* )ره( فروزانفر بدیع الزمان عالمه

آسمان هنوز که بی نظیری استاد سایه چنویی سر بر طهران دانشگاه

است نگستردهدامغانی مهدوی احمد

‌در آنکه درب���ارة می‌تواند چگونه بض���اعت کم ن���اچیز این‌از و کن��د، ع�رض چ�یزی آداب«‌ب�ود و فضل »محیط خود زمان‌کم ک�وزة در می‌تواند چق��در او محم��ود آث�ار و ذیجود وجود بحر

‌ال »ما حکم ح�ال هر به اما بری��زد؟ خ�ود ناقابل مقالة گنج��ایش��درک ه ی ��رک کل ه«‌است الیت ‌مح��ترم اس��اتید امر اط��اعت و کل‌مطلب حق اینکه از و می‌نگ��ارد صفحه چند روی این از واجب،

‌می‌طلب��د.‌الزم پوزش کند ادا نمی‌تواند شاید و باید ‌که چنان را‌به فرزانه اجل اس���تاد آن از س���طور این در کنم ع���رض است

شد. خواهد »فروزانفر«‌تعبیر×××

‌و ه���زار یک س���ال ربیع‌االول در تع���الی و تب���ارک خداوند‌هش��تاد و دویست و ه��زار یک سال برابر قمری هجده و سیصد‌مرح��وم به بشرویه در میالدی یک و نهصد و هزار یک و شمسی‌گویا که ت��ونی مالمحمد اعق��اب )از احم��دی علی شیخ آقا آقای‌‌ان��د(‌و1071 در مت��وفی مشهور تونی عبدالله مال مرحوم نوة

‌آن��ان فرزند شش��مین که را پسر س��ومین فاطمه بانو مرحومه‌و نه��اد »عبدالجلیل«‌ن��ام را او محترمش پدر و فرمود عطا بود‌شد ال��زامی اح��وال ثبت که م��وقعی در بع��دها عب��دالجلیل این

.104 ‌تا71 صص ‌�84 شمارة ،1390 دي � آذر چهاردهم، سال ‌بخارا،* *

58/ ایران ادب و فرهنگ آیندة و گذشته

‌ج���ای )به اول اسم عن���وان به »ب���دیع‌الزمان«‌را لقب هم���ان‌خ�ود خ�انوادگی ن�ام عن��وان به »فروزانف�ر«‌را و عب��دالجلیل(،

‌خ��انوادگی ن��ام و نام این که بین‌الله و بینی و کرد ثبت و انتخاب‌و هوی�����تی اوراق کلیة در ص�����ورت هر به و اوست برازن�����دة‌چه��ار است.‌فروزانفر شده معرفی نام همین به او استخدامی

‌)أبی(‌دارد ناتنی خواهر یک )ابوینی(‌و تنی خواهر چهار و برادر‌بحمدالله ایش��ان ن��اتنی خ��واهر و ت��نی خواهر یک فقط اینک که

‌احمدی شیخ‌علی حاج آقای مرحوم فرزندان نام زنده‌اند تعالیاست: چنین سنی ترتیب به

احمدی نصرت بانو �1احمدی صدیقه بانو �2قدسی ناصر محمدحسن شیخ حاج آقای �3احمدی فاطمه بانو �4نویم احمد آقای �5فروزانفر =‌بدیع‌الزمان عبدالجیل آقاشیخ آقای �6احمدی محمود آقای �7‌کش�ور در اینک هاش��می(‌که )ب�نی احم�دی ملکه ب�انو ��8ساکنند آلماناحمدی محمدحسین آقای �9‌نه أبی خواهر )‌و طهرانند ساکن که احمدی پری‌ناز بانو �10است( دیگر تن

‌فروزانفر نوش��ین دک��تر ب��انو س��رکار اق��وال به مطالب )این‌محمدحس��ین آق��ای جن��اب )ره((‌و اس��تاد مرحوم بزرگ )دختر‌دو هر اینک که مرحوم آن دفتر رئیس و برادرزاده قدسی ناصراست( مستند هستند امریکا مقیم

‌می‌دهند احتم��ال قدسی ناصر آق��ای »فاضل«‌که مرحومان‌پ��در علی ش��یخ ح��اج و اس��ت.‌ج��د »قاضی«‌بوده ایشان لقب

‌و بش��رویه متش��خص ع��الم و متعین روح��انی مرجع فروزانفر و بوده‌اند توابع ‌ش��ناخته ح��دود آن بالمعارض شرع حاکم ظاهرا

‌نی��ای گناب��ادی مظفرالس��لطان اس��معیل می‌ش��دند.‌مرح��وم

188

که.... نظیری بی استاد فروزانفر، بديع الزمان عالمه

‌در ایش��ان خ��واهران و ب��رادران )ره(‌و تفضلی جهانگیر مادری‌که کسانی بشرویه علمای جمله می‌نویسد:‌»از خود خاطرات‌آق���ای و حسن م���یرزا ح���اج آق���ای می‌دهم، خ���اطر به حق���یر

‌آقا حالیه و ایش��ان )ک��ذا:‌ظ:‌ابوالفض��ائل(‌فرزند سیدفض��ائل‌ص��حیح آرام بی‌ش��ر م��ردم نفرش��ان سه هر أبوالمک��ارم، س��ید‌آقاش��یخ جن��اب پ��در ب��ود فاضل مرح��وم هم یکی بودند العملی‌خوش‌مش���ربی و س���لوک در پسر این ب���ود حالیه ع���الم علی

‌خ��وبی اخالق خیلی ایشان خود است، پدر از نمونه‌ای می‌گویند‌آن مسلم ‌قدر‌قمری(1340 سال به مظفرالسلطان )خاطراتدارند.«‌‌که آن��ان بودن��د.‌همة دین عالمان فروزانفر قبیلة همه که است‌دوستی و شاگردی از اعم رابطة نحوی ‌به35-34 سال‌های در‌ش��یخ‌علی ح��اج آق��ای مرح��وم می‌کنم گم��ان داش��ته‌اند او با

‌باش��ند دی��ده می‌زیستند طهران در سال دو آن در که را احمدی‌که ب��االیی میانه سیمای خوش موقر محتشم مرد چه ایشان که

‌لب بر ش��یرین تبس��می هم��واره و می‌نمودند تنومند هم اندکی‌نه و ب��زرگ چن��دان نه عم��امه‌ای با روح��انیت لباس در و داشت‌می‌ک��رد. جلوه وقار و متانت با و هیکل خوش چه کوچک چندان‌ش��تافت باقی سرای به تهران ‌در1335 اواسط در مرحوم آن‌برگزار بسیار باشکوه سپهساالر مدرسة در او ترحیم مجلس و

شد.ن محمد ش��یخ ح�اج مرح�وم س��وای ‌در که قدسی ناصر حس��‌آق��ای مرح��وم دیگر فرزند هفت رفت دنیا از پ��در حی��ات زم��ان

‌و ش��ده‌اند واصل الهی رحمت به مرح��وم آن از پس ش��یخ‌علی‌ب��اقی ایش��ان دخ��تر دو بحمدالله اکن��ون شد عرض که هم‌چنانگرداناد. دراز را عمرشان خدای که هستند

‌ب��درود را زن��دگانی او از پس که فروزانفر مرح��وم ب��رادران که ن��ویم احمد مرح��وم از عبارت‌اند کردند ‌وزارت کارمند ب��دوا‌ان��دازه‌ای تا و شد کشاورزی بانک به منتقل سپس بود، معارف‌یک و ب��ود ع��ربیت و أدبیت یع��نی آن اخص معن��ای به فضل أهل

189

58/ ایران ادب و فرهنگ آیندة و گذشته

‌م��دارس ب��رای درسی مت��نی ص��ورت به هم رس��اله‌ای یا کت��اب‌ف��وت از پس سال هفده بود، کرده تدوین متوسطه؟ یا ابتدایی‌طه��ران در ‌شمسی1366 س��ال در یع��نی فروزانفر مرح��وم‌ن��ویم، آق��ای فوت از کمی فاصلة به سال همان در و درگذشت‌در )بیش��تر دارایی وزارت عضو که احم��دی محم��ود مرح��وم‌مرح���وم رفت خ���دا رحمت به ن���یز محاس���بات(‌ب���ود دی���وان

‌چه��ار سه فروزانفر ب��رادر ک��وچک‌ترین احم��دی محمدحس��ین‌به او بست ف��رو جه��ان از »تکزاس«‌دیده در این از پیش سال

‌رسیده نیز اوقاف سازمان سرپرستی و نخست‌وزیری معاونتبود.

×××‌است این می‌دانم فروزانفر مرحوم تحصیلی سوابق از آنچه‌بزرگ‌تر ب��رادر و پدر نزد بشرویه همان در »مقدمات«‌را او که‌پیشتر خود فرمودة قرار به و آموخته قدسی ناصر مرحوم خود و ب��ود ک��رده بر از طف��ولیت در را مجید قرآن ‌ح��دود در ظ��اهرا

‌مش��هد به ب��وده معمم که ح��الی در س��الگی هف��ده‌ ش��انزده‌بزرگ نیشابوری أدیب مرحوم به اختصاصی و می‌شود مشرف‌در م����دفون و ‌شمسی1304 مت����وفی عب����دالجواد )ش����یخ

‌مطهر ح��رم جن��وبی ش��مالی ب��زرگ ت��االر »دارالسعاده«‌یعنی‌رواق پله‌ه��ای جنب و گوهرش��اد، مسجد جنوبی ایوان به متصل

‌یا علیک ص��لی‌الله خانه«‌��� »توحید به معروف ایوان و حجره و‌مرق����دک ل����تراب روحی الرضا موسی بن علی یا الحسن أبا

‌رحمه‌الله آذر دک��تر مرح��وم خ��اطرات در است الف��داء(‌یافته‌و اش���ارت شد چ���اپ آین���ده ن���ازنین وزین مجلة در که علیه

مندرج باره این در تصریحاتی ‌در حضور موازات به است.‌طبعا‌ایام »سطح«‌آن عالی‌مقام مدرسین دروس »ادیب«‌از درس‌ماجد )والد رض��وی مدرس محمدباقر سید مرحوم مانند مشهد‌ط��اب‌ثراه(‌و رض��وی م��درس سیدمحمدتقی ما بزرگوار استاد

‌ش��اید و مدرس عبدالرحمن مال آخوند و شهرستانی سیدمهدی

190

که.... نظیری بی استاد فروزانفر، بديع الزمان عالمه

‌مس��تفید علیهم رض��وان‌الله شاهرودی سیدعباس حاج مرحوم‌عص��ار س��یدمحمد ح��اج آیت‌الله مرحوم خدمت گویا و می‌شده‌معظم مق��دس(‌والد مشهد ‌در1356 محرم )متوفی طهرانیهما ق��دس ��� عصار کاظم سیدمحمد آقای آیت‌الله مرحوم ر ‌س��‌ب��رخی او به را بدیع‌الزمان لقب اعطای است داشته تلمذی نیز‌قوام‌الس��لطنه، مرح��وم به ب��رخی و نیشابوری ادیب مرحوم به

می‌دهند. نسبت خراسان وقت والی‌16 )صای��ران«‌ معاصر »س��خنوران در اس��حاق محمد دک��تر

‌‌آم��دنعلی��ه( رحمة رض��وانی اسمعیل محمد دکتر مرحوم همت به جدید چاپ‌1302) قم��ری ‌هج��ری1342 س��ال در ته��ران به را فروزانفر

‌در را خ��ود است:‌تحصیالت نوشته و است کرده شمسی(‌ثبت‌مش��هد در فلسفه و حکمت منطق، بیان، معانی، نحو، و صرف

‌)=‌آقا حس��ین ش��یخ مانند بزرگواری اساتید خدمت در تهران و‌عص��ار سیدکاظم آقا تنکابنی، طاهر میرزا و حسین(‌نجم‌آبادی

‌م��یزان نمی‌دانم بن��ده اس��ت«‌من رس��انده پای��ان به غ��یرهم و‌است؛ بوده حد چه تا بزرگان این خدمت در فروزانفر تحصیالت

‌مناس��بت به دک��تری دورة کالس در روز یک مرحوم آن خود اما‌که کت��ابی مراجع فهرست در معین محمد دک��تر مرح��وم که آن

‌س��ره قدس قمی محدث آشیان خلد مرحوم از بود کرده تألیف‌ادبی أوال«ی »ت��رک این و ب��رده، قمی«‌نام »عباس کلمة دو با‌و براف��روخت س��خت ب��ود، رس��یده فروزانفر ان��ور نظر به او

�ردن ن�ام طرز چه که:‌»این برآشفت ‌اض�افه و است بزرگ�ان ب‌آن با چرا که می‌خورم افسوس و حسرت بسیار من که فرمود‌منحصر ب��زرگ اس��تاد سه برکت پر محضر از داشتم، امکان که‌مرح��وم تن سه این و ن��بردم فیض باید که چن��ان آن خود فن در‌و متبحر مح��دث قمی عب��اس ش��یخ ح��اج آق��ای ‌المح��دثینثقة

‌م��یرزا آقا مرح��وم و اص��ولی فقیه نجم‌آب��ادی آقاحسین مرحوم‌)رض��هم(‌می‌باش��ند«‌با مع��روف متکلم و حکیم تنکابنی طاهر

‌بس��یاری مفاوض��ات ن��یز پیش��اوری ادیب احمد س��ید مرح��وم

191

58/ ایران ادب و فرهنگ آیندة و گذشته

‌هر از و خوش��ه‌ای خرمنی هر از که است بدیهی و است داشته‌11 ‌و10 س��ال‌های ح��دود در و است برداشته توشه‌ای دانشین‌تران و اق��ران از و مشهور ادب، و فضل به چنان ‌خ��ود از مس��‌ممت��ازی و ش��اخص ف��رد أدبی فن��ون کلیه در که گردی��د، متمایز‌ادب ‌آس��مان(1)اول« »ق��در س��تارة چند از یکی و شد ش��ناخته‌ابی���ات که رس���ید مق���امی به کم‌کم و آمد ش���مار به ای���ران

که:‌ است آن بر صادقی »بحتری«‌شاهدفض علی مجمعین الخلق واری مسود و سید مابین ‌لک بالعل فضلک العالمون عرف بالتقلید الجهال قال و ‌م‌اکتس��ابی‌اش کم��االت و فضایل و ذاتی استعدادهای و خصال و‌نه که ب��دانجا تا س��اخت ع��ام و خاص بالبنان مشار أدب در را او

‌تا تنها نه که محس��ودیتی گشت، همگنان محسود بلکه مغبوط،‌یع��نی نک��رد.‌م��ا، رها را او ن��یز م��رگش از پس بل ب��ود، زن��ده‌و ناس��زاها و نارواها بس��یار چه فروزانفر ش��اگردان از بسیاری

‌حس��ادت از ناشی کینة ب��ود مش��خص که کس��انی از ژاژخانی‌ها‌فروزانفر درب���ارة می‌دارد وا هرزه‌درایی‌ها چن���ان به را آن���ان

‌فروزانفر از ب��ار یک ح��تی بن��ده من که ش��هدالله اما ش��نیده‌ایم‌معارضة و منافسه به که کس��انی درب��ارة حتی کس هیچ دربارة

بودند مشهور او با ‌گ��اه بلی نش��نیدم بدگویی‌ای یا غیبتی مطلقا‌فضل و علم اهل از م��ردی که آش��کاری خطای بر او که می‌شد‌مب��ادا که رو آن از اس��ت، ش��ده م��رتکب خود نوشتة یا گفته در

‌با و مالیمت به بین��دازد اش��تباه به را علمی ط��الب و دانش��جو‌قلم« »طغی��ان حس��اب به و می‌شد متذکر را آن اشاره و ایماء‌مس��تمعان به ب��اب آن در کالمی اطالة اج��ازة و می‌گذاشت او‌می‌دانست و می‌ش��ناخت را خود او اینکه خالصه و نمی‌داد خود

خ��ود درب��ارة که ترهاتی به گوشش و کیست ‌می‌ش��نید احتم��اال‌احتی��اط و ح��زم و تیزهوشی و زی��رکی ‌بعضی‌ها(2)نبود. بدهکار

‌که نیست ه��نری وج��ودش س��راپای »در اینکه و او فوق‌الع��ادة

192

که.... نظیری بی استاد فروزانفر، بديع الزمان عالمه

‌و نیکو ص��فات آن و می‌نگریس��تند ع��داوت چشم به نیست«‌را‌چ���ون را او وج���ود کل و می‌ش���مردند عیب بزرگ‌تر را هنرها‌ام��یر، حض��رت قول به اما می‌کردند؛ حس خود چشم در خاری‌تلک ه��ذلی:‌و ذویب ابی مصرع به استشهاد در ‌الله‌علیه،ةصلو‌ب��دانجا تا را عیب‌ج��ویی این گاه(��‌3)عارها عنک ...‌ظاهر ةشرکا‌��� ن��یز بزرگ��وار آن اعتق��ادی مب��انی قداست و ص��حت در که

‌و آن��ان خ��ود اینکه گو می‌کردن��د، تردید و تش��کیک ��� العیاذبالله‌کم جلیل م��رد آن با درجه هر در و عنوان هر به که کسانی همه بودند مربوط بیش و و قطع��ا ‌مرح��وم آن که می‌دانس��تند یقین��ا

‌تم��ام به حرف‌ه��ای و است خلصی خ��الص پاک شیعة مسلمان‌حسد ف��رد چن��دان م��ردی بر که حاس��دانی مهمل و مفت معنی

‌می‌آوردند«‌و در خود »از را آن بغض و حقد روی از و می‌بردند‌دشمنان ندارد.‌اما ارزش سیاه پول تا دو می‌گفتند آن و این به‌داش��تند رضا نشانة به سکوتی اراجیف آن شنیدن هنگام گاه او‌ب��اک تهمت‌ه��ایی چن��ان از و می‌فزودند آن بر هم چ��یزی گ��اه و

‌بر را بن��ده این و ��� ع��رب شاعری است گفته خوب چه نداشتند‌آن فارسی مع��ادل کنم چه ببخش��ید، »بلغور«‌کردن عربی ایننمی‌رسد: خاطرم به

سمعوا إذا صم به ذکرت خیرااذن کلهم بشر ذکرت ان و بها طاروا ریبة یسمعوا ان فرحادفنوا صالح من سمعوا ما و منی، ‌از دس��ته آن برای را شیوا بیت دو این و می‌ورزم جسارت ��

ندارند آش��نایی ع��ربی با که گ��رامی خوانن��دگان ‌به و مختص��رامی‌کنم: ترجمه مضمون‌اما هس��تند کر همگی کند ی��اد نیکی به م��را کسی اگر »اینان

گوشند.« پا سرتا همه شوم یاد بدی به اگر‌از بنوشند درباره‌ام مشکوکی نامناسب سخن و تهمت »اگر

‌و می‌رس���انند همه به را آن و درمی‌آیند پ���رواز به خوش���حالی‌پنه��ان را آن بش��نوند من از خ��وبی چ��یز اگر و می‌کنن��د، ب��ازگو

193

58/ ایران ادب و فرهنگ آیندة و گذشته

می‌نهند.« خاک زیر و می‌کنند‌ش��یخ اس��تاد مرح��وم را اراجیف این از عم��ده‌ای قس��مت‌کین��ه، نه اگر مرح��وم آن به نسبت که تونی فاضل محمدحسین

‌او گلة یا کینه این نمی‌دانم و می‌س��اخت داشت کهنه گله‌ای که‌اثر بر یا ب��ود نهم«‌ک��ذایی »رتبة یکم«‌و »رتبة هم��ان خاطر به

‌که همس��االنی و همک��اران می��ان گ��اه که معارضه‌ای و منافسهمی‌دهد؟ روی نیستند برابر اما برادرند انگشت پنج مانند گرچه���ونی فاضل مرح���وم که ب���ود این واقعیت اما ‌از =‌الاقل ت

‌)= غرفة در عص���رها ‌����1337 ‌و1336 ‌تا1324 س���ال‌های‌سپهساالر مدرسة جنوب سمت تحتانی اتاق‌های از ایوان(‌یکی

‌گ��رد دورش به دانش��جویان و طالب بعضی و می‌نشست جدید‌از یک هر به و می‌داشت خ�����������وش را تجمع این و می‌آمدند

‌ط��راوتش و ظ��رافت و لب��اقت و لی��اقت ق��در »اص��حاب!!«‌به‌نس��بت را آنان ذهن الله الی بةضمنا!!‌قر و می‌فرمود تفقدکی

‌»ب��ابی«‌و را او گ��اه و می‌س��اخت مشوب فروزانفر مرحوم به‌او گ��اه و می‌شناخت کذایی بشرویه‌ای مالحسین خویش و قوم‌عنداالقتض�����ا:‌»بحث و »بی‌دین«‌می‌خواند »ده�����ری«‌و را

‌ق����ول به ش����اید و پرداختة و س����اخته که هم ش����یرینی«‌را‌مرح��وم آن س��رکوفتة«‌خ��ود تمایالت از »تظاهری روان‌کاوان

‌و توجه ب��دون و می‌کش��ید پیش محاب��ایی و پ��روا بی‌هیچ ب��ود��ذین »ان شریفة آیة مفاد رعایت ��ون ال یع ان یحب ‌حش��ةالفا تش��‌‌ناروا(19 )نور«‌ةواآلخر فی‌الدنیا ألیم عذاب لهم امنوا فی‌الذین

‌نیمه ج��دی نیمه ص��ورتی به فروزانفر مرح��وم به ناس��زاهایی و‌را جوانک‌ها و می‌گفت تصریحی از ابلغ کنایه‌های با یا و شوخی

‌از را واهی مط��الب آن که هم او شنوندگان طبیعة و می‌خنداند‌می‌کردن��د. را آن واگویه بودند موثقی!!!؟«‌شنیده »منبع چنان‌که »مض��حکه«‌درمی‌آمد »معرکه«‌یا این شور قدری به گاه و‌(4)احم��دراد و وثوق سیدمرتضی مغفوران مرحومان یا ناچار به

‌یا است دی��ده بن��ده من که آدم‌ه��ایی ش��ریف‌ترین از تن دو ���

194

که.... نظیری بی استاد فروزانفر، بديع الزمان عالمه

‌ش��یخ مرح��وم کم دست یا و آشتیانی افتخار سیدصادق مرحوم‌فاضل جن��اب به بی‌زب��انی زبان به و می‌آمدند پیرنظر؟ ولی‌الله

که می‌فهماندند ‌از تا بفرمایند ختم را »یاالل���ه«‌مجلس لطف���ا‌است نمانن���د.‌ب���دیهی ب���از مغ���رب وقت اول نم���از فض���یلت‌بر اک��اذیبی و اراجیف چنان که بود آن از اعالی و اجل فروزانفر‌او علمی و ادبی و اخالقی تابن��اک و متشخص چهره و پاک دامنبنشاند. گردی‌بعضی حی��ازت در او م��دعیان و هم‌ط��رازان از برخی نیز گاه‌مق��ام در ولی بودند ما زم��ان صلحای و اخیار از آنکه با مقامات

‌آله و علیه ص��لی‌الله � اکرم پیغمبر فرمایش رساندن تصدیق بهدیقین رؤوس من یخ���رج ما »‌آخ���ر که ���� س���لم و ‌حب الص���

ةالرئا ب مط���البی و «‌برمی‌آمدندس��� ‌مس���موع«!!! »برحس���‌ک��ه: می‌فرمودند تأکید هم سخن پایان در و می‌فرمودند عنوان

‌پیش حرف‌ها این می‌کنم خ��واهش باألمان��ات«‌و »المج��الس‌نفرمائی��د«‌که نقل کسی ب��رای من ق��ول از و بماند خودت��ان این فرمایششان لحن از مستنبط ‌خودت��ان ق��ول از بود:‌»فورا

‌هم که می‌داند خ���دا بفرمایی���د«‌ولی نقل منبع ذکر ب���دون یا‌خ��وبی به دیگ��ران آن هم و س��اده‌دل م��رد نیک فاض��ل مرح��وم

‌وصمت‌هاس��ت. چنان از منزه و مبری فروزانفر که می‌دانستند‌ع���دة و داش���ته‌اند نش���ری و حشر فروزانفر با که آن���ان همة

‌از او معلمی س��ال پنج��اه ط��ول در که دانش��جویانی بی‌ش��مار‌دوران در و آموختند مع������رفت و کردند فیض کسب او محضر‌به اندوختند خ��ود ب��رای ادبی س��رمایة او ن��زد در خ��ود تحص��یل‌صلی‌الله � اکرم رسول عنایت ذیل به او تمسک و اعتقاد حسن‌و علی مرتضی م�ردان ش�اه به او اخالص و �� سلم و آله و علیه

‌و دارند یقین ���� اجمعین علیهم س���الم‌الله ���� ط���اهره ع���ترت‌از بس��یاری که آه و افس��وس و � دانشجویان آن و متفق‌القولند

‌ش��نیده‌اند و دیده‌اند ��� آرمیده‌اند تیره خاک در اینک آنان فضالی‌ختمی حض��رت مق��دس ن��ام فروزانفر هیچ‌گ��اه گ��اه، هیچ که

195

58/ ایران ادب و فرهنگ آیندة و گذشته

‌زه��را فاطمة کبری عصمت حضرت و معصومین ائمة و مرتبت‌آله و علیه »ص��لی‌الله دعائیة مالت ب��دون را علیهم � سالم‌الله �‌»سالم‌الله علیها«‌یا »سالم‌الله علیه«‌یا »سالم‌الله سلم«‌و و

‌این مک��رر در مک��رر نمی‌آورد، زب��ان بر درس ضمن علیهم«‌در‌نماز از بعد امروز که:‌»من شنیدیم او از او هم‌دوره‌های و بنده

بح ‌از ص����فحه چند مجی����د، کالم‌الله از ح����زبی تالوت و ص����‌األولیاء«‌ی��ا...‌راة‌»تذکر بیهقی«‌یا »تاریخ »کشف‌االسرار«‌یا

‌مکرر در مکرر است شاهد آمده‌ام.«‌خدا کالس به و خوانده‌ام‌ع���زاداری مجلس در را او عاش���ورا ای���ام در حق���یر بن���دة این

‌مرحوم��ان م��نزل در علیه ص��لوات‌الله ��� سیدالش��هدا حض��رت‌��� قائم‌مقام‌الملک ��� چهل‌س��تونی عبدالله م��یرزا حاج � بهبهانی‌گریه ح��ال در ��� تع��الی رحمهم‌‌الله ��� کم��ره‌ای خلیل میرزا حاج

‌و رخس����ار بر عینکش زیر از اشک قط����رات که می‌دی����دیم ��� ب��ود ج��اری محاس��نش ‌بس��یار روحیه‌ای مرح��وم آن اساس��ااس و ع��اطفی ‌البته نامه‌تب��اه روس��یاه بن��دة داش��ت.‌من حس��‌بزرگ��وار اس��اتید از بعضی مانند فروزانفر که نیس��تم م��دعی‌ح��اج و ش��هابی محمود میرزا آقا آقایان حضرات مانند دانشگاه‌و متهجد علیهما رض���وان‌الله قمش���ه‌ای الهی مه���دی ش���یخ

‌آقای��ان حض��رات دیگر نبیل جلیل اس��تاد او مانند یا و س��حرخیز‌بس��یار ��� ثراهما طاب � رضوی مدرس تقی سیدمحمد و همایی‌را کماالت این نفی که البته و ‌،(5)بود پرهیز و زهد مولع و متعبد‌دع��ای و س��حری آه هم او ش��اید می‌دانم چه نمی‌کنم، او از هم فروزانفر که یقین اما است، داشته ‌شبی نیم و عالما ‌نه عام��دا‌ت���رک را واجب عملی نه و می‌شد م���رتکب را ح���رامی فعل

‌اثناعش��ری ش��یعه ای��رانی میلیون‌ها چ��ون یکی هم او می‌ک��رد،عالوه: به بود؛ علیهم‌السالم محمد آل و محمد نوکر دیگربگو کیست جهان در گناه ناکرده بگو زیست چون نکرد گنه که وان‌کس ‌کت��ابی بر مقدمه‌ای هر یا و تألیف هر پایان در که فروزانفری آیا

196

که.... نظیری بی استاد فروزانفر، بديع الزمان عالمه

‌چ��ون دع��ائیه‌ای جمالت با را خود سخن خویش نام ذکر از پس‌و ذنوبه »غفرالله ‌ومثن��وی( ‌ش��رح1 )جاثام��ه«‌ ع��تژت »عفاالله��ه« »اقال‌الله ‌ومثن��وی( قصص )مآخذوالدی��ه«‌ رحم و رحمه ‌عثرات‌و تحب لما وفق���ه و ذن���وبخ اغفر »اللهم ‌ومثن����وی( ‌ش����رح3 )ج

‌دیگر از بس��یاری )درماله«‌ و حاله الله »اصلح ‌ومافیه( )فیهترضی«‌‌و حاس��دان از ب�رخی که است چن��ان آن می‌ده�د، ‌پای�اناو( کتب

‌او، حال به معرفت کم و بی‌خبر ساده‌دالن یا و او، بر کینه‌توزان‌»در که راس��تی به پس است چن��ان اگر می‌کنن��د؟ معرفی را اونبود.« مسلمان یک دهر همه‌ت��ربیت حجر در شده پرورده که سوابق چنان با مرد چنان آیا‌و مجید ق��رآن با عمر تمام و بوده شریعت‌مدار و دین‌دار پدری،‌»ق��ال «‌و)ص(رس��ول‌الله »ق��ال‌ ‌و)ع(معص��ومین ش��ریف حدیث

‌و سی و ب��وده «‌م��أنوس)ع(الص��ادق »ق��ال «‌و)ع(امیر‌المؤمنین‌محشور سره »موالنا«‌قدس با را خود عمر دوم نیمة سال پنج‌تهمت‌ها چن��ان مستوجب بوده مثنوی در غرق خودش قول به و‌است ب��دیهی جسارت‌هاس��ت؟ و بی‌ادبی‌ها چن��ان مس��تحق و

‌ما زم��ان زه��اد و عب��اد که زه��دی و ورع ادع��ای او دربارة کسی‌مثل هم او نیست شک و نمی‌کند بودند آراس��ته و متصف ب��دان‌ک��رم و عفو به اعتم��اد با خداوند بندگان اتفاق به قریب اکثریت

‌خواجه حض��رت ابیات همان حالش زبان می‌کرده گناهی اگر اوکه: بود

عیب‌پوش کریم ای بپوشان بدبین دیدة می‌کنم خلوت کنج در من که دلیری‌ها زین ‌نم��ای، عب��ادت نه و ب��ود خ��ویش ط��اعت به معتقد نه چ��ون و

که: بود امیدوارجزا روز عدو علی‌رغم که امیدم هست دوشم بر گنه بار ننهد عفوش فیض ‌و عب��ادت به متظ��اهران از بعضی درب��ارة روس��یاه بن��دة من ک��ه، امانت و عفاف و زهادت ‌عددش��ان دوران این در خصوص��ا‌چیزها معتمد موثق و واقعی مت����دین اش����خاص از نیست کم

197

58/ ایران ادب و فرهنگ آیندة و گذشته

��ل »لیس واجب‌االطاعه دستور اما نپرس، و نگو که شنیده‌ام ‌ک‌از می‌دارد.‌بس���یاری بس���ته را دهن و یق���ال«‌زب���ان یعلم ما

‌نک��رده که نماند منکری اجل شیخ قول به گذشته در که کسانی‌به تظ��اهر اینک و باش��ند، نخ��ورده که نماند مس��کری و باش��ند‌ولی مس��لمانا«‌ش��ده‌اند زاهد و عابد »و می‌کنند تق��وی و تدین

‌طاعتش���ان و زهد و اولند قاع���دة »بر پ���یری سر در کماک���ان‌فروزانفر درگذشت از که س��ال شش و بیست از نامعول«‌بعد

‌ک��ه: شنیدم آنان از یکی از نقل‌قولی گذشته سال است گذشته‌این بیش��تر بود«!!‌این��ان القیدی الابالی مرد فروزانفر بابا »ای

را حرف‌ها ‌که متنفذ مستمعان بعضی خوش‌آمد خاطر به صرفا است ممکن ‌آن به نس����بت خوشی نظر جه����انی به احتم����اال‌درب��ارة را جوانان و پیران ذهن و می‌زنند باشند نداشته مرحوم‌س��نگ قیمت بر آنکه ب��رای و می‌س��ازند مغش��وش مرد مرد آن

‌واالی حی���ثیت و حش���مت زرین کاسة بیفزایند خ���ود ب���دگوهر‌ک��رد؟ می‌شود چه و می‌شکنند خود واهی خیال به را فروزانفر‌محس��ود م��رده‌اش و زن��ده کردم عرض که چنان هم فروزانفر‌توم��ان صد زن��ده‌اش و م��رده »فیل گفته‌اند ق��دیم از که است

د ‌این��ان النهایه است درمان‌ناپ��ذیر بیم��اری هم می‌ارزد«‌حس��ابوتمام:‌ قول به که غافل‌اند

فضیلة نشر الله أراد اذا و حسود لسان لها اتاح طویت جاورت فیما النار اشتعال ال لو العود عرف یعرف کان ما ‌مط��الب به و ب��دهم خاتمه بحث این به اینکه برای حال هر به

‌از تقلید به »مح��دثین«‌و ق�ول به را قض��یه دو ب�پردازم دیگ��ری و شنیده‌ام »رواییی«‌که سه »مسندا«‌از آنان ‌یادداشت ف��ورا

‌زنده تعالی بحمدالله راوی سه هر چون، و می‌کنم نقل کرده‌ام‌می‌توانند گردان��اد دراز را شریفش��ان عمر خ��دای و س��المتند و‌ع��رض که مطل��بی در اض��افه‌ای و کسر یا نقل در قص��وری اگر

فرمایند: تصحیح خودشان باشد می‌کنم

198

که.... نظیری بی استاد فروزانفر، بديع الزمان عالمه

‌‌برابر1365 س���ال ‌م���رداد26 یک‌ش���نبه روز عصر در ����1‌ش����هر ‌در1986 ‌اوت17 ‌و1406 س����ال ذی‌حجة ی����ازدهم

‌عبدالحس���ین دک���تر اس���تاد حض���رت »ورس���ای«‌فرانس���ه،‌محترمه‌ش��ان همسر حض��ور در افاض��اته ادام‌الله زرین‌ک��وب‌س��عادت سه هر ما )‌که آری��ان قمر دک��تر خ��انم علیه س��رکار‌آص��فی تاجم��اه دک��تر داریم(‌و را فروزانفر مرح��وم ش��اگردیفرمود:‌ روایت چنین مخلص همسر شیرازی‌س��ال اوائل ‌و1964 سال ‌)اواخر1343 سال زمستان »در‌اس��تاد مرح��وم خ��دمت در همس��رم و ‌مس��یحی(‌من1965

‌ق��ارة ش��به به ماهه سه سفری گرامی‌شان همسر و فروزانفر‌مرح���وم مس���افرت این از قس���متی )در ک���ردیم هندوس���تان‌دامت ��� نصر سیدحس��ین دک��تر اس��تاد آق��ای جن��اب و پورداوود‌یا ن��و؟ دهلی بودن��د(‌در پیوسته بدیشان و بود آنان با نیز � عزته‌در ش��هر ن��ام محل که است مه��دوی از )تردید بمبئی یا کلکته؟

‌به فروزانفر مرح��وم اس��ت(‌همسر ش��ده پ��اره یادداش��تش فروزانفر مرح��وم و شد مبتال »ذات‌الریة«‌ش��دیدی ‌در شخص��ا

‌پرس��تاری ایش��ان از داش��ته‌اند اق��امت آن در که هتلی هم��ان‌آنجا از و است نمی‌ش��ده ج��دا همسرش��ان از آنی و می‌فرم��ود

‌مرح��وم بودند داده تش��خیص وخیم را بیم��ار ح��ال پزش��کان که‌در که به‌ط��وری ب��وده مت��أثر و مض��طرب فوق‌الع��اده فروزانفر‌حض��رت آن افتخ��ار به علمی مهم معاهد از یکی که مهم��انیی‌دک��تر آق��ای که ص��بح نفرم��ود.‌ف��ردا شرکت بودند کرده منعقد

‌مرحوم آن می‌کنند استفسار را فروزانفر خانم حال زرین‌کوب‌پ��یراهن ب��ار چند من که طوری به گذشت بدی شب می‌فرماید‌ع��وض می‌شد ع��ارض ایش��ان بر که ع��رقی ک��ثرت از را خ��انم‌نظ��رم به که چ��اره‌ای تنها و ب��ودم نگ��ران خیلی‌خیلی و ک��ردم‌از قس��متی تض��رع و خش��وع با نم��از از پس که ب��ود این رس��ید »بوصیری«‌را ی‌(6)»برده« مبارکه قصیدة ‌و بخ��وانم استشفاءا‌و شد مرتفع خطر و ی��افت بهب��ود یکباره به خانم حال و خواندم

199

58/ ایران ادب و فرهنگ آیندة و گذشته

��ردة این »آخر که ب��ود فرم��وده اض��افه ‌مج��رب خیلی ش��ریفه بزرین‌کوب. دکتر جناب روایت و فرمایشات است«‌انتهی

‌‌شمسی1365 س��ال هم��ان آذر چهاردهم روز در بنده من و‌نصر دک��تر آق��ای جن��اب به را روایت این واش��نگتن ش��هر در

را مطلب این ن��یز معظم‌له و ک��ردم حک��ایت ‌تأیید و نقل عین��ا��رده«‌را قص��یدة عن��وان ایش��ان منتهی فرم��ود، ‌خ��اطر به »بنداشتند.‌مرحوم که مفرده‌ای عمرة به تشرف از مراجعت از پس �2

‌مرحوم�������ان جمله از و وقت رج�������ال از جمعی با فروزانفر‌به ش��اه ال��تزام در علیهما رحمةالله تقی‌زاده و صدراالش��راف

‌ص��انعی من��وچهر آق��ای جن��اب روزی بودند ش��ده مش��رف مکه‌س��ازندة معمارباشی علی‌محمد اس��تاد م��برور مرح��وم )فرزند‌جن��اب اکنون و بودند دربار تشریفات رؤسای از مرمر(‌که کاخ

‌که وق��تی در که می‌داند خدا و دارند، تشریف طهران در ایشان‌چق��در داش��تند«؛ بدن در »دست اصطالح به و بودند کار مصدر

��تی و مزد بی‌هیچ و بودند مشکل‌گشا ‌رض« یقطین »علی‌بن من‌آن از ب���رایم می‌کردند س���تم رفع و ظلم دفع خ���دا خلق از وار

‌این فرمودن��د:‌»اما من به آن ض��من و کردند حکایت‌ها س��فر‌مکة در صدراالش���راف آق���ای و فروزانفر آق���ای ش���ما معلم معظمه من��وره مدینة در و ط��واف حال در دائما ‌ح��رم در غالب��ا‌ک��اری ایش��ان با که گ��اهی و بودند مش��رف بقیع یا نب��وی مطهربگیریم«‌انتهی. را آنها سراغ آنجاها در می‌بایست بود فوری‌دنبالة ‌در1365 ‌آذر14 روز هم��ان در نصر دکتر آقای جناب‌ایش��ان که عم��ره س��فر همین درب��ارة خودشان قبلی فرمایش

‌وظ��ایف از آنکه از فرمودن��د:‌»پس بوده‌اند مل��تزمین ج��زو هم‌فرم��ود: من به فروزانفر مرح��وم ش��دیم ف��ارغ مف��رده عم��رة‌زی��ارت را جبل‌الرحمه و عرفات صحرای به برویم بیا نصر دکتر‌با ایش��ان خ��دمت در خواس��ته، خ��دا از و ک��ردم اط��اعت ک��نیم،‌بر می‌توانس��تیم که آنجا تا دوت��ایی و رف��تیم عرف��ات به اتومبیل‌چند فروزانفر مرح��وم وقت ک��ردیم.‌آن «‌صعودحمةالر »جبل

200

که.... نظیری بی استاد فروزانفر، بديع الزمان عالمه

‌مس��تولی او بر ش��دیدی گریة نم��از از پس و گ��ذارد نماز رکعت‌زمین که نح��وی به می‌گریست های‌ه��ای بلند ص��دای به و شد

‌دک��تر آق��ای فریش��ات عین )ش��هدالله شد خیس رویش جل��وی‌مس��جد‌الحرام به س��پس ب��ود، ح��ال این به مدتی است(‌و نصر

‌خیلی فروزانفر مرح��وم و ک��ردیم ط��وافی و ش��دیم مش��رف‌با جم��اعت به را مغ��رب نم��از آن‌گ��اه ب��ود مج��ذوب و مستغرق‌ط��ور به را عش��اء نم��از آنان شدن متفرق از پس و نمازگزاران

‌نص��ر(‌فرم��ود )دک��تر من به فروزانفر گذاردیم.‌مرحوم فرادی‌ش��ده نائل ت��وجهی و توفیق و حال چنین به کمتر عمرم تمام در

دوم. روایت بودم«‌انتهی×××

‌هف���ده و سیصد و ه���زار یک س���ال خ���رداد در فروزانفر‌مرح��وم ‌همش��یرة(7)گل‌گالب خانم رخشنده سرکار با شمسی‌و فرم��ود ازدواج علیهما رحمةالله گل‌گالب حس��ین دکتر استاد‌به شیرین و فرانک، نوشین، نام‌های به دختر سه متعال خداوند‌س��ال خ��رداد در مع‌االسف را فرم��ود.‌ش��یرین م��رحمت آن��ان‌را ف��اخر مرثیة آن استاد و گرفت پس باز آنان از هفت و بیست مطلع به

فلک سوخت که جوان نهال ای را تو بار و برگ مرگ زآتش

‌اش�������عار و مق�������االت ‌مجموعه433 )صفروزانفر(

‌و است س���روده خ���ود عزیز پنج‌س���الة دخ���تر همین رث���ای در‌فقی��دم ن��ازنین عزیز دوست به مرب��وط مقالة در که هم‌چن��ان‌به بی‌گ��اه و گ��اه فروزانفر ک��ردم ع��رض محجوب دکتر مرحوممی‌گشت. منقلب و می‌شد مصیبت این متذکر مناسبت

‌و پزشکی تحصیالت خانم فرانک و خانم نوشتن سرکاران‌کرده‌اند تکمیل امریکا و انگلستان و طهران در را خود تخصص

‌به این از پیش )‌که فروزانفر نوش���ین دک���تر ب���انو اکن���ون و‌»جاللی«‌هم گ��اه سابقش��ان همسر خ��انوادگی ن��ام مناس��بت

201

58/ ایران ادب و فرهنگ آیندة و گذشته

‌متش��خص بسیار دانشگاه دانشیاری سمت در و می‌شد خوانده تاون ژرژ مهم و

George ‌ Townص و دارد اش��تغال تعلیم به واش��نگتن ‌در ‌تخص��‌فرانک دک��تر است.‌س��رکار داخلی بیماری‌های ایشان تدریسی‌در س��توده(‌ن��یز ض��یاءالدین مهن��دس آق��ای )همسر س��تودهدارد. اشتغال طبابت به واشنگتن

‌دوش��یزه اولی دارند دخ��تر دو خ��انم نوش��ین دک��تر سرکار‌روان‌پزش��کی رش��تة در را خود تحصیالت که جاللی شیده دکتر‌در س��الگی سی سن در اکن��ون و رس��انیده پای��ان به امریکا در

‌دوش��یزه دومی و است روان‌ش��ناس ط��بیب و س��اکن نیویورک‌رش������تة دو از و است س������اله هشت و بیست که جاللی الله

‌»ژرژ دانش����گاه از قض����ایی حق����وق و س����اختمان مهندسی‌در اکن��ون و ش��ده فارغ‌التحص��یل واشنگتن شهر واشنگتن«‌در

است. پرداخته وکالت حرفة به شهر همان‌س��توده ب��یژن آق��ای که دارند پسر یک فرانک دکتر سرکار

‌ق��ول به »تج��ارت«‌و رش��تة فارغ‌التحص��یل و است ‌س��اله24می‌کند. کار معتبری شرکت در و »بیزینس«‌است امریکایی‌ها

ابه‌» ق��ول به حاضر ح��ال در بن��ابراین ‌و فرزن��دان ها‌»نس��‌و دانشمند دختر دو این دختری«‌فروزانفر =‌نوه‌های »اسباط‌هن��وز نوه‌ها از یک هیچ چ��ون و هس��تند برومند ن��وة سه همین نبیره‌ای فروزانفر نکرده‌اند، اختیار همسر ندارد. فعال

‌دانشکدة ‌ریاست1346 سال ‌تا1323 سال از فروزانفر‌مع��ارف و الهی��ات به آن ن��ام بع��دها که را منق��ول و معق��ول‌در س��مت این به او داش��ت.‌تص��دی برعهده شد تبدیل اسالمی1323 سال ‌هر به و ب��ود ت��وأم معارض��ه‌ای و رق��ابت با ‌ظ��اهرا‌آن و نبوده علیه متفق سمت آن به او انتصاب یا انتخاب صورتار اللهیتآ حضرت مرحوم میان سمت محم��دکاظم( )س��ید عص��

‌هم دیگر نفر دو یکی داش��ته دوران فروزانفر مرح��وم )ق��ده(‌و‌و ص��فا آن بع��د، به ت��اریخ آن از ح��ال هر به و بوده‌اند داوطلبار آقای مرحوم میان که خاطری تعلق ‌از پیش فروزانفر و عص��

202

که.... نظیری بی استاد فروزانفر، بديع الزمان عالمه

‌داد، ک��دورت ش��اید و ب��رودت به را خ��ود ج��ای ب��ود برق��رار آنار نص��یر جن��اب بن��ده من عزیز و محترم استادزادة ‌این در عص��

‌آق��ای حض��رت )یع��نی آقا بعد به تاریخ آن از که می‌فرماید باره‌ریاست و منق��ول و معق��ول دانشکدة عصار(‌دربارة سیدکاظم

آن ‌داد، فراموشی ب��اد به را آن به‌کلی و نفرمود صحبتی مطلقا‌حض��رت از تک��ریم و تجلیل جز فروزانفر مرح��وم از بن��ده من‌و داش��ته معظم‌له خ��دمت که تلم��ذی به اع��تراف و عصار آقای‌»ش��یخ فی‌الحقيقة که جلیل سید آن به نسبت فروتنی و تواضع

‌سه مقدم‌االس��اتید ح��ال هر به و س��نی رئیس یا الطائف��ه«‌و‌و تق�دم و می‌شد ش�مرده حق�وق و ادبی�ات و الهی�ات دانشکدة‌و غیردانش��گاهی و دانش��گاهی اساتید از بسیاری بر او استادی

‌و ندی��دم چ��یزی می‌نم��ود، مس��لم دیگر مش��هور فض��الی بر‌ق��وی‌ای معارض هیچ بدون فروزانقر بعد دوره‌های نشنیدم.‌در

‌آن‌که انصاف و است می‌گردیده منصوب یا منتخب ریاست، به‌او قامت بر که بود »جامعه‌ای معهد و مؤسسه چنان بر ریاستبود.« دوخته

×××‌فض�ولی و ب�روم حاش�یه کمی یک که بفرمایید اج�ازه حاال

بگویم:‌ دیگر«‌سخن »لونی از و کنم‌ش��دم. نائل فروزانفر زی��ارت به ن��اچیز این که باری اولین‌‌در1323 سه و بیست و سیصد و ه���زار یک س���ال تابس���تاناست: چنین آن داستان و بود مقدس مشهد‌آق��ای مغف��ور مرح��وم فروزانفر ب��زرگ ب��رادر سال آن در‌دک��تر جن��اب ارجمند )والد قدسی ناصر محمدحسن ش��یخ ح��اج

‌طه����ران(‌و پاس����تور )انس����تیتو قدسی ناصر محم����دعلی‌ناصر محمدرضا ش��یخ ح��اج آق��ای و قدسی ناصر محمدحسن‌مش����هد س����اکن و خراس����ان علم����ای افاضل از که قدسی

‌که ب��ود چن��ان مق��رر و ش��د، واصل الهی رحمت مقدس‌ان��د(‌به‌و غسل از پس جن��ازه مق��دس، مش��هد در معه��ود علی‌الرسم

‌عتیق صحن در ‌صبح10:30 ساعت هر حدود در تشییع، و کفن

203

58/ ایران ادب و فرهنگ آیندة و گذشته

‌اقدس اعلی‌حضرت سر پشت غرفة آهنین پنجره مقابل مشهد‌که جا هم��ان ��� الثناء و التحية آالف علیه � الرضا موسی‌ علی‌بن‌و جاهل و ع��الم و گ��دا و شاه هر حال زبان خواجه حضرت بیتکه: است مرده و زنده

فضل سریرى رسانم عرش به اگر شاها درم این محتاج و جنابم این مملوک ‌ح��اج آق��ای اللهآیت حض��رت خلدآشیان مرحوم و شود داده قرار‌فرزند ��� سره‌الش��ریف ق��دس ��� خراس��انی کف��ائی احمد میرزا‌و مج��دد ‌و)رض(خراس��انی مالک��اظم آخوند آق��ای مرح��وم س��وم‌واقعة دنبالة در آن انحالل از پس مش���هد، علمیة ح���وزه زعیم‌بگذارن��د، نم��از له مغف��ور میت آن بر ��� گوهرش��اد مسجد هائلة ‌س��ختی تب به روز آن صبح احمد میرزا حاج آقای مرحوم اتفاقا‌بس��تر گیج«‌در و »ک��ر خراس��انی‌ها ما ق��ول به و ش��ده مبتلی و بودند افتاده ‌را نم��از اقامة و تش��ییع در ش��رکت امک��ان قه��را

‌نهاده مقدس مکان آن در جنازه آنکه از پیش علی‌هذا نداشتند،‌‌از)ره(ادیب مرح��وم خ��دمت تلمذ در که فروزانفر مرح��وم شود

‌اینکه از پس و ‌ب��وده)ره(پدرم مرحوم دوره‌های هم و همدرسان‌آن��ان می��ان مالق��اتی اتف��اق دیگر ب��ود رفته طهران به فروزانفر‌(8)گناب��ادی محسن ش��یخ اقا مغف��ور مرح��وم با ب��ود ن��داده روی

‌رئیس یا م����دعی‌العموم ای����ام آن نظ����رم به علیه رحمة‌الله‌مرح��وم و خراس��ان؟(‌ب��ود نهم اس��تان )یا مش��هد اس��تیناف‌می��ان در که پ��درم ن��زد ب��ود، ش��ده وارد ایش��ان بر فروزانفر‌جن��ازة بر پ��درم که فرمودند درخواست و آمدند ب��ود مش��ایعینب پ��درم و بگ��زارد ‌نم��از)ره(قدسی ناصر آق��ای ‌التکلیف حس��‌م��را پ��در که )آنها کرد فریضه ادای بسیار خشوعی با و پذیرفت‌س��خت م��واردی چنین در که می‌فرمایند تصدیق را این دیده‌اند‌می��تی بر هرگ��اه من که فرم��ود من به مک��رر و می‌شد منقلب‌در و ف��انی دنی��ای این در را خ��ودم نهایی موقف می‌گزارم نماز

رف ‌و گذش��تن ب��رای که عقب��اتی تحمل و خ��اک زیر به رفتن ش��

204

که.... نظیری بی استاد فروزانفر، بديع الزمان عالمه

‌اعظم ولی‌نعمت عن��ایت م��دد و الهی عفو به جز آن از نج��ات‌نظ��رم به ن��دارم، امی��دی علیه اللهةص��لوا رضا حض��رت خ��ود

‌محل هم��ان در نیز پدرم جنازة )بر � می‌شوم منقلب و می‌آورم‌ح��اج آق��ای العظمی اللهآیت حض��رت ‌مرح��وم10/4/60 روز در

گزارد( نماز سره قدس شیرازی سیدعبدالله)»خطیب‌باشی »خطب��ه«‌توسط القاء و نماز ادای از پس

‌از پیش و ب��ود، کی نمی‌آورم ی��اد به ح��اال ق��دس«‌که ‌آس��تان(9‌در و رسانیدم پدرم به را خودم من شوند متفرق مشایعین آنکه‌از نفر چند و گناب���ادی مرح���وم و فروزانفر مرح���وم وقت این

‌سه دو و آمدند پ��درم ن��زد خ��داحافظی ب��رای مت��وفی بس��تگان‌و تع��زیت و تس��لیت بر مب��نی مکالم��اتی طرفین میان دقیقه‌ای‌این ��� کردند خ��داحافظی هم از و شد مبادله تع��ارف و تش��کر‌در وقت آن در و دی��دم را فروزانفر بن��ده این که بود باری اولین

‌ش��مار انگشت م��وی چند از بیش چانه ط��رف دو در او محاسننبود. سپید

‌مرح������وم عصر ط������رف روز یک آن از بعد روز سه دو‌به تش��ریفاتی بازدید به خ��ود محترم میزبان معیت در فروزانفر‌از خ��اطراتی و نشس��تند س��اعتی و آوردند تش��ریف پدرم منزل‌و کم درب��ارة فروزانفر مرح��وم گویا و آوردند ی��اد به را گذش��ته‌طالب تعداد و دروس سطح و مشهد شدة بازسازی حوزه کیف‌فقط که بن��ده بود.‌این فرموده استفساری پدرم از مدرسین و می‌آوردم می��وه‌ای و چای و بودم خدمتگزاری حال در ‌در طبع��ا‌آب یا می��وه که دفعه یک ولی نداش��تم جل��وس حق مجلس آن

‌مرح��وم ش��وم خ��ارج اطاق از می‌خواستم و بودم برده سردی‌ق��ول به که کنم چه و، خراس��انی‌ها، ق��ول به ب��از و فروزانفرمشهور: بیت دو همان

منعج مابین الله بالد أحب سحابها یصوب ان سلمی و الی تمائمی علی بهانیطت بالد ترابها جلدی مس أرض اول و

205

58/ ایران ادب و فرهنگ آیندة و گذشته

‌نه اگر امی��دوارم و خراس��انم، عاشق اس��ت، من ح��ال زبان کهمرده‌ام: الاقل که زنده

ان‌شاءالله شود خراسان به ان‌شاءالله شود آسان ره وان

‌و »ان���داز م���را خراس���انی‌ها ق���ول به بلی، ب���ودم؟ کجا‌احم��د. ک�ردم ع�رض و پرس��ید را اس��مم و وران��دازی«‌فرم��ود‌دبیرس��تان در ک��ردم ع��رض می‌خوانن��د؟ فرم��ود:‌آق��ا!!!‌چه

‌مط��ول و مغ��نی درس در مق��دمات، از بعد ح��اال ولی ب��وده‌ام‌ش��یخ آقا آق��ای مرح��وم دوم ادیب )یع��نی ادیب آق��ای حض��رت‌در مت�وفی نیش�ابوری ه�روی به�اور ‌رام�وز(10)ادیب محمدتقی

‌ش��رح ‌و(11)ایسی آق��ای حضرت منظومه شرح ‌قمری(‌و394‌می‌ش���وم.‌مرح���وم ‌حاضر(12)م���درس آق���ای حض���رت لمعة

‌خواست تا و ان��داخت بن��ده من به عمیق‌ت��ری نگ��اه فروزانفر‌است ممکن ب��ود ک��رده احس��اس شاید که پدرم بفرماید چیزی‌که مرا قضایا!!‌برسد بقیه »تهران«‌و »دانشکده«‌و به سخن‌که بود باری اولین این فرمود.‌و مرخص بودم ایستاده هم‌چنانفرمود. صحبت کلمه‌ای چند من با فروزانفر

‌به علیه رحمة‌الله راشد آق��ای مرح��وم بعد س��ال تابستان‌اول دهه یک متدینین و فضالء استدعای به و شد مشرف مشهد‌من��بر به جماع��ات اتم��ام و عش��اء و مغ��رب نم��از از بعد شب

��رد تشریف ‌آی��ات اول شب پنج که دارم ی��اد به خ��وبی به و می‌ب‌فی الفس��اد »روم«‌)ظهر مبارکة ‌س��ورة45 ‌تا41 مبارک��ات

‌الک��افرین(‌و الیحب انه تا �� الناس أیدی کسبت بما البحر و البر‌»رع��د« مبارکه ‌س��ورة11 ‌تا8 ش��ریفة آی��ات آخر شب پنج در‌تا:‌و ماتزاداد و األرحام تغیض ما و انثی کل تحمل ما یعلم )الله‌قرار خود پربرکت صحبت موضوع وال.(‌را من دونه من مالهم‌گناب��ادی مرح��وم بر هم راشد آق��ای مرحوم بود.‌نمی‌دانم داده‌هر به می‌گ��رفت، ص��ورت آنجا در بازدی��دش و دید یا ب��ود وارد

‌معمم )بی‌آنکه ب��ودم جوانی طلبة وقت آن که بنده این صورت‌فرمود راشد مرحوم روز یک می‌رسیدم خدمتشان باشم(‌آنجا

206

که.... نظیری بی استاد فروزانفر، بديع الزمان عالمه

‌ادامة ب���رای و دیده‌اند را تو ب���دیع‌الزمان آق���ای پارس���ال گویا‌تشخیص مناسب تو برای را منقول و معقول دانشکده تحصیل،‌بیا تو می‌دهد (‌اج��ازه)ره(پ��در مرحوم )یعنی آقایت اگر داده‌اند،‌هم طه��ران در زی��را ب��ده ادامه خود تحصیالت به آنجا و طهران‌کنی دنبال اصول(‌را و فقه )یعنی فعلی‌ات تحصیالت می‌توانی

‌اللتیا بعد ...‌و ش���وی نائل لیس���انس درجة دری���افت به هم و‌منق��ول رش��تة در و آمد طهران به بنده سال آن پاییز در والتی،‌به مش��هد هم��ان در و ب��ودم نک��رده چ��نین کاش کرد.‌و ثبت‌نام‌علیه ‌اللهةص�لوا آهو ض�امن حض��رت مق�دس آس�تان خاکروبیدم ینفع ما و ندنت قد که:‌»اآلن سود چه ولی بودم مفتخر ‌« الن

‌قس��مت یع��نی دانش��کده به که روزی اولین هم��ان حال هر به �‌به مش��هور سپهس��االر مدرسة به ملحق ش��رقی ش��مال نوساز‌به رفتم نام‌نویسی و م��دارک تقدیم برای � فرهنگستان عمارت‌اب��راز از پس ایش��ان و شدم شرفیاب فروزانفر مرحوم حضور‌که��تر )ب��رادر بهمنی��ار حسن آق��ای مرح��وم مالطفت و تفقد

‌اداری علیهم�ا(‌مع�اون رحمة‌الله بهمنی��ار احمد اس�تاد مرح�وم‌مرح��وم و فرم��ود صادر را بنده پذیرش دستور و احضار را خود

‌مع��اون به م��را خ��ود نوبة به و ب��رد خودش اطاق به مرا بهمنیار‌دک��تر اس��تاد )جن��اب نجم‌آب��ادی س��یف‌الدین آق��ای خ��ویش

‌زبان‌های استاد و نامدار کارشناس فعلی نجم‌آبادی سیف‌الدین‌اولین این آلم��ان(‌س��پرد.‌و هایدلبرگ دانشگاه در ایرانی قدیم

بود.‌ استاد آن حضور به طهران در شرفیابی‌ام‌درگذشت از پیش روز چند مرح��وم آن با دی��دارم آخ��رین‌اس��تاد مغف��ور مرح��وم ت��رحیم مراسم در و ایش��ان ناگه��انی

‌آن از بس��یار فروزانفر که ب��ود ط��اب‌ثراه ف��رزان س��یدمحمد‌و ب��ود بی‌حوص��له سخت و می‌نمود منقلب و اندوهگین مصیبت‌بن����ده من با اینکه اجم����الی اعالم و احوالپرسی از ما مکالمة

‌کتابخانه در یا م������نزل در یا روزی یک باید و »ام������ری«‌دارد‌...‌و و نکش�ید، ط�ول دقیقه چه�ار سه از بیش برسم خ�دمتش

207

58/ ایران ادب و فرهنگ آیندة و گذشته

افتاد.‌ قیامت به دیدار که حسرتا و دردا×××

‌و ه��زار یک اردیبهشت چه��اردهم دوشنبه روز ظهر نزدیک‌م��درس آق��ای مرحوم ما نهاد ملکوتی استاد نه و چهل و سیصد‌فروزانفر آق��ای جن��اب که فرمود تلفن دفترم در بنده به رضوی‌نمی‌دهد ج��واب کسی را دامغ��انی تلفن که فرمودند تلفن صبح‌آیا که بپرس���ید او از ش���ما می‌روم ب���یرون خانه از دارم من و

‌ذکر را ع��ربی بی��تی کن��د:‌و معین را بیت این گوین��دة می‌تواند‌بیست سه‌ش��نبه فردا دهد؟ خبر من به روزه سه دو و فرمودند

‌حض��رت و اک��رم رس��ول حض��رت رحلت روز ص��فر هش��تم و‌بن��ده من و ب��ود عمومی تعطیل و � علیهما صلوات‌الله � مجتبی‌همان در و بود دفترخانه‌ام محل در کتا‌ب‌هایم بیشتر ایام آن که‌ن��یز فارسی ادبی��ات دکتری دورة دانشجویان درس کالس محل‌ف��راوانی کتاب خانه در که آن مناسبت به هم � می‌گردید منعقد خاص، روز آن مناسبت به هم و نمی‌داشتم نگاه س طبعا ‌تجس��‌در و ک��ردم موک��ول چهارش��نبه روز به را اس��تاد نظر مورد بیت‌کت��اب چند تص��فح و تفحص مشغول ظهر نزدیکی‌های که حالی‌ع��رض به و بی��ابم را بیت آن زودتر چه هر می‌خواس��تم و ب��ودم‌م��درس اس��تاد و زد زنگ تلفن برس��انم، اس��تاد حض��رت ان��ور‌و ه��اج بن��ده من فرمود:‌فهمیده‌ای؟ بغض‌‌آلود صدای با رضوی‌به و فرمودند را کلمه‌ای چنین مدرس آقای حضرت چرا که واج‌ع��رض ک��ردی معین را ش��عر گوین��دة آیا می‌پرس��ند آنکه خی��ال‌و شد مقطع و خس��ته‌تر ایش��ان ص��دای می‌گ��ردم، دارم کردم،

‌مندهش که بنده من و کردند فوت آقا مگرد، دیگر نه فرمودند،‌ناگه��ان داش��تم دردست را تلفن گوشي هم‌چن��ان مت��وحش و

‌را م��اوقع ش��رح و گریس��تم زارزار و ترکید اص��طالح به بغضم علیهما. رحمةاللهشنیدم...‌ جناب آن از اجماال

×××‌���� رازی ابوالفت���وح مق���برة در مرح���وم آن ب���ود بنا اول ولی شود دفن � علیه رضوان‌الله ‌آن در که علم مرح��وم ظاهرا

208

که.... نظیری بی استاد فروزانفر، بديع الزمان عالمه

‌مناس��بت به یا زم��ان، علی‌خ��ان ش��یخ و بود صاحب‌نظر مسأله‌به اش��تهار خ��اطر به یا و گ��ویم«‌ک��ذایی ثنا ت��را مص��دق »ای

‌از که ق��دیمی روابط لح��اظ به که فروزانفر ‌ب��ودن(13)»اقب��الیلطنه مرحومان خاندان و مرحوم آن میان خراسان ‌و مقبل‌الس��

لی موثق‌الس��لطان ‌به را خ�ود محبت مک��رر داشت وج�ود تفض��لی‌ها و اقب��ال ب��رادران ‌مقدمة در ح��تی و فرم��وده اب��راز تفض��لی تفی دک��تر آق��ای م��ورد در امر این بر ولد به��اء معارف ‌تفض��‌در »بک��ر«ی جای دیگر اینکه بهانة به یا و است فرموده تصریح‌م��وافقت بقعه آن در مرحوم آن دفن با است، نمانده مقبره آن

‌که ص��حن غ��ربی ش��مال اط��اق در را مرح��وم آن جسد و نک��رد‌رئیس دو زنگنه عبدالحمید دکتر و عمید موسی دکتر مرحومان‌از دیگر بعضی و علیهما رحمة‌الله حق���وق دانش���کدة س���ابق‌گو س��پردند؛ خاک به مدفون‌اند اطاق و بقعه آن در نیز مشاهیر‌ش��اگردان و ع��ارف م��ردم س��ینه‌های در اینک او م��زار اینکهاوست. فراوان

××× حق��یر این ‌کالس‌ه��ای در س��ال نه علی‌الظ��اهر مجموع��ا‌است داش��ته حض��ور س��عادت فروزانفر حض��رت بحث و درس‌در س��ال شش و منق��ول و معقول دانشکدة در سال سه )یعنی

‌و است بوده برخوردار عظمی نعمت آن از ادبیات(‌و دانشکدة‌»خ��دا«‌و مع��نی و نش��ود تملق بر حمل اگر که کنم ع��رض باید

‌شاعران مراد و بیت خود از مستنبط معنی همان به »بنده«‌را‌معب���ود«‌و و »خ���الق معن���ای به را آن و بفرمایید منص���رف‌دف��ع ب��رای آدمی که االالل��ه، اله ال )و عابد«‌ندانی��د، و »مخلوق‌بده��د!!!(‌رابطة باید توجیهاتی و توضیحات چه مقدر، دخل‌های‌چ��یزی آن��ان بیش��تر با که ش��اگردانش، همة با نه اگر فروزانفر،

‌این ش��اگردان و اس��تادان معم��ولی رابطة از باشکوه‌تر و باالتر‌فرام��وش ح��اال که ش��اعری هم��ان ق��ول به یع��نی ب��ود؛ زم��انگفته: کی برای را بیت و کیست کرده‌ام

209

58/ ایران ادب و فرهنگ آیندة و گذشته

شاگرد ما و بود استاد نه او بنده ما و بود خداوند او ‌بر حمل »اگر ک��ردم ع��رض بیه��وده می‌کنم فکر بن��ده من‌که م��ردی ب��رای چی؟ ب��رای و کی ب��رای نفرمائید«‌تملق تملق‌آنکه از پس و فرم������وده رحلت پیش س������ال شش و بیست

‌اختص��اص ب��دو را خ��ود مجلة شماره یک فقط ادبیات دانشکدة‌یک ب���دارد س���المت خ���داش که افش���ار ای���رج س���پس و داد

‌فرم��ود دائر مرکزی کتابخانة در او مخطوط آثار از نمایشگاهی او از کسی دیگر که است س����ال پنج و بیست و رس����ما ‌علن����ا‌ش��اگردان بعضی ب��رای که ح��الی در و اس��ت؟ نک��رده تجلیلی‌و بل��وار بر نامش��ان و می‌ش��ود چ��اپ تم��بر او ‌الح��ال متوسط‌از ولی ب��وده به‌ج��ایی ک��ار که البته و می‌ش��ود نه��اده دانش��گاه‌از پس که ����� علیهما رحمة‌الله ����� هم����ائی عالمه و فروزانفر‌و پارسی ادب ملک بالمع���ارض و منحصر م���رجعیت فروزانفر‌ب��ود ق��ائم او مه��ذب مق��دس ش��ریف وج��ود به ای��ران در عربی‌معه��ا« قیاس��اتها قض��ایا »تلک که نمی‌آید؟!‌البته میان به نامی‌و ب��وده تا هم��واره علیه دولت روش بر آنکه بر مض��اف است��ع و ام��ور:‌»یعطی از نح��وه این در باشد یمن ‌الکرم��ا« و البخال

است. صادق عباد بن صاحب دربارة خوارزمی‌الاقل که کند ع���رض اگر دارد یقین بی‌مق���دار ن���اچیز این‌ت��دریس دورة آخرین تا که فارسی ادبیات دکتران درصد هشتاد

‌و می‌ش��ده‌اند مس��تفیض او افاض��ات از دانش��گاه در فروزانفر‌م�یراث ش��گرف مجموعة اس��تادی و معلمی مقام در او از پس‌ایران اسالمی دوران نثر و شعر همین یعنی فارسی ادب واالی‌می‌دهند انتق��ال خ��ود مستفیدان و شاگردان به آخر تا اول از را‌جمیع به فن این در می‌فرمایند »معلم«‌ت��ربیت خ��ود نوبة به و

نه اگر خود دانشگاهی تحصیالت مجموع در جهات، و معانی ‌کال � نیستند فروزانفر جز کسی مرهون آنان بیشتر که ‌سخن قطعا

است نک��رده عرض گزافی ‌ش��ده رع��ایت آن در انص��اف ک��امال ‌و زبان‌شناسی ه��ای رش��ته در که فاض��لی اس��اتید است.‌طبعا

210

که.... نظیری بی استاد فروزانفر، بديع الزمان عالمه

‌منظ���ور جمع این در دارن���د، تبحر ای���ران اس���الم از پیش ادب و فقط و فقط ن��یز و نیس��تند ‌دک��تر اس��تاد مرح��وم اختصاص��ا‌تأس��یس هنگ��ام آن در ‌که(14)ره()مجی��دی فی��اض اک�بر س��یدعلی‌ش��اغل و سیاست س��رگرم آن مق��ررات ت��دوین و دانش��گاه‌ب��وده دولتی و اداری خدمات دیگر و مشهد از مجلس نمایندگی‌معلمی و ت��دریس صرافت ‌به20 شهریور وقایع از پس و است‌دک��ترا درجة حیازت به نیازمند علی‌الظاهر و افتاده دانشگاه در

مسأله این از نیز است شده ‌از اس�ت.‌بس�یاری خارج موضوعا‌حوزه‌ه��ای در م��رتب تحص��یل س��ابقة یا کن��ونی فاضل اس��اتید‌آن، اکمل ف��رد به مطلق انص��راف ب��اب از که داش��ته‌اند علمیه‌از پیش یا و می‌آورم مث��ال را ش��هیدی سیدجعفر استاد حضرت‌محیط چ�����ون مختلفی علل به ادبی�����ات دانش�����کدة به ورود

‌از پیش تحص��یلی مب��انی اس��تواری شخص��ی، ذوق خ��انوادگی،‌نثر و شعر بر تسلط زبان، دو ادب به ورود فی‌الجمله دانشگاه،‌مه��ارت ب��زرگ، شاعران اشعار حفظ و فهم به توجه و فارسی

‌امث��ال شاعری خداداد موهبت از برخورداری یا و نویسندگی در‌حس��ین دک��تر ��� اب��راهیمی گلشن عبدالحمید دک��تر مرحوم��ان‌ش��هابی علی‌اک��بر دکتر � شیرازی حمیدی مهدی دکتر � کریمان‌دک��تر و ص��فا دک��تر استاد حضرات و علیهم رحمة‌الله خراسانی‌غ��رض بق��ائهم، أدم‌الله مصفی مظاهر دکتر جناب و زرین‌کوب‌به نیل ادبی��ات دانشکدة به دخول از آنان قصوای غایت و عمده‌و است بوده فارسی ادب در اجتهاد و دکتری عالی درجة همان‌دورة در اس�����اتید این از یک هیچ دی�����ده‌ایم که روست این از

‌به و نداده‌ان��د، امتح��ان دوب��ار را درسی م��ادة یک خود لیسانس‌ض�رب« »یک طه�ران، متوس��طة مدرس�ه‌های شاگرد اصطالح این��ان و گذرانده‌اند س��ال سه در را لیس��انس دورة ‌وارد ف��ورا‌در حض��ور متوجه اول درج��ة‌ در را خود هم و شده دکتری دورة‌کالس در حض��ور بع��دی درج��ات در و فروزانفر مرح��وم کالس‌و می‌شده حاضر کالس‌ها دیگر در اگر و ساخته‌اند اساتید دیگر

211

58/ ایران ادب و فرهنگ آیندة و گذشته

می‌داده‌اند نشان خودی یا ‌ش��هادت‌نامة گذران��دن ب��رای ص��رفا )که درس همان به مربوط ‌و نظر حص��ول برای فی‌الواقع بعضا‌حکم: اس��المی فارسی درس در اس��تنباط و اجته��اد ملکة ایجاد‌به نه و لغ��وی واقعی معن��ای »اعن��ات«‌به م��االیلزم«‌و »لزوم‌هم��ان مناس��بت به هم آن البته که ب��دیع علم در مصطلح معنای‌الغ��یر(، و است داش��ته را است ش��ده اصطالح آن لغوی معنای‌ف��راهم مس��تعدی ف��رد ب��رای اگر هم اجته��اد آن که بس و بوده

‌اس��ت. می‌شده حاصل فروزانفر درس برکت به بیشتر می‌شد‌غیرقابل تبحر و ادب مختلف فن����ون بر را فروزانفر ج����امعیت‌ت��اریخ و ع��ربیت، و محض، ادب در او انک��ار غیرقابل و رق��ابت‌تصوف، و عرفان مسائل و مبانی بر او عجیب احاطة و شعراء،

‌ظرائف و لط��ائف اس��تباط در او ش��گفت‌انگیز خ��داداد ذوق و‌نقدالشعر بر شگرفش تسلط و زبان، دو بزرگ شاعران اشعار

‌غ����یر یا دانش����گاهی هم‌ط����رازان از ‌یک هیچ را نق����دالنثر و‌فن���ون و عل���وم از بعضی در اینکه با نبودند دارا او دانش���گاهی علمیه حوزه‌های در متداول ‌»ذی‌فن«‌و معه��ود معنای به قطعا

‌و هیئ��ات و تنجیم و اص��ول و فقه در فی‌المثل »شاخص«‌نب��ود‌کالم و فلس����فه و حکمت ادب(‌و با تماسش ح����د )در ریاضی‌اس��تاد چ��ون نام��دارش و متش��خص ط��رازان هم آن از ب��رخیار آق��ای حض��رت و ش��هابی محم��ود اس��تاد و همائی عالمه ‌عص��

علیهم رضوان‌الله ‌آن ق��ول به اگر ولی بودند، برتر او از مسلما‌دک��تر ما فقید ن��ازنین دوست هم��ان او، نخبة و وف��ادار ش��اگرد‌ک��ذائی مقالة عن��وان که علی��ه، رحمة‌الله � یزدگردی امیرحسن‌که نفثه‌المصدوری مندرجات و خود از دفاع )در را، خود مفصل

‌�� بود فرموده تحقیق وجهی بهترین به را آن کندن کردی جان با‌قاضی سیدحسن اس���تاد انتق���ادات نادرس���ت یا درست رد و

‌ب��ود بنگریم«‌نه��اده انصاف دیدة آن(‌»به بر تبریزی طباطبایی ‌که نب��ود ذی‌فن��ونی بنگ��ریم«‌فروزانفر انص��اف دیدة »به واقعا

‌به و گ���ردد ها‌»ذی‌فن« آن از یک هیچ‌ مغل���وب و تحت‌الش���عاع

212

که.... نظیری بی استاد فروزانفر، بديع الزمان عالمه

‌معاصر ادب ملک حکم‌گزاران همه میان در را او اگر که راستی‌صفات ملکوتی واالمقام عالیقدر عالمة فقط که استثناء یک با �

‌م��برور مرح��وم نیز و � باشد سره قدس قزوینی محمد مرحوم )ره(‌که تقی‌زاده سیدحسن ‌و است جمع این از خارج موضوعان و خاص تشخص آنان، با و دهیم جای � دارد مخصوص تعی ‌کائنا‌خ��اطر به ذبی��انی نابعة ش��عر هم��ان کنیم مقایسه‌اش کان، من

که: می‌کند خطورکواکب الملوک و شمس فانک کوکب منهن یبد لم طلعت اذا ‌»ع��ربیت« در حتی که می‌کنم جرأت و صراحت کمال با بنده و‌ق��ده � قزوینی عالمه مرحوم از مراتب به و نداشت همتا او هم‌کسی اگر مخلص ادعای این بر و بود ماهرتر فن یا علم آن در �

‌از می‌آی��دش و می‌گوید بن��ده که بفرمای��د.‌زی��را دارد اع��تراضشده: گفته قدیم از برون، عهده

علینا تذل آثارنا ان اآلثار الی بعدنا فانظروا

‌���� معاصر ادب مش���اهیر دیگر از بازمان���دة آث���ار به بیائید‌مت��ون و محض ادب )البته بیان��دازیم دقیق نظ��ری � رحمهم‌الله

‌اثر که می‌بینیم وقت آن می‌کنم(‌و عرض را شده تصحیح ادبی‌و بنگذاش��تند خویش نظیر فی‌‌الواقع که بزرگان این از کدام‌یک‌پای��دار را نیکش��ان ن��ام و بیامرزاد را همه‌شان خدای و بگذشتند‌اس�ت؟ هم‌س�طح فروزانفر مرحوم قلم رشحات و آثار با بدارد‌حض��رت معاصر ب��زرگ ش��اعر و پارسی أدب پ��یر از بن��ده من‌اس��تاد جنابان از و � ایامه ادام‌الله � آذرخشی رعدی دکتر استاد‌عمر خ���دای که ش���هیدی دک���تر اس���تاد و ک���وب زرین دک���تر

‌اتم��ام توفیق عزیز شهیدی دکتر به و گرداند دراز را شریفشان‌ج��امعی دانش��مند ادیب دو فرماید.‌این کرامت را مثنوی شرح‌و تقدم فضل به ایران سرشناس ادبای و اساتید همة امروز که‌که ک�دکنی ش�فیعی دک�تر جن��اب از و معترفند آن�ان فضل تقدم

‌که آث���اری و ادباست و ادب چ���راغ و چشم بحمدالله ام���روزه

213

58/ ایران ادب و فرهنگ آیندة و گذشته

‌را فروزانفر گل ب��وی که است گالبی گ��ذارده ج��ای به ت��اکنون‌ادب و اخص معن��ای به علم حائز کامل و جامع مرد از و می‌دهد‌و ��� عم��ره و ع��زه دام ��� رضا فض��ل‌الله پروفس��ور آق��ای جناب

‌و ادب ص�����احب‌نظران از که متی�����نی جالل دک�����تر جن�����اب‌و ک��رده را پرسش این است پارسی ن��ثر نگارش شیرین‌قلمان‌پرس��یده‌ام او اولیت و اول��ویت و فروزانفر درب��ارة عقیده‌ش��ان

‌معین را فروزانفر تردی������������دی و تأمل بی‌هیچ نفر شش این‌و جلیل ع��الم مرح��وم که شب ‌یک1362 سال فرموده‌اند.‌در

‌را علیه رحمة‌الله خ���وئی زری���اب عب���اس دک���تر س���عید فقید‌ندوشن اس��المی محمدعلی دکتر جناب دولت‌منزل از دیروقت

‌خ���ودش م���نزل به اس���المی ش���یرین دک���تر علیه س���رکار و‌ایش��ان« »به امریکا بی‌مع��نی رکیک اص��طالح به و می‌رساندم

‌با بس�������یار هم او که او از را پرسش »می‌دادم«!!‌همین راید‌و گذاش��تم می��ان در بود مستفید بسیار او از و مرتبط فروزانفر‌و مقایسه مق���ام در هم را درگذش���ته اس���اتید از تن چند ن���ام��ردم فروزانفر با مقارنة ‌نمکین ش��یرین لحن هم��ان با زری��اب ب‌که ش��ما از است عجب آقا پارس��ی‌گو«‌فرم��ود:‌»ای »ترک��ان

‌می‌دهی��د!!!‌بلی قرار فروزانفر مرحوم عرض در را آقایان این‌می‌ت��وان زیاد فاصلة با را بعضی‌شان و بالفاصله را بعضی‌شان

‌»س��ید گفت و پرسیدم عزیز محجوب داد«‌از قرار او طول در‌اطالق فروزانفر به جز »اس��تاد«‌را عن��وان می‌ش��ود مگر جان

‌ای��رج جن��اب از را س��ؤال همین گ��رامی خوانن��دة ک��رد؟«‌ش��ما‌و گرمابه و حج��ره رفیق است س��ال پنج��اه ق��ریب که افش��ار‌مثل نام���دار و سرش���ناس ادب���ای و اس���اتید غ���الب گلس���تان‌به و...‌و...‌و یغم��ائی و خ��انلری، دکتر مینوی، عالمه مرحومان

‌غیرالنهای��ه!!!« الی هک��ذا »و س��ابق تلویزی��ون کمدین آن قول‌چ��ون دانشمند و ادیب مردی تربیت و سرپرستی حجر در بوده‌با آیا ببینید و بپرس��ید است رس��یده عرصه به بزرگ��وارش پ��در‌فروزانفر جز کسی یزدی����انه‌اش!!!«‌به »احتیاط‌ک����اری همه

214

که.... نظیری بی استاد فروزانفر، بديع الزمان عالمه

‌أدب اعالم ام���روزه که معظمی اس���اتید می‌کن���د.‌از اش���اره‌ض��یاءالدین � پاریزی دکتران:‌باستانی حضرات مثل فارسی‌اند‌محقق مه��دی � ریاحی محمدامین � مرتضوی منوچهر � سجادی

‌س��رکاران و رض��ایی جم��ال ��� مص��فی مظ��اهر ��� فاضل علی ���‌ف��یروزکوهی ام��یری خ��انم ب��انو � شجیعی پوران دکتران بانوان‌و الزم توجه ب��دون را خانم‌ها نام که ببخشید )و افاضاتهم دامت‌هم‌ط����رازان دیگر ...‌و...‌و آوردم(‌و آخر در بی‌ادبانه ش����اید‌و نمی‌‌آورم خ��اطر به را شریفش��ان اس��امی اکن��ون که ایش��ان‌با اگر بفرمایید را سؤال همین بدارد سالمت را همه‌شان خدای

فرمودند معین را دیگ��ری کس اک��ثریت ‌جن��اب توسط لطف��افرمایید. ابالغ و اعالم بنده به را او نام دهباشی

×××‌مانند و نداشت اعتن��ایی دنی��وی من��ال و م��ال به فروزانفر

���و با که البته و ب���ود »آزادگ���ان«‌تهیدست همة ‌بلند همت و علکوه ذات »قلت از خ��ودش ق��ول به و خودش خاص ‌و الی��د«‌ش��

‌و آبرومند بس از اما نداشت خج���التی و نگ���رانی و ش���کایت‌می‌داش��ت.‌من سرخ سیلی با را صورتش همواره بود بلندنظر‌ولی ندی��ده‌ام سپهس��االر مسجد پشت در را او محقر خانة بنده‌اق��ران یا و باشد او درخور که نبود خانه‌ای او روحی کوچة خانة‌به��ای با باش��ند راضی خ��ود ب��رای خ��انه‌ای چن��ان به او اکف��اء و

‌دو معم��ولی خانة حق‌الت��ألیف تا دو یکی و خانه هم��ان ف��روش‌زن��ان( بیمارستان روبروی درختی )کوچة حقوقی خیابان طبقة‌به��ای و ف��روخت را خانه آن سی دهة اوایل در سپس و خرید را‌اندوختة ن��یز مخ��دره آن و کرد تقدیم محترمش همسر به را آن

‌بهار خیابان خانة و گذاشت آن روی بر را خود ساله سی بیست‌را دوم درب راست (‌دست4 ش��ماره نظ��رم )به ص��ارم کوچه‌به را خانه آن نمی‌دانم فرم��ود.‌من خری��داری خ��ود نام به خانم‌سرلش��گر مرحوم ایشان غربی همسایة ولی بودند خریده چند‌فرزند ب��ود دین��داری و ع��الم م��رد بس��یار )‌که مظه��ری محمد

215

58/ ایران ادب و فرهنگ آیندة و گذشته

‌در جنگ وزارت ت��بریزی(‌مع��اون مظهرالدوله مه��دی مرح��وم‌رفت او با مناس��بتی به بنده من که مرحوم، مصدق دکتر دوران

‌و اعی��انی گرچه و ب��ودم رفته خانه آن به مکرر و داشتم آمدی و‌فروزانفر مرح��وم خانة ساختمان از بیشتر و بهتر آن ساختمان

‌آن بود متر چند و صد چهار همان حدود در زمین قوارة ولی بود‌این ب��ود.‌در خریده تومان هشتاد هفتاد و دویست حدود را خانه‌را نیاوران زمین و شد بازتر کمی فروزانفر مرحوم دست میان‌خ��ود تابس��تانی اقامت جهت آن در مختصری ساختمان و خرید‌پس فروزانفر خ��انم را ص��ارم کوچة بهار، خیابان خانة � کرد بنا‌دو تحص��یالت تکمیل س��رمایة را آن و فروختند ایش��ان ف��وت از

‌خانة در هم دیگر کش���ورهای در )آیا دادند ق���رار خ���ود فرزند‌به دست مرگش از پس فروزانفر چون یگانه و دانشمند مردی‌خانة هم��ان جز فروزانفر مرح��وم از می‌گردد؟(‌بنابراین دست‌و مح��ترم همسر که را کتاب‌هایش نماند، باقی ماترکی نیاوران‌فرمودن��د.‌این واگ��ذار طه��ران دانش��گاه به او گ��رامی صبایای‌مایة و ��� الهیات دانشکدة رئیس سال‌ها که مردی ماترک است‌ادبی و علمی محافل و مج��امع در ای��ران ملت و دولت آب��رویناتور«‌ش��د، خ��ودش ق��ول به هم دوره یک بود.‌و اسالم ‌با »س��‌س��رو چون نازنین، بی‌نظیر مرد آن بودن، خالی دست همه این‌ب��ود مسن‌تر او از نویم آقای آنکه بود.‌با کریم نخل چون و آزاد،‌برادرزادگ��ان و خواهران و برادران همه سیادت و ریاست ولی‌به همه چشم م��ادی مش��کالت در و ب��ود او با خواهرزادگ��ان و

‌س��فر یا معالجه ب��رای بش��رویه از ارح��ام از یکی او.‌اگر دست‌دع���ایش!!!«‌از »التم���اس می‌آمد طه���ران به مکه و ک���ربال

‌به و مت��انت و بردباری کمال با که بود فروزانفر و بود فروزانفر‌س�ال می‌کش�ید.‌در را همه ج�ور خود سیادت و آقایی مقتضای‌به فروزانفر مرح��وم پیش��خدمت موسوی آقای روز ‌یک1345‌فرمودند »آقا گفت گوشم بیخ یواش��کی و آمد من درس کالس‌س��ؤاالت پاسخ درس اتم��ام محض ببین��د«‌به م��را رفتن از قبل

216

که.... نظیری بی استاد فروزانفر، بديع الزمان عالمه

‌فروزانفر خ��دمت و ک��ردم موک��ول بعد جلسة به را دانشجویان‌و بودند حضورش��ان در اس��اتید از نفری سه دو شدم، شرفیاب

‌آن گویا نشس���ته، او اوامر اص���غاء منتظر هم‌چن���ان بن���ده من‌دارد فرمایشی بن��ده من با فروزانفر که ش��دند متوجه حضرات

‌آق��ای فروزانفر ش��دند، م��رخص خ��دمتش از اس��تجازه با ل��ذا و‌و نش���ود وارد کسی دقیقه دو گفت و خواند ف���را را موس���وی‌خاصی تلفظ و لهجه هم�ان )با فرم�ود:‌دامغ�انی من به س��پس‌مبتال ب��زرگم همش��یرة می‌فرمود(‌مخدره أدا را قاف و غین که‌پنج��اه ق��ریب ش��اید و شود عمل فوری باید و است سرطان به

‌چ���نین که ش���هدالله من و باشد داش���ته هزینه توم���ان ه���زار‌دو این که ب��دهی ترتیبی می‌توانی ندارم، دسترس در تنخواهی

‌این بتوانم استقراضی مؤسسات یا بانک‌ها از یکی از روزه سه‌می‌داند خدا و می‌کنم، اطاعت کردم عرض کنم؟ قرض را مبلغ‌دو کنم، قدمش نثار که نداشتم آن‌قدر ایام آن هم بنده این خود‌وجه آن که رس����اندم عرضش به اش����اره به و تلفن با بعد روز‌الم��ولی مولی حضرت غیرت در است.‌فرمود:‌دامغانی آماده

‌ش��ود.‌دی��روز دراز وام به دس��تم که نگنجید علیه ص��لوات‌الله‌ش��رکت رئیس وقت آن نظ��رم به که اقب��ال، دک��تر آق��ای جناب‌ش��رح حق‌الت��ألیف برای من نام به تومان هزار چهل بود؟، نفت

‌ان‌ش��اءالله محل آن از و است ک��رده هدیه دانش��گاه به مثن��وی‌نش����ود آن از بیش دارم امید که را بیمارس����تان و عمل هزینة‌کنند تعجب خوانن��دگان از بعضی است پرداخت.‌ممکن خواهم‌چ���ون مش���هوری متنف���ذ م���رد دست است ممکن چگونه که

‌رس��یده دوران به ت��ازه جوان��ان بعضی که زم��انی در فروزانفر‌خ��دا ولی باشد بس��ته ب��ود، باز مبلغ این اضعاف برای دستشان‌فرنگی‌ها ق��ول به و بود چنین فروزانفر مادی وضع است شاهد و آن غ���یر نه است حقیقت »عین ک���ردم ع���رض آنچه ‌تم���ام

‌خ��یزد« سخن سخن »از چون آن«‌و از جزئی نه است حقیقت نیست بد ‌خوانن��دگان ع��رض به هم را داس��تان این للباب طردا

217

58/ ایران ادب و فرهنگ آیندة و گذشته

برسانم:‌مبرور ‌مرحوم1329 سال اوائل ‌یا1328 سال اواخر در

‌خراسانی بهار ملک‌الشعراء محمدتقی بلی � بهار ملک‌الشعراء‌و طه��ران دانش��گاه اس��تاد و سابق وزیر وکیل و روزنامه‌نویس

‌بزرگ‌ت��رین یع��نی خ��ود عصر در پارسی ش��عر بالمنازع سلطان‌درد م��داوای و معالجه ب��رای ��� هج��ری چه��اردهم ق��رن ش��اعر

‌آسایش��گاه به می‌بایست خود رنجور مسلول سینة و بی‌درمان‌به کمکی اینکه وع�دة به دولت م�دت‌ها ب�رود، »لیزن«‌سویس

‌و ام��روز و دوانید سر را او دهد اختص��اص ب��دو ارزی و بکند او و کرد فردا ‌و بشد ح��د از »وعده و انداخت جلو را مرگش عمال‌خانه‌اش شد، مجبور ناچار به دو«‌آخراالمر نه و دید یک نه ملک‌زم��ان در خ��الی و خشک تعارف روی را آن که خیابانی در که را

‌به��ار«‌نام‌گ��ذاری ملک‌الشعراء »خیابان هم ملک مرحوم حیات بن��ده من دف��تر در رب��اخواری نزد در بودند کرده ‌گ��رو به رس��ما‌ب��رود.‌اگر فرنگ به و بگ��یرد ق��رض توم��ان ه��زار سی و بگذارد نمی‌کنید باور ‌فرمائی�د، مراجعه ‌طه�ران25 دفترخانة به لطف��ا‌آقا از و اس��ت، مس��تقر طرف‌ها آن و ونک می��دان در ح��اال گویا

‌»رپرت��وار« دف��تر که بخواهید دف��تر آن منشی حقیقت‌ رس��ول‌ن��ام »س«‌دنب��ال حرف در و بگشاید شما برای ‌را1329 سال‌و بگردید ملک مرح��وم محترمة به��ار«‌همسر »س��ودابة ب��انو‌ثبت فعلی س��ردفتر آق��ای اج��ازة با تا کنید پی��دا را س��ند شمارة‌حض��رت معاصر که هم‌چن��ان آری برساند، شما نظر به را دفتر

‌می‌زد نق��ره از »عنص��ری«‌دیگ��دان مظلوم؛ محروم فردوسی‌و به���ار ملک‌الش���عراء معاص���ران و معارض���ان از »بس���یاری‌یا و غ��زلی یا قص��یده کردن بند هم سر با فروزانفر بدیع‌الزمان‌از پاس��داری مستمسک به کت��ابی در ریس��مان‌بافی و آس��مان‌مشت ایران‌دوستی و وطن‌پرستی مبانی تحکیم و ملی فرهنگ‌ک����افی حد به و نوش����ته«‌منتفع بر ملک ن����ام »زر از مشت��ذا ک��رد می‌شود چه و گفت می‌توان چه � می‌شدند بهره‌مند ‌»ب

218

که.... نظیری بی استاد فروزانفر، بديع الزمان عالمه

‌چ�نین هست تا و ب�وده چ�نین بوده أهلها«‌تا بین ما االیام قضتاست.

×××‌و تتبع و تحقیق از ک���املی نمونة نوش���ته فروزانفر هرچه‌ظریف نکته‌س��نجی‌های و درست قضاوت و تعمق و موشکافی

‌ش��اید س��خنوران«‌که و »س��خن از است لطیف استشهادات و‌از که را مق���داری هم���ان تا بگ����یرد اوست تحقیقی اثر اولین

‌منحصر خود نوع در کدام هر فرموده االرواح«‌تحشیه »مصباح��ه«.‌و یصح ان اال »أبی‌الله مصدوقة به البته و است ‌ب��رای کتاب‌او از قلمی طغی��ان گاه‌گ��اه نیست بعید او از عین‌الکمال صرف‌و غ�������ریب و عجیب حافظة به اعتم�������اد با یا باشد زده سر

را مجید قرآن از آیه‌ای حتی گاه خارق‌العاده‌اش ‌ض��بط ص��حیحا‌در او برک��ات پر قلم رش��حات ح��ال هر به ولی باشد نفرم��وده

‌و داش��ته حجیت او تحقیقی أق��وال و است بی‌نظ��یر خ��ود ن��وع‌توجه عمده اخیر است.‌سال‌های متتبعان و محققان راه‌گشای

‌به و ب��ود مثن��وی به دیگر ع��ارف ص��احبدل هر مثل او توغل و‌مرح��وم آن خ��ود که ش��مس کب��یر دیوان )سوای موالنا حضرت‌و است خ��امی نیم ج��وش ت��رک کب��یر »دی��وان فرم��ود ب��ار یک

‌آن س����مین و غث تع����یین و بیش����تر تحقیق و مالحظه نیازمند‌که مط��البی معق��ول‌ترین و مقب��ول‌ترین و است«(‌مستندترین

‌است، نوشته فروزانفر که است همان شده نوشته موالنا برای پس نگوید کسی ح���اال ‌حس���اب »اس���رارالحکم«‌ح���اجی مثالی طبقة ب�رای ح�اجی را اس��رارالحکم نه، نیست؟ ‌ت�ألیف خاص�است. عام فروزانفر قلم برکات ولی است فرموده

‌و مجلی را «‌ناتمامششریف مثنوی شرح» نتوان شاید ‌او حافظة ق��وت و ذهن ص��فای و عرضی مطالع��ات از مظهری‌‌ص��فحه(225) حجم کم نس��بة کت��اب این ش��ما ولی ش��مرد

‌ورق و فرمائید مالحظه «‌رامثن���وی تم���ثیالت و قصص مآخذ»‌کی فروزانفر خ��دا بر پناه که رفت خواهید فرو تعجب به بزنید،

219

58/ ایران ادب و فرهنگ آیندة و گذشته

‌و ک��رده یادداش��ت‌برداری و خوان��ده را کتاب‌‌ها همه این کجا و‌منطبق و مقابله آن با یک به یک را مثن��وی داس��تان‌های س��پس‌س��رعت و ح�واس و ه�وش چق��در کنید حس��اب و است نم�وده‌چق��در ببینید و است ب��وده الزم ک��ار این ب��رای ذه��نی انتق��ال‌متع�������دد مجل�������دات که است الزم وقت و همت و فرصت

‌»ربیع‌االب��رار« ‌و)ره(»نثرال��در«‌ابی چ��ون کت��بی مخطوط��ات‌ت���دریج به که است س���الی چند کت���اب دو زمخش���ری.‌)این

‌»مأخذ ت��ألیف زم��ان در و است رس��یده چ��اپ به آن مجل��دات‌جلد ده‌ها اس��ت(‌یا ب��وده ب��اقی خطی هم‌چن��انقص��ص...«‌‌عل��وم احیاء شرح فی المتقین ةالساد »اتحاف چون کتاب‌هایی‌نهج‌البالغه ش��رح»‌ العلوم«‌یا »احیاء خود ‌»زبیدی«‌یاالدین«‌چ��ون مشهور تفسیر یا،‌االولیا«‌ حليلة» یا «،)ره(الحدید ابی ابن

‌هی و بخواند «‌را)رض(»ابوالفت��وح فخ��ر«‌و »ام��ام »ط��بری«‌و‌به را مط��الب آن خ�ود ذاتی نب��وغ م��دد به یا و ب��ردارد یادداشتبسپارد!؟ خاطر‌و س���خن در بیش���تر او ادبی و علمی تشعشع و تجلی اما‌محقق��انه‌اش موش��کافی و شیرین‌بیانی و تکلم نحوة و تدریس

‌فروزانفر که گفت بت��وان شاید و بود عرفانی و ادبی مباحث در‌مجم���وع در و ج���ذاب‌تر و دلنش���ین‌تر نوش���ته‌اش از کالمش

اس���اتید از »خوش���تر«‌ب���ود.‌ب���رخی ‌م���ا، درگذش���تة معظم‌و ب��ود بیانش��ان از ج��الب‌تر و به��تر قلمشان علیهم، رضوان‌الله

‌و مسلسل و روان و س��اده چن��ان آن تدریس در فرمایشاتشان‌ش��ده«‌را »گفته مطلب هم��ان وق��تی اما نمی‌نم��ود پرت��وان

‌می‌ک��رد.‌مرح��وم جلوه واضح‌تر و مفهوم‌تر مقصود می‌نوشتند‌آملی، محم��دتقی شیخ حاج آقای آیت‌الله آرامگاه علیین مغفور‌آیت‌الله اص��ولی فقیه و متأله حکیم مرحوم و تربته، الله قدس‌مرح�وم )و بودند چ�نین طاب‌ثراه آشتیانی مهدی آقامیرزا آقای

‌در ب��ود(‌��� ش��یفته س��خن در مطنطن مغلق کلمات به آشتیانی‌‌و)ره(رض��وی م��درس آق��ای خلدمقام مرحوم دانشگاهی اساتید

220

که.... نظیری بی استاد فروزانفر، بديع الزمان عالمه

‌و خوش‌قلمی همة با فروزانفر اما بودند، چنین پورداود مرحوم که روان‌نویسی ‌»امراء از نویسندگی‌اش و تحریرات در مسلما‌از م��راتب به تدریسش و ش��فای بی��ان می‌شود، بیان«‌شناخته

‌و شیرین‌س����خنی به را کسی بن���ده این و ب���ود به���تر قلمش‌و کالم طالقت و مالحت و بالغت و فص�����احت و خوش‌بی�����انی

‌این و نش���ناخته‌ام، و ندی���ده فروزانفر از ب���االتر و برتر لس���ان‌و مس���لم زب���ان دو هر به س���خنوری در او بالغت و فص���احت‌را او درس کالس در حض��ور س��عادت که اس��ت.‌آن��ان معروف‌»قند می‌گش��ود س��خن به لب او چ��ون که می‌دانند داش��ته‌اند‌مصرع همین که راستی به و می‌ریخت خود لب دو فراوان«‌ازکه: کیست از نمی‌دانم که بیت این و موالنا مشهورمرکبش شود گرم سخن به چون لبش ببوسد که آید لب به جان اوست. گفتار وصف

‌فردوس���ی« مقال���ه:‌»م���ذهب مقدمة در که هم‌چن���ان‌زم��ان در ک��رده‌ام ع��رض محج��وب دک��تر مرح��وم به تق��دیمی‌فروزانفر مرح��وم درس در ادبی��ات، دک��تری دورة در تحص��یل‌و می‌زدند را کالس پایان زنگ که می‌افتاد اتفاق مکرر در مکرر‌بی��ان آن مج��ذوب دانش��جویان و شکرپاشی گ��رم استاد بس از

‌بودند نمکین و زخ��ار دری��ای آن ام��واج مفتون و دلنشین گهربار‌س��اعت باید که ش��اگردانی العالج و نمی‌ش��نیدند را زنگ صدای‌که استادی یا غفلت، و آگاهی نا به می‌نشستند اطاق آن در بعد

‌درب الی تغافل به بفرماید درس الق��اء اطاق آن در می‌بایست‌یکباره در صدای از استاد و می‌داد نشان خودی و می‌کرد باز را‌را درس و می‌آمد ف��رو مک��ان، آن حض��یض به آس��مان، اوج از

می‌گذاشت. دیگر وقت به را سخن دنبالة و می‌داد پایان‌مناس��بت )به ب��یروت در ع��ربی به او که س��خنرانی‌هایی

‌به و مک��رر بغ��داد در فارس��ی(‌و ادب و زب��ان کرسی افتت��اح‌و فرم��ود الق��اء دمشق و ق��اهره در و مختل��ف، مناس��بت‌های‌ب��راعت با ت��وأم سخن مطالع حسن انتخاب در او موقع‌شناسی

221

58/ ایران ادب و فرهنگ آیندة و گذشته

‌و روای��ات و آیات به لطیف استشهادهای و ظریف استهالل‌های‌افاضه آن در که ش��هری مق��ام و حال با متناسب امثال و اشعار

‌س�فر هم�ان همراه�ان ب�از اس�ت.‌و مشهور است می‌فرموده ایش��ان ک��ذایی عم��رة ‌می‌کنم گم��ان )‌و فرمودند تقل مت��واترا‌وق��تی نوشتند(‌که را مطلب این ایام آن در هم روزنامه‌ها حتی‌در همراه��ان و ش��اه هم��راه فیص��ل؟(‌به ملک )‌یا س��عود ملک‌مطه���رة روضة مقابل در ‌و)ص(النبی مس���جد در من���وره مدینة‌ق���ول به و ���� س���لم و آله و علیه ص���لی‌الله ���� اک���رم پیغم���بر

‌زی���ارت و ‌بوسیعتبة الش���ریفه«‌بهجهةس���عودی‌ها:‌»المواکه:‌ بوده قصیده از معروف بیت آن تنها و بودند ایستاده

یعدل طیب ال أعظمه ضم ترباملتثم و منه لمنتشق طوبی ‌زیر شدن پنهان از وهابی‌ها جاهالنة تعصب از که است بیتی تک

‌پنج��رة کن��ار در اس��ت، مان��ده امان در آنان بی‌رحمانة گچکاری‌جلب را ش��اه نظر بیت آن گویا می‌رسد، نظر به مطهره روضه

‌از دیگ��ری دولتم��رد یا مع��ارف وزیر یا دربار وزیر لذا می‌کند.‌و‌به می‌دانس��ته بیت آن درب��ارة که را مختصری توضیح سعودیان‌این می‌پرسد و می‌کند رو فروزانفر به ش��اه و می‌رساند عرض‌در که خوشی حال آن در فروزانفر مرحوم و می‌دانی؟ را شعر‌علیه صلی‌الله � اکرم رسول برابر در ‌و(15)بهشتی« »روضة آن‌اش��ک‌آلود چش��می با است بوده داده دست او به � سلم و آله و

‌و می‌رس��اند ع��رض به توض��یحاتی مبارکه قص��یدة آن درب��ارة‌و صد یک قصیده این تمام چاکر بفرمایید امر اگر می‌کند عرض‌فقط یا و است ک���رده حفظ از ج���وانی در که را بی���تی شصت‌‌است)ص(اک��رم رس��ول م��دح به تخلص در که را آن از قس��متی‌از فروزانفر و می‌کند اس��تقبال استدعا این از شاه و کند تالوتبیت:

قلین الکونین سید محمد والث

222

که.... نظیری بی استاد فروزانفر، بديع الزمان عالمه

من و عرب من والفریقین عجمخلق فی و خلق فی النبیین فاق فی یدانوه ولم و علم والکرماحد فال الناهی اآلمر بینا نعم وال المنه قول فی ابر هر شرف فی کالشمس ترف فی والز فی والبحر فی والدهر کرم هممو... و... ‌ابی����ات فائقة مع����انی متوجه ش����اه که البته و می‌کند تالوت

‌را فروزانفر تفاخر قصد به شاید و چشم و سر با ولی نمی‌شده‌نح���وة آن با فروزانفر و می‌کند ت���رغیب بیش���تر خوان���دن به

‌ح��دود خ��ودش به مخص��وص ش��یوای و مطنطن ش��عرخوانی‌و می‌خواند مق����ام و موقف رع����ایت با را آن بیت سی بیست

‌ق���رین خ���ود موقع‌شناسی و حافظه و ذک���اوت از را ایرانی���ان‌م��ات و مبه��وت را ملکش��ان و س��عودی و مباه��ات و س��رور

می‌فرماید.‌در نه است فروزانفر خ��اص که را فض��ائلی از نح��وه این‌کس هیچ � االطالق علی و � او از پس تاکنون نه و حیاتش زمان‌مب��الغه‌آمیز ادعا این است اس��ت.‌ممکن نش��ده ح��ائز و واجد‌ت��رک »کم به خیلی که ن��ام به فض��الء از بعضی یا و کند جل��وه‌کم��تر خ��ویش نقش صقع در را خود باشند لآلخر«‌معتقد االول‌��� بگوید می‌خواهد هرچه کس باش��د.‌هر نپندارن��د، فروزانفر از

‌هم��ان می‌نویسم بن��ده من را آنچه که می‌گ��یرم ش��اهد را خ��دا‌شاءالله ان ان‌شاءالله و دارم اعتقاد آن به خود که است چیزی‌و نمی‌کشم دانش دف������تر بر مغلطه رقم پ������یری سر در که

‌با ج��دل و نگ��یرد خطا او بر را دوست گفتة این کسی امیدوارم‌بگوی�د: می‌تواند خواست دلش اگر خ�وب ولی نکند، حق سخن‌او از بن��ده و ن��دارد نکنیم«!!‌عی��بی احمق یا احمد به گوش »ما

نمی‌کنم. گله و نمی‌رنجم

223

58/ ایران ادب و فرهنگ آیندة و گذشته

×××‌که فروزانفر حاض���رجوابی و ب���دیهه‌گویی و نکته‌س���نجی

‌و خوان�دن کت��اب سال شصت نتیجة و لطیف ذوق و طبع زاییدة‌مع��ارف کلیة ‌المعافی«‌ازة»دائر را او بود خوردنش چراغ دود

‌دقیقی رع��ایت همراهی به استعدادات می‌نمایاند.‌این اسالمی‌در را او می‌فرم��ود مقام آن شایستة مقال و مقام و حال از که

‌مطایب��ه، و ط��نز طریق از معارضان اسکات و بذله‌گویی میدان‌»لعب���تی مخاطب���ه، در یةکنا و تع���ریض با معان���دان افح���ام و

‌موقف هر در کالم توسن که ب�ود س�اخته شیرین‌کار و شهسوار مقام و بود.« او رام

‌در خودنم��ایی دانشجوی از کسی که نشنیده‌ام بنده من و‌پس از کینه‌ج����وی، پلنگ‌خ����وی پادش����اه تا گرفته کالس سر

‌حق��یر این دوره‌ه��ای باشند.‌هم برآمده فروزانفر حاضرجوابی‌ب��رای س��ال سه هر در )‌که منقول و معقول دانشکدة در ناچیز‌مع��روف قول به منقول و معقول کالس دو هر فروزانفر درس‌در ‌را»مرزبان‌نام��ه« فروزانفر مرح��وم و می‌شد ادغام هم در‌دک��تر آقای��ان جناب��ان می‌نم��ود(‌مانند تفس��یر و بحث کالس آن

‌محم��ود و آی��تی عبدالمحمد و صدر سیدابوالحسن و شهنا احمد‌در روی هم‌دوره‌ها بیش��تر که خ��دا بر )پناه � حفظهم‌الله خلیقی‌کس��ی«( نمان��ده می‌کنم نگه »چ��ون و کش��یده‌اند خ��اک نق��اب ‌فروزانفر ب��ار چند ها سال آن در که دارند خاطر به خوب قطعا‌را بی‌مورد سؤال‌های بعضی خود حاضرجوابی و لطیفه‌گویی با

‌یکب��ار می‌اف��زود خود شیرین سخن بر نمکی و می‌فرمود پاسخ‌کالم‌الله ص��ریح نص وج��ود با خ��ویی«‌که »عرف��ان مرح��وم به

‌داری��د؟« اعتق��اد جن به ش��ما پرس��ید:‌»مگر اس��تاد از مجید‌و می‌ماند؟ باقی انکاری جای جناب‌عالی زیارت با مگر فرمود،‌طلب که:‌»آیینه‌ای فرمایید عمل سعدی مصرع کرد:‌به اضافه‌فرمایی��د.‌از مشاهده را جن بالمعاینه ببینی«‌و خود روی تا کن‌و خانم‌ها همه و ب��االتر س��طح در دانش��جویان که دک��تری دوره

224

که.... نظیری بی استاد فروزانفر، بديع الزمان عالمه

‌شریفشان فردوسی«‌نام »مذهب مقالة مقدمة در که آقایانی‌آن نافذ نگ��اه کیفیت و س��خن لحن و کلم��ات ق��اموس به آم��ده‌معه��ود ش��اگردی و اس��تاد رابطة به‌عالوه و بودند آش��ناتر عزیز‌ی��اد به که چه‌ها بود، صمیمی‌تر و استوارتر طرفین میان مذکور‌آن به بپردازی��د«‌خط��اب مص��یبت‌نامه هم از:‌»ش��ما ن��داریم،‌»ام‌ مطایبه به را او اس��تاد مرح��وم که مس��نی مح��ترم ب��انوی

‌کت��بی امتحان‌وار تکالیف تعیین موقع در و المؤمنین«‌می‌خواند‌هم »تو از و فرم��ود مخ��دره آن بی‌م��زة و ب��ارد سؤال پاسخ در

‌که می‌آورد بهانه که ح��رافی زیب��ای ب��انوی آن به به...«‌خطاب‌به را کتاب‌هایش � ما مرحوم عزیز دوست آن � فاضلش شوهر‌می‌رود« کالپیسه چش��مانت امروز دیگر »حاال از و نمی‌دهد، او

‌جن��اب ما ش��یرازی خوش‌طبع ش��ریف نازنین دوست به خطاب‌دارش« س��المت به خ��دایا است کجا هر تبری...‌که حبیب دکتر‌و زده ورق دو بزند ورق یک آنکه ج���ای به را مثن���وی روز آن و

‌و ندی����دیم که از...‌چه‌ها از...‌و و ب����ود ک����رده گم را مطلبدیگر. تفعلل‌های و فعلل‌ها از نشنیدیم‌و ش���نیده‌اند فروزانفر ارادتمن���دان همة البد دیگر را این‌مرح��وم دربارة بنده از پیش که دیگری محترم اساتید هم شاید

‌از یکی که باش��ند گفته فرموده‌اند مرق��وم ش��رحی فروزانفر‌فروزانفر مرح��وم زودرس بازنشستگی علت‌العلل بلکه و علل

‌مرحوم که است پاسخی به صالح جهانشاه دکتر آقای ردالفعل‌یا ش��عر ص��الح دک��تر آق��ای وقتی که بود گفته شاه به فروزانفر‌خودش��ان فضل اظهار یا شاه خوش‌آمد برای را عربی جمله‌ای‌ک��ه:‌» می‌پرسد فروازنفر مرح��وم از ش��اه می‌فرماید بلغ��ور

‌ص��حبت ع��ربی به درست و می‌داند عربی صالحی آیا فروزانفر‌ب��ود: داده پاسخ ب��ود؟«‌فروازنفر درست خواند آنچه و می‌کند‌دک��تر می‌فرمایی��د«‌و مح��ول چاکر به را شاقی تکلیف »قربان‌»اخالق درس معلم و ح��اذق پزشک نقل ق��رار به که هم ص��الح

‌غ��نی: قاسم دک��تر مرح��وم یعنی طهران دانشگاه پزشکی«‌در

225

58/ ایران ادب و فرهنگ آیندة و گذشته

‌‌کینة(1368 لن��دن چ��اپ ،119 ص غ��نی دک��تر نامه‌های )کتاب کینه‌جویی«‌است »آدم‌ک��ه:‌»زدی خ��ود خی��ال به و کش��ید ن��اروایی و سختی به را خود

‌و می‌ک��رد نباید که را ک��اری آن کن«‌ک��رد نوش ضربتی ضربتی‌و »کردید که س��قیفه روز در فارسی س��لمان حض��رت فرمودة

‌در که لطیفی ش��وخی یک خ��اطر به و است آن نکردید«‌وصف‌چن��ان زد، آتش را معاصر أدب قیص��ریة »دستمالی«‌ب��ود حکم‌و ادبا همة طعن مس��توجب را خ��ود که ک��رد نف��رت‌آوری عمل

‌را چند ت��نی و ��� س��اخت فرهنگ و ادب دانشجویان و دانشوران هم ‌ص��الح دک��تر ج��بران غیرقابل ک��ار ک��رد خوش��حال احتم��اال

ور آن‌ق��در ‌یا بعد م��اه چند و فهمید هم ح��اکم خ��ود که ب��ود ش��‌کتابخانة رئیس عن�����وان به را فروزانفر بعد س�����ال یک نزدیک

‌او م��نیع طبع بر را مهم چن��دان نه مق��ام این و معرفی سلطنتی‌فروزانفر که می‌دانیم فروزانفر ارادتمندان همة و کرد، تحمیل‌چه خ��ود عمر آخر سال سه دو آن در بود جاه‌طلب هم کمی که

‌فاص��لة می‌کش��ید.‌در روزگ��ار ن��اروایی و نابکاری این از رنجی‌به که ب���اری دو یکی کتابخانه ریاست به او اش���تغال و بیک���اری‌فراغ��تی که می‌فرم��ود.‌الحمدالله ش��دم ش��رفیاب حض��ورش‌متظ��اهران از بس��یاری که را معنی این ولی است شده حاصل‌مقام��ات به او که را ش��اگردانی یا او به ارادتمندی و دوستی به

‌خ��ود روی به نمی‌روند او س��راغ به دیگر ب��ود رس��انیده عالیه‌از نفر چند از فقط و می‌گ������رفت نادی������ده را آن و نمی‌آورد‌رحمة‌الله رضوی مدرس استاد مرحوم مثل یک‌رنگش دوستان‌و نج��ابت و تق��وی و طه��ارت از مجس��مه‌ای فی‌الواقع که علیه،‌پری��روز بلی که می‌ب��رد ن��ام دیگر نفر سه دو و ب��ود وفا و ص��فا‌دی��روز یا فرمودن��د، چنین داشتند تشریف اینجا که مدرس آقای‌یا خواندند را جدیدش��ان ش��عر و بودند اینجا حمی��دی دک��تر آقای‌را چ��یز فالن و آمدند گذش��ته هفتة اب��راهیمی گلشن دکتر آقای‌اینجا قمرخانم خانم و زرین‌کوب دکتر آقای چهارشنبه یا آوردند‌آمده می‌روند که سفری به خداحافظی برای و داشتند تشریف

226

که.... نظیری بی استاد فروزانفر، بديع الزمان عالمه

‌آن در که اس��فندی آخر روز دیگر انگشت‌شمار تن چند و بودند،‌تلفن با حضورش��ان بود شده منصوب کتابخانه ریاست به سال‌و می‌برید تش��ریف س��الم علی‌القاعده که فردا که کردم عرض‌دس��ت‌بوس ب��رای باید کی ندارید تش��ریف م��نزل ص��بح ط��رف‌لحظه آن در ک��اش که زهرخندی و طنز نوعی با شوم شرفیاب

‌تلفن در ب��بینم را او معن��ای از پر قیافة و ص��ورت می‌توانس��تم‌محس��وب خانه در ن��وکر م��را اعلیحضرت دیگر حاال بلی فرمود

باح و فرموده‌اند علی‌الص�� ‌در ف��ردا ��� ب��ود ش��رفیاب باید الزام��ا‌و بازنشس��تگی فاص��لة در که آن��ان از بسیاری ابیض کاخ صحن

‌جمع دورش ب��از بودند ک��رده فرام��وش کلی به را او انتص��اب‌س��اعت او از اس��تادگویان حض��رت اس��تاد، حض��رت و ش��دند

‌که می‌شد خ��ارج کاخ از می‌پرسیدند!!!‌داشت »جلوسش«‌را‌مرحم��تی اظه��ار و بوسیدم را دستش و رساندم او به را خودمرم جور چه حاال که می‌بینی فرمود خنده به و فرمود ‌ش��لوغ س��

‌وقت من از باید منزل به آوردن تشریف برای دیگر شده!!‌حاال‌و ش��اعر آن ح��رف و فرم��ود دیگر ش��وخی دو یکی بگیرید!!!‌و‌به الزم��ان«‌باشد نحن و الزم��ان »انت که را عباسی م��أمونعلیه. رحمة‌الله آورد، یادم

*‌و کنم خ��وش را فروزانفر ارادتمندان خاطر باز آنکه برای

‌هم را او دیگر لطیفة یک بفرمایید اجازه آورم تبسمی لبشان بر‌می‌کنم: »مس��ندا«‌روایت هم را این ب��از و برس��انم ع��رض به

‌اردیبهشت س���وم و بیست در نصر سیدحس���ین دک���تر جن���ابکه: فرمود حکایت واشنگتن شهر ‌در1992 ‌ژوئن12 ‌�1371

‌از بودم، فروزانفر مرحوم مهمان نیاوران خانة در »روزی‌فالن در که است کرده احضار را ایشان شاه که شد تلفن دربار‌لب��اس با فروزانفر ش��ود.‌مرح��وم شرفیاب منظريه در ساعت‌لب��اس با همراه��ان و ش��اه و می‌رود )ف��راک(‌ب��دانجا رس��می‌از پیش بودن��د.‌ش��اه ایس��تاده منظریه استخر کنار در معمولی

227

58/ ایران ادب و فرهنگ آیندة و گذشته

‌می‌گوی��د: او به کند بی��ان را ایش��ان احض��ار اص��لی دلی��ل آنکه�ری می‌ت�وانی بل�دی که ش�نا »فروزانفر ‌اس�تخر؟« این ت�وی بپ فروزانفر بفرمایید امر اگر می‌گوی��د:‌»قرب��ان ف��ورا ‌به ف��ورا‌ب��یرون دیگر که باش��ند مطمئن اعلیحضرت اما می‌روم استخر

‌یک نصر دک��تر جن��اب از ش��ده نقل حک��ایت نمی‌آیم!!!«‌انتهای‌از جل��وه‌ای ولی است حق��یر خود به مربوط که را دیگر مطلب‌ع��رض است فروزانفر مرح��وم عاطفة شدت و احساس رقتکنم:

‌دک��تری دورة ش��هادت‌نامه‌های ‌تمام1338 سال در حقیر‌م��ردم درس و فروزانفر مرح��وم درس‌ه��ای استثنای به را خود

‌پ��ورداود ب��ودم.‌درس گذران��ده ��� علیهما رحمة‌الله ��� پ��ورداود‌نه و داش��تم آن به عالقه‌ای نه و می‌فهمی��دم نه چون را مرحوم

‌ما ق��ول به عن��وان به هم آن جلسه چند فقط می‌آمد ک��ارم به‌ولی رفتم کالسش��ان »رس��م‌القباله«‌به به محض��ری‌ها آخوند و نقاشی، با حتی مطلقا ‌محقق مهدی دکتر جناب کمک با بعضاور آن نمی‌توانس��تم ��� عزته دامت ��� ‌منس��وخه الفب��ای و ص��

‌با ارتب��اطش مناس��بت به هم محقق دک��تر بنویسم، را مدروسه‌آن به عالقه‌ای فی‌الجمله خودش��ان اینکه هم و کیا دک��تر آق��ای

‌به را هزوارش‌ها و ح��روف و اش��کال بعضی داش��تند مط��الب‌ی����اد من ولی می‌نگاش����تند من ب����رای می‌دانس����تند خ����وبی

‌روز می‌کن��دم.‌یک را کن��دنی ج��ان باید ب��األخره اما نمی‌گرفتم،‌چه که ک��ردم ع��رض ایش��ان به و پ��ورداود مرح��وم پیش رفتم‌بن���ده ب���رای حقیقت در )که امتح���ان ب���رای می‌ت���وانم وقت

‌و پاک‌طینت شریف مرد آن شوم؟ »امتهان«‌بود!!!(‌شرفیاب‌آن مثل بن����ده من که نشد متوجه گویا س����لیم‌النفس س����ادة‌را، ش��یر خ��ود نه می‌خ��واهم را شیر جای فقط ناشی شکارچی‌دریا به دل ولی ش��د، پاره دلم بیایید«.‌بند فردا »چه‌چه فرمود،‌فرم�ود:‌»چه‌چه باش��د؟ آین�ده م�اه برای گفتم:‌می‌شود و زدم‌در تازی دبیر تو شنیده‌ام که فرمود اضافه نباشد؟«‌و فردا چرا

228

که.... نظیری بی استاد فروزانفر، بديع الزمان عالمه

‌تش�ویق‌آمیز و دوس��تانه نه‌چن��دان نگ��اهی و هستی دبیرستان‌ها‌انداخت.‌عرض من سفیه«‌به اندر عالم کردن »نگه نوع از بل

‌و اوس��تایی از زی��ادی چ��یز من بخواهید را راس��تش ک��ردم:‌آقا‌آن به هم نمی‌دانم.‌یکب��ار چیزها این و پهلوی و باستان فارسی‌خداش��ان )که مق��دم دک��تر جن��اب ن��ازنین سیرت فرشته استاد‌اگر حرف‌ها این که کرده‌ام عرض باره همین فرماید(‌در حفظ‌یافته‌اند که آنها است ی��افتنی اگر و یافته‌اند خ��وب است بافتنی‌نی����افته‌ام!!‌فرم����ود: بدبختانه من ولی یافته‌اند خ����وب را آن

‌از بعد ب��دهی؟«‌خالصه می‌خ��واهی امتح��انی چه پس »چه‌چه‌فرم��ود م��وافقت مخلص، درآوردن غ��ریبم من نه‌نه و چانه‌زدن

‌به »هرمزدنام��ه«‌که کت��اب از فی‌المجلس س��اعت هم��ان که‌را آن تم�ام من خوش�بختانه و ب�ود فرم�وده ت�ألیف را آن تازگی��ه«‌)=‌پذیرفت��ه(‌از یک و ب��دهم امتح��انی بودم خوانده ‌»پذرفت‌»پ��رچم«‌و به راجع چه آن هم ش��رمنده بن��ده و بگ��یرم ایش��ان

‌آن در چیزها ج��ور این »اسپس��ت«‌و »غژغ��او«‌و »افس��ر«‌و‌ع�رض می‌توانس��تم که ص��ورتی به�ترین به ب��ودم خوانده کتاب‌از ک��ودن‌تر بن��ده که فهمید و داد تکان سری مرحوم آن و کردم‌باره آن در اهلیتی و بگیریم باستان«‌یاد »پارسی بتوانم که آنم‌بدهم تو »پذیرفته«‌به یک حاال اگر »چه‌چه فرمود کنم.‌لذا پیدا

‌هم من س��ر از البته آقا ای ک��ردم است؟«‌ع��رض تمام مطلب‌یک که را ن��ازنین نجیب م��رد آن بی��امرزد خ��دایش و است زی��اد

کرد. خالص مرا و داد من »پذرفته«‌به‌و ک��ردم عهد خ��ودم با بنده من فروزانفر مرحوم درس در

‌ن���زد می‌کشم خج���الت من که گفتم هم دوس���تان از بعضی به‌را آم�ادگی‌ام و برسم خدمتش��ان و بکنم هنری عرض فروزانفر‌تا ن��ثر(‌را و )نظم درس‌ها این من و بدارم عرضه امتحان برای‌از است نفرم��وده احض��ار امتح��ان ب��رای م��را اج��ل استاد خود

‌آنکه بر مض��اف ��� کرد نخواهم تقاضایی امتحان برای حضورش‌به که ب��ودم س��رگرم ت��دریس و اداری ام��ور به آن‌قدر بنده این

229

58/ ایران ادب و فرهنگ آیندة و گذشته

‌بیچ��اره من ��� نداش��تم را دون��دگی‌ها از نحوه این مجال راستی‌به )ژوری(‌رس��یدگی جلسة وق��تی حتی که بودم گرفتار آن‌قدر

‌الماض��یین رحم‌الله عظ��ام، اس��اتید و شد تش��کیل پایان‌ن��امه‌ام‌اعط���اء بن���ده به را دک��تری عن���وان ��� الب���اقیین حفظ و منهم

‌دانشکده مجلة دفتر یا و دانشکده دفتر به اینکه مجال فرمودند‌و عکس و خ�����بر نتیجه در تا کنم تق�����دیم گزارشی و ب�����روم

‌در روی این از و نداشتم شود ذکر هم مجله در تفصیالت!!!‌آن‌به فق�یر حق��یر از ذک�ری دانشکده خبرهای قسمت در مجله آناست. نیامده میان

‌و ب��ودم بی‌خیال هم‌چنان بنده من و ‌شد1339 سال باری‌به ویال خیاب��ان در روزی آنکه تا ب��ود مان��ده فروزانفر امتح��ان‌ک��ردم. ادب و سالم عرض و برخوردم فروزانفر استاد حضرت‌نمی‌آیی چ�را تو فرم�ود:‌دامغ�انی احوالپرسی از بعد فروزانفر‌ع�رض توانس�تم ولی افت�ادم تلجلج به بن��ده من بدهی؟ امتحانقربان: که کنم

تحریر مالکان که است لطفی پیر بندة کنند آزاد که است آن خواجگی .‌شرط می‌شود پیر دارد بنده این

کنند شادش شد پیر کو بنده‌ای

کنند آزادش و بدهند خطی پس نمی‌بینم. امتحانم آمادة کنم عرض اینکه قابل را خودم من

‌و شد اشک از پر او ن��ازنین چش��م‌های ناگهان می‌داند خدا‌ف��ردا همین می‌زنی، که است ح��رفی چه این گفت:‌دامغ��انی

‌وقت )آن الهی����ات دانش����کدة همین به ‌بیا9 س����اعت حتم����ابود.( ویال خیابان خبیر کوچة در الهیات دانشکدة

‌و کشف‌االس���راراس���فارا«‌ »یحمل مقتض���ای به ف���رداويةالهدا »مصباح و حافظ و االولیاة‌تذکر و بیهقی و خاقانی ‌»‌‌چمدانی و کیف در را...‌ و مثنوی و الصدور حةرا و جهانگشا

230

که.... نظیری بی استاد فروزانفر، بديع الزمان عالمه

‌تعرضی و تعجب با و ش���دم ش���رفیاب خ���دمتش و دادم ج���ای‌حمل قرب��ان ک��ردم ع��رض چیس��ت؟ فرم��ود.‌اینها لطف‌آم��یز‌دست خ��ودش و بنش��ینم ک��رد اش��اره و ک��رده‌ام.‌خندید اسفار‌ک��رد ب��از را الیش و فرم��ود انتخ��اب میان آن از کتاب یک و کرد

‌بی��ان خواستم اجازه و خواندم بود.‌نیم‌صفحه‌ای مصباح‌الهدایه‌ب��ود.‌ب��از برداشت.‌مثنوی را دیگری نفرمود.‌کتاب کنم.‌اجازه

‌س��ؤالی تا سه ب��ود.‌دو اقصی مس��جد و خ��روب ک�رد.‌داس��تان‌ما که بگ��ذران را رس��اله‌ات زودتر است، مبارک گفت و فرمود‌را چای و آوردند فرمود:‌چای دستور سپس و است کار تو با را‌خیلی امتح���ان وحش���ت و هیبت از ده���انم که موقع آن در که

‌م��رخص م��را و نوش��یدم ب��ود موقع به بس��یار ب��ود ش��ده خشک‌مشایعتکی مرا و برخاست جای از بزرگوارانه هم خود و فرمود

فرمود:‌و ‌ک��ار تو با که کن تم��ام را ک��ارت زودتر فرم��ود مجدداداریم.

×××‌از فروزانفر که حق‌شناسی و ق��دردانی و تش��ویق ک��اش‌ق��رار اس��اتید دیگر سرمشق می‌ک��رد خود شاگردان و دوستان

‌ابت���دای در بزرگ���واری چه با فرموده‌اید می‌گ���رفت.‌مالحظه‌او به ت��ألیف آن اتم��ام و انج��ام در که کس��انی از خود کتاب‌های‌عرض او به کس هر را چه هر و می‌فرماید؟ یاد کرده‌اند کمکی‌مقدمة در ��� است فرم��وده ض��بط او خ��ود نام به کرده تقدیم یا‌)به او یادنامة در «‌کهقش���یریه رس���الة ع���ربی ابی���ات مأخذ»

‌است ش��ده ادبیات(‌چ��اپ دانشکدة مجلة از شماره یک عنوان‌کسی بزرگ‌م��رد آن خود و خداوند جز آنکه با که کرده‌ام عرض‌مب��ارکش حض��ور به ابیات آن دربارة که یادداشت‌هایی از دیگر‌و او ادبی تق��وای و ام��انت مع�ذلک نبود مطلع بودم کرده تقدیم‌مقدمة در که داشت آن بر را او عالم��انه‌اش حی��ثیت و حشمت‌و بفرماید مرق��وم فرم��وده مرق��وم که را آنچه قش��یریه ترجمة خود بیهودة و کم‌ارزش عمر اواخر این در اینکه بنده من ‌قطع��ا

231

58/ ایران ادب و فرهنگ آیندة و گذشته

‌مرح����وم قص����یدة هم����ان و فروزانفر کلمة سه دو هم����ان‌اس��تاد مرح��وم اجازة همان و فیروزکوهی امیری سیدالشعراء‌و لیس���انس‌ها و دیپلم‌ها همة بر را کردس���تانی ب���دیع‌الزمانی

می‌دهم. ترجیح دکتری‌ام×××

‌در ��� س��ره ق��دس � همائی اجل استاد جلیل عالمة مرحوم‌فرموده مرقوم ساخته فروزانفر مرحوم برای که مرثیه‌ای ذیل

‌ادب س��خندان دانش��مند و نامور فاضل ادیب وفات که:‌»تاریخ‌بعضی به و ‌س��الگی68 در فروزانف�ر...‌که ب�دیع‌الزمان گس�تر(180 ص ،سنا دیوان)‌سالگی...‌درگذشت...«‌75 قرائن

‌68 حین‌الف�������وت فروزانفر مرح�������وم که نیست شک سالگی‌اش ‌می‌گردی��ده ‌س��الگی69 داخل و ش��ده تم��ام تقریبا‌قدسی ناصر محمدحس��ین جن��اب تص��ریح ق�رار به است.‌زی��را‌احم��دی محمود و نویم احمد مرحومان ایشان مرحوم عموهای

‌هنگام در فروزانفر مرحوم سن گفته‌اند احمدی محمدحسین و‌می‌فرموده‌اند قدسی ناصر جناب به آنان و بود ‌سال68 وفات‌به موالنا حض��رت م��رادش که رفت دنیا از سن همان در آقا که‌آنکه بر ‌س��الگی(‌مض��اف68 )یع��نی است رفته دنیا از سن آن

‌یع���نی ب���ود؛ بزرگ���تر فروزانفر مرح���وم از س���ال سه ن���ویم‌مرح��وم بوده‌ان��د.‌آن ‌س��اله71 ایش��ان فروزانفر حین‌الف��وت‌و رفته دنیا ‌از1366 س���ال در فروزانفر از پس س���ال هف���ده ‌آنکه ح��ال و است نداش��ته س��ال هشت و هش��تاد از بیش قطعا‌س��ن ‌ب��دانیم75 رحلتش وقت در را فروزانفر مرحوم سن اگر که می‌شود بالغ ‌سال95 بر نویم آقای ‌ن��ود به ن��ویم آقای قطعا

‌والدت که است مس��لم چ��ون اس��ت.‌و نرس��یده هم س��الگی‌1318 س�����ال ربیع‌االخر دوم و بیست در فروزانفر مرح�����وم‌هفت��اد حین‌الفوت واالمقام بزرگ‌مرد آن سن پس است قمری‌و شصت مع��ادل که قم��ری س��ال به روز هفت و ماه ده و سال‌باشد شمسی س��ال به بیش��تر کمی یا ماه سه دو و سال هشت

232

که.... نظیری بی استاد فروزانفر، بديع الزمان عالمه

است. بوده‌رحمة‌الله فروزانفر مرح��وم ق��رب درج��ات متعال خداوند

‌و الع��المین رب‌ الحمدلله و کرمه و بمنه ده��د، افزایش را علیهالطاهرین. آله و محمد سیدنا علی صلی‌الله

دامغانی مهدی مخلص: احمد17/3/1375 ‌فیالدلفیا

يادداشت‌دیگر‌از‌که‌س�تاره‌پ�انزده‌یا‌دوازده‌ب�رای‌است‌نج��ومی‌اصطالح‌اول‌‌قدر‌.1

‌در‌که‌»اق�دار«‌شش‌تاست‌این‌مجم�وع‌درش��ت‌ترند،‌و‌بزرگ‌تر‌س�تارگان‌و‌ب��ود‌ش��ده‌رصد‌که‌س��تارگانی‌چغمی��نی«‌ع��دد‌»ش��رح‌دو‌ت��ألیف‌زم��ان‌ه��زار‌یک‌بر‌بودند‌گردی��ده‌»اقدار«‌معدود‌آن‌در‌درشتی‌و‌ریزی‌برحسب

‌دهخ�دا‌مرح��وم‌لغت‌نامه‌اس��ت.‌)رک‌می‌ش��ده‌ب�الغ‌ستاره‌پنج‌و‌بیست‌و()ره(‌ایش��ان‌اط��اق‌در‌چه��ار‌و‌چهل‌و‌سیصد‌و‌ه��زار‌یک‌س��ال‌در‌گویا‌روز‌.‌یک2

‌می��ان‌این‌در‌می‌پرسیدم،‌»نظامی«‌را‌مشکالت‌بعضی‌و‌بودم‌خدمتشان‌می‌ک��رد‌مداخله‌هم‌سیاست‌در‌و‌نب��ود‌بی‌فض��لی‌پر‌ش��اعر‌...‌که‌آق��ای

‌و‌رسید‌خدمت‌شان ‌م��ورد‌ابی��ات‌درب�ارة‌فروزانفر‌مرح��وم‌إفاض��ات‌طبعا‌جا‌فالن‌دیشب‌گفت‌نشس��تن‌محض‌به‌م��رد‌ش��د.‌آن‌منقطع‌من‌س��ؤال‌و‌ب���ود‌برآم���ده‌حض���رتعالی‌به‌جس���ارت‌مق���ام‌در‌کس‌فالن‌و‌ب���ودم

‌ج��ایش‌س��ر‌را‌او‌و‌کردم‌دفاع‌دهنش«‌می‌زد.‌بنده‌از‌گنده‌تر‌»حرف‌های‌و‌بدانید‌را‌آقا‌گفت:‌ق��در‌و‌)مهدوی(‌کرد‌بنده‌من‌به‌را‌رویش‌نشاندم.‌و‌می‌نگریست‌او‌به‌ظاهر‌صورت‌به‌که‌بپرسید.‌فروزانفر‌می‌خواهید‌هرچه‌قی��افه‌اش‌در‌بی‌حوص��لگی‌و‌مالمت‌آث��ار‌لحظه‌هر‌ب��ود،‌مان��ده‌خاموش‌و

‌و‌بفهمد‌م��رد‌آن‌بلکه‌که‌آقا‌آن‌س��خنان‌از‌تخلص‌ب��رای‌می‌شد‌مشهودتر‌ب��ود.‌چه‌خ��وب‌پرسید‌بنده‌من‌از‌شود،‌منصرف‌خزعبالئی‌چنان‌ادامة‌از‌باالخره‌می‌دوید‌او‌فرمایش‌میان‌به‌آقا‌آن‌...‌ولی‌بخوان‌دوباره‌بیت،‌آن‌و‌نوش��ید‌چ��ایی‌و‌شد‌خالی‌مؤمن‌چنتة‌و‌گذشت‌دقیقه‌ای‌بیست‌ربع،‌یک

‌یک‌پیش‌)البد‌رفت‌و‌شد‌خم‌هم‌اس�����تاد‌دس�����تبوس‌حد‌تا‌و‌برخاست‌به‌که‌نمط‌هم���ان‌از‌دروغ‌ه���ایی‌و‌راست‌که‌رفت‌دیگر‌متنفذ‌ش���خص‌امر‌می‌شد‌ک��اش‌فرمود:‌دامغانی‌بالفد(‌فروزانفر‌و‌ببافد‌گفت‌فروزانفر‌که‌را‌���‌س��لم‌و‌آله‌و‌علیه‌ص��لی‌الله‌���‌م��رتبت‌ختمی‌حض��رت‌ارش��ادیراب‌»احث��وا ‌و‌کنم‌اط��اعت‌و‌دهم‌انج��ام‌الم��ادحین«‌است‌وج��وه‌فی‌التچیست؟‌بیت‌آن‌فرمود‌سپسما ��ه...«‌و‌ظن‌»أوکل ‌را‌کلم��اتی‌چ��نین‌هی‌الذباب...‌زجرته...‌ض��ربته...‌دفعت‌آنکه‌با‌دارد‌حق��یر‌از‌آزمایشی‌قصد‌دادم‌احتم��ال‌چ��ون‌می‌فرم��ود‌ردیف‌فرم���ود‌خ���ودش‌اینکه‌تا‌نمی‌ک���ردم‌ع���رض‌چ���یزی‌می‌دانس���تم‌را‌بیت

که:‌فرمودید‌که‌است‌طوری‌همان‌بیت‌کردم‌عرض‌چیست‌دنباله‌اش

233

58/ ایران ادب و فرهنگ آیندة و گذشته

لما‌‌ ‌إذن‌علی‌الذباب‌إنطردتة‌)یا‌زجرته‌الذباب‌ظن‌آوکللکریم

کریم‌علی‌إذن‌الذباب‌إن‌یا‌است‌بهتر‌طردتة‌می‌کنم‌فرمودگمان‌‌خودمانی‌زبان‌و‌مضمون‌به‌کنم‌عرض‌را‌بیت‌ترجمة‌نیست‌بد‌را‌او‌و‌کنم‌بلند‌دست‌باید‌ک���رد‌وزوزی‌گوشم‌بیخ‌مگس‌که‌هرگ���اه‌مگرمی‌دهم.‌اهمیت‌مگس‌به‌خیلی‌که‌می‌شود‌معلوم‌کنم‌چنین‌اگر‌برانم،

‌یع���نی‌بگوید‌می‌گوید‌من‌درب���ارة‌هرچه‌کس‌هر‌که‌ب���ود‌این‌مقص���ودشدندان...‌که‌خوردم‌سر‌بر‌تیع‌اگر‌است‌محال

‌»معاوی��ه«‌استش��هاد‌نامه‌پاسخ‌در‌الم��والی‌م��ولی‌حضرت‌را‌مصراع‌.‌این3است:‌چنین‌بیت‌تمام‌و‌است‌فرموده

ها‌أنی‌الواشون‌غیرها‌و‌‌ عارها‌عنک‌ةشکا‌تلک‌واحب‌س��رزنش‌می‌دارم‌دوس��تش‌من‌آنکه‌خ��اطر‌به‌را‌محبوبه‌چین��ان‌»س��خن‌نیست«.‌تو‌برای‌ننگی‌و‌زیان‌مایة‌بدگوئی‌و‌خبرچینی‌این‌اما‌می‌کنند

‌ام��امی(‌)ج��واد‌ظهیراالس��الم‌مع��اون‌قزوی��نی‌وث��وق‌مرتضی‌سید‌.‌مرحوم4‌فرام��وش‌ح��ال‌يع��ني‌نمی‌دانم‌و‌بود‌سپهساالر‌مدرسة‌وقت‌التولیة‌نایب

‌از‌ش�وری‌مجلس‌نماین��دگی‌به‌آن‌از‌پس‌یا‌ت�اریخ‌آن‌از‌پیش‌که‌ک��رده‌ام‌من‌همس��االن‌ن��زد‌در‌راد‌احمد‌ب��ود.‌مرح��وم‌ش��ده‌انتخ��اب‌ن��یز‌ق��زوین

‌‌تا‌1324س��ال‌کنم.‌از‌ع��رض‌درباره‌اش‌چیزی‌که‌است‌آن‌از‌معروف‌تر‌را‌مرحوم‌آن‌بودم‌ایران‌در‌که‌وقتی ‌بعد‌به‌چهل‌دهة‌سال‌های‌از‌و‌مرتبا‌آن‌درب��ارة‌که‌سپهساالر،‌مدرسه‌چهارشنبة‌ناهارهای‌در ‌ط��رف‌از‌مک��ررا

‌محقق‌دک��تر‌آق��ای‌جن��اب‌و‌ش��ده‌منتشر‌چهارشنبه«‌توضیحاتی‌»اصحاب‌ب�ودیم‌خ��دمتش‌فرموده‌ان��د(‌در‌مرق��وم‌خود‌احوال‌شرح‌جزوة‌آن‌در‌هم‌و‌ایشان‌از‌مکرر‌که‌چنان‌آن‌می‌دانستم‌»عادل»‌شرعی‌مردی‌را‌او‌من

‌دقیقه‌دو‌ک��رده‌ام‌اس��تدعا‌علیه‌رضوان‌الله‌شهید‌مطهری‌آیت‌الله‌مرحوم‌م��رد‌دو‌آن‌که‌کنم‌طالقی«‌اج��را‌»ص��یغة‌من‌تا‌بمانند‌هم‌با‌گوشه‌ای‌در

‌را‌ص��یغه‌بزرگ��وار‌دو‌آن‌و‌دهند‌ش��هادت‌آن‌وق��وع‌بر‌و‌فرمایند‌اس��تماعمی‌فرمودند.‌استماع

‌چهار‌این‌در‌عظام‌اساتید‌متعبدان‌و‌متهجدان‌انحصار‌غرضم‌است‌.‌بدیهی5‌بنده‌است.‌من‌نمونه‌و‌مثل‌بیان‌و‌دادن‌نشان‌غرض‌بلکه‌نیست‌بزرگوار

‌���‌قمش��ه‌ای‌الهی‌مرح��وم‌خ��وش‌ح��ال‌مش��اهدة‌س��عادت‌حجی‌س��فر‌در‌غبطه‌و‌دی��د‌ه‌ام‌آن‌مس��تحبات‌و‌مناسک‌انج��ام‌در‌را‌���‌علیه‌رض��وان‌‌الله‌ام��ور‌م��راقب‌و‌م��واظب‌ق��در‌آن‌رضوی‌مدرس‌آقای‌مرحوم‌و‌خورده‌ام‌گ��رامی‌فرزند‌دو‌که‌مال‌االجاره‌ای‌مختصر‌از‌که‌بود‌آن‌وظایف‌و‌شرعی

‌مرحومة‌ارثیة‌از‌محسن‌دک���تر‌و‌مجت���بی‌مهن���دس‌جناب���ان‌او‌دانش���مند‌ب��زرگ‌و‌ش��هیر‌ش��اعر‌مکرمه‌)همش��یرة‌مادرش��ان‌ث��ابتی‌خ��انم‌شاهزاده‌اول‌در‌می‌داش��تند‌بقائ��ه(‌دری��افت‌الله‌أدام‌ثابتی‌مؤید‌سیدعلی‌خراسان‌و‌می‌ک��رد‌اخ��راج‌و‌می‌فرم��ود‌را‌»خمس«‌آن‌محاس��به‌س��ال‌هر‌مح��رم‌له‌من‌به‌مح��رم‌س��وم‌تا‌ح��داکثر‌علیه‌الس��الم«‌را‌ام��ام‌س��هم‌و‌»خمسمی‌فرمود.‌ایصال‌الحق

234

که.... نظیری بی استاد فروزانفر، بديع الزمان عالمه

‌به‌گ��اه‌که‌است‌رائقه‌ای‌و‌ف��اخره‌و‌فائقه‌فری��ده‌مبارکة‌قص��یدة‌.‌مقصود6‌»بوص��یری«‌انکه‌مناسبت‌به‌هم‌بیشتر‌و‌می‌شود‌الدریه«‌ملقب‌»کواکب‌علیه‌ص��لی‌الله‌�‌اکرم‌رسول‌حضرت‌بیماری‌حال‌در‌قصیده‌این‌سرایندة

‌بر‌را‌خ��ود‌ش��ریف‌تن‌پ��وش‌حضرت‌آن‌و‌کرده‌زیارت‌خواب‌در‌را‌�‌آله‌و‌قص��یدة‌مناس��بت‌به‌هم‌و‌ش�ده‌بیدار‌خواب‌از‌سالمت‌او‌و‌پوشانده‌اند‌او

��رده«‌یعین‌اولی‌و‌اص��لی عاد«‌که‌»ب��انت‌‌بی��تی‌54مبارکة‌قص��یده‌»ب ‌س��‌حض��رت‌و‌ک��رده‌انشاد‌اکرم‌پیغمبر‌حضور‌)رض(‌در‌زهیر‌بن‌کعب‌جناب‌آن‌»ب��رده«‌بر‌ن��یز‌فرموده‌اند‌م��رحمت‌ص��له‌او‌به‌را‌خ��ود‌مق��دس‌جامةمی‌شود.‌اطالق‌و‌تغ��زل‌و‌تش��بیب‌متض��من‌و‌است‌‌بیت‌162بر‌مش��تمل‌قص��یده‌این‌و‌حض��رت‌آن‌من��اقب‌و‌فض��ایل‌ذکر‌‌و)ص(ن��بی‌اکرم‌م��دح‌به‌تخلص‌سپس‌و‌رسل‌ام��ام‌البرای��ا«‌و‌»ش��فیع‌آن‌از‌ش��فاعت‌طلب‌و‌مع��راج‌وصف��رده‌آن‌ب��رای‌می‌باشند‌عالم‌دو‌هر‌خواجة ��رده‌این‌زه��یر«‌و‌»کعب‌بن‌ب ‌ب

‌ف��راوان‌فارسی‌ترجمه‌ه��ای‌و‌متع��دد‌تخمیس��ات‌و‌»بوص��یری«‌ش��روحاست.‌موجود

است:‌بیت‌آن‌مطلع‌که‌شریفه‌برده‌این‌سرایندهمزجتسلم‌بذی‌جیران‌تذکر‌أمن‌‌ ‌ ‌‌ ‌مقلة‌جری‌دمعا

‌بدم‌در‌مت��وفی‌مص��ری‌بوص��یری‌س��عید‌محم��دبن‌ابوعبدالله‌ش��رف‌الدین

‌روس��یاه‌این‌‌می‌باشد‌694س��ال ‌مق��ام‌در‌را‌مبارکه‌قص��یدة‌این‌مک��ررا‌آن‌ش���فاعت‌امید‌به‌و‌نب���وی‌مق���دس‌س���احت‌به‌اخالص‌و‌ادب‌ع���رض‌مدرسة‌‌در‌1363س��ال‌در‌همچ��نین‌و‌ادبیات‌دکتری‌دوره‌های‌در‌حضرت‌به‌هم��واره‌را‌آن‌از‌مق��داری‌ک��ردن‌حفظ‌و‌داده‌ام‌م��درس‌ت��ربیت‌ع��الی

‌اس��تاد‌مرحوم‌از‌درسی‌طوری‌به‌را‌آن‌کرده‌ام.‌خودم‌توصیه‌دانشجویانیافته‌ام.‌تعلیم‌�‌ثراه‌طاب‌�‌بدیع‌الزمانی‌عبدالحمید‌فقیدم

‌س���ال‌آخر‌در‌م���درس‌ت���ربیت‌مدرسة‌مح���ترم‌دانش���جویان‌از‌یکی‌که‌را‌فریده‌قصیدة‌این‌معراجیة‌ابیات‌تحصیلی ‌ظرافت‌و‌بالغت‌در‌قطعا‌به‌آن‌زیر‌در‌و‌نوش��ته‌ب��رایم‌زعف��ران‌به‌خوشی‌نسخ‌خط‌با‌ن��دارد‌همتا‌ق��اب‌با‌لوحه‌این‌و‌است‌نگاش��ته‌مط��البی‌زیب��ایی‌نستعلیق‌شکسته‌خط

‌آویخته‌ک��ارم‌اطاق‌در‌سرم‌باالی‌بر‌فیالدلفیا‌در‌بحمدالله‌اینک‌آن‌ظریف‌دانش���جوی‌آن‌بلکه‌امی���دوارم‌که‌ک���ردم‌نقل‌جهت‌این‌از‌را‌اس���ت.‌این

‌بخواند‌را‌نوشته‌این‌کرده‌ام،‌فراموش‌را‌عزیرش‌نام‌که‌زمان‌آن‌محترم‌و ‌را‌خود‌لطفا ‌بشناساند.‌مخلص‌به‌بداند‌مصلحت‌که‌طریق‌هر‌به‌مجددا‌ب�الین‌بر‌هندوس�تان‌در‌فروزانفر‌مرح��وم‌که‌اش��عاری‌البته‌و‌ش�اءالله‌ان

‌همین‌از‌ک���رده‌تالوت‌مطه���ره‌روضة‌مقابل‌در‌مدینه‌در‌و‌همسرش���ان‌این‌تالوت‌از‌برکت‌ها‌و‌کرامت‌ها‌مک�رر‌نیز‌روسیاه‌این‌خود‌است‌قصیدهاست.‌یافته‌»فتوح«‌هایی‌و‌کرده‌مشاهده‌قصیده

‌یک‌س��ال‌در‌اجل‌اس��تاد‌مرح��وم‌همسر‌فروزانفر‌رخش��ندة‌ب��انو‌.‌س��رکار7‌ت�������رحیم‌مجلس‌و‌شد‌واصل‌الهی‌رحمت‌به‌سه‌و‌هزاروسیصدوشصت

235

58/ ایران ادب و فرهنگ آیندة و گذشته

‌هفتم‌می��دان‌الج��واد‌مس��جد‌در‌بع��دازظهر‌پنج‌تا‌سه‌ساعت‌از‌مشارالیها‌وف��ادار!!!‌و‌دوس��تان‌از‌بس��یاری‌دی��دیم‌که‌همچن��ان‌و‌گردید‌منعقد‌ت��یر

‌گرفت��اری!!!‌و‌ک��ار‌س��اعت‌آن‌در‌فروزانفر‌حق‌گزار!!!‌مرح��وم‌شاگردان‌ک��رد‌می‌ش��ود‌چه‌بودن��د،‌نش��ده‌ختم‌آن‌در‌ش��رکت‌به‌موفق‌و‌داش��تند

گرفتاری!!!‌است.‌به‌او‌کماکان‌نیز‌روحانیت‌زی‌از‌خروج‌از‌پس‌که‌گنابادی‌محسن‌.‌مرحوم8

‌اوایل‌از‌و‌ب��ود‌زم��ان‌اب��رار‌و‌اخی��ار‌از‌ب��ود‌مع��روف‌گنابادی‌محسن‌شیخ‌ح��اج‌آق��ای‌آیت‌الله‌مرحوم‌اجازة‌با‌مسموع‌قرار‌به‌داور‌عدلیة‌تشکیالت‌آخوند‌آق��ای‌مرح��وم‌دوم‌»آق��ازاده«‌پسر‌به‌مع��روف‌نجفی‌محمد‌م��یرزا

‌و‌می‌رفتند‌ش��مار‌به‌مش��هد‌منتفذ‌روح��انی‌مرجع‌ایام‌آن‌در‌که‌خراسانی‌یا‌و‌محب��وس‌طه��ران‌در‌م��دت‌ها‌گوهرش��اد‌مس��جد‌فاجعة‌واقعة‌از‌پس‌احتم��ال‌به‌و‌‌مت��وفی‌1316س��ال‌در‌ش��هر‌هم��ان‌در‌و‌ب��وده‌نظر‌تحت

‌)ع(عب��دالعظیم‌حض��رت‌مطهر‌ح�رم‌در‌اس��ت.‌م�دفون‌درگذش��ته‌مسموما

‌دو‌یکی‌و‌رس��ید‌خراس��ان‌اس��تیناف‌ریاست‌به‌س��پس‌و‌شد‌عدلیه‌داخل‌او‌س��مت‌آخ��رین‌و‌شد‌انتخ��اب‌مجلس‌نماین��دگی‌به‌گناب��اد‌از‌هم‌دوره‌در‌و‌بود‌کشور‌عالی‌ششم(‌دیوان‌شعبه‌نظرم‌)به‌شعب‌از‌یکی‌ریاست‌و‌مخلص��ان‌از‌ط��ریقت‌در‌ش��د،‌واصل‌خ��دا‌رحمت‌به‌پنج��اه‌دهة‌اوایل

‌ح��اج‌آق��ای‌حض��رت‌‌رب��انی‌عامل‌عالم‌و‌کامل‌صمدانی‌مرشد‌ارادتمندانبود.‌�‌رمسه‌الله‌قدس‌�‌اصفهانی‌مقدادی‌حسنعلی‌شیخ

‌س��الم‌الله‌���‌رضوی‌والیت‌مدار‌دربارة‌تشریفاتی‌مناصب‌صاحبان‌جمله‌.‌از9‌س��الم‌های‌و‌اعی��اد‌در‌که‌»خطیب‌باش��ی«‌ب��ود‌هم‌یکی‌���‌ص��احبها‌علی

‌و‌منعقده ‌ص��لوات‌الله‌���‌رضا‌حض��رت‌بنی��اد‌سعادت‌میالد‌روز‌در‌خصوصا‌»درالض��یافة‌در‌یا‌و‌آس��تانه‌تش��ریفات‌ت��االر‌ذی‌قع��ده(‌در‌)ی��ازدهم‌علیه‌یا‌و‌ن��ام‌به‌روح��انیون‌تش��ییع‌مراسم‌در‌ن��یز‌و‌می‌خواند‌«‌خطبهکهمبار

‌از‌یکی‌ای���وان‌بر‌نم���از‌و‌تش���ییع‌از‌پس‌دول���تی،‌مه���ام‌مناصب‌ارب���اب‌)یعنی‌قبله‌به‌رو‌صحن‌خود‌در‌منبری‌بر‌با‌عتیق‌صحن‌فوقانی‌غرفه‌های

‌و‌حمد‌بر‌مش��تمل‌خطبه‌ای‌غ��را‌صدایی‌با‌و‌مطهر(‌می‌ایستاد‌گنبد‌به‌رو‌تالوت‌معص��ومین‌ائمة‌و‌پناهی‌رسالت‌حضرت‌منقبت‌و‌مدح‌و‌الهی‌ثنای

‌عامة‌‌می‌رس��ید)ع(ض��امن‌ث��امن‌ام��ام‌ن��امی‌ن��ام‌به‌که‌همین‌)و‌می‌ک��رد‌بقعة‌ط��رف‌به‌بودند‌ص��حن‌دور‌در‌ایس��تاده‌همچن��ان‌همگی‌که‌مشایعین‌ف����رود‌سر‌و‌می‌کردند‌اح����ترام‌ادای‌مطهر‌ض����ریح‌و‌حض����رت‌مبارکة

‌و‌می‌گفت‌متوفی‌تأبین‌و‌تعریف‌در‌مختصری‌جمالت‌سپس‌می‌آوردند(‌و‌مش��ایعین‌از‌ف��اتحه‌خوانی‌درخواست‌با‌و‌می‌ک��رد‌او‌ب��رای‌مغف��رت‌طلبمی‌رساند.‌پایان‌به‌را‌خطبه

‌آق��ای‌مرح��وم‌دارم‌ی��اد‌به‌بنده‌من‌که‌ای‌»خطیب‌باشی«‌ترین‌قدیم‌مح��ترم‌مش��ایخ‌از‌که‌»آخون��د«‌ب��ود‌به‌مع��روف‌محم��دتقی‌ش��یخ‌ح��اج

‌ش��مار‌به‌عام‌و‌خاص‌نزد‌در‌مقبول‌و‌محتشم‌بسیار‌وعاظ‌از‌و‌خراسان‌تنومند‌م��ردی‌فهرس��تی«‌که‌عمادالدین‌حاج‌»مرحوم‌او‌از‌می‌رفت.‌پس

‌منص��وب‌س��مت‌ب��دان‌ب��ود‌ربط‌و‌خط‌خ��وش‌و‌ادیب‌و‌فاضل‌بس��یار‌و

236

که.... نظیری بی استاد فروزانفر، بديع الزمان عالمه

‌سه‌دو‌که‌»فهرس��تی«‌ب��ود‌جهت‌آن‌از‌مرح��وم‌آن‌خ��انوادگی‌گردید.‌نام‌فرموده‌تألیف‌او‌را‌رضوی‌قدس‌آستان‌مبارک‌کتابخانة‌فهرست‌اول‌جلد‌هم‌‌مش��هد‌12س��ردفتری‌س��مت‌به‌او‌ق��رن‌این‌دوم‌دهة‌اواسط‌از‌ب��ود

‌رفت...‌این‌خ��دا‌رحمت‌‌به‌1332س��ال‌از‌قبل‌نظرم‌به‌و‌داشت‌اشتغال‌از‌یکی‌دی��دم‌که‌ک��ردم‌ع��رض‌رو‌آن‌از‌مح��ترم‌مرد‌این‌دربارة‌را‌توضیح‌به‌پ��ژوهش‌آئینة‌مطل��وب‌و‌خ��وب‌مجلة‌در‌روح��انیون‌از‌ج��وان‌فض��الیبود.‌برده‌فرستی؟؟(‌نام‌)عماد‌عبارت‌با‌مرحوم‌آن‌از‌مناسبتی

‌همین‌با‌و‌بود‌چنین‌دوم‌نیشابوری‌ادیب‌آقای‌ما‌استاد‌مرحوم‌کامل‌.‌نام10‌عب��دالرزاق‌جمال‌ال��دین‌»دیوان‌آخر‌یا‌اول‌در‌را‌خود‌اسم‌تفصیل‌و‌طول

است.‌فرموده‌اصفهانی«‌مرقوم‌تبریزی؟‌ایسی‌سیف‌الله‌شیخ‌حاج‌آقای‌والمسلمین‌االسالمحجة‌.‌مرحوم11

‌اوائل‌و‌چه��ارم‌و‌س��وم‌و‌دوم‌دهه‌ه��ای‌مع��روف‌فض��الی‌از‌عش��ق‌آبادی؟‌بس��یاری‌و‌»معقول«‌ب��ود‌او‌تدریس‌است.‌عمدة‌خراسان‌قرن‌این‌پنجم‌ش��رح‌از‌»کالسیک«‌معقول‌درسی‌کتب‌مرحوم‌آن‌نزد‌معاصر‌فضالی‌از

‌و‌اس��فار‌و‌اش��ارات‌ش��رح‌و‌اش��ارات‌تا‌گرفته‌س��بزواری‌حاجی‌منظومة‌اس��ت.‌ن��اطق‌اسفار‌بود‌مدعی‌مرحوم‌آن‌یافته‌اند.‌خود‌تعلیم‌را‌امثال‌ها

‌در‌کم��ترین‌یافت.‌حقیر‌اشتغال‌رسمی‌اسناد‌سردفتری‌به‌نیز‌مرحوم‌آن‌رحمة‌الله‌�‌ادیب‌مرحوم‌مطول‌و‌مغنی‌و‌مرحوم‌آن‌منظومه‌شرح‌درس‌ع��الی‌بن��دگان‌حض��رت‌هم‌دورة‌که‌دارد‌افتخ��ار‌و‌س��عادت‌این‌���‌علیها‌ط��ول‌به‌المس��لمین‌متغ‌الله‌���‌السیستانی‌سیدعلی‌حاج‌العظمی‌‌اللهیتآ

‌می‌نشس�ته‌درس‌آن‌در‌ایش�ان‌حض�رت‌ط�ول‌در‌ب�وده‌��‌الش�ریف‌بقائهد‌معظم‌له‌حض��رت‌حاضر‌ح��ال‌در‌که‌تعالی‌الحمدالله‌و‌است ‌بنده‌اند‌مقل‌تع��الی‌الله‌کجا.‌آدام‌به‌تا‌کجاست‌از‌ره‌تفاوت‌ببین‌و‌ایشان‌مقلد‌بنده‌و

األنام.‌مفارق‌علی‌العالی‌ظلله‌علم��ای‌اک��ابر‌و‌مش��ایخ‌از‌ی��زدی‌م��درس‌احمد‌م��یرزا‌حاج‌آقای‌.‌مرحوم12

‌ت��دریس‌در‌متخصص‌و‌ق��رن‌این‌ششم‌تا‌دوم‌دهه‌های‌در‌خراسان‌معمرعلیه.‌رحمة‌الله‌،لمعه‌شرح

‌به‌ای��ران‌دانش��گاهی‌و‌اداری‌و‌سیاسی‌سرشناس��ان‌بعضی‌ای��ام‌آن‌.‌در13‌بعضی‌و‌علم‌اسدالله‌به‌تا‌بودند‌متوجه‌بیشتر‌اقبال‌منوچهر‌دکتر‌مرحوم‌و‌بودند‌این‌برعکس ‌مع��روف‌اقب��الی‌یا‌علمی‌ن�ام‌به‌دسته‌هر‌افراد‌غالبا

‌»ای��ران‌حزب‌ه��ای‌ب��ازی‌خیمه‌شب‌و‌صحنه‌س��ازی‌از‌پس‌می‌ش��دند.‌و‌کشید‌جا‌بدان‌رسوایی‌ولی‌بود،‌مکشوف‌تر‌مساله‌»مردم«‌این‌نوین«‌و

کلیله:‌شعر‌قول‌به‌بابا‌انجامید.‌ای‌رستاخیز‌کذایی‌حزب‌تأسیس‌به‌کهأیاالوری‌فی‌تنقل‌دول‌دو‌والدهر‌‌ ‌ ‌تنقل‌مهن‌‌

االفیاءل‌ش��رحی‌فی��اض‌دک��تر‌مرح��وم‌.‌درب��ارة14 ‌»یادداش��ت‌های‌مقالة‌در‌مفص��

‌من��درج‌عم��ره‌و‌ع��زه‌دام‌�‌شهیدی‌دکتر‌استاد‌حضور‌به‌بیهقی«‌تقدیمیکرده‌ام.‌عرض‌شهیدی‌نامة‌در‌ب��االی‌)یا‌‌نیز)ص(مسجدالنبی‌محراب‌باالی‌بر‌که‌نبوی‌شریف‌حدیث‌.‌نص15

237

58/ ایران ادب و فرهنگ آیندة و گذشته

‌نهمین‌ب��رای‌گذش��ته‌س��ال‌آنکه‌با‌که‌بی‌حافظگی‌ام‌خدا‌بر‌منبر؟(‌=‌پناه‌کجا‌در‌کرده‌ام‌فراموش‌بوده‌ام‌مشرف‌عمره‌بار ‌=‌است‌منقوش‌دقیقا

‌«‌ح��دیثالجنة‌فی‌ری��اض‌روضة‌من��بری‌و‌قم��ری‌بین‌اس��ت:‌»ما‌چ��نین.‌‌34956و‌‌34949و‌12/34947»دکنزالعمال«‌ج‌در‌شریف

238