Монголын макроэдийн засгийн эрсдлүүд Батаагийн...
TRANSCRIPT
Батаагийн Эрдэнэбат, PhD.МУИС
https://sites.google.com/site/erdenebatba
http://tsors79.blogspot.com/
Төрийн ордон, 2014 оны 11-р сарын 14
Монголын макроэдийн засгийн эрсдлүүд
(2012)(2012)(2012)(2012)
http://www.eri.mn/index.php/en/discussionhttp://www.eri.mn/index.php/en/discussionhttp://www.eri.mn/index.php/en/discussionhttp://www.eri.mn/index.php/en/discussion----paperpaperpaperpaper
Эдийн засгийн өсөлт, түүхий эдийн үнийн
өөрчлөлт хоёрын корреляц 50%, түүхэн рекорд
2001-2012 оны 6-р сар
Түүхий эдүүдийн үнийн корреляц түүхэнд байгаагүй
өндөр түвшинд хүрсэн. Орчны проекцын үнэлгээ
Монгол улсын экспортын багцын орлогын
өсөлт, эрсдэл 2000-2012.6-р сар
0.4
0.8
1.2
1.6
2.0
2.4
01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14
AUD CAD ZAR
RUB CLP MNT
CNY
Chen, Rogoff, Rossi (QJE, 2010): түүхий эдийн үнэ экспортлогчийн валютын ханшид нөлөөлнө. Гэхдээ валютын ханшийнх нь өөрчлөлт түүхий эдийнх нь үнийг
прогнозлоно.
Ханшид зөвхөн гадаад хүчин зүйлс нөлөөлөөгүй.
Дотоод хүчин зүйлс, мөнгөний бодлого өндөр үүрэгтэй.
Дэлхийн 180 улсын урт хугацааны хамаарал
Дэлхийн 184 улс дахь 2008-2013 оны дундаж
инфляцийн хистограм. Монгол: 12.5%
0
10
20
30
40
50
60
70
0 2 4 7 9 11 14 16 18 20 23 25 27 29.6
ИранСуданЭтиоп
Сири
ГвинейЙемен
СаоТомеМалави
СейшейлСиера Леон
БурундиПакистан
ГанаМонгол
Өмнөд Судан
Венесуэл
Беларус
Бодит хадгаламж болон зээлийн хүү сөрөг болоод байхаар
санхүүгийн хуримтлал хийгдэхгүй. Хөрөнгө оруулалт бус хэрэглээ
урамшигдана. Хуримтлал санхүүгийн бус хэлбэрт орно. Орон сууц,
автомашины эрэлт хиймлээр өснө.
-15
-5
5
15
25
35
45
1998
-7
1998
-12
1999
-5
1999
-10
2000
-3
2000
-8
2001
-1
2001
-6
2001
-11
2002
-4
2002
-9
2003
-2
2003
-7
2003
-12
2004
-5
2004
-10
2005
-3
2005
-8
2006
-1
2006
-6
2006
-11
2007
-4
2007
-9
2008
-2
2008
-7
2008
-12
2009
-5
2009
-10
2010
-3
2010
-8
2011
-1
2011
-6
2011
-11
2012
-4
2012
-9
2013
-2
Бодит хадгаламжийн хүү (жил,%)
Бодит зээлийн хүү (жил,%)
Монгол улсын банкны зээлийн хүү 2013 онд дунджаар 18.4% (орон
сууцны хөнгөлттэй хүүг оруулаад). Монголын нийт худалдааны
эргэлтийн 70 орчим хувийг бүрдүүлдэг БНХАУ болон ОХУ-д тус бүрдээ
6% болон 9.5%.
0
10
20
30
40
50
60
1 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 55 60
2013 оны зээлийн хүү (%) хэвтээ тэнхлэгт, хэдэн улс тухайн түвшинд
байсан нь босоо тэнхлэгт
Мадагаскар
Малави
ГамбиБразил
Сао ТомеТажикстан
УгандаЛаос
ЙеменСиера Леон
ГондурасКонго
ПарагвайБеларус
Монгол
Зээлийн хүүнээс (капиталын зардал) давсан өгөөжтэй төсөл л санхүүжигдэнэ. Өөрийн хөрөнгөөрх санхүүжилтийн оролцоо бага
байхын хэрээр хүү өндөрсөнө. Монгол а.а.н-үүд өрсөлдөх чадваргүй болно. Ж нь, Tyson компаний капиталын зардал жилийн
~8%. Үүнээс давсан өгөөжтэй бол төслүүдийг хэрэгжүүлнэ. Монголын махны хэрэгцээний чамгүй хэсгийг 10000+ км-ын цаанаас
зөөсөн тахиа эзэлж байна. Tyson бас үхрийн мах экспортолдог. Илүү ойр Шинэ Зеланд дэлхийн хонины махны экспортын 50%-
ийг гаргадаг. Бас л инфляцийг (капиталын зардлыг) нам дор, тогтвортой байлгах бодлоготой .
0
1000
2000
3000
4000
5000
6000
Банкны зээлийн бодит үлдэгдэл (2000=100, 2014У1 ХҮИ-ээр жинлэсэн)
Төрийн захиргаа
Мэргэжлийн, ш.у.-ны үйлчилгээ
Цэвэр бохир ус, хог
Захиргаан болон дэмжлэх үзүүлэхБоловсрол
Санхүү, даатгал
Цахилгаан, хий, уур хангамж
Эрүүл мэнд
Мэдээлэл, холбоо
Зочид буудал, зоогин газар
Тээвэр, агуулах
Хөдөө аж ахуй
Боловсруулах аж үйлдвэр
Уул уурхай
Барилга
Бөөний болон жижиглэнгийн
худалдаа, засварҮл хөдлөх хөрөнгө
Цалин/тэтгэвэр/картын зээл,
шоу, үзвэр г.м.
АНУ-ын болон Монголын ЗГ-ын бондын өгөөжүүд. Өгөөж өндөрсөх нь тухайн бонд зарагдахын тулд улам бүр хямдарч буйг харуулна. Хэт их, найдваргүй ЗГ-ын бонд хувийн секторын бонд гарах боломжийг хаана.
АНУ-ын болон Монголын ЗГ-ын бондын өгөөжүүд. Өгөөж өндөрсөх нь тухайн бонд зарагдахын тулд улам бүр хямдарч буйг харуулна. Хэт их, найдваргүй ЗГ-ын бонд хувийн секторын бонд гарах боломжийг хаана.
АНУ-ын болон Монголын ЗГ-ын бондын өгөөжүүд. Өгөөж өндөрсөх нь тухайн бонд зарагдахын тулд улам бүр хямдарч буйг харуулна. Хэт их, найдваргүй ЗГ-ын бонд хувийн секторын бонд гарах боломжийг хаана.
0
200
400
600
800
1000
1200
1400
2001
.IV
2002
.II
2002
.IV
2003
.II
2003
.IV
2004
.II
2004
.IV
2005
.II
2005
.IV
2006
.II
2006
.IV
2007
.II
2007
.IV
2008
.II
2008
.IV
2009
.II
2009
.IV
2010
.II
2010
.IV
2011
.II
2011
.IV
2012
.II
2012
.IV
Санхүү
Уул уурхайн олборлох аж үйлдвэр
Зочид буудал, зоогийн газар
Цахилгаан эрчим хүч, шатдаг хий, усан хангамжХудалдаа, засвар
Төрийн захиргаа, батлан хамгаалах, нийгмийн даатгалЭрүүл мэнд нийгмийн хангамж
Боловсрол
Үл хөдлөх хөрөнгө, бизнесийн үйл ажиллагааБоловсруулах аж үйлдвэр
Барилга
Тээвэр холбоо агуулахын аж ахуй
Нийгэм хамт олон, хувь хүний үйлчилгээХятадын аж үйлдвэрлэл
Хөдөө аж ахуй, Ойн аж ахуй
2014 оны төгрөгөөрх (мянган) бодит цалин, салбараар жагсаасан байдал2010 оноос хойших Хятадын аж үйлдвэрийндундаж цалинг инфляцитай нь ижил хувиар өсөж ирсэн гэж үзсэн.
Монголын зах зээл жижиг. Монгол компаниуд гадаад зах зээл рүү гарвал л амжилттай байна. Нэмүү өртөг
багатай, мэдлэг боловсрол шаардахгүй ажиллах хүчин бүхий үйлдвэрлэл өрсөлдөх чадваргүй. Хятадад
өдрийн $1,25-оос доош орлоготой иргэд 160 сая бий. Гадагшаа гарахад компаниудад капиталын зардал
өрсөлдөхүйц хямд байхаас гадна ажиллах хүчний боловсрол, чадвар өндөр байх ёстой. Ажиллах хүчний
нөөц хязгаарлагдмал (1.2 сая), ашиглалтын түвшин доогуур
0.0
2.0
4.0
6.0
8.0
10.0
12.0
14.0
16.0
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
Ажилгүйдлийн түвшин (%)
Баруун бүс Зүүн бүс Хангайн бүс
Улсын дүн Төвийн бүс Улаанбаатар
45.0
50.0
55.0
60.0
65.0
70.0
75.0
80.0
85.0
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
Ажиллах хүчний оролцооны
түвшин (%)
Хангайн бүс Баруун бүс Төвийн бүс
Зүүн бүс Улсын дүн Улаанбаатар
Э.з. капитал их, хөдөлмөр бага шаардах уул уурхайд тулгуурлахын хэрээр хэвийн ажилгүйдлийн түвшин өсөх
ёстой (natural rate of unemployment). Нэг илрэл нь ажиллах хүчтэй харьцуулахад хэт их оюутан: 1989 онд 33
мянган оуютан их, дээд сургууль, коллежэд сурч байсан бол 2013 онд 174 мянга. Дээд боловсролын чанар муу
бол энэ нь маш хортой далд ажилгүйдлийн илрэл (татвар төлөхгүй, халамж авна, монгол хүний дундаж наслалт
богино). Нөгөө талаас энэ их оюутанд дэлхийн хэмжээний боловрсол олгож чадвал энэ нь гайхамшигтай
боломж. Сингапур, Солонгос, Хятад улсуудын бодлого.
0
2
4
6
8
10
12
14
16
18
0
100
200
300
400
500
600
700
800
900
1000
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
1 сая хүнд ногдох шинжлэх ухааны
өгүүллийн тоо
Финлянд СингапурИх Британи АНУГерман СолонгосФранц ЯпонОХУ БНХАУМонгол (баруун тэнхлэг)
0
20
40
60
80
100
120
140
160
180
200
220
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
110
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
Оюутан болон ажиллах хүчний
харьцаа (%)
Баруун бүс
Төвийн бүс
Хангайн бүс
Улаанбаатар
Улсын дүн
УБ дахь оюутан/ажиллах хүчний харьцааЗүүн бүс (баруун тэнхлэг)
НҮБ: number of scientific and engineering articles published in the following fields: physics, biology, chemistry, mathematics, clinical medicine, biomedical research, engineering and technology, and earth and space sciences.
WB (2007): ... For the last 15 years, The World Bank, its partners, and governments have supported the
"centers of excellence" for building capacity in modern economics education and research in developing and transition countries. Новая Экономическая Школа, CERGE-EI, CEU, Kyev Mohaya, Бээжингийн Их
Сургууль. Монгол энэ төсөлт хамрагдаагүй цөөн улсын нэг. Европын Холбооны ТАСИС хөтөлбөр, Соросын
сангаас бага зэрэг дэмжиж ирсэн Эдийн Засгийн Сургуулийг 2014 онд татан буулгасан.
Өнөөдөр улс орнууд цэрэг зэвсгийн хүчээр бус эдийн засгийн бодлогоор “өрсөлддөг”. Монгол
улсын эдийн засгийн шинжлэх ухааны хөгжлийн түвшин дэлхийн нийт улсуудаас 175-д жагсаж
байна (энэ нь тухайн шинжлэх ухааны ололт, туршлагаас хэр хүрдэтгийг нь багцаагаар илтгэнэ).
Бидэндтэй адил социалист байсан Хятад 36-д ОХУ-д 50-д жагсаж байна.
Хөгжихийн тулд Э.з.-ийн шинжлэх ухааныг Монголд дэлхийн стандартаар нь хөгжүүлэх, түүний ололтуудыг
ашиглах зайлшгүй шаардлагатай. Анагаах ухааныг социализмын үед оруулж ирсэнтэй адил. Чикагогийн хөвгүүд
(Чили), Беркелийн мафи (Индонез)- тай болох ёстой. Эдгээр нь хөгжиж буй улсууд системтэйгээр эдийн засагчдыг
шинжлэх ухааны өндөр түвшинд бэлтгэж, ашигласан жишээ. Монгол улсад өөрийн гэсэн ийм санаачлага
байгаагүй.
Ойрын жишээ: Хөршүүд адил бодлого хэрэгжүүлдэг: ОХУ-Шинэ Э.З.-ийн
Сургууль (www.nes.ru); Хятадын Э.З. Санхүүгийн Төв Сургуульд
(http://www.cufe.edu.cn). Энд Роберт Барро, Эрик Маскин (2007 оны Нобел)
нар ажиллаж байна
J ECON LIT J BUS ECON STAT WORK EMPLOY SOC J REAL ESTATE RES TIJDSCHR ECON SOC GE JPN WORLD ECON SPAT ECON ANAL ZB RAD EKON FAK RIJE
Q J ECON FOOD POLICY J AGRAR CHANGE INF ECON POLICY ECON MODEL J INST THEOR ECON J FINANC ECONOMET PANOECONOMICUS
J FINANC ECON SOC AM J AGR ECON J ECON HIST SPAN ECON REV S AFR J ECON AM LAW ECON REV ECONOMICS-KIEL
J ECON PERSPECT RAND J ECON RESOUR ENERGY ECON REV INCOME WEALTH APPL ECON JAHRB NATL STAT REV INT ORGAN INT J ECON THEORY
J FINANC ECON SMALL BUS ECON APPL ECON PERSPECT P CAN J AGR ECON J JPN INT ECON J WORLD TRADE MAR RESOUR ECON ACTA OECON
J POLIT ECON J BANK FINANC J ECON THEORY REV WORLD ECON ASTIN BULL J ECON EDUC WORLD TRADE REV J PUBLIC ECON THEORY
REV FINANC STUD J RISK UNCERTAINTY KYKLOS J REAL ESTATE FINANC J ECON CHINA AGR ECON REV ECON J WATCH E M EKON MANAG
J ECON GEOGR IMF ECON REV J ECON MANAGE STRAT SCAND J ECON STUD NONLINEAR DYN E POLIT EKON EMERG MARK REV REV RADICAL POL ECON
ECONOMETRICA J PUBLIC ECON ECON DEV CULT CHANGE POST-SOV AFF GENEVA RISK INS REV J APPL ECON REV NETW ECON BE J MACROECON
J ACCOUNT ECON WORLD DEV J EVOL ECON B INDONES ECON STUD CLIOMETRICA EASTERN EUR ECON J FINANC STABIL ECON COMPUT ECON CYB
ECON GEOGR J APPL ECONOMET ECON EDUC REV ECONOMET THEOR INT LABOUR REV AUST ECON HIST REV INT REV ECON FINANC ASIAN ECON J
REV ECON STUD J FINANC QUANT ANAL OXFORD B ECON STAT REV AGR ECON EUROPE-ASIA STUD APPL ECON LETT THEOR ECON REV ECON DES
AM ECON REV IND CORP CHANGE INSUR MATH ECON J REGUL ECON FED RESERVE BANK ST AUST ECON REV J EMPIR FINANC IKTISAT ISLET FINANS
J ECON GROWTH J ECON SURV J ECON BEHAV ORGAN NEW POLIT ECON DEV ECON FINANZARCHIV J ECON INEQUAL PRAGUE ECON PAP
AM ECON J-MACROECON AM ECON J-ECON POLIC REG SCI URBAN ECON REV INT POLIT ECON ANNU REV FINANC ECON HACIENDA PUBLICA ESP EUR REV ECON HIST J PENSION ECON FINAN
REV ECON STAT J EUR ECON ASSOC J RISK INSUR TRANSFORM BUS ECON J MACROECON INDEP REV N AM J ECON FINANC REV HIST ECON
REV ENV ECON POLICY OXFORD REV ECON POL CAMB J ECON ECON DEV Q SCOT J POLIT ECON INVEST ECON-SPAIN AMFITEATRU ECON ROM J ECON FORECAST
BROOKINGS PAP ECO AC J LAW ECON ECONOMET REV ECON HIST REV SOC CHOICE WELFARE HIST POLIT ECON IND INNOV Z WIRTSCHAFTSGEOGR
J LABOR ECON J REGIONAL SCI J PROD ANAL CAN J ECON NATL TAX J SERIES-J SPAN ECON J SPORT ECON GLOBAL ECON REV
EXP ECON EUR ECON REV FUTURES IMF STAFF PAPERS MACROECON DYN PORT ECON J AGRIBUSINESS EKON ISTRAZ
ECOL ECON WORLD BANK RES OBSER OXFORD ECON PAP CESIFO ECON STUD OPEN ECON REV EKON CAS GER ECON REV B ECON RES
J HEALTH ECON CAMB J REG ECON SOC CHINA ECON REV ECONOMET J J MEDIA ECON REV ECON APL-SPAIN REV ECON HOUSEHOLD BALT J ECON
J HUM RESOUR JCMS-J COMMON MARK S REAL ESTATE ECON J AFR ECON THEOR DECIS EUR J HIST ECON THOU J ASIA PAC ECON METROECONOMICA
J ENVIRON ECON MANAG AM ECON J-MICROECON ECONOMICA ECON PHILOS CHINA WORLD ECON J ECON POLICY REFORM REV INT ECON CEPAL REV
PHARMACOECONOMICS LAND ECON J POPUL ECON QUANT FINANC FISC STUD S AFR J ECON MANAG S ECON POLIT-OXFORD ESTUD ECONOMIA
ECON POLICY J AGR ECON J IND ECON EMERG MARK FINANC TR INT REV LAW ECON REV ECON MUND J ECON INTERACT COOR J BEHAV FINANC
ENERG ECON J POLICY ANAL MANAG GAME ECON BEHAV EXPLOR ECON HIST ECON LETT REV ECON POLIT BE J ECON ANAL POLI EKONOMISTA
AM ECON J-APPL ECON EUR REV AGRIC ECON LABOUR ECON ECON TRANSIT ECON LETT INVEST ECON-MEX ECON POLIT-ITALY SINGAP ECON REV
VALUE HEALTH REG STUD INT J IND ORGAN J HOUS ECON ECON LETT TRIMEST ECON COMPUT ECON J INT TRADE ECON DEV
J INT ECON INT ECON REV ECON INQ ECON REC ECONOMIST-NETHERLAND REV ETUD COMP EST-O ASIAN J TECHNOL INNO ECON CHIL
ECON J QME-QUANT MARK ECON AUST J AGR RESOUR EC EMPIR ECON PAC ECON REV HITOTSUB J ECON INT FINANC PAC ECON BULL
J DEV ECON ANNU REV RESOUR ECON PUBLIC CHOICE INT TAX PUBLIC FINAN DEFENCE PEACE ECON TECHNOL ECON DEV ECO ASIAN ECON PAP ARGUM OECON
ANNU REV ECON J MONEY CREDIT BANK AGR ECON-BLACKWELL ECON THEOR INT J GAME THEORY ECON SYST RES BE J THEOR ECON J AUST POLIT ECON
J URBAN ECON ENVIRON RESOUR ECON J FOREST ECON SOUTH ECON J JPN ECON REV J BUS ECON MANAG INT J HEALTH CARE FI AUST ECON PAP
ENERG J J LAW ECON ORGAN INZ EKON REV DEV ECON POST-COMMUNIST ECON SOCIO-ECON REV J KOREA TRADE REV DERIV RES
J MONETARY ECON MATH FINANC J ECON DYN CONTROL J COMPET LAW ECON J POST KEYNESIAN EC INT ENVIRON AGREEM-P ANN ECON FINANC ASIA-PAC J ACCOUNT E
J ECONOMETRICS PAP REG SCI J ECON DYN CONTROL REV IND ORGAN J ECON ISSUES REV FINANC J I ECON ACTUAL PROBL ECON
HEALTH ECON REV ECON DYNAM J TRANSP ECON POLICY CONTEMP ECON POLICY AM J ECON SOCIOL EUR J HEALTH ECON ECON SOC REV RECH ECON LOUVAIN
WORLD BANK ECON REV J COMP ECON FEM ECON J AGR RESOUR ECON MANCH SCH EUR J POLIT ECON ASIAN ECON POLICY R REV CIENC SOC-VENEZ
ECON HUM BIOL J ECON PSYCHOL J DEV STUD J POLICY MODEL INT J TRANSP ECON J CULT ECON EUR J LAW ECON ECON MEX
INT J FORECASTING WORLD ECON J MATH ECON ASIAN-PAC ECON LIT
Эдгээр нь Томсон Ройтерсын Сэтгүүлийн Ишлэлийн Тайлан
(JCR)-д эдийн засгийн салбараар ордог сэтгүүлүүд
� Эдийн засгийн шинжлэх ухааны бүх ололт амжилт, туршилт, туршлагуудыг эдгээр сэтгүүлүүд 1886 оноос хойш нийтэлж ирсэн. Асар том мэдлэгийн сан хөмрөг
� Бодлого боловсруулагчид болон эрдэмтдийн өдөр тутмын үйл ажиллагаандаа хэрэглэдэг үндсэн мэдээллийн бааз
� Сурах бичгүүд энэхүү сан хөмрөгт тулгуурлан бичигдэж, шинэчлэгддэг. Сэтгүүлд нийтлэгдсэн шинэ мэдлэг сурах бичгүүдэд тусгалаа олох хугацаа удаан ~ 10 жил.
� Монгол улсаас ганц ч төрийн байгууллага, их сургууль энэхүү мэдээллийн бааз руу нэвтрэх эрх байхгүй. Жилийн захиалгаар бус ширхэгээр судалгааны ажлыг кредит картаар худалдан авч болно, ~30 USD. Нэг сэдвээр судалгаа хийхэд ~ 20-ийг ашиглана.
� DataStream, ESDS гэх мэт статистик тоон мэдээллийн төлбөртэй сангууд бүр хаагдмал.
� Энэ дутагдал Монголд зөвхөн э.з.-ын шинжлэх ухаанаар хязгаарлагдахгүй
� Нэгэнт мэдлэгийн эх ундрага руу нэвтрэх эрхгүй учир Их сургууль, коллежид заагдаж буй хичээлүүд шинжлэх ухааны агуулгын хувьд хоцрогдсон, зарим нь шинжлэх ухаантай ямар ч холбоогүй болон хувирч байна.
ЗГ, хувийн сектор, ухамсартай иргэд дээд боловсролын салбарыг хөгжүүлэх, дэмжих, үр ашгийг нь сайжруулахад
хамтрах. ЗГ шинжлэх ухааны ажлыг хэрхэн үнэлж, санхүүжүүлж буйгаа эргэн харах. Хувийн сектор, иргэд нэрэмжит
профессоруудыг оруулж ирэхэд (... банкны нэрэмжит Санхүүгийн профессор, ... компаний нэрэмжит Уул уурхайн
профессор, ... гэр бүлийн нэрэмжит Анагаах ухааны профессор г.м.) туслах. Энэ зардал татвар ногдох орлогоос хасагддаг.
Ядаж нэг үлгэр жишээ сургуулийг (Centre of Excellence) шинжлэх ухааны салбаруудаар байгуулах. Бид 2008-2013 онд
Хүний Хөгжил Сангаас ₮2929075 сая зарцуулаад байна. Энэ нь дэлхийн эрдэмтдийн хөдөлмөрийн зах зээл дээрээс 36616
профессор оруулж ирэх мөнгө байв (ханш нь~ жилийн 40 мянган паунд, 2000₮/паунд). Үр ашиг маш муу. Эдийн засгийн
хөгжлийн түвшинтэй улсуудтай харьцуулахад ДНБ-эзлэх шинжлэх ухаан, боловсролын салбарын зардлаар өндөр.