بازتاب اسطوره ای جام در ادبيات کلاسيکمعصومه اميرکمالی1، دکتر عباس ماهيار2

تاریخ دریافت: 95/09/02تاریخ پذیرش: 95/09/17

چکيدهجام یکی از مضامین اصلی و پرکاربرد شعر فارسی به شمار می آید. استقبال زیاد از این مضمون باعث ایجاد جریان جدیدی در حوزه ی ادبیات ش��د جریانی تحت عنوان خمریه س��رایی که شاعران بس بنامی در ش��کل گیری و انس��جام آن دست داشتند. اس��تفاده از جام و ترکیبات آن تنها در همین حوزه باقی نماند بلکه مفهوم دیگر آن که همان جام جم، جام جهان نما و جام جهان بین اس��ت راه را ب��رای ورود این مضم��ون در ادبیات عرفانی هموار نمود و باعث ایجاد ترکیبات بدیعی در ش��عر عرفانی ش��د. ش��اید بتوان داستان ها و روایات اس��طوره ای و تاریخی که در باب پیشینه ی جام مطرح اس��ت را عامل اصلی اقبال این مضمون در آثار ادبی به حس��اب آورد. روایاتی که گاه جام را متعلق به جمشید وگاهی هم متعلق به کیخسرو می داند. در تحقیق حاضر که بر پایه ی مطالعات کتابخانه ای صورت گرفته س��عی ش��ده است با نگاهی به پیش��ینه ی جام دوگانگی آن را از نظر مفهوم وتعلق در ادبیات منظوم و منثور مورد بررس��ی قرار داده و نوع برخورد ش��اعران را در باب داستان ها و روایات

مربوط به آن بررسی کنیم. کليد واژه: جام، جام جهان بین، جمشید، کیخسرو، ادبیات عرفانی.

m. amirkamali@ymail. com. .1- دانش آموخته ی کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد کرج، کرج، ایرانshahinma@yahoo. com .)2- استاد زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرج، کرج، ایران. )نویسنده مسئول

120 فصل نامه ی تخصصی تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی

مقدمه

مرحوم دهخدا در باب توضیح جام می گوید: »ظرفی اس��ت که از برای نوش��یدن

آب ترتیب و مردمان قدیم ش��اخ را برای ش��راب استعمال می نمودند. لکن عبرانیان از

قدیم به اس��تعمال جام و پیاله عادت داش��تند و جام ها وپیاله ها را با نقش زینت قرین

می ساختند و آن ها را از مس و نقره و طلا می ساختند«. )دهخدا، 1377: 7370(

این طور که از قول دیگر فرهنگ نویس��ان نیز می توان اس��تنباط کرد آن ها جام یا

همان پیاله را وس��یله ای برای نوش��یدن آب و یا شراب می دانستند که این جام ها انواع

و اش��کال مختلفی داش��ته اند و حتی بنابر مقتضیاتی از جنس های مختلفی نیز تشکیل

می یافتند مثلًا جامی که مخصوص پادش��اه بود جنس آن از طلا و نقره بوده اس��ت و

مرصّ��ع به ان��واع جواهرات و س��نگ های قیمتی، نکته قابل تأم��ل در باب جام ها این

اس��ت که آن ها به قسمت هایی تقسیم می شده اند که به درستی نمی توان فهمید که این

تقس��یمات بر پایه ی چه اصولی بوده و به چه منظور صورت می گرفته اس��ت. »در آثار

ادبیات فارس��ی به اش��اراتی بر می خوریم که در بعضی از آن کاربردها به خط جام به

گونه ای اش��اره شده است که از آن اشارات می توان چنین استنباط کرد که نقش اصلی

در خط جام بکار پیشگویی و پیش بینی اوضاع می رفته و کار همه کس هم نبوده است

که از رموز خطوط جام استفاده کند«. )برومند، 1367: 84(

رم��وز جام ج��م از نقش خاك ره دانس��ت هر آنکه راز دو عالم ز خط ساغر خواند

)حافظ، 1373: 47(

از خ��ط جام ک��ه فرجام چ��ه خواهد بودن پیر می��خانه همی خواند معمایی دوش

)همان: 392(

ج��ام دارای هفت خط بوده اس��ت که نام این خطوط را ب��ه صورت های مختلفی

نوش��ته اند. دلیل هفت خط بودن آن را ش��اید بتوان به مقدس بودن عدد هفت در بین

شماره 30، زمستان 1211395

ایرانیان ربط داد، امّا به درستی مشخص نیست که چرا این نام ها را برای هر یک از آن

خطوط انتخاب کرده اند.

»خط جور: خط لب جام را از آن خط جور نام نهادند که چون خواهند که حریف

را بیندازند تا خط جور پر کرده بدو دهند.

خط بغداد: خط دوّم از لب جام را خط بغداد گویند.

خط بصره: خط سوم از لب جام خط بصره نام دارد.

خط ازرق: خط چهارم از لب جام اس��ت و آن را به نام های خط س��بز و خط سیاه

و خط شب نیز خوانده اند.

خط اشک: خط پنجم از لب جام را خط اشک یا ورشکر و خط خطیره نیز گویند.

خط کاسه گر: خط ششم از لب جام را به نام کاسه گر خوانده اند.

خط فردونیه: این خط، فردوین خط جام اس��ت و نام دیگر آن خط مزور اس��ت«.

)برومند، 1367: 91(

جدا از بحث رمزآمیز بودن و اس��طوره ای کاربرد خطوط شاید بتوان دلیل کاربرد

ای��ن خط��وط را در جنس جام ها دانس��ت، از آنجاکه جام ها بر خ��لاف امروز معمولاً

بلورین نبوده اند )مس، نقره، طلا( داخل آن ها دیده نمی ش��ده و ممکن بود تس��اوی و

عدل رعایت نشود لذا بر بدنه ی جام خطوطی بود که به آنها هفت خط جام می گویند

س��اقی باید تساوی را رعایت می کرد و گاهی برخی باده ی بیشتری را طلب می کردند.

)شمیسا، 1377:708(

تنها این جمش��ید بوده است که رمز استفاده از این خطوط را می دانسته و پس از

او کسی دیگری از راز و رمز خواندن این خطوط آگاهی نداشتته است و شاید به خاطر

همین درك نادرس��ت از چگونگی این جام از آن به عنوان جام ش��راب اس��تفاده شده

است.

122 فصل نامه ی تخصصی تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی

ش��اعران در جاهای مختلف به هفت خط داش��تن جام اشاره کرده اند امّا در شعر

فارس��ی همه ی این خطوط برای مضمون سازی مورد استفاده قرار نگرفته است و تنها

برخی از آنان مانند: خط جور، بغداد و ارزق مورد کاربرد ش��اعران بوده است. خاقانی

در اشعار خود به چند خط از هفت خط اشاره کرده است.

خط ساغر

بر س��ر زنار س��اغر طیلس��ان افش��انده اند سبحه داران از پس سبوح گفتن در صبوح

)خاقانی، 1338: 105(

رم��وز جام ج��م از نقش خاك ره دانس��ت هرآن��که راز دو عالم ز خط ساغر خواند

)حافظ، 1373: 47(

خط بغداد

دوس��تان را دجله ای در جرع��ه دان آورده ام تا خ�ط بغداد ساغر دوستکانی خورده ام

)خاقانی، 1338: 256(

آوری��د ی��اد کی��ان از و می دهی��د دج��له دج��له تا خ��ط ب��غداد ج��ام

)همان: 474(

خط ارزق

ش��عله در چ��رخ اخض��ر اندازد ل��عل در جام تا خ�ط ازرق

)همان: 123(

ز پی��روزه لع��ل بدخش��ان نمای��د می اح��مر از جام تا خ�ط ازرق

)همان: 128(

خط سياه

من��م که س��ر ب��ه خ��ط آن خط س��یاه نهم به جام عشق�ت می تا خ�ط سیاه دهند

)همان: 631(

شماره 30، زمستان 1231395

خط جور

بس جبل خوردن و ساغر بحر اخضر ساختند رسم جور از ساقی منصف به نصفی خواستند

)خاقانی، 1338: 111(

بس��تانیم میان��ه در دوره��ا سات���کینی ده��یم و ج���ور خ��وریم

)همان: 484(

خط بصره

پس پیاپی دجله ای در جرعه دان افشانده اند خورده یک دریای بصره تا خط بغداد جام

)همان: 105(

جام جمشيد يا کيخسرو

جمش��ید پادشاه اس��طوره ای ایرانیان اس��ت که در دوره ی هند و ایرانی تا دوره ی

ایرانی قبل از اس��لام و دوره ی اسلامی دچار تحولات بسیاری شد به طوری که در هر

دوره اعمال و اندیشه های جدیدی را به او نسبت دادند. جمشید انسانی شگرف بود او

چیزهایی را کش��ف کرد که هیچ کس از آن ها آگاهی نداشت و همین امر باعث شد که

در بین شاعران و نویسندگان دارای جایگاه والایی باشد به طوری که اعمال و عجایب

زیادی را به او نسبت دادند.

))1. سالیان دراز مردم را از بیماری و پیری و مرگ به دور داشت، تا او پادشاه بود

در سرزمین او کسی نمی مرد.

2. ساختن شراب و آموختن آن را مردم به جمشید نسبت می دهند.

3. جمشید تختی ساخت که آن به نام تخت جمشید معروف است.

4. جامی ساخت که از آن جام به اسرار غیب دست می یافت و آن در ادبیات ما به

جام جم معروف است.

5. جش��ن ن��وروز را او پایه گذاری کرد. این جش��ن آن چنان در ج��ان و دل مردم

124 فصل نامه ی تخصصی تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی

جای گ��رفت و ج��نبه مذهبی و ملی ق��ومی داش��ت که تا این روزها پابرجاست((.

)برومند سعید، 1367: 6الی7(

جمشید در هر دوره ای دست به شگفتی های عجیب و خارق العاده ای زده که تعجب

همگان را برانگیخته اس��ت. جام جهان بین جامی اس��ت که س��اخت آن را به جمشید

نسبت داده اند جامی که به قول فرهنگ نویسان ))مشتمل بود بر خطوط هندسی چنانچه

از خ��ط��وط ورقوم و دوائر اصط��رلاب ارتف���اع کواک��ب و غی��ره معلوم نماید((.

)رامپوری، 1375: 244(

در ادبیات هندو ایرانی اثری از جام دیده نشده است ریگ ودا که کهن ترین کتاب

بازمانده هندی اس��ت اشاراه ای به جام داشتن جمشید نکرده است. در کتاب اوستا نیز

درباره جام داشتن جمشید حرفی به میان نیامده است.

در متون پهلوی در لابلای عجایبی که به جمش��ید نس��بت داده ش��ده سخن از جام یا

پیاله ای به میان می آید که متعلق به جمشید است که شراب آن هیچگاه تمامی نداشته است.

در دوران اس��لامی از حدود قرن پنجم و ششم به بعد کم کم رد پای جام در متون

پیدا می شود که گاهی آن را به جمشید نسبت می داده اند و گاهی به کیخسرو.

در حاش��یه ی برهان قاطع دکتر معین آورده اس��ت که: »این جام تا قرن شش��م به

کیخس��رو انتساب داش��ت و ظاهراً در قرن مزبور به مناس��بت شهرت جمشید و یکی

دانستن او با سلیمان جام را به جمشید منسوب کردند و جام جم و جام جمشید گفتند«.

)خلف تبریزی، 1331: 556(

خ��وار ببن��دد پ��س خ��رد بش��کند عم���ر ج�ام جم اس���ت که ای���امش

)خاقانی، 1338: 192(

گی��ر ک��م بغ��داد از زنبیل��ی که��ن به ش��ادی بر لب ش���ط جام جم گ�یر

)نظامی، 1385: 261(

شماره 30، زمستان 1251395

برداش��ت کیخس��رو ج��ام ه��زاران کس��ی کو تخت خسرو در نظ��ر داشت

)همان: 451(

جام کیخس��رو طلب کافراس��یاب انداختی گوی خوبی بردی از خوبان خلخ شاد باش

)حافظ، 1373: 434(

جام جمشيد

اسطوره ی جمشید، پویایی خود را در ادب فارسی حفظ کرد و شاعران و نویسندگان

بس��یاری به داستان و اس��طوره او توجه نمودند. یکی از ویژگی های مهّم این اسطوره

انتساب کشف شراب و جام به جمشید است که صورتی تازه به شعر فارسی و اسطوره

جمشید داده است.

فرهنگ نویس��ان در توضیح و روشن ساختن مفهوم جام جم نظریاتی را داده اند که

در اینجا به نمونه هایی از آن ها اشاره می شود.

در شمس اللغات آمده است که »جام جم پیاله ی جمشید که ساخته ی حکما بود راز هفت

فلک درو معاینه و مشاهده کردی آنرا جام جهان نمای نیز گویند«. ). مرتضوی، 1370: 169(

در فرهنگ نظام آمده اس��ت: »جام جم، جام جمشید، جام جهان آرا، جام جهان بین،

جام جهان نما و جام گیتی نما همه نام جامی اس��ت که جمشید پادشاه افسانه ای خیلی

قدیم ایران داشته و از آن احوال عالم را استخراج می کرده است، معلوم نیست که جام

مذکور همان جام ش��راب جمش��ید بوده که از آن کار اس��تخراج هم گرفته می شده یا

جمشید دو جام داشته است«. )داعی الاسلام، 1362: 367(

همچنین از قول ایرانیان می گوید: »معتقد بودند که شراب را جمشید بر سبل اتفاق

پیدا کرده و جمشید همیشه شراب می ساخت و می خورد و می خوراند و جامی ساخت

که در آن هفت خط بود و به اعضای مجلس خود هر یک بقدر اس��تعدادش تا خطّی

شراب می داده و جام جمشید همین جام است«. )همان: 369(

126 فصل نامه ی تخصصی تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی

در فرهنگ اس��اطیر آمده: »بنابر، برخی روایات، پیدایش می به زمان جمشید مربوط

می شد همین مسئله موجب ملازمه جام، با جمشید و پیدایش ترکیب جام جم در معنی

ظاهری و عرفانی آن در ادب فارسی گردیده است«. )یاحقی، 1375: 166(

شاید بتوان گفت یکی از دلایلی که باعث انتساب دادن جام به جمشید شده همان

داستان پیدایش شراب به دست جمشید باشد.

جام کيخسرو

در ادبیات منظوم این فردوس��ی بود که برای اوّلین بار در شاهنامه از جام کیخسرو

سخن به میان آورد.

بپ��ای بباش��م ی��زدان پی��ش ش��وم بخ��واهم م��ن آن ج���ام گی�تی نمای

کش��ورا ه��ر ب��وم ب��رو ببین��م ک��جا ه��فت ک��شور ب��دو ان����درا

خوی��ش پ��اکان و جهان��دار گزی��ده ک�نم آف��رین ب����ر نی��اکان خ��ویش

بج��ام ان��درون ای��ن م��را روش��ن اس��ت ب��گویم ت��را هر ک���جا بی��ژن اس�ت

یکس��ره هم��ه پیک��ر نگاری��ده ز م���اهی ب���جام ان���درون تا ب���ره

چ��و خورش��ید و تی��ر از ب��ر و م��اه زی��ر چ��و کیوان و ب��هرام و ناهی���د و شیر

افس��ونگرا جهان��دار بدی��دی ه���مه ب����ودنیه����ا ب���دو ان���درا

بی��ش ز بودنیه��ا ان��درو بدی��د ن��گه ک��رد و پس ج��ام بنهاد پی��ش

ندی��د نش��انی بجای��ی بی��ژن ز به��ر ه���فت کشور ه���می بنگ��رید

)فردوسی، 1386: 449(

در قرن ششم شیخ شهاب الدّین سهروردی جام را متعلق به کیسخرو می داند. »جام

گیتی نمای کیس��خرو را بود هر چه خواستی در آنجا مطالعت کردی و برکائنات مطلع

شماره 30، زمستان 1271395

می گشتی و بر مغیبات واقف می شد. گویند آن را غلافی بود از ادیم بر شکل مخروط

س��اخته، ده بند گش��اده بر آنجا نهاده بود وقتی که خواس��تی از مغیبات چیزی بیند آن

غ��لاف را در خرطه انداختی چون همه بندها گش��وده بودی ب��دو نیامدی، چون همه

ببس��تی در کارگاه خراط آمدی، پس وقتی که آفتاب در اس��توا بودی، او آن جام را در

برابر می داش��ت. چون ضوء نیر اکبر بر آن می آمد همه نقوش و س��طور عالم در آنجا

ظاهر می شد«. )سهروردی، 1373: 298الی299(

در اواخ��ر قرن شش��م و اوایل ق��رن هفتم، حمدالله مس��توفی در تاریخ گزیده آنرا

باز متعلق به کیس��خرو می داند و در داس��تان بیژن و ماجرای گم شدن او می گوید که:

»کیسخرو در جام گیتی نما، احوال او مشاهده کرد«. )مستوفی، 1339: 90(

نمونه هايی از کاربرد جام جمشيد در شعر شاعران

فردوسی

با اینکه فردوس��ی در ش��اهنامه به هیچ عنوان از جام داش��تن جمشید چیزی نگفته

اس��ت اما شراب نوش��ی و بزم آرایی را یک��ی از آیین های دوره ی جمش��ید می داند و

درباره ی او می گوید:

او بخ��ت از مان��ده ف��رو ش��گفتی ج��هان انج��من شد ب��ران ت��خت او

خواندن��د ن��و روز را روز م��رآن به ج��مشید ب��ر گ���وهر اف���شاندند

زمی��ن روی رن��ج از برآس��وده س���ر س��ال نو ه���رمز ف��رودی���ن

خواس��تند رامش��گران و ج��ام و م��ی ب���زرگان به ش���ادی بی����اراست���ند

ی��ادگار خس��روان ازان مان��د م��ا ب��ه چ���نین ج���شن ف���رخ ازآن روزگار

)فردوسی، 1386: 13 (

128 فصل نامه ی تخصصی تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی

گرشاسب نامه

پس آن چرخ کین را به زه برکشید بی��ادش یکی ج���ام جم در ک��شید

)اسدی، 1354: 30(

که روزی نگشت از دلش کام کم همی بود ب��ا دل���بر و ج���ام جم

)همان: 42(

منجيک ترمذی

من کج��ا حوصله ی س��اغر جمش��ید کجا من نه خ�اقانم کز کاسه ی فغفور خورم

)مدبری، 1370:219(

خاقانی

خ��وار ببن��دد پ��س خ��رد بش��کند ع��مر جام ج��م اس�ت ک���ایام����ش

)خاقانی، 1338: 199(

جام جم برس��نگ زن کزجام و ازجم فارغیم ای�ن لب خ�اکین مارا در سفالی باده ده

)همان: 630(

سنايی

میِ کش بسان تهمتن اندر عجم در جام جم تا کی ز کاس ذوالیزن، گ�اهی عسل گاهی لبن

)سنایی، 1380: 390(

که دست عاشق از کهنه سفالی جام جم سازد ندارد ملک جم در چشم عاشق وزن چون دارد

)همان: 140(

نظامی

نظامی در ش��رفنامه ی خود در چند بیت جام ش��راب را متعلق به جمشید می داند

و می گوید:

شماره 30، زمستان 1291395

ی��ادگار ج��م و فری��دون از مان��د ک��ه بی����ا س��اقی آن ج���ام زرّین بی���ار

)نظامی، 1368: 355(

عط��ار روان ک��رد ب��ر ی��اد ج��م جام ج��م ن���شست از گ���ه ش��ام تا ص��بحدم

)همان: 408(

عط��ار جام جم را همان جام ش��راب می داند و در بیش��تر موارد منظور او ش��راب

عرفانی است که عرفا به آن اعتقاد دارند:

ب��از نت��وان گش��ت از ای��ن در بی فت��وح در ق��دح ریز، آب خ��ضر از ج�ام جم

)عطار، 1392: 166(

می می��رم جم��ت بی ج��ام ک��ه هی��ن درده از ج��ام ج���مت آب حی����ات

)همان: 342(

همچنان خو ر ش��ربتی از جام جان افزای او جام جم پر آب خضر از دست عیسی چون خورند

)همان: 404(

اوحدی اصفهانی)مراغی(

برداش��ت جام ج��م جام��ه، که��ن کی��ن م���طرب ع���شق را ن���وا ن���و ش�د

)اوحدی اصفهانی، 1392: 51(

و در جایی دیگر:

نام��ی »جام ج��م« مباه��ات زی��ن به زمی�����ن از س�����پهر پی���غام��ی

)همان: 386(

نه��ار و لی��ل ب��ه ک��ن جمش��ید ع��دل ج���ام جمش����یدی م���ی بری زن�هار

)همان: 387(

دارم ج��م ج��ام ک��ه ک��ن نگ��ه ای��ن تو م���بین اینک���ه نق���ل ک���م دارم

)همان: 388(

130 فصل نامه ی تخصصی تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی

نمونه هایی از کاربرد جام کیخسرو در شعر شاعران

خاقانی

خاقانی در لابلای اشعارش از جامی سخن می گوید که آن را هم متعلق به جمشید

می داند و هم کیخسرو.

چون آتش کاوس کی کرده زر افشان صبح را کیخسروانه جام می ، خون سیاوش رنگ وی

)خاقانی، 1338: 451(

برافکن��د س��یما ب��ه فراس��یاب گن��ج کیخ��سروانه ج��ام ز خ��ون سی��اوشان

)همان: 133(

نظامی

ج��ای یاف��ت درو انج��م اح��کام ک��ه ز کی���خسرو آن ج���ام گ���یتی ن��مای

)نظامی، 1368: 101(

وقتی دارا آگاه می شود که اسکندر به ایران می آید از نیای خود سخن می گوید که:

چنی��ن گف��ت ب��ا م��ن در ان��درز خویش گ��ذشته نی��ای م��ن از ع��هد پی���ش

ن��گار گوه��ر ج��ام آن از داد، خب��ر ک��ه چون کرد کیخ��سرو آهن��گ غ�ار

)نظامی، 1368: 194(

با این همه نظامی در برخی از ابیاتش جام کیخس��رو را همان جام ش��راب جمشید

می داند و عقیده دارد که کیخسرو این جام را از جمشید به ارث برده است.

که ماند از فریدون و جم یادگار بی���ا س��اقی آن ج���ام زرّی��ن ب���یا

)همان: 355(

ج��م ج��ام ج��م، ی��اد ب��ر ک��رد روان ن��شست از گه ش���ام ت�ا صب����حدم

)همان: 408(

شماره 30، زمستان 1311395

عراقی

ضمیر پاك او آندم که از اذکار درجنبد نشان جام کیخسرو که می گویند بنماید

)عراقی، 1373: 196(

دم بدم در بزم وصل یار جام جم زنیم جام کیخسرو بکف داریم، پس شاید که ما

)همان: 215(

حافظ

به جرعه نوش��ی س��لطان ابوالفوارس شد خیال آب خضر بست و جام کیخسرو

)حافظ، 1373: 167(

به کیخسرو و جم فرستد پیام بده ساقی آن می که عکسش ز جام

)همان: 504(

عطار

ز ملک خویش دست خود تهی یافت چ��و کیخسرو از آن راز آگ��هی ی�افت

ک��ه در دنی��ا بق��ا را ه��م بق��ا نیس��ت. یقین���ش شد که مل�کش جز فنا نیست

میندی��ش دیگ��ر ش��د ب��رف بزی��ر بغاری رفت و برد آن جام با خویش

)عطار، 1387: 258(

جام و انديشه های عارفانه

ج��ام در عرف��ان دارای اصطلاحات متنوعی اس��ت. مضامینی چ��ون دل، کلوخ،

ذره های عالم گیتی، ضمیر منیر دوس��ت و... که در نزد انسان عارف از ارزش و اعتبار

زیادی برخوردار اس��ت. عارفان جس��م و تن خود را به منزله جامی می دانستند که به

کم��ک تصفیه و زنگار زدایی آن می توان به ش��راب عرفانی که همان کش��ف حقیقت

است دست یافت.

132 فصل نامه ی تخصصی تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی

»وقتی در عرفان انس��ان به جام جم تش��بیه می شود، در واقع این دل عارف است که

ش��باهت به جام جم پیدا می کند نه تمام تن و جس��م، زیرا به عقیده ی عارفان دل قرارگاه

جان، و جایگاه س��لطان عشق اس��ت و جان پرتو نوری است که از عالم ملکوت در دل

می تاب��د. ای��ن جان نورانی بنا ب��ه اعتقاد آن ها پس از مرگ پای��دار می ماند و تابیدن پرتو

خورشید در جام جهان نماست. جام جهان نمای جمشید بدون تابش خورشید سفالی بیش

نیست، این پرتو خورشید است که جام جم را جهان نما می کند«. )برومند، 1367: 141(

»اینکه عارفان دل انس��ان را به جام جم تش��بیه کرده اند، منظور آن ها همه ی دل ها

نیس��ت، بلکه آن دلی به جام جم تشبیه می ش��ود که ازآن مردم آگاه و صاحب بصیرت

باشد. جام جم خود ابزاری بوده که از روی خرد و بصیرت ساخته شده است و همه ی

دلها نمی توانند جام جم آش��کار کننده اسرار نهان باش��ند این دل مردم دانشمند و آگاه

است که می تواند مفاهیم جهان بیرون را درك و استنباط کند«. )برومند، 1367: 146(

جام همان دل است اما نه هر دلی بلکه دلی بینا و بدور از هرگونه پلیدی و زنگار،

با وجود این چنین دلی اس��ت که می توان به راحتی به معرفت و حقیقت هستی دست

پیدا کرد. دل مانند جامی است که در اثر قربت و نزدیکی به خداوند می توان نشیب و

فراز های زمانه را در آن دید.

نمونه هايی از کاربرد عرفانی جام در شعر شاعران

خاقانی

وز حاص��ل ای��ام چ��ه در دس��تم هی��چ دانی ز جهان چه طرف بر بستم هیچ

آن جام جم��م ول��ی چ��و بشکس��تم هیچ شمع خ��ردم ولی چو بنشستم هی����چ

)خاقانی، 1338: 712(

در بیتی جام جم را دل انسان می داند و می گوید:

شماره 30، زمستان 1331395

م��داوا نپذی��رد رخن��ه ش��د چ��ون ک��ه ب���لورین ج���ام را م���اند دل م���ن

)همان: 811(سنايی

گ��ر برون آیی ملک گ��ردی و جام جم زنی از دم خویشی تو دایم مانده اندر دام دیو

)سنایی، 1380: 694(

ش��نوی بس��ی ک��م و بی��ش ان��دران و ق���صه ی ج���ام جم ب���سی شن���وی

تس��ت دل غ��م و نش��اط مس��تقر ب���ه یقین دان ک��ه ج��ام جم دل تست

دی��دن ت��وان آن در اش��یا جمل��ه گ���ر تم��نا ک���نی ج���هان دی����دن

)سنایی، 1348: 108(نظام

نظامی جس��م خود را به جام خشکی تعبیر می کند که می خواهد با شراب عرفانی

به آن طراوت و تازگی دهد.

نش��ان در گوه��ری م��ن ترکی��ب ب��ه بی���ا س��اقی از ج���ام گ��وهرف�شان

ش��ود گوه��ر ب��ه گوه��ر زن��گار ک��ه م���گر ج��ام خش���کم ب�دو تر ش�ود

)نظامی، 1368: 1390(عطار

عطار در این بیت صریحاً دل را جام جهان نما و حقیقت بین معرفی کرده است.

ملاق��ات جان��ان ب��ا افت��اد م��را چ���ون من ف��انی ش�دم زآن جام کهنه

)عطار، 1375: 103(همچنین:

تس��ت دیرین��ه ی عه��د الس��ت روز از ای م��رغ عجب، ستارگان چینه ی تست

تس��ت س��ینه ی در نه��اده صندوق��ی در گ��ر جام جهان ن��مای م�ی ج�ویی ت��و

)همان: 134(

134 فصل نامه ی تخصصی تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی

نتيجه گيری

جام جم و جام کیخس��رو هر دو در ادبیات فارس��ی کاربرد داشته اند. به طور دقیق

نمی توان گفت که این جام متعلق به جمشید بوده است یا کیخسرو و باز هم نمی توان

گفت که این ها دو جام متفاوت بوده اند. درش��اهنامه که کهن ترین و معتبر ترین س��ند

تاریخی ما به حس��اب می آید از جامی سخن به میان آمده که متعلق به کیخسرو است.

از آن طرف هم جمش��ید با داشتن پشتوانه ی اس��طوره ای قویتری نسبت به کیخسرو،

پادشاه پیشدادی ایرانیان است که داستان ها و روایات عجیبی در باب خارق العاده بودن

او وجود دارد. از جمله عجایبی که به او نس��بت داده اند کش��ف شراب است که شاید

بتوان همین امر را دلیل انتساب جام به جمشید دانست. اما آنچه مسلم است این است

که جام و مترادفات مربوط به آن توانس��ته اند دس��ت مایه ی خلق مضامین ادبی زیبایی

شوند تا جایی که از آن ها هم در سرودن ساقی نامه ها استفاده شده و هم اشعار عرفانی.

شماره 30، زمستان 1351395

منابع

اس��دی طوس��ی، ابو نصر علی بن احم��د. )1354(. گرشاس��بنامه. تهران: انتش��ارات . 1

کتابخانه ی طهوری.

اصفهانی)مراغی(، اوحد الدّین بن الحسین. )1392(. کلیات اوحدی اصفهانی معروف . 2

به مراغی دیوان منطق العشاق جام جم. تهران: اقبال.

برومند سعید، جواد. )1367(. حافظ و جام جم، تهران: پاژنگ. . 3

حافظ ش��یرازی، ش��مس الدّین محمد. )1373(. دیوان حافظ به کوش��ش بها الدّین . 4

خرمشاهی. تهران: نیلوفر.

خاقانی شروانی، افضل الدین بدیل. )1338(. دیوان اشعار به کوشش دکتر ضیاء الدین . 5

سجادی. تهران: زوار.

خلف تبریزی، محمد حسین. )1376(. برهان قاطع با اهتمام و حاشیه ی دکتر معین. . 6

تهران: امیرکبیر.

داعی الاسلام، سید محمد علی . )1362(. فرهنگ نظام. تهران: انتشارات شرکت دانش. . 7

دهخدا، علی اکبر. )1377(. لغت نامه. تهران: انتشارات دانشگاه تهران. . 8

رامپوری، غیاث الدین محمد. )1375(. فرهنگ غیاث اللغات به کوشش دکتر منصور . 9

ثروت. تهران: امیرکبیر.

سنایی غزنوی، ابوالمجدمجدود بن آدم. )1380(. دیوان اشعار سنایی به اهتمام محمد . 10

تقی مدرس رضوی. تهران: انتشارات سنایی.

س��نایی، ابوالمجدمجدود بن آدم. )1348(. مثنوی های حکیم سنایی به انضمام شرح . 11

س��یر العباد الی المعاد تصحیح محمد تقی مدرس رضوی. تهران: انتشارات دانشگاه

تهران.

س��هروردی، شیخ ش��هاب الدّین. )1373(. مجموعه مصنفات )رساله ی عقل سرخ، . 12

الواح عمادی، لغت موران( با تصحیح سید حسن نصر. تهران: انتشارات پژوهشگاه

136 فصل نامه ی تخصصی تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی

علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

شمیسا، س��یروس. )1377(. فرهنگ اش��ارات ادبیات فارسی)اساطیر، سنن، آداب، . 13

اعتقادات، علوم(. تهران: فردوسی.

عراق��ی، فریدالدّی��ن. )1373(. دی��وان کام��ل ش��یخ فریدالدین عراقی ب��ا اهتمام . 14

شاهرودی)بیدار(. تهران: انتشارات فخر رازی.

عطار نیش��ابوری، فریدالدّین محمد بن ابراهیم. )1387(. الهی نامه مقدمه و تصحیح . 15

محمد رضا شفیعی کدکنی. تهران: سخن.

عطار نیش��ابوری، فریدالدّین محمد بن ابراهیم. )1392(. دیوان عطار تصحیح سعید . 16

نفیسی. تهران: انتشارات آدینه سبز.

فردوس��ی، ابوالقاسم. )1386(. شاهنامه ی فردوسی به کوشش دکتر سعید حمیدیان. . 17

تهران: قطره.

مدبری، محمد. )1370(. ش��رح احوال و اش��عار شاعران بی دیوان قرن های 5، 4، 3. . 18

تهران: پانوس.

مرتض��وی، منوچه��ر. )1370(. مکت��ب حافظ یا مقدم��ه بر حافظ شناس��ی. تبریز: . 19

انتشارات ستوده.

مس��توفی، حمدالله. )1362(. تاریخ گزیده به اهتمام دکتر عبد الحسین نوایی. تهران: . 20

انتشارات امیرکبیر.

نظامی، الیاس بن یوسف. )1368(. شرفنامه تصحیح و مقدمه و تعلیقات دکتر بهروز . 21

ثروتیان. تهران: انتشارات توس.

نظامی، الیاس بن یوس��ف. )1385(. کلیات نظامی گنجوی از روی نسخه ی تصحیح . 22

شده ی وحید دستگردی. تهران: میلاد.

یاحقی، محمد جعفر. )1375(. فرهنگ اس��اطیر و داس��تان واره ها در ادبیات فارسی. . 23

تهران: انتشارات سروش.