Τίτλος Μαθήματος: Εκπαίδευση και κοινωνικός αποκλεισμός

Ενότητα: ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΑΠΟΚΛΕΙΣΜΟΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΚΑΙ ΑΓΟΡΑ

ΕΡΓΑΣΙΑΣ

Διδάσκων : Kαθηγήτρια Ε. Σιάνου

Τμήμα: Φιλοσοφίας, Παιδαγωγικής και Ψυχολογίας

1

ΕΝΟΤΗΤΑ ΙΙΙ

ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΑΠΟΚΛΕΙΣΜΟΣ

ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ

ΚΑΙ ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ

ΦΤΩΧΕΙΑ, ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΑΠΟΚΛΕΙΣΜΟΣ

ΚΑΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ

Εισαγωγή1

Είναι γεγονός αναμφισβήτητο πως επανέρχεται δυναμικά στο προσκήνιο η

συζήτηση για τη φτώχεια, πληθαίνουν οι σχετικές έρευνες και αλλάζει η

ερμηνευτική προσέγγιση των συναφών ζητημάτων. Η στροφή του ενδιαφέροντος

οφείλεται στη διαπίστωση πως διαρκώς διογκούμενες κοινωνικές ομάδες

πλήττονται από τη φτώχεια, απρόσμενα και μακροπρόθεσμα, ενώ εκδηλώνονται,

επικίνδυνα για την κοινωνική συνοχή φαινόμενα, όπως η αναδιάρθρωση της

κοινωνικής δομής και η αποσύνθεση του κοινωνικού ιστού. Η στροφή του

ενδιαφέροντος αυτή οφείλεται, επίσης, στη διαπίστωση πως η αύξηση της

φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού συνδέεται με οικονομικούς και

κοινωνικούς μετασχηματισμούς, οι οποίοι επιβάλλονται από την ένταξη των

εθνικών οικονομιών στην παγκόσμια ανταγωνιστική οικονομία, την επικράτηση του

νεοφιλελευθερισμού στις πολιτικές των κρατών και κυρίως την προϊούσα κρίση. Τα

φαινόμενα αυτά προκαλούν την απορρύθμιση της αγοράς εργασίας, αυξάνουν την

ανεργία και οξύνουν τις ανισότητες που αναπαράγονται με τη συμβολή των θεσμών

1 Η ενότητα αυτή βασίζεται στη μελέτη που έχει δημοσιευθεί στα Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου, βλ.

Ε. Σιάνου (2001) «Φτώχεια, αγορά εργασίας και εκπαίδευση» στο Θ. Πάκος (επιμ.) Κοινωνία των 2/3. Διαστάσεις του σύγχρονου κοινωνικού προβλήματος, Αθήνα: Πάντειο Πανεπιστήμιο, σσ. 579-594.

2

του κράτους, μεταξύ των οποίων η εκπαίδευση παίζει σημαντικότερο από το

παρελθόν ρόλο.

Η ανάλυση, που ακολουθεί, λαμβάνει υπόψη το πλαίσιο των προαναφερθέντων

δεδομένων, των οποίων η διερεύνηση και η ερμηνεία στην Ελλάδα γίνονται, για

ιστορικούς λόγους, με καθυστέρηση. Εξετάζει από μια κριτική σκοπιά την

πολυσύνθετη σχέση φτώχειας, αγοράς εργασίας και εκπαίδευσης. Στηρίζεται στην

υπόθεση πως η όξυνση του φαινομένου της φτώχειας οφείλεται, κατά κύριο λόγο,

στην κρίση, την απορύθμιση της αγοράς εργασίας που και την αύξηση της ανεργίας

που πλήττει πλέον και τους πτυχιούχους. Ο κόσμος της εργασίας των πτυχιούχων

μετά την κρίση διαφέρει σε μεγάλο βαθμό από αυτή των δεκαετιών της

μεταπολεμικής περιόδου.

Η εκπαίδευση, λόγω της σχέσης που τη συνδέει με την αγορά εργασίας, είναι

παράγοντας που καθορίζει σε μεγάλο βαθμό τις πιθανότητες εξεύρεσης εργασίας

και, συνεπώς, μετάπτωσης ή όχι στην κατάσταση της ανεργίας και της φτώχειας. Ως

μηχανισμός επιλογής νομιμοποιεί τη μετάπτωση αυτή, αλλά μπορεί να συμβάλει

και στην άμβλυνσή τους, εφόσον η προαναφερθείσα σχέση είναι, εν δυνάμει,

κυκλική. Αυτό που γίνεται προσπάθεια να αποδειχθεί είναι πως η αρχή του νοητού

αυτού κύκλου βρίσκεται στην αγορά εργασίας και όχι, όπως υποστηρίζεται συχνά,

στην εκπαίδευση. Η εκπαιδευτική πολιτική για τη μεταρρύθμιση υποτάσσει την

εκπαίδευση στις δυνάμεις της αγοράς και οξύνει τα φαινόμενα της ανεργίας και της

φτώχειας.

Παράλληλα, η επίσημη ρητορική μεταθέτει την ευθύνη της διόγκωσης των

φαινομένων αυτών στην εκπαίδευση και μάλιστα με τρόπο που παρέχει τη

δυνατότητα στις κυβερνήσεις να επαναπροσδιορίσουν τους όρους

διαπραγμάτευσης των εκπαιδευτικών ζητημάτων, να κατευθύνουν τους

προσανατολισμούς της εκπαιδευτικής πολιτικής και να ορίσουν τα πλαίσια

εφαρμογής της.

Καταλήγει στο συμπέρασμα πως η θετική συμβολή της εκπαίδευσης στην

αντιμετώπιση των επικίνδυνων για την κοινωνική συνοχή φαινομένων της φτώχειας

και του κοινωνικού αποκλεισμού, σε μια ιστορική φάση κατά την οποία οι

3

παραδοσιακές σχέσεις εργασίας ανατρέπονται, προϋποθέτει την επανεξέταση των

σχέσεων αυτών, αφού τοποθετηθούν στα ευρύτερα οικονομικά, κοινωνικά και

πολιτικά πλαίσια. Προϋποθέτει, γενικότερα, αλλαγή των στόχων της εκπαιδευτικής

πολιτικής, η οποία θα εντάσσεται σε μια ευρύτερη προοπτική επαναπροσδιορισμού

των κοινωνικών δεσμεύσεων, ενός νέου κοινωνικού συμβολαίου με σκοπό τον

εκδημοκρατισμό της γνώσης και της εργασίας, του πλούτου και της εξουσίας, τη

διασφάλιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων που πηγάζουν από την ιδιότητα του

πολίτη.

Κρίση και ανεργία

Η κρίση καθιστά το μεταπολεμικό όνειρο της ατομικής προόδου και της

κοινωνικής κινητικότητας για τους πτυχιούχους σχεδόν απρόσιτο. Περιορίζει τις

πιθανότητες να εξασφαλίσουν οι πτυχιούχοι ανάλογη ή καλύτερη από τους γονείς

τους εργασίας, ενώ μεγαλώνει ο κίνδυνος της καθοδικής κοινωνικής κινητικότητας.

Τα αίτια της κρίσης είναι σύνθετα και πηγάζουν από πολυάριθμους εσωτερικούς και

εξωτερικούς παράγοντες που είναι πολιτικοί, ιστορικοί, οικονομικοί, κοινωνικοί

κλπ.. Αυτό που έχει σημασία είναι ότι η Ελλάδα βυθίζεται στη λιτότητα, την ύφεση,

τη συρρίκνωση οικονομίας. Αυτή οξύνει τις ανισότητες και τον αποκλεισμό στην

αγορά εργασίας, αφού η κρίση έχει οδηγήσει στην απώλεια 1,5 εκατομμυρίων

θέσεων εργασίας, η επαναδημιουργία των οποίων θα απαιτήσει πολύ χρόνο. Ο

περιορισμός των θέσεων οξύνει τον ανταγωνισμό στην αγορά εργασίας, στην οποία

οι προσφερόμενες εργασίες χωρίζονται σε δύο κατηγορίες. Στη μία εντάσσεται ένας

περιορισμένος αριθμός εργασιών για πτυχιούχους με πρόσθετα προσόντα που

αποτελούν τους θύλακες γνώσης. Στην άλλη εντάσσεται η πλειονότητα των

εργασιών που περιλαμβάνουν πολυάριθμες, ακόμη και χαμηλόμισθες εργασίες που

απαιτούν κάποια προσόντα ή δεν απαιτούν κανένα προσόν.

Η διάκριση αυτή των εργασιών έχει ως συνέπεια την εισοδηματική πόλωση, η

οποία αντανακλά τη σχετική δυνατότητα των εργαζομένων να «πωλήσουν» τις

δεξιότητες και τις γνώσεις τους στην παγκόσμια αγορά εργασίας. Δυστυχώς όμως

μόνο το 20% αυτών διαθέτει υψηλού επιπέδου συμβολικό κεφάλαιο, έχει τη

δυνατότητα να υπερβεί τους περιορισμούς των τοπικών και εθνικών αγορών

4

εργασίας, να κινηθεί στην παγκόσμια αγορά εργασίας και να εξασφαλίσει

απασχόληση με υψηλές αμοιβές. Οι υπόλοιποι κινούνται στα περιορισμένα όρια

της τοπικής και εθνικής αγοράς εργασίας που παρατηρείται στασιμότητα και

μείωση θέσεων ή των εισοδημάτων. Μια ολιγάριθμη ελίτ πτυχιούχων με υψηλού

επιπέδου ακαδημαϊκά προσόντα δύναται να διασφαλίσει σταθερή και υψηλά

αμειβόμενη εργασία. Τα επαγγέλματα, τα οποία ασκούσαν παραδοσιακά τα μεσαία

κοινωνικά στρώματα συρρικνώνονται και γίνονται πιο επισφαλή, αποκτούν

χαρακτηριστικά παρόμοια με αυτά της εργατικής τάξης.

Η αναδιάρθρωση της αγοράς εργασίας συνοδεύεται από την ανεργία, την

υποαπασχόληση, την αποειδίκευση και τη μείωση των μισθών. Και αυτό συμβαίνει,

καθώς μετασχηματίζονται παράλληλα οι μορφές και οι διαδικασίες εργασίας, οι

νέες τεχνολογίες καθιστούν άχρηστες περισσότερες θέσεις εργασίας από αυτές που

δημιουργούν. Αυτό μάλιστα δεν παρατηρείται μόνο στους εργαζόμενους που

απασχολούνται στις παραδοσιακές μορφές παραγωγής, αλλά σε όλους, ακόμη και

στα τεχνικά και στα διευθυντικά στελέχη.

Οι συνθήκες στην αγορά εργασίας δεν προσδιορίζονται μόνο από τις παγκόσμιες

εξελίξεις, αλλά σε μεγάλο βαθμό από τα χαρακτηριστικά των εγχώριων οικονομιών.

Ο μετασχηματισμός του εθνικού ή του παγκόσμιου καταμερισμού εργασίας, σε

συνδυασμό με την οικονομική κρίση και τη μετάθεση των οικονομικών

δραστηριοτήτων σε χώρες με φτηνό εργατικό δυναμικό, την αυτοματοποίηση της

παραγωγής οδηγούν στη μεγαλύτερη εξειδίκευση ή στην αποειδίκευση.

Μεγαλώνουν τη διαφοροποίηση στην ιεραρχία των επαγγελμάτων και μεταβάλλουν

τη σύνθεση του εργατικού δυναμικού. Δημιουργούν ακόμη μια αγορά εργασίας για

πτυχιούχους δύο ταχυτήτων, την παραδοσιακή και τη σύγχρονη, στην οποία

συνυπάρχουν δύο κατηγορίες εργαζομένων, οι προνομιούχοι και οι μη

προνομιούχοι. Εκτός από αυτούς, ένα μικρό ποσοστό κατέχει θέσεις με εξαιρετικά

υψηλούς μισθούς, ενώ ένα άλλο ποσοστό που υπερβαίνει κατά μέσο όρο το 25%

στα ευρωπαϊκά κράτη έχει εισόδημα κάτω από τα όρια της φτώχειας, βιώνει τον

κοινωνικό αποκλεισμό. Οι συνθήκες αυτές στην αγορά εργασίας σε συνδυασμό με

την κυριαρχία της ελεύθερης αγοράς καθιστούν δυσδιάκριτα τα όρια ανάμεσα στο

δημόσιο και ιδιωτικό, το κράτος και την αγορά, την κυβέρνηση και τις επιχειρήσεις.

5

Ενισχύουν την εμπορευματοποίηση και την ιδιωτικοποίηση και επιβάλλουν νέα

μοντέλα για τη διαχείριση της απόδοσης των εργαζομένων και τη χρηματοδότηση

των δημοσίων υπηρεσιών, προκειμένου να μειωθεί το κόστος λειτουργίας τους.

Συμβάλλουν στην όξυνση των κοινωνικών ανισοτήτων και του κοινωνικού

αποκλεισμού, γιατί μεγαλώνουν την ανεργία, μειώνουν τους μισθούς, καλλιεργούν

την επαγγελματική και την οικονομική ανασφάλεια, οδηγούνται στη μετανάστευση

ή βιώνουν την επώδυνη εμπειρία επαναλαμβανόμενων περιόδων ανεργίας, μιας

αβέβαιης επαγγελματικής πορείας, με απροσδιόριστες και αστάθμητες διαδρομές.

Οι πτυχιούχοι, στο σύνολό τους σχεδόν, βρίσκονται σε απόγνωση, διακατέχονται

από έντονο φόβο για το μέλλον. Ο γενικευμένος φόβος δεν εντοπίζεται μόνο στους

προερχόμενους από τα χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα, μειονεκτούσες

κατηγορίες, αλλά στους προερχόμενους από οικογένειες που εντάσσονται στη

μεσαία τάξη. Αναγνωρίζουν ότι η επαγγελματική τους πορεία είναι διαφορετική

από αυτή των γονέων τους που στην πλειονότητά τους αξιοποίησαν το πτυχίο και

εξασφάλισαν την κοινωνική κινητικότητα.

Οι ίδιοι παγιδεύτηκαν σε ένα μακροχρόνιο και πολυδάπανο αγώνα για να

σπουδάσουν στο πανεπιστήμιο, αλλά δεν είναι πλέον σίγουροι για το μέλλον τους.

Επιστρέφουν στην οικογενειακή εστία και επιβιώνουν με την οικονομική

υποστήριξη από γονείς. Σκέφτονται σοβαρά και επιχειρούν με συνεχείς αιτήσεις τη

μετανάστευση σε χώρες ΕΕ, στις οποίες γίνεται αξιοποίηση ενός υψηλού επιπέδου

ανθρωπίνου κεφαλαίου χωρίς κόστος, αφού για τη συσσώρευση του βασίστηκε

στην επένδυση των οικογενειών και του ελληνικού κράτους. Γενικά, οι προσπάθειες

που κάνουν να αξιοποιήσουν τις όποιες ευκαιρίες στην αγορά εργασίας δεν έχουν

τα αναμενόμενα αποτελέσματα, αφού το ίδιο κάνουν πολλοί πτυχιούχοι. Η

πιθανότητα εκμετάλλευσης των ευκαιριών μετατίθεται έτσι στους πτυχιούχους και

στις οικογένειές τους, γίνεται δηλαδή ατομική υπόθεση που εξαρτάται από την

ανταλλακτική αξία του πτυχίου και των προσόντων στην αγορά εργασίας, αλλά και

από το οικονομικό, πολιτισμικό και κοινωνικό κεφάλαιο της οικογένειας.

Η φοίτηση στην ανώτατη εκπαίδευση είχε καλλιεργήσει στους περισσότερους την

ψευδαίσθηση ότι οι διαδικασίες ένταξης στην στον κόσμο της εργασίας γίνονται

6

κοινωνικά δικαιότερες, με θετικές συνέπειες στα χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα.

Στην πραγματικότητα συμβαίνει το αντίθετο. Οι σπουδές στο πανεπιστήμιο από

επένδυση στο ανθρώπινο κεφάλαιο τείνουν να γίνουν κεφάλαιο κινδύνου. Η ένταξη

στον κόσμο της εργασίας γίνεται μια σύνθετη και δύσκολη υπόθεση, η οποία

εξαρτάται από θεσμικούς παράγοντες, όπως είναι οι διαθέσιμες θέσεις. Δεν

καθορίζεται από τα προσόντα και τα ατομικά επιτεύγματα αλλά από την κοινωνική

τάξη, από τις προϋπάρχουσες κοινωνικές ανισότητες και διαφορές που καθορίζουν

σε μεγάλο βαθμό την ένταξη στην αγορά εργασίας, με συνέπεια όχι μόνο να

αναπαράγονται αλλά και να οξύνονται, μεταβάλλοντας έτσι την κοινωνική δομή.

Όσοι δε διαθέτουν το οικογενειακό υπόβαθρο για να επιβιώσουν εντάσσονται

πλέον στις ομάδες υψηλού κινδύνου για τη φτώχεια, στους νεόπτωχους. Η φτώχεια

αλλάζει σύνθεση, περιλαμβάνει πλέον και πτυχιούχους που είναι άνεργοι ή

εργάζονται καθεστώς μερικής απασχόλησης, με μικρούς μισθούς π.χ. εκπαιδευτικός

600 ευρώ, με συνέπεια η εργασία να μη εξασφαλίζει τη διαφυγή από τη φτώχεια.

Φτώχεια και κοινωνικός αποκλεισμός

Από την επισκόπηση της βιβλιογραφίας προκύπτουν δύο συμπεράσματα. Το

πρώτο είναι ότι ο κοινωνικός αποκλεισμός συνδέεται με τη φτώχεια2. Παρατηρείται

διεύρυνση και σχετικοποίηση του περιεχομένου της έννοιας της φτώχειας που

παρέχει ενδείξεις πως τα κριτήρια ορισμού της δεν είναι σταθερά. Η ρευστότητα

των κριτηρίων είναι αναμενόμενη, εφόσον η φτώχεια και ο κοινωνικός

αποκλεισμός, ως έννοιες, δεν περιγράφουν μεμονωμένες ή αθροιστικές

καταστάσεις, αλλά κοινωνικά φαινόμενα, στα οποία μπορούν να δοθούν αιτιακές

εξηγήσεις που, αναπόφευκτα, προσδιορίζουν και το νόημά τους. Φαινόμενα,

δηλαδή, συνυφασμένα με τους οικονομικούς, κοινωνικούς, πολιτικούς

μετασχηματισμούς, εξ αιτίας των οποίων αναδύονται νέα θεωρητικά ζητήματα,

αλλάζει η σημασία και η χρήση τους στον καθημερινό λόγο3.

2 Κονιόρδος Σ. Φωτόπουλος Ν. (2010) Φτώχεια, ανισότητες και εκπαίδευση στο πλαίσιο της

παγκοσμιοποίησης, Αθήνα: ΚΑΝΕΠ-ΓΣΕΕ. 3 Ο P. Strobel, (1996), στο άρθρο του «De la pauverte a l`exclusion: societe salariale ou societe des

droits de l homme?», στη Revue internationale des sciences sociales, 148, σσ. 201-218.

7

Η φτώχεια απασχολεί τον επιστημονικό προβληματισμό από τη δεκαετία του ΄70,

μετά από μια ιστορική περίοδο υψηλών ρυθμών ανάπτυξης που ενίσχυε την

προσδοκία για μια κοινωνία πλήρους απασχόλησης. Είναι η περίοδος κατά την

οποία αρχίζουν να γίνονται εμφανείς οι επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης και οι

κυβερνήσεις ή συλλογικά όργανα ευρύτερων οικονομικών και πολιτικών

σχηματισμών, όπως η Ε.Ε., δείχνουν ενδιαφέρον και χρηματοδοτούν προγράμματα

για την καταπολέμησή της.

Μέχρι τότε η φτώχεια γίνεται αντιληπτή ως φαινόμενο με οικονομική διάσταση,

συνυφασμένο με την κατανομή του εισοδήματος και του πλούτου, συνεπώς, με τις

κοινωνικές ανισότητες, εντός ενός συστήματος οικονομικής οργάνωσης και

κοινωνικής ολοκλήρωσης βασισμένου στη μισθωτή εργασία, στο οποίο θεωρείται

δεδομένη η συμμετοχή όλων στη σφαίρα παραγωγής. Η έννοια αναφέρεται στην

κατάσταση εκείνη, κατά την οποία τα άτομα έχουν περιορισμένες δυνατότητες

κατανάλωσης και χαμηλό βιοτικό επίπεδο, γιατί διαθέτουν ανεπαρκείς ή δε

διαθέτουν καν τους αναγκαίους για την επιβίωσή τους πόρους είτε από

εισοδήματα, είτε από περιουσία και, επομένως, κατέχουν χαμηλή θέση στην

κοινωνική δομή. Η ένταξη των ατόμων στην κατηγορία των φτωχών γίνεται με τη

βοήθεια μιας κλίμακας αυστηρών κριτηρίων, βασισμένης στο εισόδημα που

χρησιμοποιείται από το 1964 στις Η.Π.Α., αλλά και στις άλλες χώρες, αφού

προηγηθούν οι απαραίτητες προσαρμογές στις επιμέρους ιδιαιτερότητες τους.

Στη μετέπειτα φάση η φτώχεια εκλαμβάνεται συχνά ως πολυδιάστατο κοινωνικό

φαινόμενο. Η έννοια περιγράφει όχι μόνο την προκύπτουσα από την απουσία των

απαραίτητων για την επιβίωση υλικών πόρων κατάσταση, αλλά τη γενικότερη

αδυναμία συμμετοχής σε βασικές επαγγελματικές και κοινωνικές δραστηριότητες,

στις οποίες οι ανισότητες και οι διαφορές παίζουν καθοριστικό ρόλο. Η ένταξη των

ατόμων στην κατηγορία των «νεόφτωχων» γίνεται βάσει ενός συνόλου κριτηρίων,

όπως η εισοδηματική ανεπάρκεια, η αδυναμία ένταξης στην αγορά εργασίας, οι

πολύμορφες ανισότητες και διαφορές, οι οποίες περιλαμβάνουν ένα ευρύ πλέγμα

ελλείψεων και παρεμποδίζουν την άσκηση συγκεκριμένων ρόλων εντός της

οικονομικής και κοινωνικής πραγματικότητας. Παρακωλύουν, δηλαδή, την

κατοχύρωση των απορρεόντων από την ιδιότητα του πολίτη θεμελιωδών ατομικών,

8

κοινωνικών και πολιτικών δικαιωμάτων. Υπό αυτό το πρίσμα άλλωστε

υποστηρίζεται συχνά πως η αλλαγή του περιεχομένου της έννοιας οφείλεται στο

γεγονός πως επανήλθε στο προσκήνιο, λόγω της συζήτησης για το κοινωνικό

κράτος, η θεωρία του ο T.H. Marshall4. Πρόκειται μάλιστα για μία επισήμανση που

δεν μπορεί να αγνοηθεί για δύο λόγους:

Πρώτον, διευκολύνει τη σύγχρονη εννοιολογική και ερμηνευτική προσέγγιση της

φτώχειας, εφόσον δίνει έμφαση στην ατομικότητα, τη δυναμική συμμετοχή του

πολίτη στην κοινωνική όμως πραγματικότητα της νομιμοποιημένης ανισότητας και

των λειτουργιών της αγοράς5. Δεύτερον, αναδεικνύει έναν από τους βασικούς

λόγους, στους οποίους οφείλεται η ευρύτατη διάδοση της έννοιας του κοινωνικού

αποκλεισμού, που, λόγω της ασάφειας και της πολυσημίας της, περιγράφει μία

ποικιλία καταστάσεων, κυρίως όμως την πολυδιάστατη και εκ της φτώχειας

προκαλούμενη περιθωριοποίηση ατόμων ή κοινωνικών ομάδων από τις συλλογικές

μορφές ζωής. Την κατάσταση δηλαδή εκείνη που, βάσει της μαρσαλλιανής

θεώρησης, δεν επιτρέπει την εκπλήρωση των υποχρεώσεων και την κατοχύρωση

των απορρεόντων από την ιδιότητα του πολίτη δικαιωμάτων, ενισχύει τα

φαινόμενα του κοινωνικού αποκλεισμού.

Η χρήση όμως ή η κατάχρηση του όρου κοινωνικός αποκλεισμός, βάσει αυτού του

εννοιολογικού πλαισίου, περιγράφει το αποτέλεσμα των ανισοτήτων και των

διαφορών. Σχηματίζει, συνεπώς, μια εικόνα για μια δυαδική κοινωνία, στην οποία

υπάρχουν οι «μέσα» και οι «έξω», και συγκαλύπτει τις επιπτώσεις που έχει η θέση

του ατόμου στην κοινωνική δομή, τις ανισότητες και στερήσεις6. Συγκαλύπτει, με

άλλα λόγια, την ταξική διάσταση του κοινωνικού αποκλεισμού, του οποίου η

όξυνση είναι αποτέλεσμα των διευρυνομένων ανισοτήτων και διακρίσεων που,

συμβάλλουν στην ανισοκατανομή του υλικού, πολιτισμικού και κοινωνικού

κεφαλαίου. Σε αυτή άλλωστε την παραπλανητική εικόνα αποδίδεται και η επιτυχία

του όρου που υποβαθμίζει τη σημασία των νέων μορφών ανισότητας και την

όξυνση της φτώχειας. Αποκρύπτει την αδυναμία των θεσμών και συστημάτων

4 Βλ. D. Donnison, (1982), The Politics of Poverty, Oxford, Martin Robertson, σ. 7

5 Βλ. T. H. Marshall T. Bottomore, (1995), Ιδιότητα του πολίτη και κοινωνική τάξη, (Εισαγωγή και

μετάφραση Ο. Στασινοπούλου ), Αθήνα, Gutenberg. 6 Έτσι υποστηρίζει ο A. Touraine, (1991), στο «Face a l exclusion», στο Esprit, (February), σσ.7-15.

9

οργάνωσης ή παραγωγής να εντάξουν σε αυτή το σύνολο του ενεργού πληθυσμού.

Μεταθέτει, έτσι, έμμεσα την ευθύνη στο άτομο και επαναφέρει στο προσκήνιο τις

αντιλήψεις του κοινωνικού δαρβινισμού7. Αυτό συμβαίνει και με την έννοια της

underclass, η οποία περιγράφει το σύνολο των ατόμων που μεταπίπτουν σε

κατάσταση της φτώχειας, τους «ανάξιους» δηλαδή φτωχούς που δε συμμετέχουν

στην οικονομική και κοινωνική ζωή από δική τους υπαιτιότητα.

Το δεύτερο, συνάγεται από τα επίσημα στατιστικά στοιχεία και τα δεδομένα

εμπειρικών ερευνών που βεβαιώνουν πως αυξάνεται η φτώχεια και πλήττονται από

αυτή συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες, μεταξύ των οποίων υψηλού κινδύνου είναι

οι άνεργοι. Τα δεδομένα αυτά επαληθεύονται και από τα συμπεράσματα μελετών

που εστιάζουν το ενδιαφέρον τους στα ζητήματα της αγοράς εργασίας, δείχνουν

πως η ανεργία, μία από τις βασικότερες αιτίες μετάπτωσης στην κατάσταση της

φτώχειας, διαρκώς διογκώνεται, εξαιτίας της κρίσης, την αλλαγή των διαδικασιών

παραγωγής που μετασχηματίζει το διεθνή και τον κοινωνικό καταμερισμό εργασίας.

Αυτά τα φαινόμενα εκδηλώνονται σήμερα και στην Ελλάδα, με καθυστέρηση και

δραματικό τρόπο, λόγω των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών της ελληνικής κοινωνίας,

της παραοικονομίας, του μη εξορθολογισμού των δομών του κράτους και τον

εκσυγχρονισμό των διαδικασιών παραγωγής, σύμφωνα με τα πρότυπα των

αναπτυγμένων χωρών8. Κατά ανάλογο τρόπο προκαλούν αύξηση της ανεργίας και

της φτώχειας, κάτω από την πίεση των δημοσίων ελλειμμάτων και το βίαιο

μετασχηματισμό των οικονομικών και κοινωνικών δομών. Η διαδικασία του

μετασχηματισμού που στη μείωση του κρατικού παρεμβατισμού και την

απελευθέρωση της αγοράς, προκαλεί απορύθμιση της αγοράς εργασίας, αυξάνει τα

ποσοστά της ανεργίας, μεγαλώνει το χάσμα μεταξύ των τάξεων και οδηγεί στη

φτώχεια κοινωνικές ομάδες, σε βαθμό επικίνδυνο για την κοινωνική συνοχή, που

δεν είναι εμφανής, λόγω της οικογενειακής αλληλεγγύης9.

7 Βλ. J. Cornford, (1992). « Policy Issues and the Underclass Debate», στο D. J. Smith, (Ed),

Understanding the Underclass, London, Policy Studies Institute, σσ. 59-67. 8 Βλ. Κ. Τσουκαλάς, « Παράδοση και εκσυγχρονισμός»,Ταξίδι στο λόγο και στην ιστορία. Κείμενα

1969-1996, ( Επ. Π. Καφετζής), Αθήνα, Πλέθρον, σσ. 255-265. 9 Βλ. Δ. Μπαλούρδος, (1991),«Μορφολογία της φτώχειας και κοινωνικός αποκλεισμός», Επιθεώρηση

Κοινωνικών Ερευνών, τεύχος 83, σσ. 100-143.

10

Κοινωνικός αποκλεισμός και ανεργία

Πράγματι, η αύξηση της ανεργίας είναι εντυπωσιακή και σταθερή, υπερβαίνει το

30%, πλήττει άνισα κοινωνικές ομάδες και τάξεις κυρίως τους νέους με διπλάσιο

ποσοστό. Τα στοιχεία αυτά βεβαιώνουν πως ένα μεγάλο τμήμα του ενεργού

πληθυσμού δε δύναται να εξασφαλίσει εργασία ή αναγκάζεται να υποαπασχολείται

σε χαμηλά αμειβόμενες και ευκαιριακές εργασίες, δε διαθέτει τα στοιχειώδη για

την επιβίωση εισοδήματα και οδηγείται στη φτώχεια και τον αποκλεισμό. Παρότι

τα στοιχεία δεν παρέχουν πλήρη εικόνα της πραγματικότητας, εφόσον δεν

καταγράφουν, για παράδειγμα, την καλυμμένη ανεργία ή φτώχεια, που μπορεί να

είναι διπλάσια, επιτρέπουν τη διατύπωση της βάσιμης υπόθεσης πως

συρρικνώνεται η μεσαία τάξη και αυξάνεται η φτώχεια, η οποία, είτε με την

αντικειμενική είτε με τη σχετική έννοιά της, έχει τεράστιες επιπτώσεις στην ατομική

ζωή, την οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη.

Αυτές άλλωστε οι επιπτώσεις δείχνουν την αξία περαιτέρω μελέτης των

φαινομένων της ανεργίας ή της φτώχειας στην ελληνική κοινωνία, της οποίας κύριο

χαρακτηριστικό υπήρξε η ρευστότητα των δομών, η ανοδική κοινωνική

κινητικότητα, με ποικίλους τρόπους και κυρίως μέσω της εκπαίδευσης.

Αποκαλύπτουν ακόμη τους λόγους για τους οποίους αποτελούν κυρίαρχα θέματα

συζήτησης στο πεδίο της πολιτικής και της επιστήμης, όπου εξετάζονται με

αδιάλειπτο ενδιαφέρον η επικρατούσα κατάσταση και οι προοπτικές στην αγορά

εργασίας που οδηγούν στην αποειδίκευση, περιθωριοποιούν πολλά επαγγέλματα

και εξασθενίζουν γενικότερα το ρόλο της εργασίας, συμβάλλουν στη διεύρυνση των

ανισοτήτων.

Στη συζήτηση αυτή σχεδόν πάντα γίνεται αναφορά στην εκπαίδευση, άλλοτε

μεταθέτοντας σε αυτή μεγάλο μέρος της ευθύνης για τη διόγκωσή τους, με το

σκεπτικό πως δεν παρέχει τις αναγκαίες για την καλλιέργεια των δεξιοτήτων και

ικανοτήτων γνώσεις και την ένταξη στην αγορά εργασίας. Άλλοτε πάλι

εναποθέτοντας σε αυτή την ελπίδα αντιμετώπισης ή έστω άμβλυνσής τους, με την

εφαρμογή ενός μοντέλου μεταρρύθμισης που θα εξασφαλίζει την απαραίτητη για

την ανάπτυξη ποιοτική αναβάθμιση, ευελιξία και αποδοτικότητα.

11

Εκπαίδευση και ανεργία

Η στροφή του ενδιαφέροντος στην εκπαίδευση είναι δικαιολογημένη, εφόσον τα

εμπειρικά δεδομένα από τη διεθνή βιβλιογραφία βεβαιώνουν πως αποτελεί

καθοριστικό παράγοντα για την ένταξη ή μη στην αγορά εργασίας, τη μετάπτωση

στην κατάσταση της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού. Και η φτώχεια

όμως επηρεάζει την εκπαίδευση, εφόσον οι προερχόμενοι από οικογένειες, που

πλήττονται από αυτή, έχουν χαμηλότερη επίδοση και αντιμετωπίζουν ιδιαίτερες

δυσκολίες στην αφομοίωση των γνώσεων με τους παραδοσιακούς τρόπους

διδασκαλίας και την παιδαγωγική πρακτική, συνήθως σε ένα κλίμα αδιαφορίας10.

Συμφωνούν επίσης πως υπάρχει συνάφεια μεταξύ ανεργίας και ανισοτήτων, πως

διαφοροποιούνται τα ποσοστά της ανάλογα με το είδος της εργασίας - είναι

υψηλότερα στις χειρωνακτικές και ανειδίκευτες εργασίες - και τα εκπαιδευτικά

προσόντα.

Η στροφή του ενδιαφέροντος είναι επίσης δικαιολογημένη, επειδή οι μελέτες που

εξετάζουν τις κοινωνικές λειτουργίες της εκπαίδευσης βεβαιώνουν πως συμβάλλει

στην κοινωνική αναπαραγωγή, με τη σχολική αποτυχία και την εγκατάλειψη των

σπουδών. Αποτελεί μέσο που καθορίζει τη ζωή των ανθρώπων μέσω τριών

αλληλεξαρτώμενων διαδικασιών, της επίδοσης, της πρόσβασης στις ανώτερες

βαθμίδες της και της ένταξης στην αγορά εργασίας. Νομιμοποιεί την αναπαραγωγή

των ανισοτήτων και διακρίσεων μεταθέτοντας μεγάλο μέρος της ευθύνης στους

πληττόμενους από τη φτώχεια και συγκαλύπτοντας τις επιπτώσεις που έχει η κρίση

στην απορρύθμιση της αγοράς εργασίας.

Αυτή η ισχυρή σχέση μεταξύ εκπαίδευσης και αγοράς εργασίας αναδεικνύει τους

λόγους, για τους οποίους χρησιμοποιήθηκε μεταπολεμικά από τις κυβερνήσεις των

αναπτυγμένων χωρών για την καταπολέμηση της φτώχειας, αλλά και εξακολουθεί

να αποτελεί σήμερα κεντρικό σημείο αναφοράς στις κοινωνικές επιστήμες και το

δημόσιο πολιτικό λόγο. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι οι Η.Π.Α., όπου οι μόνιμα

έντονες και πολύμορφες διακρίσεις ανάγκασαν τις κυβερνήσεις, από τη δεκαετία

10

Μία πραγματικά διεισδυτική περιγραφή των αδιεξόδων που αντιμετωπίζουν οι φτωχοί στην εκπαίδευση επιχειρεί ο J. Kozol, (1991), στο γνωστό έργο του Savages Inequalities: Children in America` s schools, New York, Crown.

12

του ΄60, να εφαρμόζουν εκπαιδευτικά προγράμματα για την καταπολέμηση της

φτώχειας, παρότι τα αποτελέσματα υπήρξαν πενιχρά, όπως επίσης και η Ε.Ε., όπου

γίνονται ανάλογες προσπάθειες κατά την τελευταία εικοσαετία11.

Το άξιο προσοχής όμως ζήτημα δεν είναι η δεδομένη και αναμφισβήτητη αυτή

σχέση εκπαίδευσης, ανεργίας και φτώχειας. Είναι η εκπαιδευτική πολιτική που

εφαρμόζεται με σκοπό την άμβλυνσή τους, με συγκεκριμένα μέτρα. Σύμφωνα με

τον επίσημο ρητορικό λόγο, τα μέτρα αυτά αποτελούν προϋπόθεση για την

ποιοτική αναβάθμιση, την ενίσχυση της αποδοτικότητας του εκπαιδευτικού

συστήματος, ώστε να αποκτήσει ανταγωνιστικά πλεονεκτήματα και να

ανταποκριθεί στον εθνικό του ρόλο και, κυρίως, να διευκολύνει την προσαρμογή

του εργατικού δυναμικού στις μεταβαλλόμενες συνθήκες της αγοράς εργασίας και

την ανάπτυξη. Η κριτική ανάλυσή τους όμως παρέχει σαφείς ενδείξεις πως τα μέτρα

αυτά υποτάσσουν την εκπαίδευση στις δυνάμεις της αγοράς και εντείνουν τα

φαινόμενα της φτώχειας και του αποκλεισμού για τους ακόλουθους κυρίως λόγους:

1. Μειώνει τη χρηματοδότηση από τον κρατικό προϋπολογισμό και οδηγεί τη

δημόσια εκπαίδευση σε παρακμή. Εμπορευματοποιεί τη γνώση και τη μεταβάλλει

σε «καταναλωτικό προϊόν», ενώ παράλληλα καλλιεργεί τον ανταγωνισμό μεταξύ

των ιδρυμάτων για την εξασφάλιση «πελατών». Παρέχει τυπικά περισσότερες

ευκαιρίες επιλογών και εξειδικεύσεων, οι οποίες τελικά διευκολύνουν τις ατομικές

αποφάσεις μιας μειοψηφίας, εντός μιας κοινωνίας που η διάρθρωσή της την ευνοεί

ποικιλοτρόπως, αλλά παράλληλα περιορίζουν την προώθηση της κοινωνικής

δικαιοσύνης στο χώρο της εκπαίδευσης12.

2. Διαμορφώνει ένα σύστημα τυπικών ή άτυπων μορφών και βαθμίδων

εκπαίδευσης ή κατάρτισης, το οποίο παγιώνει την ποιοτική διαφοροποίηση

σπουδών και ιδρυμάτων και εντείνει τις ανισότητες. Εκφυλίζει επίσης και

11

Βλ. H. Silver and P. Silver, (1991), An educational war on poverty. American and British policy - making 1960-1980, Cambridge, Cambridge University Press, σσ. 318-319, όπου περιγράφονται οι στρατηγικές που χρησιμοποιήθηκαν, τα αποτελέσματά τους και τις σύγχρονες απόψεις για την καταπολέμηση της φτώχειας μέσω της εκπαίδευσης W. D. Haddad, (1997), « Globalization of the Economy: The Implications for Education and Skill Formation», Prospects, vol. XXVII, No 1, σ.38. 12

Βλ. G. Whitty, T. Edwards and S. Gewirtz, (1993), Specialisation and Choice in Urban Education, New York, Routledge.

13

επαναπροσδιορίζει, με απρόβλεπτες συνέπειες, το ισχύον για την ένταξη στην

αγορά εργασίας σύστημα αξιολόγησης των τυπικών προσόντων.

3. Μεγαλώνει τις ευκαιρίες πρόσβασης στην Ανώτατη Εκπαίδευση, δίνει όμως

παράλληλα έμφαση στην ατομική επίδοση και υπεροχή, με αποτέλεσμα να ενισχύει

τον ανταγωνιστικό ατομικισμό και να διαμορφώνει ένα πιο αυστηρό, σύστημα

εσωτερικής αξιολόγησης. Παράλληλα, μεταθέτει την ευθύνη στα θύματα της κρίσης

και επαναφέρει στο προσκήνιο τις αντιλήψεις του κοινωνικού δαρβινισμού και τις

αρχές της πολιτικής θεωρίας του Hobbes περί «κτητικού ατόμου»13.

Πρόκειται για ένα μοντέλο μεταρρύθμισης, το οποίο εντείνει τα φαινόμενα της

σχολικής αποτυχίας και της εγκατάλειψης των σπουδών. Καθιστά εκ των προτέρων

αναποτελεσματικά τα αντισταθμιστικά προγράμματα που προβλέπονται για τη

μείωση της σχολικής αποτυχίας, τη συνέχιση των σπουδών. Παρεμποδίζει, στην

ουσία, την πρόσβαση στη γνώση εκείνη που προκαθορίζει σε μεγάλο βαθμό την

ένταξη στην αγορά εργασίας, την προσαρμογή στις μεταβαλλόμενες συνθήκες και

γενικότερα δεν εγγυάται οφέλη σε μια ασταθή οικονομική και κοινωνική

πραγματικότητα. Από την άλλη πλευρά όμως ενδυναμώνει τη σχέση εκπαίδευσης

και οικονομίας, με τρόπο όμως που προκαλεί αντίθετα αποτελέσματα, από αυτά

που υπόσχεται ο επίσημος ρητορικός λόγος. Έτσι, ενώ συνοδεύεται από μία ισχυρή

δέσμευση των οργάνων της Ε.Ε. με δηλώσεις, στρατηγικές ανάπτυξης νέων θέσεων

εργασίας, εφαρμογής προγραμμάτων κατάρτισης ανέργων και ανάπτυξης νέων

θέσεων εργασίας, η δεδηλωμένη πρόθεση να λειτουργήσει η εκπαίδευση ως

μηχανισμός άμβλυνσης των φαινομένων της ανεργίας, της φτώχειας και του

κοινωνικού αποκλεισμού οδηγείται στην αποτυχία. Η αποτυχία αυτή είναι

αναμενόμενη και δικαιολογημένη για τρεις κυρίως λόγους:

1.Στόχος της εκπαιδευτικής πολιτικής δεν είναι ο εκδημοκρατισμός της

εκπαίδευσης, όπως συνέβαινε τις προηγούμενες δεκαετίες, αλλά η υποταγή στις

δυνάμεις της αγοράς. Αν κατά το ίδιο χρονικό διάστημα παρατηρείται μεγαλύτερη

ζήτηση και πρόσβαση στις υψηλότερες βαθμίδες της εκπαίδευσης και η ίδια

13

Η συζήτηση για τις αρχές της πολιτικής θεωρίας του Hobbes ήταν αναπτυγμένη από τη δεκαετία του ΄60 και μία από τις πιο σημαντικές σχετικές μελέτες είναι του C. B. Macpherson, (1962), The Political Theory of Possessive Individualism, Oxford, Clarendon Press.

14

λειτουργεί ως μέσο κοινωνικής κινητικότητας, αυτό οφείλεται κυρίως στις

επικρατούσες οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες. Είναι μία ιστορική περίοδος,

κατά την οποία η Ελλάδα διέρχεται μία περίοδο ανάπτυξης, ενισχύει το κράτος

πρόνοιας και κατοχυρώνει, τυπικά, το δημόσιο και δωρεάν χαρακτήρα της

εκπαίδευσης. Δημοσιεύονται βέβαια μελέτες, οι οποίες αποκαλύπτουν τη συμβολή

της εκπαίδευσης στη συντήρηση των κοινωνικών ανισοτήτων. Δε δίνουν όμως

έμφαση στα ζητήματα της φτώχειας, αφού η σχέση μεταξύ εκπαιδευτικών

ανισοτήτων και φτώχειας είναι εξαιρετικά αδύναμη στην ελληνική κοινωνία, όπου

δεν είναι εμφανείς οι επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης. Ανθούν επίσης τα

φαινόμενα της πολυαπασχόλησης και της παραοικονομίας, τα οποία, σε

συνδυασμό με την οικογενειακή αλληλεγγύη, περιορίζουν τον αριθμό των ατόμων

που οδηγούνται στην ένδεια και την περιθωριοποίηση. Η στροφή του

ενδιαφέροντος στη σχέση αυτή παρατηρείται μετά την κρίση που έχει ως συνέπεια

την αναδιάρθρωση των οικονομικών και κοινωνικών δομών, την ανασυγκρότηση

της αγοράς εργασίας.

2. Η εκπαιδευτική μεταρρύθμιση στηρίζεται σε ρυθμίσεις, οι οποίες δεν μπορούν να

τα προβλήματα, στα οποία οφείλεται η άνιση διάδοση της γνώσης. Αποδίδει στην

εκπαίδευση τα προβλήματα της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού, τα

οποία οφείλονται στην κρίση. Η μετάθεση της ευθύνης παρεμποδίζει την

αποκάλυψη των πραγματικών αιτίων που μεγαλώνουν το χάσμα μεταξύ πλουσίων

και φτωχών, εντείνουν τον ανταγωνισμό, την υποταγή της εκπαίδευσης στις

δυνάμεις της αγοράς και επιβάλλουν τη μεταρρύθμιση του εκπαιδευτικού

συστήματος. Αυτή όμως προϋποθέτει μελέτη των κοινωνικών λειτουργιών της

εκπαίδευσης, κάτω από την επίδραση της κρίσης. Συνολική επανεξέταση των

στόχων της εκπαιδευτικής πολιτικής, αφού ληφθούν υπόψη οι εξελίξεις,

αποσαφηνιστούν οι σχέσεις εκπαίδευσης και οικονομίας, οι τάσεις στην αγορά

εργασίας.

Οι τάσεις αυτές στην αγορά εργασίας μεταβάλλονται λόγω της επίτασης του

διεθνούς ανταγωνισμού, της πίεσης για την αύξηση της παραγωγικότητας, τη

μείωση του κόστους εργασίας και τον περιορισμό των θέσεων στην αγορά

εργασίας. Σε ένα ευρύτερο επίπεδο, σε βάθος μελέτη της επίδρασης που ασκεί η

15

πολιτική οικονομία στην αγορά εργασίας και την εκπαίδευση, από την οποία μπορεί

να γίνει εμφανής η ανάγκη μιας νέας δημοκρατικής ρύθμισης για τη συνολική

ανασυγκρότησή της. Για να επιτευχθεί όμως αυτή χρειάζεται να εντοπισθούν και να

αποτελέσουν αντικείμενο επιστημονικού διαλόγου τα αίτια της σχολικής αποτυχίας

και της εγκατάλειψης των σπουδών, αλλά και των ευρύτερων μορφών κοινωνικών

ανισοτήτων και διακρίσεων που προκαλούν τον κοινωνικό αποκλεισμό . Να τεθούν

επίσης σε αμφισβήτηση δύο μύθοι που συνδέονται με τις κοινωνικές λειτουργίες

της εκπαίδευσης και τη σχέση της με την αγορά εργασίας: Πρώτον, πως η ισότητα

στην επίδοση και την επιτυχία στην εκπαίδευση εξασφαλίζει ίσες επαγγελματικές

ευκαιρίες, παρόμοιες δηλαδή δυνατότητες ένταξης στην αγορά εργασίας. Δεύτερον,

πως ένα τυπικά πιο ανοικτό, ως προς την πρόσβαση εκπαιδευτικό σύστημα

συνεπάγεται αυτόματα μείωση των διακρίσεων και άμβλυνση των ανισοτήτων.

Διαμορφώνει ένα σύστημα «αναμονής», το οποίο διασφαλίζει τις προνομιούχες

θέσεις στην αγορά εργασίας για τους κοινωνικά ευνοημένους κρίση.

Συμπέρασμα

Τα παραπάνω δείχνουν ότι αυτό που έχει μεγάλη σημασία είναι να προωθηθεί η

συγκρότηση ενός συστήματος κοινωνικής προστασίας και η δόμηση μιας κοινωνίας

ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Αυτή συνεπάγεται επανεξέταση της έννοιας των

οικονομικών, κοινωνικών και πολιτικών δικαιωμάτων, ώστε να τεθεί υπό

αμφισβήτηση η συσσώρευση των δικαιωμάτων ιδιοκτησίας. Επανακαθορισμό των

οικονομικών προτεραιοτήτων και στρατηγικών ανάπτυξης, ώστε να τεθεί υπό

αμφισβήτηση η πολιτική που διευρύνει τις ανισότητες, οξύνει τις διαφορές,

ευθύνεται για την αύξηση της ανεργίας, της φτώχειας και του κοινωνικού

αποκλεισμού .

Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα

Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων

Τέλος Ενότητας

Χρηματοδότηση

• Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα.

• Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων» έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού.

• Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.

Σημειώματα

Σημείωμα Αναφοράς

Copyright Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Διδάσκων : Kαθηγήτρια Ε. Σιάνου. «Εκπαίδευση και

κοινωνικός αποκλεισμός. ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΑΠΟΚΛΕΙΣΜΟΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΚΑΙ ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ».

Έκδοση: 1.0. Ιωάννινα 2014. Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση:

http://ecourse.uoi.gr/course/view.php?id=1138.

Σημείωμα Αδειοδότησης

• Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons

Αναφορά Δημιουργού - Παρόμοια Διανομή, Διεθνής Έκδοση 4.0 [1] ή μεταγενέστερη.

[1] https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/.