Мазмұны. Кіріспе.0

І-тарау. Торғай өңірінің қысқаша тарихы.І.1. Жер асты байлығы- қала орынығу себепшісі.І.2. Торғай облысының ашылды. Арқалық- облыс орталығы.

ІІ-тарау. Арқалық қаласының әлеуметтік экономикалық және мәдени дамуы.ІІ.1. Арқалық қаласының әлеуметтік экономикалық дамуы.ІІ.2. Қаланың мәдени дамуы.

ІІІ-тарау. Арқалық қаласының бүгіні мен болашағы.

І.Қорытынды. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.

Кіріспе.Бүгінгі таңда егемендігімізді алып, тәуелсіз елге айналған

шағымызда өз билігіміз өзімізге дара тиіп, төл тарихымызға деп қойылып, ақтаңдықтар ашылуда, жаңа тарихтар жазылуда. Сол жаңа тарих ортамызға қазақ халқының Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Мағжан Жұмабаев, сынды азаттық үшін күрескен кемеңгер азаматтарын қайта оралып, елімен қауыштырды. Тарихшылар көтерер жүк өте ауыр. Олардың алдынан құм жұтқан қазақтың қалаларының тарихын зерттеу міндеті түскен жоқ. Қалалардың тарихы тұтас елдің тарихымен сабақтас, өз кезегінде жеке адамдардыңда тарихынан бөліп алып қарауға болмайды. Тарихтағы жеке тұлғалар сияқты әр қаланың да қалыптасуы, даму немесе құлдырау кезеңдері бар. Талай кезеңдерді жас болса да басынан өткізіп отырған қаланың бірі – Арқалық. Сондықтанда Арқалық тарих деп халықтардың қалай тіршілік еткенін, олардың өмірінде қандай өзгеріс болғандығын адамзаттық өмір сүруі қалай өзгеріп, бүгінгі күнге қалай жеткенін зерттейтін ғылым. Қаланың өмірі, тағдыры, ол туралы өңір қандай да болмасын өлкемен тығыз байланысты, сабақтас. Сондықтан да Арқалық тарихын тілге тиек етер болсақ, Торғай өңірінің төкіне таққан шаржандай болып аз ғана жыл көлемінде дүр ете қалғанын кейін талай жыл тақырауда басынан өткізген Арқалық қаласының тарихын зерттеу бүгінгі таңдағы негізгі мәселелердің бірі болып отыр.

Зерттеу нысан болып отырған тақырыптық өзектілігі – Торғай өңірінде орнаған, ондағы мекен еткен халықтардың баспанасы, орталығы болған Арқалықтың бұрынғы да бүгінгі тарихын, оның әлеуметтік – экономикалық және мәдени

дамуын терең зерттеп, таразылау мен сараптау арқылы қаланың қазіргі кезеңдегі жағдайын және келешектегі даму болашағын ашып көрсетуде.

Тақырыптық зерттеу деңгейіне келсек, 1990 жылы облыс әкімінің орынбасары қызметін атқарған Ы.Сариева, облыс әкімі Ж.Қосабаев, Торғай боксит кен басқармасының директоры болған Л.Ситников көрнекті мемлекет қайраткері, тарихшы – этнограф, өнер зерттеуші, ғалым, партияда қызмет атқарған Ө.Жәнібековтер жалпы Торғай елінің тарихы, Торғай дарабоздары мен ел ішіндегі атақты өнер жұлдыздары және 1956 жылы Арқалық құрылғаннан бастап 1988 жылы жабылғанын, одан 1990 жылы ашылып, торыққан Торғай жері 1997 жылы тағы да тоқырауға ұшырап, нарық қыспағына алынғанын өз еңбектерінде сөз етті. Олардың қатарына тоқтала отырып, талдау жасайтын болсақ, Ы.Сариева өзінің «Текті Торғай» кітабында тым ертедегі өлке тарихынан бастап, қазіргі кезеңдегі тарихында баяндайды.

Ө.Жәнібеков атты естелік кітабында өзі қызмет еткен қала тынысына, ондағы мәдени орындарды, көркем де әсем қаланың бір кездері шырқау шегіне жеткендігін, алайда нарық қыспағына шыдамай жабылғандығын паш етті. Сонымен бірге «Торғай тоқы» газетінің бетінде 1990 жылдан бері қала әкімі мен ел азаматтарының қаланың әлеуметтік – экономикалық жағдайына байланысты мақалалар, жылдық қорытындылар мен есептері басылып отырады, атап айтсақ, Торғайда 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс, 1864 жылы Торғай жерінде мектеп ашқан Ы.Алтынсарин, қазақтың бір туар азаматтары Ақаң мен Жақаң елге жақсы танымал қылған ақын Күрдері Жолдыбайұлы, Нәзипа Кулжанова сынды алаштың аяулы азаматтары туралы жазады. Сондай-

ақ атақты ақын, этнограф, жазушы, музыкант әншілер мен өнер шеберлері Қоғабай Сәрсекеев, Сейіт Кенжахметұлы, кеңшілік Мырзабек, күйші Сағын Жәнішов, сазгер-күйші, домбырашы Айтбай Муздаханов, оның қызы Анар Мұздаханова туралы сыр шертеді.

Ал, Л.Ситников тың «Торғай алабының тынысы» кітабында бұрын құрлығызыған кең далада қатантты метал-боксит кенінің пайда болуы, оның өркендеуі мен келешегі туралы жан-жақты әңгіме болады. Сонымен бірге кәсіпорын жұмысшылары, олардың қыпсырлы да жемісті еңбегі баяндалады.

Өнер зерттеушісі, ғалым Өзбекәлі Жәнібеков болса, «Тағдыр тағылымы» атты естелік кітабында өзі қызмет еткен кездегіқала тынысына, ондағы мәдени орындар мұражац, «кенші» мәдениет үйінің құрылысының салынуы мен пайдалануға берілуі, ондағы алғашқы қойылған спектакль, облыстық филармония, «шертер», «метелица» - фальклорлық этнографиялық ансамбльдері, «цирк тобы», «Отырар сазы» оркестірің құрылуы туралы сөз етілген. Сондай өңір тарихына байланысты тың және тыңайған жерлерді игеруге арналған мынадай еңбектерді атап көрсетуге болады: «Жизнь замечательных людей в краю хлеба и металла». Бұл кітаптар жинағын құрастырушы Қозыбаев болды. Сонымен қатар В.В.Владимиров пен Х.Ш.Абрашитов «Всенародный подвиг на целине» т.б. деген кітабын атауға болады. Бұған қоса «Торғай таңы» газеттерінің беттерін қала әкімі мен жергілікті ел азаматтарының, қаланың әлеуметтік-экономикалық және мәдени жағдайына, бала да көптеген мәселелерге байланысты мақалалары, дала дамуының жылдық қорытындылар мен есептері жарық көріп отырды.

Осылайша көріп отырғанымызда аталған кітаптар авторлары өлке тарихына тоқтала отырып, Арқалық қаласына қатысты кейбір мәліметтерді тек дерек ретінде келтірген. 1973 жылы 23 қарашада ашылып, 1988 жылы жабылып, 1990 жылы екінші рет қайта ашылған Торғай облысының орталығы болған Арқалық қаласының тарихына тікелей арналған, оның қала типтес поселка болып құрылғанна облыс орталығы статусын алынған дейінгі тарихы, қазіргі жағдайы мен тыныс тіршілігі жайлы жазылған жеке еңбек жоқтық қасы.

Сондықтан да диплом жұмысының ғылыми жаңалығы сонда, ал тұңғыш рет ғылыми айналымға арнайы зерттеу объектісі ретінде еніп отыр. Диплом жұмысының негізгі мақсаты - өлке тарихын тереңнен зерттеу негізінде Арқалық қаласының тарихы, әлеуметтік – экономикалық жағдайы, өнері мен мәдениеті және бүгінгі жағдайын, даму болашағын ашып көрсету.

Осы мақсатқа сәйкес бітіру жұмысы төмендегідей міндеттерді алға қояды.

1. Торғай өңірінің қысқаша тарихымен таныстыру.2. Арқалық қаласының қалыптасуы мен облыс

орталығына айналуы және оның әлеуметтік –экономикалық жағдайына тоқталу.

3. Жергілікті жердегі өндіріске нарық экономиканың әсері, қала кәсіпорындарының тығырыққа тірелуі мен оның нәтижесін жан-жақты ашып көрсету.

4. Қаланың экономикалық - әлеуметтік жағдайының тұрақтануы мен мәдениетінің дамуын тереңнен зерттеп, саралау;

5. Қазіргі кезеңдегі Арқалық қаласының жағдайына тоқтала отырып, оның болашағына сеніммен қарап, жастардың бойында елжандылық тәрбиесін қалыптастыру.

Бұл жұмыстың практикалық маңыздылығына келетін болсақ, болашақта жұмысты орта мектептерде, арнайы оқу орындарында, тарих үйірмелерінде, өлкетану, факультатив сабақтарында кеңінен қолданып, қосымша құрал ретінде пайдалануға болады. Деректі база ретінде тарихи өлкентау Мұражайы материалдары №2 облыстық кітапхана, ғылыми-техникалық кітапхана қорлары, статистикалық деректер, ғылыми мақалалар, кітаптар, баспасөз материалдары алынды.

Диплом жұмысының құрылымы. Кіріспе бөлімнен үш тараудан, оның ішінде алғашқы тараудың әрқайсысы екі параграфтан, қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.

Торғай өңірінің қысқаша тарихы.Баланың өмірі, тағдыры ол тұрған өңір, өлкемен тығыз

байланысты, сабақтас сондықтанда Арқалық тарихын тілге тиек етер болсақ Торғай өңірін сөз етпеу, қысқаша тарихына тоқталмау мүмкін емес. Есіл мен Торғай өңірінің төсіне шыққан маржанындай болып аз ғана жылдар көлемінде дүр ете қалған, кейіннен талай тоқырауды басынан өткізген Арқалық тарихы мен тағдырына бүгін күні біз қарай алмаймыз.

Тарихқа жүгінсек Торғай есімі тым әріге сілтейді. Халық қамқорышысы, би, философ дана Асаққойғы Торғай өзеніне қарап «Ақсуың бал татитын, ақ шабағын май татитын екен» - деп тамсанған дейді. Бұған қосымша тағы бір дерекке назар

салсақ, Торғай даласының сан ғасырлардан белгілі екендігіне көзіміз жете түседі, «Торғай даласы ескі болғанымен Ресей жеріне қатынастың ең маңызды керден жолы болды» деп жазды, Гладышев пен Муравев деген зерттеушілер бұл жолмен 1283 жылы Италия саяхатшысы Рубик Еділден бастап, Жайықтың жоғары жағынан созақ, құмкент арқылы Іле қаласына дейін жүріп өткен. Орта Азиямен байланыстыратын маңызды керуен жолы болды. Ол жолмен тауар тиеген керуендер жүретін еді, сондай-ақ бұл жолмен талай Ресей және Батыс емшілері жүріп өтті» - деп сол заманның өзінде-ақ Торғай даласы деген сөз тарихқа енгендігін көрсетеді.

Мына дерек те назар аударуға тұрарлық; 1694 жылы тобылдық Тәке ханға Ресей елшісі Прашин мен Скибин Торғай даласындағы керуен жолымен жіберілген» деген архив деректерібар. Тұтас бір ұланғайыр өлкеге есімін беріп тұрған Торғай өзені – тіршілік көзі, оның ұзынды,ы 825 шақырымға созылып жатыр.

Ресей патшаларының қай қайсысы болмасын қазақ даласын отарлауды басшы мақсат еткені тарихтан белгілі Ресей пастшасының 1732 жылы берген уәдесі далада қалып, қазақ жері бөлшектенуге түсті, орыс отарлаушылары Жайық бойымен ішке қарай 744 шақырым, жоғарғы Жайыққа дейін 561,5 шақырым, жоғары Жайықтан үйге дейін 753 шақырым, Үйден Омбыға дейін 641 шақырым, Омбыдан Өскемен –Ертіске дейін 950, барлығы 3590 шақырымдық орыс пайдасы үшін желі тартылды. Оңтүстік жағын Сырдария – Жетісу жерлері мен түйсіктіріп, қазақ даласын түгел әскери күшпен қоршауға алды». Әскери отарлаушылар қазақ жерін шарлап, үлкен 3 бөлікке бөліп тастады. Олар Шығыс, Орта және

Батыс бөлік болып аталады. Торғай даласы осы үш бөліктің шығысына қарады, 1845 жылы Торғай өзенінің оң жағасына бекіністің іргесі қаланып, оған Орынбор қазақтарының бірнеше отбасы көшіріліп әкелінді. Оларды жерсіндіріп тұрақтандыру үшін әскери міндеттен, салықтан босатты. Оларды жергілікті халық шабылуынан қорғау үшін 2 рота солдат ұстады. 1868 жылы патша әкімшілігінің шешімімен қазіргі Арқалық қаласынан 289 шақырым қашықтықтағы Торғай бекінісі қола болып аталады. Ресей отарлаушылары көздеген мақсатына жету үшін қазақ даласына басқару жүйесін күн сайын жақындатуды көздеген. Сөйтіп, 1868 жылы 21 қазанда орынбор даласындағы және Сібір ведомствасына қарайтын қазақтарды қиындықтан құтқару үшін деген желеумен жаңа Ереже шығарды. Бұл Ереже бойынша Торғай, Орал, Ақмола облыстары құрылды. Бұрынғы Орынбор облыстық басқармасы таратылып, орнына Торғай облыстық басқармасы құрылды. Торғай облысы солтүстігінде Орынбор губерниясымен, батысында Орал, оңтүстігінде Сырдария, шығсында Ақмола облыстары мен шектесті. Торғай облысы Торғай, Ырғыз, Елек, Николаев деген төрт уезге бөлінді. Жаңа ереже қазақтардың қалыптасқан басқару жүйесін быт-шыт қылды. Аға сұлтандық билік жаратылды. Сұлтандар, ел билеуші ру басшылары мен билердің, дін иелерінің ісіне шек қойылды. Сот құрылымы өзгеріп олардың бәрінің орнына ауылдық, болыстық, уездік жүйе құрылды.

Қазақ күн көрісінің негізгі – малдық өрісі, шабындағы халық жер-жерде көтерілістер жасап жаты. Олар: Торғай облыстарының Арыстанов Ханғали (сурет) Сұлтан патша үкіметінің жаңа ережесіне қарсы көтеріліс жасады. Ашал не қамтыған және қаруланған орыс әскеріне көмек бере

алмады, «Жаңа Ереже бойынша Торғай уезінің географиялық жағдай, бұрынғыға қарағанда билік жүргізуге оңай, «ықшам» - деп жазды уезд бастығы А.П.Яковиев, 1888 жылғы есебінде «Торғай облысына орыс қарашекпенділері ХІХ ғасырдың аяғына жақын еркін ене бастады. 1882 жылғы мәлімет бойынша Торғай 501 келімсек болса, 1901 жылы оның саны бірнеше есеге өскен. Келімсектер саны өскен. Келімсектер саны өскен сайы қазақ халқының да мінзе-құлқы, дәстүр –салты өзгере бастағанын көреміз. Амал не, ел, өзгерістер оң өзгеріс емес еді.

Қазақ даласында, онымен қатар Торғай өңірінде де отаршыларға қарсы жекелеп күресу, қарсылық көрсету нәтижесіз екенін қазақ зиялылары жақсы білді. Сондықтан да күш біріктіріп, жаппай жұмыла қарсы күрес мәселесін көрерді. Бұл мәселе жөнінде өзінің әділ сөзін Ә.Бөкейханов «Қазақ» газетіне 1913 жылғы 23 қарашадағы №39 сонында жазды.

Торғай өңірі халқының өмірі жыл сайын құлдырап бара жатқандығы жөнінде «Тургайская газета», «Қазақ» басылымдары қатты алаңдаушылық білдірді. Торғай түнегі кешеңгер Ахмет Байтұрсынов: «Қазақтар жылма жыл кедейленіп, халық күш-қуатынан айырылуда, егіншілікті дамытуға қаражаттары жоқ. Сондай-ақ, құнарлы жерлерді переселендер иеленіп келіп жатыр» деп патша саяхатын әшкерленген еді. Сол кездегі қазақ ахуалына ара түскен қазақ зиялылары бірен-саран болса да болды. 1941 жылғы 23 қаңтарда «Қазақ» газетінің №97 санында Досымжал Қылышбай.

«Өткен жылдарда Есіл өзені бойындағы ата-бабаларымыздан бері мекен етіп атқарған қыстаулық, жаздық, егіндік жерлерімізді мұжықтарға тартып алып берді.

Өзімізді тақыр далаға айдап шықаннан кейін ол жерде молымызға жайлым болмай, арық болып қыстан қырыла бастады» - деп жазды.Мақалада орыстардың қарсылық көрсеткен қазақтарды заңсыз өлтіргенде жазады.

Бұл 1941 жылғы жағдай болғанмен орыс отаршыларының қазақ жеріне тұяғы тигеннен бергі әрекеті екені даусыз.

Халқының тағдыры таразыға түскен осындай ауыр күндерде Торғайдың тонжарған түлегі Мыржақып Дулатов, «Қалғанша жарты жөңқом мен сенікі, пайдаланып шардақа жараса, Алаш» деп жария салды. «Оян, қазақ» кітабында.

Торғай елі, көпке томырақ шаша алмай шұрайлы жерлерінен айырылды. Жоқшылық пен кедейшіліктің зардабын тарты. Оның үстіне бірінші дүниежүзілік соғысқа қатысқан Рсей мемлекетіне жылу жинауға отырған Торғай халқына патша үкіметіне 1916 жылғы 25 маусымдағы қазақтарды майданның қара жұмысына алу жөніндегі жарлығы жераның алдын алды. Қазақ даласында, жорлық шыққан кейін бес күн өткенде Қостанайдың Қарабалық болысында көтеріліс алауы бұрқ етті. Ол көтерілісті Осман, Әбдіғапор, Айжорқын, Кейкі, Амангелді сияқты батырлар басқаларды. Торғай өңірінде, әсіресе Түйікше, Бетпаққарада, Құмкешуде, Доғалда, Ақшығанақта, Татырда патша әсеріне қарсы, ірі шайқастар өтті. Бобайшығына дейін қаруланған жаулаушылары қарсы айбалта, шоқпар найза

1. Ы.Сариева «Текті Торғай» Алматы, 2000 ж. Қылыш ұстаған сарбаздар жан қиярлықпен қарсы тұрды.

1916 жылғы 25 маусым жорлығынан бұрын-ақ яғни сәуірдің

24 күні Ахмет Байтұрсынов: «Оқушының көбі өртті көрмейді, біз сабырлы болғанмен үкімет көшіп барады» деп заман ағымын ескеткен екен. Оның үстіне 25 маусымнан кейін Әлихан, Ахмет, Мыржақып аталарымыз « ... қазақ шын қарсылық қылатын болса, елге отряд шығады. Елдің іргесі бұзылады» - деп халықты сабырлыққа шақырып, ақыл кеңестерін айтты. Халық бірлікке, бүтіншілікке алақырды.

Көтерілісті патша жендеттері асқан қатыгездікпен басты. Жазалаушы әскер халыққа зұлымдықтың не бір түрін жасап, елдің мол мүмкін тонады. Ашу-ызадан ғана тұрған көтеріліс, ықпалды пікірлер, ойласпаған ғылыми-әскери тактика болмағандықтан осылай басылып жаншылып қалды. Бірақ «көшпенділер көне береді» деген патшалық пікірінің быт-шыты шығып, қазақ халқы өз намысын таптатпайтынын дәлелдеді.

Кеңес үкіметі, Торғай уезінде 1917 жылдық желтоқсан айының аяғында құрылды. Осы аласапыран кезінде Ахмет Байтұрсынов 4 шілдеде «Сарыарқа» газетінің 45 – санында «Болшевиктерден келер зиян-тынышсыздық. Олар мемлекет қалпына лайық істердің бәрін аздырды, бұлдірді, жайды мемлекет қазынасын құртты өнеркәсіптің бәрі тоқтады ...» деп болшевиктердің бет пердесін елге айқындап берді.

Ақыры большевиктер қазақ даласын қанға бояп, дегеніне жетті Ресейге әбден тәуелді Қазақ Автономиясын Социалистік Кеңес Республикасын орнатты.

Осы астан-кестен заманда Торғай даласы тағы да қанды майдан алқабына айналды. Патша әскері де, қызылдар да, халыққа ойранды салып бақты. Ел тонаудан, жылаудан көз ашпады. Торғай даласы талай-талай бөлістерге түсіп,

дағдылы шаруашылық, әлеуметтік қалпынан айырылып, естері шықты.

Елдің есін жиғызбау мақсатында коммунистік партия 1936-1938 жылдарда тағы да қасырет науқанын бастады. Торғай өңірінің ғана емес бүкіл қазақ халқының кемеңгері атанған А.Байтұрсынов, М.Дулатовтан бастап талай азаматтар осы қасірет құйынына ілікті, Торғай топырағында- -адам жазықсыз жазаланып, «халық жауы аталды», Бүкіл саналы ғұмырларын халыққа, ұлтына, еліне, жеріне арнаған, сол үшін өмірлерін де қия алатын азаматтар сондай атақ алды. Бұл іс ұлтты «мәңгүрттендірудің» басы еді. Ал, бұл өрттен аман қалғанда 1941-1945 соғыстың өртіне шалдықты. Ал, 1954 жылы «Тың игеру» науқаны басталды.

1. Ы.Сариева «Текті Торғай» Алматы 2000 жыл 29 бет 2. Бұл да сонда.

Жер асты байлығы – қала орнауының себепшісі.Арқалық қаласының тұрған жері байтақ Торғай даласының

бір өңірі. Ол 1941 жылға дейін Қызылқозы атанып келген еді. Жер, ел, мекен атауларын бабаларымыз ешқашанда адам

атымен атамаған. Өйткені ағын судай бұл өмірде талай пенде келеді, талай кетеді. Ал, жер мәңгілік, оны даланың дана философтары ықылым заманнан-ақ білген.

Ертедегі атауларға көз салсаңыз, қазақтың кеменгерлігіне тоқ қаласыз. Мысалы, қара-қызшы «Мендіқара», «Дәмді», «Мойынды» тағы басқа «Қызыл қозы» - да сонда дәлдікпен қойылғандай. Бұл өлкенің байлығы ертеден ақ зерттелуін күтіп еді. Соның бір ойдағы, сонау 1816 жылы-ақ М.Шыгин бастаған экспедиция Терісаққан бойын жүріп өтіп, Торғай бокситіне тұңғыш назар аударушы болып еді. Зерттеулеумен қорланған Н.Н. Тихонович, Н.Тулейков және Кнорье есімді

ғалымдар 1916 жылы Торғай даласын аралап, жер байлығының картасынжасады. Ал, өңірдегі алтын, боксит тағыда басқа кендердің геологиялық нақтылы картасын жасаған әйел ғалым М.С. Васкова- Быкова еді.

Ол кісі бір жырадан үлкен боксит түйірін тапқан еді, зерттеу содан кейін қыза түсті. Будан кейінгі зерттеулерде Торғайда боксит бар екендігіне көзщ жеткізеді. Алайда кен орнының дәлдігі белгісіз еді.

1947 жылы А.Н. Волков басқарған барлау жұмысы жанданып, Арқалық кен іздей бөлімі Ақжар сайы бойына өздірінің шатырларын тіккен еді. Қысқа қарай «Жер кене» поселкесі пайда болды. Кен зерттеулердегі қара жұмыскерлер соғыстан, әскерден қайтқан жер ілікті жігітер болатын.

Осы кен іздеу шығын партиясының кейге Торғай кен борлау экспедициясы (ТГРЭ) пайда болады.

1948-1954 жылдары төменгі жіне жөғарғы Ашутасты (Ашу-деп аталып кетті) кен тобы ашылады. 1950 жылы геолоиялық портле, жоғарыда айтылғандай ірі экспидицияаға айналып, жұмыс көлемі артты. Есімізде елуінші жылдар алюмини өнеркәсібінің көптеген жаңа рудниктер мен заводтарын салу, ал бұрынғыларын қайта жабдықтау жөнінде үлкен міндеттер қойылды. Соның ішінде Павлодар алюмини заводы және Шымкент базасы- Торғай баксит рудниктеріне көмек көрсетілді. Бұл заңды да еді, өйткені республикамыздағы түсті металурнияның жаңа саласы алюмини өнеркәсібі өркендену мықтап қолға алынған болатын.

Рудниктың салынуна байланысты кенишілер қаласы болашақ Арқалықтың ірге тасы 1956 жылдың мамыр айында

қаланды. Бұрын ешқандай қоныс болмаған жерде қала орнату қиндыққа түскені рас. Құрлыс материалдары темір жолдық жоқтығынан тіркемемен тасылды.

1. Арқалық қалалық тарихи өлкентану мұражайы 88 папка.1956 жылдың 24 тамызында Арқалық қаласын шын

мәнінде қала етіп салуға косомол десанттары келе бастады. 1957 жылы қала құрылысына 10 мил сом қаржы бөлінді. 1959 жылдың күзінде Есіл мен Арқалық аралығында темір жол қатынасы орнады. Осы жолмен кен орнына қанатті бөлшектер құрлыс материалдары келе бастады. Торғай өңірінің жаңару, жылдары басталып еді. Осы жылдың 5 қарашасында бірінші темір жол составы Арқалыққа келіп тоқтады. Сөйтіп Торғай даласының өркениетпен байланысы орнады.

1958 жылы 30 шақырым жердей Ашутасты өзен құбырымен судың келуі сол кездей жаңалық болып, халықты бір серпілтіп тастады. Кең көзі ашылып, қала салынғалы жақсылық естіген қазақтар да осы жақа келе бастады. Торғай, Аманкелді, Атбасар, Есілден келген қазақ жастары әр түрлі кеншілік, қүрлысшы мамандығы игеріп, басқа ұлттармен сіңісіп. қоян-қолтық араласып кетті. Олар үлкен еңбек жетістіктерінде де жетіп жатты. Мысалы жергілікті жерден шыққан алғашқы дәнекерлеуші Мағжан Ахметов, өз мамандығын тез арада игеріп, басқа үлттар алдында абройға бөленді бір кездей ауыл жұмысшысы М. Ахметов сол кездей ең жоғарғы награда, Ленин орденімен марапатталды. Қалада көптен үйлер салынып, құрылыс жанданып, өндіріс күн өткен сайын өсіп, азаматтар зәулім үйлерге кшіп жатты. Осы кезеңдерде қаланың орысша аталар кетуі кәдік еді. Қазақ зиялылары

соның алдын алып, Арқалық деген атау алды. Сол кезде поселкелік кеңестің төрағасы болып істегенғ марқұм Құрманғали Қасымов бұл жйында: «Кейбір еулер ертеде осы шақ Арқалық деген батырдың мекені болған екен, сол үшін осылай аталыпты дегенді айтады. Енді біреулер, ертеден байлар жайлауға көшер жолда осы араға кідіреді екен. Яғни, ел мен жайлау арасын қосатын арқалық тәрізді екен бұл жер» деседі. Мұның бәрі де дұрыс емес. Алғаш келгенде байқағанымыз бұл жер белес-белес, арқа-арқа екен. Кен басқармасының алғашқы директоры Абдолла Тоқсанбаев, геолог Мұхаладжан Қойманов бәріміз ақылдаса келіп, Арқалық деп атауға келіскенбіз. Содан осы атау қалыптасып кетті.

Мұның шындығы осы деп бағалаған еді, 1947 жылдан 1950 жылға дейін қазақтар жағы Арқалық руднигі тұрған арынның арғы жағындағы сайдың іргесінде жартысы жерден қазылып, үстіне шым қаланған үйлерде тұрып келеді. Оның «жер кепе» немесе «Капай город» деп аталатын.

1. Л.Ситников «Торғай алабының тынысы» Алматы 1979 ж. 13-14 беттер.

Ригадан екінші эшалон болып құрлысқа тағы да жастар ағылып келеді. Солардың бірі қатарында, кейіннен үздік құрылысшылар аталып, талай марапаттауларға ие болған Н.Крюков, С.Циуме, оның зайыбы Р.Циуме, Анатолий Ванда Дудиналар, Н.Малиновская, Г.Алексевтер бар еді.

Сол кезде осылардың және басқа да құрылыстағы жастардың еш мамандығы жоқ болатын. Балташылық, сылақшы-сыршылық, тасқалаушылық мамандықтардың күндіз жұмыс істеп, кешкілік түнделікте қысқа мерзімді курстарға қатысып, мамндық игеруге тура келді. Соған

қарамастан 8,20,21-қала шаруашыларының ірге тастарын қалаған, алғашқы жатақхана екі қабатты сегіз пәтерлі тұрғын үйді, бу қазанын салған солар еді, Трестің өнеркәсіп базасын, жылу электр орталығын, Рудник объектілерін салу қолға алынды.

1961 жылдың 30 наурызында Арқалық руднигінің бірінші бөлімінде Ф.Р.Иммель басқарған эуипаж кен бетін аршыды. Ал, М.И. Демченко басқарған экипаж тау жынысын тұңғыш рет КРАЗ-222 автотүсіргішіне тиеді. Кен қазу 1961 жылы басталғанымен Торғай боксит рудниктерінің бірінші кезегі 1963 жылдың желтоқсанында пайдалануға берілді. Ал, екінші кезегі 1968 жылдың ақпанында іске қосылды.

Күні түні дала төсі жоқғырып, қайнаған іске толды. Құрылысқа, рудникке жер-жерден жастар ағылып, Арқалық күн өткен сайын толыға түсті. Кен өндіру жұмысымен қатар қала салу, өркендету жұмыстары да қатар жүргізілді. Қала халқының өсуіне байланысты 1963 жылы Амангелді ауданын Арқалық аудан орталығы болды. Жаңа қарқынмен тың серпін қанат жайды. 1965 жылы 30 шілдеде Қазақ КСР-і Жоғарғы Кеңес президиумның Жарлығымен Арқалық қаласы облыстың бағыныстағы маңызды қала атады. Арқалық ауданына қойынды, Матросов, Майкотов атындағы Целинный, Ковыльный, Аңғар, Көктау, Ақбұлақ, Торғай совхоз техникумы, ВЛКСМ 40 жылдағы атындағы кеңшарлар қарады. Қала маңындағы шаруашылықтар оның экономикасына сөзсіз ықпал етті. Себебі ауыл шаруашылық өнімдерін, азық-түлікті алыстан тасымай, өз мүмкіндіктерін пайдалатын болды. Бұның өзі халықтық өсіп-өнуіне, қаланың дамуына зор ықпал етті. Қалада өндіріспен қатар ауыл

шаруашылығы өнімдерін өндейтін элеватор, диірмен, етхана, сүт комбинаттары сияқты орындар салына бастады.

Қалада біріні болып Горбачев және Бейбітшілік көшесі аралығындағы шаршы салынды. Бұл алғашқы квартал қалаға әжептәуір келбет қала кейпін берген еді. Ең бірінші бес қабатты үйлер 1966 жылы қарсаңында пайдалануға берілді. Қазіргі Абай көшесі №48 үй ол кезде №1 үй еді, оған 56 отбасы кіргізіліп, қала өзгере берді.

Жалпы 1950-1960 жылдары Арқалық қалашында жиырмадан астам екі қабатты, жылу, су жүйесіне қосылған үйлер бар еді, «Стройтель» мәдениет үйін салу басталды. Бұл жағдай Торғай жеріндегі үлкен жаңалық еді. Себебі көне Торғай қаласынан кейінгі шын мәніндегі қазіргі замандағы қала бой көтеріп, дала сәніне айналып жатты.

Ол кездерде, яғни 1950-1960 жылдары жалауылар таситынпоезд әлі жоқ еді. Сондықтан да әуе қатынасына көңіл бөлінеді. «Ауыл шаруашылығы көрмесі» тұрған жерден алғақы аэроалаң салынды, шағын аэробекет болды. Ұшақ қызметі күн санап отырды. Мысалы 1959 жылымыздың, 1960 жылы 5500, 1961 жылы 13000 жолаушы ұшақ арқылы сапар екті. 1965 жылдан бастап түн мезгілінде де ұша бастады. Дегенмен де қаланың қарқынды дамуына байланысты аэроалаң және аэробекет жаңа заман талаптарына сай келмейтін еді. Сондықтанда 1969 жылдан күзінде қазіргі тұрған жерінде жаңа аэробекет салу қолға алынды.

Сол жылдарда Арқалық қаласының тұрғындары 17 млн адам болған Ш.Уәлиханов атындағы қазақ мектеп интернаты және Б.Майлин атындағы аралас орыс – қазақ мектептері жас өспірімдері ана тілінде тәрбие беріп, оқытып жатты.

1969 жылы «Қазақнның 50 жылдығы» кинотеатры, 1973 жылы Кеншілер сарайы, 1977 жылы 10 қабатты «Рубин» үйі, тағы басқалар салынды. Осы ғимараттар пайдалануға берісімен-ақ көше даңғыл аталды. Атына заты сай еді. Бір жағын зәулім де әсем үйлер, екінші жағын су жағалай отырғызған балауса ағаштар қоршаған даңғыл салбақтар өтетін. Даңғылға қатарлас жүретін су тоғанынық жағалауы табиғи тастармен көтеріліп, даңғыл мен екі орта керемет баққа айналды. Су жағасында шағын оймақ істеліп, онда қайықпен серундеуге, су спортының түрлерімен айналысуға мүмкіндік туды.

Қала мен Торғай даласының жоршысы есебінде 1971 жылдың 15 қаңтарында «Торғай таңы», «Тургайская новь» газеттері шыға бастады. Ашылған газеттер сол заманғы тоталитарлық пікірлерде болса да өңір өміріне көп жаңаолықтар әкеледі. Республика баспа сөзінен орын тие бермейтін жергілікті ақын-жазушылардың шығармалары, ауыл еңбектерлерінің тынысы осы газет бетінде көрініс таба бастады. «Торғай таңы» газеті бетіндегі, сол замандағы өткір фелетондарды Жуматай Сабыржанов жазып басшыларды дір еткізетін жергілікті баспасөз қанша цензурадан өтсе де халыққа керек еді. Сол талаптан шығып отырды.

Баспасөзбен арайлас обылыстық радио үні де санқылдап шықты.

Қарапайым қондырғыдағы « Бурл» радио станциясының «Арқалықтан

Сөйлеп тұрмыз» деген дауысты естуге халық құштар еді.

1977 жылдың 14 шілдеде мәдениет жеке демалыс сағаты (парк) салынып, пайдалануға берілді, онда түрлі ойнамалы

шығыршықтар, алтыбақандар және қайық бекіттігі бар еді. Баланың рухани өміріндегі тағы да бір тарихи күн 1972 жылдың 24 желтоқан еді. Бұл күні сәулетшілер мен құрлысшылардың ерен еңбегі арқасында қазақ музыкалыдрамалық театры пайдалануға берілді.

1971 жылы қалада 5 шағын аудан толық пайдалануға беріліп, қала ұлғая

түсті. Қала салуға жер-жердің мекемелері көмектесіп жатты. Солардың ішінде Абай көшесіндегі 122 және 99 санды үйді салған.

Кейіннен даңғылдық су жоқ жиегінен әкімшілік үйі, радио үйі, ауылшаруашылық басқармасы, сондай-ақ тоғыз қабатты үйлер алаңдарда гүлзарлар жойықалған тал мен терек, қайындарды көріп, бұл жерде осыдан аз ақ бұрын жаман дала болған дегенде сенбегендей болар еді. Абай даңғылығындағы (ол кезде Ленин атындағы) ғимараттарды тез, әрі саналы салғандары үшін қарапайым құрлысшылар, бригадалар алғашқы алғысқа бөленіп жатты. Соның бір айғағы ТАС трестің құрастырушылар бригадасының бригадирі, қаланың алғашқы құрастышуларының бірі А.С. Орлов деген кісі «Еңбек қызыл туы» және «Құрмет белгісі» ордерлері мен марапатталса, П.И.Голдышина, З.П. Долгонова сияқты сылақшы-бояушылар өз еңбектеріне сай жоғары бағаланады.

Азаматтар ешкімді жұмыстан алаңдатпас үшін қысы-жазы ат арба немесе ат шана мен «Тойқара» тағамынан су таситын. Техникалық мақсат үшін рудник жаңынан скважина бұрғылап, содан су шығарып пайдаланады.

Тарих қайтадан жаңғырып 1970 жылы күз айында, яғни 23 қарашада Қазақстанның құрамында Торғай облысын құру

жарлық шықты. Осыдан бастап Арқалық қаласы жаңа тыныс алды.

1970 жылдың желтоқсан айында Қазақстан Орталық Партия комитеті мен минисрлер Кеңесінің «Арқалық қаласын салдыруға қосымша шаралар» деген қаулысы шықты. Осы қаулы бойынша 1971 жылы қала құрылысына 50 млн сом бөлінді, бұл қаржы 1970 жылмен салыстырғанда зесе көп еді. Ол қаржыны игеруге көптеген адам күші қажет болды.

Сондықтан да 1971 жылдың 30 наурызында Арқалық қаласы екінші рет бүкілодақтық екпінді құрлыс деп жарияланды.

1. Ситников «Торғай алабының тынысы» Алматы 1979 жыл 14-15 беттер.

Қалаға 4 мың адамы бар студент отрядтары ағылып келе бастады. 1972 жылдың сонында жылына 160 тонна кубометр жиналмалы темір бетонды материал шығаратын полигон пайдалануға берілуге тиіс болса, 1971-1975 жылдар оралығында 150 мың кв м тұрғын үй, 3200 оқушылық 3 мектеп, 240 орындық аурухана емханасымен қоса, кең форматты 600 орындық кинотеатр, 200 орындық мейманхана, музыкалық мектеп және педагогикалық институт салу нық жоспарланды. «Амантоғай-Амангелді-Торғай» және «Есіл – Державин» автожолы, сондай-ақ жаңа ұшақ алаңын салуда межеде тұр еді. Екпінді құрлыстың қорытындылығынан осы міндеттердің көбі өз уақытында салынып, пайдалануға беріліп жатты. Қала құрлысы мен тарихына жарқын із қалдыратын даталы күннін бірі 1972 жылдың 21 қазаны еді. Ол күні Арқалық мұғалімдер даярлау институты салтаннатты түрде ашылып, 19 қарашада студент қатарына қабылдау күні болды. Бұл жағдай шағын қала атаған қаламызды басқа ірі

қалалармен теңестіріп жіберді. Себеі, жоғары оқу орны бар жер өркениетті де интелектуальді екені анық қой. Сол кездерден бастау алған мұғалімдер даярлау институты талай елге, одаққа танымай мамандар даярлап шықты. Студенттерге мамандықтың қыр-сырын жете меңгерген ғалымдар, тәжірибелі ұстаздар сабақ берді, ол жалғасын тауып та отыр.

1972 жылдың 12 қаңтарында қала тарихына тағы бір жарқын күн қосылды. Қазақ ССР-і Денсаулық сақтау Министрлігінің шешімімен 230 орындық облыстың аурухана және 60 орындық туберкулезге қарсы диспансер пайдалануға берілді.

Онда 36 дәрігер маман бар, бас дәрігер Қуанбай Сыздықов еді. Емхана да ауру қабылдау мүмкіндігі бар 39 кабинет болды. 1973 ж тамыз айында №1 орталық аптека өз елігін ашты.

Әлеуметтік жағдайларды жақсартумен қатар мәдениет жағы да қоса қабат жүріп жатты. 1977 жылы қазан төңкерісінің 60 жылдығына орай Арқалыққа 600 көрермен сиятын: «Қазақстан» кинотеатры пайдалануға берілді. Кинотеатр қазақ демалыс орнына лайық болып салынған еді, онда тамақтанатын орын, түрлі ойындар ойнайтын үлкен зал бар еді. Бұл орын қала халқының демалыс орнына айналды.

Қаланың экономикалық және рухани дамуына өт салысқан және саяси зор мәні бар жағдайларды қалыптастыруға ықпал еткен құрлысшы, жұмыскер, рухани саладағы қызметкерлердің еңбектерін бағалап, қала тарихына жасаған жақсы істері үшін 1970 жылдың 30 қаңтарында Арқалық қалалық атқару комитеті «Арқалық қаласының

құрметті азаматы» атағын беруге шешім қабылдады. Бұл атаққа ие болғандарға куәлік берілетін болды.

Қазіргі таңда 90 адам, оның ішінде 51-і ғарышкерлер, осы атақтың иегерлері. Бұл атақ алғаш рет 1971 жылдың ғарышкер В.В.Горбаткаға берілді.

Обылыс орталығы болғанға дейін Арқалықта ұлттық жағдайға жетті.Себебі, көшелерде жолаушыларға арналған 8такси, 10 бағыттағы көптеген автокөліктер тынбай қатынай бастады. Бұл жағдай қысы қатал,Көктемі мен күзі жайсан қалада халыққа көп көмек еді. Өндіріс орындары да осы жылдары көптеп салынып, қала халқыныңөсіуіне, экономикасының арттуына ықпал етті.1971жылы ПМК-201 мекемесі Арқалық элеваторын салып бітті.

Өскемендік құрлысшылар, 6 шағын ауданындағы 70 пәтерлік үйлерді салған «Соколо кен құрлыс» (Рудный қаласына) мекемесі бар еді. Арқалық Тұрғындарының оларға ризашылығы мол болды. 1973 жылдың қаңтарында қала халқына өте қажет «Береке», «Ювелирный», «Березка», «Бакалел» сияқты дүкендерді пайдалануға берілді, әрине, олардың үстінгі қабаттары тұрғын үй болатын. Сондықтанда халық қуанышы екі есе болатын, 1972 жылдың қараша айында «Мебель» дүкені мен «Ұлттық тағамдар кафесі» құрлысы сақталды. 1973 жылы 5 қараша айында 510 орындық орысша қазақша Б.Майлин атындағы орта мектебінің жаңа ғимараты пайдалануға беріліп, оқушылар алғысында шек болмады.

Қала құрылысымен қатар көгалдандыру да қабаттас жүргізілуші еді. Тұрғын үйді немесе ғимаратты пайдалануға беруші мекеме оның жан-жағындағы гүлдер, қанаттер отырғызу және балалар алаңымен қоса тапсыратын.

Бұл жақсы дәстүр қаланың тез арада жасыл желекке орнауына ықпал етті, 1971 жылы көше мен алаңдарды қаланың 8240 тұрғыны қатысып, 75 мың түр ағаш көшеттерін отырғызды. Отырғызған ағаштар жақсы күтімге алынып суарылғандықтан көп арада қаулап өсіп, қала көркіне бітіріп тұрды.

1971 жылы 5 қаңтарда облыстық ражио, ол 1972 жыл 28 желтоқсан күні саға 18.30 да көгілдір экраннан Арқалық тұрғындары Мәскеу хабарларын көрді. Халықтың болашақ өмірге деген ұмтылысы артты, әл ауқаты нығайды. 1971 жылдың 1 мамырда қаланы жер-жер мен байланыстыратын телефон арқылы сөйлесу пункті ашылды. Көшелерге жан бітіп қала халқы қалаған жерлеріне қиналмай жететіндей болды.

Арқалық облыс орталығы болып жарияланғаннан кейін Қазақстанның сол кездегі партия жетекшісі Д.А.Қонаев жолдас қарашаның аяғына таман ұйымдастыру бюросының Мәскеуден бекіп келген мүшелерін Арқалыққа алып келіп, активтерге таныстырды.

Алғашқы актив жиналысында Д.А.Қонаев жолдас Торғайдың тарихын айта келіп, «Торғай облысы, Жоғарғы механикаландырған ауылшаруашылықты өлке. Мұнда 110 кеңшар, 2 ұжымдар және ауылшаруашылығы тәжірибе станциясы жұмыс істейтін болды, облыс аймағына 2 млн гектар дейін дәнді дақылдар егіледі. Егіншілік мал шаруашылығымен ұштастыра жүргізіледі.

Облыстың жер қойнауы пайдалы қазбаларға – бокситке, темір рудасына, мысқа, қоңыр көімрге бай, мұның өзі болашақта тау-кен өнеркәсібін кеңінен дамытуға мүмкіндік берді. Облыс орталығы Арқалық әсем сәулет ансамбльдері, кен және түзу даңғылдары, демалыс аймақтары бар көрікті қалаға ойналды ...» деген болатын. Солай болады да Арқалық 10-15 жылда дүркіреп көтеріліп, 17 мыңнан 70 мың тұрғыны бар әсем қалаға айналды.

Осылайша 1970-90 жылдары арасындағы қала тарихында көрсетілген мекеме, тұрғын үйлер пайдалануға беріліп, қаланың экономикасы мен мәдениеті дүркірей өскен болатын.

Алайда 1988 ж нарықтың қыспасына шыдамаған Торғай облысы жабылып, Арқалықтың гүлдену шоғы тоқтап қалды. Алайда 2 жыл есеңгірген қала 1990 жылы қайта құрылып елдің еңсесі біршама көтерілді. Халыққа әртүрлі сала бойынша қызмет көрсететін өнеркәсіп орындары мен дүкендер қайтадан жұмыс жасай бастады. Атап айтар болсақ қала халқына өте қажет «Береке», «Ювелирный» сияқты дүкендер пайдалануға берілді.

Арқалық қаласының 1990 жылғы экономикалық көрсеткіштеріне қарасақ барлық саладағы көрсеткіш жоғары деңгейді көрсетті. Экономикалық нарықтың қатынастарға көшірулуі республика мен облыста экономиканың қаржы жағдайының нашарлауы, мемлекеттік бюджет тапшылығының өсуі қолма-қол ақшаның өте –мөте жетімсіздігі өндіріс көлемінің құлдырауы және ақыр соңында халықтың тұрмыс деңгейінің төмендеуі сияқты теріс көріністермен қоса қабат жүрді. Осылардың барлығы экономикалық реформаларды тереңдету, облыс

экономикасының тұрақтандыру жөнінде алдын-ала шараларын жасауды және жүзеге асыруды талап етті. Әсіресе бұл талаптардың қаржы-несие санатына және ақша айналысына тікелей қатысы бар. Бюджет санаты сол жылдары ең алдымен салық реформасы жүйесін жүзеге асыруға бағытталған бағдарламаның бөлімдерінде 1993-1995 ж арналған дағдарысқа қарсы және әлеуметтік –экономикалық реформаларды тереңдету жөнінде бағыттар жүргізілді. Осы мақсатта қаланың 10-нан астам транспорт, құрылыс, байланыс және халық шаруашылығының басқа да халыққа ақылы қызмет көрсетуді ұлғайтуға міндеттелген. Бұл кәсіпорындар есебінен өткен кезең ішінде ғана тұрғындарға 512,3 мың сомның қызметі көрсетілген.

Халыққа ақылы қызмет көрсетуде «Грант» өндірістік бірлестігі жоспарларын 126%, аурухана 2 есеге, байланыс торабы 124% орындады. Өнеркәсіп кәсіпорындарының коллективтері товарлы өнімдерді шығару жоспарын асыра орындады. Жоспардан тыс 4 млн сомның халық тұтынатын товарлар өндірісінен мемлекеттік және кооперативтік сауданың бөлшек товар айналым жоспары 101, 2% орындалды және қаралған жоспардан тыс 1,2 млн сомның өнімі таратылды. Жалпы қала бойынша өткен кезең ішінде тұрғандарға 6950,9 мың сомның ақылы қызметі шығарылды. Жоспар 102,2% асыра орындалды. Бұл орайда ет комбинаты өнімдерін шығаруды 102,7% орындаған. Ол сүт зауыты мен кондитерлік тағамдар шығару йехтарының жекелеген өнім түрлері бойынша көріне білді.

Ең бастысы нарық қатынастарына көшкен жағдайда еңбекшілердің әлеуметтік жағдайларын жақсартуға айрықша көңіл аударған. Халыққа тұрмыстың және сауда

қызметінің көлемін кеңейтіп, түр – түсін молайту, тұрғын үй, коммуналдық қызмет транспорт мәселелерін шешуге бағытталған нақтылы шаралар жасалды. Облыс қаржы қорының өткір тапшылығына қарамастан әлеуметтік-мәдени шараларды қаржыландыруға 108 млн сомдай немесе қаржы қорының 53,1% жұмсалған «Торғай боксит кен басқармасы», «Арқалық элеваторы», «Тепло энергия» кәсіпорындары, «Железнодорожный» т.б. әлеуметтік қорғау құқыларын жүзеге асырудағы бастамалары облыста кең қолдау тапты. Сондықтан халық экономикасындағы нарықтың қатынастарға көшу кезеңінде, әсіресе соғыс және еңбек ардагерлерін, мүгедектерді, көп балалы семьяларды әлеуметтік жағынан сенімді қорғаудың нақтылы бағдарламасын жүзеге асырады.

Қаланың әлеуметтік – экономкалық дамуы жөніндегі келесі міндеттердің нәтижелі шешілуі ең алдымен түбегейлі экономикалық шешілуі ең алдымен түбегейлі экономикалық мөлшердің өмірде қаншалықты дәрежеде терең қолданылуына байланысты.

Өнеркәсіп кәсіпорындарының ұжымдары товарлы өнімдерді шығару жоспарын асыра орындады. Жоспардан тыс 4 млн сомның халық тұтынатын тауарлар өндірілген. Жалпы жыл басынан бері қаржыландырудың барлық көзі негізінен 16 мың 156 шаршы метр пайдалы тұрғын үй алаңы қосылды

Қала бйынша келісімді міндеттемелер.Сонымен қатар күрделі құрлыста 7508 мың санның негізгі

қоры игерілсе, оның 3362 мың саласы өндірістік объектілерге жұмсалып, осы тұрғыда жылдық тапсырма тисінше 16% - ке

орындалды. Осы мақсатта қаланың 10-нан астам транспорт, құрылыс байланыс және халық шаруашылығының басқа да халыққа ақылы қызмет көрсетуді ұлғайтуға міндеттенген бұл кәсіпорындар ішінде 1990 жылы 512,3 мың сомның қызметі жасалып, әр адамға орташа есеппен 23,5 сомның қызметі көрсетілген. Бағаның өсу динакасын және ақшаның құнсыздану процесін талдау үшін сауданың барлық буындары бойынша халыққа сатылатын тұтыну тауарларынан нақты бағаларының индекстерін тіркеу және есептеу жұмыстары жүргізілді.

Қаланың экономикалық тұрғыдан нығаюна өнеркәсіп орындарының қосқан үлесі мол, мемлекеттік тапсырыспен тұтынушыларымен тікелей келсім бойынша өкім беру жөніндегі кесілген міндеттеменің бір жылдық жоспары 9618%-ке орындалды. Осылайша алғанда 1990 жыл ішінде әрине бірқатар салаларда табыссыз болған жоқ. 1991 жыл Қазақстандықтар үшін қаншама жеке егемендігін аңсаған, азаттық, теңдік деп аңсаған арманға жеткен жыл болатын. Алайда егемендік алғанна кейін елдің жағдайы бірден жақсарды деп айта қою қиын. Осы кезде нарықтың қысып, қиыншылықтың туып тұрған кері болатын нарықтың ауыр қыстағы Арқалыққа да жетіп халықтың тұрмыс деңгейін төмендетіп, кәсіпорындардың біразын туралатып тастаған еді. Алайда басшылардың еңбегінің нәтижесінде, қазіргідей қоғамымыз қайта құруға осы бұрыс жасап, экономикалық өркендеудің күрделі кезеңін бастап кешіп отырған шақта өз қаламыздың өнеркәсіьімен экономикасында, әлеуметтік дамуында өз да болса ілгерлмеушілік болды.

Қаланың экономикалық тұрғыдан өнеркәсіп орындарының қосқан үлесі мол. Өнеркәсіп орындарының өнім беру жоспары

96,8% -ке ғана орындалады. Төрт кәсіпорынның келісім шарт тәртібін беру салдарынан тұтынушыларға 1353 сомның өнімдері жеткізілмеген болатын. Осындай кәсіпорындар қатарына, Торғай боксит кен басқармасы, «Исать заводын, мотор құрылысын және алькоголсіз сусындар зауыттарын жатқызуға болады. Сол кездері қалада 99 кәсіпорын мен ұйым өзін-өзі қаржылаундыру жағдайында жұмыс атқарды.

Қала бойынша келісімді міндеттемелердің орындалуы 99,2%-ке жетті. Көптеген өнімдердің сапасы анағұрлым жақсыра түскен.

Қоғамдық құрылыс пен әлеуметтік – экономикалық салада нарық механизмнің енгізілуіне байланысты, халық шаруашылығының барлық түрінде жеке меншіктің бірнеше тәсілдері пайда болады, адамдарды еңбекпен қамтудың өзіндік проблмаларын алға тартты.

Тұрғындарды еңбекпен қамту жөнінде 1991 жылы Арқалық қаласында және оның жергілікті жерлеріндегі құрылымдарында еңбекке орнластыру жөніндегі бірнеше арнайы жүйе жұмыс істеген. Олардың материалдық-техникалық базасын нығайту үшін 378 мың тенге жұмсалды, құрылымдар автокөлікпен, қажетті кабинеттік мебелдермен, компьютер техникаларымен қамтамасыз етіледі.

Енді бір айта кететін жай, әлеуметтік – экономикалық жағдайдың қиындауына, өндірістік көрсеткіштердің құлдырауына байланысты көпшілік жерде еңбектегі қауіп қатерден қорғаудың шарттары мен талаптары сақтала бермейдіктен 1991 жылдан бері тікелей өндіріске 40 рет қауіп-қатерден қорғау тәртібі бұзылды. Соның салдарынан 44 адам жарақат алып, көптеген кәсіпорындарда түрлі бұзақылықтар болған.

Енді бірер сөз облысымыздағы еңбекке жарамды жастардың тұрмысқа қатысы туралы. Сол кездері қалада 16-дан 30 жасқа дейін жас мөлшерінде 81,4% мың адам болды. Сөзіміз халық болмауы үшін мына бір деректі айта кеткен жөн. Мысалы, «Арна» зауытында және көптеген кәсіпорындарда мамандығы бойынша 73 адам оқу бітіріп шықты. Өкінішке орай олардың ешқайсысы жұмысқа орналасқон жоқ.

Сол тоңдарда орын алып отырған әртүрлі проблемалық мәселелерді талдай келгенде, ең бірінші кезекте «Тұрғындарды еңбекпен қамту» жөніндегі заңға сәйкес ұлт-насихат жұмысын жандардыру басты міндет болып табылады. 1992 жылы облыс экономиканы тұрақтандыру өндірістің құлдырауына жол бермеуі жөнінде бірқатар шаралар жүзеге асырылды. Бүтіндей алғанда облыстың халық шаруашылығы жалдық қорытындысы 9 млн сом? Оның ішінде ауыл шаруашылығы 6,6 млд сом пайдамен аяқталды. Сонымен бірге кемшіліктер мен алқылықтардың салдарынан облыстың Халық шаруашылығы өткенде өз мүмкіндігінен төмен жұмыс істеді..

Өнеркәсіп өкілдерінің көлемі бағаны 1991 ж деңгейімен салыстырғанда 15%-ке қысқарды. Көлік байланыс энергетика кәсіпорын қорының қызметкерлері қанағаттанғысыз күйнде қалды.

Ауыл шаруашылығы да үлкен кемшіліктерге жол берілді, қоғамдық мал басының өнімінің негізгі түрлерін көлемінің қысқаруына жол берді. Облыс бойынша ірі қара, 4,6 мың қой, 65,7 мың басқа кеміді.

Халыққа коммуналды, тұрмыстық, медициналық сауда қызметтерін көрсету, білім беру мен мәдениет халықтық

қаражаты өз топтарының әлеуметтік қорғау мәселелерінде елеулі кемшіліктер орын алды.

Экономиканы тұрақтандыру өз тұрмысындағы шаруашылықтардың, кәсіпорындардың, ұйымдар мен мекемелердің ырғақты жұмыстарын жалға қоюды қамтамасыз етудегі көптеген міндеттер алға қойды.

1991-1992 жылдары экономикалық әлеуметтік жағдайы қоғамда әлеуметтік экономикалық тығырыққа тіркелген көпшіліктің көкейіне қана қоймаған нарық болашаққа деген үміт пен күдікті қатар тудырды. Қоғамдағы қайта құруды жеделденудің басты факторларының бірі-аздан да, көптен де үкемдеу қаржы қайтарымын үспеу.

Жалпы қана бойынша 1990-1992 ж өткен кезең ішінде ақылы қызмет көрсету жоспары 102,9% асыра орындалды. Түрлі зат айналым жоспарлы – 1347,9% сомға, күрделі құрлыс 16%-ке орындалды. Бұл көрсеткіштер қаланың конференциясының нұсқауларына сәйкес шаруашылық құрылымында, экономикада болған өзгерістер қала экономикасын және әлеуметтік салаларын дамытуға оң ықпал тигізгендерін атап көрсетті. Қаланың әлеуметтік – экономикалық дамуы жөніндегі келсі міндеттердің нәтижелі шешілуі ең алдымен түбегейлі экономикалық норманың өмірде қаншалықты дәрежеде терең қолдануына байланысты. Осы жылдар аралығында қала бойынша келісімді міндеттердің орындалуы 99,2%-ке жетті. Бұл көрсеткіш жоғары дәрежені көрсетті. Алайда қаланың 1993 жыл мен 1995 жыл аралығын айтар болсақ ем сын көтермейді. 1993 жылы барлық жағынан да өте қиын кезеңді басынан кешіп отыр. Нарықтың экономикаға көшу кезеңіндегі басты міндеттердің бірі аз қамтылған

зейнеткерлерді, соғыс және еңбек ардагерлерін, өкп балалы отбасыларын, өзін күн көріспен қамтамасыз ете алмайтын барлық азаматтарды әлеуметтік жағынан қорғау болып табылады.

Бағаның шектен тыс өсіп кетуі, тұрмыс деңгейінің төмендеуіне осыдан барып көптеген әлеуметтік мәселердің шешілуінің қиындауына ұзындарған экономикалық күйзелістің адамдар көңіл-күйінің қабылдауын күшейте түсетіндігін айтпай кетуге болмайды.

Экономикалық әлеуметтік және адамгершілік проблемаларының күрделі мәселелерін шешу кезінде бұқаралық ақпарат құралдары үлкен рол атқарды. Ақпарат құралдары үкімет пен халықты мемлекеттік және қоғамдық ұйымдарды, тұтынушылар мен кәсіпкерлерді бір-біріне жақындатырып ажыратып дәнекерлік қызмет атқарды. Бұл кезде қана өнеркәсіптің үлес салмағы 76% құрады. Халық тұтынатын тауарлардың жартысынан көбі осы қалада шығарылды. Дегенмен, ақша есебінен алатын болса, қала өнеркәсібінің көлемі облыс бюджетін толықтыруға ықпал жасай алмады. Негізінен қуаттарда арттырып бәсекеге түсе алатын өнімдерді шығару қажет.

Көптеген кәсіпорындар бір жылдық өнімді толық өндіре алмады. Атап айтар болсақ, «Торғай боксит кен басқармасы» кен өндіру қуаты әлсіз, «Арна» зауытының жұмыс істеу қарқыны баяу, «Сафалис» кірпіш зауытының жұмыс істеуін жеделтету жөнінде көптеген шаралар ұсынылып, қаржы бөлінеді.

1993 жылы көтеріле бастаған 20,4 млд сомның өнімі шығарылды. Жалпы облыс бойынша осындай тауарлар шығару жөніндегі көрсеткіш 4,9%-ке өсті. Алайда осы кезең

ішінде 30 кәсіпорын немесе кәсіпорындардың екіншісі тауар өндіруді 375 млн сомға кешітіп жіберген. 1993 жылы бағаның көтерілуі халық шаруашылығы сомасының ақшалай табысына да ықпалын тигізді. 1993 жылы бағаның көтерілуі халық шаруашылығы сомасының ақшалай табысына да ықпалын тигізді. 1993 жылдың екінші айында өткен жалдық осы уақыты мен салыстырғанда ақшалай табыс десе өсіп, 400924 мың құрады.

Облыс бойынша бірінші тоқсан өндіріс кәсіпорындарында 785361 мың сомның өнімі шығарылды. Өткен жылғы осы уақытпен салыстырғанда 95% өсті.

Облыс өнеркәсіп өнімін және материалдық – техникалық ресурстарды өсу жөнінде шаруашылық келсім-шарттар жасалып жатыр. Автокөлікпен жүк тасу көлемі 1 жыл ішінде 13154,5 мың тонна болды. Теміржол көлігімен жүк тасу өткен жылғы осы уақытпен салыстырғанда 16%-ке келіп 471,1 т жетті.

Несие қаржының 10 млрд жуық «Қазақ – Уранина» атындағы және басқада беремектерді өтеуге жұмсалған, облыстан қаржы жағдайының мұндай қиындықққа душар болуының басты бір себебі көптеген шаруашылық ұйымдарының банк мекемелерінің не жергілікті басқару органдарының басшылары ескі әдіспен жұмыс істеуінен көрінді, сонымен бірге Арқалық «облгаз» өндірістік бірлестігі газ қорын толықтырып отыруына назар аударылып, облыс орталығындағы газ шаруашылығын газ толтыру скважиналарын, газ қондырғыларын қайтадан жөндеуден өткізіп, қысқа орайындығын жақсы жағынан көрсетті. Темір жол станциясы да қысқа мұқият әзірленген. Сол кезеңдегі басты мәселе экономикалық реформаны жеделдету болып

табылды. Бұл арада еңбекті ұйымдастыруды талапқа сай жүргізгенде ғана пайда түсері анық Арқалық қаласы бойынша да транспорт қызметін көрсету әзірше автобус қозғалысы да халықтың көңілінен шықты.

Бірақ қаладағы тұрғын үй құрылысының нәтижесі төмен дәрежеде болды. 1988 жылы жалпы көлемі 44181 шаршы метр болатын 849 пәтер халықтың тұтынуына берілсе, 1992 жылы бар болғаны 624 пәтер, ал 1990 жылдың 1-ші жартысында не бәрі 127 пәтер 9067 шаршы метр ғана пайдалануға берілген. Халықтың күнделікті қажеттілігі, азық-мүлік табындағы тауарлармен қамтамасыз ешту жұмыстың ең бірі күрделі учаскесі болғаннан көрсетті. Қала әкімі әлеуметтік қорғау бөлімінің аппаратын нығайту жөнінде мәселе қарап, күн сайын көптеген адамдардың хал-жағдайы сұрап, тиісті көмек көрсету жөнінде тиісті жағдайлар жасаған.

Шағын кәсіпорындар мен кооперативтердің жұмысына ерекше тоқталсақ, Арқалық қаласында олардың саны мыңға жуығы, олар әр жерде әртүрлі қызметтер ретінде құрылды. Алайда олардың 90% жұмысы сатып алу-сатумен шектелуде. Іс-жүзінде бүкіл дерлік коммерцияның құрылымдар қолма қол ақшаны кері қайтармайды. Соның салдарынан қала ғана емес, бүкіл облыс осындай қиын жағдайға душар болған.

Арқалық қаласындағы аурухана комплексі күрделі қаржысы 25580 мың сом болды, құрылыс монтаж жұмыстарына 18177 мың сом жұмсалды.

Экономикалық реформаның бағдарламасы Қазақстанның шаруашылық жағынан қайта өркендеуіне әлеуметтік нарық шаруашылығы негіздерін қалыптастыруға халықтың әлеуметтік жүйесін құруға бағытталды.

Осылардың барлығы экономикалық реформалары тереңдету және облыс эжкономикалық тұрақтандыру жөнінде алдын алу шараларын жасауды және жүзеге асыруды талап етеді. Әсіресе бұл талаптардың қаржы-несие санатына және ақша айналысына тікелей қатысы бар.

Тұрғын үй коммуналдық, транспорт, жол құрылысы, байланыс және энергетика, халық ағарту, денсаулық сақтау мәдениет салаларында да көптеген мәселелердің шешімі де табылғандығы атап айтылды. Қаржы көздерін іздестіріп, бұл проблеманың шешілуі қарастырылды.

Агралық аймақ саналатын біздің облысымызды ауыл шаруашылық мәселеріне тоқталсақ, ірі қара мал басын 262 мыңға, шошқаны 160 мыңға, қойды 750 шыңға, жылқыны 46 мыңға жеткізу жоспарланған.

Сондай-ақ 130-140 сүт өндіріліп, оның 95100 мың тоннасы өткізуді, ат өндіруді 65 мың тонна мемлекетке тапсыруды көздеді. Бұл облысымыздың тұрғындарын экономикалық қиыншылық кезінде түліктің осы түрлері мен толық қамтамасыз етуге мүмкіндік берді. Ал, нарықтың экономика жағдайында мал басының сонымен санасуына тура келеді. Енді егіншілік жайлы айтсақ осы жылдар ішінде егістік көлемін тұрақтандырып 2100-2150 мың га көлемде өндірді. Егіншіліктен ойдағыдай өнім алынды. Бұл негізінен агротехникалық кешендердің ғылыми негізде талапқа сай жоғары деғ\ңдейде жүргізілуінен көрінген болатын.

Облыстың қаржы жағдайының қиындығын қарамастан материалдық, сол сияқты кәсіпорындар көмек көрсету мақсатында нақтылы шаралар қолданылды. Алдындағы жылдық 1-ші жартысында ғана олардың дамуына 60 млрд теңден астам қаржы бөлінді.

Дебиторлық борыштар мен басқада өндірістік емес мақсаттар үшін алынған 3 млн сомға жуық қаржыны шаруашылық айналысына кері қайтару жөнінде инфралар кешенін жүзеге асырылды. Мұның ең алдымен Торғай боксит кен басқармасы, «Арна» зауыты, ет комбинаты, астық өнімдері комбинаты және басқада кәсіпорындарға қатысы болған.

Қалада 80% жуығы орталықтандырылған көздер арқылы жабылып отырған қолма қол ақша дағдарысын жою мақсатында әкімшіліктер мен тиісті қызметтер ақшаның қаладан тыс кетуіне күрт шектеу қойды.

Көшелерді, алаңдарды қаланың мәдениет және демалыс саябағын қала скверлерін, мөлтек аудандар ерекшелігін ескере отырып, эстетикалық тұрғыда безендіруге тиісті мекемелерді араластыруға шаралап кешені жүргізілді. Дегемен бұл жерде де үйлердің сыртқы безендірілуі мен ішкі жағдайындағы шешкен күтпеген проблемалар бастап асып жатқан болатын.

Қалада өте көп күрделі қылмыстың қалыптасқандықтан қоғамдық тәртіп орнату мәселесі әрбір адамның оған жете көңіл бөліп, нақтылы ат салысуын талап етеді. Қала әкімшілігі мүдделі қызметтермен біріге отырып балалар мен жас өспірімдердің тұрғылықты орындардағы жұмыстардың белсенділігін арттыруға, мектеп ұжымдарындағы, мектеппен тыс мекемелерде, оқу орындарында, еңбек ұжымдарында қоғамдық құрылыстар құруға бағытталған шаралар бағдарламасын жасап жүзеге асырылуы жөнінде шешім қабылдады және сол өз кезігінде орындалуы барысы жақсы қарқынмен жүргізіледі. Сонымен бірге тағы бір мәселе

қаладағы ең өзекті тіршілік көзі-сумен қамтамасыз ету, қаладағы ең асыл буын болып табылады.

Инженерлік қамтамасыз етудің ең асыл жері – канализация, тазарту құбырларын қуатты қосымша ағын суларды өткізуді ұлғайтуға мүмкіндік бермеді. Қаланы электрмен және газбен жабдықтау, телефондандыру жағдайы мәз емес. Сондықтан осы мәселелердің бәрінде нақтылы, жоспарлы жүргізіліп, алдағы уақытта халыққа ерекше қызмет көрсетілді. Қала бойынша да транспорт қызметін көрсету, әсіресе автобус қозғалысы ерекше аландаушылық туғызды.

Соңғы жағдай бұрынғыдан күрделеніп жіберілді. Негізінен қала бойынша қаржы жағдайы нашар күйде болды. Ақша айналысын тұрақтандырып, сол кезде орын алған қаржы проблемаларын шешу үшін қала әкімшілігі кәсіпорын басшылары ең шұғыл деген практикалық шараларды қабылдады. Ең алдымен директивелдық талаптарды бұза отырып, 1993 жылы және одан кейінгі арналған экономикалық дамудың жоспарын жасаған экономикасы жөніндегі қалалық комитеттің жұмысы қайта қаралды. Басталған экономикалық реформа ұжымды ұйымдастыруды нәтижесінде қала экономикасының дамуы мен жеделдеуінің тиімді жолдары табылды.

Тұрғын үй, коммуналдық, транспорт, жол құрылысы байланыс және энергетика, халық ағарту, денсаулық сақтау мәдениет салаларында да көптеген мәселелердің шешімі табылды.

1992-95 жылдары арналған басты мәселесі экономикалық реформаны жеделдету болып табылады. Алайда біздің республиканың президенті айтқанындай, экономиканы алға

бастыру үшін оның нақтылы механизмдері жүзеге асырылды. Бұл орайда 1992-95 жылдар аралығында мемлекет меншігінен алу және жекешелендіру және халық тұтынатын тауарларды молайту мәселесі айрықша роль атқарды. Мемлекет меншігінен алу және жекешелендіру жөніндегі ұлттық бағдарламаға сәйкес жұмыс істейді.

Сонымен 1993 әлеуметтік –экономикалық жекелей алып қарастырып, ой тізбегінен өткізер болсақ, қорытындысын шығара келіп және перспективалық жоспарлау жөнінде айтқан кезде облыстық экономикасы мен оның қоғамдық өмірінің шешуші факторын жүзеге асырудың стратегиясы мен тактикасын жүзеге асыру жөнінде облыстың басшысы С.Кулагин басшылығымен жасалынған шаралардың жүзеге асыруы көзделді. Сондықтан кейінгі стратегияның жүйелі сақтауға күш жұмсалды.

Біздің Қазақстан Республикасы әрқайсысымыздың өміріміздің негізгі заңы Конституциясы бар егеменді дербес мемлекет болды. Сондықтан оның қалыптасу экономикасын жүйенің әлеуметтік құрылысының жаңа жағдайға көшу кезінде қоғамдық-сананы қалыптастыруға деген жаңа көзқарастың қажеттілігі туындайды. Ең бастысы адамдар туындап келе жатқан нарықтың қатынастар мен дағдарыс көріністерінің ролінің артуын жақсы түсінуде.

1994 жылы Арқалық қаласының экономикалық-әлеуметтік халахуалы сол кездегі мәліметтерге қарағанда облыс бойынша өндірістің өнімі кеміп кеткен. Мысалы 37 кәсіпорынның 21-і өнім шығару көлемін төмендеткен. Әсіресе «Арна» акционерлік қоғамында 53%, «Проникс» акционерлік қоғамда 28,4%, «Армаш» акционерлік қоғамында 28,8% құлдырап кеткен, мұның өзі күрделі жұмыссыздықтың

артуына, жұмысшылардың қысқаруына әкеп соқты. Осы кездерді аталған зауыттардың ішінде «Арна» зауыты 188 адам қысқарды. Торғай боксит басқармасында 3500 адам жағдайдың қиындығына қарамастан еңбекақысын демалысқа шықты. Көптеген кәсіпорындар мен ұйымдар, мемлекеттік қамыздандыру, банк мекемелері 1994 жылы 638 мың тенге табыс шығып, табыстың көзі халық шаруашылығының негізгі саласы болып табылатын өндірістен түскен. Оның ішінде Торғай боксит кен басқармасы акционерлік қоғамның үлесіне 97% «Сарыарқа» акицонерлік қоғамы 8%, «Торғайснаб» акционерлік қоғамы 35% немесе 130 т, «Алаугаз» акцинерлік қоғам 412 т болды. «Торғай алюминстрой» акционерлік қоғакмы 44%, «Торғай сельстрой» акционерлік қоғамы 9,0 мың теңге, сауда саласы бойынша 2574 мың теңге табыс түсті. Бұл көрсеткіш 1993 жыл мен салыстырған 5,5 есе көп. Ақылы қызмет көрсету жөнінде айтар болсақ оның көлемі 1994 жылы 31777, 8 мыңға, ал өткен 1993 жылы 7296 млн сом болды.

1994 жылғы есеп бойынша өндіріс көлемі төмендеп кеткен. Осы жылы қаланың 21 кәсіпорны 1993 жылғы өнімін бермеген. Олар 138731 мың т өнімі бере алмады. Оның ішінде Арқалық қалалық сүт зауыты 13,8%, «Керамика» акционерлік қоғамы 9,5%, «Торғай боксит кен басқармасы» акционерлік қоғамы 9,4%, «Арман» акционерлік қоғамы 6,3% келіп кеткен. Транспорт халық шаруашылығы жүктерін тасу 1423,1 мың т немесе 1993 жылмен салыстырғанда 501% қысқарды. Теміржолмен жүк тасу көлемі азайған 903,6 мың т жүк тасылған. Боксит тасу 91,7 % астық тасу 87,7% орындалды. 1994 жылы еңбекақы қоры 392,3 мың т болды. Жыл басында орташа еңбекақы көлемі 612 т 1183 теңгеге жетті.

Оның ішінде маусым айында 126,3 мың т болды. Материалдық өндіріс саласындағы еңбекақы едәуір

мөлшерде жоғары болды. Мысалы: «Сарықопа» акционерлік қоғамында орташа еңбекақы 2,3 мың т болды. «Торғай боксит кен басқармасы» акционерлік қоғамында 1,3 мың т көлік және байланыс саласында 1,2 мың т болды. Құрылыста дайындау және материалдық техникалық жабдықтау саласында 1,5 мың т болды. Еңбекақы өткен жылмен салыстырғанда 15,4 есеге өсті.

Осы жылы қоғамдық құрылыс пен әлеуметтік –экономикалық салада тнарық механизмінің енгізілуіне байланысты халық шаруашылықтың барлық түрінде жеке меншіктің бірнеше тәсілдері пайда болды.

Тұрғындарды еңбекпен қамту жөнінде 1994 жылы Арқалық қаласында және жер-жердегі құрылымдарында еңбекке орналастыру жөнінде біршама жұмыс жасалды. Олардың техникалық базасын нығайту үшін 378 мың т жұмсалды. Осы жылдың өткен уақыты ішінде өндіріс өнімдерінің көтерме сауда бағасы үнемі өсу үстінде болған. Ал жалпы өндірісте ай-сайын орта есеппен 44% өсіп отырды. Көтерме сауда бағасы қаңтар айында 189,2%, сәуірде 155,3%, маусымда 168% өсті.

1994 жылдың бірінші жарты жылдығында тұрғындарда қарсы қызмет көрсетудің тарифтік бағасы өсті. 1993 жылы осы уақытымен салыстырғанда 3026,5%-ке жетті. Ал екінші тоқсанда бірінші тоқсанға қарағанда 271,6%-ке артып түсті.

Қажетті азық-түліктің 30 түрінің ең төменгі жиынтық бағасы 676,49 теңгені құрады. Құрама азық-түліктің құна Республика үкіметі белгіленген ең төменгі еңбекақы көлемінің жеті есе асып түсті.

Жарты жыл ішінде құрама азық түліктің бағасы тоқтаусыз өскен. Ақылы қызмет көрсету бірінші жарты жылдықтағы көлемі 317775 мың т болды. Ал өткен жылы осы уақытпен салыстырғанда 7296 млн көрсетті.

1994 жылы қаңтар шілде айлары аралығы жалпы өнім қазіргі бағамен 538,968 мың теңге болып, 13,9 есе өсті.

Осы жылдар аралығында тұтыну тауарларын өндіру 29,7% кеміді. Азық-түлік тауарлары 32,5% -ке, ал өндірілмейтін тауарлар 39,7% кеміді.

Транспорт осы жыл ішінде халық шаруашылығы жүктерін тасу 1423,1 мың т немесе өткен жылмен салыстырғанда 501% қысқарды.

Теміржолмен жүк тасу көлемі азайды. Бұл көрсеткіштер осы жылы 903,6 мың т жүк тасылды, сонымен бірге боксит тасу 91,7%, отқа төзімді балшық тасу 83,8%, астық тасу 87,7%-ке орындалды.

Автомобиль транспорты мен 523,7 мың т әртүрлі жүктері тасылды. Бұл өткен жылғы осы мерзіммен салыстырғанда үштен біріндей болды. Жолаушылар тасмалы 43,4% кеміді. Әуе транспорты мен жолаушылар тасу екінші тоқсанда 46,1%ке кеміді.

Облыс экономикасының тоқырау жағдайына байланысты құрылыс жұмыстары жүрмей қалды. Тұрғын үй құрылысы кәсіпорындардың өз қаржысы есебінен жүргізілген.

Осы жылғы уақыт ішінде 5558 шаршы метр тұрғын үй пайдалануға берілді. Бұл жалпы көлемнің 73% деген сөз. Экономиканы қайта құру есебінен 462 шаршы метр тұрғын үй салынды және өткен монтаж жұмыстарында 85610 мың т игерілді. Оның 31% немесе 26975 мың т «Торғай сельстрой»

тресінің 28% «Торғай алюминстрой» акционерлік қоғамының 13%, №6 құрылысы поездінің үлкесінде екендігі көрсетілген.

Негізінен бұл күрделі қоғамдағы еңбек ресурстарын бөлу немесе басқару жолын экономикалық дамуы мен өндірістің интенсивті өсуімен тікелей байланысты болды. Мұның өзі кадрлардың жетіспеуі тез өркендеп отырған өндірісті жұмыс көзімен қамтамасыз етуде соңғы ізденістерді талап етті. Ал нарықтық экономика жағдайында мұның барлығы басқаша сипат алған.

Облыс бойынша алғанда еңбек ресурстары 184 мың адамды құрайды. Мұның өзі облыстағы жалпы тұрғынның 50%, солай болса тұрсада 1992-94 ж ішінде облыс бойынша алғанда нақтылы еңбекпен қамтылған адамдар саны ұдайы азайып отырған. 1992 ж республикалық еңбекпен қамту институтының арнайы жүргізілген зерттеуіне қарағанда 1985 ж біздің облысымыза ңбек ресурстары адамның саны 197,6 мыңға жетті. Бұл кезең аралығында нарық экономикасына бейімделген өндірістік құралдар жұмысы жүйелене түсті.

Енді бір айта кететін жайт әлеуметтік-экономикалық жағдайдың қиындауына, өндірістік көрсеткіштерді құлдыруына байланысты көпшілік жерде еңбектегі қауіп қатерден қорғаудың шарттары мен талаптары сақтала бермеді. Мысалы, 1993 ж облыс бойынша тікелей өндіріске 40 рет қауіп-қатерден қорғау тәртібі бұзылды. 1994 жылдың өзінде 7 рет өндірістік қауіп-қатер жағдайы болды.

Жалпы кең ұғыммен алғанда одан біздің басты байлығымыз ендеше оған лайықты қамқорлық жасау, әрбір маманды өз қызметіне сай пайдалану, сол кезде бұлжымас нормаға айналды.

Тұрғындарды еңбекпен орналастыру жөніндегі арнайы бағдарламаға және әлеуметтік қорғауды қажет ететін адамдарды жұмысқа орналастыру жөніндегі тәртіпке сәйкес 1994 жылы 323 адам жұмысқа орналасты.

Еңбекке орналастыру жөніндегі заңның 22 бабына сәйкес қаржы мәселесі қаралды. Соған сәйкес қалалық иниациативаларын біршама игілікті жұмыстар атқарылған. 1994 жылы орын алып отырған әртүрлі проблемалық мәселелерді келгенде ең бірінші кезекте тұрғындарды еңбекпен қамту жөніндегі заңға сәйкес үгіт насихат жұмысын жандандыру басты міндеттердің бірі болып табылғандығы анықталды.

Осы жылдың ең басты мәселелерін айтар болсақ жергілікті жердегі еңбекке орналастыру басқармаларының материалдық-техникалық базасын нығайту, кадрлардың біліктілігін арттыру, оларға лайық қызмет көрсету ең басты асырылған шаралар.

Инфляцияның үздіксіз өсіп, экономикасының құлдырауы қай салада оңай тимеді. Қаражат табуда өз қиындығын өзіне жетіп жатса да «көппен көрген ұлы той» демекші Арқалық қаласының әрбір кәсіпорны да өзіндік нарық заманның қыспағына төзіп, халық көңілінен шығуға тырысуда өзіндік еңбек етті. 1995 жылы айтарлықтай қиыншылыққа қарамастан 1995 жылдың 1 қыркүйегіне дейін облыс кәсіпоырндары мен ұйымдарында 138374 мың теңгенің пайдасы алынды. Өнеркәсіп салаларында 24321 мың тенге, құрылыста 28192 мың тұрғын үй коммуналдық шаруашылығында 6191 мың теңге пайда алынса, қалған салалары зиян шеккен. Өнеркәсіп саласында бұрынғысынша «Торғай боксит кен басқармасы» акцинерлік қоғамы 155953

мың т, «Армаш» акционерлік қоғамы – 4000 мың т, «Дербес» акционерлік қоғамы – 3 млн 600 мың, «Қалалық сүт зауыты» акционерлік қоғамы – 1 млн 619 мың теңге пайдамен жұмыс істеді.

Қаланың алғашқы жарты жылдығында өнеркәсіп өнімдерін өндіру 800 млн 621 мың, оның ішінде халық тұтынатын тауарлар шығару 201 млн 750 теңге жеткен. Қаланың әрбір тұрғынына шаққанда 3129 теңгенің қызметі көрсетілген.

1995 жылы айтарлықтай қиыншылыққа қарамастан қала бойынша 104 млн теңге 176 мың теңге күрделі қаржы, 65 млн 737 мың теңге құрылыс монтаж жұмыстары атқарылса, жылу электр орталығы өздерінің қаржы есебінен 3549 шаршы метр тұрғын үй салып пайдалануға берілген. Қалада 1995 жылы өнеркәсіп тауарларын шығару көлемі 2,5 млд теңгені құрады. Деп жаспарланған. Экономиканы сауықтыру мекемесінде ең бірінші кезекте тұрғын салықты тұтынатын тауарлары сапалы әрі молынан шығару. Осы орайда жергілікті өнеркәсіп «Шорықтау» тігін фабрикасы, «Қалалық сүт зауыты», «Ақ нан», «Сусын ұжымы» жауапты іс атқарды.

1995 жылдың 1 қазанына үшін облыстың кәсіпорындары мен ұйымдарында 48,2 мың адам жұмыспен қамтылған. Бұл көрсеткіш қыркүйек айында 47,5 мың адам болды. Олардың ішінде кәсіпорындар мен ұйымдарындағы материалдық өндіріс саласында 20,9 мың, өндірістік есем салада 27,3 мың адам болды.

Қыркүйек айында жалақы қоры 275,6 млн теңгені, ол жыл басынан 1631,7 млн теңгені материалдық емес салада қыркүйек айында 99 млн теңгені жыл басынан 778,4 млн т құрады. Облыс бойынша өндірістік емес салада 8806 т, ең жоғарғы жалақы Торғай боксит кең басқармасы акционерлік

қоғамда 5500 теңге Теміржол көлігінде 7215 теңге, әуе жай жолы көлігінде 7884 теңге болады.

1995 жылдық қыркүйегіне дейін облыс кәсіпорындарымен ұйымдарында 1383,74 мың теңге пайда алынады.

Ақылы қызмет көрсету облыс бойынша 1995 жылы қаңтар, қыркүйек айларында көлемі 47920 мың теңгені құрады. Ақылы көрсеткіші 2,4 есе артық немесе орта есеппен әр адамға 1693 теңгеден келген.

1995 жылы 9 айдың ішінде облыс кәсіпорындары ұйымдары мен меншіктің барлық нысандары бойынша облыс экономикасының 3072,53 мың теңге күрделі құрылыс қаржысы бөлінеді. Оның 72% мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдардан өндіріс бағыттағы ұйымдарға оның 60% немесе 184819 мың теңгені пайдаланылады. Ал, 52503 мың теңгені энергетика министрлігінің үлесіне тиеді. Оның ішінде Арқалық электр оталығының 33537 мың теңге Торғай боксит кен басқармасы акционерлік қоғамының 24161 мың теңге тиеді.

1995 жылы қала әкімшілігінің күн тәртібіндегі мәселесі экономикалық тығырықтан шығару жолдары іс-шаралар жасалынады. Онда қала экономикасы дамыту мен тұрақтандыру.

Осы 1990-1995 ж 5 жыл аралығы Арқалық қаласының хал-ахуалы экономикасының нарықтық қатынастарға көшірілуі республика мен облысты экономикалық қаржы жағдайына нашарлауы мемлекеттік бюджет тапшылығының өсуі қолма-қол ақшаның өте-мөте жетімсіздігін өндіріс көлемінің құлдырауы және ақыр соңында халықтың тұрмыс деңгейінің төмендеуі сияқты теріс көріністерімен сипатталады.

Осы жылдар аралығында қоғамда еңбек ресурстарын бөлу мен басқару жалпы экономиканың дамуымен өндірістің интенсивті өсуі мен тікелей байланыста болады. Сонымен бірге жергілікті жердегі еңбекке орналастыру басқармаларының материалдық техникалық базасын нығайту кадрлардың биіктігін арттыру оларды лайықты қызмет орындарымен қамтамасыз ету міндеттері тұрды.

1996-2000 жылдары экономиканың тұрақтануы мен қаланың әлеуметтік жағдайының артуы.

Тарихтан біз қандай болмасын жаңа қоғамның ескі құрылымды қирату арқылы орнығатынын білеміз тарихи тәжірибе сонымен бірге жаңа құрылымның ауқымын ұстанатын бағытын, түр-түсін, шама-шарқын айқындап алмай тұрып іске кірісіп кеткен жағдайда қоғамның орны толмас әлеуметтік сілкіністерге тап болатынын да талай рет көрсетті.

Өкінішке қарай құрылған қоғамның болашағына нақтылы болжам жасалмады. Мәселенің пайдасы зиянды жақтары уақытылы нарыққа ауысуы кезінде ел басына түсетін ауыртпалықтарды азайтудың жолдары қарастырылады.

Ел басынан кешкен қайта бетбұрыс, қоғамдық құрылыстағы өзгерістер, нарықтық қатынасқа көшу – жұрттың көзқарасын, наным-танымын, түйсік-түсінігін әр қилы өзгерістерге түсіреді.

Экономиканың хал-ахуалын меншікті жекешелендірудегі экономиканы ырықтандырудағы, инфляция деңгейін төмендетудегі, бюджет тапшылығын азайтумен реттеудегі бір сыпыра келеңсіздіктердің оырн алуын елеулі әсер етті. Ең бастысы 1996-97 жылдары экономиканың нақты саласында қаржы жағдайы нашарлап кетті. Кәсіпорындар шығынға

ұшырады. Өнеркәсіптегі таза пайда 70%-ке азайды. Инвестицияның үнемі жетіспеуі кезінен қалған негізгі қорлар тозды. Олардың орнына жаңа техника сатып алуға қаржы құрсауы жібермедім. Осының салдарынан кейінгі алты жыл қаланың ақшалай табысы 5 есе азайды.

Торғай облысымыз 1996 жыл әлеуметтік – экономикалық хал-ахуалы тұрмыс деңгейі жөнінде айтатын болсақ бұл жылы тартымды табыс болмады. Осы жылы өнеркәсіп, құрылыс, халықты жұмыспен қамту, еңбекақы жөнінде жеке-жеке қарастырсақ, 1996 жылы қаражат, 1995 жылдың 1 қыркүйегіне дейін облыс ұйымдары мен шығын 43,6 млн теңгені құрады.

Осы мерзім ішіндегі табыс сапасы 138,4 млн теңге болды. Негізінен мына салалардан: байланыс жүйесі мен

дайындаудан тиісінше 65,4 млн теңге және 41,0 млн теңге пайда түсті. Облысымыздың ірі өнеркәсіп орындары «ТБРУ» акционерлік қоғамы «Кен басқармасы» - 4 млн, «Автотранспорт» өндірістік бірлестегі – 15,7 млн теңге, «Торғай Әуе жолдары» акционерлік қоғамы 28,2 млн теңге зиян шекті.

Осы жылдың қаңтар-қыркүйек аралығында меншіктің барлық нысанындағы өнеркәсіп кәсіп орындары бойынша іс-жүзіндегі баға мен 2970,2 млн теңгені өнімін шығарады. Өткен жылдың осы уақытымен салыстырғанда өндірістің құлдырауы 26,1% болды. 1996 жылы 9 айдың қортындысы бойынша 30 кәсіпорын өткен жылғы осы уақытпен салыстырғанда өнім өндіруді 18,2 млн теңгеге көбейді. Соның ішінде Арқалық жылу электр орталығы – 12,9 млн теңге, «Сусын жекеменшік шағын кәсіпорны 0,5 млн асыра орынды алды.

Облыстың 28 кәсіпорны 1995 жылғы межеге жете алмады. Соның салдарынан Арқалық қаласы 466,2 млн теңге кемітіп жіберді. ТБРУ акционерлік қоғамы 117млн теңге «сүт» акционерлік қоғамы 22,6 млн теңге, «Дархан» акционерлік қоғамы 22,8 млн теңгенің, «Сарыарқа» сенім білдіретін серіктестегі 16,5 млн теңгені, «Арман» акционерлік қоғамы 11,0 млн теңге өнімін бере алады.

Ауыл шаруашылығына тоқталсақ шаруашылықтың барлық түрлерінде 27,7 мың тонна ет өндірліп 100% өткен жылғы межеден кемітті.

Облыс бойынша 9 айда 314,9 млн күрделі қаржы игеріледі. Осының 78% құрылыс салушы кәсіпорындар өз қаржылармен өздері игереді, 23% орталықтандырылған қаржы арқылы жүзеге алады. Өндірістік бағыттағы объектілерге күрделі қаржының 204,1 млн теңге немесе 65% жұмысалды.

Өткен уақыт ішінде 273,9 млн теңге негізгі қордың құрылысы пайдалануға берілді. Барлық қаржыландыру көздерінің есебінен 3100 шаршы метр тұрғын үй салынды. Бұл өткен жылғы осы мерзіммен салыстырғанда 27% құрайды. Бұл көрсеткіш Арқалық қаласында 1038 шаршы метр тұрғынға пайдалануға берілген.

Сонымен бірге Арқалық қаласында тұрғындарды әлеуметтік қамту мақсатында құрылыстар салынды.Мердігерлік ұйымдардағы құрылыс монтаж жұмыстары өткен жылғы осы уақытпен салыстырғанда 63%-ті құрайды. «Торғай алюминстрой» акционерлік қоғамы 23% немесе 59,0 млн теңге. Негізгі құрылыс жұмыстарының негізгі үлесін арттырды.

Транспорт жөнінде бұл көрсеткіш 1213,5 мың теңгеге әр түрлі жүктер тасылды. Бұл өткен жылғының 71,3% көлемінде

болды. Темір жолмен жүк тасу 1996 жылы қаңтар-қыркүйек аралығында 20,1% азайып, ол 1131,9 мың теңгені құраған. Автокөлікпен жүк тасудың көлемі 81,6 мың теңге болуы немесе 1996 жылмен салыстырғанда 28,0%-ті құрайды.

Ендігі кезекті Арқалық қаласының әлеуметтік жағдайын алсақ облыс бойынша 85,8 мың адам болып отыр. Оның ішінде материалдық өндіріс саласында 69%, өндірістік емес салада 31%, ауыл шаруашылығында 11,3 мың одан, халыққа білім беру жүйесінде 6,0 мың адам өндірісте 7%, денсаулық сақтау саласында 6,0 мың адам 7%, транспортта 1,6 мың адам 1,9%, құрылыста 1,7 мың адам құрады.

Ауыл шаруашылығынан басқа өндірістің бәрінде жұмысшылар саны қысқарды. Жыл басымен салыстырғанда транспортта 147% құрылыста 20%-ке өнеркәсіпте 9,1% қысқарды. Өндіріс емес салада 6,0 қысқартылып отыр. Соның ішінде білім беру жүйесі 8,9%-ке денсаулық сақтау 7,7 қысқарды, 1996 жылы реформаларды тереңдету және 1996-98 ж арналған орташа жедел даму бағдарламасын орындау жөнінде жұмыс жүргізіледі. Реформалар мен нарықтық жаңаруларды жүзеге асыру жолында экономикалық негізгі салаларында өндірістің құлдырау қарқынының тұрақты төмендету тенденциясы байқалды.

Экономикалық күш қуаттың сәдсіздігіне қосымша облыстың шаруашылық қызметі де құлдырап отыр. Мысалы: 1996 жылы 1995 жылмен салыстырғанда өнеркәсіпте құлдырау 29% түсті. Облыстағы 77 кәсіпорынның 23-і 41, 6 млн % өндіруді азайтты. Олар 834,5 млн теңге товарларын бере алады.

Жеңіл өнеркәсіпте жағдай төзімсіз. Мысалы, жеңіл өнеркәсіптің 95%-і қуаты толық іске қосылмаған, ол машина

жасау саласында бұл көросеткіш 75% тең. Материалдық ресурстардың жақтығы сондай-ақ тұтынушылардың төлем төлей алмауы өнеркәсіп пен құрылым индустриясын аяқтан шалды. Ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдеу 42% млн теңге азайды. Бұл жалпы өткізілген өнімнің үлес салмағының 51,5% деген сөз.

Облыс экономикадағы дағдарыс меңдеуі астық өндіруде орын алды. Егер 1986-90 ж облыс жыл бойынша орта есеппен 2 млн т дән жиналса 1991-1995 ж 1,6 млн т ғана астық жиналды. 1996 ж астық өндіру 938 мың т ғана болды. Бұл мұның алдындағы 5 жылмен салыстырғанда 41,3% аз. Облыста бидайдың әр гектарымен орта есеппен 5 центнерден өнім жиналған, бұл республикадағы ең төменгі көрсеткіш. Республика бойынша Торғай облысы инфляция 1996 ж бұл облыс 132,5% жетті. Бұл көрсеткіш сол кезде Ақмола облысы 124,3%, Қостанайда – 124,8% болды.

Әрине экономикалық тоқырауы адамдарды тұрмысының нашарлауына әкеп соғады. Сондықтанда облыс тұрғындары Республика бойынша төменгі сатыда тұрды. Торғай облысы тарағаннан кейін Арқалық қаласы тұрғындарының жылу, суға, жарыққа деген зерулігі жөнінде көп азап шекке. 1997 жылдың сәуіріне дейін облыс зейнеткерлерге 607,8 млн теңге қарыз болды. Ал шалғайдағы аудан тұрғындары 1996 ж қыркүйегінен бері – 1879,0 млн теңге қарыз. Еңбекақы жөнінен 1997 ж 264,5 т қарыз болды. 1997 жылы Арқалық қаласының жылуға әзірлігі жөнінде айтар болсақ сол кездегі Премьер-министр Н.Балғынбаев Арқалық қаласына арнайы келіп Үкімет қорынан жылу өшпес 60% қиратылып бос қалуына әкеп соқты. Жоғарыда баяндалған керемет ғимараттар «Универсам» зәулім үйі, 7 шағын ауданындағы

аспанымен теңескен көп қабатты өте сәулетті үйлер, «Арқалық» қонақ үйіғ көптеген өндірістік мкемелер қаңырап, тонауға түсті. Қала құрылысын дамытқан «Торғай алюминқұрлыс» тресті шала-жансар күйде қалды.

Алай ат салысуға көптеген азаматтар, тағдыр мен нарықтың қатты ағынынна тиісті шаралар да жасап, бейімделіп жатыр. Торғай кені аз өнімдерін эшалон – эшалонмен Павлодар зауытына жөнелдетуде. Қаладағы 2 элеватор, нан зауыты, толып жатқан шағын диірмендер Арқалықтың жүрек соғуын тоқтатпады. «Қазақстан темір жолы» мемлекеттік кәсіпорны Арқалық 1996 жылы жабылып қалған кәсіпорын «Торғай алюминқұрлыс» акционерлік қоғамына 690 теңге арнайы тапсырыс беріліп құрылыс материалдарын өндіруге мүмкіндік берді.

1997 ж Торғай облысы таратылған соң, Арқалық қаласы тұрғындарының жылуға, суға, жарыққа зәрулігі туралы 1998 ж жарық көрген газет беттері жариялап отырды. Алайда көптеген азаматтардың көмегінің арқасында Арқалық тұрғындарына мол қаржы түскен болатын. «Қазақстан темір жолы» республикалық мемлекеттік кәсіпорны, оның бас директоры А.Мырзахметов Арқалық тұрғындарына, қаржы тапшы әкімшілікке азаматтық, кісілік танытып, Атыраудан Арқалыққа дейін жылу отын тасымалдауға үлкен жәрдем жасады. Мұның өзі Арқалықтардың қыстан қысылмай шығуына кепілдік берді. «Қазақстан Темір жолы» мемлекеттік кәсіпорны Арқалықтың 2 жылға жуық тоқтап қалған өндірістік кәсіпорындарына жөн бітірді. 1998 жылы осы кәсіпорны «Торғайалюминстрой» акционерлік қоғамына 690 млн тонна арнайы тапсырыс беріп, құрылыс

материалдарын өндіруге мүмкіндік жасады. Қол құсырып қалған 250 адам қайтадан жұмыс орнына оралды.

Қалада жылуға, суға, жарыққа төлемақыны жинау жұмысы да орналықтандырылды. Дегенмен 1997 жылдан бергі көлемде Арқалықтағы бұл екпін бәсеңді, мұның өзі қала тіршілігінің әлеуметтік-экономикалық дағдарысына алып келді.

Алайда республика үкіметінің нақты пәрменді шешімдерінің нәтижесінде Арқалықта қалыпты тіршілік орнады. Қаланың ертеңіне деген үміт сәулесі оянды. Көптеген кәсіпорындар ашылып, халықтың ізгілігіне жұмыс жасай бастады.

2000 ж күз айынан бастап Арқалық самалмен тыныстағандай болып отыр. Жаңадан келген қала әкімі Торғайдың төл перзенті Ж.Түбекбаев өзгерістер мен ілгірі басушылық жасады. 2000 жылдан бастап арман болған электр жарығы қолға алынады, электр жүйесі қала көшелеріне де тартылып, көшелерді жарықтандырып, халықтың болашаққа деген сенімі оянды. Қазақ үшін салынған осынау сәлетті қаламыздың тарих қойнауына Отырар сияқты бере салуға болмайтынын халық сезінді, түсінді.

Енді экономикалық жағдайына жеке-жеке тоқталар болсақ, ауыл шаруашылығында егіншілік 2000 ж 24 мың га алқапқа егін егілген 1 га түсімі орта есеппен 18-20 центнерден айналды. Осы жылы астық сапасы жоғары болды. 2000 ж облыс экономикасынндағы дағдарыс меедеуі асиық өндіруде де орын алды. Егер 1986-90 ж 1,6 млн т ғана болды. Бұл мұныңалдындағы 5 жылмен салыстырғанда 41,3% аз. Облыста бидайдың әр гектарымен орта есеппен 5

центнерден өнім жиналған, бұл республикадағы ең төменгі көрсеткіш. Республика бойынша Торғай облысы иныляция құрығынан шыға алмаған өлкеге айналды. Инфляция 1996 ж бұл облыс 132,5 жетті. Бұл көрсеткіш сол кезде Ақмола обл 124,3% , Қостанайда- 124,8% болды.

Әрине экономикалық тоқырауы адамдары тұрмысының нашарлауына жеп соғады. Сондықтранда облыс тұрғындары Республика бойынша төменгі сатыда тұрды. Торғай облысы тарағаннан кейін Арқалық қаласы тұрғындарының жылу, суға, жарыққа деген зерілуге жөнінде көп арып шеккен. 1997 жылдын сәуіріне дейін облыс зейнеикерлерге 607,8 млн тенге қарыз болады. Ал шолғайдағы аудан тұрғындары 1996 ж қыркүйегінен бері – 1879,0 млн теңге қарыз. Енбек ақы жөнінен 1997 ж 264,5 т ққарыз болады. 1997 жылы Арқалық қаласының жылуға әзірлігі жөнінде айтар болсақ сол кездегі премьерө министр Н. Балғынбаев Арқалық қаласына арнайы келіпҮкімет қорынан жылу өшпес үшін 117 млн теңге бөлді, 1997 жылы 22 сәуір Арқалық үшін қаралы күн сияқты. Сол күннен басталған қош қаланың 60% Қиратылып бос қолуына әкеп соқты. Жоғарыда баяндалған керемет ғимараттар «Универсам» зәуілім өте сәулетті үйлер, «Арқалық» қонақ үйі, көптеген өндірістік мекемелер қанырып, тонауға түсті . Қалатұрылысын дамытқан «Торғай аллюминқұрлық» тресті шала- жансар күйде қалды.

Алайда ат салысуға көптеген азаматтар, тағдыр мен нарықтын қатты ағайына тиісті шаралар да жасап, бейіліделіп жатыр. Торғай пені аз өнімдерін эшолон- эшолонмен Павлодар зауатына жөнелтуде. Қаладағы 2 элеватор , нан зауыты, толып жатқан шағын диірмендер Арқалықтың жүрек соғуын тоқтатпады. «Қазақстан темір

жолы» мемлекеттік кәсіпорны Арқалық 1996 жыл жабылып қалған кәсіпорны «Торғай аллюмин құрылыс» акционерлік қоғамына 690 млн теңге орнайы тапсырыс беріліп құрылыс материалдарын өндіруге мүмкіндік берді.

1997 ж Торғай облысы таратылған соң, Арқалық қалсы тұрғындарынын жылуға , суға, жарыққа зәрулігі туралы 1998 ж жарық көрген газет беттері жориялап отырды. Алайда көптеген азаматтардың көмегінің арқасында Арқалық тұрғындарына мол қаржы түскен болатын. «Қазақстан темір жолы» республикалық мемлекеттік кәсіпорны, оның бас директоры А. Мырзахметов Арқалық тұрғындарына, қаржы тапшы әкімшілікке азаматтық, пісілік танытып, Атыраудан Арқалыққа дейін жылу отын тасмалдауға үлкен жәрдем жасады. Мұның өзі Арқалықтықтардың қыстан қысылмай шығуына кепілдік беді. «Қазақстан темір жолы» мемлекеттік кәсіпорны Арқалықтын 2 жылғажуық тоқтап қалған өндірістік кәсіпорындарына жөн бітірді. 1998 жылы осы кәсіпорны «Торғай аллюминстрой» акционерлік қоғамына 690 млн т арнайы тапсырыс беріп , құрылыс материалддарын өндіруге мүмкіндік жасады. Қол құсырып қалған 250 адам қайтадан жұмыс орнына оралды. Қалада жылуға, суға, жарыққа төлемақыны жинау жұмысы да орталықтандырылды. Дегенмен 1997 жылдан бергі көлемде Арқалықтағы бұл екпін бәсеңсіп , мұның өзі қала тіршілігінің әлеуметтік – экономикалық дағдарысына алып келді. Алайда республика үкіметінің нақты пәрменді шешімдерінің нәтижесінде Арқалықта қалыпты тіршілік орнады. Қаланың ертеніне деген үміт сәулесі оянды. Көптеген кәсіпорындар ашылып, халықтың ізгілігіне жұмыс жасай бастады.

2000 ж күз айынан бастап Арқалық самалмен таныстағандай болып отыр. Жанадан келген қала әкімі Торғайдың төл перзенті Ж. Түбекбаев өзгерістермен ілгірі босушылық жасады. 2000 жылдан бастап арман болған электр жарығы қолға алынады, электр жүйесі қала қамелеріне тартылып, көшелерді жарықтандырып, халықтың болашаққа деген сенімі оянды. Қазақ үшін салынған осынау сәулетті қаламыздың тарих қойнауына отырар сияқта бере салуға болмайтынын халық сезінді, түсінді.

Енді экономикалық жағдайына жеке-жеке тоқталар болсақ, ауыл шаруашылығында егіншілік 2000 ж 24 мың га алқапқа егін егілген. 1 га түсімі орта есеппен 18-20 центнерден айналды. Осы жылы астық сапасы жоғары болды. 2000 ж қала кәсіпорындары 557,7 млн теңгенің өнімін өндірді. 1999 жылдың көктемінде асфальт бетон зауыты іске қосылды. 2000 жылы қаланы ықшамдау мәселесі жөнінде арнаулы бағдарлама жасалды. Осыған сәйкес 9- шы және 7- ші шағын аудан тұрғындары тұтастай, ал 6-шы шағын аудан тұрғындары ішінара орталыққа көшірілді. Бұл аудандарда тұратын 15640 отбасының жартысы өрттен қорғану бөлімі, гимназиялар, №6 мектеп орталыққа көшірілді. Егер бұрын жылу жұйесі 830 мил тонна мазут қажет болса, қала ықшамдалғаннан кейін 2000 жылы бұл бұл сан 235 мил тоннаға төмендеді. Облас жабылғаннан кейінгі 1997 - 98 жылдарға қарағанда 2000 жыл қалықтың көңіл күйі жақсара түскен. 621 адам маусымдық және тұрақты жұмысқа, 773 адам қоғамдық жұмысқа тартылды. Қаланың коммуналдық қызмет жұйесі көптеген жұмыстар жұгізді. Тұрғын үйлер мен мәденет - тұрмыстық объктілердің инженерлік жүйелері қаланы келтірілді. Жуығы

Арқалық қаласының жалу элекрт орталығы мәртебесінен айырып, жұртылықтың тұмыс-тіршілігі нашарлаған тұста солардың жартысына жуығы жан-жаққа кетті. 1999-2000 ж қалада 36,500-мың адам тұрады. Қаланың іргесіндей бірқатар ауылдар Арқалыққа қосылды. Сол елді мекендердің тұрғындарын қоса есептегенде 51300 адамға жетті. 1999 жылдың басынан бері қала 498,1 млн теңгенің өнімін өндірді. Солардың ішіндегі ең ірісі Торғай бокситінің кен басқармасы. Мұнда жұмыстар саны 1600 адам жыл сайын олар 4 млн АҚШ долларын қала бюджетіне төленеді, яғни қала бюджетінінің 70% Торғай бокситінің үлесі тиіп отырады. Қалада 130,4 мың гектар жерге егін егілген. Сол жылы мәліметтер бойынша 95 шағын кәсіпорны тіркелген. «Әліби-сенім», «Әділбек», «Бірлік – К» жауапкершілігі шектеулі серіктестіктері, Арқалық тәжірибе станциясы агротехникалық шараларды бұлжытпай орындап, әр гектарға 1518 центнер астық өндірді. Өзін-өзі қаржыландыру мәселелері қуатталынып 50 млн т құрайтын несие қоры жинақталды. Оның 20 млн т ауыл шаруашылығы саласына бөлінді. 2000 бері қала өмірінде елеулі өзгерістер болды. Ынтымағы жарасқан жерге құт дарыды. Арқалықты дамыту бағытында оның маңайындағы ауылдардың әлеуметтік жағдайы түзелді.

Ел басындағы күйзелістен Торғай өңірінде көптеген мәден ошақтар, кітапхана, клубтар мен мектептер, бала-бақшалар, шеберханалардың жабылып қалуы уақытша өтпелі кезеннің тарихы. Келешекте Торғай даласы даңқы әлемге жайылған гүлденген жерге, өнері өрге басқан бағытты елге айналатындығына еш күмән жоқ. Халқымыздың бұл ауыртпалық өтпелі кезендегі қиындықты жеңіп, өркениетті

ел қатарына қосылатын, мәдениеті мен өнері әлемге таңдай қақтыратын, тамсамдыратын күн қашық емес.

ІІ.т. §2. Арқалық қаласының мәдени дамуы. Республикамыз егемендік алғаннан кейін ой тұсауы

шешілді. Тіл шідері ашылды. Ұлттық сана-сезім оянды. Халқымыздың ендігі жерде қиянатқа көбейтіндігін көрсетті. Бұл күндерде ежелден өлең десе, өнер десе ішкен асын жерге қоятын қазақ баласы әрі- сәрі сергелдең күй кешпейді. Елім деп еңіреп тұрған президенттің рухын алақанына салып аялайтын ардақты дәстүрлерін жаңғыртты. Әсіресе, Торғай жерінде Ахаң мен Жақаң және Ш.Жәнібек, Тархан, Төлек Жәуке ханның, Әбдіхаппар ханның Торғайдағы күндеріне орай Қазақстан Ғылыми Академиясымен бірігіп ғылыми- теориялық конференцияның өтуі, оған қазақтық астаналық зиялы қауымның қатысып сөз сөйледі, сөз түсінер көпшіліктің қатысуы ерекше жағдайлар деп айтуға болады.

Елбасы жарлығымен 1997 жылы «Қоғамдық татулық пен саяси қуғын сүргін құрбандарының еске алу жылы», ал 1998 жыл «Халық бірлігі мен ұттық тарих жылы» болып жарияланды. Бұл жарлықтардың нәтижесінде А.Байтұрсынов пен М Дулатовтың өмір жолын, еңбектерін халыққа келер ұрпаққа жеткізуге тағы да мүмкіндік туды. Еліміздің тарихын, мәдениетін, тілін әлемге паш етіп, бір саты көтеріп тастады.

Адамгершілік пен рухани байлық- өмір өзегі. Сондықтан әлеуметтік –экономикалық жағдай қандай қиын болса да халыққа рухани нәр сыйлайтын мәдени шаралар жүйелі жүргізіледі. Аймақты қоныстанған барлық ұлттар арасындағы достық келісім-мемлекеттік ұлт санатындағы негізгі сүйеніші, арқауы болуы үшін аянбай тер төкті. Бұл

салада Торғай өңірі атақты батырлар, қазақ қайраткерлері, ақын-жазушылар шыққан ел екендігін тәрбие саласында басты нысанға алды. Өткенімізге көз жіберіп, тарихқа терең үңілдік. Ас ұрпаққа елді таныту, ардақты бабаларымызды еске алу, тарихтан ақтандықтардың орнын толтыру бағытында игілікті күрделі істер қолға алынды. Олардың ішінде Республика көлемінде өткен Ақаң мен Жақаң күндері, белгілі қолбасшы Ш.Жәнібек, Тарханның, Баубек пен Жәуке батырдың тойлары, аталай келген ақындар сәт Есенбайұлы, ұлт азаттық қозғалысының көсемі Әбдіхаппар ханның еске алу рәсімдері ұрпақ жадында жаттамақ. Негізгі мақсат- дүрілдетіп той өткізу ғана емес, болашақ қоғам иелерінің зердесіне он тастау, тарихи жәдігерлер арқылы ұлттық сана сезімде ояту, даңқты бабаларымыздың есімін тарихта мәңгілік қалдыру болды.

Торғай жерінен шығып, бүтін бір халықтың маңдайына біткен жұлдызына Ш.Жәнібек, Төлек, Жәуке, Әбдіхаппар хан, Кейкі батыр құрметіне туған елде ескерткіштер қойылып, мұражайлар ашылды.

Қалада тұратын сексеннен астам ұлт өкілдерінің тату, тәтті, түсіністікпен еңбек етіп, өмір сүруіне жан-жақты жағдай жасалынады. әр ұлттың мәдениеті мен әдеп-ғұрпының сақталуына, онан әрі дамуына кең жол ашылды. Оған біршама ұйымдардың, мәдени орталықтардың «Достық үйінің» жұмыстары үйлестірілді.

Ежелден халқымыз «Құлақтан кіріп бойды алар, әсем ән мен тәтті күй» деп Абай атамыз жырлағандай, әуелеп шырқалатын асқақ әндер мен жанға жайлы күйлерді ерекше балаған.

Торғай ақындары мен жыршыларының күйшілері мен әншілеріні, мәдени ескерткіштерінің, қол өнерінің соңғы кезде бағын көтерген Ө.Жәнібеков. Ө.Жәнібековтің орны Торғайлықтар үшін биік тұрғыда. Ол кезде фестивальдар, айтыстар өткізу ансамблдер ұйымдастру дағдылы іске айналғанды. Ө.Жәнібековтің ықпалы мен Шәмшінің «Арқалықтың ақ таңы», Әсет Бисеуовтің «Арайлым, Арқалығым» әндері өмірге келді.

ІІІ тарау. Бірінші рет «Торғай әуендері» фестивалі 1971 жылы 19-20 маусымында Арқалықта керемет дүрілдеген салтанатты да, шерулі жағдайда өтті. Фетивальға деген құмаршылық құдіретінен Арқалық халқы бұл күні 4-5 есе өсті деуге болар. Осы фестивальде осы күні аттары бүкіл Қазақстанға мәлім С.Ордабаев, Ғ.Беріпсалдин, Ғ. Құрмановтар сиқты талантты жастар мәлім болды.

«Торғай әуендері» фестивалін өткізу дәстүрге айналып, ол «Торғай жәрменкесі», «Ақындар айтысы» сияқты тамашалармен толығып жатыр. Әр фестиваль сайын жаңа талант көзі ашылуда.

1971 жылы 21-22 маусымда Арқалық қаласында Торғай облысы мәдениет қызметкерлерінің І съезі болды. Съезді Торғай облысының алғашқы хатшысы С.Құсайынов ашып, Ө.Жәнібеков баяндама жасады. Осы съезд көптеген рухани жақсы істерге мұрындық болды. Кейінгі жылдарды айтпағанның өзінде, сол 1971 жылы 48 клуб пен кітапхана толық жөндеуден өтіп, 22 клубтың құрылысын ақтаумен, кітапханалардың облыстағы жалпы санын 215 –ке жеткізумен қатар, мектептердегі орынды 51-5 мыңға, балалар мекемелеріндегі орынды 9,5 мыңға, ауруханалардағы төсек санын 2625-не жеткізу ауадай қажет

екендігі, атап көрсетілді. Сол жылдарда рухани жағдайар қала талабына сай емес еді.

Әртүрлі товарлар сататын дүкен бұрыштарында 40-50 қазақша кітаптар қалада мүлде болмайтын тұраты өнер коллективтер қалада жоқ еді.

Съездің соңында Торғай облысының барлық зиялы қауымы үндеу қабылдап, барша жұртшылық жоғарыдағы мақсаттарды жүзеге асыру жолындағы мақсаттарды жүзеге асыру еді. Қалаға сан тараптан келіп жатқан басқа ұлт өкілдеріне көне мәдениетніміздің болғанын көрсету.

1. Өзбекәлі Жәнібеков «Тағдыр тағылымы» Алматы 1996 жылы 89 бет.

Міне ослайша жас Арқалықтың тарихы аздаған жылдар ішінде қайнап жатты. Оның ішкі тынысымен қала ақуалы сәйкес болады, яғни әлеуметтік, мәдени, ағарту көлік қатынасы құрлыс, тұрмыс қажетін өтеу, денсаулық сақтау орындары қоса қабат оралып, қазақтың мәдениетін, әл лауқатын көтеруге үлес қосып жатты. Қаламызға келген мәдениет, өркениет,бұрынан да бар Торғай, Атбасар,зиялыларының жаңа жас тобын қалыптастырады.

Арқалықта қазақ зиялыларының көш басында мәденеи саладағы қызметккерлер болады, десек ортақ айтпағандық болар. Солардың бірі атақты қазақ жазушы, сатирик, этнограф С Кенжахметов болып табылды. Оның «Кәрі жеңгей», «Қурдақ», «Киіз қазық», «Сөзсемсер», «Ел қумағы елу», т.б. көптеген кітаптары мен зерттеулері осы қалада туды.

Облыс 1990 жылы қайта ашылғаннан бері, 1991 жылы Ахаң мен Жақаңның Торғайдағы күндерінде республикалық

ақындардың үлкен айтысы өтті. Оған Қазақстанның халық ақыны Әлихан Қалыбеков, Еркін Асқаров сынды айтыскерлер қатысты. 1994 жылы Ш. Жәнібек батырдың 300 ж өткен республикалық ақындар айтысында да республикаға танымал Қазақстанның халық ақыны Ә. Беркенов қатысты. Жалпы облыс қайыра ашылғалы Есіл өңірінің атақты ақыны Қ. Көппайұлының туғанына 110 жыл, белгілі халық ақыны Сәт Есенбайұлының 100 жылдық меретойы, белгілі ақын Құтжан Қажығалиннің 90 жылдық, Төлек Жәуке батырдың 175 ж құрметіне арнаған ірі-ірі айтыстар өткізді. Халық өнерінің бағы жануына үлес қосар осы шаралармен бірге, облыс білім басқармасы мен мәдениет басқармасымен бірге өткізген, оқушылар айтысы, бұл үлкен шоғырға қосылудың үлкен себін тигізді.

Мәдени рухани кеңестігіміз туралы сөз қозғағанда өзінің елі мен жеріне, өнеріне жан- тәнімен берілген оның болашағын қалап жүрген. Өнер жұлдыздары Қ. Әбілов, А. Мұздаханов т.б.

Торғай жерінің кешегісі мен бүгінгісін көненің көзі бай ою-өрнектердің көздің қарашығындай сақтап халқына көрсететін, келер ұрпаққа мұра етіп қалдыратын әсіресе жас ұрпақты туған ел тарихымен таныстырып,сүйіспеншілікке тәрбиелейтін үлкен орын мәдени-тарихи мұражайлар. Осы мақсатта облыс тарихында 1973 жылы 23 маусымда облыстық тарихи өлкетану мұражайы ашылуы. Тарих-дәуір, өмір мектебі мұражайларында патшалық Ресей кезіндегі Торғай облыста тарихынан бастап, ұлт-азаттық көтеріліс, төңкеріс және Ұлы Отан соғысы кезіндегі торғайлықтардың ерлігі, соғыстан кейінгі жылдар тың игеруі, Торғайдың кен байлығы жайында тарихи деректер жиналды.

1970 жылы облысты басқарушылардың бірі, мемлекеттік қайраткері Ө.Жәнібековтің басшылығымен мұражайға құнды экспонаттар жиналды, кейінгі жазған кітаптарына арқау болды. Сондай құнды экспонаттардың бірі- соңғы кезде қосылған сәукеге, бұл да Ө. Жәнібековтың эскизімен жасалған еді.

Соңғы жылда мұражайда қазақ жоңғар шапқыншылығы бейнеленген диарама ашылды. Оған атақты батырлар Ш. Жәнібек батыр, оның серіктестері жайлы тың дерек жазылады.

1991 жылы ұлы ағартушы Ы. Алтынсариннің туғанына 150 жыл толуына байланысты мұражай экспонаттарын қайта қарапкөптеген өзгерістер енгізген. Әсіресе халқымыздың ұлы перзенттері жерлестеріміз Ахмет Байтұрсынов пен М.Дулатов өмірі мен шығармашылық еңбек жолын айқындайтын ресми материалдар және құнды құжаттармен мұражай эксперциясы толтырылды.

Өнер шеберлері деген айшықта сөз ойға оралғанда ең алдымен Торғай театры көз алдыңа келеді. Торғай өңірінде ерекше орын алатын оқиға 1972 жылы Торғай облысының қазақ музыка драма театрының құрылуы. Театр шымылдырығын ең алғаш М. Әуезовтың «Айман-Шолпан» комедиясымен ашылды. Театрдың негізін қалаған сол жылы Мәскеудегі М. Шепкин атындағы жоғары театр училищесін бітірген түлектер еді.

1998 жылы Театр ұжымы Торғай облыстың жабылуына байланысты Жезқазған қаласына көшірілгенімен торғайлық өнер сүйер қауым өздерінің сүйікті актерларын ризашылықпен еске алып отырады.

Торғай облысы қайтадан ашылған соң 1992 жылы театр өмірі қайта жанданып «Қалқаман Мамыр» қойылымы мен сахна шымылдығын ашты. 1972 жылы алғаш театр ашылғалы еңбек етіп келе жатқан әртістер О. Мұқашаев, М. Қоочақов көрерменықыласына бөленген өнер шеберлері болып шықты.

Жаңашадан ашылған театрдың творчествалық өсуі кезінде оларға С. Қожамқұлов атындағы театр әртістері жеткен биікке жетуі үшін көп ізденіс, профессионал актерлер қажеттігі туды. Облыс басшыларының өтінішін қолдаған мәдениет министрлігінің орынбасары Б. И.Обаев, мемлекеттік театр өнер институтының ректоры Г. Теияновтердің көмегімен облыстың театрға институтты жаңа бітірген 1 топ түлек келіп, театрға тың серпіліс әкелді. Облыс тарихында 1996 жылы алғаш рет театр ұжымы бөлек шығып, өзі жеке шаңырақ көтерді. Белгілі қоғам қайраткері Ахмет Байтұрсынов атындағы облыстың музыкалық драма театрының жас ұжымы үлкен үміт, тың ізденістер үстімде болды.

Қазақ мәдениеті мен өнерінде Торғай өлкесінің одан шыққан әнші сазгерлердің де өз үлестері бар, ұлттық сөз өнері дамуының көш басында тұрғындардың бірі-Бақытжан, Байқадамов, Б. Хамзиндер. Қазақ қорының қалыптасуында Б. Байқадамов орны ерекше. Торғай елінің мақтанышына айналған Б. Хамзиндер қазіргі әуесқой сазгер, әнші ретінде танылып жүрген республикаға еңбегі сіңген мәдениет қызметкерлері шебер сазгерлері: Қ.Деріпсалдин, Б. Сәукиов. Олардың әндерін республикаға танымал әншілер орындауда.

Республикаға танымал болған фальклорлық-этногрфиялық «Шертер», «Ғасырлар кеніші», «Торғай әуендері», ансамблдері көпшіліктің ықпалына бөленген.

«Қазақстан Республикасына еңбегі сіңген әртісі» атаған 1993 жылы алған Ғазиза Жумекенова, әртістер Қыпшақ Қойғарин, Отаркүл Мұқатова, Сайлау Ордабаев, Асқар Болтов, Алмас Сұлтанғазин сынды әншілерді көрермендер ыстық ықыласпен қабылдайды.

Торғайлық өнерпаздар мен орындаушылар республикалық байқау фестивальдарға қатысып жүлдегі орындар алып, табыспен оралып еді. Әнші Ғазиза Жұмекенова, Шәмші Қалдаяқов атындағы байқауда лауреат атанды. 1992 жылы Аманкелді Досжанов Республикалық «Үкілі үміт» байқауында жүлдегі 1-ші орынды иеленді.

Көп ұлтты Торғай жерінің өнері туралы айтқанда фольклоры-этногрфиялық Марий ансамблін, башқұрт фольклорлық тобын т. б. Айтпай кетуге болиайды.

Сонымен қатар отбасы ансамбльдерінің қалыптасып көбеюіне кезінде жағдай жасалды. Отбасылық ансамбльдердің байқауы өткізіліп тұрды. Көпшілікке танымал Сауекеновтер, Молдахметовтер, Әбішевтер ансамбльдерінің орындауындағы концерттер үнемі, табыспен өтетінді. Қазіргі эстрадалық жастар әуенін орындауда, жас таланттардың өнер жолына шығуына ықпал ететін байқаулар «Торғай жұлдыздары», «Шанс-шанс», «Студенттер көктемі», фестивальдары жылына-жыл өткізілді. Осы байқауларда ұйымдастыруда да жастардың жаңа тың ізденісі байқалады: «Шанс-шанс» байқауын ұйымдастырушы продюссер Алмат Сұлтанғазин сондай шебер жастардың бірі.

Халық биі өнерінің өркендеуінің үлкен әлеуметтік мәселе екендігі белгілі. Кезінде ән салып, би билегендердің бірі Қарсақ Қапабайұлы. Сол кісі «Би қанаттанса, ел қанаттанады»11 , деген екен.

Қазақстан өз дербес мешекет болып көк байрағы аспанда желбіреп, әлемге танылды. Ұмыт бола бастаған ұлттық салт-дәстүрге, өнерге жан кірді.

Қазаққа қалқан, жауына олдаспан болған Ш. Жәнібек пен Төлек Жәуке батырлар жөнінде театрландырылған көріністер еліміздің өтпелі тарихынан зердей ой беруге, кең байтақ қазақ жерін қорғау, оңайға соқпағанын, ол үшін қан мен тердің аз төгшегенін айқын сездірді.

Бір сөзбен айтқанда бұл меретойлар данышпан, ер жүрек баиыр бабаларымыздың аруақтары алу, сол арқылы ұрпаққа ұлағат болар үлгі өнеге қалдыру. Күй құдіреті Құрманғазы мен күй дүлділі Қазыбек Әбішев мектептерінен үлгі алған күй өнері жұлдыздарының Арқалықтағы өкілі болып С. Жәлімішевті айта кеткен жөн. 175 күйді жатқа орындаушы С.Жәлімішевті қала тарихына игі із қалдырған зиялы адам. Нәзік жырлары, сезімдері жұртқа танымал Н. Мұқатов, Ж. Сабыржанов, Қ. Әбіловтер Арқалықтың бел балалары. Қайда жүрсе таныс тіршіліктері Арқалық тағдырына нешқұрайлы қарамайтын, талай шығармаларды Арқалығым деп жырға қосқан ақындар. Міне, көріп отырсыздар тарих дөңгелегі, жапан далада қала көтерді. Арқалық ашулы алақанын сонау ғарыштан түскендерді де осылай қарсы алып отырды. Соның бірі Қазақстаннан шыққан ғарышкер Т. Әубәкіров болды.

Қала халқының 70 % -і жастар, жас жұбайлар болды. 1990 жылы одан саны керемет өсті. Бұл жағдай бала-

бақшалар мен мектептер салуға ықпал етті. Осы жылдар аралығында ата-аналар алаңсыз жұмыс істеу мақсаиында 20-ға жуық бала-бақшалар жұмыс істеді. Егемендік алған кезеңнен бастап, яғни 1991 жылдан бері сәбилерді ұлттық рухты тәрбиелеу, ана тілін меңгеру қолға алынды. Қазақ тілі мемлекеттік тіл болып бекіп заңдасқаннан кейін басқа да ұлт өкілдерінің балаларына қазақша үйретіле бастады.

Осы заманға лайық жұмыс жасап, оқушыларға жақсы білім мен тәрбие беруде А. Құнанбаев, Ш. Уалиханов, Б. Майлин атындағы мектептерді атауға болады. Мектеп түлектері қазіргі таңда Отанымызбен қатар ТМД елдерінде де қызмет атқарып жүр.

Қала іргетасы қаланған күннен бастап және облыс орнағаннанақ қадр дайындауға, әсіресе жұмысшы мамандықтарын дайындауға зор көңіл бөлінді. Қазіргі таңда нарық заңына байланысты және қала халқының құрт төмендеуіне қарай қаладағы оқу орындары бірігіп, Торғай аграрно-технткалық колледжі және экономика және құқық коледжі жұмыс істеп, мамандар даярлауда. Аталған коледждердің кейбіреулері жартылай мемлекет мойнында болса, экономика және құқық колледжі толық дербес оқу орны болып есептеледі.

Қазақстан болашағы бүгінгі жастарда оқытып, тәрбиелеуде жоғары білімді маман кадрлар даярлауда Ы. Алтынсарин атындағы Арқалық мемлекетік педагогикалық институтының алатын орны ерекше екендігі боршамызға мәлім.

Ата ананы болған Егемендік алғаннан салтанат құрғалы 13 жыл болыпты. Әрине, егемендік алғаннан бері еліміздің экономикасы, әлеуметтік жағдайы бірден өрге

өрлеп жүре бердік десек өмірге көз жұма қарағандық болар еді.

Бұл қиындықтарды жеңу үшін Президент «Қазақстан-2030» стратегиялық даму жоспарын белгіледі. Осы жастарды орындау мақсатында 1996 жылы қазақ ойының басында «Елдегі жағдай туралы, жаңа ғасырда қоғамды демократияландыру, экономикалық және саяси реформа туралы Қазақстан Республикасы Президенті М.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы ерекше маңызды женіс болды.

Себебі «Қазіргі өтпей шақ,-деп көрсетті сол жолдауында, елбасшысы, болашақтан үміт етер шақ, сонымен қатар қорқынышты да шақ, бұл қатерлі шақ, сонымен қатар бізге ғажайып мүмкіндіктер ашып көретін шақ, бұл біздің ұлт ретіндегі орталық Азиялық кеуде тұсында келе жатқан қуатты күш иесі ретіндегі қайрат-қабілетіміз саналатын шақ».

Қазақстанда қазіргі таңда өсу қарқыны байқалады. Бұл жағдайды дүние жүзі мойындаған сияқты. Бұл кезде «не шығар екен» деп қараған мұнай өндірісі қанат жайып, игілігін көрсетуде.

Теңгеміз тұрақталып, экономикамызда оң өзгерістер байқалуда. Осыдан 7-8 жыл бұрын нарсрық астында қалған мәдениетіміз көтеріліп, кітапхана, аурухана, мәдениет үйлері жұмыстарында Қазақстанның қай түкпірінде болмасын ілгерлеу бар.

Дегенмен көпті көрген Торғайдан үміт үзілмейді. Қаланың әкімі Ж.Тубекбаев бір сөзінде бұрынғыдай 70 мың тұрғыны бар қаланы қалпына келеді демеймін, бірақ та 30 мың тұрғындары бар шағын қала болар деп еді. 30 мың аз-ақ

жылда қайтадан 60 мың болар. Арқалықтың тарихы осымен аяқталған емес. Қазақ барда Торғай қаласы өркендеріне халық сенеді.

Алғашқы қадамы кеншілердің жұмысшы поселкесі болып қағылған Арқалық бірінде ешқандай қаладан кем емес. Ол қала ретінде ғана сақталып қалған жоқ, Жангелдин және Аманкелді аудандары кіретін оңтүстік Қостанай аймағының орталығы деген ресми шәртебеде ие болып отыр. Аймақ үш жүзде жуық шаруа қошағын, жауапкершілігі шектеулі он жеті серіктестікті, Арқалық ауыл шаруашылығы тәжирібе стансосы деп аталатын бір меклекеттік кәсіпорында біріктіреді. 157 мың гектар жерге дәнді дақыл егіледі. Ауа райы қолайлы болған 2003 жылы әр гектардаң 14,1 центнер өнім алынып, 197 мың тонна астық жиналған. Үш қуатты элеватор жұмыс істейді. Оның шамалы өнеркәсіп орны бар десек, оның он екісі ауыл шаруашылығы өнімдерін айналысады. Осы өнеркәсіп (орындары 2004 жылдың бастапқы сегіз айында ақ 680,4 шаман теңгенің өнімін өндірді. Бұл күндері қала кәсіпорының өзінде ғана 9 мыңға жуық адам жұмыс істейді. Бүгінде шағын және орта бизнеспен айналысуға барлық жағдай жасалған қалада бес базар, 120 дүкен бар. Дүкендер жылы жерге-көп қабатты үйлердің бірінші қабатына орналастырып, қазіргі тамапқа сой жабдықталған. Арқалық азық-түлік компаниясына қарайтын сауда үйі мен арнайы жабдықталған екі дүкен халықтан сатып алып дайындалған өнімдерін сауда жасайды. Қала экономикасының жай-жағдайына толдау жасап бағыт-бағдарын анықтап отыру үшін арнаулы экономика басқармасы құрылған. Ол аймақта кәсіпкерлікті дамытуға жол ашып, халықтың бизнеспен еркін айналысуына

көмектесіп отырады. Жұмыссыз қарап отырған адам аз. Бұрын Арқалықта ауыл шаруашылығына машиналарын жөндейтұғын «Арман» атты зауыт жұмыс істеген еді. Сол кәсіпорынды қайта ашу жоспарланып отыр. Мұның өзі 150-200 жұмыс орнын іске қосуға мүмкіндік береді.

Бір кезде салына бастап, бітпей қалған үйлердің құрылысын сақтау да қолға алынған, жуырда 40-пәтерлі осындай бір үй салынып бітті. Ішкі-сыртқы өңдеу жұмыстарының бәрі осы заманға тошапқа сай атқарылып, көрген көзді сүйіндіретін бұл үй басқа жақтан арнайы сүйіндіретін бул үй басқа жақтан арнайы шақыртумен келген өте ділгір мамандық иелеріне берілді.

Арқалықта науқастар жатып емделетін 465 төсектін бес аурухана бар. Аймақ халқына бұл айтылғандарға қоса жедел жәрдемнің қалалық стансосы, отбасылық алты дәрігерлік амбулатория, 12 фелшерлік-акушерлік пункт, диспансер, қалалық емхана қызмет етеді. Ал осы өңірдегі ең ірі өнеркәсіп орны-Торғай боксит кен басқармасында кеншілер мен басқа да келушілерге жоғары деңгейде көмек көрсететін дербес «Денсаулық учаскесі» жұмыс істейді. Қала сыртындағы ауылдардың бәрінде де дәріханалар ашылған. Отбасылық дәрігерлік амбулаториялар үшін 2003 жылдық өзінде 3 миллион теңгенің жобдықтары сатып әкелінген. Бір жасқа дейінгі нәрсетелерге сүт қоспасын бір орталықтан үзбей беріп отыру қамтамасыз етілген. Оймақ жалқы үшін «Денсаулық жылының» өрінде ғана 5 жедел жәрдем автокөлігі алынған. Емдеу орындарын компьютерлендіру ісі белсенді түрде жалғастырылуды. Бір кезде тұрған халықының өзі дүркірей көшіп кеткен Арқалыққа қазір білім деңгейі жоғары жас мамандықтардың да келіп жатқаны

қуантады. Денсаулық сақтау саласында істейтін 123 дәрігер мен 343 арнаулы орта білімді қызметкердің қатары 2002-2003 жылдары ғана 8 жас маманмен танықты. Бул санымен барлық мекемелері материалдық-техникалық жағынан нығайып жабдықтылған.

Түнде самаладай жарқырап тұрған орталық көшелер жаңа жобамен қайтта салынған.

Бүгінгі Арқалыққа бере қалсаң, бос тұрған биік үйлердің өзі бұранғыдай үнірейіп үней шақырмайды. Олардын есік-терезелерін кірпіш қалап уақытша бітеп тастаған. Қала орталығындағы үйлердің сыртқы түр нобайларын жақ сарту, әсемдеу жөнінен де көптеген шаруа тандырылған. Көше бойларында арналған қоқыс шелектерінің өзі тәртіп пен тазалық мәселесінің. Ұшып қалмағанын аңғартса, жасау адамдардың жолдарды кесіп өтер тұсына салынған ақ жалақ –«зебралар» жүріс-тұрыс ережесін сақтауға көмектеседі. Көшелерде шағын автобустар үзіліссіз жүріп жатады.

Өз қызметінің алғашқы күндерінде өткен бір мәжілісте әкім Жомарт Түбекбаев көшелерге жарық беру туралы мәселе көтеріп, ол кезде Арқалықта электыр қуаты өлешеп қана бергені белгілі. Қазір Арқалықта жарық сөніп қалада екен деп ешкім уайым жешеді. Басты көшелерінде түнімен шам шанып тұрады. Сондай ақ Комуналдық қызметтін басқа түрлері жылу мен суда үзбей болып тұрады.

Облыс тарап, Арқалықтан береке кеткен кезде мектептер жабылып, мәдениет ошақтарының оты өше бастаған еді. Қазіргі Ыбырай Алтынсарин атындағы мемлекеттік педагогикалық институт және арнаулы орта білім беретін төрт оқу орны қаланың ғана емес, маңайдағы ауыл селолардың балаларына да есігін айқара ашқан.

Бұларға қоса халыққа жалпы орта білім беретін 12 қалалық орта мектеп пен 19 ауылдық орта мектеп жұмыс істейді. 11 мыңға торта бала оқып, 1200-ге жуық мұғалім сабақ береді. Мектептердің материалдық –техникалық жағдайлары жақсара түскен. Басқасын айтпағанның өзінде, бәрі бірдей компьютерлендінілуі атап өтерлік көрсеткіш емес пе? Қалалық білім бөлімінің құзырында сонымен бірге бірқатар мәдени-ағарту және спортқа машықтау мекемелері жұмыс істейді. Балалар мен жас жеткеншетердің «Жас ұлан» орталығы, қосымша білім беру мектебі: музыка мектебі бар. Окушыларға кәсіптік бағдар беретін техникалық орта мектептердің орны ерекше. Өз шеберханалары, авиокөлік теркі, арнаулы центоры, копьютрлерленген сыныптары бар бұл мектеп көптеген мамандықтар бойынша алғашқы дариялақтарын бірегей орталығы болып алды. Қалада кешпор балаларға қамқорлық жасалу қолға алынған. Ақыл –есінде кемістігі бар балалардың мектеп –интернаты, арнайы мамандандырылған мектеп тул жетім немесе туа жетім балаларды қабылдайтын интернат сияқты мекемелер сормандай болған талай сәбидің бағын ашып, сауап арқалады. Бір ғана «Надежда» жетім балалар үйінен қаланың ғана емес. Сол маңайдағы басқа аудаңдардың да жүздеген қорғаныс балалары басына пана тауып, қамқорлық көрді.

Облыс орталығы болып тұрған кезде Арқалық өзінің сәулетті мен салтанаты жарасқан балалар бақшалаларын көптгімен қуантатын еді. Ел құмқоры болған Дінмухамед Ахметұлы Қонаев Арқалыққа келген сайын балалар бақшаларының көбейгенін көріп шын ризашылдығын білдіретін. Еңді сол бақшалардың екеуі ғана қалған екен.

2004 жылдың қазан айында «Ақ бота» шына жаңа тағы бір балабақша іске қосылып, бүгінгі Арқалықтың бақытты балдырғандардың ыстық құшағына алды. Оның ашылу салтанатына облыс әкімі Сергей Кулагин қатысып, ғимаратың салыну және безендерілу сапасына риза болғаны сонша, балаларға үй ішілік кинотеатр сыйылады. Кезінде Торғайдың тор қаласы атанған Арқалықтың халқы мәдениетті демалғанды, өнер қуып, өнер жарыстырғанды биік мұрат деп білетін сауықшыл ел болатын.Арқалықтан түлеп ұшқан әдебиет пен өрлер соңлақтарын айтпағыннаң өзінде Торғай музыкалы-драма театры мен алыс шетелдердің жұртшылығын да тамсандырған «Шертер» ансаблі көрген түстей болып, көзден бір-бір ұшқан. «Ат аунаған жерде түн қалады» демекші. Арқалықта мәдениет орындары қайта жандана бастады. Кеншілердің мәдениет сарайы өнер аруасы болумен бірге екі жастық үйлену тойын немесе тағы сондай қызық-қуаныштарды өткізетін думанды орынға айналды. Өзбекәлі Жәнібеков атындағы жас көрермендер театры. Қалалық мәдениет және демалыс терті; ондағы Даңқ меморналы, осы көрктің ішіндегі жөнделіп қолпына келтірілген «Мерей» кинотеатры, міне, осылардың бәрі шығын қаланың мерей мәртебесі. Дала өлкесі тарихының мұражайы тіпті обылыс мақтанышы десең де болады.

Қаладағы № 2 сан-салалы ғылыми кітапхана облыстық мәріжібеге ие болды. Заманында облыс абыройын асырған дәстүрлі «Торғай әуендері» фестивалі әр көңілге ескінің көзіндей ыстық сезіледі.

Ол жыл сайын өтіп, Арқалық аймағының ғана емес Жангелдин, Амангелді аудандары мен Ақмола облысының Жарқайың ауданы жұртшылығының да өнер додасына

айналды.Бүгінде Арқалық экономиканы дамытып, әлеуметтік саланы өркендетуге, халықтың тұрмыс жағдайын жақсартуға қатысы бар мәселелердің қайсысын болмасын түбегейлі шешуге қуат-қабылеті жететін дәрежеге көтерілді. Арқалық қаласын өркендету жолындағы өлшеусіз еңбегі халықтан қолдау тапқан ол ел құрметіне бөленді.

Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә. Назарбаевтың жарлығы бойынша 2003 жылғы Желтоқсан айында «Құрмет» орденімен марапатталады.

2002-2010 жылдары тілдерді дамытуға арналған Асыл мұра бағдарламасы. Денсаулық жылын ойдағыдай өткізуге көзделген шаралар бекітілді. Сондай-ақ Торғай аймағының, оның ішінде Арқалық қаласының әлеуметтік жағынан дамуы. Экономикалық көтерілуі мәдениетінің өркендетілуіне бағытталған іс- шаралар бекітіліп, жүзеге асырылуда.

Бүгінде Арқалық қаласының болашағына біздің үмітіміз зор.