëãîñîí àæèëëàãààíóóä.

çºâëºìæ¿¿ä íü ñàíõ¿¿ãèéí ñòðàòåãèéí ººð õóâèëáàðóóäûã òîäîðõîéëîõîîñîî èë¿¿ óëñûíçàðöóóëàëòûã íýìýãä¿¿ëýõ õàíäëàãàòàé áàéâ. Ñòðàòåãèóäûí õàìãèéí ñóë òàë íü ñàíàà÷ëàãóóäûí(òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýëèéã òîãòîîõîä íýí ÷óõàë) äàðààëëûã òîãòîîãîîã¿é, ¿¿ðýã õàðèóöëàãûã (òºëºâëºñºíàæëóóäûã óðàãøëóóëàõàä ÷óõàë øààðäëàãàòàé) òîäîðõîé òîìü¸îëîîã¿é áàéñàí ÿâäàë áºãººä ýíý íüñòðàòåãè òºëºâëºëòèéí çîðèëãîä àøèãëàãäàõ õýðýãëýýíä íü íºëººëæ áàéñàí þì. Ìàãàäã¿é, ýäãýýðñóë òàëóóä íü Çàñãèéí ãàçàð íü ñòðàòåãèóäûã áîëîâñðóóëàõààñàà ºìíº øèéäâýð ãàðãàõ õýðýãòýéãýñýí ñîíãîëòûã ñàíàë áîëãîñîí çºâëºõ¿¿äèéí òàéëàíãààñ áîëñîí áàéæ áîëîõ þì. Èíãýñíýýðýýñîíãîëòóóäûã õýðýãæ¿¿ëýõ øààðäëàãûã óõàìñàðëààã¿é áîëæ òààð÷ áàéíà.

Õàâñðàëò 2

ÇÝÝË¯¯Ä

Çýýëèéí Ä¿í

¹ Íýð Áàòëàãäñàí Áàòëàãäñàí Áîäèòà ¯íýëãýý

Îãíîî ($'000) ($'000) ÒÃÒ Ò¯ÀÒ

1 1109Òóñãàé Òóñëàëöàà 91,10,29 30 000 31 029 ¯ ÅÀ

2 1152Ýãèéí Ãîëûí Óñàí Öàõèëãààí Ñòàíö 92,01,09 3 800 3 707

3 1244Àæ ¯éëäâýðèéí Ñàëáàðûí Õºòºëáºð 93,08,17 30 000 32 174 ÅÀ ÇÀ

4 1256Óëààíáààòàðûí Íèñýõ Áóóäàë 93,10,12 36 000 37 294 ÅÀ À

5 1290Àæëûí Áàéð Áèé Áîëãîõ 93,12,16 3 000 3 085 ÇÀ ÇÀ

6 1300Öàõèëãààí Õîëáîî 94,06,14 24 500 24 014 À

7 1334Ýð÷èì Õ¿÷èéã Ñýðãýýõ 94,11,24 40 000 37 464

8 1364Çàìûí Õºãæèë 95,08,22 25 000 21 506 ªÀ

9 1370¯íäýñíèé Àãààðûí Íàâèãàöèéã Õºãæ¿¿ëýõ 95,09,05 24 000 20 733 ÅÀ ªÀ

10 1409Õºäºº Àæ Àõóéí Ñàëáàðûí Õºòºëáºð 95,12,05 35 000 33 253 ÇÀ ÇÀ

11 1492Ýð÷èì Õ¿÷íèé Õýìíýëò 96,11,26 10 000 8 569

121507Áîëîâñðîëûí Ñàëáàðûí Õºãæëèéí Õºòºëáºð

96,12,19 6 500 6 156

131508Áîëîâñðîëûí Ñàëáàðûí Õºãæëèéí Òºñºë

96,12,19 9 000

14 1509Ñàíõ¿¿ãèéí Ñàëáàðûí Õºòºëáºðò Çýýë 96,12,19 35 000 32 955 À

151510

Àðèëæààíû Áàíêóóäûí Óð ×àäâàð, ÑèñòåìèéãÑàéæðóóëàõ 96,12,19 3 000

161548

Óëààíáààòàðûí Õàëààëòûã ¯ð ªãººæòýéÁîëãîõ 97,09,25 40 000

171560Àéìãèéí Òºâ¿¿äèéí ¯íäñýí ¯éë÷èëãýýí¿¿ä

97,09,30 6 800

181568

Ýð¿¿ë Ìýíäèéí Ñàëáàðûí ÕºãæëèéíÕºòºëáºð 97,11,04 4 000 3 844

191569Ýð¿¿ë Ìýíäèéí Ñàëáàðûí Õºãæëèéí Òºñºë

97,11,04 11 922

20 1700Çàìûí Õºãæèë 2 99,09,30 25 000

21 1713Çàñàãëàëûí Øèíý÷ëýëèéí Õºòºëáºð 99,12,02 25 000

22 1736Êàäàñòðûí Ñóäàëãàà, Ãàçðûí Øèíý÷ëýë 00,01,27 9 900

231743

Ñàíõ¿¿ãèéí Ñàëáàðûí Øèíý÷ëýëòèéíÕºòºëáºð 2 00,06,22 15 000

241821

Õºäºº Àæ Àõóéí Ñàëáàðûí ÕºãæëèéíÕºòºëáºð (Õºòºëáºðò Çýýë) 00,12,21 7 000

251822

Õºäºº Àæ Àõóéí Ñàëáàðûí ÕºãæëèéíÕºòºëáºð (Òºñëèéí Çýýë) 00,12,21 10 000

261836

Íèéãìèéí õàìãààëëûí Ñàëáàðûí Õºãæëèéíõºòºëáºð (Õºòºëáºðò Çýýë) 01,08,28 8 000

271837

Íèéãìèéí õàìãààëëûí Ñàëáàðûí Õºãæëèéíõºòºëáºð (Òºñëèéí Çýýë) 01,08,21 4 000

28 1874Îðîí Ñóóöíû Ñàíõ¿¿æèëò (Ñàëáàð) 01,10,18 15 000

29 1848Õºäººãèéí Ñàíõ¿¿ 01,10,25 8 686

Íèéò Çýýë 505 108 295 783 à Õýðýãæèæ ã¿éöñýí òºñë¿¿äýä îëãîñîí çýýëèéí áîäèò õýìæýý.ÒÃÒ - Òºëèéí Ã¿éöýòãýëèéí Òàéëàí, Ò¯ÀÒ - Òºñëèéí ¯éë Àæèëëàãààíû ÀóäèòèéíÒàéëàí, ÅÀ -åðºíõèéäººàìæèëòòàé, ªÀ - ºíäºð àìæèëòòàé, À - àìæèëòòàé, ÇÀ - çàðèì òàëààðàà àìæèëòòàé, ¯ -¿íýëýãäýýã¿é.Òàéëáàð:¿íýëãýýíèé ñèñòåì íü 2000 îíä ãóðâàí êàòåãîðèò ñèñòåìýýñ äºðâºí êàòåãîðèò áîëæººð÷ëºãäñºí.Ýõ ñóðâàëæ: ÀÕÁ

Õàâñðàëò 3ÒÅÕÍÈÊÈÉÍ ÒÓÑËÀËÖÀÀ

Çºâëºãºº ªãºõ Òåõíèêèéí Òóñëàëöàà

Ä¿í Áàòëàãäñàí

¹ Íýð ($'000) Îãíîî

1 1536Ìîíãîëûí Õºðºíãèéí Áèðæèä Çºâëºõ 100 91,07,17

2 1542Ìîíãîëûí Õºðºíãèéí Áèðæèä Ñóðãàëò ßâóóëàõ 95 91,07,24

3 1585Áýëòãýí Íèéë¿¿ëýëò, Á¿òöèéí Äýìæëýã ¯ç¿¿ëýõ 248 91,10,29

4 1586Àæ ¯éëäâýðèéí Ñàëáàðûí Á¿òöèéí ªºð÷ëºëò, Õºãæèë 635 91,10,29

5 1643Ìîíãîë Áàíêèíä Á¿òöèéí Äýìæýëýã ¯ç¿¿ëýõ 100 92,01,02

6 1647Áàéãàëü Îð÷íû ¯íýëãýý Õèéõ Æóðìûã Áýõæ¿¿ëýõ 370 92,01,07

7 1703Áàíêíû ¯éë Àæèëëàãààíû Áîäëîãî, Æóðìûí Òàëààðõ Ñåìèíàð 40 92,05,25

8 1750Ýð÷èì Õ¿÷íèé Õÿíàëò, ¯ð ªãººæ, Õýìíýëòèéí Ñóäàëãàà 408 92,12,04

9 1801Õ¿íèé Íººöèéí Õºãæèë, Áîëîâñðîëûí Øèíý÷ëýëò 535 92,12,11

10 1811Ñòàòèñòèêèéí Ñèñòåìèéã Ñàéæðóóëæ Áýõæ¿¿ëæ 500 92,12,22

11 1855Ñàíõ¿¿ãèéí Ñàëáàðûã Á¿òöèéí Õóâüä Áýõæ¿¿ëýõ 595 93,03,17

12 1929Àæ ¯éëäâýðèéí Ñàëáàðûã Áýõæ¿¿ëýõ 545 93,08,17

13 1930Ìîíãîë Óëñûí Õóóëü Ýðõ Ç¿éí Õ¿ðýýã Õºãæ¿¿ëýõ 500 93,08,1714 1963Èðãýíèé Íèñýõèéí Ñàëáàðûã Á¿òöèéí Õóâüä Áýõæ¿¿ëýõ, ¯íäýñíèé

Àãààðûí Àþóëã¿é Áàéäëûí Ìàñòåð Òºëºâëºãºº 850 93,10,1215 1989Óëñûí ªì÷ Õóâü÷ëàëûí Êîìèññ 490 93,11,2216 1989Óëñûí ªì÷ Õóâü÷ëàëûí Êîìèññ (íýìýëò) 110 95,07,2817 2020Àæëûí Áàéð Áèé Áîëãîõ ßâäëûã Á¿òöèéí Õóâüä Ñàéæðóóëàõ 598 93,12,1618 2035ÒÝÕÑ Á¿òöèéí Áîëîí Òàðèôûí Ñóäàëãàà 500 93,12,2719 2069¯íäýñíèé Õºãæëèéí Ãàçàð Äàõü Óëñûí Ñòðàòåãè Òºëºâëºëò áîëîí

Çîõèöóóëàëòûã Áýõæ¿¿ëýõ 562 94,03,1420 2095Ýð÷èì Õ¿÷íèé Ñèñòåìèéí Ìàñòåð Òºëºâëºãººíèé Ñóäàëãàà 595 94,06,0621 2101Ñàëáàðûí Øèíý÷ëýëò 588 94,06,1622 2102Íÿãòëàí Áîäîõ Á¿ðòãýëèéí Áîëîí Ìåíåæìåíòèéí Ñèñòåì, Òàðèôûí

Øèíý÷ëýëò 599 94,01,1623 2105Õºäºº Àæ Àõóéí Áàíêíû ¯éë÷èëãýýã Á¿òöèéí Õóâüä Áýõæ¿¿ëýõ 300 94,06,2024 2105Õºäºº Àæ Àõóéí Áàíêíû ¯éë÷èëãýýã Á¿òöèéí Õóâüä Áýõæ¿¿ëýõ

(íýìýëò) 205 96,03,2925 2208Áàéãàëü Îð÷íû ßàìíû Áàéãàëü Îð÷íû Ìåíåæìåíòèéí ×àäàâõèéã

Áýõæ¿¿ëýõ 574 94,11,2426 2219Àðèëæààíû Áàíêíû Ñèñòåìèéã Áýõæ¿¿ëýõ 600 94,12,0527 2252Íèéãìèéí Äààòãàëûã Áýõæ¿¿ëýõ 84 94,12,2028 2279Ýð¿¿ë Ìýíäèéí Äààòãàëûã Áýõæ¿¿ëýõ 500 94,12,2929 2353Ñàíõ¿¿ãèéí Çóó÷ëàëûã Áýõæ¿¿ëýõ 600 95,06,3030 2371Íèéãìèéí Äààòãàëûí Çàõèðãààíû Øèíý÷ëýëò 900 95,07,2831 2380Çàìûí Ñàëáàðûí Á¿òöèéã Áýõæ¿¿ëýõ 920 95,08,2232 2390

Íÿãòëàí Áîäîõ Á¿ðòãýëèéí Áîëîí Àóäèòûí Ñèñòåìèéã Ñàéæðóóëàõ600 95,09,05

33 2391Èðãýíèé Íèñýõèéí Ñàëáàðûã Á¿òöèéí Õóâüä Áýõæ¿¿ëýõ 2 592 95,09,0534 2457Õºäºº Àæ Àõóéí Ñàëáàðûã Á¿òöèéí Õóâüä Áýõæ¿¿ëýõ 800 95,12,0535 2458Ãàçàð Àøèãëàëòûí Áîäëîãûã Áýõæ¿¿ëýõ 580 95,12,0536 2458Ãàçàð Àøèãëàëòûí Áîäëîãûã Áýõæ¿¿ëýõ (íýìýëò) 244 97,08,1437 2543Òºëáºðèéí ×àäâàðã¿é Áàíêóóäûã Ñýðãýýõ, Òàòàí Áóóëãàõ Æóðìûã

Áîëîâñðóóëàõ 100 96,03,1938 2549 Îðîí Íóòãèéí Çàñàã Çàõèðãàà, Òºâëºðëèéã Ñààðóóëàõ ßâäàëä

Á¿òöèéí Äýìæëýã ¯ç¿¿ëýõ 1 100 96,03,26

39 2571ÒÝÕÑ Íÿãòëàí Áîäîõ Á¿ðòãýëèéí Áîëîí Ñàíõ¿¿ãèéí ÌåíåæìåíòèéíÑèñòåìèéã Ñàéæðóóëàõ 550 96,05,17

Ä¿í Áàòëàãäñàí ¹ Íýð ($'000) Îãíîî

40 2602Áýë÷ýýðèéí Ìàë Àæ Àõóéí ¯éëäâýðëýëèéí Ñèñòåìèéí Ñóäàëãàà 600 96,07,0441 2605Áàíêíû Á¿òöèéí ªºð÷ëºëòèéí Ñòðàòåãèóäûã Áîëîâñðóóëàõ 100 96,07,0942 2606Òàòâàðûí Ñèñòåìèéã Áýõæ¿¿ëýõ 100 96,07,0943 2658ßäóóðëûã Áóóðóóëàõ ¯íäýñíèé Õºòºëáºðèéã Áýõæ¿¿ëýõ 422 96,11,0744 2659Á¿òöèéí ªºð÷ëºëò áà Áîëîâñîí Õ¿÷íèéã Îíîâ÷òîé Áîëãîõ 70 96,10,0745 2697Áàíêíû Á¿òöèéí ªºð÷ëºëòèéí Ñòðàòåãèóäûã Õýðýãæ¿¿ëýõ 100 96,12,0346 2719Áîëîâñðîëûí Ñàëáàðûã Á¿òöèéí Õóâüä Áýõæ¿¿ëýõ 950 96,12,1947 2720Ìîíãîë Áàíêíû Õÿíàëòûí Áîëîí Á¿òöèéí ªºð÷ëºëò Õèéõ ×àäàâõèéã

Áýõæ¿¿ëýõ 1000 96,12,1948 2727Õóóëü Ç¿éí ßàìàíä Á¿òöèéí ªºð÷ëºëò Õèéõ, ×àäàâõè Áèé Áîëãîõ 56 96,12,2349 2769Îðîí Íóòãèéí Çàñàã Çàõèðãàà, Òºâëºðëèéã Ñààðóóëàõ ßâäàëä

Á¿òöèéí Äýìæëýã ¯ç¿¿ëýõ (2-ð øàò) 550 97,03,1450 2797Áàíê Áóñ Ñàíõ¿¿ãèéí Áàéãóóëëàãóóäûí Çîõèöóóëàëòûí Îð÷èíã

Õºãæ¿¿ëýõ 100 97,05,2051 2868Òºðèéí Àëáàíû Øèíý÷ëýëòèéí Ýõíèé ¯å Øàò 150 97,09,1552 2881Àéìãèéí Òºâ¿¿äýä ¯éë÷èëãýýã Õ¿ðãýõ ×àäàâõè Áèé Áîëãîõ 825 97,09,3053 2890Îðîí Ñóóöíû Ñàëáàðûí Áîäëîãî 150 97,10,0854 2890Îðîí Ñóóöíû Ñàëáàðûí Áîäëîãî (íýìýëò) 60 98,03,2655 2907Òºâëºðñºí Áóñ Ýð¿¿ë Ìýíäèéí ¯éë÷èëãýýã Äýìæèõ 600 97,11,0456 2964

Íÿãòëàí Áîäîõ Á¿ðòãýëèéí Áîëîí Àóäèòûí Ñèñòåìèéã Ñàéæðóóëàõ688 97,12,23

57 2967Çàõ Çýýëèéí Ýäèéí Çàñàãò Õóóëèéí Ìýðãýæèëòí¿¿äèéã Äàõèí Ñóðãàõ

1000 97,12,2358 2990Ìîíãîë Óëñûí Õºãæëèéí Àñóóäëóóäàä Ä¿í Øèíæèëãýý Õèéõ 150 98,02,2359 2993Òºñëèéí Íÿãòëàí Áîäîõ Á¿ðòãýëèéí ×àäàâõè Áèé Áîëãîõ 150 98,03,1060 3029Ýð÷èì Õ¿÷íèé Óäèðäàõ Ãàçðûí Òîîöîîíû Áîëîí Òºëáºð Öóãëóóëàõ

Ñèñòåìèéã Ñàéæðóóëàõ 450 98,06,1061 3031Áýëòãýí Íèéë¿¿ëýëòèéí Õóóëü Òîãòîîìæ, Çààâàð÷èëãààã

Áîëîâñðóóëàõ 550 98,06,2362 3090Îðîí Ñóóöíû Ñàëáàðûã Á¿òöèéí Õóâüä Áýõæ¿¿ëýõ 800 98,10,1963 3174Áîëîâñðîëûí Ñàëáàðûí Ñòðàòåãèéí Ñóäàëãàà 2000-05 150 99,03,1264 3208Áàíêíû Ñèñòåìèéí Á¿òöèéí ªºð÷ëºëòèéã Áýõæ¿¿ëýõ 220 99,06,1765 3268Çàìûí Ñàëáàðò Áîäëîãûí Äýìæëýã ¯ç¿¿ëýõ 670 99,09,3066 3299Ýð÷èì Õ¿÷íèé Òºëºâëºëòºíä ×àäàâõè Áèé Áîëãîõ 700 99,11,1767 3316Òºðèéí Óäèðäëàãûí Øèíý÷ëýëòèéí Ýõíèé ¯å Øàò 1100 99,12,0268 3317Òºðèéí Çàðöóóëàëòûí Ìåíåæìåíò 496 99,12,0269 3318Øèíý÷ëýëòèéí Õýðýãæèëòèéí Ãîë Àñóóäëóóäûã Ñóäëàõ 235 99,12,0270 3395Êàäàñòðûí Ñóäàëãàà áà Ãàçðûí Á¿ðòãýëä ×àäàâõè Áèé Áîëãîõ 990 00,01,2771 3459Ñàíõ¿¿ãèéí Ñàëáàðûí Õºãæëèéã Áýõæ¿¿ëýõ 600 00,06,2272 3603Õºäºº Àæ Àõóéä ×àäàâõè Áèé Áîëãîõ 695 00,12,2173 3628Áýëòãýí Íèéë¿¿ëýëòèéí Õÿíàëòûí Òºâ Àëáûã Áàéãóóëàõ 600 01,02,0274 3684Íèéãèéí Ñòàòèñòèêèéã Ñàéæðóóëàõ 500 01,06,1275 3709Íèéãìèéí Õàìãààëëûí Øèíý÷ëýëòèéí Áîäëîãûã Áýõæ¿¿ëýõ 600 01,08,2876 3811Òóñëàìæèéí Çîõèöóóëàëò, Ìåíåæìåíòèéã Ñàéæðóóëàõ 300 01,12,18

Íèéò Çºâëºãºº ªãºõ Òåõíèêèéí Òóñëàëöàà 35288

62 Àëáàí áóñ îð÷óóëãà

Òºñºëä Áýëòãýõ Òåõíèêèéí Òóñëàëöàà

Ä¿í Áàòëàãäñàí

¹Íýð ($'000) Îãíîî

1 1648Óëààíáààòàðûí Íèñýõ Áóóäëûí Áîëîìæèéí Ñóäàëãàà 600 92,01,03

2 1649Ìàëûí Òýæýýëèéã Ñàéæðóóëàõ 411 92,01,07

3 1649Ìàëûí Òýæýýëèéí Ñàéæðóóëàõ (íýìýëò) 59 93,03,24

4 1653Ýãèéí Ãîëûí Óñàí Öàõèëãààí Ñòàíö 1400 92,01,09

5 1686Öàõèëãààí Õîëáîîíû Õºãæèë 600 92,04,01

6 1808ÕÀÀ-í Áîëîâñðóóëàëò, Õàäãàëàëò, Ò¿ãýýëò 400 92,12,17

7 1820Çàìûí Ìàñòåð Òºëºâëºãºº, Áîëîìæèéí Ñóäàëãàà 600 92,12,23

8 1840Àæëûí Áàéð Áèé Áîëãîõ 100 93,01,08

9 1886Óñæóóëàëòûí Ñèñòåìèéã Ñýðãýýõ 500 93,05,13

10 2093Ýð÷èì Õ¿÷èéã Ñýðãýýõ 100 94,05,25

11 2127ÕÀÀ-í Ñàëáàðûí Õºòºëáºð 300 94,07,25

12 2127ÕÀÀ-í Ñàëáàðûí Õºòºëáºð (íýìýëò) 175 95,06,13

13 2228Áîëîâñðîëûí Õºãæèë 400 94,12,09

14 2350Ýð÷èì Õ¿÷íèé Õýìíýëò 100 95,01,26

15 2414Ýð¿¿ë Ìýíäèéí Ñàëáàðûí Õºãæèë 600 95,10,03

16 2582Àéìãèéí Òºâ¿¿äèéí ¯íäñýí ¯éë÷èëãýý 600 96,01,07

17 2610Óëààíáààòàðûí Õàëààëòûã Ñýðãýýõ 450 96,07,18

18 2731Ýð¿¿ë Ìýíäèéí Ñàëáàðûí Íººöèéã Õºãæ¿¿ëýõ 100 96,12,23

19 2819ÕÀÀ-í Ñàëáàðûí Õºãæëèéí Õºòºëáºð 492 97,06,27

20 2817Çàìûí Õºãæèë 2 500 97,07,2221 2887Ýãèéí Ãîëûí Óñàí Öàõèëãààí Ñòàíöûã Áàéãóóëàõ, Àæèëëóóëàõ,

Øèëæ¿¿ëýõ 150 97,10,03

22 2931Çàñàãëàëûí Øèíý÷ëýëòèéí Õºòºëáºðèéí Áýëòãýë 967 97,12,10

23 2978Íèéãìèéí Àþóëã¿é Áàéäëûí Ñ¿ëæýý 985 97,12,31

24 3016Ýð÷èì Õ¿÷èéã Ñýðãýýõ 98,05,07

25 3351Áîëîâñðîëûí Õºãæèë 2 550 99,12,20

26 3397Õºäººãèéí Ñàíõ¿¿ 700 00,02,02

27 3406Îðîí Ñóóöíû Ñàëáàðûí Ñàíõ¿¿ 600 00,03,02

28 3685Õî¸ðäîã÷ Õîòóóäàä ¯íäñýí ¯éë÷èëãýýã Óÿëäààòàé Õºãæ¿¿ëýõ 700 01,07,19

29 3686Ãàçàð Òàðèàëàíãèéí ¯éëäâýðëýë 500 01,07,23

30 3750Ýð¿¿ë Ìýíäèéí Ñàëáàð 2 600 01,10,29

VII. Íèéò òºñºëä áýëòãýõ òåõíèê òóñëàëöàà 14239

Ýõ ñóðâàëæ: ÀÕÁ


Õàâñðàëò 4¯ÍÝËÃÝÝÍÈÉ ÒÀÉËÀÍÃÓÓÄÛÍ ÒÎÂ×ÎÎÍ

1. Òóñãàé Òóñëàëöààíû Òºñºë.8 Òóñãàé Òóñëàëöààíû Òºñëèéí åðºíõèéäºº àìæèëòòàé ãýñýí¿íýëãýý íü äàðààõü ç¿éë¿¿ä äýýð ¿íäýñëýãäýæ áàéâ. ¯¿íä: (i) 1991-1993 îíû ýäèéí çàñãèéí óíàëòààñ¿¿äñýí õ¿íäðýë¿¿ä èë¿¿ óðøèãòàé áàéõ áàéñàí, (ii) 1994-1995 îíû õóãàöààíä ãàðñàí ýäèéí çàñãèéíñýðãýëò íü Àçèéí Õºãæëèéí Áàíê (ÀÕÁ) áîëîí áóñàä òóñëàìæèéí àãåíòëàãóóäûí òóñëàëöààã¿éãýýðèéì áîãèíî õóãàöààíä ÿâàãäàõã¿é áàéõ áàéñàí, (iii) èëò õ¿íäðýëòýé öàã ¿åä àæèë ýðõëýëò áîëîíýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýýãýýð õàíãàæ, õ¿íñíèé çîõèõ õàíãàìæèéã áàòàëãààæóóëàí ãîëëîõ èìïîðòîäñàíõ¿¿æèëò õèéñýí íü íèéãìèéí òîãòâîðòîé áàéäëûã õàíãàõ òîäîðõîé õýìæýýíèé áàòàëãààã ºãñºí.Òºñëèéí Ã¿éöýòãýëèéí Àóäèòûí Òàéëàíä (ÒÃÀÒ) çàðèì çýýëèéí ¿ð ºãººæèéã ýäèéí çàñãèéí åðºíõèéáàéäàë áîëîí îëîí óëñûí çàõ çýýë äýýð ºðñºëäºõ ÷àäâàðã¿é áàéñíààñ áîëæ óíàëòàä îðîîä áàéñàíñàâõè, íîîñíû ¿éëäâýð¿¿äèéí ò¿¿õèé ýäèéã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõýä àøèãëàæ áàéñíûã òýìäýãëýæýý. Ãýñýí ÷ýäèéí çàñãèéí óíàëòûí ¿åä ýäãýýð ¿éëäâýð¿¿äýä òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëñíýýðýý ÀÕÁ Ìîíãîëûí ýäèéíçàñàãò õºãæèõ, òàñðàëòã¿é ººð÷ëºãäºæ áàéãàà ýäèéí çàñãèéí îð÷èíä íèéöýí õóâèð÷ ººð÷ëºãäºõ¿íäýñ áàéñàí ãýäãèéã áàòàëãààæóóëñàí þì.

2. ÒÃÀÒ-ä9 òóñãàñàí ãîë àñóóäëóóä íü äîîðõ õýðýãöýý øààðäëàãóóäûã áàãòààñàí áîëíî. ¯¿íä:(i) ¿ð ºãººæòýé, îëîí òàëò ýêñïîðòûí ñàëáàðûã õºãæ¿¿ëæ, çàõ çýýëèéí ¿íèéã òóñãàñàí âàëþòûíõàíøèéã õàíãàõ çàìààð ãàäààä õóäàëäààã áýõæ¿¿ëýõ (ãàäààä âàëþòûí õàíøûí àñóóäëààñçàéëñõèéõèéí òóëä), (ii) ãàäààäûí òóñëàëöààã øèíãýýõ ÷àäâàðûã ñàéæðóóëæ, àøèãëààã äýýäõýìæýýíä õ¿ðãýõèéí òóëä çàõèðãàà, ñàíõ¿¿, ýäèéí çàñàãò øààðäëàãàòàé á¿òýö áîëîí óð ÷àäâàðûãáèé áîëãîõ çàìààð òóñëàìæèéí çîõèöóóëàëòûã áýõæ¿¿ëýõ (ãàäààä ñàíõ¿¿æèëòèéí ýõ ¿¿ñâýð¿¿äèéãáîëîí Ìîíãîëûí òàëûí òóðøëàãàòàé àæèëëàãñäûí òîîã îëøðóóëàõ ã.ì), (iii) áàéãàëü îð÷íû ä¿ðýìæóðìûã õýðýãæ¿¿ëæ, áèåëýëòèéã õÿíàõûí òóëä (áàéãàëü îð÷èíä íºëººã¿é öýâýð òåõíîëîãèéã áîëîíáàéãàëü îð÷íû õÿíàëòûí òîíîã òºõººðºìæ, ìýäýýëëèéí ìåíåæìåíò çýðýã áàéãàëü îð÷íû¿éë÷èëãýýí¿¿äèéã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ ã.ì) ÷àäàâõè áèé áîëãîõîä àíõààðëàà òºâëºð¿¿ëýõ. Óã ÒÃÀÒ-ä (i)òºñëèéí õýðýãæèëòèéí ÿâöàä àæèëòíóóäûã ñóðãàæ, ÕÀ-äàä çºâëºãºº ºãºõ çºâëºã÷ íàðûã èð¿¿ëýõ, (ii)øèíý, áàéãàëü îð÷èíä õîð íºëººã¿é òåõíîëîãèéã íýâòð¿¿ëýõ íîîñíû áîëîí àðüñíû ¿éëäâýð¿¿äèéíòºñëèéã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ àñóóäëóóäûã ñàíàë áîëãîñîí.

3. Àæ ¯éëäâýðèéí Ñàëáàðûí Õºòºëáºðèéí Çýýë.10 Ýíýõ¿¿ õºòºëáºðèéã òºñëèéíã¿éöýòãýëèéí òàéëàíä àìæèëòòàé áîëñîí ãýæ ¿íýëñýí áîëîâ÷ ¿íýëãýý õèéñíèé äàðàà çàðèìòàëààðàà àìæèëòòàé ãýæ ¿íýëãýýã íü ººð÷èëæýý. Õºòºëáºðòýé õîëáîãäîí ãàðñàí áîäëîãûíººð÷ëºëò¿¿ä íü àæ ¿éëäâýðèéí ñàëáàðò ¿ð ºãººæ áîëîí îëîí óëñàä ºðñºëäºõ ÷àäâàðûã àâ÷ðàõ¿íäñýí çîðèëòîíäîî õ¿ðýýã¿é áîëîõûã ÒÃÀÒ-ä11 òýìäýãëýñýí áàéíà. ¯¿íèé àäèëààð õºòºëáºðèéíñºðºã íºëººëë¿¿äèéã áàãàñãààã¿é. Çàñãèéí ãàçàð çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñàã ðóó çîðüæ áàéñàí ÷ ýíý íüøààðäëàãàòàé àïïàðàò á¿õèé çîõèõ ñòðàòåãè áîëæ òàéëáàðëàãäààã¿é áàéíà. Çàõ çýýëèéíõýðýãñë¿¿äòýé òàíèë áóñ, ýäèéí çàñàãò á¿òöèéí ººð÷ëºëò õèéõ íèéò õ¿ðýý áàéãààã¿é íü øèíý÷ëýëòºðòºã çàðäàë ãàðãààä ýõýëìýãö óëñ òºðèéí äýìæëýã áîëîí ç¿òãýëèéã áóóðóóëæýý.

4. Ýíýõ¿¿ õºòºëáºð íü ëèáåðàëü÷ëàëûã íýâòð¿¿ëýõ òàëäàà àìæèëòòàé áàéñàí áîëîâ÷ àæàõóéí íýãæ¿¿äèéí çàñàãëàë äàõü øààðäëàãàòàé áàéñàíá¿òöèéí ººð÷ëºëò áîëîí ñàéæðóóëàëòûíçîðèëòîî áèåë¿¿ëýýã¿é. Ìîíãîë óëñûã ñàíõ¿¿ãèéí õóâüä äýìæèõ íü íýí øààðäëàãàòàé áàéñíààñáîëæ øèíý÷ëýëòèéã ýõë¿¿ëæ ¿ðãýëæë¿¿ëýõ çýðýã çàðèì ¿íäñýí àñóóäëóóäàä çàãâàðûã áîëîâñðóóëàõøàòàíä íü çîõèõ àíõààðàë òàâüæ ÷àäààã¿é áàéíà. ¯íýëýëò õèéõ ¿åä ýíýõ¿¿ õºòºëáºð íüá¿òýýãäýõ¿¿íèé ºñºëò, àæèë ýðõëýëò, çàõ çýýëèéí á¿òýö áîëîí õºðºíãº îðóóëàëòûí óòãààðàà àæ¿éëäâýðèéí ñàëáàðò ñºðºã íºëººòýé áàéñàí. Çºâõºí öººõºí õýäýí õóâü÷ëàãäñàí íýãæ¿¿ä ë õ¿ññýí¿ð ºãººæºº õ¿ðòñýí áóþó çàãâàð áîëîâñðóóëàëòûí øàòàíä òºëºâëºæ áàéñàí÷ëàí áèçíåñèéíçàñàãëàëàà ñàéæðóóëæ ÷àäæýý. Õºðºíãèéí çàõ çýýëèéí õºãæèë ñóë äîðîé õýâýýð ¿ëäýæ ¿ð ºãººæòýéçàõ çýýëèéí õÿíàëò áèé áîëîõîä èë¿¿ öàã õóãàöàà øààðäëàãàòàé áàéëàà. Óã õºòºëáºð íü ìºí ºì÷õóâü÷ëàë çýðýã øèíý÷ëýëòèéí íèéãìèéí ñºðºã íºëººëë¿¿äèéã àðèëãàõ òàëààð ó÷èð äóòàãäàëòàéáàéñàí. Áîäëîãûí øèíý÷ëýëèéã áîëèóëíà ãýæ òîîöîîã¿é ÷ íèéãìèéí çàðäàë ºíäºð, ºì÷ õóâü÷ëàëûíàñóóäëóóäàä ñèñòåìòýé õàíäàõã¿é áîë öààøäûí áîäëîãûí àëõìóóäûã õèéõýä ñààä áîëîõîîð áàéâ.

8 Çýýë 1109-ÌÎÍ(ÑÔ): Òóñãàé Òóñëàëöààíû Òºñºë, 30 ñàÿ àì.äîëëàð, 1991 îíû 10-ð ñàðûí 29-íä áàòëàãäñàí.9 Òóñãàé Òóñëàëöààíû Òºñëèéí Ã¿éöýòãýëèéí Àóäèòûí Òàéëàí. http://adb.org/Documents/PERs/PE471.pdf10 Çýýë 1244- ÌÎÍ(ÑÔ: Àæ ¯éëäâýðèéí Ñàëáàðûí Õºòºëáºð, 30 ñàÿ àì.äîëëàð, 1993 îíû 8-ð ñàðûí 17-íä áàòëàãäñàí.11Àæ ¯éëäâýðèéí Ñàëáàðûí Õºòºëáºðèéí Òºñëèéí Ã¿éöýòãýëèéí Àóäèòûí Òàéëàí.http://adb.org/Documents/PERs/PE563.pdf


5. ¯íýëãýýíèé äàðàà ãàð÷ èðñýí ñóðãàìæóóä íü äîîðõ õýðýãöýýí¿¿äèéã òîäîðõîéëæýý. ¯¿íä: (i)á¿òöèéí ÷àäàâõè, óð ÷àäâàð, õ¿íèé íººöèéí òºëºâëºëòèéã õºòºëáºðèéí çàãâàðûã áîëîâñðóóëàõÿâöàä ñèñòåìòýéãýýð ¿íýëýõ, (ii) ºì÷ õóâü÷ëàëûí äàðààõ àñóóäëóóäûã (òàðõàé áóòàðõàé ýçýìøèëò,õºðºíãèéí ñóë çàõ çýýë, ºì÷ õóâü÷ëàëûí äàðàà ¿ëäýõ òºðèéí ýçýìøèë, ñàíõ¿¿ãèéí ñàõèëãà áàò,òºñâèéí áýðõøýýë¿¿ä ã.ì) çàãâàð áîëîâñðóóëàõ áîëîí õýðýãæ¿¿ëýõ ¿å øàòàíä àëü àëèíä íü àâ÷¿çýõ, (iii) àæèë ýðõëýëò áîëîí íººöèéí õóâààðèëàëòûí òàëààðõ øèíý÷ëýëòèéí àðãà õýìæýýí¿¿äèéíñºðºã íºëººëëèéã áàãàñãàõûí òóëä òºñëèéí øàòíû õºðºíãº îðóóëàëòûã áýõæ¿¿ëæ, çîõèõ ñàíõ¿¿ãèéíçîõèõ íººöèéã áàòàëãààæóóëàõ.

6. ÒÃÀÒ-ä äóíä áîëîí óðò õóãàöààíû ñòðàòåãèéã, òóõàéëáàë ºñºí íýìýãäýæ áóé òîì õýìæýýòýéàëáàí áóñ ñåêòîðûã ýäèéí çàñàãò íýãòãýõ çàìûã òîäîðõîéëîõ ã.ì, áîäëîãûí ä¿í øèíæèëãýýã õèéõýäÇàñãèéí ãàçðûí õ¿íèé áîëîí á¿òöèéí ÷àäàâõèéã áýõæ¿¿ëýõ àñóóäëûã çºâëºìæ áîëãîñîí. ¯íýëýëòèéí¿åä àëáàí áóñ ñåêòîð äîòîîäûí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íèé 35%-òàé òýíöýæ áàéâ. Çàñãèéí ãàçàð ýíýõ¿¿îíöãîé ñàëáàðûã òîäîðõîéëæ, òýäãýýðèéã íººö äàé÷ëàõàä îðîëöóóëàõ òàëààð ñîíãîëò õèéõ õýðýãòýéáàéíà. ÒÃÀÒ íü ìºí ÀÕÁ-íû òåõíèêèéí òóñëàëöàà áîëîí á¿òöèéí äýìæëýãèéí õºòºëáºðººðäàìæóóëàí ºì÷ õóâü÷ëàõ ÷àäàâõè áèé áîëãîõûã ñàíàë áîëãîñîí. ªì÷ õóâü÷ëàëûí õºòºëáºð,ò¿¿í÷ëýí Ìîíãîë óëñûí àæ ¿éëäâýðèéí ¿éë àæèëëàãààíä òóëãàð÷ áóé á¿òöèéí ñààäòàé õîëáîîòîéäóóñààã¿é îëîí àñóóäëóóä ¿ëäñýí. Ýåðýã íºëººëëèéã äýýä õýìæýýíä íü õ¿ðãýõ, ñàíõ¿¿ãèéíñàëáàðûí õºãæëèéã õºõ¿¿ëýí äýìæèõèéí òóëä ºì÷ õóâü÷ëàë áîëîí á¿òöèéí ººð÷ëºëòèéí àñóóäëûãñèñòåìòýé àâ÷ ¿çýõ õýðýãòýé áàéñàí.

7. Óëààíáààòàðûí Íèñýõ Áóóäàë Òºñºë (ÓÍÁÒ), ¯íäýñíèé Àãààðûí ÍàâèãàöèéãÕºãæ¿¿ëýõ Òºñºë (¯ÀÍÕÒ).12 ÓÍÁÒ áîëîí äàðààãààð íü õýðýãæñýí ¯ÀÍÕÒ íü ¿íýëãýýíèé äàðàà13

àìæèëòòàé áîëîí ºíäºð àìæèëòòàé õýðýãæñýí ãýæ òóñ òóñ ¿íýëýãäñýí. ªðãºí óóäàì îðîí çàéòàéáîëîâ÷ ýðýëò áàãàòàé Ìîíãîë óëñûí íèñýõèéí äýä á¿òýö íü ñàíõ¿¿ãèéí àìüäðàõ ÷àäâàðûí õóâüäõÿçãààðëàãäìàë ìýò õàðàãäàõ áîëîâ÷ ýäèéí çàñãèéí õºãæèë áîëîí íèéãìèéí òàëààñàà ãîë ÷óõàë à÷õîëáîãäîëòîé þì. Äýýðõ õî¸ð òºñëººð ÀÕÁ íü Ìîíãîë óëñûí èðãýíèé íèñýõèéí ñàëáàðûãòîäîðõîéëîõ, õºãæèõºä íü òóñëàõ áîëîí èäýâõòýé îð÷èí áèé áîëãîõîä ãîë ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýñýí. Óãñóäàëãààãààð õàðèëöàí óÿëäààòàé àðãà õàíäëàãûã àâ÷ õýðýãëýñíýýð õýìíýëò ãàðãàñàí áºãººä ýíý íüõàðüöàíãóé äîîãóóð ºãººæèéí õóâüòàé (ÓÍÁÒ) òºñëººð äàìæóóëàí äýä á¿òöèéí áýðõøýýëèéãàðèëãàæ ¿¿íýýñ ãàðñàí ¿ð àøèã íü ºãººæèéí õóâü ºíäºðòýé ¯ÀÍÕÒ-èéí ¿ð ä¿íä áèé áîëñîí á¿òöèéí÷àäàâõèä ãàðñàí ºñºëòººð óëàì íýìýãäñýí áàéíà. ¯ÀÍÕÒ íü äàìæèí ºíãºðºõ îëîí óëñûí íèñëýãõºäºëãººíä ¿éë÷ëýõ ¿íäñýí ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýõèéí õàæóóãààð Çàñãèéí ãàçðûí òºñâèéã äýìæèõ ãàäààäâàëþòûã îðóóëæ áàéñàí áºãººä ýíý íü àðèëæààíû àãààðûí òýýâðèéí ñàëáàðò õàíãàëòòàé çàõçýýëèéí ýðýëò õýðýãöýý áàéãàà òóë îðëîãûí áîäèò óðñãàëûã áèé áîëãîæ ÷àäàõ þì ãýäãèéãõàðóóëñàí. ¯¿íýýñ ãàäíà äýýðõ õî¸ð òºñëèéí á¿òöèéí õºãæëèéí íºëººëë¿¿ä íü íèñëýãèéí òóõàéõóóëü ä¿ðìèéí ¿íäñèéã á¿ðä¿¿ëýõ, ÈÍÅÃ-ûí ¿éë àæèëëàãààã ñàéæðóóëàõ, áàéãóóëëàãûí ÷àäàâõèéãá¿õýëä íü ñàéæðóóëàõ àñóóäëóóäûã õàìàðñàí. Áîäëîãîîð àãààðûí òýýâðèéí ñàëáàðûã õóâèéí îëîíóëñûí áîëîí äîòîîäûí àãààðûí òýýâðèéí êîìïàíèóäàä àëü àëèíä íü íýýæ ºãñºí.

8. Äýýðõ õî¸ð òºñºë íü Ìîíãîë óëñûã îëîí óëñûí çàõ çýýëä íýýæ ºãºõ, àãààðûí àþóëã¿éáàéäëûã ñàéæðóóëàõ, èðãýíèé íèñýõèéí ñàëáàðûí á¿òýö áîëîí ¿éë àæèëëàãààã îëîí óëñûí æèøèãòíèéö¿¿ëýí ñàéæðóóëàõ, èíãýñíýýðýý øèíý íèñëýã õºäºëãººíèéã òàòàõ ¿íäñýí çîðèëòóóäààáèåë¿¿ëñýí. Òºñë¿¿äýýñ ãàðàõààð õ¿ëýýãäýæ áàéñàí áîäèò àõèöóóä áîëîí áàéãóóëëàãûí äýâøèëáîëîí íèñëýãèéí ñàëáàðûí ÷èã õàíäëàãûí ººð÷ëºëò¿¿äýýñ ãàðàõ áèåò áóñ àøèã àëü àëü íü ãàðñàíáîëíî. Äýýðõ õî¸ð òºñºë íü ñàíõ¿¿ãèéí õóâüä àìüäðàõ ÷àäâàðòàé ãýäãýý áàòàëñàí áºãººä ýäèéíçàñãèéí ñàéí ºãººæèéã ¿ç¿¿ëñýí. Òºñë¿¿ä àìæèëòòàé õýðýãæñýí íü øèëæèëòèéí ýäèéí çàñàãòàéîðíóóäàä ÀÕÁ íü áîäëîãî áîëîí ÷àäàâõè áèé áîëãîõ õ¿÷òýé á¿ðýëäýõ¿¿í õýñã¿¿äèéã áèåòàæëóóäòàé õîñëóóëàí òºñëèéí áýëòãýë áîëîí õýðýãæèëòýä èäýâõòýé ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ ¸ñòîé ãýäãèéã ÷ìºí õàðóóëñàí. 2000 îíû óëñ îðîí äàõü ¿éë àæèëëàãààíû ñòðàòåãèä íèéãìèéí ñàëáàð áîëîíçàñàãëàëûí àñóóäëóóäàä òàâèõ àíõààðàë íýìýãäýæ áàéãàà õýäèé ÷ ÀÕÁ èðãýíèé íèñëýãèéíñàëáàðûí áîäëîãî, õºðºíãº îðóóëàëòàíä öààøèä ÷ èäýâõòýé ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ ¸ñòîé.

12 Çýýë 1256- ÌÎÍ(ÑÔ: Óëààíáààòàðûí Íèñýõ Áóóäàë, 36 ñàÿ àì.äîëëàð, 1993 îíû 10-ð ñàðûí 12-íä áàòëàãäñàí. Çýýë1370- ÌÎÍ(ÑÔ): ¯íäýñíèé Àãààðûí Íàâèãàöèéã Õºãæ¿¿ëýõ Òºñºë, 24 ñàÿ àì.äîëëàð, 1995 îíû 9-ð ñàðûí 5-íä áàòëàãäñàí.13 Óëààíáààòàðûí Íèñýõ Áóóäàë áîëîí ¯íäýñíèé Àãààðûí Íàâèãàöèéã Õºãæ¿¿ëýõ Òºñë¿¿äèéí Ã¿éöýòãýëèéí ÀóäèòûíÒàéëàí. http://adb.org/Documents/PERs/ppa_mon25306.pdf


9. Äýýðõ õî¸ð òºñëèéí ¿ð ä¿í íü íèñýõ áóóäëûí ¿éë÷èëãýý áîëîí àãààðûí íàâèãàöèéíñèñòåìèéí ýðýëò áàéãàà òóë òîãòâîðòîé þì. Èðãýíèé Íèñýõèéí Åðºíõèé Ãàçàð (ÈÍÅÃ) äýä á¿òýöáîëîí ¿éë÷èëãýýã ºíäºð ò¿âøèíä áàðüæ áàéõûí òóëä òåõíèêèéí áîëîí ìåíåæìåíòèéí õ¿÷òýé÷àäàâõèéã áèé áîëãîñîí. ¯¿íòýé àäèëààð Çàñãèéí ãàçðààñ ÷ ìºí äýýðõ õî¸ð òºñºëä èõýýõýí àíõààð÷áàéíà. ¯ÀÍÕÒ íü òîäîðõîé õýìæýýíèé öýâýð àøãèéã áèé áîëãîæ ÷àäàæ áàéõàä ÓÍÁÒ íü ¿íäñýíºðòãºº íºõºæ ÷àäàõ þì. ÈÍÅÃ íü Çàñãèéí ãàçàðò ¯ÀÍÕÒ-èéí îðëîãûí èõýýõýí õýñãèéã òºëºõ¿¿ðýãòýé íü ò¿¿íèé ñàíõ¿¿ãèéí õóâüä áèå äààñàí áàéõàä ñààä áîëæ áàéãàà þì. Ýíý íü ÈÍÅÃ-ààñíèñýõ áóóäëûã õºãæ¿¿ëýõ àæëûã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ ÷àäâàðûã õÿçãààðëàæ áàéãàà áîëîâ÷ òºñë¿¿äèéíººðñäèéíõ íü òîãòâîðòîé áàéäàëä íºëººëºõã¿é þì. Ýíý òºñëèéí õàìãèéí áàãà òîãòâîðòîé áàéæáîëîõ ¿ð ä¿í íü Çàñãèéí ãàçðààñ ÌÈÀÒ-ä ¿ç¿¿ëæ áàéãàà ñàíõ¿¿ãèéí áèå äààñàí áàéäàëä ó÷ðóóëæáóé áýðõøýýë áîëîí àøèãòàé àæèëëàæ àëñëàãäñàí íóòãóóäàä íèéãìèéí ¿ð àøãèéã õ¿ðãýõ àéìãóóäûííèñýõ áóóäëóóäûã ºðãºòãºõ õàìãèéí ºðòºã çàðäàë áàãàòàé øèéäëèéã îëîõ õýðýãöýý þì.

10. Ìîíãîë óëñûí àãààðûí òýýâðèéí ñàëáàðûí öààøäûí õºãæèë íü (i) ÈÍÅÃ-í ñàíõ¿¿ãèéíòîãòâîðòîé áàéäàë, (ii) äýä á¿òöýä õºðºíãº îðóóëàëò öààøèä ¿ðãýëæë¿¿ëýí õèéõ áîëîíçîõèöóóëàëòûí õ¿÷òýé ÷àäàâõèéã õàíãàõ, õýðýãæ¿¿ëýõ ÷àäâàð, (iii) äîòîîäûí íèñëýãèéí ñàëáàðáîëîí ÌÈÀÒ-èéí áîëîí õóâèéí íèñëýãèéí êîìïàíèóäûí ã¿éöýòãýæ áàéãàà ¿¿ðýã íü àðèëæààíû õóâüäòîãòâîðòîé áàéõ, áîëîí (iv) ñàëáàðûí õýìæýýíä àãààðûí àþóëã¿é áàéäëûí ñòàíäàðòûãáîëîâñðóóëàõ ÿâäëóóäòàé ¿íäñýíäýý õîëáîîòîé.

11. Õºäºº Àæ Àõóéí Ñàëáàðûí Õºòºëáºð (ÕÀÀÑÕ).14 ÕÀÀÑÕ íü Ìîíãîë óëñûí õºäºº àæ àõóéãçàõ çýýë äýýð ñóóðèëñàí ñàëáàð áîëãîõ øèëæèëòèéã äýìæèõ ÿâäàëä çàðèì òàëààðàà àìæèëòòàéáîëñîí. Çàñãèéí ãàçðààñ óã õºòºëáºðèéí çàãâàðûã áîëîâñðóóëàõàä øèíý÷ëýëòèéí àðãàõýìæýýí¿¿äèéã ¿íäñýíä íü õàðèóöàæ èäýâõòýé îðîëöñîí. Ãýâ÷ óã çàãâàð íü õýò åðºíõèé, äýíä¿¿ òîìçîðèëãî òàâüñàí áàéãàà íü áàòëàãäñàí. Õºäºº àæ àõóéí ñàíõ¿¿æèëòèéí ãîë àñóóäëóóäûã øèéäýõçîõèõ àðãà õýìæýýí¿¿äèéã àíõààðàëã¿éãýýð áîäëîãûí øèíý÷ëýëòýä ãîëëîí òºâëºðñºí íüøèíý÷ëýëòèéí àðãà õýìæýýí¿¿äèéã à÷ õîëáîãäîëã¿é áîëîõîä õ¿ðãýæýý. ÕÀÀÑÕ-í øèíý÷ëýëòèéíàðãà õýìæýýí¿¿äèéí 75 îð÷èì õóâü íü áèåëýãäñýí áóþó ¿íäñýíäýý õýðýãæèæ äóóññàí áàéíà.Ôåðì¿¿äèéí õóâü÷ëàë, ¿íý ÷ºëººëºõ, ãàçàð àøèãëàõ ýðõèéã äýìæèõ àðãà õýìæýýí¿¿äèéã ¿íäñýíäýýõýðýãæ¿¿ëæýý. Õýäèéãýýð øèíý÷ëýëò íü çºâ ÷èãëýëèéã òîãòîîæ, òàñðàëòã¿é àõèö äýâøèë ãàðàõáîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëñýí õýäèé ÷ áýë÷ýýðèéí ìàë àæ àõóéí òîãòâîðòîé áàéäëûã õàíãàõ, õºäºº àæàõóéí íýâòð¿¿ëýõ ñèñòåìèéã áèé áîëãîõ çýðýã çîðèëòóóäàä õ¿ð÷ ÷àäñàíã¿é. Ýöýñò íü ÕÀÀÑÕ-òàëüòåðíàòèâ àðãà õýìæýýí¿¿äèéã òóñãààã¿é ó÷ðààñ óëñûí íººöèéí òýæýýëä Çàñãèéí ãàçðààñîðîëöîõ îðîëöîîã áàãàñãàõ, õºäºº àæ àõóéí ñàíõ¿¿æèëòèéã äàõèí ñýðãýýõ øèíý÷ëýëò¿¿äáèåëýãäñýíã¿é. ÕÀÀÑÕ-ò ÒÒ-íû ýõ ¿¿ñâýðèéí èõýýõýí õýñãèéã çàðöóóëæ, îëîí òîîíû ¿éëàæèëëàãààíû õºòºëáºðèéã áîëîâñðóóëñàí áîëîâ÷ äàãàëäàõ áîëîí ñàíõ¿¿ãèéí äýìæëýã õàíãàëòã¿éáàéñíààñ áîëæ õýðýãæèëò íü áàãà áàéñàí. ÕÀÀÑÕ-í ôåðì¿¿äèéã õóâü÷ëàõ, ¿íý ÷ºëººëºõ áîëîíãàçðûí øèíýòãýëèéí àñóóäëóóä íü ¿íäñýíäýý õýðýãæèæ äóóññàí áºãººä øèíý÷ëýëòèéí ÷èãëýë íüõýâýýð ¿ëäñýí. Òîãòâîðòîé áàéäàëòàé õîëáîîòîé ¿íäñýí áýðõøýýë íü óëñûí íººöèéí òýæýýë áîëîíõºäºº àæ àõóéí ñàíõ¿¿æèëò ãýñýí õî¸ð ãîë àñóóäëûã ¿íäñýýð íü ººð÷èëñºíòýé õîëáîîòîé áºãººäÕÀÀÑÕ õýðýãæèæ äóóññàíààñ õîéø Çàñãèéí ãàçðààñ äýýðõ àñóóäëóóäàä äàõèí îðîëöîæ ýõýëñýíòýéõîëáîîòîé þì. Íàéäâàðòàé ñàíõ¿¿æèëòéèí ýõ ¿¿ñâýð áàéõã¿éãýýñ øàëòãààëàí õºäºº àæ àõóéííýâòð¿¿ëýõ ñèñòåìèéí òîãòâîðòîé áàéäàë òîäîðõîé áóñ áàéíà.

12. ÕÀÀÑÕ-èéí øèíý÷ëýëòèéí á¿òöèéí õºãæèë áîëîí áóñàä íºëººëë¿¿ä íü ìýäýãäýõ¿éö áàéãààáºãººä Çàñãèéí ãàçðààñ õýä õýäýí õóóëü, ä¿ðýì ãàðãàæ ìºðä¿¿ëýí ýíý íü õºäºº àæ àõóéí õºãæëèéíáîäëîãûã áîëîí çîõèöóóëàëòûí îð÷èíã ñàéæðóóëàõàä õóâü íýìýð áîëñîí þì. Óã õºòºëáºð íüÕÀÀÑÕ-í çàãâàðûã áîëîâñðóóëàõ áîëîí øèíý÷ëýëòèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä îðîëöñîí Õ¿íñ, Õºäºº ÀæÀõóéí ßàìíû àæèëëàãñäûí ÷àäàâõèéã ñàéæðóóëàõàä íýìýð áîëñîí. ÕÀÀÑÕ íü íèéãìèéí àðãàõýìæýýãýýð äàìæóóëàí áàãà õýìæýýãýýð, õàðèí ñàíõ¿¿ãèéí õ¿íäðýëä áàéãàà ãàçðóóäàä õýðýãöýýòñàíõ¿¿æèëòéèã ºãºõ çàìààð óëñ îðîíä ÿäóóðëûã áóóðóóëàõàä õóâü íýìýð áîëñîí áàéæ áîëîõ þì.Íºãºº òàëààð óã õºòºëáºð íü áóóäàéí ¿éëäâýðëýëèéí ñàëáàðûí øèíý÷ëýëòèéí ñºðºãíºëººëë¿¿äèéã äóòóó òîîöîîëæ áîäëîãûí øèíý÷ëýëòýýð íºëººëëèéã àðèëãàõàä èë¿¿ àíõààðñàíáºãººä èíãýõäýý ôåðìåð¿¿ä çýýë àâàõ ãàðöã¿é áàéãààã àíõààðààã¿é áºãººä èíãýñíýýðýý óëñ îðîíäáóóäàéí ¿éëäâýðëýëèéí îãöîì óíàëòûã öààø ¿ðãýëæëýõýä íºëººëæ, ìºí ºñ÷ áàéñàí õ¿íñíèéàþóëã¿é áàéäëûí òàëààð óëàì ñýòãýë çîâíèõîä õ¿ðãýæýý. ÕÀÀÑÕ-ã õýðýãæ¿¿ëñýí òóðøëàãà íü ¿íýëæáàðøã¿é ñóðãàìæèéã ¿ç¿¿ëñýí. ¯¿íä:

14 Çýýë 1409- ÌÎÍ(ÑÔ): Õºäºº Àæ Àõóéí Ñàëáàðûí Õºòºëáºð, 35 ñàÿ àì.äîëëàð, 1995 îíû 12-ð ñàðûí 5-ä áàòëàãäñàí.


(i) Ñàëáàðûí àíõíû íºõöºë áàéäëóóä íü øèëæèëòèéí ýäèéí çàñãèéí áîäëîãûíøèíý÷ëýëòèéí ýåðýã áîëîí ñºðºã íºëººëë¿¿äèéã òîäîðõîéëäîã. Øèíý÷ëýëòèéí ñºðºãíºëººëë¿¿äèéã àðèëãàõûí òóëä íýìýëò àðãà õýìæýý àâàõ õýðýãòýé.

(ii) Çàñãèéí ãàçðûí àíõààð÷ áàéãàà àñóóäëóóäûã, òýð äóíäàà îðîëöîîã øèéäâýðëýõ ¿ðàøèãòàé àðãà õýìæýý àâààã¿é áîäëîãûí øèíý÷ëýëò íü õºòºëáºðèéã õýðýãæèæäóóññàíû äàðàà áîäëîãî ººð÷ëºãäºõ ýðñäëèéã àãóóëäàã.

(iii) Ôåðì¿¿äèéí õóâü÷ëàë áîëîí ¿íý ÷ºëººëºõ íü ýöñèéí çîðèëãî áèø áîëîâ÷ ñàëáàðûí¿ð ºãººæ áèé áîëãîõ õýðýãñýë ìºí.

(iv) Áîäëîãûí øèíý÷ëýëò¿¿äèéí ýåðýã íºëººëë¿¿äèéã á¿ðýí àøèãëàõûí òóëäõºòºëáºðèéí çàãâàðûã áîëîâñðóóëàõäàà ñàëáàðûí õàìãèéí ãîë çàíãèëàààñóóäëóóäàä ò¿ëõ¿¿ àíõààðàõ íü èë¿¿ ¿ð ºãººæòýé.

(v) ßäóóðëûí íºëººëëèéí ¿íýëãýý ÿâóóëàõ íü øèíý÷ëýëòèéí àðãà õýìæýýí¿¿äèéíáîëîìæèò ñºðºã íºëººëë¿¿äèéí òàëààðõ îéëãîëòûã àâàõ ÿâäëûã áàòàëãààæóóëíà.Õºòºëáºðèéí çàãâàðûã áîëîâñðóóëàõäàà áîäëîãûí øèíý÷ëýë äýýð àíõààðäàã ó÷ðààñÿäóóðëûã áóóðóóëàõ àðãà õýìæýý íü õºòºëáºð äîòîð áàéõààñàà èë¿¿ íýìýëò òºñºëìàÿãààð õýðýãæâýë èë¿¿ äýýð þì.

13. Óã ¿íýëãýýãýýð15 äàðààõü ¿íäñýí àñóóäëóóäûã òîäîðõîéëîâ. ¯¿íä:

(i) Áóóäàéí ¿éëäâýðëýëä ¿ç¿¿ëýõ òºðèéí äýìæëýã. Òºðèéí äîòàöèéí ýåðýãíºëººëºë íü õÿçãààðëàãäìàë áºãººä ò¿ð çóóðûíõ áàéäàã áà ñàëáàðò ¿ç¿¿ëýõ ñºðºãíºëººëºë íü ìýäýãäýõ¿éö áºãººä óðò õóãàöààíû øèíæòýé áàéäàã. Àëäàãäàëòàéáàéãàà áóóäàéí àæ àõóéíóóäûã õºäºº àæ àõóéí çýýëèéã õºõ¿¿ëýí äýìæèõóðàìøóóëëûí àðãà õýìæýý, çýýëèéí ýðñäýëèéã áàãàñãàõ òºëºâëºãººãáàòàëãààæóóëàõ, áàíêóóä áîëîí àæ àõóéíóóäàä ñóðãàëò áîëîí òåõíèêèéí çºâëºãººçýðýã íýìýëò äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ ìýòèéí àëüòåðíàòèâ ìåõàíèçìóóäûã àøèãëàíàìüäðàõ ÷àäâàðòàé, òîãòâîðòîé äýä ñàëáàð áîëãîí õóâèðãàõ õýðýãöýý øààðäëàãàáàéãàà þì.

(ii) Õóâü÷ëàëûí äàðààõ äýìæëýã. ÕÀÀÑÕ-ººð Ìîíãîë óëñûí áóóäàéí ¿ð ºãººæòýé¿éëäâýðëýëä øààðäëàãàòàé áîëîâ÷ õàíãàëòòàé áóñ íºõöºë áàéäëûã áèé áîëãîñîíáºãººä ýíýõ¿¿ äýä ñàëáàð íü ¿ð àøèãã¿é, òîãòâîðã¿é õýâýýð ¿ëäñýí. Óã õºòºëáºð íüáîëîâñðîíãóé áîëñîí áîäëîãûí îð÷èíä àæ àõóéíóóäûí çîõèöîõ ÷àäâàðòøààðäëàãàòàé õóâü÷ëàëûí äàðààõü äýìæëýãò õàíãàëòòàé àíõààðàë òàâèëã¿éãýýðøèíý÷ëýëòýíä ãîë àíõààðëàà òºâëºð¿¿ëñýí.

(iii) Óëñûí îíöãîé áàéäëûí òóñëàëöàà áîëîí òýæýýëèéí íººö. Óã ¿íýëãýýãýýð ìàëûíõîðîî áàðüæ, ºðõèéí õýìæýýíä òýæýýëèéí íººöòýé áàéæ ºâºëæèëòºíä á¿ðýí áýëòãýõàæëûã íü õºíãºâ÷ëºõ èë¿¿ ºðòºã çàðäàë õÿìäòàé (áîäèò íºëººòýé) óëñûí îíöãîéáàéäëûí òóñëàìæèéí ñèñòåì áèé áîëãîõ õýðýãöýý áàéãààã îëæ èëð¿¿ëñýí. Óëñààñ¿ç¿¿ëæ áàéãàà õÿçãààðëàãäìàë òóñëàëöàà íü “òýæýýë õóäàëäàæ àâàõ áè÷èã”õóâààðèëàõ áàéäëààð õàìãèéí ÿäóó õýñýãò çîðèóëàãäàõ ¸ñòîé.

14. Àæëûí Áàéð Áèé Áîëãîõ Òºñºë.16 ¯íýëãýýíèé äàðààõü17 ¿å øàòàíä óã òºñëèéã çàðèìòàëààð àìæèëòòàé ãýæ ¿íýëñýí. Æèæèã äóíä ¿éëäâýðèéã õºãæ¿¿ëýõ çàìààð àæëûí áàéð áèé áîëãîí,öààøèä õàäãàëàõ ¿íäýñëýë íü óÿëäàà õîëáîîòîé áàéëàà. Ãýõäýý îðîëöîã÷ àðèëæààíû áàíêóóäûíñàíõ¿¿ãèéí àìüäðàõ ÷àäâàðûã áîëîí áè÷èë ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëàãóóäûí ¿éë àæèëëàãààíû ÷àäâàðûã¿íýëæ ä¿ãíýñýí èë¿¿ íàðèéâ÷èëñàí á¿òöèéí ä¿í øèíæèëãýý¿ã¿éëýãäýæ áàéñàí. Ãàð÷ áàéãàà ¿ð ä¿ííü õ¿ëýýæ áàéñíààñ äîîãóóð áàéâ. Õàäãàëàìæ çýýëèéí õîðøîîä íü àæëûí áàéðàà õàäãàëàõ òàëààð¿ð ä¿íòýé áàéñàí ÷ äýä çýýë îëãîõ çàìààð áèé áîëñîí àæèë ýðõëýëò íü õ¿ëýýæ áàéñíààñ áàãà áàéâ.

15 Õºäºº Àæ Àõóéí Ñàëáàðûí Õºòºëáºðèéí Òºñëèéí Ã¿éöýòãýëèéí Àóäèòûí Òàéëàí íü ÓÎ¯ÒÕ¯-ã ýöýñëýí áîëîâñðóóëæáàéõ ¿åä òºñºë õýëáýðýýð áàéíà.16 Çýýë 1290- ÌÎÍ(ÑÔ): Àæëûí Áàéð Áèé Áîëãîõ Òºñºë, 3 ñàÿ àì.äîëëàð, 1993 îíû 12-ð ñàðûí 16-íä áàòëàãäñàí.17 Àæëûí Áàéð Áèé Áîëãîõ Òºñëèéí Ã¿éöýòãýëèéí Àóäèòûí Òàéëàí íü ÓÎ¯ÒÕ¯-ã ýöýñëýí áîëîâñðóóëæ áàéõ ¿åä òºñºëõýëáýðýýð áàéíà.


Çîðèëòîò îðëîãî áàãàòàé á¿ëýãò õ¿ð÷ àæèëëàõ ¿ð ºãººæòýé ìåõàíèçì áàéõã¿é áàéëàà. ªðòºã çàðäàëáàãàòàé áàéñàí ÷ õàäãàëàìæ çýýëèéí õîðøîîäûí çýýë îëãîëòûí õýìæýý íü ¿íýëãýýãýýð òîãòîîñîíçîðèëòîä õ¿ð÷ ÷àäñàíã¿é. Õýäèéãýýð òºñëèéí çàãâàðò ýíý áýðõøýýëèéã õàíãàëòòàé áóñ ÷ ãýñýíòóñãàñàí áàéñàí áîëîâ÷ îðîëöîã÷ àðèëæààíû áàíêóóä íü çýýëèéã áîëîâñðóóëàõ ÿâöàä óðüä÷èëàíòààìàãëàæ áàéñàí áàíêíû ñàëáàðò ãàðñàí áýðõøýýë¿¿äýýñ áîëæ íóðàâ.

15. Æèæèã äóíä ¿éëäâýð¿¿äýä áè÷èë ñàíõ¿¿æèëò îëãîõ òºñëèéí ¿çýë áàðèìòëàë õýðýãæñýí. Óãçýýëèéí õ¿ðýýíä îëãîãäñîí çýýëèéí øóãàìûã îäîî äºðâºí àðèëæààíû áàíêèíä æèæèã äóíä¿éëäâýð¿¿äýä äàõèí çýýëä¿¿ëýõýýð ºãñºí áºãººä çýýëèéí òîãòâîðòîé áàéäàë íü ýäãýýð áàíêóóäûíàìüäðàõ ÷àäâàðààñ õàìààðàëòàé þì. Òºñºë õýðýãæñýíèé äàðàà õ¿ðýýãýý òýëñýýð áàéãààõàäãàëàìæ, çýýëèéí õîðøîîä íü ãàäíû áàãàõàí òóñëàëöààòàéãààð 5 æèë ãàðóéí õóãàöààíä ¿éëàæèëëàãààãàà ÿâóóëæ áàéãàà áºãººä öààøäàà ººðèéãºº ñàíõ¿¿æ¿¿ëýí, òîãòâîðòîé áàéíà ãýäýã íüõàðàãäàæ áàéíà. ¯ç¿¿ëñýí òåõíèêèéí òóñëàëöàà íü øààðäëàãàòàé áàéñàí àðèëæààí äýýð¿íäýñëýñýí çýýëèéí áîëîí áèçíåñèéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ óð ÷àäâàðûã áèé áîëãîñîí òóë óãòºñëèéí á¿òöèéí õºãæëèéí íºëººëºë íü ìýäýãäýõ¿éö áàéñàí. Òºñëèéí ñóðãàìæ íü äàðààõüõýðýãöýýã áàãòààñàí. ¯¿íä: (i) áè÷èë ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãóóäàä îëãîõ çýýëèéã æèæèã, äóíä¿éëäâýð¿¿äýýñ ÿëãààòàé áàéëãàõ, ¿¿íèéõýý äàãóó òºñëèéí çîðèëò áîëîí çàãâàðûã ººð÷ëºõ, (ii)îðîëöîã÷ àðèëæààíû áàíêóóä ãýõ ìýò ñàíõ¿¿ãèéí çóó÷ëàã÷äûí òåõíèêèéí õ¿÷èí ÷àäàë áîëîí¿ç¿¿ëýëò¿¿äýä èë¿¿ íàðèéí á¿òöèéí ¿íýëýëò õèéõ.

16. Îëæ òîãòîîñîí ãîë àñóóäëóóä íü áè÷èë ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãóóäûí ñàíõ¿¿ãèéí àìüäðàõ÷àäâàð áîëîí ÿäóó÷óóäàä õ¿ð÷ àæèëëàõ áàéäàë õî¸ðûí õîîðîíäûí çºð÷èëäººíòýé õîëáîîòîé.Èõýýõýí õýìæýýíèé îëîí òîîíû æèæèã çýýëèéã çîõèöóóëàõàä çàðäàë èõ áàéäãààñ ñàíõ¿¿ãèéíáàéãóóëëàãóóä çýýëèéã òîì õýìæýýãýýð àìüäðàëûí èë¿¿ áîëîìæòîé ¿éë÷ë¿¿ëýã÷äýä ºãºõõàíäëàãàòàé áàéäàã. Ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãóóäûí ÷àäàâõè áîëîí ¿éë÷ë¿¿ëýã÷äýä õ¿ðýõ áàéäàë íüõàðèëöàí áèå áèåíýý ¿ã¿éñãýäãèéã ýíý íü õàðóóëæ áàéíà. Áàíêíû áàéíãûí ¿éë÷èëãýý àâàõáîëîìæã¿é ¿éë÷ë¿¿ëýã÷äýä áè÷èë çýýë îëãîõîä çýýëèéí òóñãàé õýëáýð øààðäëàãàòàé áàéíà. Çýýë,ò¿¿íèéã õóâààðüëàõ, áóöàí òºëºãäºõ ìåõàíèçìóóäûã ÿäóó÷óóäûí õýðýãöýýíèé äàãóó çàãâàð÷ëàõõýðýãòýé. Ýíý íü çýýëèéí çîõèõ õýìæýý, çýýëèéí íºõöºë, áàðüöàà áàòàëãààíû øààðäëàãà, îðëóóëàõá¿òýýãäýõ¿¿í áîëîí ìàãàäã¿é àëáàí æóðìûí çààâàë õàäãàëàìæ, õýñýã á¿ëãýýðýý õóðààìæ òºëºõçýðãèéã áàãòààõ þì. ßäóóñò çîðèóëàãäñàí áè÷èë çýýëèéí òºñë¿¿ä íü îðîëöîã÷ ñàíõ¿¿ãèéíçóó÷ëàã÷èä íü èéì àëäàãäàëòàé ¿éë àæèëëàãààã õýðýãæ¿¿ëýõ óðàìøóóëàë áîëîí ÷àäàâõè áàéãààÿâäëûã áàòàëãààæóóëàõ ¸ñòîé. Õýðýâ èéì çóó÷ëàã÷ áàéõã¿é òîõèîëäîëä ººð áè÷èë ñàíõ¿¿ãèéíáàéãóóëëàãûã áèé áîëãîõ àñóóäëûã àâ÷ ¿çýõ ¸ñòîé þì.

17. Ñàíõ¿¿ãèéí õóâüä àìüäðàõ ÷àäâàðòàé áàéæ ¿éë÷ë¿¿ëýã÷äýä õ¿ð÷ ¿éë÷ëýõ õ¿ðýýãýýíýìýãä¿¿ëýõèéí òóëä áàéãóóëëàãóóä ñàíõ¿¿ãèéí õóâüä òîãòâîðòîé áàéõ ¸ñòîé. Òýä ººðñäèéí á¿õçàðäëàà äààæ, ººðñäèéí ýõ ¿¿ñâýðýý äàé÷èëæ, õºðºíãºº èíôëÿöè áîëîí çýýë ýðãýí òºëºãäºõã¿éáàéõ ýðñäë¿¿äýýñ õàìãààëæ, ººðñäèéí ¿éë àæèëëàãààãàà ºðãºòãºõèí òóëä àøèãòàé àæèëëàõ ¸ñòîé.Ñàíõ¿¿ãèéí àìüäðàõ ÷àäâàð, ¿éë÷ë¿¿ëýã÷äýä õ¿ð÷ ¿éë÷ëýõ õ¿ðýýãýý íýìýãä¿¿ëýõýä õ¿¿ãèéíò¿âøíèé äýýä õÿçãààðûã àðèëãàõ, õàìòàðñàí õàðèóöëàãàòàé á¿ëã¿¿äýýð äàìæóóëàí çýýëä¿¿ëýõçàìààð õàäãàëàìæèéã àøèãëàõ, áîëîí ººðèéãºº ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ ¿íäñýí äýýð àæèëëàäàã ñàëáàðóóäûí¿éë àæèëëàãàà çýðýã ÿíç á¿ðèéí àðãà õýðýãñë¿¿äèéã àøèãëàí õ¿ð÷ áîëíî. Áè÷èë çýýëèéí òºñë¿¿äýäñàíõ¿¿ãèéí õóâüä áýðõøýýëã¿é, ººðèéãºº àâààä ÿâàõ ÷àäâàðòàé áàéãóóëëàãóóäûã çóó÷ëàã÷áîëãîíàøèãëàõ íü ÷óõàë. Ñàíõ¿¿ãèéí ñàëáàðûí îð÷èí òààëàìæòàé áàéõ, áè÷èë çýýëèéí ýðýëò õýðýãöýý,òóõàéí ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãûí áè÷èë çýýëèéí ¿éë àæèëëàãààíä ç¿òãýõ ç¿òãýë áîëîí òîãòâîðòîéáàéäàë çýðýã óðüä÷èëñàí íºõöë¿¿ä ñîíãîí àâàõ ãýæ áóé áàéãóóëëàãàä áàéãàà ýñýõèéã áîëîìæèéíñóäàëãààãààð áàòàëãààæóóëàõ õýðýãòýé þì.