ปรสตวทยา (Parasitology)

ความสมพนธระหวางสงมชวต 2 ชนด ทอาศยอยรวมกน โดยสงมชวตชนดหนงอาศยและทำาใหเกดอนตรายตอสงมชวตอกชนดหนงทอยรวมกน หรอเปนสงมชวตทรบประโยชนจากสงมชวตอกชนดหนง เรยกสงมชวตนวา ปรสต (parasite) และเรยกสงมชวตทไดรบอนตรายหรอเสยประโยชนวา เจาบานหรอโฮสต (host) เชน พยาธปากขอทอาศยอยในลำาไสของคน พยาธตวเตมวยใชปากยดเกาะดดเลอดจากผนงลำาไสเปนอาหาร ทำาใหคนเปนโรคโลหตจางได เราเรยกพยาธปากขอวาเปน ปรสต และคนเปนเจาบาน

การดำารงชวตรวมกนของสงมชวต (Biological association)

Mutualism (ภาวะพงพา) + +

Parasitism (ภาวะปรสต) + -

Comensalism (ภาวะเกอกล) + 0

ความสมพนธระหวางโฮสตและปรสต

เจาบาน ปรสต

แหลงอาหาร, กระตนการเจรญ,

ควบคมการเจรญพนธ

แยงอาหาร ขวางอวยวะ

ขบสาร ชอนไช

ขาดอาหาร อดตนอวยวะ

เกดอาการแพคน

ชนดของโฮสตDefinitive host (โฮสตจำาเพาะ) คอ host

ทเปนทอยอาศยของ parasiteเตมวย และ/หรอ host ซง parasite มการสบพนธแบบอาศยเพศ และพรอมทจะผสมพนธ เชน พยาธไสเดอน (Ascaris)

Intermediate host (โฮสตตวกลาง) คอ host ท parasite เขาไปอยเพอการเจรญเตบโตเปนชวงระยะตวออนหรอเพมจำานวนแบบไมอาศยเพศ

Reservoir host (โฮสตกกตน) คอ host ทเปนพวกสตวทเปนแหลงกกตน parasite ตามธรรมชาต และสามารถแพรกระจายparasite ไปสคนหรอสตวอนได

ชนดของโฮสต (ตอ)Paratenic host (โฮสตขางเคยง) คอ

host ตวกลางซงเปนตวแพรโรค โดยท parasite เขาไปอยอาศยโดยไมมการเปลยนแปลงระยะและเพมจำานวน

Wrong host คอ host ทตดเชอ parasite โดยบงเอญโดยท parasite ไมสามารถเจรญเปนตวแกได

Accidental host (โฮสตโดยบงเอญ) คอ host ทตดเชอ parasiteโดยบงเอญ ซงปรสตอาจดำาเนนชวต จนครบวงจรชวตได

ชนดของโฮสต (ตอ)

Transport host (vector) คอตวพาหะทนำาปรสตจาก host หนงไปยงอก host หนงได 7.1 Mechanical vector เชอไมมการเปลยนแปลงระยะ และเพมจำานวน7.2 Biological vector เชอมการเปลยนระยะและเพมจำานวน

การจำาแนกชนดของปรสต ปรสตภายนอก (ectoparasite) คอปรสตท

อาศยอยภายนอกรางกายของโฮสต ตามผวหนง ผนงศรษะ เสนผม หรอขน กดกนผวหนงและดดกนนำาเลยงจากเซลล เปนอาหาร เชน เหา, ไร, เหบ

ปรสตภายใน (endoparasite) คอปรสตทอาศยอยภายในรางกายของโฮสต เชน ภายในลำาไส, ตบ, ปอด และในเลอด ไดแก พยาธไสเดอน, พยาธใบไมตบ, พยาธใบไมปอดและพยาธใบไมเลอด

ปรสตแท (obligatory parasite) คอปรสตทตองอาศยอยในโฮสตตลอดเวลา ไมสามารถดำารงชวตอยไดโดยปราศจากโฮสต เชน พยาธไสเดอน

การจำาแนกชนดของปรสต (ตอ) ปรสตไมเจาะจง (facultative parasite)

คอปรสตทมวงชวตอยได 2 แบบ คอ แบบปรสต (parasitic form) และแบบอสระ (free living form) เชน Strongyloides stercoralis เปนปรสตทสามารถเจรญเปนปรสตในคนและถาไมมคน กสามารถเจรญเปนแบบอสระในพนดนโดยทมการเจรญเตบโตจนครบวงชวตได

ปรสตชวคราว (temporary parasite or intermittent parasite) คอปรสตทอาศยโฮสตเปนครงคราวเพอกนอาหาร โดยมากเปนปรสตภายนอก (ectoparasite) เชน ตวเรอด (bed bug)

การจำาแนกชนดของปรสต (ตอ) ปรสตโดยบงเอญ (accidental or

incidental parasite) คอปรสตทอาศยอยกบโฮสตทไมใชโฮสตจำาเพาะของปรสตนน ปรสตสามารถเจรญอยไดเปนระยะเวลานาน โดยไมมการเจรญเปนตวเตมวยในโฮสตนน เชน พยาธตวจด ซงปกตพบในสนขและแมว แตอาจจะพบอยในคนไดนานนบป

ปรสตเทยม (pseudoparasite) คอสงแปลกปลอมทปนเป อนอยกบตวอยางทนำามาตรวจซงเมอดดวยตาเปลาหรอดดวยกลองจลทรรศนแลว มลกษณะคลายๆ กบปรสต เชน เวลาตรวจอจจาระผปวย มองเหนฟองอากาศมรปรางลกษณะเหมอนไขพยาธปากขอ

วงชวตของปรสต

โฮสตจำาเพาะ

โฮสตจำาเพาะ

ตวออนระยะตดตอ

ไขไข

โฮสตกงกลาง ชนดท 1

โฮสตกงกลางชนดท 2

(ระยะตดตอ)

วงชวตของปรสตแบบงายๆ

วงชวตของปรสตแบบสลบซบซอน

การปรบตวของปรสตการปรบตวของปรสตใหเขากบสงแวดลอม

ภายนอก เชน ความชน อณหภม และสารเคมตางๆ

การปรบตวของปรสตใหเขากบสงแวดลอมภายในเจาบาน การขบนำายอยออกมายอยผวหนงของคน ทำาใหตวออนไชเขาสเสนเลอดไดงายขนการปรบตวของปรสตใหอยในรางกายโฮสตเปนระยะเวลานาน มอวยวะพเศษสำาหรบยดเกาะและกนอาหาร เชน ปมดด (sucker), ขอ (hook) และหนาม (spine)

การปรบตวของปรสต (ตอ)

การปรบตวของปรสตทใหไดอาหารตามทตองการ มระบบการยอยอาหารทตางไปจากชนดอนๆการปรบตวเพอการสบพนธ เพอทจะใหอยรอดและดำารงเผาพนธไดการปรบตวสำาหรบการตดตอเขาสโฮสต จะพยายามหาทางออกจากโฮสตกงกลาง

วธการเขาสโฮสต ทางปาก โดยการกนไขหรอตวออนระยะตดตอ ทปนเป อน

ไปกบอาหารหรอนำา ทรบประทานเขาไปโดยตรง เชน พยาธไสเดอน

ทางจมก โดยการหายใจเอาไขพยาธระยะตดตอเขาไปทางจมก ผานเขาปากลงสลำาไส เชน ไขพยาธเขมหมด

ทางผวหนง โดยการทตวออนพยาธระยะตดตอ ไชเขาตามผวหนงไดโดยตรง เชน พยาธปากขอ และพยาธใบไมเลอด

ทางอวยวะสบพนธ ไขพยาธระยะตดตอเขาสรางกายของโฮสตทางอวยวะสบพนธโดยการสมผส และพยาธสามารถเจรญเตบโตอยในอวยวะสบพนธได เชน Trichomonas vaginalis และ พยาธเขมหมด

ทางสายรก เดกในครรภไดรบเชอปรสตผานทางสายรกของมารดาเขาสรางกาย เชน โรคมาลาเรย

อาการทางคลนกจากปรสตชนดของปรสต ปรสตบางชนดทำาใหเกดโรคและ

บางชนดกไมทำาใหเกดโรค ซงถาเปนชนดทไมทำาใหเกดโรค กจะไมมอาการ

ขนาดของปรสต ปรสตขนาดใหญกจะทำาใหเกดอาการมากกวาขนาดเลก

จำานวนของปรสต ปรสตจำานวนมากจะทำาใหเกดอาการไดมากและถามจำานวนนอยกจะเกดอาการนอย

อวยวะของโฮสต ถาเปนอวยวะทสำาคญจะมอาการมาก เชน สมอง หวใจ เปนตน

อาการทางคลนกจากปรสต (ตอ)ความเปนอยของโฮสต ถาโฮสตออนแอ

หรอมโรคอยแลว ไดรบเชอปรสตเพยงเลกนอย กทำาใหเกดมอาการมากได

ความไวตอเชอปรสตของโฮสต โฮสตทมความไวตอเชอปรสตมากกมอาการมากได

ภมคมกนของโฮสตตอปรสต สวนมากโฮสตทมอายมากจะมภมคมกนตอปรสตมากกวาโฮสตทมอายนอย

บทบาทของปรสตตอโฮสต การแยงอาหาร (robbing effects) ปรสตทอย

ในโฮสตจะแยงกนอาหารจากโฮสตทมนอาศยอย เพอการเจรญเตบโตของปรสตเอง เชน พยาธไสเดอน จะแยงกนโปรตนในลำาไสเลกของโฮสต ทำาใหโฮสตเกดอาการขาดอาหารได

การเสยหายโดยตรง (direct injurious effects) จะทำาใหเกดการเสยหายตออวยวะทปรสตอาศยอยโดยตรง เชน พยาธปากขอ ใชฟนกดผนงลำาไสเพอดดสารอาหารจากเลอด พยาธไสเดอนจะทำาใหเกดอดตนลำาไส หรออาจจะไชทะลผนงลำาไสได ฯลฯ

อาการแพ (allergic reaction) ตวปรสตหรอสารทปรสตสรางออกมา จะทำาใหเกดอาการแพ เชน ลมพษ หอบหดได

การเสยหายโดยทางออม (indirect injurious effects) การตดโรคซำาจากเชอชนดอนๆ ทอาศยอยในบรเวณนนหลงจากการเสยหายโดยตรงเชน การเกด secondary infection จากเชอแบคทเรยในลำาไสหลงจากทพยาธปากขอใชปากขอกดบรเวณลำาไสนน ทำาใหลำาไสเกดการอกเสบ

บทบาทของปรสตตอโฮสต (ตอ)

บทบาทของโฮสตตอปรสต ปฏกรยาเฉพาะท (local reaction or

encapsulate) เปนปฏกรยาทโฮสตสรางขนเพอตอตานหรอทำาลายตวปรสต ในบรเวณทปรสตอาศยอยหรอบรเวณทปรสตเขาสรางกาย เปนปฏกรยาชนดเซลล (cellular reaction) เชน 1.1 Phagocytosis การเกดทำาลายปรสตโดยเซลลชนด macrophage ในเลอดหรอ reticuroendothelial system เชน monocyte ในเลอดซงกนเชอมาลาเรยของคน เปนตน 1.2 Inflammatory reaction โดยมากเปนอกเสบชนดเรอรงและเซลลทพบในบรเวณทอกเสบคอ lymphocyte, plasma cell, eosinophil

บทบาทของโฮสตตอปรสต (ตอ) 1.3 Fibrosis คอ การเกด fibrous tissue มาลอมรอบตวปรสต ซงจะเกดขนหลงการเกด inflammatory reaction

1.4 Calcification คอการมหนปนมาเกาะ หลงจากเกด fibrous tissue

ปฏกรยาทวไป เปนปฏกรยาทโฮสตตอสกบปรสตทเขาสโฮสตเพอทำาลายหรอขดขวางการเจรญเตบโตเพมจำานวนของปรสตนน เชน การมไข (fever) อณหภมสงขนกวาปกตของรางกายจะขดขวางการเจรญเพมจำานวนเชอโรคและปฏกรยาทมความสำาคญในการปองกนปรสตของโฮสต คอ ภมคมกน แบงไดเปน

บทบาทของโฮสตตอปรสต (ตอ) Natural immunity คอภมคมกนทไดรบมา

ตงแตเกดซงจะมความแตกตางในแตละเชอชาต อาย และสขภาพทวไป

Acquire immunity คอ ภมคมกนทเกดขนหลงจากทไดรบปรสตเขาไป รางกายจะสรางภมคมกนตอปรสตนน ซงจะแบงไดเปน

2.1 Residual Immunity คอคมกนทสรางขนมาตอตานเชอโรคแลวเมอเชอโรคตายไปแลว ภมคมกนชนดนกยงมอยในรางกายและสามารถปองกน reinfection ได

บทบาทของโฮสตตอปรสต (ตอ) 2.2 Premunitive (leccomital immunity) คอภมคมกนทสรางขนมาตอตานปรสต เมอปรสตนตายไปภมคมกนนกจะหายไปโดยทวไปการตดเชอปรสตจะเกด Premunitive เทานนไมม Residual Immnitry 3. Eosinophilia คอการมจำานวนเมดเลอดขาวชนด eosinophil ในเลอดจำานวนมากกวาปกต ซงจะพบไดในผปวยทมพยาธอยในรางกาย (helminthic infection) โดยเฉพาะพยาธพวกทมระยะหนงของมนอาศยอยในเนอเยอ เชน พยาธตวจด พยาธ ทรคโนสส พยาธปากขอ ฯลฯ ซงพบวา eosinophil มความสามารถในการฆาทำาลายตวออนของพยาธได เชน พยาธใบไมเลอด พยาธทรคโนสส

Life cycle of Giardia lamblia

Life cycle of hookworm

Trichuris eggs and life cycle

Ascaris and life cycle

ปรสตแท (obligatory parasite)

Strongyloides life cycle

ปรสตไมเจาะจง (facultative parasite)