Ե ՐԵ ՎԱ ՆԻ ՊԵ ՏԱ ԿԱՆ ՀԱ ՄԱԼ ՍԱ ՐԱՆ

Կ. Վ. ԳՐԻ ԳՈՐՅԱՆ, Ծ. Ի. ԱԴԱՄՅԱՆ

ՄԱՐ ԴՈՒ ԷԿՈ ԼՈ ԳԻԱ ԵՎ ԷԿՈ ԼՈ ԳԻԱԿԱՆ

ՖԻ ԶԻՈԼՈ ԳԻԱ

ՈՒ ՍՈՒՄ ՆԱ ԿԱՆ ՁԵՌ ՆԱՐԿ

Ե ՐԵ ՎԱՆ

ԵՊՀ ՀՐԱ ՏԱ ՐԱԿ ՉՈՒԹՅՈՒՆ

2014

2| |

ՀՏԴ 504.75: 574.24 (07)ԳՄԴ 20.1+28.081 ց7Գ 888

Հրա տա րա կու թյան է երաշ խա վո րել ԵՊՀ կեն սա բա նու թյան ֆա կուլ տե տի խոր հուր դը

Գրա խոս ներ` Մ. Հ. Գալս տյան ՀՀ Ազ գային ագ րա րային հա մալ սա րա նիագ րոէ կո լո գիայի ամ բիոնի վա րիչ,գ. գ. դ., պրո ֆե սոր

Կ .Ա. Ղա զա րյան ԵՊՀ կեն սա բա նու թյան ֆա կուլ տե տի էկո լո-գիայի և բնու թյան պահ պա նու թյան ամ բիոնի ասիս տենտ, կ. գ. թ.

Գ 888 Գ րի գո րյան Կ. Վ. Մար դու էկո լո գիա: Ու սում նա կան ձեռ նարկ/ Կ. Վ. Գրի գո րյան, Ծ. Ի. Ադամյան; -Ե ր.: ԵՊՀ հրատ., 2013 -256 էջ:

Ու սում նա կան ձեռ նար կում շա րադր ված են մար դու էկո լո գիայի և էկո լո գիական

ֆի զիոլո գիայի հիմ նա կան սկզ բունք նե րը, տար բեր մի ջա վայ րե րում օր գա նիզ մի հար-մար ման ֆի զիոլո գիական հիմ քե րը, էկո լո գիական ռիս կի գոր ծոն նե րը և դրանց ազ դե-ցու թյունն օր գա նիզ մի վրա, մար դու առա ջաց ման կեն սա բա նա կան նա խադ րյալ նե րը և օր գան-հա մա կար գե րի վե րա կա ռու ցու մը նրա կազ մա վոր ման ըն թաց քում, շր ջա-կա մի ջա վայ րի տար բեր գոր ծոն նե րի ազ դե ցու թյան մե խա նիզմ նե րը, սն ման էկո լո-գիական պրոբ լեմ նե րը, շեն քե րի ներ սի մի ջա վայ րի էկո լո գիական բնու թա գի րը:

Ձեռ նար կում նե րառ ված են թես տային առա ջադ րանք ներ, տեր մին նե րի և հաս-կա ցու թյուն նե րի հա մա ռոտ բա ցատ րու թյուն ներ:

Սույն ձեռ նար կը նա խա տես վում է բարձ րա գույն ու սում նա կան հաս տա տու-թյուն նե րի, ման կա վար ժա կան քո լեջ նե րի և ու սում նա րան նե րի, ու սու ցիչ նե րի, բժիշկ-նե րի և այն մաս նա գետ նե րի հա մար, որոնք զբաղ վում են էկո լո գիայի խն դիր նե րով:

ՀՏԴ 504.75:574.24(07)ԳՄԴ 20.1+28.081 ց7

ISBN 978-5-8084-1871-4

© ԵՊՀ հրատարակչություն, 2014

© Կ. Գրիգորյան, Ծ. Ադամյան, 2014

3| |

ՆԵ ՐԱ ԾՈՒԹՅՈՒՆ

Մար դու էկո լո գիա և էկո լո գիական ֆի զիոլո գիա դա սըն թա ցի

շր ջա նա կում տե ղե կու թյուն ներ են տր ված մար դու՝ որ պես կեն սա-

սո ցիալա կան էա կի և շր ջա կա մի ջա վայ րի փո խազ դե ցու թյան օրի-

նա չա փու թյուն նե րի, օր գա նիզ մի վրա էկո լո գիական գոր ծոն նե րի

ազ դե ցու թյան մե խա նիզմ նե րի մա սին: Մար դու էկո լո գիան հա մա-

լիր գի տու թյուն է, որն ու սում նա սի րում է շր ջա կա մի ջա վայ րի հետ

մարդ կանց փոխ հա րա բե րու թյուն նե րը, առող ջու թյան պահ պա նու մը,

մար դու հո գե կան և ֆի զի կա կան հնա րա վո րու թյուն նե րի կա տա րե լա-

գոր ծու մը: Ներ կա յումս կաս կած չի հա րու ցում մար դու առող ջու թյան,

գոր ծա ռու թային վի ճա կի և կյան քի որա կի ուղ ղա կի կախ վա ծու թյու նը

բնակ վե լու մի ջա վայ րից, կեն ցա ղային և ար տադ րա կան գոր ծու նեու-

թյան պայ ման նե րից: Իր կեն սա բա նա կան դրս ևո րում նե րով մար դը

բնու թյան վրա ազ դում է այն պես, ինչ պես ցան կա ցած կեն դա նի. օգ-

տա գոր ծում է սնն դամ թերք, ջուր, թթ վա ծին, ար տադ րում նյու թա փո-

խա նա կու թյան ար գա սիք ներ: Մահ վա նից հե տո մարդ կանց դիակ նե-

րը նե րառ վում են նյու թե րի շր ջապ տույ տի մեջ:

Շր ջա կա մի ջա վայ րը նե րա ռում է բնա կան, մար դա ծին (ա նթ րո-

պո գեն) և սո ցիալա կան գոր ծոն նե րի ամ բող ջու թյու նը, որոնք ուղ ղա-

կիորեն կամ մաս նա կիորեն ազ դում են մար դու առող ջու թյան վրա:

Բնա կան գոր ծոն նե րը բնու թագ րում են մար դու վրա տվյալ տե ղան քի

կլի մա յա կան, երկ րա բա նա կան և կեն սա բա նա կան առանձ նա հատ-

կու թյուն նե րի ազ դե ցու թյու նը: Անթ րո պո գեն գոր ծոն նե րն առա ջա ցել

են մար դու կող մից նրա տն տե սա կան գոր ծու նեու թյան ար դյուն քում

և վնա սա կար ազ դե ցու թյուն են թող նում ոչ միայն էկո հա մա կար գե րի,

այլև մար դու, նրա կյան քի պայ ման նե րի, առող ջա կան վի ճա կի վրա,

նպաս տում առող ջու թյան ռե զերվ նե րի իջեց մա նն ան հա տա կան և

պո պու լյա ցիոն մա կար դա կով, հո գե ֆի զիոլո գիական և գե նե տի կա-

կան լար վա ծու թյան աճին, էկո լո գիական հի վան դու թյուն նե րի դրսե-

վոր մա նը: Սո ցիալա կան գոր ծոն նե րը մարդ կանց կյան քի պայ ման-

նե րի ամ բող ջու թյունն են` ար տադ րա կան գոր ծու նեու թյան բնույ թը

և նյու թա կան ապա հով վա ծու թյան մա կար դա կը, կեն ցա ղի, աշ խա-

տան քի և հանգս տի պայ ման նե րը:

Ա ռող ջու թյան վրա էա կան ազ դե ցու թյուն թող նում է սո ցիալա կան

սթրե սը, հո գե կան լար վա ծու թյու նը, որը պայ մա նա վոր ված է կյան-

քի տեմ պի արա գաց մամբ և սո ցիալա կան վիճակի փո փո խու թյամբ:

4| |

Սո ցիալա կան գոր ծոն նե րի ազ դե ցու թյամբ առա ջա ցած սթ րե սային

իրա վի ճակ նե րը կա րող են գե րա զան ցել ռե զեր վային հար մա րո ղա-

կան հնա րա վո րու թյուն նե րի, առա ջին հեր թին նյար դային հա մա-

կար գի կա յու նու թյա նը և առաջ բե րել օր գան հա մա կար գե րի լուրջ

ախ տա հա րում ներ: Կա րե լի է ասել, որ բնակ չու թյան առող ջու թյու նը

շր ջա կա մի ջա վայ րի որա կի գնա հատ ման կար ևոր չա փա նիշն է և ին-

դի կա տո րը:

Գի տա կան գրա կա նու թյան վեր լու ծու թյու նից հետ ևում է, որ

մար դու առող ջու թյան վատ թա րա ցու մը, ազ գաբ նակ չու թյան վե րար-

տադ րո ղա կա նու թյան դի նա մի կան վեր ջին տաս նա մյակ նե րում զգա-

լիորեն պայ մա նա վոր ված են մար դա ծին տար բեր գոր ծոն նե րի ազ-

դե ցու թյամբ:

Մարդ կու թյու նն իր ողջ գո յու թյան ըն թաց քում ոչ միայն հար-

մար վել է բնու թյա նը, այլև վե րա փոխ ել է այն իր նպա տակ նե րին

ծա ռայեց նե լու հա մար: Հա սա րա կու թյան զար գաց ման ար դի փու լը

բնու թագր վում է շր ջա կա մի ջա վայ րի վրա մար դու մի ջամ տու թյամբ:

Գի տու թյան և տեխ նի կայի նվա ճում նե րի շնոր հիվ մար դն իր ձեռ քին

հզոր զենք ու նե ցավ ազ դե լու բնու թյան վրա: Նոր տեխ նո լո գիանե րի,

ար տադ րու թյուն նե րի ի հայտ գա լը, բնակ չու թյան բա րե կե ցու թյան

լա վա ցու մը, հար մա րա վե տու թյան բարձ րա ցու մը, գյու ղատն տե սու-

թյան ուժգ նա ցու մը, քի միական ար դյու նա բե րու թյան ան նախըն թաց

զար գա ցու մը կապ ված են քի միական միացու թյուն նե րի, ֆի զի կա կան

ու կեն սա բա նա կան գոր ծոն նե րի օգ տա գործ ման մե ծաց ման հետ:

Ներ կա յումս շր ջա կա մի ջա վայ րում գրանց ված են շուրջ 4 միլիոն

թու նա վոր նյու թեր, և յու րա քան չյուր տա րի դրանց թիվն ավե լա նում

է: Թու նա վոր և քաղց կե ղա ծին միացու թյուն նե րի կու տա կու մը բա-

ցա սա կան հետ ևանք ներ են թող նում ան թրո պոէ կո հա մա կար գե րի

վրա: Գո յու թյուն ու նե ցող տվյալ նե րի հա մա ձայն՝ այդ հս կա յա կան

օտար միացու թյուն նե րից սնն դի, օդի և ջրի մի ջո ցով մար դու օր գա-

նիզ մի ներ քին մի ջա վայր ընկ նում են շուրջ 100 հա զար թու նա վոր

կամ ան ցան կա լի նյու թեր: Շր ջա կա մի ջա վայր առա վել շատ թու նա-

վոր նյու թեր ընկ նում են ար դյու նա բե րա կան զար գա ցած երկր նե րում

և մեծ քա ղաք նե րում: Օր գա նիզ մի ներ քին մի ջա վայ րի աղ տոտ ման

աղ բյուր են հա մար վում կեն ցա ղային քի միայի զար գա ցու մը, գյու ղա-

տնտե սու թյան ին տեն սիվ քի միացու մը, դե ղո րայ քային պատ րաս-

տուկ նե րը, որոնց թիվն ու քա նա կը գնա լով աճում է:

Ներ կա յումս բնակ չու թյան բարձր մա հա ցու թյան պատ ճառ են

5| |

հա մար վում սիրտ -ա նո թային, թո քային հի վան դու թյուն նե րը, չա րո-

րակ նո րա գո յա ցու թյուն նե րը: Հի վան դու թյու նը առող ջա կան մա կար-

դա կի իջեց ման հետևանք է, որը հա րուց վում է մի շարք բա ցա սա կան

գոր ծոն նե րով.

մթ նո լոր տի աղ տոտ վա ծու թյամբ,

ռիս կի գոր ծոն նե րի հա մակց ված ազ դե ցու թյամբ,

դան դաղ ինք նաս պա նու թյան լայն տա րած մամբ (թմ րա մո-

լու թյուն, ալ կո հո լա մո լու թյուն, ծխա մո լու թյուն, թեր շար ժու-

նու թյուն),

է կո լո գիական մա քուր սնն դի բա ցա կա յու թյամբ, ոչ օգ տա-

կար և նույ նիսկ ար հես տա կան ծա գում ու նե ցող սնն դի օգ-

տա գործ մամբ:

Ո րոշ հի վան դու թյուն նե րի առա ջաց մա նը նպաս տող առա վել

տա րած ված գոր ծոն նե րից են պես տի ցիդ նե րը, ծանր մե տաղ նե րը,

թթ վային տե ղում նե րը, աղ մու կը, ճա ռա գայ թու մը, թրթ ռու մը: Մի ջա-

վայ րի երկ րա քի միական առանձ նա հատ կություն նե րի հետ է կապ-

ված էն դե միկ հի վան դու թյուն նե րի առա ջա ցու մը:

Ա ռող ջա պա հու թյան հա մաշ խար հային կազ մա կեր պու թյան

տվյալ նե րով՝ առող ջու թյան առաջ նա կարգ պայ մա նը առողջ կեն-

սա կերպն է, որին բա ժին է ընկ նում բո լոր գոր ծոն նե րի շուրջ 50% -ը,

բնա կեց ման մի ջա վայ րին` 20% -ը, ժա ռան գա կա նու թյա նը` 20% -ը,

բժշ կա կան օգ նու թյա նը` 10% -ը :

Բ նակ չու թյան առող ջու թյան վի ճա կը՝ որ պես մար դու էկո լո գիայի

գլ խա վոր հաս կա ցու թյուն, որոշ վում է կոնկ րետ շր ջա նի էկո լո գիական

ֆո նի բնա կան և ան թրո պո գեն գոր ծոն նե րի փո խազ դե ցու թյամբ:

Պատ մա կան զար գաց ման գոր ծըն թա ցում շր ջա կա մի ջա վայ-

րի հետ փո խազ դե ցու թյան ար դյուն քում մարդ կանց և բարձ րա կարգ

կեն դա նի նե րի մոտ ձևա վոր վել են եր կու հզոր պաշտ պա նա կան հա-

մա կար գեր` ֆի զիոլո գիական, որն ավե լի հին է, և ավե լի երի տա սարդ

իմու նային հա մա կար գը, որոնց միջև սերտ գոր ծա ռա կան փոխ կապ-

վա ծու թյուն գո յու թյուն ու նի:

Մի ջա վայ րի էկո լո գա -աշ խար հագ րա կան և ան թրո պո գեն տար-

բեր գոր ծոն նե րի նկատ մամբ մար դու հար մար ման էկո լո գա-ֆի զիոլո-

գիական մե խա նիզմ նե րի և օրի նա չա փու թյուն նե րի իմա ցու թյու նը

հնա րա վո րու թյուն կտա գի տա կա նո րեն հիմ նա վոր ված մի ջո ցա ռում-

ներ մշա կելու՝ կլի մա յաաշ խար հագ րա կան և ծայ րա հեղ տար բեր

6| |

պայ ման նե րին ավե լի ար դյու նա վետ հար մար վե լու, ինչ պես նաև շըր-

ջա կա մի ջա վայ րի հետ կապ ված հի վան դու թյուն նե րի կան խար գել-

ման ու շտկ ման հա մար:

Ներ կա յաց վող ձեռ նար կն նե րա ռում է այն դա սա խո սու թյուն նե րի

բո վան դա կու թյու նը, որոնք եր կար տա րի ներ կար դաց վում են կեն սա-

բա նու թյան ֆա կուլ տե տի էկո լո գիայի ու մար դու և կեն դա նի նե րի ֆի-

զիոլո գիայի ամ բիոն նե րում:

Հե ղի նակ նե րը երախ տա գի տու թյամբ կըն դու նեն ձեռ նար կում

ար ծարծ ված հար ցե րի վե րա բե րյալ բո լոր դի տո ղու թյուն նե րը և լրա-

ցում նե րը, որոնք հաշ վի կառն վեն հե տա գա վե րահ րա տա րակ ման

ժա մա նակ:

7| |

Գ ԼՈՒԽ 1. ՀԱՐ ՄԱՐ ՄԱՆ ՖԻ ԶԻՈԼՈ ԳԻԱԿԱՆ ՀԻ ՄՈՒՆ ՔՆԵ ՐԸ

1.1. Հո մեոս տա զը և օր գա նիզ մի հար մա րու մը

Կեն դա նի օր գա նիզ մն ամ բող ջա կան հա մա կարգ է և կար գա-

վոր վում է իմու նա կեն սա քի միական ռեակ ցիանե րով, որոնք ապա-

հո վում են հո մեոս տա զը` օր գա նիզ մի ներ քին մի ջա վայ րի կեն սա բա-

նա կան հաս տա տուն նե րի հա րա բե րա կան շար ժուն կա յու նու թյու նը:

Միաժա մա նակ հո մեոս տազ նշա նա կում է ոչ միայն հաս տա տու նու-

թյան պահ պա նում կամ օպ տի մալ վե րա կանգ նում, այլև հար մա րում

շր ջա կա մի ջա վայ րի պայ ման նե րին:

Հո մեոս տա զի մե խա նիզմ նե րի հետ են կապ ված օր գա նիզ մի

հատ կու թյուն նե րի որա կա կան փո փո խու թյուն նե րը և նրա ռեակ տի-

վու թյու նը: Հի վան դու թյու նը իր կեն սա բա նա կան էու թյամբ նույն պես

ներ կա յաց նում է հո մեոս տա զի պրոբ լե մը, նրա մե խա նիզմ նե րի խան-

գա րու մը և վե րա կանգն ման ու ղի նե րը: Հո մեոս տազ հաս կա ցու թյու-

նը տր վել է Վ. Կե նո նի կող մից: Այդ տեր մի նով Կե նո նը նկա տի ու ներ

կեն դա նի էակ նե րի կա յու նու թյունն ապա հո վող ֆի զիոլո գիական մե-

խա նիզմ նե րը:

Հո մեոս տա զը նե րա ռում է հար մար ման գոր ծըն թաց նե րը և ֆի-

զիոլո գիական գոր ծըն թաց նե րի հա մա ձայ նե ցու մը, որոնք ապա հո-

վում են օր գա նիզ մի միաս նա կա նու թյու նը ինչ պես բնա կա նոն, այն-

պես էլ նրա գո յու թյան փո փոխ վող պայ ման նե րի դեպ քում:

Հո մեոս տա զի հիմ նա կան բա ղադ րիչ նե րի ժա մա նա կա կից դա-

սա կար գու մը հիմն վում է Կ. Բեռ նա րի և Վ. Կե նո նի աշ խա տանք նե րի

վրա, որոն ցում ցույց է տր վել օր գա նիզ մի ներ քին մի ջա վայ րի հաս-

տա տու նու թյան կեն սա բա նա կան կար ևո րու թյու նը: Այդ դա սա կարգ-

ման հա մա ձայն՝ օր գա նիզ մի ներ քին մի ջա վայ րի հաս տա տու նու-

թյան պահ պան ման հիմ նա կան պայ ման ներն են`

ա) բջ ջային պա հանջ մունք ներն ապա հո վող նյու թե րը,

բ) բջ ջային ակ տի վու թյան վրա ազ դող շր ջա պա տի գոր ծոն նե-

րը,

գ) օր գա նիզ մի կա ռուց ված քային և գոր ծա ռու թային միաս նա-

կա նու թյունն ապա հո վող մե խա նիզմ նե րը:

Բազ մաբ ջիջ օր գա նիզ մի կար ևոր հատ կու թյու նը իմու նա կեն սա-

բա նա կան ռեակ տի վու թյունն է, որը հնա րա վո րու թյուն է տա լիս ճա-

8| |

նա չելու «օ տա րը» և պայ քա րելու նրա դեմ: Իմու նա կեն սա բա նա կան

մե խա նիզմ նե րը փոխ վում են իրենց ար դյու նա վե տու թյամբ և ուղղ վա-

ծու թյամբ՝ օր գա նիզ մի կոնկ րետ պայ ման նե րից կախ ված: Սա կայն

օր գա նիզ մի կա ռուց ված քի և ֆունկ ցիանե րի պահ պա նու մը կախ ված

է ոչ միայն իմու նային ռեակ ցիանե րից, այլև մի շարք այլ մե խա նիզմ-

նե րից, որոնց պատ կա նում են օր գա նիզ մի հա կա թու նային ռեակ տի-

վու թյու նը, հե մոս տա զը, միկ րոշր ջա նա ռու թյան հե մոս տա զը: Այս բո-

լո րը պետք է դի տել որ պես օր գա նիզ մի ներ քին մի ջա վայ րի հո մեոս-

տա զային հատ կու թյուն նե րի դրս ևո րում:

Հո մեոս տա զի ցան կա ցած կա յուն շե ղում հի վան դու թյուն է: Օր-

գա նիզ մը կա րող է գո յատ ևել, եթե ներ քին մի ջա վայ րի հաս տա տու-

նու թյու նը պահ պան վում է որո շա կի, բա վա կա նին նեղ սահ ման նե-

րում: Բնա կա նոն պայ ման նե րում զար կե րա կային ճնշ ման մե ծու-

թյու նը, գլյու կո զի, խո լես տե րի նի, ճար պի խտու թյունն արյան մեջ

ան նշան են տա տան վում:

Օր գա նիզ մի ներ քին մի ջա վայ րի հաս տա տու նու թյու նը ապա հո-

վե լու հա մար էվո լյու ցիայի գոր ծըն թա ցում առա ջա ցել են փոխ հա-

տու ցո ղա կան-հար մա րո ղա կան մե խա նիզմ ներ, ներ քին օր գան նե րի

որո շա կի մաս նա գի տա ցում:

Փոխ հա տու ցո ղա կան մե խա նիզմ նե րը` հար մա րո ղա կան ռեակ-

ցիանե րը, ուղղ ված են օր գա նիզ մում գոր ծա ռա կան շար ժե րի վե րաց-

մա նը կամ թու լաց մա նը, որոնք առա ջաց նում են մի ջա վայ րի ոչ հա-

մա պա տաս խան գոր ծոն նե րը: Դրանք դի նա միկ, արագ առա ջա ցող

ֆի զիոլո գիական մի ջոց ներ են, մո բի լի զաց վում են, երբ օր գա նիզ մն

ընկ նում է ոչ հա մա պա տաս խան պայ ման ներ, և աս տի ճա նա բար

մա րում են հար մա րո ղա կան գոր ծըն թաց նե րի զար գաց մա նը զու գըն-

թաց:

Homo-Sapiens` բա նա կան մարդ տե սակն առա ջա ցել և զար գա ցել

է մեր մո լո րա կի վրա՝ հար մար վե լով իր գո յու թյան ամե նա բազ մա զան

պայ ման նե րին: Այդ պայ ման նե րից շա տե րը, ինչ պես բնա կան, կլի-

մա յա կան կամ մար դու կող մից ստեղծ ված տեխ նո լո գիական, իրենց

պա հանջ ներն են ներ կա յաց րել նաև ժա մա նա կա կից մար դուն, ուս-

տի ոչ միայն տե սա կան, այլև գործ նա կան նշա նա կու թյուն ու նի մար-

դու օր գա նիզ մի հար մար ման և հար մա րո ղա կան հնա րա վո րու թյուն-

նե րի մե խա նիզմ նե րի օրի նա չա փու թյուն նե րի իմա ցու թյու նը:

Հար մա րու մը մի ջա վայ րի փո փոխ վող պայ ման նե րին օր գա նիզ-

մի հար մար վե լու գոր ծըն թացն է: Այն ապա հո վում է աշ խա տու նա-

9| |

կու թյու նը, կենսահամակարգերի կենսագործունեությունը և վե րար-

տադ րո ղա կա նու թյու նը մի ջա վայ րի ոչ հա մա պա տաս խան պայ ման-

նե րում: Հար մա րո ղա կան ռեակ ցիանե րը կա րող են լի նել բնա ծին և

ձեռք բե րո վի, իրա կա նա նալ բջ ջային, օր գա նային, հա մա կար գային

և օր գա նիզ մային մա կար դակ նե րով: Oր գա նիզ մի կեն սա գոր ծու նեու-

թյու նը ըն թա նում է ար տա քին մի ջա վայ րի իրա դար ձու թյուն նե րին

հա մա պա տաս խան, որի փո փո խու թյու նը պայ մա նա վո րում է նաև

կեն սա գոր ծու նեու թյան փո փո խու թյուն: Հար մա րումն ապա հո վում

է ներ քին միջա վայ րի հաս տա տու նու թյու նը, իրա կա նաց նում կապն

ար տա քին մի ջա վայ րի հետ, պահ պա նում օր գա նիզ մի կար ևոր ցու-

ցան իշնե րը ֆի զիոլո գիական սահ ման նե րում: Տար բե րում են շտապ,

կո մու լյա տիվ (կու տա կային) և էվո լյու ցիոն հար մա րում: Շտապ

հար մա րումն առա ջա նում է ար տա քին ազ դե ցու թյան դեպ քում, այն

չի ամ րապնդ վում և ան հե տա նում է ազ դե ցու թյան ավար տից հե տո:

Շտապ ռեակ ցիանե րով օր գա նիզ մը պա տաս խա նում է այն ազ դե ցու-

թյուն նե րին, որոնք ըստ ու ժի բնույ թի և ժա մա նա կի չեն գե րա զան ցում

օր գա նիզ մի ֆի զիոլո գիական հնա րա վո րու թյուն նե րը: Կո մու լյա տիվ

հար մա րու մը բնու թագր վում է այն պի սի փո փո խու թյուն նե րով, որոնք

առա ջա նում են ար տա քին և ներ քին կրկն վող ազ դե ցու թյուն նե րի

նկատ մամբ: Այդ դեպ քում օր գա նիզ մն ըն դու նակ է պա տաս խա նելու

արագ և ճիշտ ռեակ ցիանե րով` իր գոր ծա ռու թային պա շար նե րի մա-

կար դա կին հա մա պա տաս խան: Էվո լյու ցիոն հար մար ման էու թյունն

այն է, որ եթե փո փոխ վող պայ ման նե րը եր կա րատև են պահ պան-

վում, ապա գե նային կա ռուց ված քում հան գեց նում են հար մար ման

փո փո խու թյուն նե րի: Հար մա րու մը միշտ չէ, որ դիտ վում է որ պես

դրա կան եր ևույթ: Գրգ ռի չի բնույ թից և տե սա կից կախ ված՝ այն կա-

րող է ու ղեկց վել գոր ծա ռա կան հա մա կար գե րի տար բեր աս տի ճա նի

փո փո խու թյամբ, քա նի որ հար մար ման գոր ծըն թա ցում դրանք կա-

րող են ոչ միայն ակ տի վա նալ, այլև հյուծ վել:

Հար մար ման մե խա նիզմ նե րը բազ մա զան են: Ֆի զի կա կան ծան-

րա բեռնվա ծու թյան դեպ քում զար գա նում է մկան նե րի գե րաճ, թըթ-

ված նի ան բա վա րա րու թյան պայ ման նե րում արյան մեջ ավե լա նում

է հե մոգ լո բի նի քա նա կը, ցածր ջեր մաս տի ճա նում իջ նում է ջեր մա-

հա ղոր դու մը, ու ժե ղա նում է նյու թա փո խա նա կու թյու նը: Հո մեոս տա զի

պահ պան ման գոր ծում կար ևոր դեր ու նեն նյու թա փո խա նա կու թյան

կար գա վոր ման կեն սա քի միական մե խա նիզմ նե րը մո լե կու լային,

բջջային և օր գա նային մա կար դակ նե րում: Ար տա քին ազ դե ցու թյուն-

10| |

նե րը, ջեր մաս տի ճա նային ռե ժի մի փո փո խու թյուն նե րը, ցե րեկ վա և

գի շեր վա հեր թա փո խը, սն ման բնույ թի փո փո խու թյու նն առա ջաց-

նում են նյու թա փո խա նա կու թյան խան գա րում ներ, որոնց դի նա մի-

կան է որո շում հո մեոս տա զի գոր ծըն թաց նե րը: Բջ ջում փո խա նա կու-

թյան կար գա վո րումն իրա կա նա նում է ֆեր մեն տային ռեակ ցիանե րի

արա գու թյան փո փո խու թյան ճա նա պար հով, որը կա րող է բե րել փո-

խա նա կային գոր ծըն թաց նե րի ռեակ ցիանե րի ողջ շղ թա նե րի արա-

գաց մա նը կամ դան դա ղեց մա նը (գ լի կո լիզ, ամի նաթ թու նե րի, սպի-

տա կուց նե րի, նուկ լեինաթ թու նե րի սին թեզ): Փո խա նա կային ռեակ-

ցիանե րի արա գու թյու նը որոշ վում է այդ ռեակ ցիանե րը կա տա լի զող

ֆեր մենտ նե րի ակ տի վու թյամբ և կա րող է կախ ված լի նել բջ ջում

սուբստ րա տի պա րու նա կու թյու նից:

Տար բե րում են փո խա նա կու թյան կար գա վոր ման կամ հար մար-

ման եր կու մե խա նիզմ` շտապ և քրո նի կա կան:

Շ տապ կար գա վո րումն իրա կա նա նում է ակն թար թո րեն և ար տա-

հայտ վում է ֆեր մեն տի ակ տի վու թյան իջեց մամբ, առանց նրա մո լե-

կու լի ընդ հա նուր թվի փո փո խու թյան` բջ ջում ֆեր մեն տային սպի տա-

կու ցի պա րու նա կու թյան:

Ք րո նի կա կան կար գա վո րումն ար տա հայտ վում է բջ ջում ֆեր մեն-

տի սին թե զի արա գաց մամբ կամ փո խա րին մամբ, բջ ջում նրա խտու-

թյան հե տա գա իջեց մամբ կամ ավե լաց մամբ: Դա հա րա բե րա կա նո-

րեն դան դաղ է իրա կա նա նում, սա կայն ավե լի հզոր մե խա նիզմ է:

Հարկ է նշել փո խա նա կու թյան և բջիջ նե րի, հյուս վածք նե րի ու

օր գան նե րի ֆունկ ցիանե րի կենտ րո նա կան կար գա վոր ման (նյար-

դային և ներ զա տա կան հա մա կար գե րով) առ կա յու թյու նը:

Կար գա վոր ման նյար դային մե խա նիզ մը նյար դային ազ դակ նե րի

հա ղորդ ման մեծ արա գու թյան շնոր հիվ ապա հո վում է ֆունկ ցիանե-

րի արագ վե րա փո խու մը` հա մա պա տաս խան գո յու թյան պայ ման-

նե րին: Ներ զա տա կան կար գա վո րումն իրա կա նա նում է հոր մոն նե-

րի մի ջո ցով, որոնք արյու նով տար վում են բո լոր հյուս վածք նե րին և

օր գան նե րին, սա կայն պա տաս խան ռեակ ցիան կա րող է լի նել այն

բջիջ նե րի կող մից, որոնց թա ղան թի վրա, բջ ջապ լազ մա յում կամ կո-

րի զում կան տվյալ հոր մո նին ճա նա չող ըն կա լիչ ներ:

11| |

1.2. Հո մեոս տա զի ապա հո վու մը գոր ծա ռու թային

հա մա կար գե րով

Ներ քին մի ջա վայ րի պահ պա նու մը կա յուն վի ճա կում իրա կա-

նա նում է տար բեր օր գան նե րի և ֆի զիոլո գիական հա մա կար գե րի

գործու նեու թյան կար գա վոր ման մի ջո ցով: Դրանք միավոր վում են

գոր ծա ռու թային հա մա կար գե րի մեջ: Այդ տե սու թյու նը ձևա կեր պել

է Պ. Կ. Անո խի նը: Գոր ծա ռու թային հա մա կար գը բջիջ նե րի, հյուս-

վածք նե րի, օր գան նե րի, ֆի զիոլո գիական հա մա կար գե րի և դրանց

կար գա վո րող մե խա նիզմ նե րի ժա մա նա կա վոր միավո րումն է, որն

ուղղ ված է օր գա նիզ մի հա մար օգ տա կար ար դյուն քի հաս նե լուն:

Սիս տե մո գե նե զը (համակարգագոյացում) գոր ծա ռու թային հա-

մա կար գե րի ձևա վոր ման գոր ծըն թացն է, որն ապա հո վում է օր գա-

նիզ մի հար մա րո ղա կան հնա րա վո րու թյու նը շր ջա կա մի ջա վայ րի

պայ ման նե րին:

Հար մա րո ղա կան ար դյունք նե րը, որոնք կազ մա վոր վում են տար-

բեր գոր ծա ռա կան հա մա կար գե րով, հա մար վում են.

ներ քին մի ջա վայ րի ցու ցա նիշ նե րը, որոնք որո շում են հյուս-

վածք նե րի բնա կա նոն մե տա բո լիզ մը (սնն դա նյու թե րի մա-

կար դա կը, թթ վա ծի նը, ջեր մաս տի ճա նը, արյան pH -ը, օս մո-

սային ճն շու մը, զար կե րա կային ճն շու մը),

վար քագ ծային գոր ծու նեու թյան ար դյունք նե րը, որոնք բա-

վա րա րում են օր գա նիզ մի հիմ նա կան կեն սա բա նա կան պա-

հանջ մունք նե րը (սնն դային, սե ռա կան, պաշտ պա նա կան),

կեն դա նի նե րի հո տային գոր ծու նեու թյան ար դյունք նե րը,

որոնք բա վա րա րում են հա մա տեղ կյան քի պա հանջ մունք նե-

րը,

մար դու սո ցիալա կան գոր ծու նեու թյան ար դյունք նե րը, որոնք

բա վա րա րում են նրա սո ցիալա կան պա հանջ մունք նե րը:

Օր գա նիզ մի տար բեր գոր ծա ռու թային հա մա կար գե րի գոր ծու-

նեու թյան առան ձին ար դյունք ներն ապա հո վում են մե տա բո լիզ մի

բնա կա նոն ըն թաց քը, կեն սա գոր ծու նեու թյու նը և հար մա րու մը շր ջա-

կա մի ջա վայ րին:

Օր գա նիզ մում գո յու թուն ու նեն բազ մա թիվ հար մա րո ղա կան ար-

դյունք ներ, որոնք ապա հո վում են նյու թա փո խա նա կու թյան տար բեր

կող մե րը: Գոր ծա ռու թային հա մա կար գերն ինք նա կազ մա կերպ ված և

ինք նա կար գա վոր վող կա ռույց ներ են, որոնց բո լոր բա ղադ րա մա սե-

12| |

րի գոր ծու նեու թյունն ուղղ ված է օր գա նիզ մի հա մար օգ տա կար հար-

մա րո ղա կան ար դյուն քի հաս նե լուն: Գոր ծա ռու թային հա մա կար գե-

րը ձևա վոր վել են գե նե տի կա կան բնա ծին հիմ քի վրա, ինչ պես նաև

մար դու ան հա տա կան կյան քի ըն թաց քում:

Յու րա քան չյուր գոր ծա ռու թային հա մա կարգ կազմ ված է հետե-

վյալ տար րե րից.

կար գա վո րող բա ժին` նյար դային կենտ րոն, որը միավո րում է

կենտ րո նա կան նյար դային հա մա կար գի (ԿՆՀ) տար բեր մա-

կար դակ նե րում գտն վող կո րիզ ներ,

ել քային ու ղի ներ (նյար դեր և հոր մոն ներ),

գոր ծար կող օր գան ներ,

զ գա յա կան ըն կա լիչ ներ, որոնք ըն կա լում են կար գա վոր վող

գոր ծըն թա ցի շե ղում նե րը օպ տի մալ մա կար դա կից,

հե տա դարձ կա պի ու ղի ներ (մուտ քային ու ղի ներ), որոնք

նյար դային կենտ րո նին տե ղե կատ վու թյուն են հա ղոր դում

կար գա վոր վող օր գա նի վի ճա կի մա սին:

Գոր ծա ռու թային հա մա կար գե րը կապ ված են մի մյանց հետ և

կազ մում են հո մեոս տա զի միաս նա կան գոր ծա ռա կան հա մա կար-

գը: Գոր ծա ռու թային հա մա կար գե րի գոր ծու նեու թյան ար դյունք նե րը

կա րե լի է դի տել որ պես օր գա նիզ մի որո շա կի հաս տա տուն ներ, որոնք

լի նում են կա յուն և պլաս տիկ:

Կա յուն հաս տա տուն նե րը հա մա պա տաս խան գոր ծա ռու թային

հա մա կար գե րով պահ վում են որո շա կի մա կար դա կում, որից շե ղու մը

բե րում է մե տա բո լիզ մի ան դար ձե լի խան գա րում նե րի և օր գա նիզ մի

մահ վան (ա րյան pH, օս մո սային ճն շում): Պլաս տիկ հաս տա տուն նե-

րն ու նեն տա տան ման լայն սահ ման ներ, և որո շ ժա մա նակ օր գա նիզ-

մի կեն սա գոր ծու նեու թյու նը կա րող է բնա կա նոն ըն թա նալ (զար կե-

րա կային ճն շում, ջեր մաս տի ճան, անո թա զարկ):

1.3. Մար դու օր գա նիզ մը որ պես ինք նա կար գա վոր վող

հա մա կարգ

Յու րա քան չյուր օր գա նիզմ իր կեն սա գոր ծու նեու թյան ըն թաց քում

են թարկ վում է ֆի զի կա կան ծան րա բեռն վա ծու թյան, հու զա կան, երկ-

րա ֆի զի կա կան ազ դե ցու թյուն նե րի (բարձր և ցածր ճն շում, ջեր մաս-

տի ճան, մագ նի սա կան դաշտ, արե գակ նային ճա ռա գայ թում և այլն):

Է վո լյու ցիան ապա հո վել է մար դու և կեն դա նի նե րի օր գա նիզ մին

13| |

հու սա լիու թյան ան սպառ ռե զերվ նե րով: Նրա դի մաց կու նու թյու նը

պայ մա նա վոր ված է բո լոր հա մա կար գե րի և են թա հա մա կար գե րի

փոխ գոր ծու նեու թյամբ, ֆունկ ցիանե րի փո խա դարձ փո խա րի նե լիու-

թյամբ, գոր ծա ռույթ նե րի պար բե րա կա նու թյամբ, հա րա բե րա կան

հաս տա տու նու թյան վի ճա կին արագ վե րա դառ նա լու ըն դու նա կու-

թյամբ:

Կեն սա բա նա կան հա մա կար գե րի հու սա լիու թյու նը` բջ ջի, օր գա-

նի, օր գան հա մա կար գե րի հատ կու թյունն է իրա կա նաց նել մե նա-

հա տուկ ֆունկ ցիաներ՝ պահ պա նե լով դրանց հա մար բնո րոշ մե ծու-

թյուն նե րը որո շա կի ժա մա նա կի ըն թաց քում:

Օր գա նիզ մը բարձ րաց նում է իր հու սա լիու թյու նը տար բեր եղա-

նակ նե րով.

ռե գե նե րա տիվ գոր ծըն թաց նե րի ուժգ նաց մամբ` օր գա նի կամ

հյուս ված քի վնաս ված մա սի, ինչ պես նաև մա հա ցած բջիջ-

նե րի վե րա կանգ նում և նոր կա ռուց ված քային տար րե րի սին-

թեզ,

բ ջիջ նե րի և մա զա նոթ նե րի օգ տա գոր ծում աշ խա տող և չաշ-

խա տող ռե ժի մով, գոր ծա ռույթ նե րի ուժգ նաց մա նը զու գըն-

թաց նե րառ վում են ռե զեր վային բջիջ նե րը կամ անոթ նե րը,

օր գան նե րի զույ գու թյու նը ևս մե ծաց նում է հու սա լիու թյու-

նը (եր կու երի կամ, թոք, աչք, ականջ, նյար դային բուն, աջ և

ձախ սիմ պա թիկ սյուն և թա փա ռող նյարդ),

պաշտ պա նա կան ար գե լակ ման կի րա ռում,

օր գան նե րի և հա մա կար գե րի տն տե սա վար գոր ծու նեու թյուն,

հան գիստ ժա մա նակ սիր տը րո պեում կծկ վում է 60-80, իսկ

վազ քի ժա մա նակ` 150-200 ան գամ,

նույն ար դյունք նե րին հաս նել տար բեր վար քագ ծային գոր ծո-

ղու թյուն նե րով,

ԿՆՀ -ի պլաս տի կու թյու նը ևս մե ծաց նում է հու սա լիու թյու նը

(ժա մա նա կա վոր կա պե րի առա ջա ցում, գե րիշ խող օջա խի

առա ջա ցում):

Կեն սա բա նա կան հա մա կար գե րի հու սա լիու թյու նը ապա հով-

վում է մի շարք սկզ բունք նե րով` ֆունկ ցիանե րի պա հես տա վոր մամբ,

գոր ծու նեու թյուն նե րի պար բե րա կա նու թյամբ, գոր ծա ռույթ նե րի փո-

խա րի նե լիու թյամբ, ու ժե ղաց մամբ, որևէ գործառույթի խանգարման

պարագայում հար մա րո ղա կան ար դյուն քին հաս նել այլ ֆունկ ցիայի

ակ տի վաց ման հաշ վին:

14| |

Օր գա նիզ մի կեն սա գոր ծու նեու թյան կար գա վո րու մը հա մա կար-

գե րի և դրա առան ձին կա ռույց նե րի ֆունկ ցիանե րի ան հրա ժեշտ շըտ-

կումն ու մշ տա կան հս կո ղու թյունն է օգ տա կար արդյուն քի հաս նե լու

հա մար: Ֆի զիոլո գիական կար գա վո րումն ապա հո վում է հո մեոս-

տա զի և օր գա նիզ մի ու նրա կա ռույց նե րի կեն սա կան ֆունկ ցիանե րի

հա րա բե րա կան հաս տա տու նու թյու նը կամ փո փո խու թյու նը ցան կա-

լի ուղ ղու թյամբ: Օր գա նիզ մում տար բե րում են հա զա րա վոր կար գա-

վո րիչ հա մա կար գեր, սա կայն առա վել բարդ է գե նե տի կա կան կար-

գա վո րու մը, որը գո յու թյուն ու նի բո լոր բջիջ նե րում և ապա հո վում է

ներբջ ջային ու ար տաբջ ջային ֆունկ ցիանե րի հս կո ղու թյու նը: Ֆի-

զիոլո գիական կար գա վոր ման հիմ քը տե ղե կատ վու թյան մշա կու մը և

հա ղոր դումն է: Ֆի զիոլո գիական ֆունկ ցիանե րի կար գա վոր ման ողջ

հա մա կար գը երեք մա կար դա կի հիերար խիական կա ռույց է:

Ներ քին մա կար դա կը կազմ ված է հա րա բե րա կա նո րեն ինք նա-

վար տե ղային հա մա կար գե րից, որոնք պահ պա նում են ֆի զիոլո-

գիական հաս տա տուն նե րը:

Երկ րորդ մա կար դա կը իրա կա նաց նում է հա րա մա րո ղա կան

ռեակ ցիանե րը՝ կապ ված ներ քին մի ջա վայ րի փո փո խու թյուն նե րի

հետ:

Կար գա վոր ման եր րորդ կամ բարձր մա կար դակն ապա հո վում է

ներ քին և ար տա քին մի ջա վայ րե րի վի ճա կի գնա հատ ման չա փա նիշ-

նե րի մշա կու մը, առա ջին և երկ րորդ մա կար դակ նե րի աշ խա տան քի

ռե ժի մի կար գա վո րու մը:

Օր գա նիզ մի բնա կա նոն գոր ծու նեու թյան հա մար ան հրա ժեշտ

է, որ նրա նյու թա փո խա նա կու թյու նը պահ պան վի հա մե մա տա բար

կա յուն մա կար դա կում: Նյու թա փո խա նա կու թյան գոր ծըն թաց նե րի

հա մար գո յու թյուն ու նի առան ձին օղակ նե րի փո խազ դե ցու թյան հա-

տուկ ձև` ինք նա կար գա վո րում: Այն կեն սա գոր ծու նեու թյան այն պի-

սի ձև է, որի ժա մա նակ որ ևէ կեն սա կան կար ևոր գոր ծա ռույ թի շե ղու-

մը բնա կա նոն մա կար դա կից, որն ապա հո վում է բջ ջային նյու թա փո-

խա նա կու թյու նը, շեղ ված ֆունկ ցիայի ելա կե տային մա կար դա կին

վե րա դառ նա լու պատ ճառ է: Ինք նա կար գա վոր ման շնոր հիվ օր գա-

նիզ մի կեն սա բա նա կան ցու ցա նիշ նե րը պահ պան վում են հա րա բե-

րա կա նո րեն հաս տա տուն մա կար դա կի վրա: Ինք նա կար գա վոր ման

ժա մա նակ կա ռա վա րող գոր ծոն նե րը չեն ներ գոր ծում կար գա վոր վող

հա մա կար գի վրա ար տա քին մի ջա վայ րից, այլ առա ջա նում են հենց

նրա ներ սում: Ինք նա կար գա վոր ման ըն թաց քում օր գա նիզ մը սե փա-

15| |

կան մե խա նիզմ նե րի օգ նու թյամբ փո խում է օր գան նե րի և հա մա-

կար գե րի գոր ծու նեու թյու նը` ըստ իրեն ներ կա յաց ված պա հանջ նե րի,

օրի նակ` վազ քի ժա մա նակ ակ տի վա նում են ԿՆՀ-ն, մկա նային, շըն-

չա ռա կան, սիրտ -ա նո թային հա մա կար գե րը: Ինք նա կար գա վոր ման

գոր ծըն թա ցը մշ տա պես ցիկ լային է, կեն սա կան կար ևոր մա կար դա-

կից ցան կա ցած գոր ծո նի շե ղում խթան է ծա ռա յում հա մա պա տաս-

խան գոր ծա ռու թային հա մա կար գե րի բազ մա թիվ ապա րատ նե րի

մո բի լի զաց մա նը, կր կին վե րա կանգ նե լու այդ կեն սա կան կար ևոր

հար մա րո ղա կան ար դյուն քը: Օրի նակ՝ շա քա րի խտու թյան իջեցման

կամ ջեր մաս տի ճա նի բարձ րաց ման դեպ քում, ինք նա կար գա վոր ման

սկզ բուն քի հա մա ձայն, ան մի ջա պես նե րառ վում է ֆի զիոլո գիական

գոր ծըն թաց նե րի շղ թան, և վե րա կանգն վում է շա քա րի կամ ջեր մաս-

տի ճա նի օպ տի մալ մա կար դա կը: Ինք նա կար գա վո րումն իրա կա նա-

նում է հե տա դարձ կա պի սկզ բուն քով: Տար բե րում են բջ ջային, օր-

գա նային, հա մա կար գային և օր գա նիզ մային մա կար դակ նե րի ինք-

նա կար գա վո րում ներ: Կար գա վո րիչ մե խա նիզմ նե րը կա րող են տե-

ղա կայ ված լի նել օր գա նի ներ սում (տե ղային ինք նա կար գա վո րում)

և օր գա նից դուրս:

16| |

Գ ԼՈՒԽ 2. ԷԿՈ ԼՈ ԳԻԱԿԱՆ ՌԻՍ ԿԻ ԳՈՐ ԾՈՆ ՆԵՐ

Է կո լո գիական ռիս կը շր ջա կա մի ջա վայ րում ան թրո պո գեն կամ

այլ ազ դե ցու թյուն նե րով առա ջա ցած բա ցա սա կան փո փո խու թյուն-

նե րի դրսևոր ման հա վա նա կա նու թյունն է: Մար դը՝ որ պես բա նա կան

էակ, ոչ միայն կեն սա բա նա կան, այլև սո ցիալա կան էվո լյու ցիայի

առա վել բարդ և բարձր կազ մա կերպ ված ար գա սիք է: Սե րունդ նե րի

բնա կան հեր թա փո խու մը տե ղի է ու նե նում տն տե սա կան բարդ պայ-

ման նե րում` կապ ված պա տե րազմ նե րի, քա ղա քա կան և տն տե սա-

կան տար բեր ռե ժիմ նե րի փո փո խու թյուն նե րի և վե րա կա ռու ցում նե րի

հետ: Ներ կա յումս այդ բար դու թյու նը դեռևս չի վե րա ցել, ին չը դըժ-

վա րաց նում է մար դու գե նե տի կա կան պո տեն ցիալի իրա կա նաց ման

գոր ծըն թա ցը, բա ցա սա բար է ան դրա դառ նում նրա կեն սա բա նա կան

բնու թագ րե րի վրա և վա տաց նում ազ գաբ նակ չու թյան գե նո ֆոն դը:

Մար դու կեն սա բա նա կան հա մա կար գը, որն առա ջաց նում են մի-

լիոնա վոր գե նե րը և դրան ցով սին թեզ վող սպի տա կուց նե րը, կախ ված

է գե նե րի լիար ժե քու թյու նից, որոնք շատ զգա յուն են օր գա նիզմ ներ-

թա փան ցած վնա սա կար նյու թե րի նկատ մամբ: Վեր ջին ներս կա րող

են առա ջաց նել գե նե րի մու տա ցիա, որի ար դյուն քում օր գա նիզ մում

որո շա կի սպի տա կուց չի սին թեզ վում, կամ այն կորց նում է իր կեն-

սա ֆունկ ցիան: Օր գա նիզ մի ակ տի վու թյու նը, դի մադ րո ղա կա նու թյու-

նը իջ նում են, օր գան նե րում և օր գան նե րի հա մա կար գե րում տե ղի

են ու նե նում փո փո խու թյուն ներ, ընդ հուպ հո գե կան գոր ծու նեու թյան,

որը մե ծաց նում է բնա ծին մտա վոր և ֆի զի կա կան թե րու թյուն նե րով

երե խա նե րի ծն վե լու հա վա նա կա նու թյու նը: Էկո լո գիական ան վտան-

գու թյու նը պե տու թյան և յու րա քան չյուր մար դու ան վտան գու թյան

կար ևոր տարրն է: Էկո լո գիական ռիս կի և վտան գի իջե ցու մը «է կո-

զար գաց ման» գլ խա վոր սկզ բունքն է, այ սինքն՝ սո ցիալ-տն տե սա-

կան զար գաց ման կոն ցեպ ցիան, որն ուղղ ված է բնա կան մի ջա վայ րի

պահ պան մա նը և վե րա կանգն մա նը.

բ նա կան էկո հա մա կար գե րի և կեն սա բազ մա զա նու թյան վե-

րա կանգ նում և պահ պա նում,

մարդ կային պո պու լյա ցիայի գե նո ֆոն դի և առող ջու թյան

պահ պա նում,

հա սա րա կու թյան զար գաց ման էկո լո գա-տն տե սա կան հաշ-

վեկշ ռու թյուն,

հո ղի վե րամ շա կում, կեն սա բա նա կան ռե սուրս նե րի վե րա-

17| |

կանգ նում,

է կո լո գիական մա քուր տեխ նո լո գիանե րի և սար քա վո րում նե-

րի տն տե սա կան խթա նում,

ճգ նա ժա մային էկո լո գիական իրա վի ճա կի կան խար գե լում,

ար տադ րու թյան պլա նա վո րում և զար գա ցում բնա կան էկո-

հա մա կար գե րի ինք նա վե րա կանգն ման ըն դու նա կու թյա նը

հա մա պա տաս խան:

Է կո լո գիական ռիս կը էկո լո գիական վտան գի քա նա կա կան չա-

փա նիշն է կամ ին տեգ րա լային բնու թա գի րը: Էկո լո գիական ռիս կի

գոր ծոն նե րը էկո լո գիական վտան գի բաղ կա ցու ցիչ մա սե րը և նա խա-

ձեռ նողն են: Էկո լո գիական ռիս կի գոր ծոն նե րը բա ժան վում են 2 խըմ-

բի` բնա կան և ան թրո պո գեն, որոնք ներ կա յաց ված են գծա պատ կեր

1-ո ւմ:

Գ ծա պատ կեր 1 | Է կո լո գիական ռիս կի գոր ծոն նե րի դա սա կար գու մը

Էկոլոգիական գործոններ

Բնական

Մարդածին

Երկրաբանական աղետներ

Շրջակա միջավայրի աղտոտում

Կլիմայական երևույթներ

Ֆիզիկական

Քիմիական

Բնական աղետ

Կենսաբանական

1. Բնա կան գոր ծոն նե րին են պատ կա նում երկ րա բա նա կան գոր-

ծոն նե րը և աղետ նե րը (ե րկ րա շարժ, հրաբ խի ժայթ քում, սող վածք),

կլի մա յա կան եր ևույթ նե րը (թայ ֆուն, ցու նա մի, փո թո րիկ, երաշտ),

այլ բնա կան աղետ նե րը (կր ծող նե րի զանգ վա ծային գաղթ, մո րեխ-

նե րի ար շա վանք, հի վան դու թյան հա րու ցիչ նե րի ախ տած նու թյան

բարձ րա ցում):

2. Անթ րո պո գեն գոր ծոն ներ են ճա ռա գայ թային վտան գը, հա-

մա ճա րա կա բա նա կան ռիս կը, որը կախ ված է ինչ պես ջրի և հո ղի

18| |

աղ տոտ վա ծու թյու նից, այն պես էլ հի վան դու թյան հա րու ցիչ նե րի աշ-

խար հագ րա կան տա րած վա ծու թյու նից: Կեն դա նի մո լո րա կի հա մար

գլո բալ ռիսկ է օզո նային շեր տի քայ քա յու մը, կլի մայի փո փո խու թյու-

նը՝ կապ ված մթ նո լոր տում ջեր մո ցային գա զե րի կու տակ ման և խո-

շոր ար տադ րու թյուն նե րի ջեր մային ճա ռա գայթ ման, ան տառ նե րի

ոչն չաց ման հետ:

Բ նու թյան խո շոր մասշ տա բային վե րա փո խում նե րը (խո պան

հո ղե րի հեր կում, ատո մա կա յան նե րի և խո շոր ագ րոար տադ րա կան

հա մա լիր նե րի կա ռու ցում, ճա հիճ նե րի չո րա ցում) նույն պես հզոր էկո-

լո գիական ռիս կի գոր ծոն ներ են բնու թյան և մար դու հա մար: Ռիս կի

գոր ծոն նե րի մեծ խումբ կապ ված է տեխ նա ծին աղետ նե րի և զին վո-

րա կան գոր ծու նեու թյան հետ: Ռիս կի երկ րոր դային գոր ծոն ներ են

պա տե րազ մի սո ցիալա կան հետ ևանք նե րը և էկո լո գիական աղետ-

նե րը` զանգ վա ծային հի վան դու թյուն նե րը և աղե տի շր ջա նից գաղ թը:

Սա կայն մարդ կու թյան հա մար ռիս կի գլ խա վոր գոր ծոն է կեն սա բա-

նա կան բազ մա զա նու թյան նվա զու մը, որը նպաս տում է բնա կան էկո-

հա մա կար գե րի կա յու նու թյան կորս տին և քայ քայ մա նը:

Ա ռող ջա պա հա կան հա մաշ խար հային կազ մա կեր պու թյան

(ԱՀԿ) կա նո նադ րու թյու նում նշ ված է, որ առող ջու թյու նը մար դու հիմ-

նա կան իրա վունք նե րից մեկն է: Կար ևոր նշա նա կու թյուն ու նի, որ

մար դը տե ղե կու թյուն ու նե նա այն գոր ծոն նե րի մա սին, որոնք որո շում

են նրա առող ջու թյու նը կամ ռիս կի գոր ծոն ներ են, և դրանց ազ դե ցու-

թյու նը կա րող է նպաս տել հի վան դու թյուն նե րի զար գաց մա նը:

Ռիս կի գոր ծո նը չի հան դի սա նում որո շա կի հի վան դու թյան ան-

մի ջա կան պատ ճառ, սա կայն մե ծաց նում է դրա առա ջաց ման հա վա-

նա կա նու թյու նը: Դրան պատ կա նում են կյան քի կեն սա կեր պի պայ-

ման նե րը և առանձ նա հատ կու թյուն նե րը, ինչ պես նաև օր գա նիզ մի

բնա ծին կամ ձեռք բե րո վի հատ կու թյու նը: Տար բե րում են ռիս կի էկո-

լո գիական, կեն սա բա նա կան և սո ցիալա կան գոր ծոն ներ:

Ռիս կի կեն սա բա նա կան գոր ծոն նե րին պատ կա նում են գե նե-

տի կա կան և օն տո գե նե զում ձեռք բեր ված առանձ նա հատ կու թյուն-

նե րը: Հայտ նի է, որ որոշ հի վան դու թյուն ներ հա ճախ հան դի պում են

որո շա կի ազ գային և էթ նի կա կան խմ բե րում: Գո յու թյուն ու նի ժա-

ռան գա կան նա խատ րա մադր վա ծու թյուն հի պեր տո նիկ հի վան դու-

թյան, խո ցային հի վա ն դու թյան, շա քա րային դիաբե տի և այլ հի վա-

նա դու թյուն նե րի հան դեպ: Որոշ հի վան դու թյուն նե րի առա ջաց ման

հա մար, այդ թվում՝ շա քա րախ տի, սր տի իշե միկ հի վան դու թյան, ռիս-

19| |

կի լուրջ գոր ծոն է ճար պա կա լու մը:

Ռիս կի էկո լո գիական գոր ծոն ներ: Մթ նո լոր տի քի միական և ֆի-

զի կա կան հատ կու թյուն նե րի փո փո խու թյուն ներն ազ դում են բրոն-

խաթո քային հի վան դու թյուն նե րի զար գաց ման վրա: Ջեր մաս տի ճա-

նի, մթ նո լոր տային ճնշ ման, մագ նի սա կան դաշ տի օրա կան կտ րուկ

տա տա նում նե րը վատ թա րաց նում են սիրտ -ա նո թային հի վան դու-

թյուն նե րի ըն թաց քը: Իո նաց նող ճա ռա գայթ նե րը հա մար վում են օն-

կո գեն գոր ծոն ներ: Հո ղի և ջրի իո նային կազ մը, հետ ևա բար բու սա-

կան և կեն դա նա կան ծագ ման սնուն դը նպաս տում են էլե մեն տոզ նե րի

զար գաց մա նը` հի վան դու թյուն ներ, որոնք կապ ված են օր գա նիզ մում

որ ևէ էլե մեն տի ատոմ նե րի ան բա վա րա րու թյան կամ ավել ցու կի հետ:

Օրի նակ՝ ջրում և սնն դամ թեր քում յո դի պա կա սը նպաս տում է տե ղա-

ճա րա գային խպի պի, սե լե նի ցածր պա րու նա կու թյու նը հո ղում` Կա-

շի նի և Կա շին Բե կի հի վան դու թյունների առա ջաց մա նը:

Ռիս կի սո ցիալա կան գոր ծոն ներ: Բնա կա րա նային ան բա րեն-

պաստ պայ ման նե րը, տա րա տե սակ սթ րե սային իրա վի ճակ նե րը

(սա կա վա շար ժու թյուն) շատ հի վան դու թյուն նե րի զար գաց ման ռիս-

կի գոր ծոն ներ են:

Վ տան գա վոր սո վո րույթ նե րը, օրի նակ՝ ծխե լը, բրոն խաթո քային

և սիրտ -ա նո թային հի վան դու թյուն նե րի առա ջաց ման ռիս կի գոր ծոն-

ներ են: Ալ կո հո լի օգ տա գոր ծու մը ալ կո հո լիզ մի զար գաց ման, լյար դի,

սր տի հի վան դու թյուն նե րի առա ջաց ման ռիս կի գոր ծոն է: Հատ կա-

պես օր գա նիզ մի վրա ան բա րեն պաստ ազ դե ցու թյուն թող նում է ռիս-

կի մի քա նի գոր ծոն նե րի միաժա մա նա կյա ազ դե ցու թյու նը: Դրանք

են` ճար պա կա լու մը, սա կա վա շար ժու թյու նը, ծխե լը, ած խաջ րային

փո խա նա կու թյան խան գա րու մը:

Հի վան դու թյուն նե րի առա ջա ցու մը և աս տի ճա նա կան զար գա ցու-

մը կան խե լու հա մար կար ևոր նշա նա կու թյուն ու նի վտան գա վոր սո-

վո րույթ նե րից հրա ժար վե լը, սպոր տով զբաղ վե լը:

2.1. Ռիս կի գոր ծոն նե րի ազ դե ցու թյու նը մար դու օր գա նիզ մի

իմու նա կեն սա բա նա կան ռեակ ցիանե րի վրա

Ներ կա յումս կաս կած չի հա րու ցում շր ջա կա մի ջա վայ րի աղ-

տոտ վա ծու թյան և բնակ չու թյան առող ջու թյան միջև եղած կա պը:

Ժա մա նա կա կից առող ջա պա հա կան գի տու թյու նը հաս տա տել

է, որ շր ջա կա մի ջա վայ րի աղ տոտ վա ծու թյու նը մի ջի նում 20% -ով

20| |

բարձ րաց նում է բնակ չու թյան հի վան դա ցու թյան մա կար դա կը: Էկո-

լո գիական ան բա րեն պաս տու թյա նը հատ կա պես ար ձա գան քում է

ման կա կան օր գա նիզ մը: Ավե լա նում է «էկ զո գեն» վի ճակ նե րի թի վը,

նշ վում է ման կա կան տա րի քի քրո նիկ հի վան դու թյուն նե րի թվի աճ

(ա լեր գիական, բրոն խա թո քային, սիրտ -ա նո թային, երի կամ նե րի,

արյան հի վան դու թյուն ներ): Մթ նո լոր տի աղ տոտ վա ծու թյունն առաջ է

բե րում օր գա նիզ մի թթ ված նային ապա հով ման ան բա վա րա րու թյուն,

հատ կա պես ման կա կան տա րի քի, որն ան դրա դառ նում է նրա բո լոր

հա մա կար գե րի բնա կա նոն գոր ծու նեու թյան վրա, առա ջին հեր թին`

իմու նային: Մթ նո լոր տի աղ տոտ վա ծու թյու նը պայ մա նա վո րում է ար-

դյու նա բե րա կան շր ջան նե րի 20-30% հի վան դու թյուն նե րը: Առող ջու-

թյան վրա ազ դում է խմե լու ջրի որա կը, մե քե նա նե րի ար տա նե տած

գա զե րի բա ղադ րիչ նե րը, գյու ղատն տե սու թյան մեջ օգ տա գործ վող

հան քային պա րար տա նյու թե րը և պես տի ցիդ նե րը, ինչ պես նաև վա-

րա կիչ ու մա կա բու ծա կան հի վան դու թյուն նե րի հա րու ցիչ նե րը:

Մար դու օր գա նիզ մը բաց կեն սա բա նա կան հա մա կարգ է և ար-

ձա գան քում է շր ջա կա մի ջա վայ րի տար բեր գոր ծոն նե րի ազ դե ցու-

թյա նը: Մար դու առող ջու թյու նը էկո լո գիական իրա վի ճա կի գնա-

հատ ման կար ևոր չա փա նիշ է, ուս տի էկո լո գիական ան բա րեն պաստ

պայ ման նե րի մա սին կա րե լի է դա տել ոչ միայն շր ջա կա մի ջա վայ րի,

այլև օր գա նիզ մի օր գան նե րի և հա մա կար գե րի գոր ծա ռու թային վի-

ճա կով:

Ռիս կի գոր ծոն նե րի հան դեպ առա վել զգա յուն է իմու նային հա-

մա կար գը: Ձևա վոր վել է ինք նու րույն գի տա կան ուղ ղու թյուն` իմու-

նա թու նա գի տու թյուն, որն ու սում նա սի րում է իմու նային հա մա կար գի

վրա քի միական, դե ղա բա նա կան և կեն սա բա նա կան բնույ թի գոր-

ծոն նե րի ազ դե ցու թյու նը:

Հատ կա պես ար դիական է առող ջա կան վի ճա կի վրա, մաս նա վո-

րա պես իմու նային կար գա վի ճա կի, ցածր ուժգ նու թյան քի միական

նյու թե րի քրո նի կա կան ազ դե ցու թյան նույ նա կա նա ցու մը (պես տի-

ցիդ ներ, հեր բի ցիդ ներ, ֆուն գի ցիդ ներ), որոնց հետ բնակ չու թյու նն

ուղղա կիորեն կամ անուղ ղա կիորեն շփ վում է: Հաս տատ վել է, որ

պես տի ցիդ նե րն առաջ են բե րում երկ րոր դային իմու նա դե ֆի ցի-

տային վի ճակ այն ան ձանց մոտ, որոնք շփ վում են դրանց հետ:

Օր գա նիզ մի պաշտ պա նա կան հար մա րո ղա կան մե խա նիզմ նե-

րի մո բի լի զա ցու մը որոշ ժա մա նա կով չե զո քաց նում է պես տի ցիդ նե րի

իմու նա թու նա վոր ազ դե ցու թյու նը: Օր գա նիզմ թու նա վոր նյու թեր ընկ-

21| |

նե լու դեպ քում առանձ նաց վում է երեք հիմ նա կան ար դյունք.

օր գա նիզ մի կող մից ելա կե տային գոր ծա ռու թային վի ճա կի

պահ պա նում՝ առանց կլի նի կա-լա բո րա տոր ցու ցա նիշ նե րի

փո փո խու թյան,

վի ճակ, որը կա րե լի է ան վա նել «փոխ հա տուց ման փուլ», երբ

օր գա նիզ մի հար մա րո ղա կան հնա րա վո րու թյուն նե րը, առա-

ջին հեր թին՝ իմու նային հա մա կար գի, թույլ են տա լիս պահ-

պա նել իմու նա փոխ հա տու ցո ղա կան վի ճա կը,

օր գա նիզ մի օր գան հա մա կար գե րի գոր ծա ռու թային վի ճա կի

նշա նա կա լից խան գա րում` «դե կոմ պեն սա ցիայի փուլ», որը

իմու նի տե տի լա բո րա տոր ցու ցա նիշ նե րի ար տա հայտ ված

փո փո խու թյուն նե րի ֆո նի վրա ու ղեկց վում է ախ տա բա նու-

թյան կլի նի կա կան նշան նե րով:

Քի միական նյու թե րի ազ դե ցու թյան առա ջին պա թո գե նե տիկ

օջա խը թա ղան թը վնա սող ար դյունքն է, որն ու ղեկց վում է մի տո-

քոնդ րիային և միկ րո սո մային ֆեր մենտ նե րի (օք սի գե նազ, հիդ րո լազ)

գոր ծա ռույթ նե րի խան գար մամբ, ապա հետ ևում են մնա ցած գոր ծըն-

թաց նե րը, որոնք իրա կա նա նում են բջ ջային, օր գա նային և օր գա-

նիզ մային մա կար դակ նե րով: Ցույց է տր վել, որ պես տի ցիդ նե րը իմու-

նաճն շող ազ դե ցու թյուն են ցու ցա բե րում T-բջ ջային իմու նի տե տի

վրա, որը զու գակց վում է լիմ ֆո ցիտ նե րի իմու նա կար գա վո րիչ սուբ-

պո պու լյա ցիայի ար տա հայտ ված դիս բա լան սով: Միաժա մա նակ

դիտ վում է հու մո րալ իմու նի տե տի ակ տի վա ցում` իմու նոգ լո բու լին

E-ի և շր ջա նա ռող իմու նային հա մա լիր նե րի մա կար դա կի բարձ րա-

ցում: Իմու նային կար գա վի ճա կի այն պի սի ցու ցա նիշ ներ, ինչ պի սիք

են իմու նոգ լո բու լին E-ի մա կար դա կը, շր ջա նա ռող իմու նային հա մա-

լիր նե րը, T-սուպ րե սոր նե րի բա ցար ձակ քա նա կը, առողջ մարդ կանց

մոտ շր ջա կա մի ջա վայ րի ազ դե ցու թյան գնա հատ ման չա փա նիշ են

հան դի սա նում:

Ինչ պես տես նում ենք, պես տի ցիդ նե րի լայ նո րեն կի րա ռու մը

օժտ ված է ար տա հայտ ված իմու նոտ րոպ ազ դե ցու թյամբ: Իմու նային

հա մա կար գը այդ նյու թե րի ան բա րեն պաստ ազ դե ցու թյան զգա յուն

ին դի կա տոր է (հայտաբերիչ): Հայտ նա բեր վել է հե մոգ լո բի նի կազ-

մու թյան փո փո խու թյուն ար տա քին տար բեր ազ դե ցու թյուն նե րի դեպ-

քում:

Օր գա նիզ մի թու նա վոր ման, ինչ պես նաև ծանր մե տաղ նե րի աղե-

րի ազ դե ցու թյան դեպ քում հե մոգ լո բի նի կազ մու թյան փո փո խու թյու նը

22| |

տե ղի է ու նե նում այդ սպի տա կու ցի կեն սա սին թե զի մա կար դա կում,

ինչն ան դրա դառ նում է նրա ֆրակ ցիոն կազ մի վրա: Ար դյու նա բե րա-

կան շր ջան նե րում բնակ վող նե րի մոտ, կապ ված սուլ ֆատ-ցե լուլյո զի

ար տադ րու թյան մնա ցորդ նե րի ար տա նետ ման հետ, հայտ նա բեր վել

է սուլֆ մեթ հե մոգ լո բին: Վեր ջի նիս առա ջա ցու մը պայմանավորված է

շր ջա կա մի ջա վայ րում ծծմ բաջրած նի բարձր մա կար դա կով: Նման

դեպ քում վա տա նում է հյուս վածք նե րին թթված նի մա տա կա րա րու մը:

Հե մոգ լո բի նի կազ մու թյու նը փոխ վում է խմե լու ջրում և սննդում նիտ-

րատ նե րի և նիտ րիտ նե րի տար բեր խտու թյան դեպ քում: Իո նաց նող

ճա ռա գայթ նե րի ազ դե ցու թյու նը փո խում է հե մոգ լո բի նի հե տե րո գե-

նու թյու նը դե պի մի նո րային բա ղադ րիչ նե րի ավե լաց ման կող մը, ար-

դյուն քում վա տա նում է հյուս վածք նե րի թթ ված նային մա տա կա րա-

րու մը:

Հե մոգ լո բի նային հա մա կար գը բա ցա ռիկ զգա յուն է ար տա քին

տար բեր ազ դե ցու թյուն նե րի հան դեպ և կա րող է էկո լո գիական իրա-

վի ճա կը որո շող թեստ ծա ռայել:

Այս պի սով՝ օր գա նիզ մի իմու նա կեն սա քի միական ռեակ ցիանե րի

վրա ռիս կի գոր ծոն նե րի ազ դե ցու թյան ու սում նա սի րու թյու նը կար ևոր

է «շր ջա կա մի ջա վայր- մար դու առող ջու թյուն» հա մա կար գի վի ճա կը

գնա հա տե լու հա մար:

23| |

Գ ԼՈՒԽ 3. ՄԱՐ ԴՈՒ ԾԱԳ ՄԱՆ ԿԵՆ ՍԱ ԲԱ ՆԱ ԿԱՆ ՆԱ ԽԱԴՐՅԱԼ ՆԵ ՐԸ

Մար դու ֆի զիոլո գիական ֆունկ ցիանե րի առանձ նա հատ կու-

թյուն նե րը և դրանց հար մա րո ղա կան հնա րա վո րու թյուն նե րը հաս-

կա նա լու հա մար պետք է հետ ևել, թե ինչ պես են նրանք ձևա վոր վել

իրենց կեն դա նա կան նախ նի նե րի էկո լո գիայում, ինչ պես են առա-

ջա ցել կեն սա բա նա կան նա խադ րյալ նե րը, որոնք առանձ նաց րել են

մար դուն կեն դա նա կան աշ խար հից: Չ. Դար վի նի (1871) եզ րա կա ցու-

թյու նն այն մա սին, որ մար դու ամե նա մոտ նախ նին կա պիկն է, հա-

մո զիչ հաս տա տում ստա ցավ հա մե մա տա կան կազ մա բա նու թյան,

սաղմ նա բա նու թյան, հնէաբա նու թյան և այլ գի տու թյուն նե րի կող մից:

Թվար կե լով 613 ընդ հա նուր հատ կա նիշ ներ մար դու և բարձ րա կարգ

կա պիկ նե րի հա մար, Է. Հեկ կե լը (1868) գրել է. «Նույն բո լոր ոսկ րերն

են կազ մում մար դու և չորս ան պոչ մար դան ման կա պիկ նե րի կմախ-

քը, նույն մկան ներն են ծա ռա յում կմախ քի առան ձին ոսկ րե րը շարժ-

ման մեջ դնե լու հա մար, նույն մա զերն են ծած կում մեր մար մի նը, և

նույն կաթ նա գեղ ձերն են ծա ռա յում ձա գե րին կե րակ րե լու հա մար,

նույն քա ռա խորշ սիրտն է ծա ռա յում որ պես մխոց արյու նը շր ջա-

նա ռու թյան մեջ դնե լու հա մար, նույն 32 ատամ ներն են տե ղադր ված

մեր ծնոտ նե րում, նույն սե ռա կան օր գան ներն են ծա ռա յում տե սա կի

պահ պան ման հա մար, նույն նյար դե րի խմ բերն ու հան գույց ներն են

կազ մում մեր ու ղե ղը և առա ջաց նում բարձ րա գույն դրս ևո րում նե րը»:

Մար դա բան նե րը բա ցա հայ տել են, որ մար դուն ամե նից մոտ

կանգ նած շիմ պան զեն, ինչ պես և մար դը, առա ջա ցել են կա պիկ նե րի

ան հե տա ցած տե սակ նե րի ընդ հա նուր նախ նուց (դ րիոպի տեկ նե րից):

Ուս տի նրանց էվո լյու ցիայի հիմ նա կան փու լե րի և օր գա նիզ մի հար-

մա րո ղա կան վե րա կա ռուց ման մա սին կա րե լի է միայն գի տա կան

են թադ րու թյուն անել՝ օգտ վե լով հնէաբա նա կան սա կավ տվյալ նե րից

և հա մա պա տաս խան երկ րա բա նա կան դա րաշր ջա նի կլի մա յա կան

պայ ման նե րի փո փոխ ման մա սին եղած տե ղե կու թյուն նե րից:

Կեն դա նի ների նա խորդ նե րի գոր ծա ռույթ նե րի և մարմ նի կա-

ռուց ված քի էկո լո գիական առանձ նա հատ կու թյուն նե րը հնա րա վո-

րու թյուն են տա լիս հաս կա նա լու մար դու օր գա նիզ մի մոր ֆո լո գիան

և ֆի զիոլո գիան:

24| |

3.1. Ձեռ քե րի և դրանց գոր ծա ռույ թի առա ջա ցու մը

Հ նա գույն կա պիկ նե րի էկո լո գիայի բա ցա ռիկ կար ևոր առանձ նա-

հատ կու թյուն նե րից մե կը, որը սկիզբ դրեց դե պի մար դը տա նող էվո-

լյու ցիոն գծին, նրանց ծա ռային կյանքն էր: Ծա ռե րի վրա մագլ ցե լը

պա հան ջում էր վեր ջույթ նե րի բռ նո ղա կան ֆունկ ցիայի զար գա ցում,

որն ապա հով վում էր եր կար և ճկուն շար ժու նու թյուն ու նե ցող մատ-

նե րով: Բռ նո ղա կան ֆունկ ցիայի հա մար կար ևոր նշա նա կու թյուն ու-

նե ցավ մեծ մա տի հա կադ րու մը և ան ջա տու մը մյուս մատ նե րից, որը

ըն դու նեց յու րա տե սակ ձև: Հա մա պա տաս խա նա բար վե րա փոխ վեց

վեր ջույթ նե րի ողջ ոսկ րային հա մա կար գը:

Վեր ջույթ նե րի ներ բա նի փո խա րեն առա ջա ցավ ճկուն բռ նո ղա-

կան դաս տա կը: Ծա ռային կյան քը պա հան ջում էր ճյու ղե րի վրա

շարժ վե լու հմ տու թյուն, ուս տի բռ նո ղա կան դար ձան 4 վեր ջույթ նե րը:

Կա պիկ նե րի կազ մա բա նու թյան այդ պի սի բնո րոշ գի ծը թույլ տվեց

նրանց ան վա նել չորս ձեռ նա նի ներ: Սա կայն կա պիկ նե րի գո յու թյան

պայ ման նե րը ստի պե ցին տար բեր ձևով օգ տա գոր ծել առջ ևի և հե տին

վեր ջույթ նե րը: Եթե հե տին վեր ջույթ նե րը ծա ռա յուն էին հիմ նա կա-

նում մար մի նը ան շարժ վի ճա կում պա հե լու և ճյու ղից ճյուղ ցատ կե-

լու հա մար, ապա առջ ևի վեր ջույթ ներն օգ տա գոր ծում էին ար տա քին

գոր ծու նեու թյան հա տուկ տե սակ նե րի հա մար: Վեր ջինս կապ ված էր

սն ման (պ տուղ ներ պո կե լու), պաշտ պա նու թյան (չոր ճյու ղեր պո կել և

գցել) և տար բեր տե սա կի մա նի պու լյա ցիաներ կա տա րե լու հետ:

Ա զատ վե լով հե նա րա նային ֆունկ ցիանե րից՝ առջ ևի վեր ջույթ-

ներն ավե լի են զար գա նում որ պես նուրբ մա նի պու լյա ցիա կա տա րող

օր գան ներ: Այս պես ձևա վոր վում են ձեռ քե րը: Ձեռ քե րի առա ջա ցու-

մը կար ևոր կեն սա բա նա կան նա խադ րյալ էր առար կա նե րի տի րա-

պետ ման և օգ տա գործ ման հա մար, դա աշ խա տան քային գոր ծի քի

ստեղծ ման ու ղին է: Ծա ռե րից գետ նին իջ նե լը խո րաց րեց առջ ևի և

հե տին վեր ջույթ նե րի ֆունկ ցիանե րի տար բե րա կու մը, որոնք ձեռք

բե րե ցին ձեռ քե րին և ոտ քե րին բնո րոշ ձևա բա նա կան գծեր: Հա կա-

սա կան փաստ է ար ձա նագր վել նեան դեր թալ ցի նե րի ձեռ քե րի դաս-

տա կի ու սում նա սի րու թյան դեպ քում: Այն ավե լի վատ է զար գա ցած

եղել կա պիկ նե րի հա մե մա տու թյամբ` քիչ ճկուն, մեծ մա տի սա կա-

վա շար ժու թյամբ: Են թադր վում էր, որ գետ նին իջ նե լը պա հան ջում էր

հարթ ներ բա նով և կարճ մատ նե րով ոտ քի առ կա յու թյուն, իսկ շըղ-

թա յակց ված գե նե րի ընտ րու թյու նը, որն ընդ հա նուր էր վեր ջույթ նե րի

25| |

հա մար, պայ մա նա վո րեց նաև ձեռ քե րի հա ման ման փո փո խու թյուն-

նե րը: Ձեռ քե րի զար գաց ման այդ պի սի «ետ քայ լը» արագ փոխ հա-

տուց վեց նրա հե տա գա զար գաց մամբ՝ կապ ված գոր ծիք նե րի տի րա-

պետ ման հետ:

3.2. Գոր ծի քային գոր ծու նեու թյուն

Ձեռ քի զար գա ցու մը՝ որ պես բռ նե լու և մա նի պու լյա ցիա կա տա րե-

լու օր գան, հնա րա վո րու թյուն տվեց կա պիկ նե րին վերց նելու տար բեր

առար կա ներ, հե տա զո տելու դրանք և ան հրա ժեշ տու թյան դեպ քում

կի րա ռելու: Օրի նակ՝ թշ նա մի նե րից պաշտ պան վե լու հա մար կա պիկ-

նե րը նրանց վրա էին շպր տում պո կած պտուղ ներ և չոր ճյու ղեր, ու-

տե լու հա մար քա րով ջար դում էին ըն կույզ նե րը և փայ տով հա նում

ու տե լի ար մատ նե րը: Նման գոր ծո ղու թյուն նե րը կա րե լի է գնա հա տել

որ պես առա ջին քայ լեր կեն դա նա կան աշ խար հում, ձեռ քե րի օգ նու-

թյամբ օգ տա գոր ծել առար կա ներ շր ջա կա մի ջա վայ րի վրա ազ դե լու

հա մար: Վե ջինս մեծ առա վե լու թյուն տվեց գո յու թյան պայ քա րում

մեր կեն սա բա նա կան նախ նի նե րի այն տե սակ նե րին, որոնք, զար-

գաց նե լով այդ ըն դու նա կու թյու նը, մեծ հա ջո ղու թյուն նե րի հա սան

էվո լյու ցիայում: Հատ կա պես առար կա ներ օգ տա գոր ծե լու այդ հըմ-

տու թյու նն իր հե տա գա զար գաց ման մեջ կեն սա բա նա կան նա խադ-

րյալ հան դի սա ցավ մար դու կող մից աշ խա տան քային գոր ծիք ներ

ստեղ ծե լու հա մար նրա հա սա րա կա կան կյան քի պայ ման նե րում:

Գոր ծիք նե րի օգ նու թյամբ նպա տա կին հաս նե լը հնա րա վոր էր

միայն մտա վոր ըն դու նա կու թյուն նե րի բա վա կա նին բարձր մա կար-

դա կի դեպ քում: Ուս տի կա պիկ նե րի, հատ կա պես ան տրո պոիդ նե-

րի գոր ծի քային գոր ծու նեու թյան ու սում նա սի րու թյու նը կա տար վել է

շատ հո գե բան նե րի ու ֆի զիոլոգ նե րի կող մից նրանց հո գե կա նի հատ-

կու թյուն նե րը բա ցա հայ տե լու և մարդ կանց հո գե կա նի հետ հա մե մա-

տե լու հա մար:

Կա պիկ նե րի հետ կա տա րած փոր ձե րը վկա յում են, որ բարձ-

րա գույն կա պիկ նե րի գոր ծի քային գոր ծու նեու թյու նը, չնա յած մեծ

նվա ճում էր կեն դա նի նե րի էվո լյու ցիայում, սա կայն դեռևս շատ հե-

ռու էր բնա կան մի ջոց նե րը գի տակ ցա բար օգ տա գոր ծե լուց և ար-

հես տա կան գոր ծիք ներ պատ րաս տե լուց: Այն պետք է դի տել որ պես

էկո լո գիապես պայ մա նա վոր ված կեն սա բա նա կան նա խադ րյալ նրա

կազ մա վոր ման դեպ քում:

26| |

3.3. Կյան քի հո տային ձևը

Կյան քի հո տային ձևը բնո րոշ է կեն դա նի նե րից շա տե րին, սա-

կայն կա պիկ նե րի հո տային կեն սաձևն ու նի մի շարք էկո լո գիական

առանձ նա հատ կու թյուն ներ, որոնք նրանց առանձ նաց նում են այլ

կեն դա նի նե րից: Այդ առանձ նա հատ կու թյուն նե րը ձեռ քի զար գաց-

ման և այլ առար կա նե րի օգ տա գործ ման հետ կապ ված պայ մա նա-

վո րե ցին այն պի սի փոխ հա րա բե րու թյուն ներ առանձ նյակ նե րի միջև,

որոնք նպաս տե ցին հա մա տեղ գոր ծո ղու թյուն ներ կա տա րե լուն:

Կա պիկ նե րի հո տում սերտ փոխ ներ գոր ծու թյուն է ձևա վոր վում նրա

ան դամ նե րի միջև տե ղից տեղ տե ղա փոխ վե լիս, սնունդ հայթ այ թե-

լիս, հար ձակ վե լիս և թշ նա մի նե րից պաշտ պան վե լիս: Հատ կա պես

կար ևոր վում է նրանց ազ դան շա նային գոր ծու նեու թյու նը: Նրանք

միմյանց զգու շաց նում են վտա նգի մա սին ժես տի կու լյա ցիայով, մի-

մի կայով, ճի չե րով, որոնք հա ճախ հա կա ռա կոր դի մոտ փա խուստ են

առա ջաց նում: Նման եղա նա կով որոշ վում են նաև հո տի ան դամ նե-

րի միջև եղած տա րա ձայ նու թյուն նե րը: Կա պիկ նե րի մոտ, հատ կա-

պես ան տրո պոիդ նե րի, սերն դի շա րու նա կու թյու նը և նրա հան դեպ

խնամքն ու նի յու րօ րի նակ բնույթ, ին չը նրանց տար բե րա կում է մյուս

կեն դա նի նե րից: Այս պես՝ շիմ պան զեի հղիու թյու նը տևում է 280 օր,

ինչ պես մար դու նը, մինչ դեռ օրան գու տա նի նը` 220 օր, մա կակ նե րի-

նը` 182 օր: Մինչև ձա գի մե ծա նա լը նա գտն վում է ոչ միայն մոր, այլև

ամ բողջ հո տի ան դամ նե րի ու շադ րու թյան կենտ րո նում: Մոր մահ վան

դեպ քում խնամ քը իր վրա է վերց նում հո տի ցան կա ցած ան դամ:

Կյան քի հո տային ձևը նպաս տում է հո տի ան դամ նե րի միջև հա-

ղոր դակ ցու թյան զար գաց մա նը և ձեռք բեր ված փոր ձի փո խանց մա նը

մյուս նե րին: Դրա մա սին վկա յում են դի տար կում նե րը, որոնք ցույց են

տա լիս, որ մի կա պի կի մոտ աշ խա տան քի մշակ ված հմ տու թյուն նե րը

դիտ վում են մյուս նե րի մոտ:

Այս պի սով՝ հո տային կեն սաձ ևը գոր ծու նեու թյան կո լեկ տիվ ձևի

զար գաց ման էկո լո գիական կար ևոր գոր ծոն էր որ պես մարդ կանց

հա սա րա կա կան կար գի առա ջաց ման կեն սա բա նա կան նա խադ-

րյալ:

3.4. Ու ղե ղի և հո գե կա նի զար գա ցու մը

Կա պիկ նե րի ու ղե ղը, հատ կա պես ան տրո պոիդ նե րի նը, իր զանգ-

վա ծով տար բեր վում է մյուս կեն դա նի նե րի ու ղե ղից: Շինմ պան զեի ու-

27| |

ղե ղը 400գ է, շա նը` 120գ, ոչ խա րի նը` 150գ, վագ րի նը` 250գ: Մեծ կեն-

դա նի նե րի, ինչ պի սին են կո վը և ձին, որոնց մարմ նի զանգ վա ծը մի

քա նի ան գամ գե րա զան ցում է կա պի կի մարմ նի զանգ վա ծին, ավե լի

մեծ է նաև գլ խու ղե ղը (450, 600 գրամ հա մա պա տաս խա նա բար), իսկ

կե տի նը` 2500գ է, փղի նը` 5000գ: Սա կայն եթե հաշ վի առն վի ու ղե-

ղի զար գաց վա ծու թյու նը նրա կշ ռի և մարմ նի կշ ռի հա րա բե րու թյամբ,

ապա դրանք բո լո րը զի ջում են շիմ պան զեին:

Ու ղե ղի ին տեն սիվ զար գա ցում տար բեր աս տի ճա նով դիտ վում է

տար բեր տե սա կի կա պիկ նե րի մոտ, սա կայն ոչ մի հա մե մա տում չի

կա րող լի նել մար դու ու ղե ղի զար գաց ման հետ:

Կա պիկ նե րի էվո լյու ցիայի ուղղ վա ծու թյու նը և էկո լո գիական

առանձ նա հատ կու թյուն նե րը դրս ևոր վել են նրանց ու ղե ղի կա ռուց-

ված քում: Եթե մյուս բո լոր կեն դա նի նե րի զգա յա շարժ գո տին ոչ

մեծ տեղ է զբա ղեց նում կի սագն դե րում, ապա կա պիկ նե րի մոտ այն

զգա լիորեն մե ծա ցած է և ընդ գր կում է կի սագն դե րի 1/3 -ը, որի հետ

կապ ված խա չաձև ակո սը տե ղա շարժ վում է դե պի ետ: Կա պիկ նե րի

մոտ առա ջա նում են ու ղե ղի ճա կա տային բա ժին նե րը, որոնք նրանց

տար բե րում են այլ կեն դա նի նե րից: Այդ պի սի վե րա կա ռու ցումն առա-

ջին հեր թին պայ մա նա վոր ված է նուրբ շար ժում ներ կա տա րող ձեռ-

քե րի զար գաց մամբ: Կա պիկ նե րի ու ղե ղի զար գա ցու մը, որը պայ-

մա նա վոր ված է նրանց կեն սաձ ևով, դրս ևոր վել է նաև բարձ րա գույն

նյար դային գոր ծու նեու թյան հատ կու թյուն նե րում: Կա պիկ նե րի ըն-

կա լում նե րում հա տուկ նշա նա կու թյուն է ստա ցել մկա նային զգա յու-

նու թյու նը: Այդ մա սին է վկա յում մր գով լի արկ ղի «բա նա լիի» ընտ-

րու թյան փոր ձը: Չնա յած բո լոր բա նա լի նե րը եղել են նույն գույ նի

և ջեր մաս տի ճա նի, կա պիկն ան սխալ, ըստ կշ ռի ընտ րել է այն: Իսկ

երբ «բա նա լի նե րը» եղել են միև նույն կշ ռի և տար բեր վել են գույ նով

ու ջեր մաս տի ճա նով, դա դժ վա րու թյուն է առա ջաց րել: Շար ժազգա-

յա կան տե ղե կատ վու թյան առա ջա տար դե րը որո շում է նաև կա պիկ-

նե րի «հե տաքրք րու թյան» բնո րոշ դրս ևո րու մը. տես նե լով ան ծա նոթ

առար կան՝ կա պի կը նախ բռ նում է այն, շու ռու մուռ տա լիս ձեռ քում և

ման րազ նին կեր պով շո շա փում:

Այդ պի սի զար գաց ման ար դյուն քում ու ղե ղը կա րող էր իրա կա-

նաց նել վեր լու ծա կան-հա մադ րա կան գոր ծու նեու թյուն: Ուս տի կա-

պիկ նե րը տար բեր վում են մյուս կեն դա նի նե րից իրենց սո վո րե լու

ու նա կու թյամբ: Բնու թյան պայ ման նե րում նրանք արագ են ձեռք

բե րում վար քագ ծի նոր հմ տու թյուն ներ, իսկ փոր ձա րա րա կան պայ-

28| |

ման նե րում կա րող են մշակ վել պայ մա նա կան ռեֆ լեքս ներ ազ դանը-

շա նի մե կան գա մյա զու գակ ցու մից հե տո: Այս տեղ ևս ի հայտ է գա լիս

ձեռ քի էկո լո գիապես պայ մա նա վոր ված առա ջա տար դե րը խն դիր-

ներ որո շե լիս՝ կապ ված պրոբ լե մային վան դակ նե րի կող պեք նե րը,

կե ռիկ նե րը, սող նակ նե րը բա ցե լու հետ: Կյան քի հո տային կեն սաձ ևի

հետ է կապ ված նմա նակ ման ռեֆ լեքս նե րի զար գա ցու մը, որը հիմք

տվեց նմա նա կումն ան վա նել «կապ կու թյուն»:

Կա պիկ նե րի ու ղե ղի անա լի տի կա-սին թե տիկ գոր ծու նեու թյան

էվո լյու ցիան, պայ մա նա կան ռեֆ լեքս նե րի արագ առա ջա ցու մը և

կա յու նու թյու նը, հա մա լիր ազ դան շան նե րի կի րա ռու մը և տար բե րա-

կու մը, ազ դան շա նային շղ թա նե րի և պայ մա նա կան կա պե րի առա-

ջա ցու մը նախ կին ազ դան շան նե րի հետ քե րի վրա նշա նա կա լիորեն

խթան վել են շար ժո ղա կան ակ տի վու թյան ըն թաց քում: Վեր ջինս

կար ևոր նշա նա կու թյուն ու նե ցավ շր ջա կա մի ջա վայ րի հետ օր գա-

նիզմ նե րի փո խազ դե ցու թյան առա ջա տար մե խա նիզմ նե րի կենտ րո-

նաց մա նը զգա յա շարժ ոլոր տում, ին չը կա րե լի է դի տել որ պես կեն-

սա բա նա կան նա խադ րյալ ապա գա յում մար դու պրակ տի կայի չա-

փա նիշ նե րի ձևա վոր ման հա մար:

Անտ րո պոիդ նե րի հո գե կան կա ռուց ված քը ու ղի հան դի սա ցավ

մար դու հո գե կա նի կեն սա բա նա կան նա խադ րյալ նե րի ու սում նա սի-

րու թյան հա մար: Մար դան ման կա պիկ նե րի վար քա գի ծը ու սում նա-

սի րե լիս (սնն դի հայթ այ թում, փոր ձա րա րա կան խնդ րի որո շում) գիտ-

նա կան նե րը նրանց գոր ծո ղու թյուն նե րում որոշ գծե րի նմա նու թյուն

են նշել մար դու արար մունք նե րի հետ:

Շիմ պան զեի գոր ծի քային գոր ծու նեու թյան ու սում նա սի րու թյու նը

Լ. Կե լե րին հան գեց րել է հետ ևյալ եզ րա հանգ ման. «Մենք գտ նում ենք

շիմ պան զեի մոտ այն պի սի խե լա միտ վար մունք, ինչ պես և մար դու

մոտ»: Սա կայն Ի. Պ. Պավ լո վի ան վան ֆի զիոլո գիայի ինս տի տու-

տում այդ փոր ձե րի կրկ նու թյու նը ցույց տվեց, որ ոչ մի գի տակ ցա-

կան մո տե ցում գոր ծո ղու թյուն նե րի մեջ չկա: Միաժա մա նակ ան տրո-

պոիդ նե րի վար քագ ծում դիտ վում են գոր ծո ղու թյուն ներ, որոնք դուրս

են գա լիս պարզ պայ մա նա ռեֆ լեք սային գոր ծու նեու թյան շր ջա նակ-

նե րից: Նրանք հի շո ղու թյամբ կա րող են առա ջաց նել զու գոր դու թյուն-

նե րի այն պի սի բարդ և եր կա րատև շղ թան ներ, որոնց ըն դու նակ չեն

այլ կեն դա նի ներ և ցած րա կարգ կա պիկ նե րը: Ի. Պ. Պավ լո վը, վեր լու-

ծե լով Ռա ֆայել շիմ պան զեի վար քա գի ծը, որը սո վո րել էր արկղ նե րը

մե կը մյու սի վրա դնե լով հաս նել բարձր տե ղից կախ ված բա նա նին,

29| |

ասել է. «Ինչ պես դա չհա մա րել «մ տա ծո ղու թյուն», մտա ծո ղու թյուն,

սա կայն տար րա կան»: Այս տեղ զու գոր դու թյան առա ջա ցում է, Ռա-

ֆայե լը գի տի ին չից սկ սել, նախ դնում է առա ջին արկ ղը, որի վրա

երկ րոր դը` զու գոր դու թյուն նե րի շղ թա: Ընդգ ծե լով մար դու սկզ բուն-

քային տար բե րու թյու նը կեն դա նի նե րից, կապ ված երկ րոր դային ազ-

դան շա նային հա մա կար գի զար գաց ման` խոս քի առա ջաց ման հետ,

որի մի ջո ցով ապա հով վում է ընդ հան րաց ված պատ կե րա ցու մը շր ջա-

պա տող իրա կա նու թյան մա սին, և հնա րա վո րու թյուն ըն ձեռ վում իրա-

կա նաց նե լու ար տա ցոլ ման վե րա ցա կան ձևե րը, հաս կա ցու թյուն նե րի

և պատ կե րա ցում նե րի առա ջա ցու մը, Ի. Պ. Պավ լո վը կեն դա նի նե րի

խմ բա վո րու մը և կոնկ րետ ազ դան շան նե րի հա մադ րու թյու նը (սին-

թեզ) դի տար կեց որ պես հաս կա ցու թյուն նե րի սաղ մե րի առ կա յու թյան

ցու ցա նիշ:

Այս պի սով՝ մեր նա խորդ նե րի հո գե կա նի և ու ղե ղի զար գա ցու մը

էկո լո գիապես ուղղ ված է եղել շր ջա կա մի ջա վայ րի իրա դար ձու թյուն-

նե րի ընդ հան րաց ման և վեր լու ծու թյան ու հա մադ րու թյուն նե րի խո-

րաց ման կող մը շար ժո ղա կան ակ տի վու թյան հի ման վրա:

Հմ տու թյուն նե րի կա տա րե լա գոր ծու մը և յու րա ցու մը հնա րա վո-

րու թյուն տվեց զա նա զան առար կա ներ օգ տա գոր ծելու որ պես գոր-

ծիք՝ տար բեր նպա տակ նե րի հա մար, ին չը կեն սա բա նա կան նա-

խադ րյալ էր՝ դրանք կի րա ռելու որ պես աշ խա տան քի գոր ծիք մար դու

վե րա կանգն ման գոր ծըն թա ցում: Հո տային կեն սա կեր պը և հա մա կե-

ցու թյան յու րօ րի նակ կազ մա կեր պու մը պայ մա նա վո րե ցին ըն դօ րի-

նակ ման ու սուց ման զար գա ցու մը, առանձ նյակ նե րի սերտ շփու մը,

ընդ հա նուր վար քագ ծի ազ դան շան նե րի մաս նա գի տա ցու մը, որոնք

կեն սա բա նա կան նա խադ րյալ հան դի սա ցան մարդ կանց հա մա-

տեղ գոր ծո ղու թյուն նե րի առա ջաց ման հա մար: Տաս նյակ հա զա րա-

վոր տա րի ներ են ան ցել այդ նա խադ րյալ նե րի առա ջաց ման պա հից

մինչև Homo sapiens-բա նա կան մար դու հայտն վե լը, որն ըն դու նակ

է ստեղ ծա գոր ծա կան աշ խա տան քի: Վեր ջինս ձևա վոր վել է շուրջ

1000000 տա րի առաջ: Աշ խա տան քի ազ դե ցու թյու նը՝ որ պես մար դու

գո յու թյան հիմք, տա րած վել է նրա կյան քի բո լոր կող մե րի վրա` հո-

գե կան աշ խար հի, մարդ կային հա րա բե րու թյուն նե րի, շր ջա կա մի ջա-

վայ րի հետ նրա փոխ հա րա բե րու թյուն նե րում, մարդ կային հա սա րա-

կու թյան առա ջըն թա ցում:

30| |

Գ ԼՈՒԽ 4. ՄԱՐ ԴՈՒ ՕՐ ԳԱ ՆԻԶ ՄԻ ՎԵ ՐԱ ԿԱ ՌՈՒ ՑՈՒ ՄԸ ՆՐԱ ԿԱԶ ՄԱ ՎՈՐ ՄԱՆ ԸՆ ԹԱՑ ՔՈՒՄ

Մար դու օր գա նիզ մը ձևա վոր վել, հար մար վել է մի ջա վայ րի կըտ-

րուկ փո փոխ վող պայ ման նե րին և ապ րե լա կեր պին: Ու ղիղ քայլ քը

առա ջաց րել է կմախ քի, մկա նուն քի և շար ժում նե րի ղե կա վար ման

ար մա տա կան վե րա կա ռու ցում ներ: Ձեռ քի առա ջա տար դե րը և նրա

մե նա հա տուկ գոր ծու նեու թյու նը անընդ հատ կա տա րե լա գործ վել են՝

շար ժում նե րը դարձ նե լով ավե լի նուրբ և ճշգ րիտ, ին չը ան հրա ժեշտ

էր աշ խա տան քի բարդ գոր ծիք նե րով գոր ծո ղու թյուն ներ կա տա րե լու

հա մար: Փոխ վել է սն ման բնույ թը, և վե րա կա ռուց վել են վե գե տա տիվ

ֆունկ ցիանե րը կա տա րող օր գան նե րը: Այդ բո լո րը բե րեց ու ղե ղի կա-

ռուց ված քի և մտա ծո ղա կան գոր ծու նեու թյան զար գաց մա նը:

4.1. Կմախ քի և մկան նե րի վե րա կա ռու ցու մը

Ծա ռե րից իջ նե լով գե տնին՝ մեր հե ռա վոր չո րեք թաթ նախ նի նե-

րը հայտն վել են ընտ րու թյան առջև՝ շա րու նա կել առջ ևի վեր ջույթ նե-

րի մաս նա գի տա ցու մը բռ նո ղա կան ֆունկ ցիա կա տա րե լու՝ թող նե լով

նրա հե նա րա նային դե րը կամ էլ վե րա դառ նալ տե ղա շարժ ման չոր-

քո տա նի ձևին: Հնէաբա նա կան որոշ գոր ծոն ներ թույլ են տա լիս են-

թադ րել, որ երկ րորդ ու ղին ընտ րած առանձ նյակ նե րը վատ են հար-

մար ված եղել գո յու թյան պայ քա րին և մա հա ցել են: Առա ջա դի մա կան

է հա մար վել առա ջին ու ղին՝ առջ ևի վեր ջույթ նե րի հե տա գա կա տա-

րե լա գոր ծու մը՝ ձեռ քե րը ամ բող ջու թյամբ ազա տե լով հե նա րա նային

ֆունկ ցիայից: Դա հան գեց րել է նրան, որ իրա նը ներ քին օր գան նե-

րով ըն դու նել է ուղ ղա ձիգ դիրք, իսկ մարմ նի ծան րու թյան կենտ րո-

նի ուր վագ ծու մը սահ մա նա փակ վել է ոտ քե րի հեն ման հար թու թյամբ:

Առա ջա ցել է ուղ ղա ձիգ դիր քը, ին չը նպաս տել է կմախ քի և մկա նուն-

քի ար մա տա կան վե րա կա ռուց մա նը: Ծան րա բեռն վա ծու թյան վե-

րա բաշ խու մը կմախ քի վրա առա ջաց րել է նրա հիմ նա կան ոսկ րե-

րին բնո րոշ վե րա կա ռու ցում ներ: Կոն քը, իր վրա վերց նե լով մարմ նի

ամ բողջ ծան րու թյու նը, ավե լի զանգ վա ծային է դառ նում, լայ նա նում

են զս տոսկ րի թևե րը, քա ցա խա փո սը տե ղա շարժ վում է վեր՝ ապա հո-

վե լով կա յու նու թյու նը կոն քազդ րային հո դում: Սահ մա նա փակ վում է

ող նա շա րի շար ժու նու թյու նը և մի ջո ղային աճառ նե րի մշ տա կան սեղ-

մու մը, որը ան բա վա րար փոխ հա տուց ման դեպ քում կա րող էր առաջ

31| |

բե րել ող նու ղե ղի ար մատ նե րի ճմ լում, ին չը հա ճախ ի հայտ է գա լիս

տա րեց նե րի մոտ ռա դի կու լի տի ձևով: Հեն ման ֆունկ ցիայի կր ճատ-

ման հետ ևան քով ազդ րը և սրուն քը հաս տա նում են, իսկ որ պես արագ

տե ղա շարժ ման հար մա րանք, հատ կա պես որ սի, հար ձակ ման և փա-

խուս տի պայ ման նե րում դրանք եր կա րում են՝ ապա հո վե լով ավե լի

մեծ քայլք, վազք, թռիչք: Ար մա տա պես վե րա կա ռուց վեց ոտ նա թա թը,

որի վրա ըն կավ մարմ նի ամ բողջ ծան րու թյու նը: Ի տար բե րու թյուն

կա պիկ նե րի հե տին վեր ջույթ նե րի՝ այն դար ձավ կա մա րաձև, ներ բա-

նին ամ րաց ված կա պան նե րով և մկան նե րով: Դրանց ան բա վա րար

զար գա ցու մը ժա մա նա կա կից մար դու մոտ հա մար վում է հար թա թա-

թու թյու նը, որը դժ վա րաց նում է քայ լե լը: Ներ բա նը առա ջաց նում է

լծակ, որի օգ նու թյամբ ձկ նամ կա նը աքի լլե սյան ջլի մի ջո ցով բարձ-

րաց նում է մարմ նի ծան րու թյու նը:

Սա կայն առա վել վե րա կա ռու ցում ներ կա տար վել են գան գի ոսկ-

րե րում: Ու ղե ղի զանգ վա ծի աճը, հատ կա պես առջ ևի բա ժին նե րի,

առաջ է բե րել գան գի ծա վա լի զգա լի մե ծա ցում՝ ճա կա տային բաժ-

նի դուրս ցց մամբ: Ձեռ քե րի զար գաց ման շնոր հիվ ծնոտ նե րը կորց-

նում են բռ նո ղա կան ֆունկ ցիան, կար ճա նում են, և գա զան նե րի առջև

ձգված դն չից ձևա վոր վում է մարդ կային դեմք:

Մա նի պու լյա տո րային գոր ծու նեու թյան կա տա րե լա գոր ծու մը վե-

րա փո խում է ձեռ քը, որը ստա նում է բա ցա ռիկ ճկու նու թյուն և շար-

ժու նու թյուն: Բազ կի և նա խա բազ կի ոսկ րե րի հո դե րը դաս տա կի

հո դա վո րում նե րի հետ ապա հո վում են ձեռ քի բազ մա թիվ շար ժում-

նե րը: Մա տոսկ րե րի եր կա րու մը և մեծ մա տի հա կադ րու մը թույլ են

տա լիս ձեռ քով վերց նել և ու սու մնա սի րել փոք րիկ առար կա նե րը, որո-

շել դրանց պի տա նե լիու թյու նը ու տե լու հա մար, մաք րել ոչ պի տա նի

մա սե րից, օգ տա գոր ծել տն տե սա կան կա րիք նե րի, հա գուս տի պատ-

րաստ ման, կա ցա րան կա ռու ցե լու հա մար:

Ա ռա վել դժ վար խն դիր էր ուղ ղա ձիգ դիր քի պահ պա նե լը, քա նի

որ եր կու հեն ման կե տե րը, որոնց ծա ռա յում են ոտ քե րը, ինք նու րույն

չեն կա րող ապա հո վել հա վա սա րակշ ռու թյու նը: Զույգ ոտ քե րի վրա

մար դու կանգ նե լը պահ պան վում է կոն քազդ րային, ծն կային և սրուն-

քա թա թային, ինչ պես նաև մատ նե րի և ներ բա նի հո դե րի մկան նե րի ու

կա պան նե րի մշ տա կան լար վա ծու թյամբ: Հատ կա պես մեծ ծան րա-

բեռն վա ծու թյուն ընկ նում է ստո րին վեր ջույթ նե րի տա րա ծիչ մկան նե-

րի, կոն քի և որո վայ նի առջ ևի պա տի վրա: Մար դու ուղ ղա ձիգ դիր քը

ապա հով վում է ծա լիչ և տա րա ծիչ մկան նե րի լար վա ծու թյան հա վա-

32| |

սա րակշ ռու թյամբ, ուս տի նա կանգ նում է ոչ բա ցար ձակ ան շարժ,

այլ թեթ ևա կի ճոճ վում է: Թեև ուղ ղա ձիգ դիր քը ապա հո վող մկան նե-

րը պատ կա նում են կմախ քային մկան նե րին, դրանք հար մար վել են

եր կա րատև լա րու մային լար վա ծու թյան ֆունկ ցիայի կա տար մա նը

իրենց բջ ջային կազ մում կար միր մկա նա թե լե րի քա նա կի ավե լաց-

ման շնոր հիվ: Ի տար բե րու թյուն սպի տակ մկա նա թե լե րի՝ դրանք

հա րուստ են սար կոպ լազ մայով, որը պա րու նա կում է մեծ քա նա կով

միոգ լո բին, գլի կո գեն, լի պիդ ներ, որի հետ կապ ված ավե լի դի մաց-

կուն են, կծկ վում են դան դաղ և ուշ են հոգ նում: Ուղ ղա ձիգ դիր քը պա-

հան ջում է նաև մկա նային ու ժի հա վա սա րակշ ռու թյուն, ուս տի այն

պահ պա նե լու հա մար զար գա ցել է մկա նուն քի ռեֆ լեք սային կար-

գա վոր ման բարդ հա մա կարգ: Կա ռա վա րող ազ դակ նե րը ընկ նում են

մկան նե րից, լա բի րին թո սային օր գան նե րից և աչ քե րից, իսկ ղե կա-

վար ման կենտ րոն նե րը տե ղա կայ ված են ու ղե ղի տար բեր մա կար-

դակ նե րում: Կար ևոր նշա նա կու թյուն ու նեն ու ղե ղաբ նի ռեֆ լեքս նե րը,

որոնք կար գա վո րում են ծա լիչ և տա րա ծիչ մկան նե րի լար վա ծու-

թյան փոխ հա րա բե րու թյու նը: Ուղիղ քայ լե լը, բա ցի մկան նե րի մշ տա-

կան լա րու մային լար վա ծու թյու նից, պա հան ջում էր հզոր մկան նե րի

ֆի զի կա կան ուժ, որը կա րող էր հաղ թա հա րել մարմ նի զանգ վա ծի

իներ ցիան և նրան հա ղոր դեր ան հրա ժեշտ արա գու թյուն: Եր կու ոտ-

քով տե ղա շար ժը, որ սի կամ գա զան նե րից փա խուս տի հետ կապ ված

վազ քը առաջ են բե րել այն պի սի մկան նե րի զար գա ցում, ինչ պի սիք

են ձկ նամ կա նը, նս տամ կա նը, որոնք բարձ րաց նում են մարմ նի կշ ռի

ողջ ծան րու թյու նը: Հա մա պա տաս խա նա բար բար դա ցել է շար ժում-

նե րի նյար դային կար գա վո րու մը:

4.2. Արյան շր ջա նա ռու թյան հա մա կար գի վե րա կա ռու ցու մը

Վե գե տա տիվ ֆունկ ցիանե րից առա վել խոր փո փո խու թյուն ներ

մար դու օր գա նիզ մի կազ մա վոր ման դեպ քում կրել է արյան շր ջա նա-

ռու թյան ֆունկ ցիան: Ուղ ղա ձիգ դիր քին ան ցնե լը նոր պայ ման ներ

ստեղ ծեց անոթ նե րով արյան շարժ ման և սր տի աշ խա տան քի հա մար:

Եթե մարմ նի հո րի զո նա կան դիր քում կեն դա նի նե րի մոտ ծան րու թյան

ու ժը իր ազ դե ցու թյու նը այս կամ այն չա փով հա վա սա րա չափ էր ցու-

ցա բե րում անո թային հու նի ողջ եր կայն քում՝ չհաշ ված վեր ջույթ նե րը,

ապա մար դու ու ղիղ կանգ նե լը արյան սյան ամ բողջ ծան րու թյու նը

ուղ ղել է ոտ քե րի անոթ նե րին: Հատ կա պես դա դրսևոր վում է երակ-

33| |

նե րում: Արյան ճնշու մը երակ նե րում օրի նա չա փո րեն աճել է գլ խի

երա կային ծո ցե րում բա ցա սա կան ար ժե քից մինչև առա վե լա չափ

դրա կան մե ծու թյան՝ ոտ նա թա թի երա կային հյու սակ նե րում: Մար դու

ոտ քե րի երակ նե րը հար մար վել են այն պի սի ծան րա բեռն վա ծու թյա-

նը, որը չէին զգում նրա չորս ձեռ նա նի նախ նի նե րը՝ արագ փո խե լով

մարմ նի դիր քը, նե րա ռյալ գլ խի ներքև կախ ված լի նե լը: Այդ պատ-

ճա ռով եր կար կանգ նե լը, ոտ քե րի սեղ մու մը ամուր կա պե րով և այլ

պատ ճառ ներ հա ճախ առա ջաց նում են երակ նե րի լայ նա ցում, հատ-

կա պես ոտ քե րի, որն ան վա նում են վա րի կոզ լայ նա ցում:

Կեն սա բա նա կան նա խորդ նե րի և նախ նա դա րյան մարդ կանց

կյան քը գո յու թյան դա ժան պայ քա րում իր հետքն է թո ղել օր գա նիզ-

մի բո լոր ֆունկ ցիանե րի վրա, որոնք պահ պան վել են ժա մա նա կա-

կից մար դու ֆի զիոլո գիայում: Ֆի զիոլո գիական ֆունկ ցիանե րի հար-

մա րո ղա կան վե րա կա ռու ցում նե րի հետ քե րը հատ կա պես դրս ևոր վել

են սր տի գոր ծու նեու թյու նում, որը կրի տի կա կան իրա վի ճակ նե րում

ապա հո վում է մկան նե րի արյու նա մա տա կա րա րու մը: Գո յու թյան

պայ քա րում կեն սա կա նո րեն կար ևոր սր տի գոր ծու նեու թյան մո-

բի լի զա ցիայի ռեֆ լեք սը հու զա կան դրդ ման դեպ քում պահ պան վել

է մինչև մեր օրե րը: Սա կայն ժա մա նա կա կից մար դու հուզ մուն քը և

ան հանգս տու թյու նը չեն որոշ վում մկան նե րի ու ժով: Այդ պատ ճա-

ռով մկան նե րի անոթ նե րում ճն շու մը մե ծաց նե լու սր տի ռեակ ցիան ոչ

միայն կորց րել է իր հար մա րո ղա կան նշա նա կու թյու նը, այլև սր տի և

անոթ նե րի բնա կա նոն գոր ծու նեու թյան խան գա րում նե րի պատ ճառ

է դար ձել:

4.3. Սն ման էվո լյու ցիան

Մար դու օր գա նիզ մի կազ մա վոր ման ըն թաց քում ար մա տա կան

վե րա փո խում ներ է կրել սն ման բնույ թը, ինչն ան դրա դար ձել է նյու-

թա փո խա նա կու թյան և մար սո ղու թյան վրա: Այդ ֆունկ ցիանե րի վե-

րա փոխ ման կար ևոր էկո լո գիական գոր ծոն է հա մար վել բու սա կան

սնն դից ան ցու մը բազ մաբ նույթ սնն դի օգ տա գործ ման (մի ջատ նե-

րի, որ դե րի թր թուր ներ, փափ կա մար մին ներ, ձու, թռ չուն նե րի և որ սի

միս): Մսով սն վե լը լա վաց րել է օր գա նիզ մի էներ գիական հաշ վեկ շի-

ռը, և նվա զել են էներ գիական ծախ սե րը, որոնք ան հրա ժեշտ են բու-

սա կան սնն դի քի միական և մե խա նի կա կան մշակ ման հա մար, քա նի

որ բու սա կան բջիջ նե րի թա ղանթ նե րը դժ վար են քայ քայ վում և մարս-

34| |

վում մար սո ղա կան հյու թե րի ազ դե ցու թյամբ: Կեն դա նա կան բջիջ նե-

րը հեշտ են մարս վում, լրաց նում են էներ գիայի ծախ սե րը, տա լիս են

լիար ժեք սպի տա կուց ներ, որոնք ան հրա ժեշտ են օր գա նիզ մի սե փա-

կան հյուս վածք նե րի կա ռուց ման հա մար:

Հ նէաբա նա կան գտա ծո նե րը վկա յում են, որ նախ նա դա րյան

մար դը պա լեոլի թի և մե զո լի թի դա րաշր ջա նում սն վել է հիմ նա կա նում

որ սի մսով: Քա րայր նե րի պե ղում նե րի ժա մա նակ, որ տեղ ապ րել են

պի թե կանտ րոպ նե րը, հայտ նա բեր վել են ան հե տա ցած կեն դա նի նե-

րի՝ բի զո նի, մա մոն տի, գորշ ար ջի, մեծ եղ ջյու րա վոր ոչ խա րի, վայ րի

վա րա զի ոսկ րեր: Սա կայն նախ նա դա րյան մար դիկ օգ տա գոր ծել են

նաև բու սա կան սնունդ: Նեան դեր թա լյան մար դու կա ցա րա նի հե տա-

զո տու թյուն նե րը վկա յում են, որ նա օգ տա գոր ծել է կրակ՝ սնուն դը

մշա կե լու հա մար, ջար դել սպան ված կեն դա նի նե րի ոսկ րե րը, որ պես-

զի ու տի ոսկ րա ծու ծը: Բնա կա տե ղի ֆաու նայից կախ ված՝ նեան դեր-

թալ ցին օգտ վել է տա րա տե սակ սնն դից, որի մա սին վկա յում են սու-

զա հա վի, ոսկ րային ձկ նե րի և փափ կա մար մին նե րի մնա ցորդ նե րը,

որոնք գտն վել են կա ցա րան նե րի մեր ձափ նյա մա սե րում: Նեոլի թի

դա րաշր ջա նում մար դու սնուն դը եղել է կեն դա նա կան և բու սա կան

ծագ ման: Սն ման հե տա գա էվո լյու ցիան ըն թա ցել է տվյալ տա րա-

ծաշր ջա նի բնա կան սնն դային պա շար նե րին և մարդ կանց տն տե սա-

կան գոր ծու նեու թյան բնույ թին հա մա պա տաս խան: Առա ջա ցան որ-

սոր դա կան հա մա կե ցու թյուն ներ, վայ րի կեն դա նի ներ վար ժեց նող ներ,

հո ղա գոր ծու թյամբ և անաս նա պա հու թյամբ զբաղ վող ներ: Որ սոր դա-

կան հա մա կե ցու թյու նում սնն դի պա հան ջի բա վա րա րու մը կախ ված

էր հա ջո ղակ որ սից: Որ սոր դը ստա նում էր բարձր կեն սա բա նա կան

ար ժեք ու նե ցող սնունդ՝ կազմ ված կեն դա նա կան սպի տա կուց նե րից

և ճար պե րից, հա րուստ վի տա մին նե րով և հան քային նյու թե րով: Որ-

պես օրի նակ կա րող են ծա ռայել Կա նա դայի հյու սի սում ապ րող էս-

կի մոս նե րը, որոնք որ սում են փո կե րին, բևե ռային ար ջե րին, կա րող

են մեկ ան գա մից ու տել մի քա նի կի լոգ րամ միս, չեն տա ռա պում ռա-

խի տով, ցին գայով և այլ ավի տա մի նոզ նե րով: Սա կայն եր կա րատև

վատ եղա նա կը խո չըն դո տում է որ սին, գի շա տիչ նե րի տե ղա փոխ վե-

լը բնա կեց ման վայ րից և այլ պատ ճառ ներ սնն դի հայթայ թու մը որ սի

ձևով դարձ նում են ոչ հու սա լի և չեն բա ցա ռում սո վի առա ջա ցու մը:

Սնն դամ թեր քի ար տադր ման հո ղա գոր ծա կան մի ջո ցը ավե լի հու սա-

լի է, սա կայն այն ևս ու ներ թե րու թյուն ներ: Պրի մի տիվ հո ղա գոր ծա-

կան հա մա կե ցու թյան օրի նակ կա րող է ծա ռայել Գամ բիայի գյու ղա-

35| |

ցիական տն տե սու թյու նը: Հիմ նա կան սնուն դը կազ մում են հա ցազ-

գի նե րը (ե գիպ տա ցո րե նը, բրին ձը, կո րե կը), իսկ տար վա որո շա կի

ժա մա նա կում՝ բանջարեղե նը և մր գե րը, եր բեմն էլ օգ տա գոր ծում են

քիչ քա նա կով միս և չո րա ցած ձուկ: Այս պի սի սնուն դը, որը հիմ նա կա-

նում կազմ ված էր ած խաջ րե րից, առաջ էր բե րում հի վան դու թյուն ներ՝

կապ ված սպի տա կու ցային ան բա վա րա րու թյան հետ՝ լյար դի ցի ռոզ,

ավի տա մի նոզ ներ, հան քային փո խա նա կու թյան խան գա րում ներ:

Հա սա րա կա կան հա րա բե րու թյուն նե րի ձևա վոր մա նը զու գըն-

թաց սն ման խն դի րը որոշ վում է սո ցիալա կան գոր ծոն նե րով: Ար դեն

հնա դա րյան որ սոր դա կան հա մա կե ցու թյու նում սահ ման վում է որ-

սը ու տե լու հիերար խիա: Մաս նա վոր սե փա կա նու թյան հայտն վե լը

խո րաց նում է սնն դամ թեր քի բաշխ ման ան հա վա սա րու թյու նը, իսկ

դրա ան բա վա րա րու թյան դեպ քում գժտու թյուն է առա ջա նում տար-

բեր խմ բե րի մարդ կանց միջև: Սն ման խնդ րում մեծ նշա նա կու թյուն

է ստա նում նրա սպի տա կու ցային լիար ժե քու թյու նը: Սպի տա կու ցը՝

որ պես կա ռու ցո ղա կան նյութ, ազ դում է մար դու օր գա նիզ մի ընդ հա-

նուր զար գաց ման վրա: Օրի նակ կա րող են ծա ռայել աֆ րի կա կան

եր կու ցե ղե րի՝ մա սաի նե րի և կի կույ նե րի մար դա չա փա կան հե տա-

զո տու թյուն նե րը: Մա սաի նե րը անաս նա պահ ներ են, սն վում են մսով,

կա թով, մի ջի նը 7-8 սմ -ով բարձր են և 10-11 կգ ավե լի կշիռ ու նեն,

քան հո ղա գործ կի կույ նե րը, որոնք օգ տա գոր ծում են հա ցազ գի ներ և

պա լա րա բույ սեր: Բարձ րա հա սակ և մարմ նի խո շոր չափ ու նեն Եվ-

րո պայի և Հյու սի սային Ամե րի կայի բնա կիչ նե րը, որոնք շատ մսա-

մթերք են օգ տա գոր ծում՝ հա մե մա տած Ասիայի հա րավ -ար ևել քի

բնա կիչ նե րի հետ, որոնք սն վում են բրն ձով:

Միև նույն աշ խար հագ րա կան գո տում տար բեր խմ բե րի մարդ-

կանց սննդի օրա բաժ նում նույն ու տե լի քի առ կա յու թյան դեպ քում

ֆի զի կա կան զար գա ցու մը կախ ված է նրանց ու նեց ված քից: Այս-

պես՝ Շրի-Լան կայի բնակ չու թյան հե տա զո տու թյու նը ցույց է տվել,

որ ունևոր ըն տա նի քի 15 տա րե կան տղա նե րը 12 սմ -ով բարձր են,

իսկ քա շը 9 կգ -ով ավել է աղ քատ նե րի ըն տա նի քի նույն հա սա կա-

կից նե րից: Պո եր տո-Ռի կոյի բնակ չու թյան տար բեր խմ բե րի ֆի զի-

կա կան զար գաց ման հա մե մա տու թյու նը ցույց է տվել, որ նյու թա կան

ապա հով վա ծու թյու նը կար ևոր նշա նա կու թյուն ու նի ֆի զի կա կան

զար գաց ման հա մար, քան ռասա յա կան և գե նե տի կա կան տար բե-

րու թյուն նե րը: Հա րուստ նեգ րե րի երե խա նե րը ոչ միայն խո շոր են

իրենց աղ քատ ցե ղա կից նե րից, այլև Եվ րո պայի աղ քատ երե խա նե-

36| |

րից: Փո փոխ ված սնն դի բնույ թը նպաս տեց մար սո ղա կան օր գան-

նե րի վե րա կազ մա վոր մա նը: Զրկ վե լով բռ նո ղա կան ֆունկ ցիայից՝

ծնոտ նե րը կար ճա ցան, իսկ ատամ նե րը, որոնց քա նա կը մնաց նույ-

նը, ավե լի խիտ դա սա վոր վե ցին և հար մար վե ցին մե խա նի կա կան

ֆունկ ցիային: Մսային սնն դի յու րաց ման հետ կապ ված՝ կար ճա ցավ

բու սա կեր նե րի բազ մա մետ րային հաստ աղի քը:

Ժա մա նա կա կից մար դու սնուն դը կազմ ված է բու սա կան և կեն-

դա նա կան ծագ ման մթեր քից, որոնք վե րամ շակ ված են այն պես, որ

կորց րել են իրենց բնա կան հատ կու թյուն նե րը և ձեռք բե րել ար հես-

տա կան, եր բեմն ոչ օգ տա կար հատ կու թյուն ներ: Օրինակ կա րող է

ծա ռայել «ս պի տա կեց ված» հա ցը և խո հա րա րա կան մշակ ման են-

թարկ ված մթեր քի շատ տե սակ ներ, որոնց հա մային բարձր որա կը

ձեռք է բեր վում սնն դային ար ժե քի իջեց ման հաշ վին: Հա տուկ ու շադ-

րու թյան են ար ժա նի վեր ջին ժա մա նակ ներում լայ նո րեն տա րած ված

դյու րա մարս ած խաջ րե րը, հատ կա պես շա քա րը և քաղց րա նյու թե րը,

որոնց չա րա շա հու մը կա րող է նպաս տել շա քա րախտ հի վան դու թյա-

նը, առա ջաց նել նյու թա փո խա նա կու թյան խան գա րում ներ:

4.4. Ժա մա նա կա կից մար դու պո պու լյա ցիայի ձևա վո րու մը

Չ նա յած Homo sapiens միաս նա կան տե սա կին՝ մար դիկ, ապ րե-

լով երկ րագն դի տար բեր շր ջան նե րում, տար բեր վում են իրենց տես-

քով, մարմ նա կազմ ված քով, մաշ կի գույ նով, նյու թա փո խա նա կու-

թյան բնույ թով, գան գի առանձ նա հատ կու թյուն նե րով, իմու նի տե տի

հատ կու թյուն նե րով: Ըստ այդ առանձ նա հատ կու թյուն նե րի՝ մար դա-

բան նե րը առանձ նաց նում են հետ ևյալ ռաս ա նե րը՝ եվ րո պոիդ, մոն ղո-

լոիդ, ավստ րա լո-նեգ րոիդ:

Մի ջա վայ րի էկո լո գիական գոր ծոն նե րը և դրան ցով որոշ վող կեն-

սա կեր պը բա ցատ րում են մար դու օր գա նիզ մի ֆի զիոլո գիայի և մոր-

ֆո լո գիայի ռասա յա կան տար բե րու թյուն նե րը: Ռաս ա նե րը ձևա վոր-

վել են պա լեոլի թի վեր ջին շր ջա նում՝ 30-40000 տա րի առաջ, երբ մար-

դը սկ սել է բնակ վել երկ րում: Ռասա յա կան հատ կա նիշ նե րից շա տե-

րը ու նե ցել են հար մա րո ղա կան բնույթ և ամ րապնդ վել են բնա կան

ընտ րու թյամբ: Նեգ րոիդ նե րի մաշ կի մուգ գույնն առա ջա ցել է որ պես

ուլտ րա մա նու շա կա գույն ճա ռա գայթ նե րից պաշտ պան վե լու մի ջոց:

Մատ նե րի եր կա րա ցած չափ սե րը տաք երկր նե րում ծա ռայել են գո-

լոր շիաց ման մա կե րե սի մե ծաց մա նը: Մոն ղո լոիդ ռաս ային բնո րոշ է

37| |

տա փա կա դեմ քու թյու նը, նեղ աչ քե րը, որոնք պաշտ պա նում են քա-

մուց եկող ավա զից: Սա կայն այդ հար մա րո ղա կան փո փո խու թյուն-

նե րի ձևա վոր ման պատ մու թյու նը, որը ստեղ ծել է ռաս ա յա կան տար-

բե րու թյուն նե րը, ոչ լրիվ է պարզ:

Ռաս ա յա կան հատ կա նիշ նե րը հա մար վե լով օր գա նիզ մի կազ մու-

թյան և ֆունկ ցիանե րի օգ տա կար վա րիացիա՝ մտ նում են գե նե տի-

կա կան ծրագ րե րի մեջ և փո խանց վում ժա ռան գա բար, ուս տի կա րե լի

է ասել, որ դրանք ձևա վոր վել են բնա կան ընտ րու թյան պրո ցե սում:

Հնէաբա նա կան տվյալ նե րը վկա յում են, որ կմախ քի և գան գի կազ-

մու թյան ռասա յա կան տար բե րու թյուն նե րը նշ վում են «բա նա կան

մարդ» տե սա կի մոտ: Սա կայն հարց է առա ջա նում, թե իր զար գաց-

ման որ փու լում է «մար դը դար ձել մարդ», դուրս եկել կեն սա բա նա-

կան կյան քի օրի նա չա փու թյուն նե րին են թարկ վե լուց և վե րա փոխ վել

սո ցիալա կան էա կի: Ըստ եր ևույ թին, ինչ -որ ժա մա նա կի ըն թաց քում,

դեռևս մի վի ճա կը չա վարտ ված, մյուսն ար դեն ի հայտ է եկել: Ռա-

սա նե րը մարդ կանց նույ նա կերպ խմբեր չեն, որոնք բնու թագր վում

են տվյալ ռաս ային բնո րոշ մե նա հա տուկ հատ կա նիշ նե րով: Նրանց

միջև գո յու թյուն ու նեն ան ցու մային խմ բեր, որոնք օժտ ված են թե՛

մեկ, թե՛ մյուս ռասային բնո րոշ գծե րով: Կար ևոր նշա նա կու թյուն են

ու նե ցել խա ռը ամուս նու թյուն նե րը, բնա կա վայ րի տար բեր մի ջա վայ-

րե րի ազ դե ցու թյու նը:

Ներ կա յումս կա պի և փո խադ րա մի ջոց նե րի զար գա ցու մը, բնակ-

չու թյան ին տեն սիվ գաղ թը որոշ աս տի ճա նով հեշ տաց նում են տար-

բեր խմ բե րի մարդ կանց շփու մը և տա լիս են կազ մա բա նա կան ու

ֆի զիոլո գիական հատ կա նիշ նե րի շատ վա րիացիաներ: Ուս տի առա-

ջարկ վել է ռա սայի փո խա րեն կի րա ռել պո պու լյա ցիա հաս կա ցու-

թյու նը:

Պո պու լյա ցիա նշա նա կում է մարդ կանց խումբ, որոնց միավո-

րում է ինչ -որ ընդ հա նուր հատ կա նիշ ներ: Դրանք կարող են լի նել

բնակ վե լու մի ջա վայ րը և կեն սա կեր պը, մարմ նի կա ռուց ված քը և չա-

փե րը, սն ման և նյու թա փո խա նա կու թյան առանձ նա հատ կու թյուն-

նե րը, զբաղ մուն քը և կեն ցա ղային պայ ման նե րը: Գործ նա կա նո րեն

այդ հատ կա նիշ նե րը հա մակց ված են և ազ դում են մի մյանց վրա: Պո-

պու լյա ցիայի ձևա վո րու մը տե ղի է ու նե ցել և տե ղի է ու նե նում ոչ մե-

կու սաց ված, ոչ միայն տվյալ պո պու լյա ցիային բնո րոշ հատ կա նիշ-

նե րով, այլ որոշ աս տի ճա նով ար տա ցո լում է մյուս հատ կա նիշ նե րի

մաս նակ ցու թյու նը:

38| |

Մարմ նի չափ սե րի մա սին որոշ պատ կե րա ցում տա լիս է հա սա-

կը: Վե րը նշ ված է բու սա կան և կեն դա նա կան սնն դի նշա նա կու թյու նը

մարմ նի չափ սե րի հա մար:

Պո պու լյա ցիանե րի ձևա վոր ման վրա աշ խար հագ րա կան գոր-

ծոն նե րի ազ դե ցու թյու նն ըստ մարմ նի չա փե րի հատ կա նի շի, ըստ

եր ևույ թին, կապ ված է կլի մայի հետ: Ար ևա դար ձային երկր նե րի

պայ ման նե րը սահ մա նա փա կել են մարդ կանց աճը: Բազ մա թիվ գոր-

ծոն նե րի ազ դե ցու թյամբ են ձևա վոր վել տար բե րու թյուն նե րը մար դու

մարմ նա կազմ ված քում: Մարմ նի հա մա չա փու թյան ցու ցա նիշ նե-

րից են հա մե մա տա բար եր կար իրա նը և վեր ջույթ նե րը: Եր կար ձեռ-

քեր և ոտ քեր ու նեն Աֆ րի կայի բնա կիչ նե րը, ինչը հար մա րո ղա կան

նշա նա կու թյուն ու նի տաք կլի մա յում ապ րե լու հա մար և նպաս տում

է ջեր մա հա ղորդ ման մա կե րե սի մե ծաց մա նը: Ըստ մարմ նի ար տա-

քին տես քի՝ առա ջարկ վել է հետ ևյալ դա սա կար գու մը՝ լոն գո տիպ,

որը բնու թագր վում է եր կար վեր ջույթ նե րով և լայ նա կի չա փե րի գե-

րակշռմամբ առաջ նա հե տայի նի հան դեպ, բրա խի տիպ (հա կա դիր

հա մա մաս նու թյամբ), նոր մո տիպ, խա ռը տիպ:

Այլ դա սա կարգ ման հա մա ձայն՝ տար բե րում են գեր (ամ րա կազմ,

ճար պոտ), լեպ տո սոմ (նի հար, ձգ ված) և ատ լե տիկ տիպ (մ կա նոտ,

լայ նա թի կունք): Հե ղի նակ նե րի մի մա սը գտ նում է, որ մա քուր տիպ

չկա, այլ կա հատ կա նիշ նե րի տար բեր զու գակ ցում նե րով տիպ, և

նշել են որ պես էն դո մորֆ ներ (կ լոր գլուխ, մեծ որո վայն, հա կում ճար-

պի կու տակ ման հան դեպ), էկ տո մորֆ ներ (բարձր ճա կա տով ձգ ված

դեմք, նեղ կրծ քա վան դակ, նի հար կազմ վածք), մե զո մորֆ (քա ռա կու-

սի մեծ գլուխ, լայն թի կունք, մկա նոտ դեմք): Յու րա քան չյուր ձևա բա-

նա կան կա ռուց ված քի սահ ման նե րում կան նյու թա փո խա նա կային,

իմու նա բա նա կան և գոր ծա ռու թային տար բե րու թյուն ներ (ա րյան

խմ բե րի, նյար դային հա մա կար գի տի պե րի): Նույ նիսկ մեկ պո պու-

լյա ցիայի, նույն կա ռուց ված քի, նույն արյան խմ բե րի, նույն նյար-

դային հա մա կար գի տի պի սահ ման նե րում ան հա տա կան տար բե-

րու թյուն ներ կան գե նե տի կա կան տե ղե կատ վու թյուն կրող ԴՆԹ -ի

կա ռուց ված քում: Հա տուկ մե թոդ նե րը հնա րա վո րու թյուն են տա լիս

հայտ նա բե րելու մո լե կու լային շղ թայի առան ձին մա սե րի տար բեր

տե ղադր վա ծու թյու նը: Այդ հատ կա նի շով կա րե լի է ճա նա չել մար դու

ան ձը, ինչ պես դա ար վում է մա տի դրոշ մով: Փորձ է ար վել մար դու

կա ռուց ված քային տար բե րու թյուն նե րը կա պելու վար քի և հո գե կա նի

առանձ նա հատ կու թյուն նե րին, սա կայն այդ են թադ րու թյու նը չհաս-

39| |

տատ վեց: Մեծ նշա նա կու թյուն էր տր վում գլ խի մար դա չա փա կան

ցու ցա նիշ նե րին որ պես գոր ծոն, որը որո շում է ո՛չ միայն խառն ված-

քը, այլև ամ բողջ հո գե կա նը: Մաս նա վո րա պես գան գա տու փի ծա վա-

լը, որը բնո րո շում է ու ղե ղի չա փե րը, են թադր վում էր, որ այն կապ ված

է մտա վոր զար գաց ման աս տի ճա նի հետ, սա կայն սիս տե մա տի կա-

բար կա տար վող հե տա զո տու թյուն նե րը ցույց տվե ցին այդ կա պի բա-

ցա կա յու թյու նը: Բա ցա հայտ վեց, որ ու ղե ղի չա փե րի ան հա տա կան

տար բե րու թյուն նե րը նույ նիսկ մտա վոր ըն դու նա կու թյուն ներ ու նե-

ցող նե րի մոտ տար բեր են: Տուր գեն ևի ու ղե ղը կշ ռել է 2012 գ, Պավ լո-

վի նը՝ 1653 գ, Մեն դե լե ևի նը՝ 1571 գ: Ո՛չ ու ղե ղի բա ցար ձակ կշի ռը, ոչ

նրա հա րա բե րու թյու նը մարմ նի կշ ռին, ո՛չ նրա մա կե րե սի մե ծու թյու-

նը, գա լար նե րի քա նա կը, գան գա տու փի և դեմ քի մար դա չա փա կան

հաշ վարկ նե րը և այլ ձևա բա նա կան ցու ցա նիշ նե րը, որոնք բնո րոշ

են տար բեր ժո ղո վուրդ նե րի և մարդ կանց պո պու լյա ցիանե րին, չեն

կարող որո շել մար դու բա նա կա նու թյան մա կար դա կը: Չնա յած մար-

դու կազ մա վոր ման շր ջա նում առա ջա ցած ռա սա յա կան և պո պու լյա-

ցիոն տար բե րու թյուն նե րին, կապ ված մի ջա վայ րի պայ ման նե րի և

կյան քի կեն սա կեր պի հետ, Homo sapiens տե սա կի բո լոր ներ կա յա-

ցու ցիչ նե րի ու ղե ղը հա սել է զար գաց ման այն պի սի աս տի ճա նի, որն

ապա հո վում է նրա բա նա կան գոր ծու նեու թյան բարձր պո տեն ցիալ

հնա րա վո րու թյուն նե րը, որոնք դրս ևոր վում են սո ցիալա կան պայ-

ման նե րից կախ ված:

40| |

Գ ԼՈՒԽ 5. ԲՆԱ ԿԱՆ ՑԻԿ ԼԵ ՐԻ ԱԶ ԴԵ ՑՈՒԹՅՈՒ ՆԸ ՄԱՐ ԴՈՒ ՕՐ ԳԱ ՆԻԶ ՄԻ ՎՐԱ

Ցե րեկ վա և գի շեր վա հեր թա գա յու մը, Լուս նի փու լե րի ամ սա կան

հեր թա փո խու մը, տար վա եղա նակ նե րի փո խա րի նու մը, ար ևի ակ տի-

վու թյան ռիթ մե րի տա տա նում նե րը հզոր ազ դե ցու թյուն են ցու ցա բե-

րում կեն սո լոր տի վրա, որն ան դրա դառ նում է նաև մար դու օր գա նիզ-

մի վրա: Այդ ազ դե ցու թյու նը՝ որ պես էկ զո գեն, վե րա փոխ վում է և իրեն

են թար կում ներբջ ջային ու հա մա կար գային գոր ծըն թաց նե րի էն դո-

գեն ռիթ մե րը:

Մար դու բնա կու թյան մի ջա վայ րի գոր ծոն նե րի օրային և սե զո-

նային տա տա նում նե րը նպաս տել են օր գա նիզմ նե րի հար մա րո ղա-

կան ռեակ ցիանե րի մշակ մա նը: Յու րա քան չյուր օր գա նիզ մի կեն սա-

գոր ծու նեու թյունն ըն թա նում է ար տա քին մի ջա վայ րի պար բե րա բար

փո փոխ վող պայ ման նե րին հա մա պա տաս խան, որոնք ու նեն արե-

գակ նաերկ րա ֆի զի կա կան բնույթ: Դրա հետ ևան քով կեն դա նի էակ-

նե րը հար մար վել են մի ջա վայ րի ցածր և բարձր ջեր մաս տի ճան նե րի

հեր թա գայ մա նը, թթ ված նային քաղ ցին ու ջրի ան բա վա րա րու թյա-

նը՝ ձևա վո րե լով պաշտ պա նա կան ռեակ ցիաներ, որոնք ուղղ ված են

հո մեոս տա զի պահ պան մա նը: Օր գա նիզ մում գրե թե բո լոր ֆի զիոլո-

գիական գոր ծըն թաց ներն ըն թա նում են պար բե րա բար և փոխ վում՝

օր վա, տար վա ժա մա նա կից կախ ված: Բջիջ նե րի, օր գան նե րի, օր-

գան նե րի հա մա կար գե րի ցիկ լային փո փո խու թյուն նե րը կոչ վում են

կեն սա բա նա կան ռիթ մեր: Մար դու գոր ծու նեու թյան բո լոր տե սակ-

նե րը հիմ նա կա նում կապ ված են օր վա տևո ղու թյան հետ՝ ար թու նու-

թյուն-քուն ցիկ լե րով:

5.1. Ցիր կա դային ռիթ մեր

Ցիր կա դային են կոչ վում օրա կան կեն սա բա նա կան ակ տի վու-

թյան ռիթ մե րը: Քնի և ար թու նու թյան, հանգս տի և գոր ծու նեու թյան

հեր թա գա յումն իր հետքն է թո ղել ֆի զիոլո գիական ֆունկ ցիանե րի

վրա, առա ջին հեր թին՝ շար ժո ղա կան ակ տի վու թյան: Բազ մա թիվ հե-

տա զո տու թյուն նե րով բա ցա հայտ վել են օրային դի նա մի կայի նշա-

նա կա լից տա տա նում ներ՝ կախ ված սե ռից, տա րի քից, կլի մա յաաշ-

խար հագ րա կան պայ ման նե րից և փոր ձարկ վո ղի կյան քի կեն սա կեր-

պից:

41| |

Ա րյան շր ջա նա ռու թյան օր գան նե րի գոր ծու նեու թյու նը բարձ րա-

նում է առա վո տյան ժա մե րին, առա վե լա չա փի հաս նում ժա մը 12 -ի ն,

որից հե տո որո շա կիորեն իջ նում է, իսկ օր վա երկ րորդ կե սից բարձ-

րա նում է և ժա մը 18 -ին հաս նում առա վե լա չա փի: Հատ կա պես այդ

պա հին է նշ վում սր տի կծ կում նե րի բարձր հա ճա խու թյուն, իսկ խո րը

գի շե րը (ժա մը 4-ի ն) կծ կում նե րը դառ նում են հազ վա դեպ: Զար կե րա-

կային արյան ճն շու մը առա վե լա չափ է ժա մը 10-13 -ին և 16-20 -ի ն:

Օր վա ըն թաց քում պար բե րա կան փո փո խու թյուն ներ կրում է

արյու նը: Ցե րեկ վա ժա մե րին հե մոգ լո բի նի քա նակն աճում է և առա-

վե լա չա փի հաս նում ժա մը16-18 -ի ն, որն ըստ եր ևույ թին կապ ված է

ոսկ րա ծու ծի արյու նաս տեղծ գոր ծըն թաց նե րի ուժգ նու թյան հետ, և

արյան մեջ կա րող են ան ցնել երի տա սարդ էրիթ րո ցիտ ներ: Փոխ վում

է նաև լեյ կո ցի տային բա նաձ ևը՝ ի հա շիվ էո զի նո ֆիլ նե րի: Փայ ծա ղը և

ավ շային հան գույց ներն առա վել ակ տիվ են երե կո յան ժա մը 17-20 -ը:

Գլյու կո զի պա րու նա կու թյու նը արյան մեջ առա վե լա չափ է առա վո տ-

յան, ապա իջ նում է ցե րե կային գոր ծու նեու թյան ըն թաց քում:

Ֆի զիոլո գիական ֆունկ ցիանե րի ցիր կա դային փո փո խու թյու նը

հա մա պա տաս խա նում է ներ զա տա կան կար գա վո րիչ նե րի ակ տի-

վու թյան տա տա նում նե րին: Օրի նակ` ադ րե նա լինն առա վել շատ ար-

տադր վում է օր վա առա ջին կե սին, հատ կա պես առա վո տյան ժա մը

9-ի ն, ար դյուն քում սր տի կծ կում նե րը հա ճա խա նում են, արյան մեջ

բարձ րա նում է գլյու կո զի պա րու նա կու թյու նը: Ին սու լի նը շատ ար-

տադր վում է երե կո յան ժա մե րին, և ու ժե ղա նում է լյար դում գլի կո գե-

նի սին թե զը: Մա կու ղե ղի հե տին բլ թի հոր մոն նե րը ակ տիվ են գի շե րը.

հա կա մի զա մու ղային հոր մո նը կա սեց նում է մի զա գո յա ցու մը, իսկ օք-

սի տո ցի նը կծ կում է ար գան դի հարթ մկա նուն քը, որի հետ կապ ված՝

ծնն դա բե րու թյու նը հիմ նա կա նում լի նում է գի շե րը:

Օ րային ցիկ լում փոխ վում է նաև նյար դային կար գա վո րու մը:

Ցե րե կը գե րակշ ռում է սիմ պա թիկ նյար դային հա մա կար գի լար վա-

ծու թյու նը, գի շե րը՝ պա րա սիմ պա թիկ: Առա վո տյան ժա մե րին զգա յա-

կան հա մա կար գե րի դր դե լիու թյու նը բարձր է, սր վում է լսո ղու թյու նը

և տե սո ղու թյու նը: Մար սո ղա կան օր գան նե րը առա վո տից են պատ-

րաստ վում սնունդ ըն դու նե լուն: Այդ ժա մա նակ ստա մոք սա հյու թի

թթ վայ նու թյու նը բարձր է, իսկ երե կո յան շր ջա դիր բջիջ նե րի կող մից

աղաթթ վի հյու թա զա տու մը պա կա սում է: Երի կամ նե րը երե կո յան ու-

ժե ղաց նում են մի զա գո յա ցու մը, իսկ գի շե րը նրանց գոր ծու նեու թյու նը

նվա զում է: Օր գա նիզմն առա վել ըն կա լու նակ է վա րա կիչ հի վան դու-

42| |

թյուն նե րի հան դեպ առա վո տյան ժա մե րին, սր տամ կա նի ին ֆարկտ

ավե լի շատ լի նում է գի շե րը:

Ֆի զի կա կան և մտա վոր հոգ նա ծու թյու նը զգա լիորեն փո խում է

ֆի զիոլո գիական գոր ծըն թաց նե րի պար բե րա կա նու թյու նը:

Մար դու օրա կան կեն սա ռիթ մե րը բա ժան վում են երեք շր ջա նի.

ա) Առա ջին շր ջա նը տևում է ժա մը 5-ից մինչև 13 -ը, երբ գե-

րակշռում է նյար դային հա մա կար գի սիմ պա թիկ բա ժի նը, ու-

ժե ղա նում է նյու թա փո խա նա կու թյու նը, բարձ րա նում աշ խա-

տու նա կու թյու նը:

բ) Երկ րորդ շր ջա նը տևում է ժա մը 13 -ից մինչև 21 -ը, երբ նվա-

զում է սիմ պա թիկ նյար դային հա մա կար գի ակ տի վու թյու նը,

աս տի ճա նա բար դան դա ղում է նյու թա փո խա նա կու թյու նը:

գ) Եր րոր դը գի շե րային շր ջանն է, երբ բարձ րա նում է պա րա-

սիմ պա թիկ նյար դային հա մա կար գի ակ տի վու թյու նը, զգա-

լիորեն նվա զում է նյու թա փո խա նա կու թյու նը:

Ն ման բա ժա նու մը, իհար կե, պայ մա նա կան է, քա նի որ ռիթ մային

դրսևո րում ներն ան հա տա կան են. կախ ված են մարդ կանց տի պա բա-

նա կան առանձ նա հատ կու թյուն նե րից, քնի և ար թու նու թյան մշակ-

ված ստե րեոտի պից:

43| |

Գ ԼՈՒԽ 6. ՄԱՐ ԴՈՒ ԿՅԱՆ ՔԸ ՑՈՒՐՏ ՊԱՅ ՄԱՆ ՆԵ ՐՈՒՄ

Ի տար բե րու թյուն տաք կլի մա յա կան պայ ման ներ ու նե ցող խիտ

բնա կեց ված վայ րե րի՝ սա ռը կլի մա յա կան պայ ման նե րով բնո րոշ-

վող վայ րե րում մինչև վեր ջին ժա մա նակ ներս բնակ չու թյու նը նոսր է

եղել: Սա կայն երկ րա բա նա կան ու սում նա սի րու թյուն նե րի հետ ևան-

քով հայտ նա բեր ված բնա կան հարս տու թյուն նե րը ներ կա յումս դե պի

Հյու սիս են գրավում շատ մարդ կանց: Հատ կա պես ին տեն սիվ բնա-

կեց վում են հյու սի սային շր ջան նե րը, որը կապ ված է գա զի և նավ թի

հս կա յա կան պա շար նե րի յու րաց ման, ալ մաս տի ու ոս կու ար դյու նա-

հան ման և ար դյու նա բե րու թյան զար գաց ման հետ: Անդրբևե ռային

քա ղաք նե րից մեծ թա փով զար գա նում են Նո րիլս կը, Վոր կու տան,

Մա գա դա նը, ինչ պես նաև կար ևոր է Բայ կալ -Ա մու րյան մայ րու ղին,

որը ճյու ղա վոր վում է մինչև Հյու սիս : Ուս տի ան հրա ժեշտ է ու սում նա-

սի րել ցուրտ կլի մայի ազ դե ցու թյու նը մար դու օր գա նիզ մի վրա և այդ

պայ ման նե րում հար մար վե լու հար մա րանք նե րը:

6.1. Կլի մա յա կան առանձ նա հատ կու թյուն նե րը

Ցուրտ կլի մա յա կան գո տուն են պատ կա նում Արկ տի կան, Ան-

տարկ տի կան և նրանց հա րա կից տա րածք նե րը: Ցուրտ կլի ման բնու-

թագր վում է ցածր ջեր մաս տի ճա նով, քա նի որ արե գա կը հո րի զո նից

գտն վում է փոքր բարձ րու թյան վրա, ուս տի նրա ճա ռա գայթ նե րը

եր կար ճա նա պարհ են ան ցնում մթ նո լոր տում` կորց նե լով ջեր մային

էներ գիայի մեծ մա սը: Արկ տի կա յում ձմ ռա նը ջեր մաս տի ճա նը իջ-

նում է մինչև -50°C, սա կայն ամե նա ցածր ջեր մաս տի ճա նը դիտ վում

է «ցր տի բևեռ» Սի բի րի Օյ մյա կո նա շր ջա նում, ուր սն դի կի սյունն իջ-

նում է մինչև -70°C: Սա կայն ամ ռա նը Սի բի րում ջեր մաս տի ճանն ան-

հա մե մատ բարձր է, քան Արկ տի կա յում: Ար ևի ցածր դիր քը հան գեց-

նում է նրան, որ ձմ ռան ամիս նե րին այն հո րի զո նից ցածր է գտն վում:

Այդ պատ ճա ռով ցուրտ կլի մայի մյուս առանձ նա հատ կու թյու նը ձըմ-

ռա նը չընդ հատ վող բևե ռային գի շեր ներն են, իսկ ամ ռա նը` չընդ հատ-

վող բևե ռային ցե րեկ նե րը: Դիկ սոն կղ զում բևե ռային գի շե րը տևում է

81 օր, իսկ Նո րիլս կում` 45 օր: Իսկ եթե Արե գա կը հո րի զո նից մի քիչ

ցած է իջ նում, դիտ վում են սպի տակ գի շեր ներ:

Հո րի զո նի նկատ մամբ Արե գա կի ցածր դիր քով պայ մա նա վոր-

ված՝ եր կա րատև բևե ռային գի շեր նե րը և ար ևի ճա ռա գայթ ման նվա-

44| |

զու մը առաջ են բե րում ուլտ րա մա նու շա կա գույն ճա ռա գայթ նե րի

ան բա վա րա րու թյուն, որն ան հրա ժեշտ է մար դու օր գա նիզ մի հա մար:

Բ ևե ռային շր ջան նե րի կլի մայի առանձ նա հատ կու թյու նը պայ-

մա նա վոր ված է նաև Երկ րի մագ նի սա կան դաշ տի նվա զա գույն լար-

վա ծու թյամբ նրա բևեռ նե րում, որի հետ ևան քով հեշ տա նում է տիեզե-

րա կան «կարծր» ճա ռա գայթ նե րի ներ թա փան ցու մը և առա ջա նում

են մի շարք եր ևույթ ներ, օրի նակ` «հյու սի սա փայ լը», օդի իո նի զա-

ցիա և այլն: Այդ շր ջան նե րում մթ նո լոր տային ճնշ ման կտ րուկ տա-

տա նում նե րի հետ ևան քով առա ջա նում են ու ժեղ քա մի ներ, բուք, ձյու-

նամր րիկ:

6.2. Մար դու կյան քի պայ ման նե րը, մարմ նա կազ մու թյու նը

Բ ևեռ նե րում ապ րող տի պիկ աբո րի գեն նե րի մարմ նի կա ռուց ված-

քային առանձ նա հատ կու թյուն նե րը հետ ևյալն են. մարմ նի ձևը կլո-

րա վուն է, դեմ քը տա փակ, քի թը` կարճ և լայն, աչ քե րը` նեղ և փոքր

վեր հոն քային կա մա րով: Ու նեն ամ րա կազմ մար մին և հա սա կի հա-

մե մատ մեծ կշիռ: Մարմ նի ջեր մու թյու նը պահ պան վում է ու ժեղ զար-

գա ցած են թա մաշ կային ճար պային բջ ջա շեր տի շնոր հիվ:

Հյու սի սային Սի բի րի աբո րի գեն նե րի և Ալյաս կայի էս կի մոս նե րի

վար քա գի ծը բնո րոշ վում է իներ տու թյամբ, դան դա ղա շար ժու թյամբ,

նրանք եր կա րատև բևե ռային գի շեր նե րը գրե թե քնած են ան ցկաց-

նում: Նրանց զբաղ մուն քը հիմ նա կա նում որ սոր դու թյունն է: Դա րե րի

ըն թաց քում Հյու սի սի բնա կիչ ներն ան հրա ժեշտ հար մա րանք ներ են

ձեռք բե րել ` այդ պայ ման նե րում գո յատ ևե լու հա մար: Նրանք օգ-

տա գոր ծում են բր դյա, մոր թե հա գուստ, որը ջեր մա մե կու սիչ է, քա նի

որ մոր թու մա զիկ նե րի միջև պահ պան վում է օդի զգա լի ծա վալ, որն

էլ վատ ջեր մա հա ղոր դա կա նու թյան շնոր հիվ խո չըն դո տում է ջեր մու-

թյան կո րուս տը:

Տե ղաբ նիկ նե րի հին կա ցա րան նե րը հյու ղակ ներն են եղել, որոնք

կա ռուց վել են եղ ջե րո ւի կաշ վից և ձյու նից: Սա կայն հե տա գա յում

դրանց փո խա րի նել են փայ տից և քա րից կա ռուց ված բնա կա րան-

նե րը: Մյուս դժ վա րու թյունն այն է, որ սառ նա մա նի քին տաք բնա-

կա րան նե րի տակ գտն վող հա տա կը աս տի ճա նա բար հալ վում է, որի

հետ ևան քով բնա կա րան նե րը հա ճախ քանդ վում են: Սա կայն այդ

դժ վա րու թյուն նե րը ևս հաղ թա հար վե ցին: Խորհր դային Միու թյան

տա րի նե րին բևե ռային քա ղաք նե րում բարձ րա հարկ շեն քեր կա ռուց-

45| |

վե ցին հա տուկ նա խագ ծով. այդ շեն քե րը կա ռուց վում էին ցցա գե-

րան նե րի վրա` բաց պատ վան դան նե րով, որոնք ավե լի ամուր էին:

Ժա մա նա կա կից քա ղաք նե րի շի նա րա րու թյու նը, տն տե սու թյան

զար գա ցու մը, նավթ-գա զային ար դյու նա բե րու թյան ին տեն սիվ զար-

գա ցու մը, օգ տա կար հա նա ծո նե րի ար դյու նա հա նու մը, կա պի և փո-

խադ րա մի ջոց նե րի զար գա ցու մը լա վաց նում են աշ խա տան քային և

կեն ցա ղային պայ ման նե րը: Սա կայն տե ղային ծայ րա հեղ կլի մա յա-

կան պայ ման ներն իրենց կնիքն են թող նում հյու սի սային շր ջան նե րի

բնակ չու թյան վրա: Այս պես՝ բևե ռային ցե րեկ նե րի և բևե ռային գի շեր-

նե րի շր ջան նե րում խան գար վում են մարդ կանց հանգս տի և աշ խա-

տան քի ռե ժիմ նե րը, քնի ու ար թուն մնա լու տևո ղու թյուն նե րը, որոնք

կար գա վո րում են ար հես տա կա նո րեն, մոս կո վյան ժա մա նա կով:

Միայն ան ցու մային շր ջա նում է ցե րեկ վա և գի շեր վա հեր թա փո խը

բնա կա նոն ըն թա նում: Տն տե սու թյան բնա գա վառ նե րում աշ խա տան-

քը պահ պա նե լու հա մար հա տուկ մի ջոց ներ են ան հրա ժեշտ: Ցր տա-

հար ման վտան գից խու սա փե լու հա մար ար դյու նա վետ մի ջոց է, օրի-

նակ, ինֆ րա կար միր ճա ռա գայթ նե րի աղ բյու րով ջե ռու ցու մը:

6.3. Ջեր մա կար գա վո րու մը

Ցուրտ պայ ման նե րը նպաս տում են օր գա նիզ մի ջեր մու թյան

զգա լի կորս տին, և կար ևոր խն դիր է դառ նում այդ պայ ման նե րում

ապ րող մարդ կանց օր գա նիզ մի կա յուն ջեր մաս տի ճա նի պահ պա նու-

մը: Դրա հա մար Հյու սի սում ապ րող տե ղաբ նիկ նե րի մոտ ջեր մա կար-

գա վոր ման պրո ցե սում կար ևոր է քի միական ջեր մա կար գա վո րու մը,

այ սինքն՝ ջեր մու թյան առա ջա ցու մը, իսկ ֆի զի կա կան ջեր մա կար գա-

վո րու մը ընկ նում է հե տին պլան:

Ցուրտ պայ ման նե րում մար դու օր գա նիզ մում ու ժե ղա նում է նյու-

թա փո խա նա կու թյու նը: Օր գա նիզ մի ներ քին ջեր մու թյան առա ջաց-

ման լրա ցու ցիչ աղ բյուր ներն են.

1. Կ մախ քային մկան նե րի կա մա յա կան կծ կում նե րը: Ցուրտ

պայ ման նե րում մար դը տա քա նա լու հա մար պետք է ֆի զի-

կա կան աշ խա տանք կա տա րի, շարժ ման մեջ լի նի:

2. Մ կան նե րի ոչ կա մա յա կան կծ կու մը, որն ար տա հայտ վում է

դո ղի տես քով:

3. Մ կան նե րում և ներ քին օր գան նե րում փո խա նա կային պրո-

ցես նե րի ու ժե ղա ցու մը (ոչ կծ կո ղա կան ջեր մա ռա ջա ցում):

46| |

Մ կա նային դո ղի ժա մա նակ կա տար վում է ար տա քին մե խա նի-

կա կան աշ խա տանք, և այդ ժա մա նակ առա ջա ցած էներ գիան գրե թե

ամ բող ջու թյամբ փո խարկ վում է ջեր մու թյան:

Ին տեն սիվ դո ղը կա րող է ավե լաց նել սր տամ կա նի կծկ ման հա-

ճա խու թյու նը և օր գա նիզ մում ջեր մա ռա ջաց ման պատ ճառ լի նել:

Ջեր մա ռա ջա ցումն այդ դեպ քում աճում է 2-3 ան գամ: Հիմ նա կան

ջեր մա ռա ջաց ման պրո ցես ներն ըն թա նում են լա րու մային աշ խա-

տող մկան նե րում, որոնք ապահովում են դիրքը օրի նակ` պա րա նո-

ցի, մեջ քի մկան նե րում: Իսկ վեր ջույթ նե րի մկան նե րում ջեր մու թյան

առա ջա ցու մը այն քան էլ ար դյու նա վետ չէ, քա նի որ ջեր մու թյան մեծ

մա սը նրանց մեծ մա կե րե սի պատ ճա ռով հեշ տու թյամբ կոր չում է:

Ջեր մա ռա ջաց ման պրո ցե սում որո շա կի մաս նակ ցու թյուն ու նեն ծա-

մող մկան նե րը:

Ցուրտ պայ ման նե րում մարմ նի կա յուն ջեր մաս տի ճա նի պահ-

պան ման հա մար կար ևոր է նաև ոչ կծ կո ղա կան էլեկտ րո գե նե զը,

որն իրա կա նա նում է լյար դի և թո քե րի մի ջո ցով: Մկա նային աշ խա-

տան քի ժա մա նակ զգա լի քա նա կու թյամբ O2 -ի ծախս ման հետ ևան-

քով առա ջա նում է ծայ րա մա սային թթվածնաքաղց (հի պօք սիա),

որի ար դյուն քում թո քե րի հյուս ված քում ջեր մու թյուն առա ջա նում է ի

հա շիվ օք սի դաց ման պրո ցես նե րի, որի ժա մա նակ օգ տա գործ վում է

թո քաբշ տային օդի թթ վա ծի նը: Դրա հետ ևան քով հիմ նա կան փո խա-

նա կու թյու նը 8-9 ան գամ կա րող է արա գա նալ: Ուս տի թո քե րը կա րե-

լի է դա սել քի միական ջեր մա կար գա վոր ման ակ տիվ մե խա նիզմ նե րի

թվին: Թո քե րում ջեր մա գո յաց ման ակ տի վա ցու մը կախ ված է լյար դի

գոր ծու նեու թյու նից, որ տեղ ար գա սիք նե րի օք սի դաց ման պրո ցես ներ

են ըն թա նում, գլ խա վո րա պես ճար պային փո խա նա կու թյան: Դրա-

նով է բա ցատր վում հյու սի սաբ նակ նե րի ճար պի շատ օգ տա գոր ծու-

մը: Նրանց մոտ դիտ վում է լյար դի գե րաճ, որը ախ տա բա նա կան չէ:

Ցուրտ կլի մա յա կան պայ ման նե րում ապ րող նե րի մոտ քի միական

ջեր մա կար գա վոր ման ակ տի վաց ման հետ միաժա մա նակ կր ճատ-

վում և սահ մա նա փակ վում է նաև ֆի զի կա կան ջեր մա կար գա վոր ման

հա մա կար գի գոր ծու նեու թյու նը: Օրի նակ` քրտ նար տադ րու թյուն գրե-

թե տե ղի չի ու նե նում, որի հետ ևան քով քրտ նա գեղ ձերն ապա ճում են:

Մաշ կի առա ջին ռեակ ցիան ցր տի ազ դե ցու թյու նից նրա գու նատ-

վելն է, որն արյան անոթ նե րի նե ղաց ման հետ ևանք է, իսկ հե տա գա

սա ռեց ման ժա մա նակ, երբ տե ղային ցր տա հար ման վտանգ է առա-

ջա նում, արյան անոթ նե րը կտ րուկ լայ նա նում են, որի հետ ևան քով

47| |

մաշ կը տա քա նում է, քա նի որ արյան շր ջա նա ռու թյու նը մոտ 10 ան-

գամ ավե լա նում է, և մաշ կը կարմ րում է: Իսկ եթե ցր տա հա րու թյու-

նը շա րու նակ վում է, և ջեր մու թյան կո րուստ է տե ղի ու նե նում, արյան

անոթ նե րը կրկ նա կի նե ղա նում են, մաս նա վո րա պես զար կե րա կիկ նե-

րը, իսկ մա զա նոթ նե րում մնա ցած արյու նը երա կային բնույ թի է դառ-

նում:

Ջեր մա կար գա վո րու մը տե ղի է ու նե նում նյար դային և հու մո-

րալ մե խա նիզմ նե րով: Մի ջա վայ րում ցածր ջեր մաս տի ճա նի դեպ-

քում գ րգռվում են մաշ կի սառ նազ գաց ըն կա լիչ նե րը, ազ դակ նե րը

հա ղորդ վում են ջեր մա կար գա վոր ման կենտ րոն (ենթատեսաթումբ)

որ մշակվում է այն, և ակտիվանում են տարբեր մեխանիզմներ,

որոնք ապահովում են ջերմագոյացման և ջերմատվության

փոփոխությունները:

Հյու սի սաբ նակ նե րի մոտ սառ նազ գաց ըն կա լիչ նե րը հա կազ-

դում են ցր տին որ պես սո վո րա կան եր ևույ թի, այլ ոչ ծայ րա հեղ վի-

ճա կի: Դրա հա մար նրանց սառ նազ գաց ըն կա լիչ նե րը քիչ են: Գիտ-

նա կան նե րի ու սում նա սի րու թյուն նե րը ցույց են տվել, որ Ավստ րա-

լիայի ցուրտ շր ջան նե րի աբո րի գեն նե րը (տե ղաբ նիկ նե րը) կա րող են

առանց հա գուս տի հան գիստ քնել 00C -ին մոտ ջեր մաս տի ճա նի պայ-

ման նե րում: Սա կայն ջեր մա կար գա վոր ման հնա րա վո րու թյուն նե րը

կա րող են սահ մա նա փակ վել մի կող մից նյու թա փո խա նա կու թյան

առա վե լա չափ արա գաց մամբ, մյուս կող մից էլ ջեր մու թյան կո րուս տը

նվա զեց նող մի ջոց նե րի սահ մա նա փակ ման հետ ևան քով: Դրա հա-

մար, երբ մար դը գտն վում է եր կա րատև ցր տի ազ դե ցու թյան տակ,

ջեր մա կար գա վո րիչ կենտ րո նը սկզ բում իրա կա նաց նում է մարմ նի

ավե լի խո ցե լի մա սե րի` դեմ քի և վեր ջույթ նե րի պաշտ պա նու թյու նը`

արա գաց նե լով այդ մա սե րի արյան մա տա կա րա րու մը: Երբ ջեր մա-

ռա ջաց ման պա շար նե րը սպառ վում են, դա դա րում է արյան մա տա-

կա րա րու մը, և խո ցե լի մա սե րը ցրտա հար վում են: Իսկ ցր տի ազ-

դե ցու թյու նը շա րու նակ վե լու դեպ քում օր գա նիզ մի ջեր մաս տի ճա նը

իջ նում է, խախտ վում է ջեր մաս տի ճա նային հո մեոս տա զը, և խան-

գար վում են օր գա նիզ մի կար ևոր ֆունկ ցիանե րը: Նյար դային հա մա-

կար գի գոր ծու նեու թյան խան գա րու մը դրս ևոր վում է նախ և առաջ

գլ խու ղե ղի կեղ ևի բարձ րա գույն շր ջան նե րում պաշտ պա նա կան

ար գե լակ ման զար գաց մամբ: Գի տակ ցու թյու նը մթագ նում է, մար դը

դա դա րում է զգալ ցր տի ազ դե ցու թյու նը և խո րա սուզ վում է քնի մեջ:

Այ նու հետև դա դա րում են աշ խա տել շար ժո ղա կան ակ տի վու թյու նը

48| |

կար գա վո րող կենտ րոն նե րը: Ի վեր ջո այս խան գա րում նե րը դառ նում

են ան վերա դարձ, որը բե րում է օր գա նիզ մի մահ վան:

Թե ցր տա հա րու թյան ո՞ր աս տի ճա նի դեպ քում են ջեր մա կար գա-

վոր ման պրո ցես նե րը դառ նում ան վե րա դարձ, այդ հար ցը պարզ վել

է փոր ձի տվյալ նե րից, որոնք հայտ նա բեր վել են Երկ րորդ հա մաշ-

խար հային պա տե րազ մից հե տո Դա խաու հա մա կենտ րո նաց ման

ճամ բա րի ար խի վից: Այդ ճամ բա րը հայտ նի է եղել որ պես մահ վան

ճամ բար, որ տեղ դա ժա նա բար սպան վել են տաս նյակ հա զա րա վոր

մար դիկ: Այդ տեղ ֆա շիստ նե րը մարդ կանց վրա կա տա րել են ան-

մարդ կային փոր ձար կում ներ, այդ թվում՝ ու սում նա սի րել են ցր տի

ազ դե ցու թյու նը մար դու օր գա նիզ մի վրա: Մարդ կանց խո րա սու զել են

սա ռը ջրի մեջ, որի հետ ևան քով իջել է մաշ կի և ու ղիղ աղի քի ջեր մաս-

տի ճա նը: Երբ որ մարմ նի ջեր մաս տի ճա նը իջել է մաշ կում 250C, իսկ

ու ղիղ աղի քում` 350C, ցր տա հա րու մը ընդ հա տել են: Որոշ ժա մա նակ

ան ց մաշ կը սկ սել է տա քա նալ, և ջեր մաս տի ճա նը բարձ րա ցել է: Սա-

կայն ռեկ տալ ջեր մաս տի ճա նը աս տի ճա նա բար իջել է, որի ար դյուն-

քում ջեր մա կար գա վոր ման պրո ցես նե րը ան հե տա դարձ խան գար վել

են: Եվ այդ դա ժան փոր ձար կում նե րի զո հե րը մա հա ցել են:

49| |

Գ ԼՈՒԽ 7. ՄԱՐ ԴՈՒ ԿՅԱՆ ՔԸ ՇՈԳ ՊԱՅ ՄԱՆ ՆԵ ՐՈՒՄ

7.1. Շոգ կլի մայի առանձ նա հատ կու թյուն նե րը

Մեր մո լո րա կի վրա չկա մի տեղ, որ տեղ մարդ չբ նակ վի: Օգ տա-

գոր ծե լով վնա սա կար ազ դե ցու թյուն նե րից պաշտ պան վե լու մի ջոց-

նե րը և ստեղ ծե լով ար հես տա կան բնա կեց ման մի ջա վայր` մարդ կու-

թյու նը հար մար վել է տար բեր կլի մա յաաշ խար հագ րա կան պայ ման-

նե րին: Սա կայն ամ բող ջո վին բա ցա ռել կլի մա յա կան ազ դե ցու թյուն-

նե րը մար դու օր գա նիզ մի վրա ան հնար է: Շոգ կլի մայի պայ ման-

նե րում ապ րում է մեր մո լո րա կի բնակ չու թյան նշա նա կա լի մա սը, և

էկո լո գիական տվյալ գոր ծո նի մշ տա կան ներ գոր ծու թյու նը որո շա կի

հետք է թող նում այդ տա րա ծաշր ջա նի բնա կիչ նե րի վրա:

Շոգ կլի ման բնու թագր վում է բարձր ջեր մաս տի ճա նով, որն առա-

ջա նում է ար ևային ին տեն սիվ ճա ռա գայթ ման ար դյուն քում: Դա

հիմ նա կա նում վե րա բե րում է հա սա րա կա ծին մոտ գտն վող լայ նու-

թյուն նե րին: Օդի խո նա վու թյու նից կախ ված՝ փոխ վում է կլի մայի

բնույ թը. չոր անա պա տի շոգ կլի ման (ա րի դային) ստեղ ծում է այլ

էկո լո գիական պայ ման ներ, քան խո նավ ար ևա դար ձային շոգ կլի-

ման (յու մի դային):

Շոգ անա պա տի արի դային կլի մա յա կան գո տու հա մար բնո րոշ է

տե ղում նե րի փոքր քա նա կը և դրանց արագ գո լոր շիացու մը: Դա տե-

ղի է ու նե նում այն պատ ճա ռով, որ ար ևի տաք ճա ռա գայթ նե րի ազ դե-

ցու թյամբ օդը և հո ղը ուժ գին տա քա նում են, խո նա վու թյու նը հո ղում

չի պահ վում և չի կոն դեն սաց վում օդում: Քա նի որ արի դային գո տում

տե ղում նե րը տա րե կան 30 մմ -ից պա կաս են, օդի խո նա վու թյու նը չա-

փա զանց ցածր է` 12-20%: Ար ևա դար ձային յու մի դային գո տուն բնո-

րոշ են բարձր ջեր մաս տի ճա նի հետ ու ղեկց վող առատ տե ղում նե րը և

օդի հա գե ցու մը ջրային գո լոր շի նե րով: Շոգ, չոր անա պատ նե րի բնա-

կիչ նե րը նի հար են, բարձ րա հա սակ, ին չը կապ ված է ինչ պես սն ման

և ջրային հաշ վեկշ ռի առանձ նա հատ կու թյուն նե րի, այն պես էլ մոր-

ֆո լո գիական հար մար վա ծու թյան` մարմ նի մա կե րե սից ու ժե ղաց ված

ջեր մատ վու թյան հետ:

7.2. Ջեր մա կար գա վո րու մը

Շոգ պայ ման նե րում ապ րող մարդ կանց մոտ լավ է զար գա ցած

մաշ կի անոթ նե րի և քրտ նա գեղ ձե րի ռեակ ցիան, որոնք կտ րուկ մե-

50| |

ծաց նում են ջեր մատ վու թյու նը և նշա նա կա լիորեն թույլ են նյու թա-

փո խա նա կային ռեակ ցիանե րը: Շոգ, չոր անա պա տի պայ ման նե-

րում ջեր մու թյան ար դյու նա վետ մի ջո ցը հա մար վում է քրտ նար տադ-

րու թյու նը:

Չոր և շոգ կլի մայի պայ ման նե րում ջեր մատ վու թյու նը կտ րուկ

աճում է, քա նի որ, բա ցի էն դո գեն ջեր մու թյու նից, օր գա նիզ մը լրա-

ցու ցիչ ջեր մու թյուն ստա նում է դր սից՝ ի հա շիվ տաք օդի հետ շփ ման,

տաք հո ղից ան դրա դարձ ված ճա ռա գայթ ման: Այդ պի սի էկ զո գեն

ջեր մու թյան ըն դուն ման պա րա գա յում օր գա նիզ մը կա րող է բնա կան

էն դո գեն ջեր մա գո յա ցու մը բարձ րաց նել 3,5 ան գամ: Չա փա վոր աշ-

խա տան քի դեպ քում մար դու օր գա նիզ մում առա ջա նում է շուրջ 200

կկալ/ժ էն դո գեն ջեր մու թյուն, իսկ շոգ կլի մայի պայ ման նե րում դրան

ավե լա նում է 400 կկալ/ժ ջեր մու թյուն: Ար դյուն քում ան հրա ժեշ տու-

թյուն է առա ջա նում յու րա քան չյուր ժամ օր գա նիզ մից դուրս հա նելու

600 կ կալ ջեր մու թյուն, այ լա պես 1,5-2 ժա մից կա ռա ջա նա գեր տա-

քա ցում, ջեր մային հար ված և մահ:

Հե տա զո տու թյուն նե րը ցույց են տվել, որ մարմ նի հաս տա տուն

ջեր մաս տի ճա նի պահ պան ման հա մար մեկ ժա մում չա փա վոր աշ-

խա տող մար դը մի ջի նում պետք է ար տա զա տի 900 մլ քր տինք: Ար-

տա քին մի ջա վայ րի բարձր ջեր մաս տի ճա նի դեպ քում քրտ նար տադ-

րու թյան ռեակ ցիանե րում որո շա կի դեր ու նի պայ մա նա-ռեֆ լեք սային

մե խա նիզ մը: Սա կայն ար տա քին մի ջա վայ րի ջեր մաս տի ճա նի նշա-

նա կա լից բարձ րաց ման դեպ քում կա րող է օր գա նիզ մում առա ջա նալ

գեր տա քա ցում, որն առաջ կբե րի ֆի զիոլո գիական գոր ծա ռույթ նե րի

խո րը խան գա րում ներ: Գեր տա քաց ման առա ջին նշան ներն են` շըն-

չա ռու թյան և սր տի կծ կում նե րի հա ճա խա ցում, ախոր ժա կի բա ցա կա-

յու թյուն, թու լու թյուն, նյար դային հա մա կար գի հո գե ֆի զիոլո գիական

ցու ցա նիշ նե րի վա տա ցում: Հե տա գա գեր տա քա ցումն առաջ է բե րում

հի վան դա գին ախ տա նիշ ներ` աշ խա տու նա կու թյան կտ րուկ իջե ցում,

գլ խա ցավ, գլ խապ տույտ, շն չա հեղ ձու թյուն, շար ժում նե րի խան գա-

րում: Ուս տի որ պես ու ժե ղաց ված ջեր մա հա ղորդ ման եղա նակ՝ կըտ-

րուկ լայ նա նում են մաշ կային մա զա նոթ նե րը: Եթե գեր տա քա ցու մը

չկանգ նեց վի, ապա մար դը կա րող է կորց նել գի տակ ցու թյու նը, կդան-

դա ղի սր տի գոր ծու նեու թյու նը, կդա դա րի քրտ նար տադ րու թյու նը, իսկ

կեն սա կան կար ևոր գոր ծա ռույթ նե րի ախ տա հար ման խո րաց ման

պա րա գա յում կա ռա ջա նա մահ: Առա ջին օգ նու թյու նը օր գա նիզ մից

ջեր մու թյան ավել ցու կի հե ռա ցումն է (սա ռը ցն ցուղ): Քա նի որ շոգ

51| |

կլի մա յա կան պայ ման նե րում ջեր մատ վու թյու նը հիմ նա կա նում տե ղի

է ու նե նում քրտ նար տադ րու թյամբ, ապա կա րող է օր գա նիզ մից հե-

ռա նալ մեծ քա նա կով հե ղուկ և աղ: Ուս տի շոգ երկր նե րում օր գա-

նիզ մը ջրազր կու մից կան խե լու հա մար բնա կիչ նե րը օգ տա գոր ծում

են օս մո տի կո րեն ակ տիվ բնա կան հյու թեր, աղայ նաց ված ջուր, իսկ

ան հրա ժեշ տու թյան դեպ քում պետք է նե րար կել մեծ քա նա կով ֆի-

զիոլո գիական լու ծույթ:

7.3. Արյան շր ջա նա ռու թյու նը, շն չա ռու թյու նը և մար սո ղու թյու նը

Ա րյան շր ջա նա ռու թյու նը, շն չա ռու թյու նը և մար սո ղու թյու նը

նույն պես հար մար վել են կլի մա յա կան պայ ման նե րին: Տե ղաբ նիկ-

նե րի ու ժե ղաց ված ջեր մատ վու թյա նը հա մա պա տաս խան դիտ վում

է առա վել բարձր ջեր մաս տի ճա նային գրա դիենտ` խո րը հյուս վածք-

նե րից դե պի մաշ կի մա կե րես՝ ի հա շիվ արյան առատ մա տա կա րար-

ման: Արյան հոս քի լայն հու նը մաշ կային անոթ նե րի ցան ցի մի ջո ցով

պայ մա նա վո րում է արյան ազատ ար տա հոս քը զար կե րակ նե րից,

հետ ևա բար նաև արյան ճնշ ման ցածր մա կար դա կը: Շոգ, չոր կլի-

մայի պայ ման նե րում ամ ռա նը զար կե րա կային արյան ճնշ ման իջե-

ցու մը արյան շր ջա նա ռու թյան հա մա կար գի հար մա րո ղա կան վե րա-

կա ռուց ման հետ ևանք է:

Ար ևա դար ձային կլի մայի պայ ման նե րում արյու նը նույն պես որոշ

փո փո խու թյուն ներ է կրում, մաս նա վո րա պես դիտ վում է հե մոգ լո բի-

նի պա րու նա կու թյան ցածր մա կար դակ, որը կապ ված է մա լա րիայի

պլազ մո դիում նե րով էրիթ րո ցիտ նե րի քայ քայ ման հետ: Են թադր վում

է, որ աֆ րի կա ցի նե րի էրիթ րո ցիտ նե րում հայտ նա բեր ված հե մոգ լո-

բի նի տա րա տե սա կու թյու նը ման գա ղաձև բջ ջային անե միայի հատ-

կա նիշ նե րով հա մար վում է մու տա ցիայի ար դյունք, որը հար մա րո-

ղա կան նշա նա կու թյուն ու նի, քա նի որ էրիթ րո ցիտ նե րը պա րա զի տի

ներդր ման դեպ քում ան մի ջա պես քայ քա վում են՝ կան խե լով նրա հա-

սու նա ցու մը:

Ինչ պես չոր, այն պես էլ ար ևա դար ձային խո նավ կլի մայի պայ-

ման նե րում բնակ վող նե րի մոտ հիմ նա կան փո խա նա կու թյու նը իջած

է՝ հա մե մա տած մի ջին գո տու բնա կիչ նե րի հետ: Սա կայն ար ևա դար-

ձային երկր նե րի բնա կիչ նե րի մոտ կա րող է դիտ վել նաև հիմ նա կան

փո խա նա կու թյան բարձ րա ցում՝ կապ ված սնն դի օրա բաժ նում բույ-

սե րի, աղե րի օգ տա գործ ման հետ, որոնք ակ տի վաց նում են վա հա-

52| |

նա գեղ ձի գոր ծու նեու թյու նը:

Ար տա քին մի ջա վայ րի բարձր ջեր մաս տի ճա նը, որն առաջ է բե-

րում քրտ նար տադ րու թյան ու ժե ղա ցում, պա կա սում է թքար տադ րու-

թյու նը, թու քը դառ նում է ավե լի մա ծու ցիկ: Ար ևա դար ձային կլի ման

առա ջաց նում է մար սո ղա կան բո լոր հյու թե րի հյու թա զա տու թյան

իջե ցում, որի հետ ևան քով լի նում է ախոր ժա կի բա ցա կա յու թյուն և

մսային սնն դամ թեր քից հրա ժա րում: Առա վել շատ օգ տա գործ վում է

բու սա կան ծագ ման սնունդ: Շոգ ժա մա նակ ջու րը չի հա գեց նում ծա-

րա վը, այլ արա գաց նում է քրտ նար տադ րու թյու նը և աղե րի հե ռա ցու-

մը: Ուս տի չոր երկր նե րի բնա կիչ նե րը ծա րա վը հա գեց նե լու հա մար

օգ տա գոր ծում են աղեր պա րու նա կող հե ղուկ ներ, բու սա կան հյու թեր,

որոշ էքստ րակ տիվ նյու թեր:

53| |

Գ ԼՈՒԽ 8. ՄԱՐ ԴՈՒ ԿՅԱՆ ՔԸ ԼԵՌ ՆԵ ՐՈՒՄ

8.1. Լեռ նային կլի մայի առանձ նա հատ կու թյուն նե րը

Լեռ նային կլի մայի գլ խա վոր էկո լո գիական գոր ծո նը մթ նո լոր-

տային ցածր ճն շումն է, որը պայ մա նա վո րում է թթ ված նի ան բա վա-

րա րու թյու նը և թթ ված նա քաղ ցի զար գա ցու մը: 5000 մ բարձ րու թյան

վրա մար դը ներշնչ վող օդով կրկ նա կի քիչ թթ վա ծին է ստա նում,

քան ծո վի մա կար դա կի վրա շն չե լու պա րա գա յում, որի շնոր հիվ այդ

բարձ րու թյու նը մարդ կանց բնա կեց ման հա մար սահ ման է հա մար-

վում: Բարձ րու թյան մյուս առանձ նա հատ կու թյու նը ցուր տը և հա ճա-

խա կի քա մի ներն են, ինչ պես նաև ար ևային ին տեն սիվ ճա ռա գայ թու-

մը:

Լեռ նե րը զբա ղեց նում են մեր մո լո րա կի մա կե րե սի 20% -ը: Լեռ-

նե րում տե ղա շար ժը, շեշ տա կի վե րելք նե րի հաղ թա հա րու մը պայ մա-

նա վո րել են մկա նուն քի զար գա ցու մը, ուս տի լեռ նե րում ապ րող նե րին

բնո րոշ է նի հար, բա րե կազմ կա ռուց ված քը:

Ներշնչ վող օդում թթ ված նի ցածր մաս նա կան ճնշ ման հետ կապ-

ված շն չա ռա կան շար ժում նե րը ու ժե ղա նում են, ար դյուն քում կըրծ-

քա վան դա կը լայ նա նում է: Նրանց հա տուկ է փոխ հա տու ցո ղա կան

գե րօ դա փո խու մը: Թո քե րի կեն սա կան տա րո ղու թյու նը մե ծա նում է

ի հա շիվ մնա ցոր դային ծա վա լի ավե լաց ման: Չնա յած փոխ հա տու-

ցո ղա կան մե խա նիզմ նե րին, որոնք նպաս տում են գա զա փո խա նա-

կու թյա նը, առա ջա նում է քրո նի կա կան թթ ված նա քաղց: Թթ ված նի

մաս նա կան ճն շու մը երա կային արյան մեջ կազ մում է 35 մմ ս.ս.

(հար թա վայ րում ապ րող նե րի մոտ 40 մմ ս.ս.): Սա կայն քրո նի կա կան

թթ ված նա քաղ ցը չի առա ջաց նում առող ջու թյան և աշ խա տու նա կու-

թյան խան գա րում, քա նի որ հյուս վածք նե րում մա զա նո թային ցան ցը

շատ ուժ գին է զար գա ցած, հատ կա պես մկան նե րում:

Ծայ րա մա սային արյան մեջ շա տա նում է էրիթ րո ցիտ նե րի և հե-

մոգ լո բի նի պա րու նա կու թյու նը, որը կար ևոր է թո քե րից հյուս վածք-

ներ թթ ված նի փո խադր ման հա մար: Լեռ նե րում ապ րող նե րի արյան

էրիթ րո պոե տիկ ակ տի վու թյու նը հար թա վայ րե րում ապ րող նե րի

հա մե մատ ավե լի բարձր է: Էրիթ րո պոե տին նե րը արա գաց նում են

արյան մեջ ռե թի կու լո ցիտ նե րի հա սու նա ցու մը: Բարձ րու թյուն նե րում

շա տա նում է ոչ միայն էրիթ րո ցիտ նե րի քա նա կը, այլև մե ծա նում է

նրանց չա փե րը: Արյան մեջ շա տա նում է նաև թրոմ բո ցիտ նե րի քա-

54| |

նա կը, դիտ վում է արյան մա կար դե լիու թյան բարձ րա ցում, հատ կա-

պես մինչև 2500 մ բարձ րու թյու նում բնակ վող նե րի մոտ: 3600-4200 մ

բարձ րու թյու նում բնակ վող նե րի մոտ հա կա մա կար դիչ հա մա կար գը

գե րազանցում է մա կար դիչ հա մա կար գի գոր ծու նեու թյա նը, որը հար-

մա րո ղա կան նշա նա կու թյուն ու նի ազատ արյու նա հոս քը մա զա նոթ-

նե րի լայն ցան ցով ապա հո վե լու հա մար: Լեռ նե րում բնակ վող նե րի

(3800-4200 մ) արյան մեջ շա տա նում է լիմ ֆո ցիտ նե րի և պա կա սում

նեյտ րո ֆիլ նե րի քա նա կը: Բարձ րու թյուն նե րում թթ ված նի ցածր մաս-

նա կան ճն շու մը ռեֆ լեք սո րեն առաջ է բե րում թո քային զար կե րա կիկ-

նե րի սեղ մում և արյան ճնշ ման բարձ րա ցում փոքր շր ջա նա ռու թյան

անոթ նե րում: Ռեֆ լեք սային մե խա նիզմ նե րից բա ցի՝ ներ գոր ծում են

հու մո րալ նյու թե րը՝ կա տե խո լա մին ներ, ան գիոթեն զին: Առա ջա նում

է աջ փո րո քի գե րաճ: Արյան ճնշ ման բարձ րա ցու մը փոքր շր ջա նա-

ռու թյան անոթ նե րում ու նի տե ղային բնույթ և չի ան դրա դառ նում մեծ

շր ջա նա ռու թյան անոթ նե րի վրա, ուս տի ճն շու մը այդ անոթ նե րում չի

բարձ րա նում, որին նպաս տում է հյուս վածք նե րում մա զա նոթ նե րի

զար գա ցած ցան ցը, որոնք պայ ման ներ են ստեղ ծում զար կե րակ նե-

րից արյան ար տա հոս քի հա մար: Սր տի կծ կում նե րի հա ճա խու թյու-

նը փոքր է: Այդ պի սի հա րա բե րա կան բրա դի կար դիան պայ ման ներ է

ստեղ ծում սր տի արյու նով լց մա նը, հատ կա պես, երբ երակ նե րում ճն-

շու մը բարձր է: Բարձ րու թյան պայ ման նե րում նյու թա փո խա նա կու-

թյու նը գրե թե չի փոխ վում, մի փոքր իջ նում է հիմ նա կան փո խա նա կու-

թյու նը, սա կայն մի ջին բարձ րու թյուն նե րում (2000-3000 մ) հիմ նա կան

փո խա նա կու թյան էներ գիայի ծախ սը աճում է: Ըստ եր ևույ թին, տե-

ղան քի լեռ նային ռե լիեֆը, կտ րուկ վե րելք նե րը և վայ րէջք նե րը պա-

հան ջում են էներ գիայի ծախս, որը և ան դրա դառ նում է հիմ նա կան

փո խա նա կու թյան վրա: Քա նի որ էներ գիայի հիմ նա կան աղ բյու րը

օք սի դաց ման գոր ծըն թաց ներն են, ապա փո խա նա կային պրո ցես-

նե րի ուժգ նու թյան մա սին դա տում են ըստ թթ ված նի կլան ման: 2000

մ բարձ րու թյուն նե րում բնակ վող նե րի մոտ թթ ված նի պա հան ջը մի

փոքր իջ նում է, իսկ ավե լի բարձ րա դիր վայ րե րում աճում, ինչ պես

և հիմ նա կան փո խա նա կու թյու նը: Բարձ րու թյուն նե րում եր կա րատև

մնա լու դեպ քում (լեռ նե րի մշ տա կան բնա կիչ նե րի մոտ) առա ջա նում

է կլի մա յա հար մա րում (ակ լի մա տի զա ցիա) թթ ված նի մաս նա կան

ցածր ճնշ ման հան դեպ: Կլի մա յա հար մար ման դեպ քում տե ղի է ու նե-

նում ֆի զիոլո գիական մե խա նիզմ նե րի հար մա րում թթ ված նա քաղ ցի

հան դեպ: Մար դու օր գա նիզ մը թթ ված նա քաղ ցի պայ ման նե րում վե-

55| |

րա կա ռու ցում է իր գոր ծա ռույթ նե րը «թթ ված նի հա մար պայ քա րում»:

Շն չա ռու թյու նը դան դա ղո րեն ռեակ ցում է օդի նոս րաց մա նը թո-

քե րի օդա փոխ ման ու ժե ղաց մամբ, որն սկս վում է ար դեն 1000 մ

բարձ րու թյու նից: 2000 մ-ի վրա շն չա ռու թյու նը հա ճա խա նում է, իսկ

3-4 շա բաթ հե տո դան դա ղում է, և թո քե րի օդա փոխ ման ծա վա լը փոք-

րա նում է, սա կայն չի հաս նում ելա կե տային մա կար դա կի: Բարձ րու-

թյա նը զու գըն թաց շն չա ռու թյան հա ճա խու թյու նը և ծա վա լը աճում

են: 3000 մ բարձ րու թյան վրա ի հայտ են գա լիս սուր լեռ նային հի-

վան դու թյան ախ տա նիշ ներ՝ գլ խա ցավ, գլ խապ տույտ, սրտ խառ նոց

և փս խում, հո գե կա նի խան գա րում:

Կ լի մա յա հար մար ման պրո ցե սում շն չա ռա կան ակ տի կա ռուց-

ված քը փոխ վում է, փոք րա նում է պա հուս տային ար տաշն չու մը,

ավե լա նում մնա ցոր դայի նը, որի հետ կապ ված մե ծա նում է թո քե րի

տա րո ղու թյու նը: Պա հուս տային օր գան նե րից արյունն ան ցնում է

շրջա նա ռու թյան մեջ, շա տա նում է էրիթ րո ցիտ նե րի և հե մոգ լո բի նի

քա նա կը, հետ ևա բար արյան թթ ված նային տա րո ղու թյու նը մե ծա-

նում է, հյուս ված քային մա զա նոթ նե րում արա գա նում է օք սի հե մոգ-

լո բի նի փե ղե կու մը:

Լեռ նային հի վան դու թյու նից խույս տա լու հա մար առա ջարկ վել է

աս տի ճա նա կան հար մա րու մը:

56| |

Գ ԼՈՒԽ 9. ՖԻ ԶԻ ԿԱ ԿԱՆ ԳՈՐ ԾՈՆ ՆԵ ՐԻ ԱԶ ԴԵ ՑՈՒԹՅՈՒ ՆԸ ՄԱՐ ԴՈՒ ՕՐ ԳԱ ՆԻԶ ՄԻ ՎՐԱ

Ցան կա ցած օր գա նիզմ բնա կեց ման մի ջա վայ րում են թարկ վում

է տար բեր պայ ման նե րի միաժա մա նա կյա ազ դե ցու թյա նը, որոնք

դիտ վում են որ պես էկո լո գիական գոր ծոն ներ:

Է կո լո գիական գոր ծոն նե րը բա ժան վում են մի քա նի խմ բի.

1. Ա բիոտիկ (ան կեն դան բնու թյան) գոր ծոն ներ

Ֆի զի կա կան` ճա ռա գայ թային էներ գիա, լու սա վոր վա ծու-

թյուն, ջեր մաս տի ճան, ար ևային ակ տի վու թյուն, օդի խո նա-

վու թյուն, մթ նո լոր տային ճն շում, աղ մուկ և թրթ ռում, մագ նի-

սա կան դաշտ, իո նաց նող ճա ռա գայթ ներ, տե ղան քի ռե լիեֆ;

Քի միական

2. Կեն սա բա նա կան գոր ծոն ներ (կեն դա նի բնու թյան գոր ծոն-

ներ)

ֆի տո գեն;

ման րէածին;

կեն դա նա ծին;

ան թրո պո գեն:

9.1. Ճա ռա գայ թային էներ գիա

Լու սա վոր վա ծու թյան ամ բողջ էներ գիան գա լիս է ար ևից: Արե-

վային լույ սը տե սո ղա կան վեր լու ծի չի մի ջո ցով մար դուն կողմ նո րո-

շում է տա րա ծու թյան մեջ, բարձ րաց նում մեծ կի սագն դե րի կեղ ևի

ակ տի վու թյու նը, որո շում կյան քի օրա կան ռիթ մը, նյու թա փո խա նա-

կու թյու նը: Ար ևը ար ձա կում է տար բեր եր կա րու թյան ալիք ներ` կարճ

ալիք նե րից մինչև ռա դիոա լիք ներ, ինչ պես նաև կոր պուս կուլ ներ

(մանր մաս նիկ ներ` պրո տոն ներ, էլեկտ րոն ներ):

Երկ րի մա կե րե սին հաս նում են տե սա նե լի ճա ռա գայթ նե-

րը`0,17-40 մկմ (48%), ինֆ րա կար միր ճա ռա գայթ նե րը` 0,75-0,001

մկմ (45%), ուլտ րա մա նու շա կա գույն ճա ռա գայթ նե րը` 0,4 մկմ -ից

բարձր (7%): Օր գա նիզ մի վրա ճա ռա գայ թային էներ գիայի ազ դե-

ցու թյուն նե րից է լու սա վոր վա ծու թյու նը: Հաս տատ վել է, որ արե գա կի

լույ սի սպեկտ րի տե սա նե լի մա սը կար ևոր է ֆի զիոլո գիական պրո-

ցես նե րի բնա կա նոն ըն թաց քի հա մար: Եր կա րատև լու սային քաղ ցը

նպաս տում է մի շարք հի վան դու թյուն նե րի զար գաց մա նը (ռա խիտ),

57| |

դժ վա րաց նում տու բեր կուլյո զի և սիրտ -ա նո թային հի վան դու թյուն նե-

րի բու ժու մը:

Լու սա վոր վա ծու թյան հետ է կապ վում ձմե ռային դեպ րե սիան,

հու զա կան սե զո նային հի վան դու թյու նը: Վի ճա կագ րա կան տվյալ նե-

րի հա մա ձայն՝ մարդ կանց 5-10% -ը (ո րի երեք քա ռոր դը կա նայք են)

տա ռա պում են այդ հի վան դու թյամբ: Հի վան դու թյան նշան ներն են`

դեպ րե սիա (մեղ քի զգա ցում, վս տա հու թյան կո րուստ, հու սա-

հա տու թյուն, սե փա կան ար ժա նա պատ վու թյան զգա ցու մի

կո րուստ),

աշ խա տու նա կու թյան իջե ցում,

ած խաջ րե րի նկատ մամբ պա հան ջի մե ծա ցում,

քա շի ավե լա ցում,

սո ցիալա կան շփում նե րի պա կա սում:

Այդ նշան ներն ան հե տա նում են գար նան և ամ ռան ամիս ներին,

երբ լու սային օր վա տևո ղու թյու նը եր կա րում է: Սիմպ տո մա տի կան

կա րող է ու ղեկց վել իմու նային հա մա կար գի ակ տի վու թյան իջեց-

մամբ, որը զու գակց վում է վա րա կիչ հի վան դու թյուն նե րի հան դեպ ըն-

կա լու նա կու թյան բարձ րաց մամբ: Օր գա նիզ մի վրա տե սա նե լի լույ սի

ազ դե ցու թյան իրա ցու մը տե ղի է ու նե նում ցիր կա դային ցիկ լե րի (կամ

կեն սա բա նա կան ժա մա ցույ ցի) ակ տի վու թյան փո փո խու թյան ճա-

նա պար հով: Այդ ցիկ լը ար տա հայտ վում է վար քագ ծային և ֆի զիոլո-

գիական ռեակ ցիանե րի փո փո խու թյու նում: Երի տա սարդ մարդ կանց

մոտ ցիր կա դային ցիկ լի տևո ղու թյու նը կազ մում է 25-26 ժ, չա փա հաս

տա րի քում` 24 ժ, տա րեց նե րի մոտ` 24 ժա մից պա կաս: Օրային ռիթ մի

վա րո ղը են թա տե սաթմ բի սուպ րա խիազ մա տիկ կո րիզն է, որի նյար-

դային բջիջ նե րում տե ղի է ու նե նում ցիկ լային գոր ծըն թաց՝ բա ցա սա-

կան հե տա դարձ կա պի սկզ բուն քով, որը բե րում է մե նա հա տուկ սպի-

տա կուց նե րի սին թե զի և դրանք կար գա վո րող գե նե րի ակ տի վու թյան

շր ջա փակ ման: Հայտ նի են պար բե րա կա նու թյան պրո ցե սի հա մար

պա տաս խա նա տու 4 գե ներ, որոնք տե ղա կայ ված են X-ք րո մո սո մում

և կո դա վո րում են հա մա նուն սպի տա կուց նե րի պո լի պեպ տի դային

հա ջոր դա կա նու թյու նը` PER (period), TIM (time-less), CLK (clock) և

CYC (cycle): Նշ ված պրո տեին նե րի տրանսկ րիպ ցիան ԴՆԹ -ի հետ

սկս վում է վաղ առա վո տյան, ին չը նպաս տում է մ-ՌՆԹ -ի դան դաղ

կու տակ մա նը: Երե կո յան բջ ջապ լազ մա յում մատ րի ցայի վրա սին-

թեզ վում է 2 սպի տա կուց, և երբ դրանց քա նակն աճում է, դրանք ձևա-

վո րում են PER/TIM հա մա լի րը: CLK -ը և CYC -ը նպաս տում են այդ

58| |

սպի տա կուց նե րի ար տադ րու թյա նը բջ ջում:

Լու սային օր վա վեր ջում նշ ված հա մա լի րը մտ նում է կո րիզ և

սկսում է շր ջա փակ ման են թար կել սե փա կան մ-ՌՆԹ -ի տրանսկ-

րիպ ցիան, որի խտու թյու նը առա վո տյան աս տի ճա նա բար փոք-

րա նում է: Գտն վե լով բջ ջում՝ PER/TIM հա մա լի րը պա րա նո ցային

հան գույ ցի մի ջո ցով խթա նում է էպի ֆի զի կող մից նո րադ րե նա լի նի

հյու թա զա տու մը: Ի պա տաս խան դրան՝ նրա բջիջ նե րում սկս վում է

գե նե րի էքսպ րե սիան, որոնք կար գա վո րում են մե լա տո նի նի սին թե զի

ֆեր մենտ նե րից մե կի ամի նաթթ վային հա ջոր դա կա նու թյու նը:

Մե լա տո նի նի առա վե լա չափ մա կար դակ մարդ կանց արյան մեջ

դիտ վում է երեկոյան 23:00-ից առավոտյան 5:00 ժա մե րի միջև: Ցե-

րե կը մե լա տո նին չի ար տադր վում. այն առա վել շատ առա ջա նում

է մթու թյան մեջ և ար գե լա կում է հի պո ֆի զի կող մից տրոպ հոր մոն-

նե րի հյու թա զա տու մը և ազ դում օր գա նիզ մի մի շարք ֆունկ ցիանե-

րի վրա, ինչ պի սիք են շն չա ռու թյան հա ճա խու թյու նը, արյան ճն շու-

մը, ջեր մաս տի ճա նը, քու նը, սե ռա կան ֆունկ ցիան, փո խա նա կային

գործընթաց նե րը: Այս պես է իրա կա նա նում կեն սա բա նա կան ժա մա-

ցույ ցի բնա կա նոն ըն թաց քը: Այս մե խա նիզ մի սինխ րո նաց նող գոր-

ծո նը լու սային օր վա սկիզբն է: Ցան ցա թա ղան թով առա վոտ վա լույ սը

ազ դում է են թա տե սաթմ բի սուպ րա խիազ մա տիկ կո րի զի բջիջ նե րի

վրա: Նյար դային ազ դակ նե րի ազ դե ցու թյամբ այդ բջիջ նե րում տե-

ղի է ու նե նում PER (period) TIM (time-less) հա մա լի րի վերջ նա կան

քայ քա յում: Հաշ վարկ ված է, որ մարդ կանց մոտ 7% -ը կա րիք ու նեն

ամե նօ րյա սինխ րո նաց նող ազ դակ նե րի, որոնք իրա կա նաց նում են

ցիր կա դային ցիկ լե րը:

Ձմ ռա նը` ան բա վա րար լու սա վոր վա ծու թյան պայ ման նե րում,

մար դիկ աշ խա տան քային օր վա սկիզբն ան ց են կաց նում ար հես-

տա կան լու սա վոր վա ծու թյան պայ ման նե րում: Այս դեպ քում բա ցա-

կա յում է PER/TIM հա մա լի րը քայ քայող գլ խա վոր գոր ծո նը: Ուս տի

սուպ րա խիազ մա տիկ կո րի զի բջիջ նե րում սպի տա կու ցային հա մա լի-

րը կա րող է եր կար ժա մա նա կով գո յատ ևել՝ պայ մա նա վո րե լով վե րը

նշ ված ախ տա նիշ նե րը:

Ձ մե ռային դեպ րե սիան լավ բուժ վում է լույ սով: Դրա կան ար-

դյունք է տա լիս լու սա բու ժու մը՝ առա վո տյան ժա մե րին 10000 լյուքս

ուժգ նու թյամբ: Կան լույ սի հա տուկ աղ բյուր ներ, որոնք մոտ են արե-

գա կի սպեկտ րային կազ մին: Կա րե լի է նշա նա կել հա կա դեպ րե-

սանտ ներ, լրա ցու ցիչ մի ջոց հա մար վում է հո գե բու ժու թյու նը:

59| |

Հարկ է նշել, որ մե լա տո նինն օր գա նիզ մում հա կա քաղց կե ղային

գոր ծոն է, այն ըն դու նակ է իջեց նել կա նանց արյան մեջ էստ րո գեն-

նե րի մա կար դա կը, օժտ ված է ֆի զիոլո գիական ֆունկ ցիանե րով, հա-

մար վում է հա կաօք սի դանտ և իմու նա կար գա վո րիչ:

9.2. Ուլտ րա մա նու շա կա գույն ճա ռա գայթ ներ

Ուլտ րա մա նու շա կա գույն ճա ռա գայթ նե րը էլեկտ րո մագ նի սային

սպեկտ րի մի մասն են, որոնք մի կող մից գտն վում են իո նաց նող ճա-

ռա գայթ նե րի փա փուկ մա սի, մյուս կող մից՝ տե սա նե լի լույ սի միջև:

Ա ռանձ նաց վում է ուլտ րա մա նու շա կա գույն ճա ռա գայթ նե րի 3

տի րույթ`

400-320 նմ` եր կա րա լիք, լավ թա փան ցում է մաշկ, թույլ է

կլան վում մթ նո լոր տում և հաս նում է երկ րի մա կե րե սին,

320-280 նմ` մի ջին ալի քային, «ար ևայ րու քային» ռա դիացիա:

Հիմ նա կան մա սը կլան վում է ստ րա տոս ֆե րային օզո նի կող-

մից,

280-200 նմ` կարճալի քային, բակ տե րիաս պան ռա դիացիա:

Կլան վում է ստ րա տոս ֆե րա յում: Թո ղարկ վում է բակ տե-

րիաս պան լամ պե րում, ինչ պես նաև էլեկտ րա զոդ ման դեպ-

քում:

Այդ ճա ռա գայթ նե րի մեծ մա սը` մինչև 290 նմ, կլան վում է օզո-

նային շեր տի կող մից: Ուլտ րա մա նու շա կա գույն ճա ռա գայթ նե րի

ազ դե ցու թյան ուժգնու թյու նը կախ ված է եղա նա կային պայ ման նե-

րից և աշ խար հագ րա կան տե ղադ րու թյու նից: Ուլտ րա մա նու շա կա-

գույն ճա ռա գայթ նե րը պայ մա նա վո րում են օր գա նիզ մի տե ղա կան և

ընդ հա նուր ռեակ ցիանե րը, ներ զա տիչ գեղ ձե րի հյու թա զա տու թյան

գոր ծու նեու թյու նը, օր գա նիզ մի ռեակ տի վու թյան փո փո խու թյու նը:

Ար ևային առա վե լա չափ ակ տի վու թյան տա րի նե րին ուլտ րա մա նու-

շա կա գույն ճա ռա գայթ նե րը կրկ նա կի շա տա նում են:

Ուլտ րա մա նու շա կա գույն ճա ռա գայթ նե րի ազ դե ցու թյան հիմ նա-

կան թի րա խը մաշկն է, քա նի որ այն խո րը չի թա փան ցում: Հայտ նի

է, որ մաշ կը կազմ ված է վեր նա մաշ կից և բուն մաշ կից: Վեր նա մաշ-

կը բազ մա շերտ էպի թել է, կազմ ված է կե րա տի նո ցիտ նե րից, որոնք

առա ջաց նում են 5 մա կե րե սային շեր տեր` հի մային, սե պաձև, հա-

տի կա վոր, փայ լուն և եղ ջե րային: Հի մային բջիջ նե րը բա ժան վում

են և պա տաս խա նա տու են վեր նա մաշ կի աճի հա մար: Հա տի կա վոր

բջիջ նե րը հաս տա ցած են և պա րու նա կում են կե րա տո հիալի նի հա-

60| |

տիկ ներ: Եղ ջե րային շեր տը կազմ ված է մա հա ցած հարթ կե րա տի-

նո ցիտ նե րից: Հի մային շեր տում գտն վում են մե լա նո ցիտ ներ, որոնք

պա րու նա կում են թի րո զի նազ ֆեր մենտ, մաս նակ ցում են թի րո զի նի

վե րա փոխ մա նը մե լա նի նի և լույ սի ազ դե ցու թյամբ կա րող են իրենց

ձևը փո խել, առա ջաց նել կեղծ ոտիկ ներ: Մե լա նո ցիտ նե րը ան հա վա-

սա րա չափ են տե ղա բաշխ ված մարմ նում: Ճա կա տի մաշ կում այդ

բջիջ նե րը կրկ նա կի շատ են, քան վե րին վեր ջույթ նե րում: Մաշ կի բաց

գույն ու նե ցող նե րի մոտ հա տի կա վոր բջիջ նե րը քիչ են: Մաշ կի գույ նը

պայ մա նա վոր ված է նրա նով, որ բջիջ նե րը ար տադ րում են տար բեր

քա նա կի մե լա նին: Վեր նա մաշ կի տակ գտն վում է բուն մաշ կը, որը

կազմ ված է պտ կային և ցան ցան ման շեր տե րից: Պտ կային շեր տը

ձևա վոր վում է փխ րուն շա րակ ցա կան հյուս ված քից, առա ձիգ թե լե-

րից, մկա նային, նյար դային թե լե րից և արյու նա տար անոթ նե րից:

Ցան ցան ման շեր տը պա րու նա կում է պա րարտ և այլ տի պի բջիջ ներ:

Ուլտ րա մա նու շա կա գույն ճա ռա գայթ նե րը մար դու օր գա նիզ մում

վի տա մին D3 -ի սին թե զի գլ խա վոր գոր ծոնն են: Պրո վի տա մին D

3 -ը

սկզ բում վե րա փոխ վում է պրե վի տա մին D3 -ի, ապա ջեր մաս տի ճա նի

ազ դե ցու թյամբ (370 C)` վի տա մին D3 -ի:

Բջ ջային մա կար դա կով ուլտ րա մա նու շա կա գույն ճա ռա գայթ-

նե րի հա մար գո յու թյուն ու նի 3 «թի րախ»` ԴՆԹ, սպի տա կուց ներ,

լի պիդ ներ: ԴՆԹ -ի վնա սու մը կար ևոր դեր ու նի ախ տա բա նու թյան

զար գաց ման մեջ: Ազո տային հիմ քե րի հետ ֆո տո քի միական ռեակ-

ցիանե րի ար դյուն քում կա րող են առա ջա նալ թի մի նային դի մեր ներ,

քի միապես փոխ ված ազո տային հիմ քեր: Դրա հետ ևան քը կա րող են

լի նել քրո մո սո մային աբե րա ցիանե րը, մու տա ցիոն էֆեկ տը, կան ցե-

րո գե նե զը: Այդ գործընթացնե րը տե ղի են ու նե նում ոչ միայն մաշ կի

բջիջ նե րում, այլև ձևա վոր տար րե րում` լիմ ֆո ցիտ նե րում, որոնք ընկ-

նում են են թա մաշ կային մա զա նոթ ներ: Բա ցի այդ՝ ակ տի վա նում են

լի պիդ նե րի գե րօք սի դային օք սի դաց ման գործընթաց նե րը, որոնք

առաջ են բե րում կեն սա բա նա կան թա ղանթ նե րի ախ տա հա րում:

9.2.1. Ուլտ րա մա նու շա կա գույն ճա ռա գայթ նե րից

պաշտ պան վե լու մե խա նիզմ նե րը

Ուլտ րա մա նու շա կա գույն ճա ռա գայթ նե րից պաշտ պա նու մը նե-

րա ռում է մի շարք մե խա նիզմ ներ`

1. Ար ևայ րու քի առա ջա ցում՝ կապ ված մե լա նի նի հայտն վե լու

հետ: Մե լա նի նը ըն դու նակ է կլա նելու ֆո տոն նե րը և թու լաց-

61| |

նելու ազ դող ճա ռա գայթ նե րի ուժգ նու թյու նը: Մե լա նի նը մաշ-

կի ճա ռա գայթ ման դեպ քում «որ սում է» ազատ ռա դի կալ նե րը,

բա ցի այդ՝ կա պում է եր կա թի իոն նե րը, որոնք կա տա լի զում

են օք սի դային սթ րե սի գործընթացը և դրա նով իսկ ճար պե րի

գե րօք սի դային օք սի դա ցու մը: Ար դյուն քում մե լա նի նը ճն շում

է լի պիդ նե րի օք սի դաց ման շղ թա յա կան ռեակ ցիանե րը և այլ

ազատ ռա դի կա լային ռեակ ցիանե րը:

Էվո լյու ցիայի պրո ցե սում մշակ վել են պիգ մեն տա ցիայի (գու նա-

կա վոր ման) մի քա նի մե խա նիզմ ներ, որոնք պաշտ պա նում են օր գա-

նիզ մը ուլտ րա մա նու շա կա գույն ճա ռա գայթ նե րի վտան գա վոր ազ դե-

ցու թյու նից:

Ուղ ղա կի պիգ մեն տա ցիայի եղա նա կը հա մար վում է ոչ հիմ նա-

կան, պա հուս տային մե խա նիզմ: Մաշ կի բջիջ նե րում կո րի զի շուր ջը

կա մե լա նին: Ուլտ րա մա նու շա կա գույն ճա ռա գայթ նե րի ազ դե ցու-

թյան դեպ քում օք սի դա նում է մե լա նի նի ան գույն, վե րա կանգն ված

ձևը: Պիգ մեն տա ցիա առա ջա նում է առանց գաղտ նի շր ջա նի և

առա վե լա չա փի է հաս նում մեկ ժամ հե տո, որը ար ևա րյուք չի առա-

ջաց նում, ուս տի չա փա քա նա կը պետք է ավե լաց վի: Հա ջոր դը էրի-

թե մային (ա նուղ ղա կի պիգ մեն տա ցիա) մե խա նիզմն է, որն ավե լի

հզոր է: Այս եղա նա կի դեպ քում անոթ նե րը լայ նա նում են, մե ծա նում

է արյան հոս քը, բարձ րա նում է անո թային թա փան ցե լիու թյու նը և

նեյտ րո ֆիլ նե րի ար տա ծո րու մը (էք սու դա ցիան): Էրի թե մա (կարմ րա-

մաշ կու թյուն) առա ջա նում է գաղտ նի շր ջա նից հե տո, տևում է մեկ օր

և ավե լի: Էրի թե մայի ար դյուն քում գոր ծի է դր վում մե լա նի նի սին թե զի

մե խա նիզ մը: Այդ դեպ քում թի րո զին ամի նաթթ վից թի րո զի նա զի ազ-

դե ցու թյամբ և ար գա սի քի հե տա գա պո լի մե րա ցու մից սին թեզ վում է

մե լա նին, որը, կապ վե լով սպի տա կուց նե րին, աք սո նային փո խադըր-

մամբ տար վում է մաշ կի վե րին շեր տե րը, որ տեղ իրա կա նաց նում է

ֆիլտ րի ֆունկ ցիա:

Ուլտ րա մա նու շա կա գույն ճա ռա գայթ նե րը մաշ կի վրա առա ջաց-

նում են հետ ևյալ ար դյունք նե րը`

ակ տի վա նում է մե լա նո ցիտ նե րի պրո լի ֆե րա ցիան;

մե լա նո ցիտ նե րը են թարկ վում են հի պերտ րո ֆիայի և ար ձա-

կում կեղծ ոտիկ ներ;

ա վե լա նում է մե լա նո սոմ նե րի թի վը;

մե ծա նում է մե լա նո սո մում մե լա նի նի առա ջաց ման արա գու-

թյու նը;

62| |

ու ժե ղա նում են մե լա նո սո մի փո խադ րու մը կե րա տի նո ցիտ-

ներ, որը հա մընկ նում է վեր ջին նե րիս բա ժան ման արա գու-

թյա նը և փո խա րին մա նը;

մե ծա նում է մե լա նո սո մի չա փե րը;

վեր նա մաշ կում իջ նում է թի րո զի նա զը ճն շող սուլֆ հիդ րիլ

միացու թյուն նե րի խտու թյու նը, որի շնոր հիվ աճում է այդ

ֆեր մեն տի ակ տի վու թյու նը:

2. Ու րո կա նի նո վային թթ վի առա ջա ցում: Այդ միացու թյու-

նը ար տադր վում է քր տին քի հետ և զավ թում ճա ռա գայթ նե-

րի քվանտ նե րը: Մթու թյան մեջ տե ղի է ու նե նում հա կա ռակ

ռեակ ցիան ջեր մու թյան ար տադ րու թյամբ: Լո ղա նա լիս թթուն

քր տին քի հետ լվաց վում է, որը և պայ մա նա վո րում է ար ևայ-

րու քի առա ջա ցու մը ջրային պրո ցե դու րա ըն դու նե լուց հե տո:

3. Մաշ կի վե րին շեր տի եղ ջե րա ցում: Սկզ բում ուլտ րա ճա ռա-

գայ թու մը ար գե լա կում է բջիջ նե րի կի սու մը մաշ կում (24 ժամ

և ավե լի): Հե տա գա յում (5-6 օր հե տո) բջիջ նե րի կիս ման

արա գա ցու մը առա ջաց նում է վեր նա մաշ կի հի պերպ լա զիա

(վե րաճ), որն ու ղեկց վում է մաշ կի թե փոտ մամբ:

Յու րա քան չյուր մարդ ան հա տա կան զգա յու նու թյուն ու նի ուլտ րա-

մա նու շա կա գույն ճա ռա գայթ նե րի ազ դե ցու թյան նկատ մամբ:

Ըստ դրա տար բե րում են մաշ կի զգա յու նու թյան 4 տիպ`

I. Առանձ նա հա տուկ զգա յուն մաշկ: Այդ ան հատ ներն ու նեն

կա նաչ կամ կա պույտ գույ նի աչ քեր, շի կա կար միր մա զեր,

դեմ քին պե պեն ներ,

II. Զգա յուն մաշկ: Մաշ կի տվյալ զգա յու նու թյամբ մար դիկ բնու-

թագր վում են կա պույտ, կա նաչ կամ մոխ րա գույն աչ քե րի

գույ նով, բաց շի կա հեր կամ շա գա նա կա գույն մա զե րով,

III. Նոր մալ մաշկ: Այս պի սի մար դիկ ու նեն մուգ շա գա նա կա-

գույն մա զեր: Աչ քե րը մոխ րա գույն են կամ բաց շա գա նա կա-

գույն:

IV. Ոչ զգա յուն մաշկ: Այս տի պի մար դիկ տար բեր վում են թուխ

մաշ կով, աչ քե րի և մա զե րի մուգ գույ նով:

Հայտ նի են միացու թյուն ներ, որոնք բարձ րաց նում են մաշ կի զգա-

յու նու թյու նը ուլտ րա մա նու շա կա գույն ճա ռա գայթ նե րի նկատ մամբ:

Դրանց են պատ կա նում որոշ դե ղո րայք ներ` աս պի րին, իբուպ րո ֆեն,

բակտ րիմ, պե նի ցի լին, լա զիկս: Կան նաև բնա կան միացու թյուն ներ,

որոնք օժտ ված են հա ման ման ազ դե ցու թյամբ, օրի նակ` բույ սե րում

(նե խուր) գտն վող ֆու րա նո կու մա րին նե րը:

63| |

Ո րոշ քի միական միացու թյուն ներ պաշտ պա նում են մաշ կը ուլտ-

րա մա նու շա կա գույն ճա ռա գայթ նե րի ազ դե ցու թյու նից: Դրանց են

պատ կա նում պա րա -ա մի նո բեն զո յաթ թուն կամ դրա եթեր նե րը, բնա-

կան աղ բյուր նե րից (սն կե րից) ստաց ված մե լա նի նը, որոնք ավե լաց-

վում են ար ևից պաշտ պա նող տար բեր քսուք նե րին (լոսյոն, կրեմ):

Մաշ կի զգա յու նու թյան փո փո խու թյու նը ուլտ րա մա նու շա կա գույն

ճա ռա գայթ նե րի ազ դե ցու թյա ն նկատմամբ կի րառ վում է մաշ կային

որոշ հի վան դու թյուն ներ բու ժե լու հա մար (փ սո րիազ, վի տի լի գո): Հի-

վան դի մաշ կին դր վում է ֆու րո կու մա րի նի լու ծույթ, կամ նա ըն դու-

նում է ֆու րո կու մա րի նի հա բեր: Որոշ ժա մա նակ ան ց պրե պա րա տը

էպի դեր միս կամ դեր մա թա փան ցե լու հա մար կա տար վում է հի վան-

դի մաշ կի ճա ռա գայ թում ուլտ րա մա նու շա կա գույն ճա ռա գայթ նե րով:

Չա փա քա նա կը պետք է լի նի այն պի սին, որ չա ռա ջաց նի էրի թե մա:

Ուլտ րա մա նու շա կա գույն ճա ռա գայթ նե րի ազ դե ցու թյան ար-

դյունք նե րը տար բեր են: Մի դեպ քում առա ջա նում են մաշ կի ֆո տո-

տոք սիկ, ֆո տոա լեր գիկ ռեակ ցիան ներ, ինչ պես նաև ֆո տո կե րա-

տիտ, կո նյուկ տի վիտ, ավե լի ուշ` կա տա րակտ: Ճա ռա գայթ նե րի

եր կա րատև ազ դե ցու թյու նը բա ցա սա բար է ազ դում աչ քի ոսպ նյա կի

ան լու ծե լի սպի տա կու ցի վրա՝ առա ջաց նե լով նրա դի մե րի զա ցիա:

Մյուս դեպ քում առա ջա նում են մաշ կի չա րո րակ նո րա գո յա ցու-

թյուն ներ`

բա զալ-բջ ջային կար ցի նո մա, որը գրե թե մե տաս տազ ներ չի

տա լիս,

մե լա նո մա` չա րո րակ ու ռուցք: Տղա մարդ կանց մոտ այն առա-

վել հա ճախ հան դի պում է գլ խի, պա րա նո ցի, մեջ քի վրա այդ

հատ ված նե րը մեծ դո զայով ճա ռա գայ թե լիս: Կա նանց մոտ

այն առա վել հա ճախ առա ջա նում է ստո րին վեր ջույթ նե րի

վրա, եր բեմն ափե րի, ներ բան նե րի վրա: Դրանց զար գաց ման

պատ ճա ռը հիմ նա կա նում խա լերն են, որոնք են թարկ վում են

ուլտ րա ճա ռա գայթ ման:

Մթ նո լոր տում պաշտ պա նա կան էկ րա նը ուլտ րա մա նու շա կա-

գույն ճա ռա գայթ նե րի թա փանց ման հա մար օզո նային շերտն է:

Ուլտ րա մա նու շա կա գույն ճա ռա գայթ ներն առա ջաց նում են նաև

իմու նո դեպ րե սիվ էֆեկտ, փո խում են շր ջա նա ռու լիմ ֆո ցիտ նե րի

սուբ պո պու լյա ցիայի տա րա ծու մը, մաշ կում քչաց նում Լան գեր հան-

սի բջիջ նե րի քա նա կը և ճն շում դրանց ֆունկ ցիան, որը ևս կա րող է

նպաս տել կան ցե րո գե նե զին:

64| |

9.3. Ջեր մաս տի ճան

Գիտ նա կան նե րը գտ նում են, որ մարդ կու թյու նը առա ջա ցել է հա-

սա րա կա ծային գո տում, որ տեղ ջեր մաս տի ճա նը ամ բողջ տար վա ըն-

թաց քում +240C -ից ցածր չի լի նում:

Մար դու բնա կեց ման արեալը խիստ ըն դար ձակ է` բևեռ նե րից

(որ տեղ ջեր մաս տի ճա նը հաս նում է -860C) մինչև հա սա րա կա ծային

անա պատ ներ (որ տեղ ջեր մաս տի ճա նը ստ վե րում հաս նում է +500C):

Չնա յած ջեր մաս տի ճա նի այդ մեծ տա տա նում նե րին՝ մարմ նի ջեր-

մաս տի ճա նը կա յուն է և տա տան վում է նեղ սահ ման նե րում` 36-370C:

Օդի ջեր մաս տի ճա նի կտ րուկ փո փո խու թյուն նե րի դեպ քում առա ջա-

նում է սուր շն չա ռա կան հի վան դու թյուն նե րի բռն կում: Մարմ նի ջեր-

մաս տի ճա նի կա յու նու թյու նը պայ մա նա վոր ված է ջեր մա կար գա վոր-

ման բարդ հա մա կար գով, որը գեր տա քաց ման պայ ման նե րում իջեց-

նում է ջեր մա գո յա ցու մը և ակ տի վաց նում ջեր մա հա ղոր դու մը, իսկ

գեր սա ռեց ման վտան գի դեպ քում ու ժե ղաց նում է ջեր մա գո յա ցու մը և

նվա զեց նում ջեր մա հա ղոր դու մը:

Ըստ Ի. Պ. Պավ լո վի՝ տա քա րյուն կեն դա նի նե րի օր գա նիզ մը

կա րե լի է ներ կա յաց նել որ պես ջեր մա կա յուն «կո րիզ», որը «թա-

ղան թի» վրա կրում է ջեր մաս տի ճա նի մեծ տա տա նում ներ: «Կո րի-

զը», որի ջեր մաս տի ճա նը տա տան վում է 36,8-37,50C, նե րա ռում է

կեն սա կան կար ևո րա գույն օր գան նե րը` սիր տը, լյար դը, ստա մոք սը,

աղի քը և այլն: Հատ կա պես բարձր ջեր մաս տի ճան ու նեն լյար դը և

աղի քը: Վեր ջի նիս միկ րոֆ լո րան իր կեն սա գոր ծու նեու թյան ժա մա-

նակ առա ջաց նում է շատ ջեր մու թյուն, որն էլ ապա հո վում է հար ևան

հյուս վածք նե րի ջեր մաս տի ճա նը: Ջեր մաան կա յուն «թա ղան թը»

կազ մում են վեր ջույթ նե րը, մաշ կային և են թա մաշ կային հյուս վածք-

նե րը, մկան նե րը և այլն: Թա ղան թի տար բեր հատ ված նե րի ջեր մաս-

տի ճա նը տա տան վում է լայն սահ ման նե րում: Օրի նակ` ոտ քի մատ-

նե րի ջեր մաս տի ճա նը կազ մում է 240C, սրուն քա ներ բա նային հո դի-

նը` 30-310C, քթի ծայ րի նը`250C, ու ղիղ աղի քի նը 36,5-36,90C և այլն:

«Թա ղան թի» ջեր մաս տի ճա նի ան կա յու նու թյու նը պայ մա նա վոր ված

է օր գա նիզ մի կեն սա գոր ծու նեու թյամբ: «Թա ղան թի» հաս տու թյու նը

կա րող է փոխ վել. տա քու թյան ժա մա նակ այն բա րա կում է, իսկ ցր տի

պայ ման նե րում հաս տա նում` սեղ մե լով «կո րի զը»:

Օր գա նիզ մի հար մա րու մը շր ջա կա մի ջա վայ րի ջեր մաս տի ճա նի

փո փո խու թյուն նե րին իրա կա նա նում է ջեր մա կար գա վոր ման գոր-

65| |

ծըն թա ցի շնոր հիվ:

Գո յու թյուն ու նի ջեր մա կար գա վոր ման եր կու մե խա նիզմ` քի-

միական և ֆի զի կա կան: Ջեր մա կար գա վոր ման քի միական մե խա-

նիզ մը ջեր մար տադ րու թյունն է, ֆի զի կա կա նը` ջեր մա հա ղոր դու մը:

Ջեր մար տադ րու թյան և ջեր մա հա ղորդ ման միջև հաշ վեկ շի ռը հըսկ-

վում է ջեր մա կար գա վոր ման կենտ րո նի մի ջո ցով, որը գտն վում է են-

թա տե սաթմ բում և ազ դակ ներ է ստա նում մաշ կի, են թա մաշ կային

հյուս ված քի ջեր մաըն կա լիչ նե րից, են թա տե սաթմ բի ջեր մազ գա յուն

նեյ րոն նե րից և իրա կա նաց նում մարմ նի ջեր մաս տի ճա նի շտ կու մը:

Ծայ րա մա սային սառ նազ գաց ըն կա լիչ նե րի գրգ ռումն ու ղեկց վում է

ջեր մար տադ րու թյան ավե լաց մամբ, հիմ նա կա նում նյու թա փո խա-

նա կու թյան գոր ծըն թաց նե րի ակ տի վաց ման շնոր հիվ, դո ղի ի հայտ

գա լով և ջեր մա հա ղորդ ման իջեց մամբ` ի հա շիվ մաշ կային և են-

թա մաշ կային արյու նա տար անոթ նե րի սեղմ ման: Են թա տե սաթմ բի

ջեր մազգա յուն նեյ րոն նե րի ակ տի վա ցու մը գեր տա քաց ման դեպ քում

նպաս տում է ջեր մար տադ րու թյան իջեց մա նը` մկա նային լար վա ծու-

թյան ճնշ ման հետ ևան քով և ջեր մա հա ղորդ ման մե ծաց մա նը` ծայ-

րա մա սային արյու նա տար անոթ նե րի լայ նաց ման և քրտ նար տադ-

րու թյան ու ժե ղաց ման հետ ևան քով: Քի միական ջեր մա կար գա վոր-

ման մե խա նիզ մում մեծ դեր ու նեն նաև թո քե րը, որոն ցում բարձր կա-

լո րիակա նու թյամբ օժտ ված ճար պե րի օք սի դա ցու մը պահ պա նում է

հա րա բե րա կան կա յուն ջեր մաս տի ճա նը: Ար տա քին բարձր ջեր մաս-

տի ճա նի դեպ քում թո քե րից հո սող արյու նն ավե լի սառն է, իսկ ցած րի

դեպ քում` ար տաշնչ վող օդից ավե լի տաք:

Են թա տե սաթմ բային ջեր մա կար գա վոր ման իրա կա նաց մա նը

մաս նակ ցում են ներ զա տիչ գեղ ձե րը, հիմ նա կա նում վա հա նա գեղ ձը

և մա կե րի կամ նե րը: Ջեր մա կար գա վո րու մը գտն վում է մեծ կի սագն-

դե րի կեղ ևի հս կո ղու թյան ներքո, ին չը թույլ է տա լիս օր գա նիզ մին

ընդ հա նուր ջեր մաս տի ճա նային զգա յու նու թյան հի ման վրա ընտ րել

որո շա կի վար քագ ծային ռեակ ցիաներ:

Ե թե մար դը եր կար ժա մա նակ գտն վի շր ջա կա մի ջա վայ րի

բարձր կամ ցածր ջեր մաս տի ճա նային պայ ման նե րում, ապա որո-

շա կի սահ ման նե րից դուրս մարմ նի ջեր մաս տի ճա նի կա յու նու թյունն

ապա հո վող մե խա նիզմ նե րը դառ նում են ան բա վա րար, և նկատ վում է

մարմ նի գեր ջեր մու թյուն կամ թեր ջեր մու թյուն: Թեր ջեր մու թյան դեպ-

քում մար նի ջեր մաս տի ճա նը 350C -ից ցածր է: Այս դեպ քում իջ նում է

նյար դային կենտ րոն նե րի դր դե լիու թյու նը, նյու թա փո խա նա կու թյու-

66| |

նը, զար կե րա կային ճն շու մը, դան դա ղում է շն չա ռու թյու նը, նվա զում

սր տի կծ կում նե րի հա ճա խու թյու նը, փոք րա նում սր տի սիս տո լային

ծա վա լը: Գեր ջեր մու թյուն առա ջա նում է, երբ շատ բարձր է լի նում

շր ջա պա տի ջեր մաս տի ճա նը, հատ կա պես խո նավ օդի և ար դյու-

նա վետ քրտ նար տադ րու թյան սահ մա նա փակ ման պայ ման նե րում:

Գեր ջեր մու թյուն առա ջա նում է նաև օր գա նիզ մի ջեր մա գո յա ցումն

ու ժե ղաց նող էն դո գեն ծա գում ու նե ցող գոր ծոն նե րի ազ դե ցու թյամբ

(թի րոք սին): Ու ժեղ գեր ջեր մու թյան դեպ քում առա ջա նում է «ջեր-

մային հար ված»: Եթե մար դը մեկ ամիս և ավե լի գտն վի բարձր կամ

ցածր ջեր մաս տի ճա նի պայ ման նե րում, ապա նրա մոտ բարձ րա նում

է պաշտ պա նա կան մե խա նիզմ նե րի ար դյու նա վե տու թյու նը, առա ջա-

նում է ջեր մային հար մա րում: Տա քու թյա նը հար մար վե լիս բարձ րա-

նում է քրտ նար տադ րու թյան մե խա նիզմ նե րի ար դյու նա վե տու թյու նը,

ցր տին հար մար վե լիս ջեր մա կար գա վո րիչ լար վա ծու թյու նը և դո ղը

առա ջաց նում են մեծ ջեր մու թյուն, քա նի որ հյուս վածք նե րում, հատ-

կա պես մկան նե րում շա տա նում է ադ րե նաըն կա լիչ նե րի քա նա կը:

9.4. Ար ևային ակ տի վու թյուն

Մար դը արև սի րող էակ է: Ար ևային լույ սը տե սո ղա կան վեր լու-

ծի չի մի ջո ցով մար դուն կողմ նո րո շում է տա րա ծու թյան մեջ, բարձ-

րաց նում է մեծ կի սագն դե րի կեղ ևի ակ տի վու թյու նը, որո շում կյան քի

օրա կան ռիթ մը, նյու թա փո խա նա կու թյու նը: Ուլտ րա մա նու շա կա-

գույն ճա ռա գայթ նե րը պայ մա նա վո րում են օր գա նիզ մի տե ղա կան և

ընդ հա նուր ռեակ ցիանե րը` ներ զա տիչ գեղ ձե րի հյու թա զա տու թյան

գոր ծու նեու թյու նը, օր գա նիզ մի ռեակ տի վու թյան փո փո խու թյու նը:

Եր կա րատև լու սային քաղ ցը նպաս տում է մի շարք հի վան դու թյուն-

նե րի զար գաց մա նը (օ ր.՝ ռա խիտ), դժ վա րաց նում է տու բեր կու լո զի,

սիրտ -ա նո թային հի վան դու թյուն նե րի բու ժու մը:

Արևն ար ձա կում է տար բեր եր կա րու թյան ալիք ներ` կարճ ալիք-

նե րից (ո ւլտ րա մա նու շա կա գույն և ռենտ գե նյան) մինչև ռա դիոա լիք-

ներ (սան տի մետ րա նոց, դե ցի մետ րա նոց): Ար ևը ար ձա կում է նաև

կոր պուս կուլ ներ (մանր մաս նիկ ներ` պրո տոն ներ, էլեկտ րոն ներ):

Ար ևային առա վե լա չափ ակ տի վու թյան տա րի նե րին ուլտ րա մա նու-

շա կա գույն ճա ռա գայթ նե րը կրկ նա կի շա տա նում են, ռենտ գե նյա նը`

հա րյուր ան գամ, ռա դիոճա ռա գայ թու մը` հա զար և նույ նիսկ մի լիոն

ան գամ: Էլեկտ րա մագ նի սա կան ճա ռա գայթ նե րը Եր կիր հաս նում են

67| |

8,3 րո պեի ըն թաց քում, կոր պուս կու լյար ճա ռա գայթ ներն ավե լի ուշ

(1-2 օրում):

Ար ևի ճա ռա գայթ ման բարձր չա փա բա ժինն ան բա րեն պաստ է

օր գա նիզ մի հա մար. իջ նում է իմու նի տե տը, բարձ րա նում չա րո րակ

նո րա գո յա ցու թյուն նե րի զար գաց ման վտան գը:

9.5. Մթ նո լոր տային ճն շում (ե ղա նա կազ գա յու նու թյուն)

Ե ղա նա կազ գա յու նու թյու նը օր գա նիզ մի ռեակ ցիան է օդեր ևու-

թա բա նա կան գոր ծոն նե րի նկատ մամբ, որի դրս ևո րու մը կախ ված

է օր գա նիզ մի ելա կե տային վի ճա կից, տա րի քից, միկ րոկ լի մայից,

որում ապ րում է մար դը և այդ պայ ման նե րին նրա կլի մա յա վար ժեց-

ման աս տի ճա նից: Եղա նա կազգա յու նու թյու նը հատ կա պես դիտ վում

է այն մարդ կանց մոտ, որոնք քիչ են լի նում մա քուր օդում, զբաղ ված

են մտա վոր աշ խա տան քով, չեն զբաղ վում սպոր տով: Առողջ մար-

դու հա մար օդեր ևու թա բա նա կան տա տա նում նե րը վտան գա վոր չեն:

Հի վան դու թյուն նե րի (ան գի նա, գրիպ, թո քա բորբ, հո դա բորբ) կամ

գեր հոգ նա ծու թյան դեպ քում օր գա նիզ մի դի մադ րո ղա կա նու թյու նը և

ռե զերվ նե րն իջ նում են: Ուս տի եղա նա կազ գա յու նու թյուն դիտ վում

է տար բեր հի վան դու թյուն ներ ու նե ցող մարդ կանց 35-70% -ի մոտ:

Եղա նա կը զգում է սիրտ -ա նո թային հա մա կար գի հի վան դու թյուն-

ներ ու նե ցող նե րից յու րա քան չյուր երկ րոր դը: Մթ նո լոր տային ճընշ-

ման նշա նա կա լի փո փո խու թյուն նե րը կա րող են առաջ բե րել գեր-

լար վա ծու թյուն և հար մար ման մե խա նիզմ նե րի խզում: Այդ դեպ քում

օր գա նիզ մի կեն սա բա նա կան ռիթ մե րը աղա վաղ վում են, դառ նում

քաո սային: Եղա նա կային ախ տա բա նա կան ռեակ ցիան յու րօ րի-

նակ վե գե տա տիվ «փո թո րիկ» է օր գա նիզ մում: Դրա զար գաց մա նը

նպաս տում են վե գե տա տիվ նյար դային հա մա կար գի խան գա րում-

նե րը: Վեր ջին ժա մա նակ ներս վե գե տա տիվ խան գա րում նե րի թիվն

աճել է, որը կապ ված է ան բա րեն պաստ գոր ծոն նե րի ազ դե ցու թյան

հետ` սթ րես, թեր շար ժու նու թյուն, թերս նում, գերս նում: Տար բեր մարդ-

կանց մոտ նյար դային հա մա կար գի ֆունկ ցիոնալ վի ճա կը միան ման

չէ, ուս տի միև նույն պայ ման նե րում նշ վում է եղա նա կային հա կա-

դիր ռեակ ցիաներ` բա րեն պաստ և ոչ բա րեն պաստ: Մթ նո լոր տային

բարձր ճնշ ման պայ ման նե րում դիտ վում է անո թա զար կի և շն չա ռու-

թյան հա ճա խու թյան իջե ցում, սիս տո լային ճնշ ման բարձ րա ցում և

դիաս տո լայի նի իջե ցում, թո քե րի կեն սա կան տա րո ղու թյան մե ծա-

68| |

ցում, մաշ կային զգա յու նու թյան և լսո ղու թյան նվա զում, աղի նե րի

գա լա րակծ կում նե րի ու ժե ղա ցում:

Ա ռա վել հա ճախ եղա նա կազ գա յու նու թյուն դիտ վում է թույլ (մե-

լան խո լիկ) և ու ժեղ չհա վա սա րակշռ ված (խո լե րիկ) նյար դային տիպ

ու նե ցող նե րի մոտ, իսկ ու ժեղ հա վա սա րակշռ ված նյար դային տիպ

ու նե ցող նե րի մոտ այն դրս ևոր վում է օր գա նիզ մի թու լաց ման դեպ-

քում: Օր գա նիզ մի վրա ազ դում է ինչ պես եղա նա կը ամ բող ջու թյամբ,

այն պես էլ նրա առան ձին բա ղադ րա մա սե րը: Բա րո մետ րիկ ճնշ ման

տա տա նում նե րը իջեց նում են արյան թթ ված նային հա գեց վա ծու-

թյու նը և մե խա նի կո րեն գրգ ռում թո քամ զային թեր թիկ նե րի, որո վայ-

նամ զի, հո դե րի ձուս պա թա ղան թի ու անոթ նե րի ըն կա լիչ նե րը: Քա մին

առա ջաց նում է նյար դային հա մա կար գի գրգռ վա ծու թյուն: Օդի խո-

նա վու թյու նը կար ևոր դեր ու նի մթ նո լոր տում թթ ված նի խտու թյու նը

պահ պա նե լու հա մար, ազ դում է ջեր մա փո խա նա կու թյան և քրտ նար-

տադ րու թյան վրա: Բարձր խո նա վու թյան հան դեպ հատ կա պես զգա-

յուն են հի պեր տո նիկ հի վանդ նե րը և անոթ նե րի կարծ րա ցում (ա թե-

րոսկ լե րոզ) ու նե ցող նե րը: Սիրտ -ա նո թային հա մա կար գի հի վան դու-

թյուն նե րի սրա ցում առա ջա նում է բարձր խո նա վու թյան դեպ քում

(80-90%): Շատ մարդ կանց մոտ ան ձր ևային օրե րը իրենց հետքն

են թող նում ար տա քին տես քի վրա, հա ճախ դեմ քը դառ նում է գու-

նատ: Մար դու հա մար առա վել բա րեն պաստ է այն պի սի եղա նա կը,

երբ խո նա վու թյու նը 40-60% է, ջեր մաս տի ճա նը 18-200C: Օր գա նիզ մի

վրա ան բա րեն պաստ են ազ դում դրա կան աէ րոիոն նե րի ավել ցու կը,

որոնք առա ջա նում են շոգ ու խո նավ եղա նա կին, որը կա րող է առա-

ջաց նել սր տի հի վան դու թյուն նե րի սրա ցում:

Տար բե րում են եղա նա կազ գա յու նու թյան երեք աս տի ճան: Թեթև

աս տի ճա նը դրս ևոր վում է միայն սուբյեկ տիվ վա տա ռող ջու թյան

դեպ քում: Մի ջին աս տի ճա նի դեպ քում նշ վում է որո շա կի օբյեկ տիվ

շար ժեր` զար կե րա կային ճնշ ման և էլեկտ րասր տագ րի փո փո խու-

թյուն ներ: Ծանր աս տի ճա նի դեպ քում առա ջա նում են ար տա հայտ-

ված խան գա րում ներ, որոնք դրս ևոր վում են 5 տի պի ռեակ ցիանե րով.

սր տային տի պի դեպ քում առա ջա նում են ցա վեր սր տի շր ջա-

նում և շն չա հեղ ձու թյուն,

ու ղե ղային տի պը բնու թագր վում է գլ խա ցա վե րով, գլ խա-

պտույտ նե րով, աղ մու կով և զն գո ցով գլ խում,

խա ռը տի պի դեպ քում դիտ վում է նյար դային և սր տային

խան գա րում նե րի զու գակ ցում,

69| |

աս թե նոնև րո տիկ տի պի դեպ քում նշ վում է դր դե լիու թյան,

գրգռա կա նու թյան բարձ րա ցում, ան քնու թյուն, զար կե րա-

կային ճնշ ման փո փո խու թյուն,

ռեակ ցիայի անո րոշ տիպ ու նե ցող նե րը բնու թագր վում են

ընդ հա նուր թու լու թյամբ:

Ծանր աս տի ճա նի եղա նա կազ գա յու նու թյամբ տա ռա պող ան-

ձինք պետք է գտն վեն դիս պան սեր հս կո ղու թյան տակ:

Ե ղա նա կազ գա յու նու թյան չա փա նիշ ներն են՝

գան գատ ներ եղա նա կի և կլի մայի փո փո խու թյուն նե րի հան-

դեպ,

գրգ ռա կա նու թյան, հոգ նա ծու թյան բարձ րա ցում, ճնշ ված վի-

ճակ,

ան բա րեն պաստ եղա նա կի դեպ քում նույն կլի նի կա կան

նշան նե րի կրկ նու թյուն,

կ լի նի կա կան վատ թա րաց ման կար ճատ ևու թյուն:

9.5.1. Եղա նա կի տի պե րը

Հի պոք սիկ տիպ: Հիմ նա կան գծե րը` մթ նո լոր տային ցածր ճն շում,

բարձր խո նա վու թյուն, քա մու ուժգ նա ցում, ամ պա մա ծու թյան բարձ-

րա ցում, տե ղում ներ, օդում թթ ված նի քա նա կի իջե ցում: Ան բա րեն-

պաստ է ցածր զար կե րա կային ճն շում ու նե ցող մարդ կանց հա մար,

բա րեն պաստ է նրանց հա մար, ով քեր նա խատ րա մադր վա ծու թյուն

ու նեն հի պեր տո նիկ հի վան դու թյան նկատ մամբ:

Ս պաս տիկ տիպ: Հիմ նա կան գծե րը` մթ նո լոր տային ճնշ ման

և օդում թթ ված նի պա րու նա կու թյան բարձ րա ցում, ջեր մաս տի ճա-

նի իջե ցում, քա մու ուժգ նա ցում: Ան բա րեն պաստ է զար կե րա կային

բարձր ճն շում և կրծ քա հեղ ձուկ ու նե ցող նե րի հա մար, բա րեն պաստ է

հի պո տո նիկ նե րի հա մար:

Տո նու սը բարձ րաց նող և իջեց նող տի պեր: Հա ճախ նա խոր դում

են սպաս տիկ և հի պոք սիկ տի պե րին: Առա ջի նը բարձ րաց նում է

անոթ նե րի լար վա ծու թյու նը, երկ րոր դը` իջեց նում: Առող ջու թյան վրա

ազ դե ցու թյու նը թույլ է ար տա հայտ ված: Առա վել վտան գա վոր են

կտրուկ ան կում նե րը, երբ օր վա ըն թաց քում տե ղի է ու նե նում մեկ ար-

դյուն քի փո խա րի նում մյու սով:

Հաս տատ վել է, որ եղա նա կի կտ րուկ փո փո խու թյու նը փո խում է

իոն նե րի, մո լե կուլ նե րի հա րա բե րու թյու նը, որոնք օժտ ված են որո շա-

70| |

կի էլեկտ րա կան լից քե րով: Բա ցա սա կան իոն նե րը դրա կան ազ դե-

ցու թյուն են թող նում առող ջու թյան վրա, իսկ դրա կան իոն նե րը` բա-

ցա սա կան: Եթե շն չում ենք բա ցա սա կան իոն նե րով լե ցուն օդ, ապա

այն թար մաց նող ազ դե ցու թյուն է թող նում, իսկ եթե գե րակշ ռում են

դրա կան լից քա վոր ված իոն նե րը, ապա առա ջա նում է գլ խապ տույտ,

քն կո տու թյուն:

Օր գա նիզ մի ռեակ ցիան եղա նա կային գոր ծոն նե րի նկատ մամբ

ան վա նում են մե տեոտ րոպ ռեակ ցիաներ, որոնց դեպ քում նյար-

դային և ներ զա տա կան ֆունկ ցիանե րը, նյու թա փո խա նա կու թյու նը

ելա կե տային սահ ման նե րից դուրս չեն գա լիս: Մե տեոտ րոպ ռեակ-

ցիանե րը կա րող են կապ ված լի նել կլի մա յա կան մի գո տուց մյու սին

փո խադր վե լու հետ:

Ե ղա նա կազ գա յունու թյան չա փա նիշ ներ են հա մար վում.

գան գատ ներ եղա նա կի և կլի մայի փո փո խու թյան հան դեպ,

ե ղա նա կի փո փո խու թյան կան խազ գա ցու մը,

գրգ ռա կա նու թյան, հոգ նա ծու թյան, ընկճ ված վի ճա կի բարձ-

րա ցում,

ան բա րեն պաստ եղա նա կի դեպ քում նույն կլի նի կա կան

նշան նե րի կրկ նու թյունը,

կ լի նի կա կան ցու ցա նիշ նե րի նոր մա լա ցում ան բա րեն պաստ

եղա նա կի դեպ քում,

կ լի նի կա կան վատ թա րաց ման կար ճատ ևու թյուն:

Մե տեոտ րոպ ռեակ ցիանե րի հա ճա խու թյու նը տա տան վում է

տա րի քից կախ ված: Այն մե ծա նում է քրո նի կա կան հի վան դու թյուն-

նե րի թվի ավե լաց ման, հղիու թյան և ծնն դա բե րու թյան դեպ քում:

9.6. Թրթռ ման եվ աղ մու կի ազ դե ցու թյու նը մար դու օր գա նիզ մի վրա

Ար տա քին մի ջա վայ րի ֆի զի կա կան գոր ծոն նե րի մեջ առա ջա-

տար տեղ են զբա ղեց նում մե խա նի կա կան տա տա նում նե րը: Ցան-

կա ցած կարծր մարմ նի, հե ղու կի, գա զի տա տա նում նե րը բնու թագըր-

վում են տա տա նա սահ մա նով, հա ճա խու թյամբ և տա տան ման ալի քի

շարժ ման արա գու թյամբ:

Ըստ հա ճա խու թյան՝ բո լոր տա տա նում նե րը բա ժան վում են երեք

տի րույ թի.

ինֆ րա ձայ նային` մինչև 16 Հց,

ձայ նային (լ սո ղա կան օր գա նով տա տա նումն ըն կալ վում է

71| |

որ պես ձայն)`16-20000 Հց,

ուլտ րա ձայ նային` 20000 Հց -ից բարձր:

Կեն ցա ղում, փո ղո ցում, տրանս պոր տում և ար տադ րու թյան մեջ

մեր վրա մշ տա պես ազ դում և օր գա նիզ մի բո լոր կա ռուց վածք նե րին

փո խանց վում են ինչ պես կարծր, այն պես էլ առաձ գա կան մար մին-

նե րի տա տա նում նե րը՝ զու գակց ված այլ գոր ծոն նե րի հետ: Կախ ված

այդ տա տա նում նե րի որա կա կան և քա նա կա կան ցու ցա նիշ նե րից՝

օր գա նիզ մի ռեակ ցիան տար բեր է: Տրանս պոր տով երթ ևե կե լիս զգում

ենք թրթռ ման և աղ մու կի ան դուր ազ դե ցու թյու նը, սա կայն իջ նե լուց

ան մի ջա պես հե տո մո ռա նում դրա մա սին: Եթե այդ գոր ծոն նե րը տա-

րի նե րով և ամիս նե րով ազ դում են օր գա նիզ մի վրա աշ խա տան քի ըն-

թաց քում, ապա դրանք հան դես են գա լիս որ պես մաս նա գի տա կան

վնա սա կա րու թյուն:

9.6.1. Թրթ ռում

Թրթ ռու մը մի ջա վայ րի էկո լո գիական կար ևոր գոր ծոն նե րից մեկն

է և օժտ ված է կեն սա բա նա կան մեծ ակ տի վու թյամբ: Այն մե խա նի-

կա կան տա տա նում նե րի տա րա տե սակ է, որն ու նի մի քա նի բնու-

թագ րիչ ներ՝ տա տա նա սահ ման (մարմ նի կամ առան ձին կե տի հա-

վա սա րակշռ ված դիր քից խո տոր ման մե ծու թյու նը), հա ճա խու թյուն

(տա տա նում նե րի քա նա կը միավոր ժա մա նա կում), տա տան ման մեկ

ցիկ լի տևո ղու թյուն, տա տան ման արա գու թյուն (սմ/վրկ) և արա գա-

ցում (սմ/վրկ2):

Ժո ղովր դա կան տն տե սու թյան ան նա խըն թաց վե րելքն ու ղեկց-

վում է տեխ նո լո գիական գոր ծըն թաց նե րի մե քե նա յաց մամբ և ավ տո-

մա տաց մամբ, որոնք նպաս տում են բան վոր նե րի աշ խա տան քային

պայ ման նե րի լա վաց մա նը: Սա կայն ար տադ րու թյան շատ ճյու ղե-

րում, ած խաար դյու նա բե րու թյան, շի նա րա րու թյան մեջ, փո խադ րա-

մի ջոց նե րում հա ճա խա կի օգ տա գոր ծում են այն պի սի գոր ծիք ներ,

որոնք աշ խա տում են թրթրռ ման սկզ բուն քով:

Ժա մա նա կա կից ար դյու նա բե րու թյան մեջ թրթռ ման աղ բյուր

կա րող են լի նել մե քե նա նե րը և շար ժիչ նե րը, ջեր մային ու լա րային

ին ժե նե րա կան սար քա վո րում նե րը, ինչ պես նաև ձեռ քով կա տար վող

որոշ տեխ նո լո գիական գոր ծըն թաց ներ: Ար դյու նա բե րու թյան մեջ և

փո խադ րա մի ջոց նե րում թրթռ ման սկզ բուն քով գոր ծող շատ մե քե-

նա նե րի աշ խա տանքն ու ղեկց վում է նաև աղ մու կով, որը մեծ վնաս է

հասց նում մարդ կանց առող ջու թյա նը:

72| |

Այժմ գոր ծա րան նե րում և ֆաբ րի կա նե րում հաշվ վում են 100 -ից

ավե լի ձեռ քի մե քե նա յաց ված գոր ծիք ներ, որոնց աշ խա տանքն ու-

ղեկց վում է թրթռմամբ: Օր գա նիզ մի հա մար կար ևոր նշա նա կու թյուն

ու նեն թրթռ ման հա ճա խու թյուն նե րի 3 տի րույթ` ցածր (0,5-100 Հց),

մի ջին (100 Հց-100 կՀց) և ուլտ րա ձայ նային (100 կՀց -ից մինչև մի

քա նի ՄՀց): Մար դու հա մար առա վել վտան գա վոր են ինֆ րա ձայ-

նային հա ճա խու թյուն նե րը (0,1-16 Հց), հատ կա պես 7 Հց հա ճա խու-

թյու նը, որը հա մընկ նում է մեծ կի սագն դե րի կեղ ևի ալ ֆա ռիթ մի հա-

ճա խու թյա նը:

Թրթռ ման վտան գա վո րու թյունն որոշ վում է հետ ևյա լով.

Բո լոր թրթ ռա ցող գոր ծիք նե րը և մե քե նա նե րը չեն տա լիս կա-

նո նա վոր տա տա նում ներ, որին օր գա նիզ մը հար մար վի, այլ

առա ջաց նում են մշ տա պես փո փոխ վող տա տա նա սահ մա-

նով, հա ճա խու թյամբ և արա գաց մամբ տա տա նում ներ:

Օր գա նիզ մի կեն սա բա նա կան ռեակ ցիան կախ ված է թրթըռ-

ման ֆի զի կա կան բնու թագ րե րից. որ քան մեծ է հա ճա խու-

թյու նը, այն քան մեծ է վնա սա կար ազ դե ցու թյու նը:

Թրթռ ման նկատ մամբ մար դու զգա յու նու թյան աս տի ճա-

նը կախ ված է տա րա ծու թյան մեջ մարմ նի դիր քից: Առա վել

վնա սա կար ազ դե ցու թյուն ցու ցա բե րում է ուղ ղա հա յաց թրթ-

ռու մը:

Թրթռ ման ան բա րեն պաստ ազ դե ցու թյու նը կախ ված է ար-

տա քին պայ ման նե րից, հատ կա պես վտան գա վոր նշա նա-

կու թյուն ցու ցա բե րում է ար տա քին մի ջա վայ րի ցածր ջեր-

մաս տի ճա նը և բարձր խո նա վու թյու նը:

Թրթռ ման վնա սա կար ազ դե ցու թյան ու ժը կախ ված է թրթ ռա-

ցող առար կայի հետ մար դու փո խազ դե ցու թյու նից: Վնա սա-

կար ազ դե ցու թյան հա մար մեծ նշա նա կու թյուն ու նի հե տա-

դարձ հար վա ծի ու ժը: Որ քան մեծ է տա տա նա սահ մա նը, և

ծանր է գոր ծի քը, այն քան ու ժեղ է հե տա դարձ հար վա ծը, և

ար տա հայտ ված է վնաս վա ծու թյու նը:

Ըստ ազ դե ցու թյան տե ղի՝ տար բե րում են տե ղային և ընդ հա-

նուր թրթ ռում ներ: Վեր ջինս հան դի պում է եր կաթ բե տո նային, շի նա-

րա րա կան ար տադ րու թյուն նե րում, տեքս տիլ ար դյու նա բե րու թյան

մեջ, փո խադ րա մի ջոց նե րում: Մինչև 16 Հց հա ճա խու թյան թրթռ ման

ազ դե ցու թյամբ առա ջա ցած վի ճա կը բնու թագր վում է որ պես «ճոճ-

ման» հի վան դու թյուն, որը մաս նա վո րա պես նկատ վում է փո խադ րա-

73| |

մի ջոց նե րի տար բեր ճյու ղե րում (եր կա թու ղային, ծո վային, օդային)

աշ խա տող բան վոր նե րի մոտ: Մաս նա գի տու թյան բնույ թը որո շիչ է

հի վան դու թյան ըն թաց քի հա մար: Վա րորդ նե րի մոտ հայտ նա բեր վել

են ստա մոքս -ա ղի քային ու ղու հի վան դու թյուն ներ, օդա չու նե րի մոտ

դիտ վում է տե սո ղու թյան, ու շադ րու թյան և մտա վոր գոր ծու նեու թյան

թու լա ցում:

Թրթռ ման եր կա րատև ազ դե ցու թյան դեպ քում օր գա նիզ մում

առա ջա նում են կա յուն փո փո խու թյուն ներ, որոնք հան գեց նում են

թրթ ռային հի վան դու թյան զար գաց մա նը: Թրթ ռային հի վան դու թյան

կլի նի կա կան պատ կե րը չնա յած բազ մա զան է, սա կայն հիմ նա կան

ախ տան շան նե րը կա յուն են: Ձեռ քի թրթ ռա գոր ծիք նե րով աշ խա տող

բան վոր նե րը մատ նե րի և դաս տա կի շր ջա նում զգում են թմ րու թյուն,

հոգ նա ծու թյուն, եր բեմն էլ ցա վեր: Որոշ դեպ քե րում ի հայտ են գա լիս

նաև մատ նե րի ջղակծ կում ներ: Հատ կա պես բարձ րա նում է ձեռ քե րի

զգա յու նու թյու նը սառ նու թյան նկատ մամբ, դրանք կապ տում և ան-

գու նա նում են: Նկատ վում է նաև արագ հոգ նա ծու թյուն, գրգ ռա կա-

նու թյան բարձ րա ցում, գլ խա ցա վեր, եր բեմն էլ` գլ խապ տույտ: Բա-

ցա հայտ վել են արյան շր ջա նա ռու թյան, նյար դային հա մա կար գի և

այլ օր գան նե րի գոր ծու նեու թյան խան գա րում ներ: Նվա զում է շո շա-

փե լի քի և ջեր մային զգա յու թյու նը, փոխ վում վե գե տա տիվ, կենտ րո-

նա կան և բարձ րա գույն նյար դային հա մա կար գե րի գոր ծու նեու թյու-

նը: Առա ջա նում են գլ խա ցա վեր, գրգռ վա ծու թյուն, արագ հոգ նա ծու-

թյուն, ան քնու թյուն, փոխ վում են գլ խու ղե ղի տար բեր գո յա ցու թյուն-

նե րի էլեկտ րա կան ակ տի վու թյու նը, դրդ ման և ար գե լակ ման գոր ծըն-

թաց նե րի փոխ հա րա բե րու թյու նը: Ամե նից առաջ ախ տա հար վում

է մի ջան կյալ ու ղե ղը և ի հայտ է գա լիս դիէն ցե ֆալ հա մախ տա նիշ:

Նկատ վում է նաև ան դաս տա կային ապա րա տի գրգ ռա կա նու թյան

բարձ րա ցում:

Բ նո րոշ ցու ցա նիշ է նաև տե սո ղա կան, լսո ղա կան, շար ժո ղա կան

զգա յա րան նե րի փո խազ դե ցու թյան խան գա րու մը: Հատ կա պես դան-

դա ղում են պայ մա նա ռեֆ լեք սային ռեակ ցիանե րը, նվա զում է տե սո-

ղա կան և լսո ղա կան զգա յու թյուն նե րի շար ժու նու թյու նը:

Թրթռ ման եր կա րատև ազ դե ցու թյան դեպ քում դիտ վում են ած-

խաջ րային, սպի տա կու ցային, ճար պային, էներ գիական փո խա նա-

կու թյան, ֆեր մեն տային ակ տի վու թյան փո փո խու թյուն ներ: Ցածր

հա ճա խու թյան թրթռ ման ազ դե ցու թյան դեպ քում գե րակշ ռում է պա-

րա սիմ պա թիկ նյար դային հա մա կար գի լար վա ծու թյու նը, որը նպաս-

74| |

տում է արյան ճնշ ման իջեց մա նը, սր տի կծ կում նե րի հա ճա խու թյան

նվազ մա նը: Բարձր հա ճա խու թյան թրթռման դեպ քում սիմ պա թիկ

նյար դային հա մա կար գի լար վա ծու թյան մե ծաց ման հետ ևան քով

բարձ րա նում է արյան ճն շու մը, և առա ջա նում է տա խի կար դիա:

Թրթ ռային հի վան դու թյամբ տա ռա պող հի վանդ ներն ու նե նում են

նաև ստա մոք սի հյու թա զա տա կան և շար ժո ղա կան ֆունկ ցիանե րի

խան գա րում ներ: Շատ հա ճախ ստա մոք սի շր ջա նում նկատ վում են

ցա վեր, սրտ խառ նոց, այ տուց, փոր կա պու թյուն, ախոր ժա կի բա ցա-

կա յու թյուն: Խան գար վում են նաև լյար դի ֆունկ ցիանե րը, մաս նա-

վո րա պես` սպի տա կու ցային, ած խաջ րային և թու նազր կող: Հի վան-

դու թյան խո րաց ման ժա մա նակ առա ջա նում է նաև մկան նե րի ապա-

ճում, հո դե րի և ոսկ րե րի ձևա խախ տում, ող նու ղե ղի տար բեր բա ժին-

նե րի նեյ րոն նե րի կազ մա փո խու թյուն:

Թրթ ռային հի վան դու թյան առա ջա ցումն ու զար գա ցու մը պայ-

մա նա վոր ված են մե նա հա տուկ և ոչ մե նա հա տուկ բարդ հար մա րո-

ղա կան մե խա նիզմ նե րով, որոնց ձևա վո րու մը կախ ված է թրթռ ման

ազ դե ցու թյու նից, դրա ցու ցա նիշ նե րից և ազ դե ցու թյան տե ղից:

Թրթ ռային հի վան դու թյու նը կան խե լու նպա տա կով հա տուկ նյու-

թե րի և կա ռուց վածք նե րի մի ջո ցով կա տար վում է թրթ ռաաղ բյու րի

մե կու սա ցում և թրթ ռային ալիք նե րի կլա նում: Անհ րա ժեշտ է օգ տա-

գոր ծել այն պի սի սար քեր և սար քա վո րում ներ, որոնց ցու ցա նիշ նե րը

գտն վում են սա նի տա րա կան նոր մե րի սահ ման նե րում:

Ար տադ րա կան թրթ ռում նե րի վնա սա կար ազե ցու թյու նը փոք-

րաց նե լու նպա տա կով կար ևոր նշա նա կու թյուն ու նեն նաև աշ խա-

տող ան ձնա կազ մի ան հա տա կան պաշտ պա նու թյան մի ջոց նե րի կի-

րա ռու մը, աշ խա տան քի ու հանգս տի ռե ժի մի ճիշտ կազ մա կեր պու մը:

Սույն նպա տա կով կի րառ վում են թաթ պան ներ կամ թրթ ռու մը խլաց-

նող միջ նա շեր տով ձեռ նոց ներ, ներդ րակ ներ: Ոտ քե րը պահ պա նե լու

նպա տա կով օգ տա գործ վում են հա տուկ նյու թից պատ րաստ ված

կո շիկ ներ, ներ բան ներ և ծն կա կապ, որոնք թրթ ռու մը նվա զեց նում են

7-10 դԲ -ո վ: Մարմ նի պաշտ պան ման հա մար օգ տա գոր ծում են գոգ-

նոց ներ, գո տի ներ և հա տուկ ար տա հա գուստ: Ար գել վում է թրթռ ման

ազ դե ցու թյան պայ ման նե րում ար տա ժա մյա աշ խա տան քը: Կար ևոր

նշա նա կու թյուն ու նեն բուժ կան խար գե լիչ մի ջո ցա ռում նե րը: Դրան-

ցից են` ֆի զի կա կան բու ժա կան գոր ծո ղու թյուն նե րը, մեր սու մը, ար-

տադ րա կան մարմ նա մար զու թյու նը, ջրային տաք լո գանք նե րը:

Թրթռ ման վտան գա վոր ազ դե ցու թյու նը կան խե լու նպա տա կով

75| |

ան հրա ժեշտ է կի րա ռել մի շարք կան խար գե լիչ մի ջո ցա ռում ներ.

հա տուկ նյու թե րի և կա ռուց վածք նե րի մի ջո ցով կա տա րել

թրթ ռաղբյու րի մե կու սա ցում և թրթ ռային ալիք նե րի կլա նում,

աշ խա տան քի գոր ծըն թա ցում օգ տա գոր ծել այն պի սի սար-

քա վո րում ներ, որոնց ցու ցա նիշ նե րը գտն վում են սա նի տա-

րա կան նոր մե րի սահ մա նում,

հա ճա խու թյուն նե րի տի րույ թից ան հրա ժեշտ է բա ցա ռել 35-

250 Հց հա ճա խու թյու նը՝ որ պես վտան գա վոր,

ճիշտ կազ մա կեր պել աշ խա տան քի ռե ժի մը. յու րա քան չյուր

մեկ ժամ աշ խա տան քից հե տո՝ տասը րո պե ընդ մի ջում,

կի րա ռել ան հա տա կան պաշտ պա նու թյան մի ջոց ներ` հա-

տուկ նյու թից պատ րաստ ված ներ բան նե րով կո շիկ ներ, թրթը-

ռու մը խլաց նող միջ նա շեր տով ձեռ նոց ներ, ներդ րակ ներ,

սնն դի օրա բա ժի նը պետք է պա րու նա կի լրա ցու ցիչ քա նա կով

B և C վի տա մին ներ՝ ծայ րա մա սային նյար դային հա մա կար-

գի գոր ծու նեու թյու նը կար գա վո րե լու և անոթ նե րի պա տե րի,

մաս նա վո րա պես մա զա նոթ նե րի ռե զիս տեն տու թյու նը պահ-

պա նե լու հա մար;

կի րա ռել բուժ կան խար գե լիչ մի ջո ցա ռում ներ` բու ժա կան

վար ժու թյուն ներ, մեր սում, ջրային տաք լո գանք ներ:

9.6.2. Աղ մուկ

Աղ մու կը տար բեր բարձ րու թյան և հա ճա խու թյան ձայ նե րի

խառ նուրդ է: Ըստ հա ճա խու թյան՝ աղ մու կը լի նում է ցած րա հա ճախ

(մինչև 350Հց), մի ջին հա ճա խու թյան (350-800 Հց), բարձ րա հա ճախ

(800 Հց -ից բարձր): Աղ մու կի բարձ րու թյան մա կար դա կը չա փում են

դե ցի բել նե րով (դԲ): Մար դու ական ջը ըն կա լում է 16-20000 Հց հա ճա-

խու թյան ձայ նային տա տա նում ներ:

Գի տա տեխ նի կա կան առա ջըն թա ցի ար դի պայ ման նե րում աղ-

մու կը դար ձել է շր ջա կա մի ջա վայ րի բա ցա սա կան լուրջ գոր ծոն նե-

րից մե կը: Քա ղաք նե րի աճը, փո խադ րա մի ջոց նե րը, ար դյու նա բե րու-

թյան բուռն զար գա ցու մը, ար տադ րու թյան մեջ և կեն ցա ղում տեխ նի-

կայի ներդ րումն ու ղեկց վում են աղ մու կի աղ բյուր նե րի ավե լաց մամբ:

Ներ կա յումս միայն մետ րո յում մեզ վրա ազ դում է 95 դԲ, իսկ աղմ կոտ

փո ղոց նե րում` 80-90 դԲ ուժգ նու թյամբ աղ մուկ: Աղ մու կի աղ բյուր նե-

րից են մե խա նի կա կան տա տա նում նե րը և հար ված նե րը, հատ կա-

պես պար բե րա կան: Քա ղա քում աղ մու կի հիմ նա կան աղ բյու րը հա-

76| |

մար վում են ռել սային և օդային փո խադ րա մի ջոց նե րը ու ար տադ-

րա կան ձեռ նար կու թյուն նե րը: Աղ մու կի ազ դե ցու թյու նը հատ կա պես

վտան գա վոր է, երբ այն ազ դում է՝ այլ վնա սա կար գոր ծոն նե րի հետ

զու գակց ված, օրի նակ՝ թրթռ ման: Աղ մու կից առա ջին հեր թին տու ժում

է լսո ղու թյան օր գա նը: Քա նի որ ական ջը բնա կան պաշտ պա նու թյուն

չու նի բարձր աղ մու կի հան դեպ, ուս տի վեր ջինս ազ դում է լսո ղա կան

բջիջ նե րի վրա և առա ջաց նում լսո ղու թյան խան գա րում:

Ա պա ցուց վել է աղ մու կի բա ցա սա կան ազ դե ցու թյու նը ԿՆՀ -ի, վե-

գե տա տիվ ռեակ ցիանե րի, զար կե րա կային ճնշ ման, ներ քին օր գան-

նե րի գոր ծու նեու թյան վրա: Բարձր աղ մու կը նպաս տում է ներ զա տիչ

գեղ ձե րի, նյու թա փո խա նա կու թյան և հո գե կան խան գա րում նե րի,

նև րոզ նե րի, ստա մոք սի և տաս ներ կու մատ նյա աղի քի խո ցի, արյան

շր ջա նա ռու թյան օր գան նե րի հի վան դու թյուն նե րի առա ջաց մա նը:

Աղմ կոտ շր ջան նե րում ապ րող նե րի արյան մեջ շա տա նում է խո լես-

տե րի նի քա նա կը, առա ջա նում է անոթ նե րի կարծ րա ցում, աս թե նիկ

հա մախ տա նիշ: Ու ժեղ աղ մու կի պայ ման նե րում գլ խու ղե ղի կեղ ևում

զար գա նում է պաշտ պա նա կան ար գե լա կում, խան գար վում է նյար-

դային գոր ծըն թաց նե րի հա վա սա րակշ ռու թյու նը, իջ նում դրանց շար-

ժու նու թյու նը: Աղ մու կի ազ դե ցու թյու նից առա ջա նում է ան քնու թյուն,

հոգ նա ծու թյուն, խան գար վում են շար ժում նե րի հա մա ձայ նե ցու մը,

նվա զում է ու շադ րու թյու նը, ընդ հա նուր աշ խա տու նա կու թյու նը, աշ-

խա տան քի ար տադ րո ղա կա նու թյու նը: Աղ մու կի ազ դե ցու թյան դեպ-

քում իջ նում է արյան շա քա րի քա նա կը, ար դյուն քում բարձ րա նում

է մա կե րի կամ նե րի ակ տի վու թյու նը, և արյան մեջ շա տա նում է ադ-

րե նա լի նի խտու թյու նը: Աղ մու կի եր կա րատև ազ դե ցու թյու նը նպաս-

տում է թեր շա քա րա րյու նու թյա նը:

Ներ կա յումս աղ մու կը դար ձել է շր ջա պա տի մի ջա վայ րի տն տե-

սա կան նշա նա կու թյան գոր ծոն նե րից մե կը: Դրա պատ ճա ռով ար-

դյու նա բե րու թյու նը տա րե կան կորց նում է աշ խա տան քային ռե սուրս-

նե րի շուրջ 5% -ը, իսկ յու րա քան չյուր 10 դԲ ավե լա նա լիս 10-12% -ով

աշ խա տու նա կու թյունն իջ նում է: Աղ մու կի նկատ մամբ հատ կա պես

զգա յուն են տա րեց նե րը: Ուս տի աղ մու կից մարդ կանց պաշտ պա նե-

լու խն դիրն ու նի կար ևոր նշա նա կու թյուն: Շատ երկր նե րում գո յու-

թյուն ու նեն աշ խա տող նե րին աղ մու կից պաշտ պա նե լու տար բեր մի-

ջոց ներ: Հատ կա պես ար դյու նա վետ են հա կաաղ մու կային ական ջա-

կալ նե րը, ներդ րակ նե րը:

77| |

Գ ԼՈՒԽ 10. ՔԻ ՄԻԱԿԱՆ ՆՅՈՒ ԹԵ ՐԸ ԵՎ ՄԱՐ ԴՈՒ ԱՌՈՂ ՋՈՒԹՅՈՒ ՆԸ

10.1. Մար դու առող ջու թյան վրա ազ դող հիմ նա կան

քի միական նյու թե րը

Կեն սո լոր տում գտն վող քի միական նյու թե րը դա սա կարգ վում են

եր կու խմ բի` կեն սա ծին (կեն սա կա նո րեն ան հրա ժեշտ են օր գա նիզ մի

հա մար և կա պող օղակ են կեն դա նի և ան կեն դան բնու թյան միջև) և

երկ րոր դա կան տար րեր (այդ տար րե րի դե րը ներ կա յումս որ ևէ ար-

ժեք չի ներ կա յաց նում բջ ջի հա մար): «Ե րկ րոր դա կան տար րեր» տեր-

մի նը պետք է ըն դու նել որ պես հազ վա դեպ, ոչ տա րած ված:

Կեն սա ծին ամին նե րը բա ժան վում են միկ րո- և մակ րոէ լե մենտ-

նե րի:

Մակ րոէ լե մենտ նե րը այն կեն սա ծին տար րերն են, որոնց նկատ-

մամբ պա հան ջը օրա կան կազ մում է 100 մգ: Հիմ նա կան մակ րոէ լե-

մենտ նե րին են պատ կա նում ած խա ծի նը, ջրա ծի նը, ազո տը, թթ վա-

ծի նը, ծծում բը, ֆոս ֆո րը:

Միկ րոէ լե մենտ նե րը այն կեն սա ծին ամին ներն են, որոնց նկատ-

մամբ պա հան ջը օրա կան կազ մում է 5-10 մգ: Միկ րոէ լե մենտ նե րի

շար քում հատ կա պես պետք է առանձ նաց նել մագ նե զիու մը, եր կա թը,

ցին կը, վա նա դիու մը, քլո րը: Այս կամ այն էլե մեն տի գտն վե լը օր գա-

նիզ մում և քա նա կը նրա նում որոշ վում է`

1. բ նու թյան մեջ նրա առ կա յու թյամբ,

2. է լե մեն տը կլա նե լու և պահ պա նե լու օր գա նիզ մի ըն դու նա կու-

թյամբ:

Քի միական էլե մենտ նե րը շր ջա նա ռում են էկո հա մա կար գե րում,

դրանց միջև փո խա նա կու թյու նը հաշ վեկշռ ված է և կապ ված է էներ-

գիայի փո խա նա կու թյան հետ:

Յու րա քան չյուր էկո հա մա կար գում առանձ նաց վում է էներ գիայի

փո խա նա կային և պա հուս տային ֆոն դեր: Փո խա նա կային ֆոն դը

կազ մում են ակ տիվ բաղադրիչները (կեն դա նի օր գա նիզմ ներ, մե ռած

օր գա նա կան քայ քա յուկ ներ, մատ չե լի անօր գա նա կան նյու թեր):

Է ներ գիայի պա հուս տային ֆոն դը էկո հա մա կար գում պատ կա-

նում է ոչ կեն սա ծին բա ղադ րա մա սին: Էլե մենտ նե րի պա հուս տային

ֆոն դը կազ մում են լրա ցու ցիչ բաղադրիչները (ա նուղ ղա կի մատ չե լի

78| |

օր գա նա կան նյու թեր, նստ վածք առա ջաց նող օր գա նա կան նյու թեր):

Ակ տիվ բաղադրիչների միջև ըն թա նում է էլե մենտ նե րի արագ փո-

խա նա կու թյուն, լրա ցու ցիչ բաղադրիչների միջև փո խա նա կու թյու նը

դան դաղ է ըն թա նում: Հարկ է նշել, որ կեն սերկ րա քի միական ցիկ լե րը

բնու թյան մեջ փոխ կա պակց ված են և ձևա վո րում են կեն սո լոր տի կա-

յուն կա ռուց ված քը:

Կեն սերկ րա քի միական ցիկ լը կեն սա ծին ամին նե րի շր ջա նա-

ռու թյունն է բնու թյան մեջ, դրանց մեջ առանձ նաց վում են գա զան-

ման նյու թեր (ած խա ծին, ազոտ, թթ վա ծին) և նստ ված քային նյու թեր

(ֆոս ֆոր, եր կաթ, կալ ցիում):

Կեն սո լոր տում գտն վող բո լոր քի միական նյու թերն առա ջաց նում

են քի միաս ֆե րան, որը նե րա ռում է բնա կան և ան թրո պո գեն ծագ ման

քի միական նյու թե րը: Անթ րո պո գեն ծագ ման նյու թե րը էկո հա մա կար-

գե րում են թարկ վում են որո շա կի վե րա փո խում նե րի, ընկ նե լով օր գա-

նիզմ՝ փո խա կերպ վում են և կա րող են վտան գա վոր ազ դե ցու թյուն

թող նել օր գա նիզմ նե րի, էկո հա մա կար գե րի և կեն սո լոր տի վրա:

Անթ րո պո գեն ծագ ման նյու թե րին են պատ կա նում`

ք սե նո բիոտիկ նե րը, որոնք օտար նյու թեր են և չեն մտ նում

բնա կան կեն սերկ րա քի միական ցիկ լե րում,

պո լյու տանտ նե րը քի միական նյու թեր են, որոնք աղ տո տում

են բնա կա տե ղե րը: Քսե նո բիոտիկ նե րը և պո լյու տանտ նե րը

կա րող են են թարկ վել փո խա կերպ ման քի միական և կեն սա-

քի միական վե րա փո խում նե րի ճա նա պար հով: Փո խա կերպ-

ման ար գա սիք նե րը ավե լի թու նա վոր են,

էկ զո գեն նյու թե րը, որոնց հայտն վե լը կապ ված է մար դու գոր-

ծու նեու թյան հետ,

է կո տոք սի կանտ նե րը թու նա վոր նյու թեր են, որոնք առա ջաց-

նում են լուրջ խան գա րում ներ էկո հա մա կար գե րի կա ռուց-

ված քում,

սու պե րէ կո տոք սի կանտ նե րը այն պի սի նյու թեր են, որոնց

փոքր չա փա քա նակ ներն ան գամ օժտ ված են թու նա վոր ազ-

դե ցու թյամբ:

Սու պե րէ կո տոք սի կանտ նե րը (օ րի նակ՝ դիօք սին նե րը) կտ րուկ

բարձ րաց նում են կեն դա նի օր գա նիզմ նե րի զգա յու նու թյու նն ավե լի

քիչ թու նա վոր քսե նո բիոտիկ նե րի հան դեպ: Ըստ աղ տոտ վա ծու թյան

տա րա ծա կան տե ղա բաշխ ման՝ քի միական նյու թե րը լի նում են գլո-

79| |

բալ, ռե գիոնալ, տե ղային, կե տային: Ըստ ու ժի և շր ջա կա մի ջա վայ-

րի վրա ազ դե ցու թյան բնույ թի լի նում են ֆո նային, հա մա զար կային,

անընդ հատ, աս տի ճա նա բար աճող, աղե տա վոր: Ըստ ծագ ման աղ-

բյու րի՝ աղ տո տիչ նե րը բա ժան վում են՝ տրանս պոր տային, ար դյու-

նա բե րա կան, գյու ղատն տե սա կան, կո մու նալ-կեն ցա ղային: Բո լոր

քի միական նյու թե րը այս կամ այն աս տի ճա նով թու նա վոր են օր-

գա նիզ մի հա մար: Քիչ թու նա վոր տար րե րին են պատ կա նում պղին-

ձը, եր կա թը, ման գա նը, նի կե լը, ցին կը, ստ րոն ցիու մը, ցե զին: Մի ջին

թու նա վո րու թյուն ու նեն քրո մը, ար ծա թը, ալյու մի նը, իսկ բարձր թու-

նա վո րու թյուն ու նե ցող տար րե րին են պատ կա նում բե րի լիու մը, կադ-

միու մը, սն դի կը, կա պա րը, տալ լիու մը:

Տար րե րի կամ դրանց միացու թյուն նե րի թու նա վո րու թյան աս տի-

ճա նը որոշ վում է հետ ևյալ դրույթ նե րով.

1. Օր գա նիզ մի վրա տար րի կամ դրա միացու թյան ազ դե ցու-

թյան մա կար դա կը կախ ված է չա փա քա նա կից:

2. Թու նա վո րու թյու նը կախ ված է նրանից, թե տար րը քի միական

ինչ ձևով է գտն վում բջ ջում: Օրի նակ՝ սն դի կի ալ կի լաց ված

ձևը լավ է լուծ վում կեն սա բա նա կան հե ղուկ նե րում (ա րյան,

ավ շի մեջ), հետ ևա բար ավե լի թու նա վոր է, քան սն դի կի քլո-

րիդ նե րը:

3. Բնա կան պայ ման նե րում նույ նիսկ հա րա բե րո րեն ան վտանգ

նյու թե րը կա րող են վե րա փոխ վել թու նա վո րի: Օրի նակ՝ որոշ

պո լյու տանտ ներ բնու թյան մեջ փո խա կերպ վում են թույ նե րի

կամ թու նա վոր ար գա սիք նե րի:

10.2. Ծանր մե տաղ ներ և կա յուն օր գա նա կան լու ծիչ ներ

10.2.1. Ծանր մե տաղ ներ

Շր ջա կա մի ջա վայ րում մե տաղ նե րը, ինչ պես նաև այլ տար րե րը

բաշխ վում են կեն սերկ րա քի միական ցիկ լե րին հա մա պա տաս խան:

Մար դու տն տե սա կան գոր ծու նեու թյան ար դյուն քում կա րող է տե ղի

ու նե նալ կեն սերկ րա քի միական ցիկ լե րի ձևա խախ տում: Մե տաղ նե-

րը վե րա բաշխ վում և կու տակ վում են բույ սե րում, կեն դա նի նե րի օր-

գա նիզ մում, ինչ պես նաև նե րառ վում սնն դային շղ թա նե րում: Բարձր

թու նա վո րու թյուն և գաղ թի ըն դու նա կու թյուն ու նեն ծանր մե տաղ նե-

րը` կա պա րը, սն դի կը, կադ միու մը, պղին ձը, նի կե լը, կո բալ տը, ցին կը:

80| |

Դրանք օժտ ված են հա մա լիր առա ջաց նե լու ու նա կու թյամբ, շար ժու-

նու թյամբ, կեն սա քի միական ակ տի վու թյամբ, հան քային և օր գա նա-

կան ձևե րով տա րած մամբ, հա կում ու նեն հիդ րո լի զի, լու ծե լիու թյան

և կու տակ ման: Տար բեր լի գանդ նե րի հետ, ըստ փո խազ դե ցու թյան

բնույ թի, ծանր մե տաղ նե րը մի ջան կյալ ակ ցեպ տոր են կոշտ և փա-

փուկ թթու նե րի միջև: Առա ջին դեպ քում դրանց բնո րոշ է օք սի դաց ման

բարձր աս տի ճա նը և իո նային կա պե րի առա ջա ցու մը, ցածր էլեկտ-

րա բա ցա սա կա նու թյու նը, իսկ երկ րորդ դեպ քում` հիմ նա կա նում կո-

վա լենտ կա պե րի առա ջա ցու մը: Ցին կը և պղին ձը բնու թագր վում են

ինչ պես քի միական բարձր ակ տի վու թյամբ, այն պես էլ ջրի մուռ նե-

րում և պլանկ տո նում կու տակ վե լու հատ կու թյամբ, մաս նակ ցում են

հյուս վածք նե րի օք սի դա վե րա կանգն ման գոր ծըն թաց նե րին, իմու-

նային ռեակ ցիանե րին, կա յու նաց նում ռի բո սոմ նե րը և բջիջ նե րի թա-

ղան թը: Նի կե լը և կո բալ տը կեն սա բա նո րեն ակ տիվ և քաղց կե ղա ծին

էլե մենտ ներ են: Այդ էլե մենտ նե րի հա մե մա տա բար փոքր շար ժու նու-

թյու նը պայ մա նա վո րում է դրանց հա վա սա րա չափ տե ղա բաշ խու մը

բնա կան մի ջա վայ րե րում: Կա պա րի երկ րա քի միական հատ կու թյու-

նը ցածր շար ժու նու թյունն է և կար ճատև կյան քը մթ նո լոր տում: Մա-

կե րե սային ջրե րում այն մնում է մի քա նի տա րի, իսկ խոր քում` մինչև

100 տա րի: Կադ միու մի բարձր թու նա վո րու թյու նը պայ մա նա վոր ված

է SH-խմ բե րի հետ բարձր հա րա զա տու թյամբ: Ի տար բե րու թյուն

սնդի կի՝ կադ միու մի խնա մակ ցու թյու նը թթ ված նի նկատ մամբ ավե լի

քիչ է ար տա հայտ ված, որով բա ցատր վում է նրա չե զո քու թյու նը օք-

սի դա-վե րա կանգն ման ռեակ ցիանե րում: Սն դի կը ամե նա թու նա վոր

էլե մենտն է բնա կան էկո հա մա կար գե րում: Մար դու հա մար առա վել

թու նա վոր են սն դի կի օր գա նա կան միացու թյուն նե րը:

Հարկ է նշել, որ մթ նո լոր տային օդում և մթ նո լոր տային նստ վածք-

նե րում ծանր մե տաղ նե րը գտն վում և գաղ թում են գա զան ման ու աէ-

րո զո լային ձևե րով, ինչ պես նաև օր գա նա կան և անօր գա նա կան

միացու թյուն նե րի տես քով, բնա կան ջրե րում ̀ա զատ իոն նե րի, անօր-

գա նա կան (սուլ ֆատ ներ, քլո րիդ ներ, կար բո նատ ներ) և օր գա նա կան

միացու թյուն նե րի, կա խույ թային և կո լոիդ ձևե րով, հա տա կի նըստ-

վածք նե րում` հիմ նա կա նում օր գա նա կան ծագ ման կա խույ թային

ձևե րով, հո ղում` ջրա լույծ իո նո փո խա նա կային և ոչ ամուր ադ սորբց-

ված ձևե րով:

81| |

10.2.2. Կա յուն օր գա նա կան լու ծիչ ներ

Ծանր օր գա նա կան լու ծիչ նե րի նշա նա կա լի մասն ու նի օր գա-

նա կան բնույթ: Բեն զո լը, տո լո ւո լը, քսի լո լը օր գա նա կան սին թե զում

լայ նո րեն օգ տա գործ վում են որ պես լու ծիչ, բարձր չա փա քա նա կով

այդ նյու թե րը ճն շում են ԿՆՀ -ի գոր ծու նեու թյու նը, կրկ նա կի թու նա-

վոր ման դեպ քում բեն զո լը և տո լո ւո լը ճն շում են արյու նաս տեղ ծու մը:

Թու նա վո րում տե ղի է ու նե նում, երբ այդ նյու թերն ընկ նում են օր գա-

նիզմ կամ դրանց գո լոր շի նե րը շն չե լիս: Մաշ կի վրա ընկ նե լիս ի հայտ

է գա լիս դրանց գրգ ռիչ ազ դե ցու թյու նը: Նիտ րո բեն զո լը օգ տա գոր-

ծում են անի լին ստա նա լու հա մար, օծա նե լի քի ար տադ րու թյան մեջ՝

որ պես հո տա վետ նյութ, օճառ պատ րաս տե լու հա մար՝ որ պես օր գա-

նա կան լու ծիչ: Թու նա վո րում տե ղի է ու նե նում, երբ այն պա տա հա-

բար ընկ նում է օր գա նիզմ կամ մաշ կի վրա, ինչ պես նաև գո լոր շի նե-

րը շն չե լիս: Թու նա վոր ազ դե ցու թուն է թող նում ԿՆՀ -ի և արյան վրա:

Տու ժո ղը կորց նում է գի տակ ցու թյու նը, հնա րա վոր են ցն ցում ներ, ինչ-

պես նաև մահ:

10.2.3. Սու պե րէ կո տոք սի կանտ ներ (դիօք սին ներ, սն դիկ և նրա

միացու թյուն նե րը)

Ժա մա նա կա կից էկո լո գիական թու նա բա նու թյու նում գո յու թյուն

ու նի «սու պե րէ կո տոք սի կանտ ներ» հաս կա ցու թյու նը` քի միական

նյու թեր, որոնք լուրջ պրոբ լեմ ներ են առա ջաց նում մար դու առող-

ջու թյան հա մար՝ պայ մա նա վոր ված շր ջա կա մի ջա վայր թույ նե րի`

դիօք սին նե րի և սն դի կի միացու թյուն նե րի ներ թա փանց մամբ: Դիօք-

սին նե րը` պո լիք լո րաց ված դի բեն զո դիօք սին ներ, դի բեն զո ֆու րան-

ներ, բարձր տոք սի կու թյամբ օժտ ված էկո տոք սի կանտ ներ են: Փորձ-

նա կա նո րեն ապա ցուց վել է, որ կրծ քով կե րակ րե լիս տե ղի է ու նեում

դիօք սին նե րի և ֆու րան նե րի կու տա կում կա թի մեջ: Կե րակրման

ողջ շր ջա նում կի նը երե խային տա լիս է 40% դիօք սին ներ և ֆու րան-

ներ: Սն դի կը և դրա միացու թյուն նե րը մինչ գի տա տեխ նի կա կան

հե ղա փո խու թյու նը էա կան ազ դե ցու թյուն չեն ցու ցա բե րել շր ջա կա

մի ջա վայ րի վրա, քա նի որ դրանց խտու թյու նը բնու թյան մեջ քիչ է

եղել: Քա ղա քակր թու թյան զար գաց մա նը զու գըն թաց սն դի կի ու նրա

միացու թյուն նե րի հե տա զո տու թյու նը և կի րա ռու մն ավե լի ին տեն սիվ

են դար ձել: Անթ րո պո գեն ազ դե ցու թյունն էա պես խախ տել է սն դի-

82| |

կի կեն սերկ րա քի միական ցիկ լը, որի ար դյուն քում կեն սո լոր տում այլ

էկո տոք սի կանտ նե րի ազ դե ցու թյան հետ միասին նե գա տիվ ազ դե-

ցու թյուն թող նում են սն դի կը և դրա միացու թյուն նե րը: Շր ջա կա մի-

ջա վայ րում առա վել տա րած ված է մե տա ղա կան սն դի կը, նրա անօր-

գա նա կան միացու թյուն նե րը և օր գա նա կան ածան ցյալ նե րը: Մե տա-

ղա կան սն դի կի գո լոր շի նե րը 0,01-0,03մգ/մ3 խտու թյամբ առա ջաց-

նում են մեր կու րիալիզմ հի վան դու թյու նը, որի առա ջին փուլում առա-

ջա նում է մկա նային ակ տի վու թյան նվա զում, արագ հոգ նե լիու թյուն

և դր դե լիու թյան բարձ րա ցում: Երկ րորդ փու լում դիտ վում է գլ խա ցավ,

գրգռ վա ծու թյուն, հի շո ղու թյան թու լա ցում, ան վս տա հու թյուն իր հան-

դեպ: Եր րորդ փու լում խան գար վում է սր տի գոր ծու նեու թյու նը, ստա-

մոք սի հյու թա զա տիչ ֆունկ ցիան, ի հայտ են գա լիս գլ խապ տույտ,

քրտ նո տու թյուն, վա հա նա գեղ ձի գեր ֆունկ ցիա: Սն դի կի հետ եր կա-

րատև աշ խա տե լու դեպ քում կա նանց մոտ շա տա նում է վի ժում նե րի

քա նա կը, լի նում է վա ղա ժամ ծնունդ, մաս տո պա տիա, իսկ նո րա ծին-

նե րի մոտ դիտ վում է զար գաց ման դան դա ղում և պաշտ պա նա կան

մե խա նիզմ նե րի ան բա վա րա րու թյուն: Հատ կա պես վտան գա վոր է

մե թիլսն դի կի միացու թյուն նե րը, որոնք կլան վում և կու տակ վում են

օր գա նիզ մում:

10.3. Օր գա նիզ մի վրա քի միական գոր ծոն նե րի ազ դե ցու թյան

մե խա նիզմ նե րը

Մար դու օր գա նիզ մի վրա քի միական գոր ծոն նե րի ազ դե ցու թյու նը

պայ մա նա վոր ված է եր կու հիմ նա կան պատ ճառ նե րով`

1. բ նա կան քի միական տար րե րի ավել ցու կը կամ ան բա վա րար

քա նա կը շր ջա կա մի ջա վայ րում: Էկո լո գիական տե սան կյու-

նից քսե նո բիոտիկ նե րի հիմ նա կան տար բե րա կիչ բնու թա-

գիրն այն է, որ դրանց ազ դե ցու թյու նը մար դու վրա իրա կա-

նա նում է եր կա րատև ժա մա նա կի ըն թաց քում (տաս նյակ

տա րի ներ), քա նի որ դրանց խտու թյու նը կա րող է այն քան

փոքր լի նել, որը կա րե լի է միայն հայտ նա բե րել ժա մա նա կա-

կից շատ զգա յուն մե թոդ նե րով: Այդ դեպ քում օր գա նիզ մի հա-

մար ան հրա ժեշտ միացու թյուն նե րի պա կա սը առաջ է բե րում

դե ֆի ցի տային վի ճակ, իսկ ավել ցու կը` թու նա վո րում,

2. շր ջա կա մի ջա վայ րում քսե նո բիոտիկ նե րի առ կա յու թյուն

83| |

անթրո պո գեն ազ դե ցու թյան հետ ևան քով:

Ք սե նո բիոտիկ ներ են կոչ վում օր գա նիզ մի հա մար ցան կա ցած

օտար միացու թյուն նե րը, որոնք առա ջաց նում են որո շա կի փո փո-

խու թյուն ներ, այդ թվում՝ հի վան դու թյուն և մահ: Քսե նո բիոտիկ նե րի

մե ծա մաս նու թյու նը լի պո ֆիլ են (հիդ րո ֆոբ), ըն դու նակ են ան ցնելու

թա ղան թով հա սա րակ դի ֆու զիայի մի ջո ցով, փո խադր վելու արյու նով

լիպ ոպրո տեինե րի օգ նու թյամբ և կու տակ վել ճար պային հյուս ված-

քում:

Ք սե նո բիոտիկ նե րի մե ծա մաս նու թյու նը կա րող են ան ցնել օր գա-

նիզմ մեկ կամ մի քա նի հյուս ված քային պատ նեշ նե րով` մաշ կային

ծած կույթ, շնչու ղի ներ, ստա մոքս -ա ղի քային ու ղի:

Մար դու մաշ կային ծած կույ թը մի ջի նում 1,6 մ2 է: Մաշ կը պա-

սիվ պատ նեշ չէ, որը բա ժա նում է օր գա նիզ մը շր ջա կա մի ջա վայ րից:

Վեր նա մաշ կում տե ղի է ու նե նում որոշ քսե նո բիոտիկ նե րի մե տա բո-

լիզմ: Մաշ կով նյու թե րը կա րող են ան ցնել 3 ու ղիով` վեր նա մաշ կով,

ճար պա գեղ ձե րով և քրտ նա գեղ ձե րով, մա զա պար կե րով:

Ա ռա վել շատ ցած րա մո լե կու լային և լի պո ֆիլ միացու թյուն ներն

ան ցնում են վեր նա մաշ կով: Ներծծ ման վրա ազ դում է քսե նո բիոտիկ-

նե րի ֆի զի կա քի միական հատ կու թյու նը և առա ջին հեր թին նրանց լի-

պո ֆի լու թյու նը:

Լոր ձա թա ղանթ նե րը զրկ ված են եղջ րային շեր տից և ճար պային

թա ղան թից: Նրանց ֆունկ ցիան նյու թա փո խա նա կու թյան կա տա-

րումն է օր գա նիզ մի և շր ջա պա տող մի ջա վայ րի միջև: Լոր ձա թա ղան-

թով նյու թե րի ներծ ծու մը որո շում են հետ ևյալ գոր ծոն նե րը՝

նյու թի ագ րե գա տային վի ճա կը (գազ, աէ րո զոլ, լու ծույթ, կա-

խույ թա հե ղուկ),

ք սե նո բիոտի կի խտու թյու նը և չա փա քա նա կը,

լոր ձա թա ղան թի տե սա կը և հաս տու թյու նը,

շփ ման տևո ղու թյու նը,

ա նա տո միական կա ռուց վածք նե րի արյու նա մա տա կա րար-

ման ին տեն սի վու թյու նը:

Ո րոշ քսե նո բիոտիկ ներ օր գա նիզմ են թա փան ցում ակ տիվ փո-

խադր մամբ (բե րա նով), օրի նակ` գլի կո զիդ նե րը, որոնց կազ մում քիչ

չեն բարձր տոք սի կու թյուն ու նե ցող նյու թե րը (ա միգ դա լին, դի գի տոք-

սին, բու ֆո տոք սին): Սա կայն հիմ նա կան մե խա նիզ մը նյու թե րի պա-

սիվ դի ֆու զիան է ստա մոքս -ա ղի քային ու ղու էպի թե լով:

84| |

Նյու թե րը կա րող են օր գա նիզմ թա փան ցել ին հա լա ցիոն ճա նա-

պար հով: Բա ցի Օ2-ի ներշնչ ումից՝ նյու թե ր, որոնք գտն վում են գա-

զի և գո լոր շու ձևով, կա րող են հեշ տու թյամբ ան ցնել թո քե րով, որին

նպաս տում է թո քե րի մեծ մա կե րե սը: Աէ րո զո լը ֆա զե րի խառ նուրդ

է: Ին հա լա ցիայի դեպ քում աէ րո զո լի խտու թյու նը կախ ված է մաս-

նիկ նե րի չա փե րից: Աէ րո զո լում մաս նիկ նե րի չա փե րը տա տան վում

են 0,5-15 մկմ: Խո շոր մաս նիկ նե րը կու տակ վում են շն չու ղի նե րի վե-

րին բա ժին նե րի լոր ձա թա ղան թի վրա, մի ջին տրա մագ ծի մաս նիկ նե-

րը` ավե լի խո րը շեր տե րում, իսկ ման րա գույն մաս նիկ նե րը կա րող են

հաս նել թո քաբշ տե րի մա կե րես:

Ա րյան մեջ ներծծ վե լուց հե տո նյու թե րը խտու թյան գրա դիեն տին

հա մա պա տաս խան բաշխ վում են օր գան ներ և հյուս վածք ներ, սա-

կայն ոչ միան ման: Որոշ նե րը ընտ րո ղա բար կու տակ վում են այս կամ

այն օր գա նում, հյուս ված քում, նույ նիսկ բջ ջում: Այս պես՝ կա պա րը,

ստ րոն ցիու մը կու տակ վում են ոսկ րե րում:

Տար բեր թու նա նյու թեր կեն սա բա նա կան մո լե կուլ նե րի հետ կա-

րող են առա ջաց նել կո վա լենտ կա պեր և կու տակ վել հյուս վածք նե-

րում: Օրի նակ` մկն դե ղը բարձր խնա մակ ցու թյուն ու նի կե րա տի նի

հան դեպ և կու տակ վում է եղունգ նե րում, մա զե րում, կա պա րը` ոսկ-

րային հյուս վա ծում: Եր կա թի մեծ քա նակն օր գա նիզ մում նպաս տում

է հե մո սի դե րո զի զար գաց մա նը, որը կա րող է պահ պան վել ամ բողջ

կյան քի ըն թաց քում:

Լի պո ֆիլ նյու թե րը կու տակ վում են ճար պային հյուս ված քում:

Այս պի սով՝ օր գա նիզ մում եր կար տա րի նե րի ըն թաց քում պահ պան-

վում են պո լի ցիկ լիկ արո մա տիկ ած խաջ րա ծին նե րը, որոշ քլո րօր գա-

նա կան մի ջա տաս պան նյու թեր (ԴԴՏ):

Նյու թերն օր գա նիզ մից ար տա զատ վում են տար բեր օր գան նե-

րով: Թո քե րով ար տա զատ վում են ցն դող նյու թե րը և չցն դող նյու թե րի

մե տա բո լիտ նե րը: Հիմ նա կան մե խա նիզ մը քսե նո բիոտիկ նե րի դի ֆու-

զիան է ալ վեոլա-մա զա նո թային պատ նե շով: Ցն դող նյու թերն օր գա-

նիզ մից օդ են ան ցնում ըստ խտու թյան գրա դիեն տի կամ մաս նա կան

ճնշ ման տար բե րու թյան: Երի կամ նե րով ար տա զատ վում են նյու թա-

փո խա նա կու թյան ար գա սիք նե րը, շատ քսե նո բիոտիկ ներ և դրանց

մե տա բո լիզ մի ար գա սիք նե րը: Լյար դը քի միական նյու թե րը ար տա-

զա տում է լե ղու մեջ, ընդ որում՝ ոչ միայն էկ զո գեն, այլ նաև էն դո գեն,

ինչ պի սին են լե ղաթ թու նե րը, լե ղա պիգ մենտ նե րը, էլեկտ րո լիտ նե րը:

85| |

Քսե նո բիոտիկ նե րի ար տա զա տու մը տե ղի է ու նե նում 2 փու լով` 1.

զավ թում հե պա տո ցիտ նե րի կող մից, 2. ար տա զա տում լե ղու մեջ:

Ո րոշ նյու թեր կե րակ րող մայ րե րի մոտ ար տա զատ վում են կա-

թով, ճար պա-, քրտ նա- և թքա գեղ ձե րի հյու թե րով: Հնա րա վոր է կա թի

մի ջո ցով նո րած նի թու նա վո րում: Այն քսե նո բիոտիկ նե րը, որոնք ջրի

մեջ լավ լուծ վում են, կա թով չեն հե ռա նում:

10.4. Քսե նո բիոտիկ նե րի ազ դե ցու թյան հիմ նա կան

մե խա նիզմ նե րը

Օր գա նիզ մի վրա քսե նո բիոտիկ ներն իրենց թու նա վոր ազ դե ցու-

թյունն իրա կա նաց նում են հետ ևյալ եղա նակ նե րով.

Բջ ջի կամ հյուս ված քի մե տա բո լիզ մի փո փո խու թյուն և որո-

շա կի ախ տա նիշ նե րի դրս ևո րում:

Ազ դե ցու թյուն բջ ջային ԴՆԹ -ի վրա, գե նե տի կա կան տե-

ղե կատ վու թյան փո փո խու թյուն և նրա իրա կա նա ցում բջ ջի

չա րո րակ տրանս ֆոր մա ցիայի (փոխակերպման) տես քով:

Բա ցա հայտ վել է, որ օն կո լո գիական հի վան դու թյու նը ոչ ան-

մի ջա պես է զար գա նում, այլ այն բա նից հե տո, երբ բջի ջը կու-

տա կում է 4-10 վնաս ված ԴՆԹ: Քսե նո բիոտիկ նե րի ազ դե-

ցու թյամբ քրո մո սո մի կա ռուց ված քի փո փո խու թյու նը կա րող

է փո խանց վել սերն դեսե րունդ:

Բ նա կան քի միական միացու թյուն նե րի (հոր մոն ներ) ազ դե-

ցու թյան նմա նա կում: Այս մե խա նիզ մի ազ դե ցու թյան դեպ-

քում քսե նո բիոտիկ նե րը խան գա րում են օր գան նե րի, հյուս-

վածք նե րի, նե րա ռյալ նյար դային և իմու նային հա մա կար գե-

րի, բնա կա նոն աճին և զար գա ց մանը:

Մար դու իմու նային հա մա կար գի ակ տի վու թյան փո փո խու-

թյուն: Այս ազ դե ցու թյան դեպ քում դիտ վում է իմու նային

բա ղադ րիչ նե րի (T- և B-լիմ ֆո ցիտ նե րի) քա նա կի փո փո խու-

թյուն, գերզ գա յու նու թյուն և աու տոի մու նային պրո ցես նե րի

խթա նում: Նման ազ դե ցու թյամբ աչ քի են ընկ նում արո մա-

տիկ ած խաջ րա ծին նե րը, սն դի կը, ֆոս ֆո րօր գա նա կան (պես-

տի ցիդ ներ), մե տա ղօր գա նա կան (ա նագ) միացու թյուն նե րը,

մթ նո լոր տային օք սի դիչ նե րը (օ զոն, ազո տի եր կօք սիդ), պո-

լի ցիկ լիկ արո մա տիկ ած խաջ րա ծին նե րը (նավ թի, ածու-

86| |

խի, աղ բի այր ման ար գա սիք ներ): Այս մե խա նիզմ նե րի հիմ-

քում ըն կած են տար բեր մա կար դակ նե րում տե ղի ու նե ցող

գործընթաց նե րը:

10.4.1. Մո լե կու լային մա կար դակ

Բ ջիջ նե րի վրա քսե նո բիոտիկ նե րի առաջ նային ազ դե ցու թյան

հիմ քը թի րախ-մո լե կուլ ներն են: Առա վել խո ցե լի օբյեկտ հա մար վում

են մեծ չա փե րի մո լե կուլ նե րը, որոնք ու նեն բազ մա թիվ ռեակ ցիոն -

ակ տիվ խմ բեր: Դրանց պատ կա նում են նուկ լեինաթ թու նե րը (հատ-

կա պես ԴՆԹ-ն), սպի տա կուց նե րը, ֆեր մենտ նե րը, ինչ պես նաև լի-

պիդ նե րը: Դրանց միջև փո խազ դե ցու թյու նը կա րող է իրա կա նա նալ

մի քա նի եղա նակ նե րով:

Ոչ կո վա լենտ միացում: Տե ղի է ու նե նում ջրած նա կան, իո-

նային կա պե րի ձևա վոր ման մի ջո ցով կամ մո լե կուլ-թի րա խի

և քսե նո բիոտիկ նե րի միջև հիդ րո ֆոբ ու ժե րի (Վան-դեր-Վալ-

սի) փո խազ դե ցու թյամբ: Ձևա վոր վում է ոչ կա յուն հա մա լիր,

որին նպաս տում է էներ գիայի ցածր մե ծու թյուն, ուս տի նման

հա մա լիր նե րի առա ջա ցու մը սո վո րա բար դար ձե լի է:

Կո վա լենտ ոչ դար ձե լի միացում: Այս փո խազ դե ցու թյու նը

տե ղի է ու նե նում ամուր, կո վա լենտ կա պե րի առա ջաց ման

ճա նա պար հով:

Օք սի դա վեր կանգն ման ռեակ ցիանե րի խթա նում: Այս դեպ-

քում քսե նո բիոտիկ նե րը հան դես են գա լիս որ պես տար րե րի

դո նոր ներ կամ ակ ցեպ տոր ներ՝ թո ղար կե լով ռե դոքս ռեակ-

ցիաներ, ին չը ևս առաջ է բե րում մո լե կու լի կա ռուց ված քի փո-

փո խու թյուն:

Ֆունկ ցիայի խան գա րում: Նման դրս ևո րո ոմ տե ղի է ու նե նում

որ ևէ ֆեր մեն տային ռեակ ցիանե րի կա տա լի զի դեպ քում, ինչ-

պես նաև քսե նո բիոտիկ նե րի կող մից որոշ հոր մոն նե րի (սե-

ռա կան) ազ դե ցու թյու նը նմա նա կե լու դեպ քում:

Գե նե տի կա կան տե ղե կատ վու թյան փո փո խու թյուն: Այն

ին ֆոր մա ցիայի, որը դր ված է ԴՆԹ -ի տրիպ լե դային նուկ-

լեոտի դային հա ջոր դա կա նու թյան հիմ քում:

87| |

10.4.2. Բջ ջային մա կար դակ

Բջ ջային մա կար դա կով վնաս ված քը ար տա հայտ վում է մի քա նի

եղա նակ նե րով.

Գե նե րի էքսպ րե սիայի խան գա րում: Առա վել հա ճախ այն

ար տա հայտ վում է տրանսկ րիպ ցիայի խան գար մամբ: Այդ

գոր ծըն թա ցը հսկ վում է տրանսկ րիպ ցիայի գոր ծոն նե րով:

Որոշ քսե նո բիոտիկ ներ (ատ րա զին) ազ դում են որ պես լի-

գանդ ներ և փո խում տրանսկ րիպ ցիայի գոր ծոն նե րի ակ տի-

վու թյու նը: Դա կա րող է պտ ղի նե րար գան դային զար գաց ման

խան գա րում նե րի պատ ճառ դառ նալ և ու ղեկց վել այ լան դա-

կու թյան դրս ևոր մամբ:

Ներբջ ջային տե ղե կատ վու թյան աղա վա ղում: Այս մե խա-

նիզմն իրաց վում է կի նազ նե րի (ֆոս ֆո րի լազ) ակ տի վու թյան

փո փո խու թյան ճա նա պար հով, որոնք իրա կա նաց նում են

ֆոս ֆո րաթթ վի մնա ցոր դի միացու մը սպի տա կու ցին, և կարե-

վոր դեր ու նի բջիջ ազ դան շա նի հա ղորդ ման գոր ծում:

Բջ ջային ակ տի վու թյան փո փո խու թյուն: Դա տե ղի է ու նե-

նում նյար դային, մկա նային բջիջ նե րում գոր ծո ղու թյան պո-

տեն ցիալի փո փո խու թյան, նեյ րո մե դիատոր նե րի խտու թյան,

ըն կալ չա կան ֆունկ ցիայի, ներբջ ջային հա ղորդ ման փո փո-

խու թյան ճա նա պար հով:

Ներբջ ջային մե տա բո լիզ մի փո փո խու թյուն: Այս տեղ դո-

մի նան տող դեր կա տա րում են եր կու գործընթացներ` օք սի-

դային ֆոս ֆո րի լա ցում՝ զու գակց ված ԱԵՖ -ի սին թե զի հետ և

Ca2+ -ի ներբջ ջային խտու թյան ցածր մա կար դա կի պահ պա-

նում:

Է ներ գիայի ար տադ րու թյան գործընթացնե րի խան գա րու մը կա-

րող է տե ղի ու նե նալ տար բեր փու լե րում: Կար ևոր դեր ու նի էներ գիայի

ան ջատ ման գործընթացը շն չա ռա կան շղ թայով էլեկտ րոն նե րի փո-

խադր ման հաշ վին: Այն պի սի պես տի ցիդ ներ, ինչ պի սին են ռո տե նո-

նը, ած խած նի օք սի դը, էլեկտ րոն փո խադ րող պրո ցես նե րի կա սեց-

նող ներ են: ԱԵՖ -ի սին թե զի պրո ցես նե րի ին հի բի տոր կա րող է լի նել

ԴԴՏ-ն: Կալ ցիու մի ներբջ ջային ցածր խտու թյու նը հաշվեկշռված

մե տա բո լիզ մի կար ևոր գոր ծոն է: Նրա բարձ րա ցու մը զու գակց վում

է ԱԵՖ -ի ակ տիվ հիդ րո լի զի պրո ցե սով և դրա շնոր հիվ բջ ջի էներ-

գիական ֆունկ ցիայի իջեց մամբ:

88| |

10.5. Ռե պա րա ցիայի մե խա նիզմ նե րը բջ ջային

մա կար դա կի վրա

Հյուս վածք նե րի մե ծա մաս նու թյու նում վնաս ված բջիջ նե րը ոչըն-

չա նում են, ապա փո խա րին վում նո րե րով՝ ի հա շիվ քիչ տար բե րակ-

ված բջիջ նե րի: Տար բե րակ ված բջիջ նե րում (նյար դային հյուս վածք)

դա ան հնար է: Նրան ցում տե ղի է ու նե նում կոս մե տիկ վե րա նո րո գում:

Ար տա քին մի ջա վայ րի քի միական գոր ծոն նե րի վնա սա կար ազ-

դե ցու թյան դեպ քում հնա րա վոր է երեք հետ ևանք` ապոպ տոզ, նեկ-

րոզ, կան ցե րո գե նեզ:

Ա պոպ տո զը (բջ ջի ծրագ րա վոր ված մահ) վնաս ված բջ ջի հե-

ռա ցումն է առանց բոր բո քային պրո ցե սի, ին չը կա րող էր խո րաց նել

վնաս ված քը: Ապոպ տո զի ժա մա նակ հե ռա նում են ԴՆԹ -ի զանգ վա-

ծային վնաս ված քով բջիջ նե րը, որոնք ըն դու նակ են ձևա փոխ վել չա-

րո րա կի: Այդ մե խա նիզ մը նե րա ռում է կար գա վո րող պրո ցես նե րի մի

ամ բողջ կաս կադ, որոնք վնաս ված բջի ջը տա նում են դե պի մահ: Այդ

դեպ քում վնաս ված բջիջ ներն ան ջա տում են քի միական միջ նոր դա-

նյու թեր, որոնք խթա նում են այլ բջիջ նե րի մի տո զային ակ տի վու թյու-

նը, որը նպաս տում է հյուս ված քի վե րա կանգն մա նը:

Նեկ րո զը բջիջ նե րի ան կա նոն մահն է թա ղան թի պատ նե շային

ֆունկ ցիայի խան գար ման հետ ևան քով: Այս մե խա նիզ մը զու գակըց-

վում է բոր բո քային իմու նային ռեակ ցիանե րով, որոնք ու ժե ղաց նում

են հյուս ված քի վնա սու մը:

Կան ցե րո գե նե զը բարդ, բազ մա փուլ մե խա նիզմ է, որում առանձ-

նաց վում են երեք հիմ նա կան փու լեր` ինի ցիացիա, եր կա րաձ գում

(պ րո լոն գա ցիա) և տեր մի նա ցիա: Հիմ նա կան մե խա նիզ մը գե նո-

տոք սիկ ար դյունքն է, որն իրա կա նա նում է փո փոխ ված կա ռույց նե-

րի, սին թե զի մե խա նիզմ նե րի կամ ԴՆԹ -ի ռե պա րա ցիայի մի ջո ցով:

Կան ցե րո գեն նե րի խում բը կա րե լի է բա ժա նել եր կու մա սի: Առա ջին

խմ բի բա ղադ րիչ ներն ազ դում են ինի ցիացիայի փու լի վրա, մյու սը

խթա նում է եր կա րաձգ ման փու լը:

Ի նի ցիացիայի փու լի վրա ազ դող կան ցե րո գեն նե րին են պատ կա-

նում՝

պ րո կան ցե րո գեն նե րը, որոնք օր գա նա կան միացու թյուն ներ

են, իրենց մե տա բո լիզ մի ար դյուն քում կա րող են վե րա փոխ-

վել կան ցե րո գե նի (բեն զա պի րեն, արո մա տիկ ած խաջ րա ծին-

89| |

ներ, դի մե թիլ նիտ րո զա մին, վի նիլք լո րիդ, աֆ լա տոք սին ներ);

ա ռաջ նային կան ցե րո գեն նե րը, որոնք օժտ ված են գե նո տոք-

սիկ էֆեկ տով (է պօք սիդ ներ, արո մա տիկ իմին ներ);

կան ցե րո գե նային անօր գա նա կան միացու թյուն նե րը (ա նուղ-

ղա կի գե նո տոք սին ներ): Դրանց ազ դե ցու թյու նը կապ ված է

ԴՆԹ -ի մե տա բո լիզ մի փո փո խու թյուն նե րի հետ (նի կել, քրոմ,

կադ միում);

ոչ քի միական կան ցե րո գեն ներ (վի րուս ներ, իո նաց նող ռա-

դիացիա);

Եր կա րաձգ ման փու լի վրա ազ դող կան ցե րո գեն ներն են.

հան քային միացու թյուն նե րը, որոնք խթա նում են կան ցե րո-

գե նե զը հյուս ված քի քրո նի կա կան գրգռ ման ճա նա պար հով

(աս բեստ);

հոր մոն նե րը;

ի մու նո սուպ րե սոր նե րը;

կո կան ցե րո գեն նե րը, որոնք ու ժե ղաց նում են քաղցկեղածին

միացու թյուն նե րի ազ դե ցու թյու նը (է թա նոլ, սուլ ֆիտ ներ և

այլն): Սրանց ազ դե ցու թյու նը կա րող է դրս ևոր վել կան ցե րո-

գեն նե րի կլան ման ու ժե ղաց մամբ:

Գ ծա պատ կեր 2-ո ւմ ար տա ցոլ ված է ու ռուց քի ձևա վոր ման և տա-

րած ման ռեակ ցիանե րի հա ջոր դա կա նու թյու նը:

90| |

Գ ծա պատ կեր 2 | Կան ցե րո գե նե զի գոր ծըն թա ցի հա ջոր դա կա նու թյու նը

10.6. Ներ զա տա կան հա մա կար գի էֆեկ տոր ներ (գործարկողներ)

Մար դու օր գա նիզ մի վրա քսե նո բիոտիկ նե րի ազ դե ցու թյան մե-

խա նիզմ նե րից առա վել լավ ու սում նա սիր ված է ներ զա տա կան հա-

մա կար գի էֆեկ տոր նե րի ազ դե ցու թյու նը: Ներ զա տա կան հա մա կար-

գի էֆեկ տոր նե րը (Ն ՀԷ) օժտ ված են ներ քին օր գան նե րում և ճար-

պային հյուս ված քում կու տակ վե լու հատ կու թյամբ:

Ներ զա տա կան հա մա կար գի էֆեկ տոր նե րը բա ժան վում են երեք

խմ բի

1. Բ նա կան ՆՀԷ: Դրանք հիմ նա կա նում գտն վում են բու սա կան

մթերք նե րում, որի հետ ևան քով կոչ վում են ֆի տոէստ րո գեն-

ներ: Բնու թյան մեջ կա տա րում են կար գա վո րիչ ֆունկ ցիա,

Պրոկանցերոգեն Թունազերծում

Թունազերծում կապված նուկլեոֆիլերի հետ

ԴՆԹ-ի ռեպարացիա

Կանցերոգեն

ԴՆԹ-ի փոփոխություն ռեպլիկացիա

Գաղտնի ուռուցքային բջիջներ

Ուռուցքի ձևավորում

Զարգացում

Զարգացում

Ուռուցքի մալիգնիզացիա

Մետաստազներ

91| |

առա ջաց նում ան պտ ղու թյուն և ան հրա ժեշտ պա հե րին կր-

ճա տում խո տա կեր կեն դա նի նե րի պո պու լյա ցիան: Հա կա-

ռակ դեպ քում ավ տոտ րոֆ նե րի և հե տե րոտ րոֆ նե րի միջև

հաշ վեկշի ռը կխան գար վեր: Ի տար բե րու թյուն այլ միացու-

թյուն նե րի՝ ֆի տոէստ րո գեն նե րը չեն կու տակ վում սնն դային

շղ թա յում, օր գա նիզ մում լավ փո խա նակ վում են և ար տա-

զատ վում: Դա թույլ է տա լիս երաշ խա վո րել դրանց՝ որ պես

հա կա քաղց կե ղային ակ տի վու թյամբ միացու թյուն ներ:

2. Դե ղո րայ քային ՆՀԷ: Դրանց է պատ կա նում դիէթիլս տիլ-

բէստ րոլ, որը 1948-1970 թթ. ակ տի վո րեն կի րառ վել է գի նե-

կո լո գիական պրակ տի կա յում ինք նա բե րա կան վի ժում նե րը

կան խե լու նպա տա կով: Ներ կա յումս այն ար գել վում է, քա-

նի որ դրա օգ տա գոր ծումն առաջ է բե րում հեշ տո ցի ու ռուցք,

խան գա րում է աղ ջիկ նե րի վե րար տադ րո ղա կան ֆունկ-

ցիային, տղա նե րի սե ռա կան զար գա ց մանը: Այս խմ բին է

պատ կա նում նաև մեստ րա նո լը:

3. Անթ րո պո գեն ծագ ման ՆՀԷ կամ քսե նոէստ րո գեն ներ:

Դրանց մեջ առանձ նաց վում են մի քա նի են թախմ բեր.

Ք լո րօր գա նա կան պես տի ցիդ ներ` ԴԴՏ, հեպ տաք լոր, ալդ-

րին, դիլդ րին, հեք սաք լոր բեն զոլ, տոք սա ֆեն և այլն: Չնա-

յած այդ քի մի կատ նե րի ար տադ րու թյունն ար գել ված է ար-

դյու նա բե րա կան երկրնե րում, սա կայն դրան ցից որոշ նե րը

դեռևս ամե րի կյան կոր պո րա ցիանե րի կող մից ար տադր վում

են զար գա ցող երկր նե րում, որ տեղ լայ նո րեն կի րառ վում են:

ԴԴՏ -ի քայ քայ ման կողմ նա կի ար գա սի քը` ԴԴԵ-ն, հզոր

հա կաանդ րո գեն է: Վինկ լո զո լին պես տի ցի դը նույն պես հզոր

հա կաանդ րո գեն է, այն օգ տա գործ վում է վա րունգ, լո լիկ,

խա ղող, սոխ, պղ պեղ աճեց նե լու դեպ քում:

Հեր բի ցիդ ներ` ատ րա զին, ալաք լոր, մետ րի բու զին և այլն:

Լայ նո րեն կի րառ վել են ամե րի կյան զին ված ու ժե րի կող մից

Վիետ նա մում պա տե րազ մի ժա մա նակ:

Ֆուն գի ցիդ ներ` բե նո միլ, մա նեբ, զի նեբ: Կի րառ վում են խըն-

ձո րի և բա նա նի մշակ ման հա մար:

Դիօք սիդ նե րը և ֆու րան ներն ան ցան կա լի կողմ նա կի ար գա-

սիք ներ են, որոնք առա ջա նում են թա փոն նե րի այր ման դեպ-

քում (մե տա լուր գիական և քի միական գոր ծա րան նե րի, ցե-

լյու լո զի, թղ թային կոմ բի նատ նե րի թա փոն ներ):

92| |

Ալ կիլ ֆե նոլ նե րի քայ քայ ման ար գա սիք նե րը քի միական

բա ղադ րիչ ներ են, պա րու նակ վում են պլաստ մաս սա նե րում

(օ րի նակ՝ ֆտա լատ ներ): Լայ նո րեն կի րառ վում են լվա ցող մի-

ջոց նե րում, ներ կե րում, կոս մե տի կա յում: Մինչև այժմ ԱՄՆ -ու մ

և այլ երկր նե րում տար բեր սնն դամ թերք ներ (նր բեր շիկ) փա-

թե թա վո րում են ֆտա լատ պա րու նա կող պլաստ մաս սե փա-

թեթ նե րով: Այդ պի սի բեռ նարկղե րում պա հում են արյու նը,

արյան փո խա րի նող նե րը:

Ո րոշ պլաստ մաս սա ներ պա րու նա կում են 40% ֆտա լատ: Պա հե-

լիս պլաստ մաս սայից եթեր նե րը դուրս են գա լիս շր ջա պա տող իրե րի

վրա:

Գո յու թյուն ու նեն երեք գլ խա վոր ուղ ղու թյուն ներ, որոն ցով ՆՀէ-ն

կա րող է թող նել այն պի սի ար դյունք, ինչ պի սին բնա կան էստ րո գեն-

նե րը: Առա ջի նը, որ նմա նա կում են էստ րա դիոլի ազ դե ցու թյանը,

կապ վում հոր մո նի ըն կա լիչ նե րին և թո ղար կում ռեակ ցիանե րի շըղ-

թա, որոնք բնո րոշ են բնա կա նոն հոր մո նի ազ դե ցու թյա նը: Հա ջոր դը,

որ ՆՀԷ-ն իրենց ակ տի վու թյան շնոր հիվ կա րող են փո խել հոր մոն-

նե րը քայ քայող ֆեր մենտ նե րի կա ռուց ված քը: Դա կան խում է էստ-

րո գեն նե րի ճեղ քու մը և հնա րա վո րու թյուն ստեղ ծում օր գա նիզ մում

մնա լու հա մար: Եր րոր դը, որ դրանք կա րող են խթա նել ավե լի հզոր

հոր մո նային պա տաս խան՝ մե կը մյու սի ակ տի վու թյու նը մե ծաց նե-

լու մե խա նիզ մով: Ներ զա տիչ գեղ ձե րի կող մից սին թեզ վող բնա կան

հոր մոն նե րն արյան հու նում շր ջա նա ռում են կարճ ժա մա նա կով, կա-

տա րում են իրենց մե նա հա տուկ խն դիր նե րը և քայ քայ վում բնա կան

մե խա նիզմ նե րով: Քսե նո բիոտիկ նե րը, որոնք պատ կա նում են ՆՀԷ -ի ն,

չնա յած թույլ մե նա հա տուկ ակ տի վու թյուն ու նեն, օր գա նիզմն են

ընկ նում մշ տա պես և շր ջա նա ռում արյան մեջ եր կար ժա մա նա կի ըն-

թաց քում: Թի րախ օր գան նե րի այդ պի սի մշ տա կան ակ տի վու թյու նը

օր գա նիզ մի հա մար բա ցա սա կան է, որը և նպաս տում է հա մա պա-

տաս խան ախ տա բա նու թյան զար գաց մա նը: Հայտ նի է, որ ֆի զիոլո-

գիական ֆունկ ցիանե րի իրա կա նաց ման հա մար կար ևոր դեր ու նեն

հոր մո նըն կալ չա կան փո խազ դե ցու թյուն նե րը: Օրի նակ` ան դրո գե-

նային ըն կա լի չը, որի գոր ծու նեու թյու նը կապ ված է տղա մարդ կանց

բնա կա նոն սե ռա կան զար գաց ման հետ: Մարդ կանց մոտ այդ ըն կա-

լի չի գե նի մու տա ցիան ան դրո գեն նե րի ազ դե ցու թյան դեպ քում առաջ

է բե րում զգա յու նու թյան կո րուստ: Ուս տի քի միական այն միացու-

թյուն նե րը, որոնք ան դրո գեն ըն կա լի չի մու տա ցիա են առա ջաց նում,

93| |

կա րող են լուրջ վտան գա վոր ազ դե ցու թյուն թող նել էմբ րիոգե նե զի և

օր գա նիզ մի զար գաց ման վրա:

Օր գա նիզ մում կար ևոր դեր ու նի նաև էստ րո գե նը: Նրա ազ դե-

ցու թյան հետ է կապ ված տղա մարդ կանց և կա նանց ու ռուցք նե րի

զար գա ցու մը: Հայտ նի է, որ տղա մարդ կանց մոտ տա րի քին զու գըն-

թաց ան դրո գեն նե րի առա ջա ցու մը պա կա սում է, իսկ էստ րո գեն նե րի

մա կար դա կը մնում է նույ նը կամ նույ նիսկ բարձ րա նում է: Այս պի սի

տա տա նում նե րը կա րող են առա ջաց նել շա գա նա կա գեղ ձի քաղց-

կեղ: Կա նանց մոտ էստ րո գե նը խթա նում է կաթ նա գեղ ձի ու ռուց քի

առա ջա ցու մը: Գո յու թյուն ու նեն էստ րո գե նան ման պես տի ցիդ ներ`

էն դո սուլ ֆան, տոկ սա ֆեն, դելդ րին, որոնք, կապ վե լով կաթ նա գեղ ձի

ստ րո մային բջիջ նե րի էստ րո գե նային ըն կա լիչ նե րի հետ, կա րող են

խթա նել կամ մա կա ծել օն կո լո գիական հի վան դու թյուն նե րը:

Բույ սե րում պա րու նակ վող ֆի տոէստ րո գեն նե րը կան խում են

էստ րո գե նի կա պու մը ըն կա լիչ նե րի հետ (դ րանք պա րու նակ վում են

սխ տո րում, գա զա րում, բրն ձում, լո բազ գի նե րում, բա լում, խն ձո րում,

նռան մեջ): Մար դիկ օգ տա գոր ծել են ֆի տոէստ րո գեն նե րով հա րուստ

սնն դամ թեր քը՝ որ պես հա կա բեղմ նա վո րիչ (օ րի նակ՝ Հու նաս տա նում

կի րառ վել է նու ռը): Որոշ ժո ղո վուրդ ներ, որոնք շատ են օգ տա գոր-

ծել ֆի տոէստ րո գեն նե րով հա րուստ սնն դամ թերք (Հա րավ ար ևե լյան

Ասիա), նրանց մոտ քաղց կե ղային հի վան դու թյուն նե րի, օս տեոպո-

րո զի, գի նե կո լո գիական հի վան դու թյուն նե րի առա ջաց ման հա վա-

նա կա նու թյու նը փոքր է, որը վկա յում է դրանց պաշտ պա նա կան ար-

դյուն քի մա սին: Այդ մթերք նե րից է սո յան, որը պա րու նա կում է գե-

նիս տեին և դայդ զեին:

10.6.1. Ներ զա տա կան հա մա կար գի էֆեկ տոր նե րի

ազ դե ցու թյու նը մարդու օր գա նիզ մի վրա

Տ ղա մարդ կանց և կա նանց վե րար տադ րո ղա կան ֆունկ ցիայի

խան գա րում: 1940թ. տղա մարդ կանց սպեր միայի մի ջին ցու-

ցի չը զար գա ցած երկր նե րում կազ մել է 113 մլն 1 մլ սպեր մայի

հա մար: 50 տա րի հե տո այդ ցու ցի չը իջել է մինչև 66 մի լիոնի:

Հաշ վարկ վել է, որ եթե այդ ցու ցի չը իջ նի 20 մի լիոնից, մարդ-

կային ցե ղի շա րու նա կու թյու նը կընկ նի կաս կա ծի տակ: Այդ

փաս տը բա ցատ րող վար կա ծը հիմն ված է քսե նո բիոտիկ նե րի

կող մից հոր մոն նե րի ազ դե ցու թյու նը ըն դօրի նա կե լու ար դյուն-

94| |

քի վրա: Են թադր վում է, որ շր ջա կա մի ջա վայ րի աղ տոտ-

վա ծու թյան պատ ճա ռով տղա նե րը ծն վում են սպեր մա տո-

գո նիանե րի քիչ քա նա կով: Հայտ նի է նաև ՆՀԷ -ի ան մի ջա-

կան ազ դե ցու թյու նը, որը յու րա քան չյուր 20 տղա մար դու մոտ

առա ջաց նում է ամ լու թյուն:

Սե ռա կան զար գաց ման խան գա րում, տղա մարդ կանց մի զա-

սե ռա կան հա մա կար գի չա րո րակ նո րա գո յա ցում: Վեր ջին

30 տա րի նե րին 23 ան գամ աճել է կրիպ տոր խիզ մի, հի պոս-

պա դիայի, երկ սե ռու թյան դեպ քե րը, 3 ան գամ աճել է երի տա-

սարդ տղա մարդ կանց ամոր ձի նե րի քաղց կե ղը, 80% -ո վ` տա-

րեց մարդ կանց շա գա նա կա գեղ ձի քաղց կե ղը:

Կաթ նա գեղ ձե րի քաղց կեղ: Վեր ջին 10 տա րի նե րին այս ախ-

տա բա նու թյու նը աճել է: 1940 թ. կաթ նա գեղ ձի քաղց կե ղից

մա հա ցու թյու նը աճել է տա րե կան 1% -ո վ: Են թադր վում է,

որ ներզատական համակարգի էֆեկտորները կան ցե րո գեն-

ներ չեն, սա կայն նպաս տում են կան ցե րո գեն նե րի ար դյուն-

քի դրս ևոր մա նը: Եթե մայ րը հղիու թյան ըն թաց քում ըն դու նել

է դիէթիլս տիլ բեստ րոլ, ապա կնոջ կաթ նա գեղ ձի քաղց կե ղով

հի վան դա նա լու ռիս կը մե ծա նում է:

Էն դո մետ րիոզ: Այս հի վան դու թյամբ տա ռա պում են վե րար-

տադ րո ղա կան տա րի քի կա նանց 10% -ը: Հի վան դու թյու նը

կապ ված է դիօք սի նի ազ դե ցու թյան հետ:

Ի մու նային հա մա կար գի ճն շում:

Վա հա նա գեղ ձի գե րաճ: Այս ախ տա բա նու թյու նը կա րող է

կապ ված լի նել դիօք սի նի, ԴԴՏ -ի, կա պա րի ազ դե ցու թյան

հետ:

Ե րե խա նե րի հո գե շար ժա կան զար գաց ման խան գա րու մը ևս

պայ մա նա վոր ված է ՆՀԷ -ի նե րար գան դային ազ դե ցու թյամբ,

քա նի որ նե րար գան դային զար գաց ման շր ջա նում սե ռա կան

հոր մոն նե րը կար ևոր դեր ու նեն գլ խու ղե ղի որոշ բա ժին նե րի

ձևա վոր ման գոր ծում:

95| |

Գ ԼՈՒԽ 11. ԿԵՆ ՍԱ ԲԱ ՆԱ ԿԱՆ ԳՈՐ ԾՈՆ ՆԵ ՐԻ ԱԶԴԵՑՈՒԹՅՈՒ ՆԸ ՄԱՐ ԴՈՒ ՕՐ ԳԱ ՆԻԶ ՄԻ ՎՐԱ

Մար դու օր գա նիզ մի վրա կեն սա բա նա կան գոր ծոն նե րի ազ դե-

ցու թյու նը կա րող է պայ մա նա վոր ված լի նել ինչ պես կեն դա նի օր գա-

նիզմ նե րով (վի րուս ներ, ման րէ ներ, նա խա կեն դա նի ներ, մի ջատ ներ,

բույ սեր), այն պես էլ նրանց կեն սա գոր ծու նեու թյան ար գա սիք նե րով

(ս պոր ներ, փո շե հա տիկ ներ, բուրդ):

11.1. Սն կեր

Բ նու թյան մեջ հայտ նի է սն կե րի շուրջ 200 հա զար տա րա տե սակ,

որոն ցից 45 -ը կա րող են հան դի սա նալ հի վան դու թյուն առա ջաց նող-

ներ: Ազ գաբ նակ չու թյան մոտ 30% -ը ալեր գիկ ռեակ ցիա են ու նե նում,

երբ օր գա նիզմ ընկ նում է սն կե րի սպո րը, այն ար տա հայտ վում է կո-

նյուկ տի վի տի, հա զի, շն չա հեղ ձու թյան ձևով: Որոշ սն կեր (աս պեր գի-

լիուս) ար տադ րում են մի կո տոք սին` ու ժեղ թույն, որը կա րող է առա-

ջաց նել թու նա վո րում: Բոր բո սի տար բեր տե սակ նե րը բազ մա նում են

մր գե րի, հա ցա հա տի կի, գոր գե րի, կա հույ քի վրա, ինչ պես նաև լո ղա-

սե նյա կում, օդա փոխ ման հա մա կար գում և ար տադ րում են ալեր գեն-

ներ: Բոր բո սի գրե թե բո լոր տե սակ նե րն իրենց աճի ու զար գաց ման

ըն թաց քում շր ջա կա մի ջա վայր են ար տադ րում շուրջ 500 տար բեր

ցնդող օր գա նա կան միացու թյուն ներ, որոնց մեծ մա սը թու նա վոր է:

Հատ կա պես վտանգ են ներ կա յաց նում աս պեր գի լիու սը, մու կո րը, պե-

նի ցի լիու մը, որոնք կրծ քա հեղ ձու կի և թո քային մի կո զի զար գաց ման

պատ ճառ են: Մար դու վրա կեն սա բա նա կան գոր ծո նի ազ դե ցու թյան

օրի նակ են կան դի դա ցե ղի սն կե րը, որոնք գտն վում են ստա մոքս -ա-

ղի քային ու ղիում և որո շա կի պայ ման նե րի դեպ քում կա րող են նպաս-

տել ախ տա բա նու թյան զար գաց մա նը:

Հայտ նի է, որ կան դի դան լի նում է միաբ ջիջ օր գա նիզ մի (բ լաս-

տոս պոր), կեղծ հի ֆե րի (բ ջիջ նե րի շղ թա, որոնք առա ջա նում են բջիջ-

նե րի ոչ լրիվ բա ժան ման հետ ևան քով) և եր կար թե լան ման մի ցե լի

տես քով: Ախ տա ծին ազ դե ցու թյան մե խա նիզ մում բլաս տոս պո րի ան-

ցու մը հի ֆե րի ձևի խիստ կրի տի կա կան է: Այն տե ղի է ու նե նում տա-

րա տե սակ գոր ծոն նե րի ազ դե ցու թյամբ, նե րա ռյալ սնն դա նյու թե րը,

միկ րո տար րե րը, ջեր մաս տի ճա նը, pH -ը, CO2 -ը: Բարձր ջեր մաս տի-

ճա նը, չե զոք pH -ը, CO2:O

2 բարձր հա րա բե րու թյու նը, սնն դա նյու թե րի

96| |

ան բա վա րա րու թյու նը խթա նում են հի ֆե րի առա ջա ցու մը: Ընդ հա կա-

ռա կը, ցածր ջեր մաս տի ճա նը, թթ վային pH -ը, սնն դա նյու թե րի մատ-

չե լիու թյու նը (ա մի նաթ թու ներ, շա քար) պահ պա նում են բլաս տոս պո-

րի ձևը: Նոր մա յում ստա մոքս -ա ղի քային ու ղիում գտն վում է ոչ ին վա-

զիոն ձևը: Որո շա կի պայ ման նե րում` սթ րես, իմու նային հա մա կար գի

ճն շում, հա կա բիոտիկ նե րի, ստե րոիդ նե րի եր կա րատև ըն դու նում, ոչ

լիար ժեք սնունդ, կան դի դա ներն ան ցնում են հի ֆային, մի ցե լային

ձևի և սկ սում են արագ բազ մա նալ: Այդ դեպ քում առա ջա նում են ռի-

զոիդ ներ, որոնք կա րող են ծա կել ստա մոքս -ա ղի քային ու ղու լոր ձա-

թա ղան թը: Ար դյուն քում խան գար վում է ստա մոքս -ա ղի քային ու ղու

պատ նե շային ֆունկ ցիան, և արյան հուն են ընկ նում ոչ լրիվ ճեղք-

ված սպի տա կուց ներ (օ լի գո պեպ տիդ ներ), որոնք օժտ ված են հա-

կած նային հատ կու թյամբ, որն էլ նպաս տում է աու տոա լեր գիական

ռեակ ցիանե րի զար գաց մա նը: Ցույց է տր վել, որ նման մթերք ներն

օժտ ված են օպիատային ակ տի վու թյամբ և կոչ վում են էկ զոր ֆին-

ներ: Դրանք ու նեն ցածր մո լե կու լային զանգ ված և կազմ ված են 5-7

ամի նաթթ վային մնա ցորդ նե րից, հնա րա վոր է նաև ավե լի եր կար

հատ ված ներ: Մեծ քա նա կով էկ զոր ֆին ներ առա ջաց նում են ցո րե նի

սպի տա կու ցային նյու թը (գ լյու տե լին) և կա թի կա զեինը: Գլյու տե լի նի

մեկ մո լե կու լը պա րու նա կում է 15 օպիոի դային հա ջոր դա կա նու թյուն:

Մոր ֆիի նման էկ զոր ֆին ներն ու նեն N-ծայ րային ամի նաթ թու

թի րո զին, օժտ ված են կոն ֆոր մա ցիոն նմա նու թյամբ մո լե կու լի այդ

հատ վա ծում և ըն դու նակ են նմա նա կել նեյ րո հոր մոն նե րի ազ դե ցու-

թյա նը: Դրանց ազ դե ցու թյու նը հա ման ման է էն դոր ֆին նե րի, էն կե-

ֆա լին նե րի ազ դե ցու թյա նը, որոնք բնա կան ցա վազր կող նյու թեր

են: Այդ միացու թյուն նե րը մեր օր գա նիզ մում առա ջա նում են սթ րե սի

դեպ քում պրո տեին նա խորդ նե րից սե րի նային պրո տեազ նե րի ազ դե-

ցու թյամբ (ո րոնք տրիպ սի նային ակ տի վու թյուն ու նեն): Էն կե ֆա լին-

ներն ազ դում են որ պես նեյ րոտ րանս մի տեր, բռ նում են նյար դային

ազ դակ նե րը, որոնք ըն դուն վում են որ պես ցավ:

Օ պիատային ըն կա լիչ ներ հայտ նա բեր վել են մա կու ղե ղում և են-

թա տե սաթմ բում: Կապ վե լով նրանց հետ՝ էկ զոր ֆին ներն ազ դում են

ԿՆՀ -ի գոր ծու նեու թյան վրա, որը դրս ևոր վում է հի շո ղու թյան, ու-

շադ րու թյան, հու զա կան վար քագ ծի խան գար մամբ: Բա ցի այդ՝ են-

թադր վում է, որ մար դու գե նե տի կա կան նա խատ րա մադր վա ծու թյու-

նը էկ զոր ֆին նե րի ան բա վա րար մարս ման նկատ մամբ հան գեց նում

է ստա մոքս -ա ղի քային ու ղիում դրանց խտու թյան բարձ րաց մա նը,

97| |

ին չը ևս նպաս տում է ախ տա բա նու թյա նը: Այն ան հատ նե րը, որոնք

բարձր զգա յու նու թյուն ու նեն նեյ րո հոր մոն նե րի ազ դե ցու թյան հան-

դեպ, նյար դա բա նա կան ռեակ ցիան էկ զոր ֆին նե րի մո լե կու լի նկատ-

մամբ կա րող է լի նել ան բնա կան և ու ղեկց վել ախ տա բա նու թյամբ:

Հա տուկ սնն դա կար գի կի րա ռու մը (ո րը չու նի կա զեին և գլիադին ներ)

էա պես լա վաց նում է հի վանդ նե րի վի ճա կը: Կան դի դա նե րը կա րող

են թա փան ցել ստա մոքս -ա ղի քային ու ղու վնաս ված լոր ձա թա ղան-

թով ու արյան հու նով տա րած վել այլ օր գան ներ ու հյուս վածք ներ և

առա ջաց նել ցա վի զգա ցո ղու թյուն հո դե րում, մաշ կի ախ տա հա րում,

մի զա սե ռա կան հա մա կար գի հի վան դու թյուն նե րի կրկ նու թյուն:

Կան դի դա նե րը կա րող են ստա մոքս -ա ղի քային ու ղի ան ցած սըն-

դի կի հետ քե րը բռ նել և վե րա փո խել օր գա նա կան ձևի (մե թիլսն դի կի),

դրա նով իսկ նպաս տել օր գա նիզ մի քրո նի կա կան թու նա վոր մա նը:

Հայտ նի է նաև, որ կան դի դա նե րը առա ջաց նում են մե տա բո լիզ մի

մի ջան կյալ ար գա սիք ներ, որոնք թու նա վոր են մար դու հա մար (ա ցե-

տալ դե հիդ):

11.2. Բակ տե րիաներ

Բակ տե րիանե րի քայ քա յու մից ան ջատ վում են էն դո տոք սին ներ,

որոնք առ կա են պսև դո մո նա սի, էն տե րո բակ տե րիանե րի ար տա քին

թա ղան թի վրա: Ազ դե ցու թյու նը մար դու վրա տե ղի է ու նե նում, երբ էն-

դո տոք սին նե րը որ պես աէ րո զոլ թա փան ցում են թո քե րի խոր քը:

Ման րէ նե րի ազ դե ցու թյու նը մար դու վրա առաջացնում է.

1. գերզ գա յու նու թյուն ման րէ նե րի ագենտ նե րի և դրանց քայ-

քայ ման ար գա սիք նե րի նկատ մամբ (գերզ գա յուն թո քա բորբ),

2. լե գեոներ նե րի հի վան դու թյուն:

Գերզ գա յուն թո քա բոր բը դրս ևոր վում է գրի պան ման վի ճա կով,

որն ար տա հայտ վում է ընդ հա նուր տկա րու թյամբ, հա զով, շն չա հեղ-

ձու թյամբ, տեն դով: Հի վան դու թյան ախ տա նիշ նե րը ի հայտ են գա լիս

աշ խա տան քի տե ղում, շեն քե րում, որոնք ու նեն օդի խո նա վաց ման ոչ

մա քուր հա մա կարգ:

Մար դու վրա բակ տե րիական ազ դե ցու թյան օրի նակ է լե գեոներ-

նե րի հի վան դու թյու նը, որն առա ջին ան գամ հայտ նա բեր վել է 1976 թ.

ամե րի կյան լե գեոներ նե րի մոտ, որոնք գնա ցել էին կոն ֆե րան սի և

ապ րել Ֆի լա դել ֆիայի հյու րա նոց նե րից մե կում: Հի վան դա ցել էր 182

մարդ, որոն ցից 29 -ը մա հա ցել են: Հի վան դու թյու նը պայ մա նա վոր-

98| |

ված է Legionella pneumophila բակ տե րիանե րով, որոնք բազ մա նում

են օդա փոխ ման ոչ մա քուր հա մա կար գե րում, լո գա սե նյա կում, օդո-

րա կիչ նե րում: Հայտ նի է, որ Legionella pneumophila-ն գո յու թյուն ու նի

բնա կան ջրային հա մա կար գե րում և հո ղում: Այդ պա րա գա յում այն

վտանգ չի ներ կա յաց նում: Սա կայն մի ջա վայ րի փո փո խու թյուն նե րի

(բարձր ջեր մաս տի ճան) դեպ քում արագ բազ մա նում են տեխ նի կա-

կան ջրային հա մա կար գե րում և կա րող են վա րա կել մար դուն:

Լե գեոներ նե րի հի վան դու թյու նը թո քային լուրջ հի վան դու թյուն է.

սկսվում է բարձր ջեր մու թյամբ, գլ խա ցա վե րով, ու ժեղ հա զով, մկա-

նային ցա վե րով, ընդ հա նուր ան հանգս տու թյամբ: Ին կու բա ցիոն

շր ջա նը 2-10 օր է: Բու ժու մը կա տար վում է հա մա պա տաս խան հա-

կա բիոտիկ նե րով: Ալ կո հոլ և նի կո տին օգ տա գոր ծող 50 տա րե կա նից

բարձր տղա մար դիկ, իմու նային հա մա կար գի խան գա րում ու նե ցող-

նե րը, սր տի և թո քե րի քրո նի կա կան հի վան դու թյուն ու նե ցող նե րը ռիս-

կի խմ բի մեջ են մտ նում:

Տեն դը հա մե մա տա բար թեթև հի վան դու թյուն է. կապ ված չէ թո քե-

րի ախ տա բա նա կան գոր ծըն թա ցի հետ: Ին կու բա ցիոն շր ջա նը կարճ

է, սկս վում է գրի պան ման նշան նե րով, մկա նային ցա վե րով և գլ խա-

ցա վե րով: Հի վան դու թյան նշան ներն ան ցնում են 2-5 օր վա ըն թաց-

քում, և հա ճախ հի վան դու թյու նը քո ղարկ վում է այլ հի վան դու թյան

տակ:

11.3. Բույ սեր, մի ջատ ներ և կեն դա նի ներ

Բույ սե րի ծաղ կա փո շին, հատ կա պես ծաղ կե լու ժա մա նակ, ալեր-

գեն է հա մար վում և վե րին շն չու ղի նե րի ու թո քե րի ախ տա բա նու թյան

պատ ճառ դառ նում:

Պարզ վել է, որ շր ջա կա մի ջա վայ րի, հատ կա պես մթ նո լոր տային

օդի, վի ճա կը ուժ գին ազ դում է ալեր գիական հի վան դու թյան զար-

գաց ման վրա: Օրի նակ` ալեր գիական ռի նիտ նե րը մարդ կանց մոտ

մեծ տա րա ծում ու նեն գար նա նը, հատ կա պես ավ տո մե քե նա նե րի

ճա նա պարհ նե րին մոտ գտն վող վայ րե րում, նաև քա ղաք նե րում և

ավե լի քիչ՝ գյու ղա կան վայ րե րում: Ծաղկափո շին փոքր չա փեր ու նի

և կա րող է տա րած վել մեծ հե ռա վո րու թյուն նե րի վրա: Ալեր գիական

հի վան դու թյուն նե րի առա ջաց ման մեջ մթ նո լոր տի բո լոր հայտ նի աղ-

տո տիչ նե րից մեծ տեղ է հատ կաց վում օզո նին, մրին, ծծմ բի եր կօք-

սի դին:

99| |

Հա ման ման ազ դե ցու թյամբ օժտ ված է ըն տա նի կեն դա նի նե րի

(կա տու, շուն) մա զա ծած կը: Վի ճա կագ րա կան տվյալ նե րի հա մա-

ձայն՝ բնակ չու թյան 10% -ը ալեր գիայի նշան ներ ու նի շան մա զա-

ծած կից, 13% -ը` տնային կա տու նե րի, 37% -ը` մկ նե րի և 57% -ը` առ-

նետ նե րի մա զե րից: Կեն սա բա նա կան գոր ծոն նե րի նկատ մամբ զգա-

յու նու թյան բարձ րաց ման շր ջա նը տար բեր է` մի քա նի օրից մինչև

տաս նյակ տա րի ներ:

Մար դու վրա կեն սա բա նա կան գոր ծոն նե րի ազ դե ցու թյու նը նվա-

զեց նե լու հա մար պետք է կի րա ռել հետ ևյալ մի ջո ցա ռում նե րը`

բ նա կա տե ղե րում պահ պա նել ան հրա ժեշտ խո նա վու թյուն:

Այդ գոր ծո նը կար ևոր դեր ու նի բակ տե րիանե րի, սն կե րի կեն-

սա գոր ծու նեու թյու նում: Խո նա վու թյու նը կախ ված է օդի ջեր-

մաս տի ճա նից, լո գա սե նյակ նե րի, զու գա րան նե րի քա նա կից,

մշ տա կան խո նա վու թյուն ու նե ցող աղ բյուր նե րից (ջր մու ղի

խո ղո վակ ներ), ար տա քին օդի խո նա վու թյու նից;

օ դո րա կիչ նե րի կա նո նա վոր մաք րում;

ք նե լու սին թե տիկ պա րա գա նե րի (բարձ, ադյալ) մշ տա կան

լվա ցում;

բ նա կա տե ղի խո նավ մաք րում;

փո շեծ ծիչ նե րի մշ տա կան օգ տա գոր ծում:

100| |

Գ ԼՈՒԽ 12. ԿԱ ՆԱՆՑ ԵՎ ԵՐԵ ԽԱ ՆԵ ՐԻ ՕՐ ԳԱ ՆԻԶ ՄԻ ՎՐԱ ԷԿՈ ԼՈ ԳԻԱԿԱՆ ԳՈՐ ԾՈՆ ՆԵ ՐԻ ԱԶ ԴԵ ՑՈՒԹՅԱՆ

ԱՌԱՆՁ ՆԱ ՀԱՏ ԿՈՒԹՅՈՒՆ ՆԵ ՐԸ

Ներ կա յումս մարդ կու թյա նը շր ջա պա տող մի ջա վայ րը նշա նա-

կա լիորեն տար բեր վում է նա խորդ սե րունդ նե րի բնա կեց ման մի ջա-

վայ րից:

Վեր ջին 50 տա րի նե րի ըն թաց քում ի հայտ են եկել հա զա րա վոր

նոր քի միական բա ղադ րա տար րեր, ավե լա ցել է սին թե տիկ միացու-

թյուն նե րի ար տադ րու թյու նը: Շր ջա կա մի ջա վայ րում հայտ նա բեր-

ված քի միական միացու թյուն նե րից քչերն են հայտ նի, որոնք ազ դում

են երե խա նե րի առող ջու թյան վրա: Երե խա նե րը գտն վում են երեք

տե սա կի մի ջա վայ րե րի սահ մա նում՝ ֆի զի կա կան, կեն սա բա նա կան

և սո ցիալա կան:

12.1. Ֆի զի կա կան մի ջա վայր

Ֆի զի կա կան մի ջա վայ րն այն է, որի հետ օր գա նիզ մը շփ ման մեջ

է մնում: Ֆի զի կա կան մի ջա վայ րը մեծ նշա նա կու թյուն ու նի երե խայի

հա մար: Փոք րիկ նե րը հա ճախ խա ղում են հա տա կի, գոր գի կամ խո-

տե րի վրա, ուս տի նրանց վրա ավե լի շատ են ազ դում քսե նո բիոտիկ-

նե րը և հո ղում գնտվող պես տի ցիդ նե րի մնա ցորդ նե րը: Երե խան կա-

րող է են թարկ վել ար ևային հար վա ծի կամ ուլտ րա մա նու շա կա գույն

ճա ռա գայթ նե րի ազ դե ցու թյա նը, որով հետև ըն դու նակ չէ թաքն վել

ար ևի ուղ ղա կի ճա ռա գայթ նե րից: Աշա կերտ նե րը ժա մա նա կի մեծ

մասն ան ցկաց նում են դպ րո ցում, ուր պայ ման նե րը տար բերվում

են տնային պայ ման նե րից: Դպ րոց նե րը հա ճախ գտն վում են էկո լո-

գիական առու մով ան հար մա րա վետ վայ րե րում, ին տեն սիվ շար ժում-

ներ ու նե ցող ճա նա պարհ նե րի, էլեկտ րա հա ղորդ ման գծե րի մոտ, և

երե խա նե րը են թարկ վում են կա պա րի, էլեկտ րա մագ նի սա կան ճա-

ռա գայթ նե րի ազ դե ցու թյա նը: Դե ռա հաս նե րը կա րող են հա ճա խել

դիս կո տեկ, ուր գե րա զան ցում է ձայ նային մա կար դա կի թույ լատ րե-

լի սահ մա նը: Չա փա հաս նե րի հա մար շն չա ռու թյան զո նան հա տա կի

մա կար դա կից բարձր է 120-180 սմ -ո վ: Երե խայի հա մար այդ տա-

րա ծու թյու նը փոքր է, և այդ զո նա յում քի միական միացու թյուն նե րի

խտու թյու նը (սն դի կի և ռա դո նի հետ քե րը) բարձր է: Քա նի որ երե խա-

նե րի ֆի զի կա կան չա փե րը փոքր են, նրանց շն չա ռա կան և նյու թա-

101| |

փո խա նա կային ակ տի վու թյու նը չա փա հաս նե րի հա մե մատ բարձր է:

Նրանք օգ տա գոր ծում են հա մե մա տա բար մեծ քա նա կով թթ վա ծին,

ուս տի օդային աղ տո տիչ նե րի ազ դե ցու թյու նը կա րող է նշա նա կա լից

լի նել: Ման կի կը մի ջի նում օրա կան օգ տա գոր ծում է 180 մլ ջուր մարմ-

նի զանգ վա ծի միավո րին: Եթե ջու րը պա րու նա կում է աղ տո տիչ ներ,

ապա երե խան դրանք մեծ քա նա կով է ըն դու նում: Արյան մեջ կա-

պա րի բարձր մա կար դակ գրանց վել է հատ կա պես երե խա նե րի մոտ:

Մեկ տա րե կան երե խան 2-7 ան գամ ավե լի շատ բան ջա րե ղեն և միրգ

է ու տում, քան չա փա հա սը, որի հետ ևան քով երե խա նե րը բարձր

խտու թյամբ պես տի ցիդ ներ, նիտ րատ ներ և այլ քսե նո բիոտիկ ներ

կարող են ստա նալ:

12.2. Կեն սա բա նա կան մի ջա վայր

Կեն սա բա նա կան մի ջա վայ րը կազ մում է օր գա նիզ մի ֆի զիոլո-

գիական գոր ծա ռույթ նե րի ամ բող ջու թյու նը, որոնք կա րող են փոխ-

վել աղ տո տող նյու թե րի ազ դե ցու թյամբ: Օր գա նիզմն օգ տա գոր ծում է

որո շա կի կեն սա քի միական գոր ծըն թաց ներ օդում, ջրում, սնն դի մեջ

գտն վող նյու թե րի մարս ման, փո խարկ ման և ար տա զատ ման հա-

մար: Քսե նո բիոտիկ նե րի թու նա վոր ազ դե ցու թյու նը կա րող է կախ-

ված լի նել մի շարք մե խա նիզմ նե րից՝

ք սե նո բիոտի կի կլա նում;

բաշ խում օր գա նիզ մի ներ սում;

ք սե նո բիոտի կի մե տա բո լիզմ;

օր գա նային ըն կա լու նա կու թյուն:

Ք սե նո բիոտիկ նե րի ին կոր պո րա ցիան երե խայի մոտ տե ղի է ու-

նե նում ըն կեր քով, մաշ կով, շն չա ռու թյան օր գան նե րով կամ մար սո-

ղա կան տրակ տով: Սաղմ նային զար գաց ման ըն թաց քում ըն կեր քը

պտ ղի հա մար ան հրա ժեշտ և օտար նյու թե րի ան ցնե լու գլ խա վոր

ու ղին է: Դրանց են պատ կա նում ցածր մո լե կու լային զանգ վա ծով

միացու թյուն նե րը, ճար պա լույծ բա ղադ րա տար րե րը, ած խած նի օք-

սի դը: Քա նի որ ած խած նի օք սի դը մեծ հա րա զա տու թյուն ու նի պտ ղի

ֆե տալ հե մոգ լո բի նի հան դեպ (Hb-F), ապա կար բօք սի հե մոգ լո բի նի

խտու թյու նը պտ ղի մոտ ավե լի բարձր կլի նի, քան մոր մոտ:

Ճար պա լույծ կամ ճար պա սեր միացու թյուն նե րը՝ պո լի ցիկ լիկ

արո մա տիկ ած խաջ րա ծին նե րը, ներ զա տա կան հա մա կար գի էֆեկ-

տոր նե րը, ինչ պես նաև էթա նո լը և նի կո տինն ազատ ան ցնում են ըն-

102| |

կեր քով և կա րող են թու նա վոր ազ դե ցու թյուն թող նել պտ ղի վրա:

Ե րե խայի զար գաց ման պրո ցե սում մաշ կը են թարկ վում է նշա նա-

կա լից փո փո խու թյուն նե րի, որոնք շո շա փում են նրա պատ նե շային

հատ կու թյու նը: Պտ ղի մաշ կի ար տա քին շեր տը բնու թագր վում է թույլ

պատ նե շային հատ կու թյամբ: Կե րա տի նի առա ջա ցու մը սկսվում

է ծնվե լուց 3-5 օր հե տո, ուս տի նո րած նի մաշ կը բնու թագր վում է

առանձ նա հա տուկ հատ կու թյամբ, և մաշ կի մի ջո ցով քսե նո բիոտիկ-

նե րի թա փան ցու մը նո րա ծին նե րի շատ հի վան դու թյուն նե րի պատ-

ճառ է: Նեյ րո տոք սի կու թյու նը կա րող է պայ մա նա վոր ված լի նել հեք-

սաք լո րո ֆե նի լու ծույ թով, որը օգ տա գործ վում է նո րած նին լո ղաց նե լու

դեպ քում: Նե րար գան դային զար գաց ման ժա մա նակ սաղ մը իրա կա-

նաց նում է շն չա ռա կան շար ժում ներ: Որոշ քսե նո բիոտիկ ներ, որոնք

գտնվում են ջրա թա ղան թային հե ղու կում, կա րող են կոն տակտ ու նե-

նալ շն չա ռա կան տրակ տի հետ: Ծն վե լուց մինչև պա տա նե կու թյուն

թո քե րը զար գա նում են, թո քաբշ տե րի քա նակն ավե լա նում է, մե ծա-

նում են գոր ծու նյա մա կե րե սի չա փե րը, և որոշ քի միական միացու-

թյուն ներ կա րող են մեծ քա նա կով ընկ նել օր գա նիզ մի ներ սը:

Ս տա մոքս -ա ղի քային ու ղին երե խայի զար գաց ման բո լոր փու-

լե րում են թարկ վում է շր ջա կա մի ջա վայ րի թույ նե րի ազ դե ցու թյա-

նը: Պտու ղն ակ տի վո րեն կուլ է տա լիս ջրա թա ղան թային հե ղու կը և

այն օտար քի միական միացու թյուն նե րը, որոնք պա րու նակ վում են

նրա նում, օրինակ՝ որոշ պես տի ցիդ ներ, ինչ պես նաև ծխա խո տի ծխի

բա ղադ րիչ նե րը: Երե խայի ծն վե լուց ան մի ջա պես հե տո ստա մոք սի

թթ վայ նու թյու նը հա րա բե րո րեն բարձր է և բնա կա նոն մա կար դա կի

հաս նում է կյան քի մի քա նի ամիս նե րի ըն թաց քում:

Օր գա նիզ մում քսե նո բիոտիկ նե րի բաշ խու մը կախ ված է երե խայի

զար գաց ման փու լե րից: Ու ղե ղի հյուս ված քում կա պա րը առա վել շատ

կու տակ վում է փոք րե րի, քան մե ծե րի մոտ: Բա ցի այդ՝ կա պա րը ին-

տեն սի վո րեն կու տակ վում է երե խա նե րի ոսկ րային հա մա կար գում, և

նրա նե րա ռու մը կրկ նա պատկ վում է ման կու թյան և տա սը տա րի նե րի

միջև եղած շր ջա նում: Օտար միացու թյուն նե րի մե տա բո լիզ մը նույն-

պես կախ ված է երե խայի զար գաց ման փու լե րից՝ պայ մա նա վոր ված

ֆեր մենտ նե րի տար բեր ակ տի վու թյամբ:

Դե տոք սի կա ցիայի հա մա կար գի ակ տի վու թյու նը որոշ վում է ան-

հա տի գե նե տի կա կան առանձ նա հատ կու թյուն նե րով, այդ պատ ճա-

ռով որոշ մար դիկ ավե լի ըն կա լու նակ են ան բա րեն պաստ քի միական

գոր ծոն նե րի հան դեպ:

103| |

Մարդ կային օր գա նիզ մի օր գան նե րի աճի երեք տե սակ է հայտ-

նի՝ բջիջ նե րի քա նա կի, նրանց զանգ վա ծի ավե լաց ման, ինչ պես

նաև միջբջ ջային մատ րիք սի ավե լաց ման հաշ վին: Առա ջին տիպն

ավարտ վում է հյուս վածք նե րի նե րար գան դային զար գաց ման 6-րդ

ամ սին: Դրա նից հե տո աճը տե ղի է ու նե նում եր կու այլ մե խա նիզմ նե-

րի հաշ վին՝ տար բե րակ ման և դիս լո կա ցիայի:

Տար բե րա կու մը կար գա վոր վում է հոր մոն նե րով: Սա կայն

ներ զա տա կան հա մա կար գի էֆեկ տոր նե րը կա րող են փո խել

այդ գոր ծըն թա ցը, քա նի որ երե խա նե րի օր գա նիզ մի որոշ հա-

մա կար գեր, նե րա ռյալ վե րար տադ րո ղա կա նը, շա րու նա կում

են տար բե րակ վել, քի միական միացու թյուն նե րը, նմա նա կե-

լով հոր մոն նե րի ազ դե ցու թյա նը, կա րող են բացա սա կան ներ-

գոր ծու թյուն ցու ցա բե րել այդ հա մա կար գի զար գաց ման վրա:

Դիս լո կա ցիա: Հայտ նի է, որ նեյ րոն նե րը ձևա վոր վում են ու-

ղե ղի կենտ րո նա կան բա ժին նե րում, ապա գաղ թում ԿՆՀ -ի

այլ բա ժին ներ: Էթա նո լի տի պի քի միական միացու թյուն նե րը

կա րող են վե րա փո խել այդ գոր ծըն թա ցը: Էթա նո լի նե րար-

գան դային ազ դե ցու թյու նը ու ղեկց վում է գաղ թի ար գե լակ-

մամբ և ու ղե ղի թեր զար գաց ման պատ ճառ դառ նում:

12.3. Սո ցիալա կան մի ջա վայր

Սո ցիալա կան մի ջա վայ րը նե րա ռում է ըն տա նի քում ապ րե լու

պայ ման նե րը, նրա դիր քը հա սա րա կու թյու նում, ինչ պես նաև օրենք-

նե րը և հրա հանգ նե րը: Երե խայի զար գաց ման յու րա քան չյուր փու լի

հա մար գո յու թյուն ու նի շր ջա կա և ներ քին մի ջա վայ րե րի պա րա մետ-

րե րի զու գակ ցում՝ կապ ված նրա զար գաց ման հետ:

Հա սա րա կու թյու նը պար տա վոր է պաշտ պա նել երե խա նե րին

շր ջա կա մի ջա վայ րի վտան գա վոր ազ դե ցու թյու նից: Անհ րա ժեշտ է

ըն դու նել հա մա պա տաս խան օրենք ներ՝ խմե լու ջրի որա կը, սնն դա-

մթեր քը, ման կա պար տեզ նե րի, դպ րոց նե րի ներ սի մի ջա վայ րը լա-

վաց նե լու, ազ գաբ նակ չու թյան, ծնող նե րի էկո լո գիական գրա գի տու-

թյու նը բարձ րաց նե լու, բժշ կա կան էկո լոգ ներ պատ րաս տե լու համար:

Մար դու առող ջու թյան վրա սոցիալական միջավայրի ազ դե ցու-

թյու նը կա րող է դրս ևոր վել նույ նիսկ այն դեպ քում, երբ այն կնոջ վրա

ազ դել է մինչև հղիու թյու նը: Օրի նակ՝ կա նայք, որոնք օգ տա գոր ծել

են պո լիք լո րաց ված բի ֆե նոլ նե րով աղ տոտ ված սնն դային ճար պեր,

104| |

ու նե ցել են ֆի զի կա կան արատ նե րով երե խա ներ: Ախ տա բա նու թյան

այդ տե սակն ան վա նել են յու շո (Yosho) հի վան դու թյուն, որը բա ռա-

ցի թարգ մա նու թյամբ նշա նա կում է ճար պային հի վան դու թյուն: Կա-

նանց մոտ հի վան դու թյու նը ու ղեկց վել է ոչ մե նա հա տուկ ախ տա նիշ-

նե րով՝ հոգ նա ծու թյամբ, գլ խա ցա վե րով, վեր ջույթ նե րում զգա յու նու-

թյան խան գար մամբ և մաշ կի փո փո խու թյամբ: Քա նի որ երե խա նե րը

կյանքի ավե լի վաղ շր ջա նում են են թարկ վում թու նա վոր նյու թե րի

ազ դե ցու թյա նը, քան մե ծե րը, նրանք ավե լի մեծ հա վա նա կա նու թյուն

ու նեն էկո լո գիական հի վան դու թյուն նե րի զար գաց ման հա մար:

Բո լոր երե խա նե րի վրա ազ դում են շր ջա կա մի ջա վայ րի վտան-

գա վոր գոր ծոն նե րը: Կոն տա մի նանտ նե րը փո խադր վում են տար բեր

մի ջոց նե րով, նե րա ռյալ օդը, ջու րը, հո ղը և սնուն դը: Սա կայն աղ քա-

տու թյան մեջ ապ րող երե խա ներն ավե լի շատ են են թա կա շր ջա կա

մի ջա վայ րի վտան գա վոր գոր ծոն նե րի ազ դե ցու թյա նը:

12.4. Կա նանց առող ջու թյու նը և շր ջա կա մի ջա վայ րը

Կա նանց օր գա նիզմն ու նի մե նա հա տուկ առանձ նա հատ կու-

թյուն ներ շրջա կա մի ջա վայ րի գոր ծոն նե րի ազ դե ցու թյան նկատ-

մամբ: Կա նայք հի վան դա նում են ոչ միայն այն հի վան դու թյուն նե-

րով, ինչ որ տղա մար դիկ, այլև մե նա հա տուկ հի վան դու թյուն նե րով,

որը կապ ված է նրանց սե ռի հետ:

Նախ, կա նանց օր գա նիզ մը բնու թագր վում է ճար պի ավե լի մեծ

պա րու նա կու թյամբ, ուր կա րող են կու տակ վել նշա նա կա լից քա նա-

կով թու նա վոր, հիդ րո ֆոբ միացու թյուն ներ:

Կ նոջ օր գա նիզ մը են թա կա է ցիկ լիկ փո փո խու թյուն նե րի, որն

ար տա հայտ վում է հոր մոն նե րի մա կար դա կի փո փո խու թյուն նե րով և

դրա հետ կապ ված՝ թի րախ բջիջ նե րի նյու թա փո խա նա կային ակ տի-

վու թյան փո փո խու թյուն նե րով: Երբ կնոջ օր գա նիզմ ընկ նում են հոր-

մո նային ակ տի վու թյամբ քի միական միացու թյուն ներ (Ն ՀԷ), ապա

թի րախ բջիջ նե րին պա հում են մշ տա կան ակ տի վու թյան մեջ՝ առաջ

բե րե լով դրանց մե տա բո լիկ դե կոմ պեն սա ցիա և ախ տած նու թյան

զար գա ցում:

Ո րո շա կի ֆի զիոլո գիական շր ջա նում (հ ղիու թյուն) կա նայք այս

կամ այն տար րի մեծ քա նա կի պա հանջ ու նեն (օ րինակ՝ կալ ցիում):

Մր ցակ ցային ակ տի վու թյամբ տար րե րը (կա պար) ներծծ ման դեպ-

քում ըն դու նակ են փո խա րի նելու կալ ցիու մին և նե րառ վելու օր գա-

105| |

նիզ մում ու չար տա զատ վելու: Այս բո լո րից բա ցի՝ կա նանց մոտ որո-

շա կի ախ տա բա նու թյան զար գաց ման մեջ շր ջա կա մի ջա վայ րի գոր-

ծո նը որո շիչ է հա մար վում:

Կաթ նա գեղ ձի քաղց կեղ: Ներ կա յումս հայտ նա բեր վել է կաթ նա-

գեղ ձի քաղց կե ղի գե ներ՝ BRCA1 և BRCA2: Հաշ վարկ նե րը ցույց են

տվել, որ գե նե րը 5-10% դեպ քե րում այդ հի վան դու թյան պատ ճառ

կա րող են լի նել:

Քաղց կե ղային գե նե րի ակ տի վաց ման պատ ճառ կա րող են լի-

նել տա րա տե սակ սին թե տիկ միացու թյուն նե րը, որոնք խթա նում են

էստ րո գեն նե րի ազ դե ցու թյու նը: Այդ միացու թյուն նե րը օր գա նիզմ են

ան ցնում սնն դի, ջրի, ներշնչ վող օդի հետ և մաս նա գի տա կան գոր ծու-

նեու թյան ար դյուն քում:

Էն դո մետ րիոզը ախ տա բա նա կան վի ճակ է, որի դեպ քում ար-

գան դի մկա նային պա տում կամ սե ռա կան հա մա կար գի այլ օր գան-

նե րում, ինչ պես նաև մի զա պար կում, թո քե րում, ֆա լո պյան փո ղե րում

կազ մա վոր վում է հյուս վածք, որը մոր ֆո լո գիապես նման է ար գան դի

լոր ձա թա ղան թի կա ռուց ված քին: Էն դո մետ րիոզը հան դի պում է կա-

նանց 10-15% -ի մոտ: Ախ տա բա նու թյան պատ ճա ռը կապ ված է նաև

ՆՀԷ -ի ազ դե ցու թյան հետ: Կան տվյալ ներ այն մա սին, որ դիօք սին-

նե րը և այլ քլո րաց ված միացու թյուն ներ ըն դու նակ են առա ջաց նել

էն դո մետ րիոզ: Բա ցի այդ՝ կար ևոր դե րը պատ կա նում է իմու նո սուպ-

րե սիվ ազ դե ցու թյա նը: Այս պի սով՝ շր ջա կա մի ջա վայ րի էստ րո գեն նե-

րը մեծ դեր ու նեն էն դո մետ րիոզի զար գաց ման գոր ծում:

Օս տեոպո րո զի դեպ քում տե ղի է ու նե նում ոսկ րային հյուս ված-

քի մատ րիք սի զանգ վա ծի փոք րա ցում և կալ ցիու մի կո րուստ: Այս հի-

վան դու թյու նը հան դի պում է նաև տղա մարդ կանց մոտ, սա կան ավե լի

հա ճախ կա նանց մոտ հետկ լի մաք սային շր ջա նում: Կադ միու մը, կա-

պա րը և հնա րա վոր է նաև այլ ծանր մե տաղ ներ, որոնք գտն վում են

շր ջա կա մի ջա վայ րում, հան դի սա նում են այդ հի վան դու թյու նը առա-

ջաց նող գոր ծոն ներ: Ոսկ րային հյուս ված քի քայ քա յու մը կապ ված է

ոչ թե ոսկ րի վրա կադմիումի անմիջական ազդեցությամբ, այլ երի-

կամ նե րում Ca2+ -ի հետ ներծծ ման հետ: Հետ ևա բար կադ միու մը տա-

րեց կա նանց մոտ օս տեոպո րո զին նպաս տող կար ևոր գոր ծոն է:

106| |

Գ ԼՈՒԽ 13. ԷՆ ԴԵ ՄԻԿ ՀԻ ՎԱՆ ԴՈՒԹՅՈՒՆ ՆԵՐ

13.1. «Էն դե միկ հի վան դու թյուն ներ» հաս կա ցու թյու նը և դրանց

էկո լո գո -է պի դե միոլո գիական առանձ նա հատ կու թյուն նե րը

«Էն դե միկ հի վան դու թյուն» տեր մի նը պատ կա նում է այն հի-

վան դու թյուն նե րի թվին, որոնք դիտ վում են տվյալ սահ մա նա փակ

տա րա ծաշր ջա նում եր կա րատև ապ րող մարդ կանց մոտ և պայ մա-

նա վոր ված են բնա կան ու սո ցիալա կան պայ ման նե րով: Էն դե միկ

հի վան դու թյուն նե րը կա րող են կապ ված լի նել վա րա կիչ հի վան դու-

թյուն նե րի կա յուն բնա կան օջախ նե րի հետ, այ սինքն՝ լի նել բնա կան

օջա խային հի վան դու թյուն ներ, սա կայն կա րող են լի նել նաև ոչ վա-

րա կիչ բնույ թի (ա ղյու սակ 1):

Ա ղյու սակ 1 | Վա րա կիչ և ոչ վա րա կիչ բնա կան -օ ջա խային հի վան դու թյուն ներ

Բ նա կան -օ ջա խային հի վան դու թյուն նե րի

տե սակ նե րը

Օ րի նակ ներ Պատ ճառ նե րը

Վա րա կիչ Ժան տախտ Վա րա կի հա րու ցի չը

Ոչ վա րա կիչ Էն դե միկ խպիպ Խ մե լու ջրում և սնն դամ թեր քում յո դի ան բա վա րա րու թյուն

Ֆ լյու ո րոզ Ֆ տո րի ավել ցուկ հո ղում և խմե-լու ջրում

Ոչ վա րա կիչ Ա տամ նե րի կա րիես Ֆ տո րի ան բա վա րա րու թյուն

Սա կա վա րյու նու թյուն Եր կա թի դե ֆի ցիտ

Էն դե միկ պո դագ րա ՀՀ որոշ շրջան նե րում

Մո լիբ դե նի ավել ցուկ

Կա շին-Բե կի հի վան դու թյուն (Ուրո վյան հի վա նդու թյուն)

Սե լե նի, կա լիու մի, կալ ցիու մի և նատ րիու մի դե ֆի ցիտ, ստ րոն ցիու-

մի ու բա րիու մի ավել ցուկ

Կե շա նի հի վան դու թյուն Սե լե նի ցածր խտու թյուն հո ղում, գետ նաջ րե րում

Ու րո լի տիազ (մի զա քա րային հի-վան դու թյուն)

Ջ րի կոշ տու թյուն

Ոչ վա րա կիչ էն դե միկ հի վան դու թյուն նե րը կապ ված են մի ջա-

վայ րի երկ րա քի միական առանձ նա հատ կու թյուն նե րի հետ: Կեն սո-

լոր տի մա սին Վ. Ի. Վեր նանդս կու ուս մուն քի հա մա ձայն՝ օր գա նիզ մի

քի միական կազ մը կապ ված է երկ րի կեղ ևի քի միական կազ մի հետ:

Դա պայ մա նա վոր ված է նրա նով, որ էվո լյու ցիայի գործընթացում

օր գա նիզ մը մշա կում է որո շա կի քի միական էլե մենտ նե րի ընտ րո ղա-

կան կլան ման և էլի մի նա ցիայի ըն դու նա կու թյուն:

Կեն դա նի օր գա նիզ մի այդ պի սի ըն դու նա կու թյուն ներն իրա կա-

107| |

նա նում են շր ջա կա մի ջա վայ րի հետ նյու թա փո խա նա կու թյան գոր-

ծըն թա ցում, որը կա տար վում է կեն սերկ րա քի միական սնն դային

շղթա նե րով: Այդ շղ թա ներն նե րա ռում են լեռ նային հան քա շեր տե րի,

հո ղի, ջրի միկ րո տար րե րը, որոնք կլան վում են բույ սե րի կող մից, մըտ-

նում կեն դա նի օր գա նիզ մի կազ մու թյան մեջ, բու սա կան ու կեն դա նա-

կան ծագ ման սնն դի հետ և մա սամբ ջրի մի ջո ցով ընկ նում մար դու

օր գա նիզմ:

Օր գա նիզ մի կեն սա գոր ծու նեու թյան հա մար էա կան նշա նա կու-

թյուն ու նի քի միական էլե մենտ նե րի շեմ քային խտու թյու նը: Այդ սահ-

ման նե րից դուրս տե ղի է ու նե նում օր գա նիզ մի կար գա վո րիչ ֆունկ-

ցիանե րի խզում, որի ար դյուն քում առա ջա նում է էն դե միկ հի վան դու-

թյուն:

13.2. Էն դե միկ հի վան դու թյուն նե րի օրի նակ ներ

13.2.1. Հո ղում սե լե նի ցածր խտու թյամբ պայ մա նա վոր ված

էն դե միկ հի վան դու թյուն ներ

Ո րոշ հի վան դու թյուն ներ կապ ված են աշ խար հագ րա կան գո տի-

նե րի հետ: 20-րդ դա րի սկզ բում Չի նաս տա նի հյու սիս-ար ևել քում Կե-

շա նի մար զում գրանց վել է Կե շա նի հի վան դու թյուն (էն դե միկ կար-

դիոմիոպա տիա` սրտամ կա նախտ): Հի վան դու թյու նը կապ ված է

սր տամ կա նի ախ տա հար ման և սր տային ան բա վա րա րու թյան հետ:

1960 թ. մաս նա գետ նե րը են թադ րե ցին, որ հի վան դու թյու նը կապ ու նի

շր ջա կա մի ջա վայ րի հետ, իսկ 10 տա րի հե տո այդ վար կա ծը հաս-

տատ վեց: Բա ցա հայտ վեց, որ հի վան դու թյու նը հան դի պում է այն

շրջան նե րում, որ տեղ գետ նաջ րե րում և հո ղում սե լե նի ցածր խտու-

թյուն կա: Հի վան դու թյան ըն թաց քը տար բեր է` գաղտ նի շր ջա նից

մինչև սուր ախ տա նիշ նե րի ի հայտ գա լը, դիտ վում է շն չա հեղ ձու-

թյուն, արյան ճնշ ման ան կում, սր տային ան բա վա րա րու թյուն:

Երկ րաբժշ կա կան ծագ ման հա ջորդ հի վան դու թյու նը Կա շին-Բե-

կի (Ու րո վյան) հի վան դու թյունն է, որը հան դի պել է Չի նաս տա նում

դեռևս 16-րդ դա րում: Այդ հի վան դու թյունն առա ջին ան գամ 19-րդ

դա րում նկա րագ րել է ռուս բժիշկ Ն. Ի. Կա շի նը: Նա հայտ նա բե րեց

էն դե միկ օջախ Ու րո վի շր ջա նում (այս տե ղից էլ ան վա նու մը): 20-րդ

դա րի սկզ բում այդ հի վան դությո ւնը ու սում նա սի րել է ռուս բժիշկ Ե.

Վ. Բե կը: Այդ ախ տա բա նու թյան սկզբ նա կան ախ տա նիշ նե րը հո-

դե րի ցա վե րը, այ տուց ներն են ու մկան նե րի ապա ճու մը: Հե տա գա-

108| |

յում տե ղի է ու նե նում դաս տա կի մեր ձա կա միջ ֆա լան գային, արմըն-

կային, սրունք թա թային հո դե րի հաս տա ցում, գոր ծա ռույթ նե րի լրիվ

պահ պան ման կամ մաս նա կի սահ մա նա փակ ման դեպ քում: Ծանր

աս տի ճա նի դեպքում հի վանդ նե րի մոտ դիտ վում է շատ հո դե րի նշա-

նա կա լի ձևա խախ տում, գոտ կային շր ջա նի լոր դոզ, կոն քազդ րային

հո դի ախ տա հար ման հետ ևան քով «բա դի» քայլ վածք, ինչ պես նաև

կար ճա մա տու թյուն և ցած րա հա սա կու թյուն: Հիմ նա կա նում հի վան-

դա նում են 6-13 տա րե կան նե րը: Կա շին-Բե կի հի վան դու թյու նն առա-

վե լա պես հան դի պում է Ար ևե լյան Սի բի րի, Հյու սի սային Չի նաս տա-

նի և Հյու սի սային Կո րեայի բնա կիչ նե րի մոտ, որոնք օգ տա գոր ծում

են էն դե միկ շր ջան նե րի սնն դամ թերք: Ախ տա բա նու թյան պատ ճա ռը

հո ղում սե լե նի, կադ միու մի, կալ ցիու մի, կա լիու մի ցածր պա րու նա կու-

թյունն է և ստ րոն ցիու մի ու բա րիու մի ավել ցու կը:

13.2.2. Ջրում և սնն դի մեջ ֆտո րի ան բա վա րա րու թյամբ կամ

ավել ցու կով պայ մա նա վոր ված էն դե միկ հի վան դու թյուն ներ

Ֆ տո րը դաս վում է երկ րի կեղ ևի առա վել տա րած ված քի միական

էլեմ ենետ նե րի շար քին: Հո ղի հարս տա ցու մը ֆտո րով տե ղի է ու նե-

նում հան քա շեր տե րի հո ղա խախտ ման, ինչ պես նաև հրաբ խային

և ար դյու նա բե րա կան ար տա նե տում նե րի հետ ևան քով: Մարդ կանց

աշ խա տան քային գոր ծու նեու թյու նը մեծ ազ դե ցու թյուն է թողնում

հո ղում ֆտո րի պա րու նա կու թյան վրա: Ամեն տա րի քի միական պա-

րար տա նյու թե րի և ֆտոր պա րու նա կող ին սեկ տո ֆուն գի ցիդ նե րի հետ

հող է մտ նում հա զա րա վոր տոն նա ֆտոր: Հո ղի հարս տա ցու մը ֆտո-

րով կա րող է լի նել նաև օդային ճա նա պար հով՝ ի հա շիվ ար դյու նա-

բե րա կան ձեռ նար կու թյուն նե րի կող մից ֆտոր պա րու նա կող գա զան-

ման ար տա նե տում նե րի: Կար ևոր նշա նա կու թյուն ու նի ոչ թե առան-

ձին սնն դամ թեր քում, այլ օրա բաժ նում միկ րո տար րի պա րու նա կու-

թյու նը: Օրա բա ժի նը պա րու նա կում է 0,54 -ից 1,6մգ ֆտոր (մի ջի նում

0,81): Ծո վի մթեր քի շատ օգ տա գործ ման դեպ քում (ո րը պա րու նա-

կում է մեծ քա նա կով ֆտոր) կա րող է առա ջա նալ ֆտո րի հաշ վեկշ ռի

խան գա րում: Որ պես կա նոն սնն դամ թեր քի հետ օր գա նիզմ ընկ նում է

4-6 ան գամ քիչ ֆտոր, քան ջրի օգ տա գործ ման դեպ քում, որում նրա

առա վե լա գույն պա րու նա կու թյու նը կազ մում է 1մգ/լ: Մա կե րե սային

աղ բյուր նե րի ջրե րը բնու թագր վում են ֆտո րի ցածր պա րու նա կու-

թյամբ (0,3-0,4 մգ/լ): Ֆտո րի բարձր խտու թյու նը մա կե րե սային ջրե-

109| |

րում ֆտոր պա րու նա կող ար դյու նա բե րա կան կեղ տաջ րե րի ար տա-

նետ ման հետ ևանք է: Ֆտո րի առա վել բարձր խտու թյուն գտն վում է

ար տե զյան և հան քային ջրե րում (մինչև 5-27 մգ/լ և ավե լի):

Ֆ տո րի ավել ցուկ քա նակ պա րու նա կող ջրի պար բե րա բար օգ-

տա գործ ման դեպ քում զար գա նում է ֆլյու ո րոզ հի վան դու թյու նը, որը

բնո րոշ վում է ատամ նե րի ախ տա հար մամբ, կմախ քի ոսկ րաց ման

պրո ցե սի խան գար մամբ, օր գա նիզ մի հյուծ մամբ: Հի վան դու թյան

զար գաց ման ըն թաց քում առա ջա նում են ֆլյու ո րո զային բծեր, որոնք

գնա լով շա տա նում են, ի հայտ է գա լիս ար ծի նի մուգ դեղ նա վուն կամ

շա գա նա կա գույն պիգ մեն տա ցիա: Ծանր դեպ քե րում նշ վում է օս-

տեոսկ լե րոզ կամ ոսկ րային ապա րա տի դի ֆուզ օս տեոպո րոզ: Ֆտո-

րի ավել ցու կային քա նակն իջեց նում է ֆոս ֆո րի և կալ ցիու մի փո խա-

նա կու թյու նը հյուս վածք նե րում, խան գա րում ած խաջ րային, ֆոս ֆոր-

կալ ցիու մային, սպի տա կու ցային և այլ փո խա նա կային գոր ծըն թաց-

նե րը, ճն շում հյուս ված քային շն չա ռու թյու նը:

Ա տամ նե րի էն դե միկ ֆլյո ւո րո զը կարծր հյուս վածք նե րի զար-

գաց ման հա մա կար գային խան գա րում է, որը դրս ևոր վում է ինչ պես

ատամ նե րի գույ նի փո փո խու թյամբ, այն պես էլ ամ բող ջա կա նու թյան

տար բեր աս տի ճա նի խան գա րում նե րով: Ֆտո րը բնու թյան մեջ տա-

րած ված միկ րո տարր է, որի օպ տի մալ խտու թյունն ապա հո վում է

ատամ նե րի կարծր հյուս վածք նե րի ճիշտ զար գա ցու մը: Ֆտո րի հիմ-

նա կան աղ բյու րը խմե լու ջուրն է: Եթե խմե լու ջրով օրա կան օր գա-

նիզմ ան ցնի 1,5 մգ ֆտոր, ապա զար գա նում է ֆլյու ո րոզ: Որ քան

շատ ֆտոր ան ցնի օր գա նիզմ, ան քան հի վան դու թյու նը ծանր է ըն-

թա նում: Ֆլյո ւո րո զի էն դե միկ օջախ ներ կան շատ երկր նե րում` Եվ րո-

պա յում, Ասիայում, Աֆ րի կա յում և Ամե րի կա յում, իսկ առա վել ծանր

ձևը գրանց վել է Հնդ կաս տա նում, որ տեղ ֆտո րի պա րու նա կու թյու նը

խմե լու ջրում 40 ան գամ գե րա զան ցել է նոր ման: Եթե ֆտո րի ավել-

ցու կը խմե լու ջրում առա ջաց նում է էն դե միկ ֆլյո ւո րոզ, ապա այդ

միկ րո տար րի դե ֆի ցի տը (0,5 մգ -ից պա կաս), այլ գոր ծոն նե րի հետ

զու գակց ված (ոչ ռա ցիոնալ սնունդ, աշ խա տան քի ան բա րեն պաստ

պայ ման ներ), առա ջաց նում է ատամ նե րի կա րիես (ո սկ րա փութ):

Վեր ջինս նպաս տում է բե րա նի խո ռո չի այլ հի վան դու թյուն նե րի զար-

գաց մա նը (տոն զի լիտ, ռև մա տիկ վի ճակ), մար սո ղու թյան գոր ծըն թա-

ցի խան գա րմանը և այլն: Ֆտո րի հա կա կա րիեսային ազ դե ցու թյու նն

այն է, որ ոսկ րային հյուս ված քի և ատամ նե րի հան քային բա ղադ րիչ-

նե րի հետ նրա փո խազ դե ցու թյան դեպ քում առա ջա նում են դժ վար

110| |

լուծ վող միացու թյուն ներ: Ֆտո րը նպաս տում է նաև թքից կալ ցիու մի

ֆոս ֆա տի նս տեց մա նը, որն էլ պայ մա նա վո րում է վե րա հան քայ նաց-

ման գործընթացնե րը: Ֆտորն ազ դում է նաև թքի բակ տե րիանե րի

ֆեր մեն տային հա մա կար գե րի վրա:

13.2.3. Սնն դում և ջրում յո դի ավել ցու կով կամ

ան բա վա րա րու թյամբ պայ մա նա վոր ված էն դե միկ

հի վան դու թյուն

Չա փա հաս մար դու օր գա նիզ մում պա րու նակ վում է 20-50 մգ յոդ,

որի 1/3-ը բա ժին է ընկ նում վա հա նա գեղ ձին: Արյան մեջ յո դը շր ջա-

նա ռում է յո դի դի տես քով և սպի տա կուց նե րի հետ կապ ված վի ճա-

կում: Ջրում և սնն դամ թեր քում գտն վող յո դը, ընկ նե լով օր գա նիզմ,

արագ ներծծ վում է աղի քում: Յո դի շուրջ 2/3 -ը օր գա նիզ մից հե ռաց-

վում է, իսկ մնա ցած մա սը արյան մի ջո ցով տար վում է վա հա նա գեղձ,

ուր մաս նակ ցում է տրիյոդ թի րո նի նի և թի րոք սի նի առա ջաց մա նը:

Թի րեոիդ հոր մոն նե րը կար գա վո րում են էներ գիական փո խա նա կու-

թյու նը, ազ դում հիմ նա կան փո խա նա կու թյան ուժգ նու թյան և ջեր-

մար տադ րու թյան մա կար դա կի վրա: Թի րեոիդ հոր մոն ներն ազ դում

են նաև ջրա -ա ղային, սպի տա կուց նե րի, ած խաջ րե րի, լի պիդ նե րի

փո խա նա կու թյան վրա, օր գա նիզ մում ու ժե ղաց նում են նյու թա փո-

խա նա կային գոր ծըն թաց նե րը, բարձ րաց նում հյուս վածք նե րի կող-

մից թթ ված նի օգ տա գոր ծու մը:

Յո դի քա նա կու թյու նը շր ջա կա մի ջա վայ րում կախ ված է հո ղի

տե սա կից և յո դը պա հե լու ու այն տա լու նրա ըն դու նա կու թյու նից:

Յո դի ան բա վա րա րու թյու նը նպաս տում է էն դե միկ խպի պի առա-

ջաց մա նը, որը բնու թագր վում է թի րեոիդ հոր մոն նե րի սին թե զի խան-

գար մամբ և վա հա նա գեղ ձի ֆունկ ցիայի ճնշ մամբ: Էն դե միկ խպիպ

առա ջա նում է այն շր ջան նե րում, որ տեղ հո ղում և ջրում յո դի պա-

կաս կա: Առող ջա պա հա կան հա մաշ խար հային կազ մա կեր պու թյան

(ԱՀԿ) տվյալ նե րով՝ 12 երկ րում էն դե միկ խպի պը լուրջ պրոբ լեմ է

առա ջաց նում: Խպիպ հան դի պում է լեռ նային (Ալ պեր, Ալ թայ, Հի մա-

լայ, Կով կաս, Կար պար ներ, Տյան-Շան) և հար թա վայ րային (Տ րո պի-

կա կան Աֆ րի կա, Հա րա վային Ամե րի կա) շր ջան նե րում: Տե ղան քը

հա մար վում է էն դե միկ, եթե բնակ չու թյան 10% -ը ու նի խպի պի նշան-

ներ: Կան խպի պո գեն գոր ծոն ներ, որոնք բա ցատ րում են, թե ին չու՞

հի վան դա նում են «խ պի պային» տե ղան քի ոչ բո լոր բնա կիչ նե րը, քա-

111| |

նի որ հայտ նի են խպի պի տա րած ման վայ րեր ծո վափ նյա շր ջան-

նե րում, ուր բա վա րար քա նա կով յոդ կա: Պարզ վել է այդ գոր ծըն թա-

ցի վրա միօրի նակ ոչ լիար ժեք սն ման բա ցա սա կան ազ դե ցու թյու նը,

հատ կա պես վի տա մին նե րի և սպի տա կու ցի դե ֆի ցի տը:

Աղ տոտ ված խմե լու ջրում պա րու նակ վող թու նա վոր նյու թե րը

(մի զա նյութ) ու րոք րո մի, թիոու րա ցի լի, թիոմի զա նյու թի առա ջաց-

ման աղ բյուր են հան դի սա նում: Ցույց է տր վել նաև, որ խպի պային

էն դե միայի առա ջաց մա նը նպաս տում են օր գա նիզմ սե լե նի, բրո մի,

ցին կի, կո բալ տի, պղն ձի, մո լիբ դե նի ան բա վա րար ըն դու նու մը, որոնք

կո ֆակ տո րի դեր են տա նում մի շարք ֆեր մենտ նե րի փո խա նա կու-

թյան մեջ: Մաս նա վո րա պես սե լե նը դիյո դի նա զի բա ղադ րիչ է, լյար-

դում, աղի քում գորշ ճար պային հյուս ված քում T4 -ի ար տա քին օղա-

կի յո դա զերծ ման ու ղիով մաս նակ ցում է թի րոք սի նի կոն վեր սիային

տրիյոդթի րո նի նի: Պղն ձի դե ֆի ցի տը նպաս տում է ցի տոք րոմ օք սի-

դա զի, ցե րու լոպ լազ մի նի, յո դի նա զի ակ տի վու թյան իջեց մա նը, որոնք

ակ տի վաց նում են յո դի միացու մը թի րո զի նին: Կո բալ տի դե ֆի ցի տի

դեպ քում իջ նում է վա հա նա գեղ ձում յոդ պե րօք սի դա զի ակ տի վու թյու-

նը, որի ար դյուն քում դան դա ղում է թի րեոիդ հոր մոն նե րի կեն սա սին-

թե զը:

Ո րոշ սնն դամ թեր քում պա րու նակ վում են խպի պո գեն նյու թեր`

թիոցիանատ ներ, պերք լո րատ ներ, ինչ պես նաև վա հա նա գեղձ յո-

դի թա փան ցու մը ճն շող նյու թեր` թիոմի զա նյութ, թիոու րա ցիլ և դրա

ածան ցյալ ներ, որոնք կան խում են օր գա նիզ մում յո դիդ նե րի վե րա-

փո խու մը յո դի, իջեց նում հոր մո նի սին թե զը:

Յո դի դե ֆի ցի տը նպաս տում է վի ժում նե րին, առաջ է բե րում անո-

մա լիաներ` կրե տի նիզմ (ա պու շու թյուն), ու ղե ղի ֆունկ ցիայի խան-

գա րում, երե խա նե րի մոտ հի պո թի րեոզ: Յո դի ան բա վա րա րու թյու նը

նպաս տում է ոսկ րե րում կալ ցիու մի քա նա կի իջեց մա նը: Կմախ քի

հյուս վածք նե րը զգա յուն են յո դի ան բա վա րա րու թյան հան դեպ: Երե-

խա նե րի մոտ յո դի ան բա վա րա րու թյան դեպ քում իջ նում է դի մադ րո-

ղա կա նու թյու նը վա րակ նե րի հան դեպ:

ԱՀԿ -ի երաշ խա վո րու թյան հա մա ձայն՝ յո դի ֆի զիոլա գիական

պա հան ջը կազ մում է 150-300 մկգ /օր: Յո դի գլ խա վոր աղ բյու րը սնըն-

դամ թերքն է, որին բա ժին է ընկ նում օր գա նիզմ ըն դու նած յո դի ընդ-

հա նուր քա նա կի 90%-ը :

Մեծ քա նա կով յոդ հայտ նա բեր վել է ծո վի ձկան մեջ (88,8-100,7

մկգ%): Ծո վի ջու րը պա րու նա կում է 20 մկգ/լ յոդ, խմե լու ջու րը` 0,2-2

112| |

մկգ/լ:

Սնն դամ թեր քի պա հու մը և խո հա րա րա կան մշա կու մը հան գեց-

նում են յո դի նշա նա կա լից կորս տի: Մթեր քի պահ ման կա նոն նե րը

չպահ պա նե լու դեպ քում (ջեր մաս տի ճա նա-խո նա վու թյան ռե ժի մի

խան գա րում, օդա փո խում) հոկ տեմ բե րից մինչև մայիս յո դի կո րուս-

տը կազ մում է 64%: Մթեր քի խո հա րա րա կան մշակ ման դեպ քում յո դի

կո րուս տը կախ ված է մթեր քի ման րաց ման աս տի ճա նից և ջեր մային

մշակ ման եղա նա կից, օրինակ՝ մի սը տա պա կե լիս յո դի կո րուս տը

կազ մում է 65%, եփե լիս` 48%, կտրտ ված կար տո ֆի լը եփե լիս` 48%,

ամ բող ջա կան եփե լիս` 32%: Հե տա զո տու թյան ար դյունք նե րը ցույց

են տվել, որ խո հա րա րա կան մշակ ման դեպ քում յո դաց ված աղ ավե-

լաց նե լիս յո դը կլան վում է եփ վող մթեր քի կող մից ավե լի քիչ աս տի-

ճա նով, քան նատ րիու մը:

Այս պի սով՝ էն դե միկ զո բի կան խար գել ման պրոբ լե մը լուծ ված չէ:

Վա հա նա գեղ ձի մե ծա ցու մը օր գա նիզմ յո դի ան բա վա րար ըն դուն-

ման հետ ևան քով մնում է հի վան դու թյան տա րած վա ծու թյան հիմ նա-

կան պատ ճա ռը:

113| |

Գ ԼՈՒԽ 14. ՄԹ ՆՈ ԼՈՐ ՏԻ ԷԿՈ ԼՈ ԳԻԱԿԱՆ ԲՆՈՒ ԹԱ ԳԻ ՐԸ

14.1. Ընդ հա նուր հաս կա ցու թյուն ներ

14.1.1. Հաս կա ցու թյուն պուլ մո նո տոք սի կու թյան և

հե մա տո տոք սի կու թյան մա սին

Մթ նո լոր տային օդի ազ դե ցու թյու նը մար դու վրա ու նի իր առանձ-

նա հատ կու թյու նե րը.

թո քաբշ տային հյուս ված քը օժտ ված է վիթ խա րի ներծ ծող

հատ կու թյամբ, հետ ևա բար քս նեոբիոտիկ նե րը, նույ նիսկ ան-

նշան քա նա կի, կա րող են հեշ տու թյամբ թա փան ցել օր գա-

նիզ մի ներ քին մի ջա վայր;

ներծծ վե լով թո քե րի մի ջո ցով՝ քսե նո բիոտիկ ներն ան մի ջա-

պես ընկ նում են արյան մեծ շր ջա նա ռու թյուն, շր ջան ցում

լյար դը, ուր տե ղի է ու նե նում դրանց վնա սա զեր ծու մը;

անհ նար է կի րա ռել պաշտ պա նու թյան ան հա տա կան մի ջոց-

ներ:

Շն չա ռու թյան օր գան նե րի ախ տա հա րու մը կա րող է լի նել կամ

շն չա ռա կան հա մա կար գի վրա քսե նո բիոտիկ նե րի ան մի ջա կան ազ-

դե ցու թյան կամ թո քային հյուս ված քում դրանց մե տա բո լիզ մի ար գա-

սիք նե րի կու տա կ ման հետևանք:

Պուլ մո նո տոք սի կու թյու նը քի միական նյու թե րի հատ կու թյունն

է առա ջաց նե լու շն չա ռա կան օր գան նե րի կա ռուց ված քա գոր ծա ռա-

կան խան գա րում ներ: Այդ նյու թե րով սուր թու նա վոր ման դեպ քում

դիտ վում է լա րին գիտ, բրոն խիտ, տրա խեիտ, թո քե րի այ տուց, թո քա-

բորբ, սուր շն չա ռա կան ան բա վա րա րու թյուն: Թու նա վոր նյու թե րի

հետ քրո նի կա կան շփ ման հետ ևան քը կա րող են լի նել շն չու ղի նե րի

եր կա րատև բոր բո քային գոր ծըն թաց նե րը, էն ֆի զե ման, կրծ քա հեղ-

ձու կը, թո քաբշ տե րի քրո նի կա կան ալեր գիական բոր բո քու մը, ին-

տերս տի ցիալ ֆիբ րո զը, նո րա գո յա ցու մը և այլն:

Շատ գա զեր և աէ րո զոլ ներ առա ջաց նում են սուր ին հա լա ցիոն

ախ տա հա րում ներ, որոնց հիմ քում ըն կած են օր գա նիզ մի ֆի զիոլո-

գիական պաշտ պա նա կան ռեակ ցիանե րի գե րակ տի վա ցու մը օտար

նյու թե րի ազ դե ցու թյան հան դեպ կամ թո քային հյուս ված քի փո փո-

խու թյու նը: Օր գա նիզ մի ան մի ջա կան ռեակ ցիան քսե նո բիոտիկ նե-

րի ազ դե ցու թյան նկատ մամբ հա մար վում է հա զը, լոր ձար տադ րու-

114| |

թյու նը, բրոն խոս պազ մը, շն չու ղի նե րի չա փա վոր այ տու ցու մը, որոնք

պաշտ պա նա կան ռեակ ցիաներ են վնա սա կար նյու թե րի հան դեպ:

Հե մա տո տոք սի կու թյու նը քի միական նյու թե րի հատ կու թյունն է

ընտ րո ղա բար խան գա րել արյան բջիջ նե րի գոր ծա ռույ թը կամ փո-

փո խել արյան բջ ջային կազ մը (ա վե լաց նե լով կամ պա կա սեց նե լով

ձևա վոր տար րե րի քա նա կը): Կա րող են ի հայտ գալ նաև հե մոգ լո բի-

նի հատ կու թյան խան գա րում ներ (մեթ հե մոգ լո բի նե միա, կար բոք սի-

հե մոգ լո բի նե միա), սա կա վա րյու նու թյուն, թրոմ բո ցի տո պե նիա, լեյ կո-

պե նիա, լեյ կե միա: Հետ ևա բար հե մոգ լո բի նի հետ փո խազ դող և դրա

հատ կու թյու նը փո փո խող նյու թե րը խան գա րում են արյան թթ ված-

նային փո խադ ր մանը՝ նպաս տե լով թթ ված նա քաղ ցի զար գաց մա-

նը: Հե տա զո տու թյու նե րը ցույց են տվել, որ ծխի, մրի և այլ նյու թե րի

ման րա գույն մաս նիկ նե րը, ազ դե լով թո քե րի վրա, կա րող են 1-2 տա-

րով պա կա սեց նել կյան քի մի ջին տևո ղու թյու նը: Առա վել աղ տոտ ված

վայ րե րում ապ րող նե րը 26% -ով մահ վան բարձր ռիսկ ու նեն: Յու րա-

քան չյուր տա րի աշ խար հում 50-60 հա զար մարդ է մա հա նում օդային

մի ջա վայ րի աղ տոտ վա ծու թյու նից: Ար տա քին և ներ քին օդային աղ-

տոտ վա ծու թյան պայ ման նե րում ապ րող նե րի առող ջու թյան ցու ցա-

նիշ նե րը վկա յում են նա խած նային մա հա ցու թյան ավե լաց ման մա-

սին, որի հիմ նա կան պատ ճա ռը շն չա ռու թյան հա մա կար գի հի վան-

դու թյուն ներն են:

14.2. Մթ նո լոր տի կա ռուց ված քը

Մթ նո լոր տը երկ րի դիս պերս թա ղանթն է: Այն կազմ ված է գա զե րի

խառ նուր դից (ա զոտ, թթ վա ծին, ած խած նի եր կօք սիդ, իներտ գա զեր),

կա խույ թային աէ րո զո լային մաս նիկ նե րից, ջրային գո լոր շի նե րից:

Մթ նո լոր տն ու նի շեր տա վոր կա ռուց վածք: Առա ջին շեր տը տրո պոս-

ֆե րան է, որը երկ րի մա կե րե սից 10-15 կմ բարձ րու թյան վրա է գտն-

վում, այս տեղ կենտ րո նաց ված է օդի հիմ նա կան զանգ վա ծը և ամ-

բողջ վե րերկ րյա կյան քը: 15 կմ -ից մինչև 45-55 կմ բարձ րու թյու նում

ստ րա տոս ֆե րան է, որի ստո րին հատ վա ծում` 25 կմ բարձ րու թյան

վրա, գտն վում է օզո նային շեր տը: Ստ րա տոս ֆե րայից վեր գտն վում

է մե զոս ֆե րան, որը գտն վում է 55-85 կմ բարձ րու թյան վրա: Ջեր մաս-

տի ճա նը բարձ րաց մա նը զու գըն թաց իջ նում է, և միայն 80-85 կմ -ից

սկսվում է թեր մոս ֆե րան, որ տեղ ջեր մաս տի ճա նը հաս նում է մինչև

17000C: Իո նոս ֆե րան մե զոս ֆե րային հա ջոր դող մթ նո լոր տային օդի

115| |

այն շերտն է, որը տա րած վում է 85-300 կմ: Էկ զոս ֆե րան մթ նո լոր տի

ար տա քին շերտն է, որի սահ ման նե րը որոշ ված չեն:

14.3. Ստ րա տոս ֆե րա

14.3.1. Օզո նային շերտ

Հիմ նա կան էկո լո գիական խն դի րը կապ ված է ստ րա տոս ֆե րա-

յում օզո նի քա նա կի քչաց ման հետ: Օզո նը հայտ նա բեր վել է 1840 թ.

շվե ցա րա ցի քի մի կոս Ս. Շեն բայ նի կող մից, որը նշեց սուր հո տով գա-

զի առա ջա ցու մը էլեկտ րա կան պար պում նե րի դեպ քում և այն ան վա-

նեց օզոն: Եր կար ժա մա նակ ըն դուն վում էր, որ օզո նը օդի բա ղադ րա-

մաս է, և միայն 1880 թ. ան գլիացի քի մի կոս Վ. Խարտ լին են թադ րեց,

որ այդ գա զը գտն վում է մթ նո լոր տի վե րին շեր տե րում և առա ջա նում

է ար ևի ուլտ րա մա նու շա կա գույն ճա ռա գայթ նե րի ազ դե ցու թյամբ:

1920 թ. ան գլիացի Գ. Դոբ սո նը ապա ցու ցեց ստ րա տոս ֆե րա յում

օզո նի շեր տի առ կա յու թյու նը: Նրա նում կենտ րո նաց ված է ամ բողջ

գա զի շուրջ 90% -ը :

Օ զո նը մթ նո լոր տում թթ ված նի գո յու թյան ձևե րից մեկն է: Գետ-

նա մերձ շեր տում թթ վա ծի նը գո յու թյուն ու նի միայն մո լե կու լի ձևով:

Թթ ված նի ան նշան քա նա կը դի սոց վում է մինչև ատոմ նե րի, ապա

տե ղի է ու նե նում հա կա ռակ ռեակ ցիան ̀ա տոմ նե րի միացու մը մո լե-

կու լի, ուս տի տրո պոս ֆե րա յում թթ ված նի ատոմ նե րի խտու թյու նը

շատ փոքր է: 1930 թ. ան գլիացի ֆի զի կոս Ս. Շեմ պա նը ման րա մա սն

մշա կեց օզո նի առա ջաց ման ֆի զի կա քի միական տե սու թյու նը, որում

առա ջա տար դե րը պատ կա նում է ուլտ րա մա նու շա կա գույն ճա ռա-

գայթ նե րին:

Ս տա տոս ֆե րա յում տիեզե րա կան և արե գա կի կոշտ ուլտ րա մա-

նու շա կա գույն ճա ռա գայթ նե րի ազ դե ցու թյամբ թթ ված նի մո լե կուլ նե-

րը բա ժան վում են եր կու ատոմ թթ ված նի:

O2 + hγ →O + OԱ տո մային թթ վա ծի նը մաս նակ ցում է ստ րա տոս ֆե րային օզո նի

առա ջաց մա նը (O3)`

O2 + O →O3 Բարձ րու թյա նը զու գըն թաց մե ծա նում է ուլտ րա մա նու շա կա գույն

ճա ռա գայթ նե րի հզո րու թյու նը, ուս տի աճում է նաև օզո նի քա նա կը:

Ար ևի լույ սի ուժգ նու թյու նը բա վա րա րում է օրը 350000 տոն նա օզոն

ար տադ րե լու հա մար: 40 կմ բարձ րու թյան վրա հե տա դարձ գոր ծըն-

116| |

թաց է տե ղի ու նե նում, և արե գա կի ուլտ րա մա նու շա կա գույն ճա ռա-

գայթ նե րի ազ դե ցու թյամբ օզո նի մո լե կուլ նե րը արագ քայ քայ վում են:

O3 + hγ → O3 + OO + O3 → O2 + O2

Այս պի սով՝ 10-40 կմ հաս տու թյամբ մթ նո լոր տային շեր տում օզո-

նի խտու թյան դինա միկ հա վա սա րակշ ռու թյուն է ստեղծ վում: Սա-

կայն օզո նի քայ քայ ման արա գու թյու նը 14% -ով գե րա զան ցում է նրա

առա ջաց մա նը:

Օ զո նային շեր տը կեն սո լոր տի վե րին սահ մանն է: Այս տե ղից

հետ ևում է, որ կար ևոր նշա նա կու թյուն ու նի օզո նի խտու թյան հաս-

տա տուն մա կար դա կի պահ պա նու մը: Ան ցյալ դա րի 60 -ա կան թվա-

կան նե րի չա փում նե րը ցույց են տվել, որ օզո նի խտու թյու նը մթ նո լոր-

տում նշա նա կա լիորեն ցածր է: Նշա նա կում է՝ ըն թա նում են ռեակ-

ցիաներ, որոնք իջեց նում են օզո նի խտու թյու նը: Գո յու թյուն ու նեն

մի խումբ միացու թյուն ներ, որոնք ազ դում են օզո նի խտու թյան վրա:

Դրանց են պատ կա նում քլո րի, ֆտո րի միացու թյուն նե րը:

14.3.2. Օզո նային շեր տը քայ քայող միացու թյուն ներ

Ֆ րեոն ներ: 1930 թ. Տ. Միդգ լին առա ջար կեց տնային սառ-

նա րան նե րի ար տադ րու թյան դեպ քում քլորֆ տո րած խաջ-

րա ծին նե րը (ֆ րեոն նե րը) օգ տա գոր ծել որ պես ոչ թու նա վոր

բա ղադ րա մա սեր: Դրանք չեն այր վում և չեն առա ջաց նում

մե տաղ նե րի կո ռո զիա: Սա կայն գլ խա վորն այն է, որ դրանք

եռում են սե նյա կային ջեր մաս տի ճա նի դեպ քում և հե ղուկ

վի ճա կից հեշ տու թյամբ վե րած վում գա զան ման վի ճա կի և

հա կա ռա կը: Սառ նա րա նային տեխ նի կայից բա ցի՝ ֆրեոն-

նե րը լայ նո րեն կի րառ վում են աէ րո զոլ նե րի ար տադ րու թյան

դեպ քում, էլեկտ րո նային ար դյու նա բե րու թյան մեջ սար քա վո-

րում նե րի դե տալ նե րի մաքր ման հա մար: Ֆրեոն-12 -ը եր կար

ժա մա նակ օգ տա գործ վում էր տնային սառ նա րան նե րում

որ պես սա ռեց նող հե ղուկ, իսկ ֆրեոն-22 -ը` տնային օդո րա-

կիչ նե րում, ֆրեոն-11 -ը` պլաստ մաս սա նե րի ար տադ րու թյան

մեջ: Ստ րա տոս ֆե րայի օզո նի վրա առա վել շատ ազ դում է

ֆրեոն-11 -ը և 12 -ը: Ներ կա յումս ֆրեոն նե րի հա մաշ խար-

հային ար տադ րու թյու նը տա րե կան 1մի լիոն տոն նայից ավել

է: Հաշ վարկ ված է, որ ֆրեոն-11 -ի և 12 -ի 85% -ն ար դեն ըն-

117| |

կել է մթ նո լորտ: Վեր ջին 15 տա րի նե րին ֆրեոն-12 -ի ար տա-

նե տու մը մթ նո լորտ տա րե կան կազ մում է 350-500 հա զար

տոն նա, ֆրեոն-11 -ի նը` 250-400 հա զար տոն նա: Ֆրեոն նե րը

եր կա րա կյաց մո լե կուլ ներ են. մթ նո լոր տում կա րող են գտնը-

վել մի քա նի հա րյուր տա րի, ջրում չեն լուծ վում, ցն դող են:

Հա սա րա կա ծի շր ջա նում օդի հզոր վե րըն թաց հոս քե րի առ-

կա յու թյան հետ ևան քով ֆրեոն նե րը կա րող են ընկ նել ստ րա-

տոս ֆե րա, որ տեղ ուլտ րա մա նու շա կա գույն ճա ռա գայթ նե րի

ազ դե ցու թյամբ դրան ցից ան ջատ վում է ատո մային քլոր, որը,

փո խազ դե լով օզո նի հետ, առա ջա նում է մո լե կու լային թթ վա-

ծին և ակ տիվ ClO: Վեր ջինս փո խազ դե լով ատո մային թըթ-

ված նի հետ՝ առա ջաց նում է մո լե կու լային թթ վա ծին և քլո րի

ատոմ, որը շա րու նա կում է օզո նի քայ քայ ման գործընթացը:

Չորսք լո րային ած խա ծի նը (CCI4) լայ նո րեն կի րառ վում է քի-

միական ար դյու նա բե րու թյան մեջ: Հաշ վարկ նե րը ցույց են տվել, որ

մեկ ատոմ քլո րը կա րող է քայ քայել մինչև 10 հա զար մո լե կուլ օզոն,

որը նպաս տում է օզո նային շեր տի ճեղ քե րի առա ջաց մա նը:

Բ րո մի միացու թյուն ներ: Այդ բա ղադ րա մա սե րից որոշ նե-

րը ար տադր վում են ար դյու նա բե րա կան մասշ տաբ նե րով:

Դրանց են պատ կա նում հա լոն ներ (CF3Br), որոնք օգ տա-

գործ վում են քի միական կրակ մա րիչ նե րում, ինչ պես նաև

մե թիլբ րո մի դը, որը կի րառ վում է գյու ղատն տե սու թյան մեջ:

Հարկ է նշել, որ բրո մի ատոմ նե րը 50 ան գամ ավե լի ակ տի վո-

րեն են քայ քա յում օզո նը, քան մյուս միացու թյուն նե րը:

Ա զո տի միացու թյուն ներ (NOx): Այդ բա ղադ րա մա սերն առա-

ջա նում են N2O -ի քայ քայ ման դեպ քում հո ղի ման րէ նե րի մի-

ջո ցով: NO-ն և NO2 -ը ու նեն լրա ցու ցիչ էլեկտ րոն ներ, հետ ևա-

բար ազատ ռա դի կալ ներ են և շատ ակ տիվ: Չնա յած դրանց

խտու թյու նը մեծ չէ, սա կայն կա րող են քայ քայել օզո նի հա-

զա րա վոր մո լե կուլ ներ: Բա ցի այդ՝ ստ րա տոս ֆե րա յում ազո-

տի օք սի դի աղ բյուր են ռեակ տիվ ինք նա թիռ նե րը, ռա կետ ներ

բաց թող նե լը, ինչ պես նաև ազո տային պա րար տա նյու թե րի

օգ տա գոր ծու մը գյու ղատն տե սու թյան մեջ, հա նա ծո վա ռե լի-

քի այ րու մը:

Ջ րած նի միացու թյուն ներ: Այս խմ բին են դաս վում OH- հիդ-

րօք սիդ նե րը: Դրանց աղ բյու րը ռեակ տիվ ինք նա թիռ ներն են,

որոնք վա ռե լի քի այր ման դեպ քում ար տա նե տում են ջրի գո-

118| |

լո շի ներ:

Ծծմ բի միացու թյուն ներ: Ստ րա տոս ֆե րա յում ծծմ բի հզոր

աղ բյուր է հրա բու խային գոր ծու նեու թյու նը:

14.3.3. Օզո նային շեր տի վի ճա կը և քայ քայ ման հետ ևանք նե րը

Ստ րա տոս ֆե րային օզո նի քայ քա յու մը կախ ված է երեք գլ խա-

վոր գոր ծոն նե րից`

1. ստ րա տոս ֆե րա յում քլո րի և բրո մի ատոմ նե րի ընդ հա նուր քա-

նա կից;

2. ցուրտ շր ջա նի տևո ղու թյու նից, երբ ստ րա տոս ֆե րա յում ջեր-

մաս տի ճա նը -780C -ից ցածր է (այդ շր ջա նը տևում է 4 ամիս)՝ նպաս-

տե լով սա ռը ամ պե րի ձևա վոր մա նը;

3. ու ժեղ բևե ռային հող մե րի (մր րիկ) առ կա յու թյու նը:

Սա ռույ ցի բյու րեղ նե րը հեշ տաց նում են քլո րի և բրո մի հե ռա ցու-

մը, որոնք կա տա լի զա տո րի դեր են կա տա րում օզո նի քայ քայ ման

դեպ քում:

Օ զո նային ան ցքե րը ան տարկ տի կա կան (հա րա վաբ ևե ռային)

եր ևույթ ներ են, որոնք շա տա նում են գար նա նը և ու նեն ան թրո պո գեն

ծա գում: ՄԱԿ-ի հա մաշ խար հային մե տե րեոլո գիական կազ մա կեր-

պու թյան տվյալ նե րի հա մա ձայն՝ մոտ ապա գա յում Ան տարկ տի դայի

վրա օզո նային շեր տի ան ցքե րը կլայ նա նան: Դի տար կում նե րը ցույց

են տվել, որ օզո նային շեր տի հաս տու թյու նը կազ մում է 1964-1976

թթ. հաս տու թյան 25-30% -ը: Օզո նային ճեղ քի ամե նա մեծ չա փը եղել

է 1998 թ.-ի ն, երբ նրա մա կե րե սը կազ մում էր 12մլն կմ2: Հյու սի սային

կի սագն դում այլ պայ ման ներ են: Ձմե ռը մի ջի նում տևում է 68 օր, որը

բա վա րար չէ օդի գեր սա ռեց ման հա մար: Հյու սի սային կի սագն դում

«սա ռը ամ պե րի» գո յատև ման առա վե լա չափ շր ջա նը կազ մել է 79 օր

(1988-1989 թթ. ձմե ռը): Այ նու ա մե նայ նիվ, ցուրտ տա րի նե րին «սա ռը

ամ պե րը» կա րող են եր կար ժա մա նակ գո յատ ևել: Հետ ևա բար հյու-

սի սային օզո նային ան ցքե րի վտան գը ար դիական է:

Պաշտ պա նա կան էկ րա նի քայ քա յու մը կն պաս տի երկ րի մա կե-

րես ուլտ րա մա նու շա կա գույն ճա ռա գայթ նե րի թա փանց ման մե ծաց-

մա նը: Հաշ վարկ նե րը ցույց են տվել, որ օզո նի ընդ հա նուր քա նա կի

1% -ի պա կա սը կբե րի ուլտ րա մա նու շա կա գույն ճա ռա գայթ նե րի

ուժգ նու թյան մե ծաց մա նը 1.4-2.5% -ո վ: Ներ կա յումս ստ րա տոս ֆե-

րա յում այդ գա զի խտու թյան իջեց ման մի տում կա, որը կա րող է

119| |

առա ջաց նել.

մաշ կի քաղց կե ղով հի վան դա նա լու աճ: Հաս տատ վել է, որ

օզո նի խտու թյան 1% -ով իջե ցու մը կնպաստի մաշ կի չա րո-

րակ հի վան դու թյան թվի ավե լաց մա նը 4% -ո վ;

կա տա րակ տի թվի ավե լա ցում;

վա րա կիչ հի վան դու թյուն նե րի հան դեպ կա յու նու թյան իջե-

ցում;

ծո վային ֆի տոպ լանկ տո նի ոչն չա ցում, որը բո լոր ան տարկ-

տի կա կան կեն դա նի նե րի սնն դային շղ թայի հիմքն է:

Մաշ կի չա րո րակ գո յա ցու թյուն նե րի ռիս կը իջեց նե լու նպա տա-

կով ան հրա ժեշտ է պահ պա նել մի շարք կա նոն ներ.

1. Սահ մա նա փա կել ար ևի տակ գտն վե լու ժա մա նա կը, հատ կա-

պես ժա մը 10-16 -ը :

2. Պետք է հի շել ուլտ րա մա նու շա կա գույն ճա ռա գայթ նե րի ան-

դրա դարձ ման հատ կու թյու նը: Ար ևի լույ սը ուժ գին ան դրա դարձ վում

է ավա զից, ձյու նից, սա ռույ ցից և բե տո նից, որը կա րող է մե ծաց նել

ուլտ րա մա նու շա կա գույն ճա ռա գայթ նե րի ախ տա հա րող ազ դե ցու-

թյու նը 10-50 %-ո վ:

3. Տե սո ղա կան օր գա նը պաշտ պա նե լու նպա տա կով հագ նել

ապա կյա ար ևա պաշտ պան ակ նոց ներ, որոնք 100% -ով ֆիլտ րում են

ուլտ րա մա նու շա կա գույն ճա ռա գայթ նե րը:

4. Օգ տա գոր ծել ար ևա պաշտ պան քսուք ներ: Դրանք քսել արե-

վային վան նա ըն դու նե լուց 15-30 րո պե առաջ և կրկ նել յու րա քան-

չյուր 2 ժա մը մեկ:

5. Անհ րա ժեշտ է շատ օգ տա գոր ծել վի տա մին ներ և-կա րո տին:

Հե տա զո տու թյուն նե րը ցույց են տվել, որ օրը 30 մգ -կա րո տի նի

ըն դու նու մը կան խում է իմու նային հա մա կար գի ճն շու մը այդ ճա ռա-

գայթ նե րի ազ դե ցու թյու նից: Խոր հուրդ է տր վում ամեն օր ըն դու նել C

վի տա մին 1գ, E վի տա մին 800 1Ս, սե լեն 200 մկգ:

6. Մաշ կի օն կո լո գիական հի վան դու թյուն նե րի զար գաց ման ռիսկ

ու նե ցող նե րը ամեն տա րի պետք է հե տա զոտ վեն մաշ կա գետ նե րի

մոտ: Նոր խա լե րի ի հայտ գա լը, պիգ մեն տա ցիան, քո րը, այ րու նա-

հո սու թյու նը օն կո լո գին դի մե լու ազ դան շան է:

1987 թ. սեպ տեմ բե րին ըն դուն վել է «Մոն րեալի ար ձա նագ րու թյու-

նը օզո նային շեր տը քայ քայող նյու թե րի մա սին», ըստ որի` ար դյու-

նա բե րա կան զար գա ցած երկր նե րը 2000 թ. պետք է դա դա րեց նեն

այն ար տադ րու թյու նը, որ տեղ կի րառ վում են օզո նաակ տիվ միացու-

120| |

թյուն ներ, հրա ժար վել ֆրեոն նե րից և օգ տա գոր ծել հիդ րոք լորֆ տո-

րած խաջ րա ծին ներ: Այդ միացու թյուն նե րը նման են ֆրեոն նե րին,

սա կայն պա րու նա կում են ջրած նի ատոմ ներ, հետևա բար ավելի քիչ

կայուն են մթ նո լոր տում:

14.4. Տրո պոս ֆե րա

14.4.1. Տրո պոս ֆե րան աղ տո տող աղ բյուր նե րը

Ան բա րեն պաստ փո փո խու թյուն ներ տե ղի են ու նե նեում նաև

տրո պոս ֆե րա յում, որ տեղ կենտ րո նաց ված է ամ բողջ վե րերկ րյա

կյան քը: Մար դու գոր ծու նեու թյան ար դյուն քում մթ նո լոր տային օդը

մշ տա պես աղ տոտ վում է: Մթ նո լորտն աղ տո տող աղ բյուր նե րը լի նում

են բնա կան և ան թրո պո գեն:

Բնա կան աղ բյուր ներն են`

տիեզե րա կան փո շին;

ար տա նե տում նե րը հրա բու խային քայ քա յում նե րի դեպ քում;

լեռ նային ապար նե րի հող մա հա րու թյու նից առա ջա ցած փո-

շին;

փո շոտ փո թո րիկ նե րը:

Անթ րո պո գեն ծագ ման աղ բյուր ներն են`

փո խադ րա մի ջոց նե րի ար տա նե տած գա զե րը;

հա նա ծո վա ռե լա նյու թի այ րու մից առա ջա ցած ար տա նե-

տում նե րը;

ար դյու նա բե րա կան ար տա նե տում նե րը;

գյու ղատն տե սու թյու նը (պա րար տա նյու թե րի, թու նա քի մի-

կատ նե րի օգ տա գոր ծում):

Տրո պոս ֆե րա յում է գտն վում օդի հիմ նա կան պա շա րը, որը

կազմ ված է 2 շեր տից: Առա ջին շեր տում կենտ րո նաց ված է ջրային

գո լոր շի նե րի հիմ նա կան զանգ վա ծը, այս տեղ ընկ նում են աղ տո տող

նյու թեր երկ րի մա կե րե սից: Այդ շեր տի տակ տե ղա վոր ված է ազատ

մթ նո լոր տը, որին տրո պոս ֆե րայից բա ժա նում է տրո պո պաու զան:

Օդը կար ևոր դեր ու նի օր գա նիզ մում ամե նօ րյա նյու թա փո խա-

նա կու թյան մեջ: Մար դը եր կար ժա մա նակ կա րող է գո յու թյուն ու նե-

նալ առանց ջրի և սնն դի, իսկ առանց օդի մի քա նի րո պեից ավել չի

կա րող ապ րել: Ուս տի առող ջու թյան կար ևոր պայ մա նը շր ջա կա մի-

ջա վայ րի մա քուր օդի առ կա յու թյունն է:

121| |

Օդը գա զե րի խառ նուրդ է, որի կազ մու թյու նը փոխ վում է բարձ-

րու թյու նից կախ ված (ա ղ. 2): Օդի կազմն ավե լի բարդ է, քան այն տր-

ված է աղյու սա կում: Նրա նում կան նաև ած խաթ թու գազ, ած խած նի

օք սիդ (CO), հազ վա դեպ գա զեր` նեոն, կրիպ տոն, քսե նոն, ռա դոն:

Բա ցի թվարկ ված գա զե րից՝ օդում պա րու նակ վում է մեծ քա նա կով

բնա կան և ան թրո պո գեն ծագ ման նյու թեր, որոնց որա կա կան կազ մը

մշ տա պես փոխ վում է: Այդ նյու թերն են ջրային գո լոր շի նե րը, փո շին,

քի միական նյու թե րը, որոնք գտնվում են գա զային ու գո լոր շիան ման

վի ճա կում և աէ րո զո լի տես քով:

Ա ղյու սակ 2 | Օ դի կազ մու թյու նը

Բարձ րու թյու նը

(կմ)

Թթ վա ծին Ա զոտ Ար գոն Հե լիում Ջ րա ծին Ճն շու մը

(մմ ս.ս.)

0 20,93 78,09 0,93 ---- 0,01 760

5 20,93 78,89 0,94 ---- 0,01 405

10 20,99 78,02 0,94 ---- 0,01 168

20 18,1 81,24 0,59 ---- 0,04 41

100 0,11 2,97 ---- 0,56 96,31 0,0067

Աէ րո զոլ նե րը կա րող են լի նել կարծր և հե ղուկ դիս պերս ֆա զե րով:

Մաս նիկ նե րի չափ սե րը օդային մի ջա վայ րում մշ տա պես փոխ վում

են, դի ֆու զիայի գործընթացում դրանք կա րող են օդում միախառն վել

և նս տել մա կե րե սին:

Օդը օք սի դաց ման մի ջա վայր է: Նրա նում ըն թա նում են օդն աղ-

տո տող նյու թե րի քի միական և ֆո տո քի միական վե րա փո խում ներ:

Քա ղաք նե րի և ար դյու նա բե րա կան շր ջան նե րի մթ նո լոր տային օդում

ֆո տո քի միական վե րա փո խում նե րի հիմ նա կան պատ ճա ռը օդի աղ-

տո տումն է օր գա նա կան նյու թե րով (հիմ նա կա նում նավ թային ծագ-

ման ած խաջ րա ծին նե րով) և ազո տի օք սիդ նե րով, որոնք առա ջա նում

են բարձր ջեր մաս տի ճա նային այր ման գոր ծըն թա ցում մո լե կու լային

թթ ված նով օդի ազո տի օք սի դաց ման դեպ քում:

Օդն աղ տո տող նյու թե րի որա կա կան և քա նա կա կան կազ մը

կախ ված է ոչ միայն աղ տոտ ման աղ բյուր նե րից, այլև oդեր ևու թա-

բա նա կան պայ ման նե րից (քա մու ուղ ղու թյու նը և արա գու թյու նը, ջեր-

մաս տի ճա նային ին վեր սիան, բա րո մետ րիկ ճն շու մը, օդի խո նա վու-

թյու նը) և տե ղագ րա կան գոր ծոն նե րից:

Մար դու գոր ծու նեու թյան և տեխ նի կայի զար գաց ման ար դյուն-

122| |

քում մթ նո լորտ են ար տա նետ վում տար բեր տե սա կի նյու թեր: Նյու-

թե րի ար տա նե տու մը մթ նո լորտ տե ղի են ու նե նում ինչ պես բնա կան

(հ րա բուխ, երկ րա շարժ, ցիկ լոն ներ, հր դեհ, թայ ֆուն), այն պես էլ ան-

թրո պո գեն աղ բյուր նե րից:

Աղ տոտ վա ծու թյու նը կա րող է տե ղային ազ դե ցու թյուն թող նել

եղա նա կի վրա: Բնա կան գործընթացնե րի ար դյուն քում ամ պե րի մեջ

են ընկ նում օտար մաս նիկ ներ` փո շի, բակ տե րիաներ, ծաղ կա փո շի,

ծո վի ջրի կա թիլ ներ, որոնք, վեր բարձ րա նա լով, առա ջաց նում են տե-

ղում ներ: Սա կայն մար դը մթ նո լոր տում ավե լաց նում է կարծր մաս-

նիկ նե րի քա նա կը (մո խիր, մուր, հո ղային աշ խա տանք նե րից առա-

ջա ցած փո շին): Այդ մաս նիկ նե րը չափ սե րով տար բեր են, որը բնո րոշ

է ար դյու նա բե րա կան շր ջան նե րին: Խո շոր մաս նիկ նե րն առա ջաց-

նում են փո շու ծած կոց, մյուս մաս նիկ նե րը որոշ ժա մա նակ մնում են

մթ նո լոր տում, կր ճա տում ուլտ րա մա նու շա կա գույն ճա ռա գայթ նե րի

թա փան ցու մը և առա ջաց նում կոն դեն սա ցիայի մի ջուկ (կո րիզ):

Շատ աղ տո տող մաս նիկ ներ հիդ րոս կո պիկ են և կա րող են արա-

գաց նել ջրային գո լոր շի նե րի խտա ցու մը, որն առա ջաց նում է մա ռա-

խուղ, դու ման երկ րի մա կե րե սին մոտ: Մթ նո լոր տից վեր գո յա նում

են կա թիլ ներ, որոն ցից կազմ ված են ամ պե րը: 00C -ից ցածր ջեր մաս-

տի ճա նի դեպ քում որոշ նյու թեր, ինչ պի սիք են մե տա ղա գոր ծա կան

ձեռ նար կու թյուն նե րի ծու խը, որոշ օր գա նա կան բա ղադ րա մա սեր և

յո դային ար ճի ճը իրեն ցից ներ կա յաց նում են մա կե րես, որոնց վրա

բյու րե ղա նում է սա ռույ ցը: Տեխ նա ծին աղ տո տիչ նե րը արա գաց նում

են մա ռա խու ղի, ծխա քու լայի, ինչ պես նաև ան ձրև նե րի առա ջա ցու մը

քա ղա քային և ար դյու նա բե րա կան շր ջան նե րում:

Բու սա կան կեն սա զանգ վա ծի այր ման ար գա սիք նե րի ընկ նե լը

մթ նո լորտ քի միական նյու թե րի` ած խած նի օք սի դի, մե թա նի, ազո-

տի օք սի դի աղ բյուր են: Ներ կա յումս բու սա կան կեն սա զանգ վա ծի

70-90%-ի այ րումն ու նի ան թրո պո գեն ծա գում (Hlas By Ganter, 1995):

Ընդ հա նուր վի ճա կի վա տա ցու մը կապ ված է ռեակ տիվ ինք նա-

թիռ նե րի հետ: Թռ չե լով մեծ բարձ րու թյուն նե րով՝ ռեակ տիվ ինք նա-

թիռ նե րը իրենց հետ ևում հե տա գիծ են թող նում, որոնք պահ պան վում

և ձևա վո րում են կախ ված (ցի րու սային) տե սա կի ամ պեր: Հե տա զո-

տող նե րը նշում են ազո տի օք սի դի (N2O) կար ևոր դե րը քի միական

ռեակ ցիանե րում, որոնք տե ղի են ու նե նում մթ նո լոր տում օզո նի ազ-

դե ցու թյամբ:

123| |

14.4.2. Ազո տի և ած խած նի օք սիդ ներ: Ջեր մո ցային էֆեկտ:

Քո տո քի միական սմոգ

Մթ նո լորտն աղ տո տող հիմ նա կան նյու թերն են ած խած նի օք սի-

դը և ած խաթ թու գա զը, ինչ պես նաև ազո տի, ծծմ բի օք սիդ նե րը, օզո-

նը և այլն:

Ա զո տի օք սի դը հոտ չու նե ցող գազ է: Նրա ազ դե ցու թյամբ առա-

ջա նում է մեթ հե մոգ լո բին, թրոմ բո ցիտ նե րի ագ րե գա ցիա և անոթ նե րի

լայ նա ցում: Ազո տի եր կօք սի դը (NO2) գրգ ռող հո տով գազ է: Թո քե-

րի խո նավ հյուս ված քի հետ շփ վե լիս առա ջա նում է ազո տային թթու,

որը ախ տա հա րում է թո քե րը: Կա րող է առա ջա նալ նաև ալեր գիա,

ըն կա լու նա կու թյան ու ժե ղա ցում թո քե րի վա րա կիչ հի վան դու թյուն նե-

րի հան դեպ, բա ցի այդ՝ NO2 -ը կա րող է ճն շել հյուս ված քային շըն-

չա ռու թյու նը, իջեց նել խո լի նէս թե րա զի ակ տի վու թյու նը, ցու ցա բե րել

գո նա դո տոք սիկ ազ դե ցու թյուն, խան գա րել C և B վի տա մին նե րի փո-

խա նա կու թյու նը:

Հատ կա պես շատ վտան գա վոր է մթ նո լոր տի աղ տոտ վա ծու թյու-

նը ազո տի օք սիդ նե րով ֆո տո քի միական սմո գի առա ջաց ման դեպ-

քում:

Ած խած նի օք սի դը բարձր տոք սի կու թյուն ու նի: Դրա հիմ նա կան

աղ բյու րը ավ տո մե քե նա նե րի ար տա նե տած գա զերն են: Ած խած նի

օք սի դը կար ևոր դեր ու նի ազո տի եր կօք սի դի և օզո նի առա ջաց ման

գոր ծում, որոնք ֆո տո քի միական սմո գի բաղ կա ցու ցիչ մա սերն են:

CO-ն ան գույն, ան հոտ գազ է, 300 ան գամ ավե լի մեծ խնա մակ-

ցու թյուն ու նի հե մոգ լո բի նի հան դեպ, քան թթ վա ծի նը: Այն`

ն պաս տում է կարբօքսիհեմոգլոբինի (HbCO) առա ջաց մա նը,

որը խան գա րում է O2 -ի փո խադ րու մը հյուս վածք ներ;

ա ռա ջաց նում է ցի տո տոք սիկ ազ դե ցու թյուն ցի տոք րո մօք սի-

դազ նե րի ակ տի վու թյու նն ար գե լա կե լու ճա նա պար հով;

ի ջեց նում է միոգ լո բի նի թթ ված նային տա րո ղու թյու նը;

ճն շում է հեմ պա րու նա կող ֆեր մենտ նե րի` կա տա լա զի, պե-

րօք սի դա զի ակ տի վու թյու նը, որն ու ժե ղաց նում է բջ ջա թու-

նային ար դյուն քը:

CO -ի հան դեպ առա վել զգա յուն են ու ղե ղի, պսա կաձև և ծայ րա-

մա սային անոթ նե րի հի վան դու թյուն ներ ու նե ցող նե րը:

Մթ նո լոր տում ած խած նի եր կօք սի դի (CO2) պա րու նա կու թյու նը

վեր ջին 100 տար վա ըն թաց քում աճել է 10%-ո վ, որը հիմ նա կա նում

124| |

կապ ված է հա նա ծո վա ռե լի քի այր ման հետ, որոն ցում պահ պան ված

են ֆո տո սին թե զի չօք սի դա ցած ար գա սիք նե րը:

Հա նա ծո վա ռե լի քի այր ման դեպ քում ան ջատ վում է շուրջ 1,5x1016

գ/ տա րի CO2:

Մթ նո լոր տում CO2 -ի (ի նչ պես նաև այլ գա զե րի) կու տա կու մը կա-

պում են ջեր մո ցային էֆեկ տի առա ջաց ման հետ: Դրա քա նա կի ավե-

լաց ման հետ ևան քը ջեր մաս տի ճա նի գլո բալ բարձ րա ցումն է: Ած-

խած նի եր կօք սի դը եր կա րա լիք ինֆ րա կար միր ճա ռա գայթ նե րի հզոր

կլա նիչ է: Կար ճա լիք արե գակ նային ճա ռա գայթ նե րը, հաս նե լով եր-

կիր, վե րա փոխ վում են ավե լի եր կար ինֆ րա կար միր ալիք նե րի կամ

ջեր մայի նի: Ած խած նի եր կօք սի դը կլա նում է ջեր մու թյան մի մա սը և

վե րա դարձ նում այն Եր կիր: Ջեր մու թյան այդ պի սի պա հու մը մթ նո-

լոր տում ան վա նում են ջեր մո ցային էֆեկտ: Առանց ջեր մո ցային ար-

դյուն քի Երկ րի ջեր մաս տի ճա նը 330C -ից ցածր կլի ներ: Ջեր մո ցային

էֆեկ տի առա ջաց ման մեջ իր ներդ րումն ու նի տրո պոս ֆե րային օզո-

նը: Հաշ վարկ նե րը ցույց են տվել, որ տրո պոս ֆե րային օզո նի խտու-

թյան ավե լա ցու մը 50%-ով կու ղեկց վի ջեր մաս տի ճա նի բարձ րաց-

մամբ 0,30C -ո վ:

Մե թանն առա ջա նում է անօ դա կյաց միկ րոօր գա նիզմ նե րի կեն-

սա գոր ծու նեու թյան ար դյուն քում: Գլ խա վոր աղ բյուր նե րը ճահ ճա-

ցած հո ղերն են, բնա կան գա զի օգ տա գոր ծու մը, կեն սա զանգ վա ծի

այ րու մը և քա րած խային ար դյու նա բե րու թյու նը:

Գ լո բալ տա քա ցում: Ուղ ղա կի ապա ցույց ներ կան Եր կիր մո լո-

րա կում ջեր մաս տի ճա նի գլո բալ բարձ րաց ման մա սին: 1994 թ. հե-

տա զո տող նե րը հայտ նա բե րել են ջեր մաս տի ճա նի բարձ րա ցում

Հնդկա կան օվ կիանո սի ջրի խո րը շեր տե րում 0,50C -ո վ: 1992 թ.

Խա ղաղ օվ կիանո սի հա րավարևմ տյան հատ վա ծում ջեր մաս տի-

ճա նը բարձ րա ցել է 0,50C -ո վ: 1994 թ. սկզ բում հաս տատ վել է, որ

տա քա նում է Հյու սի սային Ատ լան տի կան, 1995 թ. արկ տի կա կան

սա ռույց ներ րի տակ ջեր մաս տի ճա նը բարձ րա ցել է 0,50C -ո վ: Մի-

լիոնա վոր տա րի նե րի ըն թաց քում առա ջին ան գամ Հյու սի սային

բևե ռում ի հայտ են եկել ջրային բաց տա րա ծու թյուն ներ: Բևե ռային

սա ռույց նե րի քանա կը վեր ջին 15 տա րի նե րի ըն թաց քում կր ճատ վել

է 6%-ո վ: Կլի մա յագետնե րի հաշ վարկ նե րը ցույց են տվել, որ մթ նո-

լոր տի նմա նա տիպ աղ տոտ վա ծու թյան դեպ քում ջեր մաս տի ճա նը

Երկ րի մա կե րե սին 2030 թ. կա րող է ավե լա նալ 1,5-4,50C -ո վ: Այդ

բաղադրիչներում առավել ի հայտ կգա հյուսիսային կիսագնդում,

125| |

որտեղ ջերմաստիճանը կարող է բարձրանալ 8-100C-ով:

Ջեր մո ցային էֆեկ տը կա րող է ու ղեկց վել բա ցա սա կան հետե-

վանք նե րով: Հնա րա վոր է ար ևա դար ձային երկր նե րի սահ ման նե-

րը լայ նա նան և ծած կեն մեր ձար ևա դար ձային շր ջան նե րը: Բա ցի

այդ՝ օվ կիանոս նե րի ծա վա լի լայ նաց ման և բևե ռային սա ռույց նե րի

հալչե լու հետ ևան քով Հա մաշ խար հային օվ կիանո սի մա կար դա կը

կբարձ րա նա 0,10-0,32մ: Եթե Ան տարկ տի դայի սա ռույց նե րը լրիվ

հալ չեն, ապա հա մաշ խար հային օվ կիանո սի մա կար դա կը կբարձ-

րա նա 74 մ-ո վ:

Ջեր մաս տի ճա նի գլո բալ բարձրացումը կբե րի ան տառ նե րի ոչըն-

չաց մա նը, քա նի որ դրանք չեն կա րող արագ հար մար վել փո փոխ-

վող պայ ման նե րին: Արդյունքում կանջատվի մեծ քանակով CO2,

որն իր հերթին կուժեղացնի գլոբալ տաքացումը և մեծ քանակով

անտառների ոչնչացումը: Ջերմաստիճանի բարձրացման դեպքում

կավելանա արյան ծավալը, կակտիվանա մակարդիչ համակարգը,

կփոխվի արյան ճնշումը: Ջեր մաս տի ճա նի գլո բալ տա քաց ման

հետևան քով ջեր մա կար գա վո րիչ հա մա կար գի լար վա ծու թյու նը կմե-

ծա նա, որը կա րող է ու ղեկց վել հի վան դու թյուն նե րի և մա հա ցու թյան

ավե լաց մամբ:

1988 թ. ՄԱԿ -ի գլ խա վոր ասամբ լեան որոշում է ըն դու նել ապա-

գա սե րունդ նե րի հա մար: Դա կա տա րե լու հա մար ան հրա ժեշտ է

քչաց նել CO2 -ի ար տա նե տու մը, իջեց նել ջեր մաէ լեկտ րա կա յան նե րի

էներ գիայի օգ տա գոր ծու մը, մե ծաց նել էներ գիայի ար տադ րու թյու նը

ար ևի, քա մու հաշ վին, դա դա րեց նել ան տա ռա հա տում նե րը, իրա կա-

նաց նել մասշ տա բային կա նա չա պա տում:

Կար ևոր խն դիր է հա մար վում վնա սա կար գա զե րի և փո շու կու-

տա կու մը մթ նո լոր տում, որոն ցից են ած խաջ րա ծին նե րը, ծծմ բի և

ազո տի օք սիդ նե րը: Այդ գա զե րի ար տա նետ ման հիմ նա կան աղ-

բյուր ներն են փո խադ րա մի ջոց նե րը, ար դյու նա բե րու թյու նը և էլեկտ-

րա կա յան նե րում վա ռե լա նյու թի այ րու մը: Բո լոր գա զե րը մթ նո լորտ

են ար տադր վում բնա կան ճա նա պար հով: Ար տա նետ ման աղ բյուր-

նե րը հիմ նա կա նում կենտ րո նաց ված են քա ղաք նե րի ու ար դյու նա-

բե րա կան կենտ րոն նե րի շուր ջը, և հատ կա պես այդ տեղ էլ դրանց

ազ դե ցու թյունն ավե լի նկա տե լի է: Ազո տի օք սիդ նե րը և ած խաջ րա-

ծին նե րը արե գա կի լույ սի առ կա յու թյամբ միանում և առա ջաց նում են

ավե լի վնա սա կար աղ տո տող նյու թեր: Ազո տի եր կօք սի դը ուլտ րա-

մա նու շա կա գույն ճա ռա գայթ նե րի ազ դե ցու թյամբ վե րա փոխ վում է

126| |

ազո տի օք սի դի և ատո մային թթ ված նի: Այ նու հետև ատո մային թըթ-

վա ծի նը ռեակ ցիայի մեջ է մտ նում օդի թթ ված նի հետ և առա ջաց նում

է օզոն: Վեր ջինս միանում է ազո տի օք սի դին, առա ջաց նում թթ վա ծին

և ազո տի օք սիդ: Ար ևի լույ սի առ կա յու թյամբ ազո տից ան ջատ ված

ատո մային թթ վա ծի նը ռեակ ցիայի մեջ է մտ նում մի շարք ած խա-

ջրա ծին նե րի հետ և առա ջաց նում երկ րոր դային աղ տո տող նյու թեր

(ֆոր մալ դե հիդ, ալ դե հիդ ներ, գե րօք սիացե տի լային նիտ րատ ներ,

որոնք հայտ նի են որ պես PAN), բո լո րը միասին առա ջաց նում են ֆո-

տո քի միական սմոգ:

Բազ մա թիվ հա մա ճա րա կա գի տա կան հե տա զո տու թյուն նե րը

ցույց են տվել մահ վան և կա խույ թային մաս նիկ նե րի միջև գո յու թյուն

ու նե ցող կա պը: Ակն հայտ է, որ սուր և քրո նիկ շն չա ռա կան հի վան-

դու թյուն նե րով տա ռա պող չա փա հաս մար դիկ ավե լի զգա յուն են մըթ-

նո լոր տի աղ տոտ ված կա խույ թային մաս նիկ նե րի հան դեպ: Մահ վան

և մթ նո լոր տի աղ տո տիչ նե րի մի ջև կա պը հայտ նա բեր վել է քա ղաք-

նե րում և տար բեր վում է աշ խար հագ րա կան ու կլի մա յա կան բնու-

թագ րե րով: Մթ նո լոր տի աղ տոտ վա ծու թյու նը SO2 -ո վ, Օ

3 -ո վ, կա խույ-

թային մաս նիկ նե րով և սուլ ֆա տային միացու թյուն նե րով նպաս տում

է սիրտ -ա նո թային և թո քային հի վան դու թյուն նե րի զար գաց մա նը:

Օ զո նը բարձր թու նա վո րու թյամբ օժտ ված գազ է: Բջիջ նե րի

թա ղան թի լի պի դային կա ռուց վածք նե րում օզո նը մա կա ծում է գե-

րօք սի դային օք սի դա ցում, սպի տա կուց նե րը, ինչ պես նաև հիալու րո-

նաթթուն են թարկ վում են օք սի դաց ման, որն ու ղեկց վում է բջիջ նե րի

գոր ծա ռու թային ակ տի վու թյան փո փո խու թյուն նե րով:

Օ զո նի թու նա վոր ազ դե ցու թյու նը տե ղի է ու նե նում ին հա լա ցիայի

դեպ քում 1-2 ժամ վա ըն թաց քում, երբ օդում խտու թյու նը կազ մում է

2-10 մգ/մ3: Այն ու ղեկց վում է աչ քերի և շն չու ղի նե րի լոր ձա թա ղանթ-

նե րի գրգռ մամբ, որի հետ ևան քը ար ցուն քա հո սու թյունն է, ցիանո զը,

թո քե րի շն չա ռա կան ֆունկ ցիայի խան գա րու մը (դիսպ նոե, թո քե րի

տոք սիկ այ տուց, կեն սա կան տա րո ղու թյան փոք րա ցում): Երե խա-

ներն ավե լի զգա յուն են օզո նի հան դեպ, քան մե ծե րը:

Ու սում նա սիր վել է սմո գի մաս նիկ նե րի մու տա գե նու թյու նը, որն

առա ջա նում է տար բեր օր գա նա կան նյու թե րի այր ման դեպ քում (պո-

լի վի նիլք լո րիդ, պո լիէթի լեն, պո լիս տի րեն): Հաս տատ վել է, որ թվարկ-

ված մաս նիկ նե րի մու տա գե նու թյու նը դրա կան է զու գորդ վում դրան-

ցում պա րու նակ վող բա ղադ րա տար րե րի հետ, ինչ պես դի նիտ րո պի-

րե նի իզո մեր նե րը: Հարկ է նշել, որ եթե երկ րի մա կե րե սին մոտ օզո նը

127| |

աղ տո տող նյութ է, ապա մթ նո լոր տի ավե լի բարձր շեր տե րում այն

ան հրա ժեշտ է Եր կի րը ուլտ րա մա նու շա կա գույն ճա ռա գայթ նե րից

պաշտպա նե լու հա մար:

Աղ տո տող նյու թե րից մե կը, որը որո շա կի պայ ման նե րում կա րող

է սնն դային շղ թայի մեջ մտ նել կա պա րն է: Յու րա քան չյուր տա րի մթ-

նո լոր տային օդ է ար տա նետ վում 300 հա զար տոն նա կա պար: Կեն-

սո լորտ ընկ նե լու հիմ նա կան աղ բյու րը ավ տո մե քե նա նե րի վա ռե լա-

նյու թի այ րումն է, որը պա րու նա կում է կա պար -ալ կի լային հա վե լում-

ներ: Կա պա րը եր բեմն մթ նո լոր տային տե ղում նե րով ընկ նում է հո ղի

վրա և աղ տո տում այն ու բույ սե րը: Հայտ նի է, որ կա պա րի նշա նա-

կա լից քա նակ կա րող են կա պել բակ տե րիանե րը:

Բույ սե րում և կեն դա նի նե րի մոտ կա պա րի մեծ խտու թյուն դիտ-

վում է ճա նա պար հա մերձ շր ջան նե րում:

14.4.3. Ծծմ բի օք սիդ ներ: Թթ վային ան ձրև ներ

Խո շոր ար դյու նա բե րա կան քա ղաք նե րի մթ նո լոր տում նշա նա կա-

լից քա նա կով պա րու նակ վում են ծծմ բի միացու թյուն ներ` SO2, H

2S,

սուլ ֆա տային մաս նիկ ներ: Ծծում բը մթ նո լոր տային օդ է ան ցնում

բնա կան պրո ցես նե րի ինչ պես նաև ան թրո պո գեն գոր ծու նեու թյան

ար դյուն քում:

Ծծմ բի միացու թյուն նե րի բնա կան աղ բյուր նե րը.

հ րաբ խային գոր ծու նեու թյու նը;

ա նօ դա կյաց բակ տե րիանե րի կեն սա գոր ծու նեու թյու նը;

դի մե թիլ սուլ ֆի տը` ծծումբ պա րու նա կող նյութ, այն ար տադր-

վում է Հա մաշ խար հային օվ կիանո սի ջրե րի մա կե րե սից;

անթ րո պո գեն աղ բյուր նե րը.

հա նա ծո նե րի այ րու մը (քա րա ծուխ, մա զութ): Ծծում բի քա նա-

կը դրան ցում տա տան վում է 0,5-6%;

ցե մեն տի ար տադ րու թյու նը;

քի միական և նավ թա վե րամ շակ ման ար դյու նա բե րու թյու նը;

մե տա ղա գոր ծա կան ար դյու նա բե րու թյու նը:

Մթ նո լոր տում SO2 -ի բնա կան ֆո նային խտու թյու նը կա յուն է: Յու-

րա քան չյուր տա րի մթ նո լորտ ար տա նետ վում է շուրջ 150 մլն տոն նա

ծծմ բի եր կօք սիդ, որը պո լիտ րոպ թույն է: Այն ներծծ վում է վե րին շըն-

չա ռա կան ու ղի նե րում: Ին տեն սիվ շն չա ռու թյան դեպ քում (ս պոր տով

զբաղ վե լիս) ծծմ բի միացու թյուն նե րի նշա նա կա լից մա սը հաս նում է

128| |

թո քաբշ տեր: Ծծմ բի եր կօք սի դը գրգ ռում է շն չու ղի նե րի լոր ձա թա ղան-

թը, ու ժե ղաց նում լոր ձար տադ րու թյու նը: Ասթ մայով հի վանդ նե րի մոտ

SO2 -ի ան նշան քա նակն առա ջաց նում է վե րին շն չա ռա կան ու ղի նե-

րի զգա յու նու թյան բարձ րա ցում: Հաս տատ վել է, որ SO2 -ը կա րող է

առա ջաց նել թո քե րի քաղց կեղ: ԱՀԿ -ի տվյալ նե րի հա մա ձայն՝ ծծմ բի

եր կօք սի դի օրա կան մի ջին խտու թյու նը 10մկգ/մ3 -ին մա հա ցու թյու նը

բարձ րաց նում է 0,6% -ո վ, շն չա ռա կան օր գան նե րի հի վան դու թյու նե-

րից մա հա ցու թյու նը կազ մում է 1,2%, սիրտ -ա նո թային հի վան դու-

թյուն նե րից` 0,6%:

Ծծմ բի եր կօք սի դը, ընկ նե լով մթ նո լորտ, են թարկ վում է մի շարք

քի միական փո խար կում նե րի: Մաս նա վո րա պես այդ միացու թյու նը

ֆո տո քի միական օք սի դաց ման ար դյուն քում փո խարկ վում է ծծմ բի

եռօք սի դի.

2SO2+ O2 →2SO3 ո րը ռեակ ցում է մթ նո լոր տի ջրային գո լոր շի նե րի հետ, առա ջաց նում

ծծմ բա կան թթ վի աէ րո զոլ ներ.

SO3 + H2O → H2SO4Ար տա նետ ված ծծմ բի եր կօք սի դի հիմ նա կան մա սը խո նավ օդում

առա ջաց նում է SO2

x nH2O, որը հա ճախ ան վա նում են ծծմ բային

թթու` H2SO

3: Ծծմ բային թթուն խո նավ օդում աս տի ճա նա բար օք սի-

դա նում է մինչև ծծմ բա կա նի:

Ծծմ բային և ծծմ բա կան թթու նե րի աէ րո զոլ նե րը առաջ են բե րում

մթ նո լոր տի ջրային գո լոր շի նե րի խտա ցում և թթ վային տե ղում նե րի

պատ ճառ դառ նում:

Վեր ջին տա րի նե րին թթ վային տե ղում ներ դիտ վում են Ասիայի,

Լա տի նա կան Ամե րի կայի, Աֆ րի կայի ար դյու նա բե րա կան շր ջան նե-

րում: Թթ վային տե ղում նե րը բա ցա սա կան ազ դե ցու թյուն են թող նում

ջրամ բար նե րի վրա, բարձ րաց նում թթ վայ նու թյու նը այն պի սի մա-

կար դա կի, որը ոչն չաց նում է ֆլո րան և ֆաու նան: Դրանք կա րող են

լի նել ձյան, ան ձր ևի, մա ռա խու ղի, ինչ պես նաև գա զի ու փո շու տես-

քով: Սո վո րա բար վտանգ են ներ կա յաց նում ոչ թե թթ վային տե ղում-

նե րը, այլ դրանց ազ դե ցու թյամբ ըն թա ցող գոր ծըն թաց նե րը, հատ-

կա պես ծանր մե տաղ նե րի խտու թյան բարձ րա ցու մը: Խմե լու ջրի և

կեն դա նա կան սնն դի մի ջո ցով օր գա նիզմ կա րող են ընկ նել թու նա-

վոր մե տաղ ներ (կա պար, սն դիկ, ալյու մին): Մթ նո լոր տային թթ վային

միկ րո տար րերը, թթ վային աէ րո զո լային մաս նիկ նե րը, որոնք պա րու-

նա կում են սուլ ֆատ ներ, նիտ րատ ներ, ազո տային և ծծմ բային թթու-

129| |

ներ, վտան գա վոր են մար դու հա մար: Գո յու թյուն ու նի կապ ծծմ բի

եր կօք սի դով տա րած քի աղ տոտ վա ծու թյան և շն չա ռա կան ու ղի նե րի

հի վան դու թյուն նե րի միջև (բ րոն խիտ, կրծ քա հեղ ձուկ, գրիպ, ան գի-

նա, քթա բորբ, հազ և այլն): Թթ վային տե ղում նե րը քայ քա յում են մե-

տա ղե կա ռուց վածք նե րը, պատ մա կան հու շար ձան նե րը, ոչն չաց նում

ան տառ նե րը, բու սա կա նու թյու նը: Բնու թյու նը թթ վե ցու մից փր կե լու

հա մար պետք է իջեց նել ծծմ բի և ազո տի օք սիդ նե րի ար տա նե տու-

մը մթ նո լորտ, հատ կա պես ծծմ բային գա զի, քա նի որ ծծմ բաթ թուն ու

դրա աղերն են 70-80% -ով պայ մա նա վո րում ան ձրև նե րի թթ վայ նու-

թյու նը: Այս պրոբ լե մի լուծ ման հա մար անհ րա ժեշտ է`

օ տա գոր ծել ծծմ բի ցածր պա րու նա կու թյան էներ գա կիր ներ;

ստեղ ծել էլեկտ րա կա յան ներ, որոնց աշ խա տան քի համար

չօգ տա գործ վի նավ թամ թերք և ածուխ;

մաք րել մա զու թը ծծմ բից, որը բարդ գոր ծըն թաց է, սա կայն

ար դյու նա վե տու թյու նը կազ մում է 35-60%;

մաք րել վերջ նա կան գա զե րը ծծմ բից խո նավ մե թո դով, որն

առա վել ար դյու նա վետ է;

կա տա րել լճե րի և հո ղի ջրե րի կրա պա րար տա ցում` թթ վայ-

նա ցու մը փոք րաց նե լու նպա տա կով:

130| |

Գ ԼՈՒԽ 15. ՀԻԴ ՐՈՍ ՖԵ ՐԱՆ ԵՎ ԱՌՈՂ ՋՈՒԹՅՈՒ ՆԸ

Հիդ րոս ֆե րան (ջ րո լոր տը) ան կեն դան մա տե րիայի բա ղադ րիչ է,

սա կայն դրա հետ է կապ ված կյան քը երկ րի վրա: Ջրո լոր տը կար գա-

վո րում է ջրա դի նա մի կա կան գոր ծըն թաց նե րը, որոն ցից կախ ված են

կլի ման և եղա նա կը:

Ջ րո լոր տը երկ րի բո լոր ջրե րի ամ բող ջու թյունն է` մայր ցա մա-

քային, օվ կիանո սային և մթ նո լոր տային: Ջրային պա շար նե րի ընդ-

հա նուր ծա վա լը մո լո րա կում 1.5 մլրդ կմ3 է:

Ջ րի հիմ նա կան ֆունկ ցիաներն են`

մի ջա վայ րի պայ ման նե րի կա յու նա ցում երկ րի մա կե րե սին

(ջեր մաս տի ճան, մթ նո լոր տի գա զային կազմ);

մո լո րա կային փո խադ րա կան հա մա կարգ;

ու նի վեր սալ լու ծիչ;

օր գա նա կան և անօր գա նա կան նյու թե րի մո լո րա կային ակու-

մու լյա տոր:

Մարդն իր կյան քի ըն թաց քում խմում է 75տ ջուր: ԱՀԿ -ի տվյալ-

նե րով՝ հի վան դու թյուն նե րի 85% -ը կապ ված է ջրի հետ: Արդյու նա բե-

րու թյան արագ աճը հան գեց րել է տեխ նի կա կան թա փոն նե րի ավե-

լաց մա նը, որոնք ար տա նետ վում են ջրամ բար ներ: Այդ սին թե տիկ

քի մի կատ նե րից շա տե րը չեն մաքր վում հա սա րակ մե թոդ նե րով և

եր կար ժա մա նակ պահ պա նում են իրենց թու նա վոր ազ դե ցու թյու նը:

Ներ կա յումս մի լիոնա վոր մար դիկ տառա պում և մա հա նում են ջրի

հետ կապ ված հի վան դու թյուն նե րից` մա լա րիա, որո վայ նային տիֆ,

խո լե րա, վի րու սային հե պա տիտ, տու լյա րե միա, դի զեն տե րիա և ու-

րիշ: Բնակ չու թյան առող ջու թյա նը մեծ վնաս են պատ ճա ռում հիդ րո-

տեխ նի կա կան կա ռույց նե րը, այդ թվում՝ ջր մուղ նե րը:

15.1. Ջրո լոր տի էկո լո գիական ան բա րեն պաստ գոր ծոն նե րը

Հիդ րոս ֆե րայի էկո լո գիական ան բա րեն պաստ գոր ծոն նե րի ամ-

բող ջու թյու նում առանձ նաց վում են երեք մեծ խմ բեր, որոնք տար բեր-

վում են ինչ պես իրենց մասշ տա բով, այն պես էլ հիդ րոս ֆե րայի վրա

իրենց ազ դե ցու թյան աս տի ճա նով: Դրանք են` ֆի զի կաքի միական

գոր ծոն նե րը, քի միական թու նա վոր նյու թե րը, քի միական ան հրա-

ժեշտ միացու թյուն նե րը:

Ֆի զի կա քի միական գոր ծոն ներն են ջրի ջեր մու թյու նը, պղ տո րու-

131| |

թյու նը, հոս քի արա գու թյու նը: Ջրամ բար նե րի ջեր մային աղ տոտ վա-

ծու թյան հզոր աղ բյուր են ատո մային էլեկտ րա կա յան նե րը: Պղ տո րու-

թյան աղ բյուր են քար հան քե րը, ավա զա հան քե րը և քար հա տա կան

աշ խա տանք նե րը: Հո սող ջրե րը քար հա տե լու հետ ևան քով դառ նում

են պղ տոր, վա տա նում է լույ սի թա փան ցու մը և նվա զում թթ ված նի

կեն սա բա նա կան ար տադ րու թյու նը: Հա տա կի օր գա նիզմ նե րը ծածկ-

վում են նստ ված քով և մա հա նում: Հիդ րո տեխ նի կա կան կա ռույց նե րի

շի նա րա րու թյու նը փո խում է գե տե րի հոս քի արա գու թյու նը: Գե տե րի

նե ղա ցու մը նպաս տում է էկո լո գիական հա վա սա րակշ ռու թյան խան-

գար մա նը, հոս քի արա գու թյան մե ծաց մա նը, որի հետ ևան քով ոչն չա-

նում են շատ բույ սեր և կեն դա նի ներ: Ընդ հա կա ռա կը, գե տի հոս քի

կար գա վո րու մը հիդ րոէ լեկտ րո կա յան նե րի կա ռուց ման ճա նա պար-

հով նպաս տում է հոս քի արա գու թյան դան դա ղեց մա նը, ջրի կեն սա-

ծին տար րե րով հա գեց մա նը: Վեր ջինս ու ղեկց վում է ֆի տոպ լանկ-

տո նի և կապ տա կա նաչ ջրի մուռ նե րի զանգ վա ծային զար գաց մամբ:

Gonyaulax ֆի տոպ լանկ տո նի թույ նը` սակ սի տոք սի նը, կեն սա բա նա-

կան ազ դե ցու թյամբ նյար դային և մկա նային բջիջ նե րի էլեկտ րադըր-

դու նակ թա ղանթ նե րի նատ րիու մա կան ան ցու ղի նե րի շր ջա փա կիչ է:

Քաղց րա համ ջրե րի ջրի մուռ Anabaema -ից ստա ցել են անա տոք սին

A, որը ու ժեղ նեյ րո տոք սին է, մեծ չա փա քա նա կով 2-7 րո պեում առա-

ջաց նում է մահ: Կապ տա կա նաչ ջրի մուռ նե րի զանգ վա ծային զար-

գա ցու մը կեն դա նի նե րի և թռ չուն նե րի թու նա վոր ման պատ ճառ է դառ-

նում:

Քի միական թու նա վոր նյու թեր: Հիդ րոս ֆե րան աղ տո տող բա-

ղադ րիչ նե րից շա տե րը կեն դա նի օր գա նիզմ նե րում որ ևէ գոր ծըն թա-

ցի ճն շող ներ են հա մար վում (ծանր մե տաղ նե րը, ցիանային միացու-

թյուն նե րը, ած խաջ րա ծին նե րը): Դրանք ճն շում են ջրային կեն դա նի-

նե րի կեն սա գոր ծու նեու թյու նը:

Սնն դային շղ թա նե րում թույ նե րը խտա նում են ու ընկ նում մար-

դու և կեն դա նի նե րի օր գա նիզմ: Օրի նակ՝ մե թիլսն դի կը սնն դային

շղ թայով ընկ նում է մար դու օր գա նիզմ և Մի նի մա տի հի վան դու թյան

պատ ճառ դառ նում: Այս հի վան դու թյունն առա ջին ան գամ գրանց վել

է 1950 թ. Ճա պո նիայում: Հի վան դա ցել է 292 մարդ, որից 62 -ը մա-

հա ցել են: Այս հի վան դու թյան դեպ քում զար գա նում են նյար դային

հա մա կար գի ան դար ձե լի փո փո խու թյուն ներ, դիտ վում է լսո ղու թյան,

տե սո ղու թյան, շո շա փե լի քի խան գա րում ներ, ինչ պես նաև վար քագծի

շե ղում ներ: Հա ջորդ հի վան դու թյու նը` իտայ -ի տայ, հայտ նա բեր վել է

132| |

1946 թ. Ճա պո նիայում: Հի վան դու թյան պատ ճա ռը օր գա նիզմ բրն-

ձի հետ մեծ քա նա կով կադ միու մի ընկ նելն է: Հի վան դու թյու նը բնու-

թագր վում է ուժ գին ցա վե րով, կմախ քի ձևա խախտ մամբ, ոսկ րե րի

կոտր ված քով, երի կամ նե րի ախ տա հար մամբ, երի կա մային զար կե-

րա կային հի պեր թեն զիայով:

Պարզ վել է, որ ջրում մեծ քա նա կով նիտ րատ նե րի պա րու նա-

կու թյու նը ախ տա հա րում է լյար դը, երի կամ նե րը, իսկ ալյու մի նի մեծ

խտու թյու նը ջրում առա ջաց նում է Ալց հեյ մե րի հի վան դու թյուն:

Կա պա րը ջրում ու նի ան թրո պո գեն ծա գում: Այն ախ տա հա րում

է արյու նաս տեղծ հա մա կար գը, իջեց նում է հե մոգ լո բի նի քա նա կը,

ճն շում Na+-K+ -ԱԵ Ֆա զի ակ տի վու թյու նը: Մկան նե րում կա պա րը փո-

խազ դում է կաթ նաթթ վի հետ, և առա ջա նում է լակ տատ կա պար, որը

թա փան ցում է նյար դային և մկա նային բջիջ ներ, ռեակ ցում ֆոս ֆատ-

նե րի հետ, որոնք բջիջ նե րի թա ղան թի վրա ձևա վո րում են պատ նեշ,

կան խում կալ ցիու մի թա փան ցու մը բջիջ և պատ ճառ դառ նում պա-

րեզի, ան դա մա լու ծու թյան (կաթ ված) առա ջաց մա նը:

Բա րիու մը կու տակ վում է լյար դում, փայ ծա ղում, թո քե րում, առա-

ջաց նում է արյան շր ջա նա ռու թյան և նյար դային հա մա կար գի հի-

վան դու թյուն ներ:

Ներ կա յումս ըն դուն վում է, որ խմե լու հա մար «փա փուկ» ջրի եր-

կա րատև (տա րի նե րով) ըն դու նու մը պայ մա նա վո րում է սիրտ -ա նո-

թային հի վան դու թյուն նե րի բարձր հի վան դա ցու թյուն, իսկ «կոշտ»

ջու րը նպաս տում է երի կամ նե րում քա րե րի առա ջաց մա նը:

Քի միական ան հրա ժեշտ միացու թյուն նե րին են պատ կա նում

պա րար տա նյու թե րը, որոնք դաշ տե րից ընկ նում են ջրամ բար ներ,

ֆոս ֆատ նե րը, որոնք գտն վում են մի շարք լվա ցող հե ղուկ նե րի մեջ:

Այդ բա ղադ րիչ նե րը կեն սա ծին տար րե րի աղ բյուր են և հա գեց նում

են ջու րը, ինչը նպաստում է ջրամ բար նե րի կեն սա բա նա կան ար դյու-

նա վե տու թյան բարձ րաց մա նը: Կապ տա կա նաչ ջրի մուռ նե րի հե տա-

գա զար գա ցու մը ու ղեկց վում է էկո լո գիական հա վա սա րակշ ռու թյան

տե ղա շար ժե րով և ջրամ բար նե րի աս տի ճա նա կան ճահ ճաց մամբ ու

ոչն չաց մամբ:

15.2. Ջրո լոր տի ազ դե ցու թյու նը մար դու վրա

Մար դու շփու մը ջրո լոր տի հետ տե ղի է ու նե նում վե րին շն չա ռա-

կան ու ղի նե րի, ստա մոքս -ա ղի քային ու ղու և մաշ կի մի ջո ցով:

133| |

Վե րին շն չա ռա կան ու ղի ներ: Այս ու ղին հա մե մա տա բար քիչ է ու-

սում նա սիր ված: Ազ դե ցու թյան մե խա նիզ մն այն է, որ ջրի գո լոր շի նե-

րով հա գե ցած օդում, որը նպաս տում է սմո գի կամ մշու շի ձևա վոր մա-

նը, ջրի ման րա գույն կա թիլ նե րում տե ղի է ու նե նում տար բեր թու նա-

վոր խառ նուրդ նե րի, գա զե րի լու ծում: Այդ բա ղադ րիչ ներն ազ դում են

թո քաբշ տե րի ներծ ծող մա կե րե սի վրա և արյան մեծ շր ջա նա ռու թյան

մի ջո ցով ընկ նում օր գա նիզ մի ներ քին մի ջա վայր: Դա էր պատ ճա ռը,

որ 1952 թ. լոն դո նյան սմո գի հետ ևան քով մա հա ցավ ավե լի քան 4 հա-

զար մարդ:

Ս տա մոքս -ա ղի քային ու ղի: Ջրի զգա լի մա սը, որն օր գա նիզմ է

ան ցնում ազատ վի ճա կում, ներծծ վում է 12-մատ նյա աղիում, աղիճ

աղիում և ստա մոք սում: Այս տե ղից հետ ևում է, որ ջրա մա տա կա րար-

ման հա մա կար գի ան բա րեն պաստ վի ճա կի դեպ քում տե ղի է ու նե-

նում ստա մոքս -ա ղի քային ու ղու ախ տա հա րում:

Մաշ կային ծած կույթ ներ: Լո ղա նա լիս մար դը ջրի հետ շփ վում է

մաշ կի մի ջո ցով: Ուս տի ջրամ բար նե րի էկո լո գիապես ոչ մա քուր լի-

նե լու դեպ քում հնա րա վոր է կոն տակտ նա խա կեն դա նի նե րի, բակ տե-

րիանե րի, մի ջատ նե րի, հել մինտ նե րի հետ:

Ա ռող ջա պա հու թյան հա մաշ խար հային կազ մա կեր պու թյան դա-

սա կարգ ման հա մա ձայն՝ առանձ նաց վում է հի վան դու թյուն նե րի 5

խումբ, որոնք կապ ված են ջրո լոր տի էկո լո գիական վի ճա կի հետ.

ջ րի վա րա կու մից առա ջա ցած հի վան դու թյուն ներ (տիֆ, խո-

լե րա, դի զին տե րիա, պո լիոմիելիտ, հե պա տիտ),

մաշ կի և լոր ձա թա ղանթ նե րի հի վան դու թյուն ներ,

փափ կա մար մին նե րի կող մից առա ջա ցած հի վան դու թյուն-

ներ,

ջ րում ապ րող և բազ մա ցող մի ջատ նե րի կող մից առա ջա ցած

հի վան դու թյուն ներ (դե ղին տենդ, մա լա րիա),

ջ րի աղ տո տու մից առա ջա ցած հի վան դու թյուն ներ:

15.2.1. Նյար դա- և նեֆ րո տոք սի կու թյան մե խա նիզմ նե րը

Խ մե լու ջրի հետ մար դու օր գա նիզմ կա րող են ընկ նել բազ մա թիվ

քսե նո բիոտիկ ներ, որոնք ազ դում են նյար դային և ար տա զա տա կան

հա մա կար գե րի վրա: Նեյ րո տոք սի կու թյու նը քի միական նյու թե րի ազ-

դե ցու թյամբ նյար դային հա մա կար գի ֆունկ ցիայի խան գա րումն է:

Ցան կա ցած սուր թու նա վո րում այս կամ այն աս տիճ անով ու ղեկցվում

134| |

է նյար դային հա մա կար գի գոր ծա ռույ թի խան գար մամբ: Հատ կա պես

վտան գա վոր են ԿՆՀ -ի վրա ուղ ղա կիորեն ազ դող քսե նո բիոտիկ նե-

րը, որոնք թա փան ցում են արյու նաու ղե ղային պատ նե շով (ԱՈՒՊ),

իսկ այն նյու թե րը, որոնք չեն թա փան ցում ԱՈՒՊ -ով, թու նա վոր ազ-

դե ցու թյուն են թող նում ծայ րա մա սի վրա` հատ կա պես օր գան նե րը

նյար դա վո րող վե գե տա տիվ և զգա ցող հան գույց նե րի նյար դա թե լե րի

հետ սի նապ սային հպում նե րի շր ջա նում: Մար դու մոտ զար գա ցող

ախ տա բա նու թյու նը դր դու նակ թա ղանթ նե րի վրա քսե նո բիոտիկ նե-

րի ազ դե ցու թյան հետ ևանք է: Նեյ րո տոք սիկ գոր ծըն թա ցը կա րող է

դրսևոր վել շար ժո ղա կան և զգա յական ֆունկ ցիանե րի, հու զա կան

կար գա վի ճա կի, հի շո ղու թյան, ու սուց ման խան գար ման տես քով:

Հատ կա պես խան գար վում է տե սո ղու թյու նը, լսո ղու թյու նը, շո շա փա-

կան և ցա վային զգա յու թյու նը:

Սուր նեյ րո տոք սիկ գործընթացնե րը սո վո րա բար պայ մա նա-

վոր ված են նյար դային հա մա կար գում ֆի զիոլո գիական կամ կեն-

սա քի միական մե խա նիզմ նե րի խան գար մամբ և կապ ված չեն նյար-

դաբջ ջային տար րե րի դե գե նե րա տիվ փո փո խու թյուն նե րի հետ: Հա-

ման ման ար դյունք սո վո րա բար ձևա վոր վում է հա րա բե րա կա նո րեն

բարձր քա նա կով թու նա նյու թի միան վագ ազ դե ցու թյու նից հե տո և

դար ձե լի բնույթ ու նի: Սուր նեյ րո տոք սիկ գործընթաց նե րը ԿՆՀ -ու մ

դրս ևոր վում են կա՛մ նյար դային կա ռույց նե րի գերակ տի վու թյամբ,

կա՛մ դրանց ճնշ մամբ և կա՛մ էլ բարձ րա գույն նյար դային գոր ծու նեու-

թյան կազ մա լուծ մամբ (հա լյու ցի նա ցիա, զա ռան ցանք, պատ րանք և

ու րիշ): Սուր նյար դա թու նային ազ դե ցու թյան դրս ևո րու մը ծայ րա մա-

սի վրա, որ պես կա նոն, շար ժիչ և վե գե տա տիվ նյար դա թե լե րով նյար-

դային ազ դա կի հա ղորդ ման խանգարման և զգա յա կան տե ղե կատ-

վու թյան շրջափակման կամ աղա վաղ ման հետ ևանք է (վեր ջույթ նե-

րի թմ րու թյուն, ցավ, տա րազ գա յու թյուն): Քրո նիկորեն ըն թա ցող նեյ-

րո տոք սիկ գործընթաց նե րը պայ մա նա վոր ված են քսե նո բիոտիկ նե րի

եր կա րատև ազ դե ցու թյամբ, որոնք առա վե լա պես խան գա րում են

պլաս տի կա կան և էներ գիական փո խա նա կու թյու նը: Կենտ րո նա կան

քրո նի կա կան նյար դա թու նային գոր ծըն թաց նե րը, որ պես կա նոն, քիչ

մե նա հա տուկ են: Սա կայն որոշ նյու թե րով թո ւնա վոր ման պա րա գա-

յում քրո նի կա կան էֆեկտ նե րի զար գաց ման շր ջա նին նա խոր դում է

ու ղե ղի գոր ծա ռույ թի սուր խան գար ման մե նա հա տուկ կլի նի կան:

Նեֆ րո տոք սի կու թյու նը քի միական նյու թե րի հատ կու թյունն է

առա ջաց նել երի կամ նե րի կա ռուց ված քա գոր ծա ռա կան խան գա-

135| |

րում ներ: Նեֆ րո տոք սի կու թյու նը կա րող է դրս ևոր վել ինչ պես երի կա-

մի պա րեն քի մի հետ քի միական նյու թե րի ուղ ղա կի փո խազ դե ցու թյան

հետ ևան քով, այն պես էլ միջ նոր դա վոր ված ազ դե ցու թյամբ` հիմ նա-

կա նում հե մո դի նա մի կայի, ներ քին մի ջա վայ րի թթ վա հիմ նային հա-

վա սա րա կշ ռու թյան փո փո խու թյան, օր գա նիզ մում բջ ջային տար րե-

րի տոքսիկ քայ քայ ման ար գա սիք նե րի առա ջաց ման մի ջո ցով, որոնք

երի կամ նե րով պետք է ար տա հան վեն (հեմոլիզ): Քսե նո բիոտիկ նե րի

նեֆ րո տոք սիկ ազ դե ցու թյան մե խա նիզմ նե րը բազ մա զան են: Կծի-

կում ֆիլտր վե լուց հե տո թու նա նյու թը ջրի մեծ քա նա կով հետ ներծըծ-

ման հետ ևան քով խտա նում է խո ղո վա կի կի ներ սում և ան ցնում խո-

ղո վա կային էպի թե լի բջիջ նե րի մեջ ու կու տակ վում այն տեղ: Երբ

քսե նո բիոտի կի խտու թյու նը բջ ջում հաս նում է կրի տի կա կան մա կար-

դա կի, զար գա նում է նեֆ րո տոք սիկ ազ դե ցու թյուն:

Ե րի կամ նե րի ախ տա հար ման հիմ նա կան դրս ևո րում ներն են.

ա րյու նա մի զու թյուն կծի կի մա զա նոթ նե րի պա տի ախ տա-

հար ման հետ ևան քով,

մե զում սպի տա կու ցի առ կա յու թյուն (ս պի տա մի զու թյուն):

Ս պի տա մի զու թյու նը կա րող է լի նել կծի կային ծագ ման, այս դեպ-

քում մե զում հիմ նա կա նում հայտ նա բեր վում են բարձ րա մո լե կու-

լային սպի տա կուց ներ (մո լե կու լային զանգ վա ծը 40000 Դա) և խո-

ղո վա կային. մե զում լի նում են ցած րա մո լե կու լային սպի տա կուց ներ:

Այդ ախ տա բա նու թյան հիմ նա կան ախ տա նիշ ներն են`

ար տադր վող մե զի քա նա կի քչա ցում` սա կա վա մի զու թյուն

(օ րա կան 600մլ);

ա րյան պլազ մա յում ազոտ պա րու նա կող ցած րա մո լե կու-

լային նյու թե րի (մի զա նյութ, կրեատի նին, 2 միկ րոգ լո բու-

լին ներ և այլն) խտու թյան բարձ րա ցում` ազո տա մի զու թյուն;

ընդ հա նուր այ տուց վա ծու թյուն, որը սր տային ան բա վա րա-

րու թյան կամ լյար դի ցի ռո զի բա ցա կա յու թյան դեպ քում վկա-

յում է արյան մեջ սպի տա կուց նե րի քա նա կի կտ րուկ իջեց-

ման մա սին (հի պոալ բու մի նե միա),

հի պեր թեն զիա, որը զար գա նում է կծի կային սկ լե րո զի հետե-

վան քով:

Այս դրսևորումները զու գակց վում են որո շա կի հա մախ տա նի շում:

Սուր կամ քրո նիկական թու նա վոր ման ար դյուն քում զար գա ցող հա-

մախ տա նիշ ներն են`

սուր երի կա մային ան բա վա րա րու թյուն, որը բնու թագր վում է

136| |

երի կամ նե րի ֆունկ ցիայի ճնշ մամբ, ազո տե միայով և սա կա-

վա մի զու թյամբ;

ք րո նիկա կան երիակա մային ան բա վա րա րու թյուն` երի կամ-

նե րի ֆունկ ցիայի խան գար ման հետ ևան քով առա ջա նում է

ազո տե միա, ացի դոզ, անե միա, հի պեր թեն զիա և այլն;

սուր կամ քրո նի կա կան նեֆ րիտ;

նեֆ րո տիկ հա մախ տա նիշ, որը բնու թագր վում է սպի տա մի-

զու թյամբ (ա վե լի քան 3,5գ սպի տա կուց օրա մե զում);

ա րագ զար գա ցող գլո մե րու լո նեֆ րիտ, որը դրս ևոր վում է

արյու նա մի զու թյամբ, օլի գու րիայով, որոնք մի քա նի տար վա

ըն թաց քում նպաս տում են երի կա մային ան բա վա րա րու թյան

զար գաց մա նը:

15.2.2. Խմե լու ջրում քսե նո բիոտիկ նե րի քա նա կի իջեց ման

ու ղի նե րը

Ազ գաբ նակ չու թյա նը մա քուր խմե լու ջրով ապա հո վե լու հիմ նա-

կան մի ջո ցը պե տա կան հս կո ղու թյունն է, որն ուղղ ված է ջրում թու-

նա վոր նյու թե րի քա նա կի իջեց մա նը: Յու րա քան չյուր պե տու թյու նում

մշակ ված են նոր մա տի վային ակ տեր և փաս տաթղ թեր, որոնք կա նո-

նա կար գում են տար բեր նյու թե րի պա րու նա կու թյու նը ջրում:

Գո յու թյուն ու նեն նաև խմե լու ջրի մաքր ման այլ մի ջոց ներ.

ե ռաց նե լը, քա նի որ մար դիկ ջրի մեծ մա սը օգ տա գոր ծում են

տաք ըմ պե լի քի և կե րա կու րի տես քով (ա պուր, թեյ, սուրճ),

ապա ջրի եռաց ման դեպ քում կամ կե րա կուր պատ րաս տե լիս

որոշ բա ղադ րա մա սեր ցն դում են կամ նստ վածք առա ջաց-

նում;

ջ րի ֆիլտ րում տար բեր քա միչ նե րի օգ տա գործ մամբ` ակ տի-

վա ցած ածու խից և կե րա մի կայից, որը ջրում ռա դո նի քա նա-

կի իջեց ման ար դյու նա վետ մի ջոց է;

քա միչ նե րի օգ տա գոր ծում, որոնք աշ խա տում են հե տա դարձ

օս մո սի սկզ բուն քով:

137| |

Գ ԼՈՒԽ 16. ԼԻ ՏՈՍ ՖԵ ՐԱՆ, ՀՈ ՂԸ ԵՎ ԱՌՈՂ ՋՈՒԹՅՈՒ ՆԸ

16.1. Ընդ հա նուր պատ կե րա ցում ներ

Լի տոս ֆե րան (քա րո լոր տը) Երկ րի ար տա քին կարծր թա ղանթն

է: Հո ղը լի տոս ֆե րայի մա կե րե սային շերտն է: Լի տոս ֆե րայի ներ-

քին սահ մա նը գտն վում է 50-200 կմ խո րու թյան վրա: Այն կազմ ված

է ամուր, հե ղուկ, գա զան ման մա սե րից, բույ սե րից, կեն դա նի նե րից և

ման րէ նե րից: Հո ղի հատ կու թյուն ներն էա պես փոխ ված են մար դու

տն տե սա կան գոր ծու նեու թյան ար դյուն քում:

Հո ղի բեր րիու թյու նը, նրա դե րը լանդ շաֆտ նե րի ձևա վոր ման մեջ,

նյու թե րի շր ջապ տույ տում, կեն սերկ րա ցե նոզ նե րի պահ պա նու մը,

կեն սերկ րա քի միական էն դե միանե րի և այլ բնա կան -էն դե միկ հի վան-

դու թյուն նե րի սահ ման նե րի կան խո րո շու մը դարձ նում են հո ղը կեն-

սո լոր տի կար ևոր տարր, որից կախ ված է մարդ կանց առող ջա կան

վի ճա կը:

Ներ կա յումս գտ նում են, որ տար բեր տա րա ծաշր ջան նե րում հո-

ղի քի միական կազ մը միան ման չէ, և նրան ցում պա րու նակ վող քի-

միական տար րե րը ըստ տա րա ծաշր ջան նե րի ան հա վա սա րա չափ

են բաշխ ված: Որոշ քի միական տար րեր ան հրա ժեշտ են օր գա նիզմ-

նե րի բնա կա նոն գոր ծու նեու թյան հա մար: Դրանց ան բա վա րա րու-

թյու նը, ավել ցու կը կամ դիս բա լան սը կա րող է հի վան դու թյուն ներ

առա ջաց նել, որոնց ան վա նում են միկ րոէ լե մեն տոզ կամ կեն սերկ-

րա քի միական էն դե միաներ, որոնք կա րող են լի նել ինչ պես բնա կան,

այն պես էլ տեխ նա ծին ծագ ման: Դրանց տա րած ման մեջ կար ևոր

դե րը պատ կա նում է ոչ միայն ջրին, այլև սնն դամ թեր քին, որոն ցում

գտն վող քի միական տար րե րը հո ղից օր գա նիզմ ընկ նում են սնըն-

դային շղ թա նե րով:

16.1.1. Լի տոս ֆե րայի քի միական բնու թա գի րը

Լի տոս ֆե րան կազմ ված է խո շոր կարծր բլոկ նե րից, որոնք գտն-

վում են մշ տա կան շարժ ման մեջ և հրում մե կը մյու սին: Լի տոս ֆե րայի

հիմ նա կան տար րե րը, հատ կա պես մե տաղ նե րը, տե ղա բաշխ ված են

ոչ հո մո գեն և գտն վում են քի միական տար բեր ձևե րով: Շր ջա կա մի-

ջա վայ րում դրանք գտն վում են ցածր խտու թյամբ: Լի տոս ֆե րայի մե-

տաղ նե րը և այլ տար րե րը անընդ հատ գաղ թում են դե պի ջրո լորտ,

138| |

մթ նո լորտ և բիոտ: Լի տոս ֆե րա յում տար րե րի վե րա բաշխ ման եր կու

մե խա նիզմ գո յու թյուն ու նի.

ուղ ղա հա յաց (ըն դեր քից դե պի դուրս);

հո րի զո նա կան` գաղթ մա կե րե սային շեր տում:

Ա ռա ջի նը բե րում է մե տաղ նե րի ոչ հո մո գեն տե ղա բաշխ մա-

նը շր ջա կա մի ջա վայ րում: Այդ դեպ քում դրանց խտու թյու նը տար-

բեր հան քա շեր տե րում տար բեր կլի նի: Այդ գոր ծըն թա ցի հիմ նա կան

պատ ճառ նե րից մե կը հրաբ խային գոր ծու նեու թյունն է: Տար րե րի տե-

ղա բաշխ ման երկ րորդ մե խա նիզ մը հող մա հա րումն է: Այդ եր ևույ թի

հետ կապ ված ֆի զի կա կան պրո ցես նե րը նպաս տում են ապար նե րի

ման րաց մա նը, որը նա խա պատ րաս տում է դրանց հե տա գա աս տի-

ճա նա կան լուծ մա նը կամ աէ րո զոլ վի ճա կին ան ցնե լուն: Այդ գոր ծըն-

թաց նե րը օր գա նա կան կա ղա պա րի մաս նակ ցու թյան պա րա գա յում

ձևա վո րում են հո ղային շեր տը:

Մեզ շր ջա պա տող մի ջա վայ րում առ կա են բո լոր տար րե րը: Կեն-

սա գոր ծու նեու թյան հա մար ան հրա ժեշտ հիմ նա կան տար րե րը միկ-

րոէ լե մենտ ներն են` կալ ցիում, քլոր, մագ նե զիում, ֆոս ֆոր, կա լիում,

ծծումբ: Այդ խմ բին են պատ կա նում օր գա նիզ մում գտն վող միկ րոէ-

լե մենտ նե րը` քրոմ, կո բալտ, պղինձ, եր կաթ, ման գան, ցինկ, սե լեն,

յոդ, ֆտոր: Հա ջորդ խում բը ոչ հիմ նա կան տար րերն են, որոնք կեն-

սա բա նա կան ֆունկ ցիա չու նեն: Դրանք են սնդի կը, կա պա րը, մկն դե-

ղը, կադ միու մը: Մե տաղ նե րի կեն սա մատ չե լիու թյան վրա ազ դում են

ար տա քին մի ջա վայ րի որոշ գոր ծոն ներ.

pH -ը;

օք սի դա վե րա կանգն ման պո տեն ցիալը (Eh);

օր գա նա կան ած խա ծի նը;

ջեր մաս տի ճա նը;

ա նօր գա նա կան լի գանդ նե րը (F, CI);

սուլ ֆիդ նե րը;

հու մու սը, օր գա նա կան միացու թյուն նե րը;

մի ջա վայ րի աղային կազ մը;

կա տիոնային կամ անիոնային փո խա նա կու թյան ու նա կու-

թյու նը;

մի ջա վայ րի իո նային ու ժը;

ջ րի կոշ տու թյու նը:

Կեն սա մատ չե լիու թյան կար ևոր գոր ծոն է հա մար վում էլե մենտ-

նե րի փո խազ դե ցու թյու նը:

139| |

Պ ղին ձը մտ նում է շատ ֆեր մենտ նե րի կազ մու թյան մեջ, որոնք

մաս նակ ցում են օք սի դա-վե րա կանգն ման ռեակ ցիանե րում: Կեն-

սա բա նա կան օք սի դա ցում տե ղի է ու նե նում ցի տոք րոմ նե րի, և այլ

պղինձ պա րու նա կող ֆեր մենտ նե րի մաս նակ ցու թյամբ: Պղին ձը

մաս նակ ցում է նյար դային հա մա կար գի ազ դան շա նային մո լե կու լի

առա ջաց մա նը, նպաս տում է եր կա թի միաց մա նը հե մի կա ռուց ված-

քում: Այն ան հրա ժեշտ է մար դու իմու նային հա մա կար գի գոր ծու-

նեու թյան հա մար:

Վեր ջին տա րի նե րին գիտ նա կան նե րը հաս տա տել են, որ երկ-

րագն դի կեղ ևի լար վա ծու թյու նը, ակ տիվ տեկ տո նա կան խան գա-

րում նե րը` գեոպա թո գեն շր ջան նե րը, բա ցա սա կան ազ դե ցու թյուն են

թող նում մար դու առող ջու թյան վրա, որն իր նե գա տիվ ար դյուն քով

հա ճախ գե րա զան ցում է անթրո պո գեն ազ դե ցու թյա նը:

Գիտ նա կան նե րը նշում են, որ վի ճա կագ րո րեն կապ գո յու թյուն

ու նի չա րո րակ նո րա գո յա ցու թյան, սր տի իշե միկ հի վան դու թյան,

ցր ված կարծ րախ տի (սկ լե րոզ), ինչ պես նաև վար քագ ծային ռեակ-

ցիանե րի փո փո խու թյան ու ճա նա պար հա-տ րանս պոր տային վնաս-

վա ծու թյան և հե պա տո տո նիկ գո տու միջև: Հե տա զո տու թյուն նե րը

ցույց են տվել, որ քաղց կե ղով հի վանդ նե րից 2-ը ապ րում են այդ գո-

տի նե րում:

Մո լո րա կում կան շր ջան ներ, որոնք տար բեր վում են որոշ էլե-

մենտ նե րի բնա կան բարձ րաց մամբ, այդ թվում՝ թու նա վոր, օրինակ՝

մկն դե ղի: Արևմ տյան Բեն գա լիայի (Հնդ կաս տան) ջր հոր նե րում մկըն-

դե ղի պա րու նա կու թյու նը հաս նում է 2000մկգ/լ (Ա ՀԿ -ի թույ լատ րե լի

չա փա քա նա կը կազ մում է 10մկգ/լ): Տե ղի բնա կիչ նե րը ջր հոր նե րի

ջու րը օգ տա գոր ծել են հո ղե րը ոռո գե լու հա մար, որը հնա րա վո րու-

թյուն է տվել տա րե կան ստա նալու բրն ձի երեք բերք: Մկն դեղ պա-

րու նա կող հան քը պի րիտն է, որը մտ նում է հո ղի կազ մու թյան մեջ:

Սո վո րա կան պայ ման նե րում այն ան նշան չա փով թու լաց նում է թու-

նա վոր էլե մեն տի ազ դե ցու թյու նը ջրում: Սա կայն ին տեն սիվ հո ղա-

գոր ծու թյու նը և ոռո գու մը իջեց նում են ջրի քա նա կը ջր հոր նե րում:

Այդ պայ ման նե րում օդի թթ վա ծի նը օք սի դաց նո ղի դեր է տա նում, որը

նպաս տում է մկն դե ղի ան ջատ մա նը նրա ծծմ բային միացու թյուն նե-

րից, և այն սկ սում է լուծ վել ջրում: Բեն գա լիայի բնա կիչ նե րը ջր հո րի

ջու րը օգ տա գոր ծել են խմե լու և ոռոգ ման նպա տա կով, որից տու ժել

են շուրջ 400 հա զար մարդ: Կան տվյալ ներ, որ շր ջա կա մի ջա վայ րի

գոր ծոն նե րը ներդ րում ու նեն երե խա նե րի մոտ առա ջին տի պի շա քա-

140| |

րախ տի էթիոլո գիայում: Ցույց է տր վել, որ ցին կի ցածր մա կար դա կը

այդ հի վան դու թյան ռիս կի գոր ծոն է:

Ա պա ցույց ներ կան, որ որոշ միկ րոէ լե մենտ նե րի (կալ ցիում, մագ-

նիում) բա վա րար քա նա կը շր ջա կա մի ջա վայ րում իջեց նում է սիրտ -

ա նո թային ախ տա բա նու թյան հա ճա խու թյու նը:

Այս պի սով՝ շր ջա կա մի ջա վայ րի բնա կան կազ մը կար ևոր է մեր

առող ջու թյան հա մար: Էկո լո գիական լուրջ պրոբ լեմ է հո ղի թթ վե-

ցու մը, որը առող ջու թյան հա մար սպառ նա լիք է: Լի տոս ֆե րային էլե-

մենտ նե րը ազատ վում և վե րա բաշխ վում են կեն սո լոր տի տար բեր

մա սե րում հո ղա խախտ ման հետևան քով: Այդ գոր ծըն թա ցը կա րող է

վե րա փոխ վել հո ղի մեջ ծծմ բի և ազո տի օք սիդ ներ ընկ նե լու պա րա-

գա յում: Հո ղի վե րին շեր տում գտն վող մե տաղ նե րը թթ վեց ման հետե-

վան քով դառ նում են ավե լի լու ծե լի, ին չը մե ծաց նում է դրանց շար ժու-

նա կու թյու նը և կեն սա մատ չե լիու թյու նը բույ սե րի հա մար: Այդ պի սի

բա ղադ րիչ նե րին են պատ կա նում կալ ցիու մը, մագ նիու մը, ման գա-

նը, ալյու մի նը, նի կե լը, ցին կը, ավե լի քիչ սն դի կը, կա պա րը և պղին-

ձը: Այն պի սի էլե մենտ նե րը, ինչ պի սիք սե լե նը, մո լիբ դե նը, քիչ լու ծե լի

են թթու մի ջա վայ րում և քիչ աս տի ճա նով են գաղ թում բույ սե րի մեջ:

Հաշ վեկշ ռի նման խան գա րու մը կա րող է փո խել միկ րո- և մակ րոէ-

լե մենտ նե րի բնա կա նոն փոխ հա րա բե րու թյու նը կեն դա նի նե րի հյուս-

վածք նե րում, հետ ևա բար սնն դային շղ թայով` մար դու օր գա նիզ մում:

Հա ման ման ար դյուն քը վե րա բե րում է ոչ միայն մե տաղ նե րին:

Ֆոս ֆո րը, որը գլ խա վոր նուտ րիենտ է բույ սե րի հա մար, թթու մի ջա-

վայ րում դառ նում է քիչ հա սա նե լի բույ սե րի հա մար, որը նպաս տում է

բույ սե րի աճի և զար գաց ման ար գե լակ մա նը: Հո ղի հիմ նայ նա ցու մը,

որը կի րա ռում են որոշ երկր նե րում թթ վեց ման դեմ պայ քա րե լու հա-

մար, նույն պես ան ցան կա լի է, քա նի որ բա ցա սա կան ազ դե ցու թյուն է

թող նում բույ սե րի և կեն դա նի նե րի վրա:

Չ նա յած նկա րագր ված ար դյուն քին՝ հո ղը կա րող է հա կազ դել

տե ղի ու նե ցող գործընթացնե րին: Երկ րա քի միական կար գա վի ճա-

կից է կախ ված հո ղի բու ֆե րային ծա վա լը: Եթե հո ղը պա րու նա կում

է բա վա րար քա նա կով կար բո նատ ներ, որոնք ձևա վո րում են կար բո-

նա տային բու ֆե րային հա մա կար գը, ապա չե զո քաց նում են թթ վային

ան ձրև նե րը: Կրի տի կա կան վի ճակ առա ջա նում է այն դեպ քում, եթե

հո ղի թթ վայ նա ցու մը ցածր է 4,5 -ի ց: Այս դեպ քում գոր ծում է այլ բու-

ֆե րային հա մա կարգ, որի գոր ծու նեու թյան ար դյուն քում լուծ վում են

վատ լուծ վող ալյու մի նի աղե րը, ին չը բե րում է այդ բա ղադ րա մա սի

141| |

մո բի լի զաց մա նը: Այդ պրո ցե սը ըն թա նում է շատ արագ, հետևա բար

ալյու մի նի բարձր խտու թյուն ի հայտ է գա լիս գետ նաջ րե րում: Բա-

ցի այդ՝ pH -ի իջե ցու մը նպաս տում է այլ մե տաղ նե րի շար ժու նու թյան

մե ծաց մա նը, օրի նակ՝ կադ միու մի, որը հիմ նա կա նում ու նի ան թրո պո-

գեն ծա գում:

Հո ղի աղ տոտ վա ծու թյան պրոբ լե մը տար բեր վում է մթ նո լոր տի և

ջրո լոր տի աղ տոտ ման մե խա նիզմ նե րից. 1. հո ղը քիչ շար ժուն մի ջա-

վայր է; 2. հո ղում դան դաղ է տե ղի ու նե նում աղ տո տիչ նե րի գաղ թի

պրո ցե սը; 3. նրա նում լավ են կու տակ վում քսե նո բիոտիկ նե րը:

16.1.2. Հո ղի աղ տոտ ման հիմ նա կան աղ բյուր նե րը

Անթ րո պո գեն գոր ծու նեու թյան ցան կա ցած տե սակ քսե նո-

բիոտիկ նե րով հո ղի աղ տոտ ման աղ բյուր է:

Գյու ղա կան տն տե սու թյուն` պա րար տա նյութ, պես տի ցիդ-

ներ, կեղ տաջ րեր և անաս նա բու ծա կան մնա ցուկ ներ: Պես տի-

ցիդ նե րը բա ժան վում են հետ ևյալ հիմ նա կան խմ բե րի` հեր բի-

ցիդ ներ; ին սեկ ցիդ ներ; ֆուն գի ցիդ ներ:

Ար դյու նա բե րու թյուն, փո խադ րա մի ջոց:

Կեն ցա ղային գոր ծու նեու թյուն` կեղ տաջ րեր, կեն ցա ղային

թա փոն ներ:

Ք սե նո բիոտիկ նե րով հո ղի աղ տոտ ման հետ ևանք նե րը`

հո ղա ռա ջաց ման գործընթացի ար գե լա կում;

բեր քատ վու թյան և գյու ղատն տե սա կան ար տադ րան քի սպա-

ռո ղա կան որա կի իջե ցում;

հո ղի ինք նա մաքր ման պրո ցես նե րի ար գե լա կում;

ք սե նո բիոտիկ նե րի կու տա կում և դրանց հե տա գա միգ րա-

ցիա՝ սնն դամ թերք սն ման շղ թա նե րով:

142| |

Գ ԼՈՒԽ 17. ՆԻՏ ՐԱՏ ՆԵ ՐԻ, ՆԻՏ ՐԻՏ ՆԵ ՐԻ ԵՎ ՆԻՏՐՈԶՈ ՄԻԱՑՈՒԹՅՈՒՆ ՆԵ ՐԻ ԴԵ ՐԸ ՄԱՐ ԴՈՒ

ԱԽՏԱ ԲԱ ՆՈՒԹՅՈՒ ՆՈՒՄ

Գյու ղատն տե սա կան ար տադ րու թյան ին տեն սի վա ցու մը հան-

գեց րել է նոր էկո լո գիական խն դիր նե րի առա ջաց մա նը՝ կապ ված

օր գա նիզ մի վրա նիտ րատ նե րի ազ դե ցու թյան կտ րուկ բարձ րաց ման

հետ: Նիտ րատ նե րը բույ սե րի հան քային սն ման տարրեր են, որոնք

ան հրա ժեշտ են սպի տա կու ցի սին թե զի հա մար: Նիտրատները ոչ

մեծ քա նա կով մշ տա պես ան ցնում են մար դու և կեն դա նի նե րի օր-

գա նիզմ, որի ար դյուն քում նրանց մոտ ձևա վոր վում են հար մա րո ղա-

կան նյու թա փո խա նա կային մե խա նիզմ ներ: Դրա նով նիտ րատ նե րը

տար բեր վում են պես տի ցիդ նե րից և այլ քի միական աղ տո տիչ նե րից:

Սա կայն հան քային պա րար տա նյու թե րի ոչ ռա ցիոնալ օգ տա գոր ծու-

մը, ագ րո տեխ նի կա կան մի ջո ցա ռում նե րը չպահ պա նե լը նպաստում

են նիտ րատ նե րի ավել ցու կային կու տակ մա նը բույ սե րում: Դա, զու-

գակց վե լով ջրի և սնն դամ թեր քի մեջ գտն վող նիտ րատ նե րի հետ, մեծ

ծան րա բեռն վա ծու թյուն է առա ջաց նում օր գա նիզ մում, որն ան դրա-

դառ նում է նրա առող ջա կան վի ճա կի վրա:

17.1. Օր գա նիզմ նիտ րատ նե րի ըն դուն ման աղ բյուր նե րը

17.1.1. Սնն դամ թերք

Մր գեր և բան ջա րե ղեն: Բույ սե րը նիտ րատ ներ ստանում են հո-

ղից, ապա այն նախ վե րա փոխ վում է նիտ րի տի (կա տա լիզ վում է

նիտ րատ ռե դուկ տազ ֆեր մեն տով), ապա նիտ րիտ նե րի վե րա կանգ-

նում ամո նիակի (կա տա լիզ վում է նիտ րիտ ռե դուկ տա զով): Վեր ջինս

օգ տա գործ վում է ամի նաթթու նե րի և սպի տա կուց նե րի սին թե զի հա-

մար: Նիտ րատ նե րը կու տակ վում են ար մատ նե րում, ցո ղու նում, ջղե-

րում, կո թու նում: Տերև նե րը և ար մա տապ տուղ նե րը ավե լի հա րուստ

են նիտ րա տով, քան պտուղ նե րը: Նիտ րատ նե րի քա նա կը բույ սե րում

կախ ված է նրանց նյու թա փո խա նա կու թյան բնույ թից: Առա վել շատ

նիտ րատ ներ կու տա կում են սև բող կը, սե ղա նի ճակն դե ղը, սա լա թը,

թրթն ջու կը, սպա նա խը, ամ սա կան բող կը, խա վար ծի լը, պետ րուշ-

կայի տերև նե րը, սա մի թը, նե խու րը: Են թադր վում է, որ հա ցազ գի նե-

րը, մր գե րը, հա տապ տուղ նե րը նիտ րատ նե րի վտան գա վոր խտու-

թյուն չեն կու տա կում: Բույ սե րում նիտ րատ նե րի կուտ ակ ման վրա

143| |

ազ դում են ջեր մաս տի ճա նը, խո նա վու թյու նը, ար ևի լույ սը, ազո տի

մեծ քա նա կը հո ղում, միկ րո տար րե րի առ կա յու թյու նը: Ջուրն ան-

հրա ժեշտ է, որ պի սի ար մա տից նիտ րատ նե րը փո խանց վեն բույ սի

այն հատ ված նե րին, որ տեղ դրանք յու րաց վում են: Ուս տի չո րու թյան

դեպ քում նիտ րատ նե րը կու տակ վում են ար մա տում և ջղե րում: Միկ-

րո տար րերն ան հրա ժեշտ են ֆեր մենտ նե րի աշ խա տան քի հա մար,

որոնք մաս նակ ցում են նիտ րատ նե րի վե րա փոխ մա նը ամո նիակի:

Լույսն էներ գիայի աղ բյուր է նիտ րատ նե րը ամո նիակի վե րա փո-

խե լու հա մար: Լույ սի ան բա վա րա րու թյան դեպ քում նիտ րատ նե րի

վե րա կանգն ման արա գու թյունն իջ նում է: Այդ պատ ճա ռով ջեր մո-

ցային բան ջա րե ղե նն ավե լի շատ նիտ րատ է պա րու նա կում, քան

բաց տա րա ծու թյան մեջ աճա ծը:

Նիտ րատ նե րի քա նա կը բույ սե րում շա տա նում է հան քային պա-

րար տա նյու թե րի ոչ ռա ցիոնալ օգ տա գործ ման դեպ քում, հատ կա պես

նիտ րատ ներն ին տեն սի վո րեն կու տակ վում են, եթե միայն օգ տա գոր-

ծում են ազո տա կան պա րար տա նյութ: Օր գա նա կան պա րար տա-

նյու թե րը նպաս տում են նիտ րատ նե րի կու տակ մա նը, ֆոս ֆո րա կա նը

և կա լիու մա կա նը որոշ տե սա կի բույ սե րի մոտ կա րող են ար գե լել այդ

գոր ծըն թա ցը:

Մ սային և ձկ նային մթերք ներ: Բնա կան մի սը նիտ րատ քիչ է

պա րու նա կում (5-20 մգ/կգ), իսկ սա ռեց ված ձու կը` ավե լի քիչ` 2-15

մգ/կգ: Կեն դա նի նե րի կե րի մեջ նիտ րատ նե րի ավե լա ցու մը 6-10 ան-

գամ նպաստում է կո վե րի և խո զե րի մսի մեջ նիտ րատ նե րի ավե լաց-

մա նը 1,5-2 ան գամ:

Նիտ րատ ներն ու նիտ րիտ ներն ավե լաց նում են մսային և որոշ

ձկ նային մթերք նե րին հետ ևյալ նպա տակ նե րով`

հա մի և հո տի լա վաց ման, գույ նի կա յու նաց ման հա մար;

ախ տա ծին միկ րոֆ լո րայի զար գա ցու մը կան խե լու հա մար:

Մ սին ավե լաց ված նիտ րիտ նե րից պատ րաս տի եր շի կե ղե նում

մնում է 70-85% -ը, ընդ որում՝ կիսապխտած եր շի կում ավե լի քիչ է (50-

60 մգ/կգ), քան ապխ տա ծում (150 մգ/կգ):

Պա նիր: Նիտ րատ ներն օգ տա գոր ծում են որոշ պա նիր նե րի ար-

տադ րու թյան մեջ՝ օտար միկ րոֆ լո րայի զար գա ցու մը կան խե լու

նպա տա կով: Պանի րի հա սու նաց մա նը զու գըն թաց նիտ րատ նե րի

խտու թյու նը պա կա սում է մինչև 30-140 մգ/կգ, իսկ նիտ րիտ նե րի նը`

0,1 մգ/կգ:

Ջու րը մար դու օր գա նիզ մում նիտ րատ նե րի ըն դուն ման աղ բյուր է:

144| |

Նիտ րատ նե րի քա նա կը մա կե րե սային և ստո րերկ րյա ջրե րում տա-

տան վում է լայն սահ ման նե րում՝ կախ ված երկ րա քի միական պայ-

ման նե րից, ազո տային պա րար տա նյու թե րի օգ տա գոր ծու մից, ազո-

տային միացու թյուն նե րի ար դյու նա բե րա կան ար տա նե տում նե րից:

Քա ղա քային ջրա մա տա կա րար ման հա մա կար գում նիտ րատ նե րի

քա նա կը շատ չէ (մինչև 10 մգ/լ): Դրանց խտու թյու նը շատ է գետ նա-

ջրե րում և ջր հոր նե րում: Որ քան շատ նիտ րատ են հող մտց նում, այն-

քան դրանց քա նա կը շատ կլի նի խմե լու ջրում: Հո ղա գոր ծու թյամբ և

անաս նա պա հու թյամբ զբաղ վող շր ջան նե րում նիտ րատ նե րի քա նա-

կը ջրում շատ է, եր բեմն ան ցնում է թույ լատ րե լի սահ մա նը (45 մգ/լ):

Եթե նիտ րատ նե րի քա նա կը ջրում 8 մգ/լ է, ջուրն ու նե նում է տտիպ,

թթ վաա ղային համ, իսկ 1500-2000 մգ/լ -ի պա րա գա յում` դա ռը համ և

պի տա նի չէ օգ տա գործ ման հա մար: Ջրով օր գա նիզմ ան ցած նիտ-

րատ նե րը հա տուկ նշա նա կու թյուն ու նեն, քա նի որ 1,25 ան գամ ավե-

լի թու նա վոր են, քան սնն դամթերքի հետ ըն դու նած նիտ րատ նե րը:

Օդ: Օդում նիտ րատ նե րի քա նա կը տա տան վում է 1-40 մկգ/մ3:

Նիտ րատ նե րի աէ րո զոլ նե րը ազո տի գա զան ման օք սի դի օք սի դաց-

ման ռեակ ցիայի վերջ նա կան փուլն է մթ նո լոր տում, ընդ որում՝ ֆո տո-

քի միական աղ տոտ ման են թար ված քա ղա քային շր ջան նե րում կա-

րող է առա ջա նալ նշա նա կա լից քա նա կով կա խույ թային նիտ րատ-

ներ: Օդում նրա բարձր խտու թյու նը գրգ ռում է վե րին շն չու ղի նե րը:

17.2. Նիտ րատ նե րի պա րու նա կու թյան փո փո խու թյու նը

սնն դամ թեր քում

Բան ջա րե ղե նը պա հե լիս նիտ րատ նե րի քա նակն իջ նում է՝ ի հա-

շիվ նիտ րիտ նե րի վե րա կանգն ման: Թարմ բան ջա րե ղե նում նիտ-

րիտ նե րի վտան գա վոր խտու թյուն չի հայտ նա բեր վել: Սե նյա կային

ջեր մաս տի ճա նը, կեղ տը, խո նա վու թյու նը նպաս տում են ման րէ նե րի

բազ մաց մա նը, որոնք նիտ րատ նե րը վե րա փո խում են նիտ րիտ նե րի,

իսկ վնաս ված բջիջ նե րից նրանք ստա նում են ան հրա ժեշտ սնն դա-

նյու թե րը:

Նիտ րատ նե րի վե րա կանգ նու մը նիտ րիտ նե րի դան դա ղում է

բան ջա րե ղե նը սառ նա րա նում պա հե լիս, հատ կա պես սա ռեց ված

տես քով:

Նիտ րատ նե րի վե րա կանգ նու մը նիտ րիտ նե րի ու ժե ղա նում է

մթեր քը ալյու մի նե կաթ սա յում պատ րաս տե լիս: Բան ջա րե ղե նի ման-

145| |

րա ցու մը իդեալա կան պայ ման ներ է ստեղ ծում ման րէ նե րի հա մար,

որոնք վե րա կանգ նում են նիտ րատ նե րը նիտ րիտ նե րի, ուս տի բան ջա-

րե ղե նի սա լաթ ներ խոր հուրդ է տր վում պատ րաս տել օգ տա գոր ծե լուց

ան մի ջա պես առաջ: Նիտ րիտ նե րի մեծ քա նակ կու տակ վում է ջեր-

մո ցային բար ջա րե ղեն նե րից պատ րաստ ված հյու թե րում: Ճակնդե ղի

հյու թը 370C ջեր մաս տի ճա նում մեկ օր պա հե լիս նիտ րիտ նե րի քա նա-

կը կազ մում է 286 մգ/լ, սե նյա կային ջեր մաս տի ճա նի դեպ քում` 118

մգ/լ, սառ նա րա նում` 26 մգ/լ: Չս տե րի լի զաց ված բան ջա րե ղե նի հյու-

թում 200C -ո ւմ մի քա նի ժամ վա ըն թաց քում նիտ րիտ նե րի խտու թյու նը

մե ծա նում և վտանգ է ներ կա յաց նում երե խա նե րի հա մար:

Մ թեր քի խո հա րա րա կան մշակ ման տար բեր մե թոդ նե րն իջեց-

նում են նրան ցում նիտ րատ նե րի քա նա կը: Դրանք են`

բույ սե րի նիտ րա տային հատ ված նե րի մաք րում և հե ռա ցում

(վա րուն գը կլ պել, կա ղամ բի ար տա քին տերև նե րը հե ռաց նել);

մ թեր քի լավ լվա ցում;

մեծ քա նա կով ջրի մեջ եփե լը: Եփե լիս ապաակ տի վա նում

է նիտ րատ ռե դուկ տազ ֆեր մեն տը, և նիտ րա տը չի վե րա-

կանգն վում նիտ րի տի;

բան ջա րե ղե նը տա պա կե լիս, շո գե խա շե լիս նիտ րատ նե րի

քա նակն իջ նում է 15% -ո վ: Են թադր վում է, որ բարձր ջեր-

մաս տի ճա նային մշակ ման դեպ քում նիտ րատ նե րը մաս նա-

կիորեն քայ քայ վում են մինչև ազո տի օք սի դի և թթ ված նի:

Այս պի սով՝ պատ րաս տի բան ջա րե ղե նային ճաշատեսակում

նիտ րատ նե րի քա նա կը մի ջի նում 20-25% քիչ է, քան թարմ

մթեր քում:

17.3. Նիտ րատ նե րի ազ դե ցու թյու նը մար դու օր գա նիզ մի վրա

Օր գա նիզ մում նիտ րատ նե րը շատ հեշ տու թյամբ ներծծ վում են

ստա մոքս -ա ղի քային ու ղու վե րին բա ժին նե րում (հատ կա պես ստա-

մոք սում): Նիտ րատ նե րի մի մա սը առանց փո փո խու թյան ներծծ վում

է արյուն: Նիտ րատ նե րի ընդ հա նուր քա նա կի 42-90% -ը 8 ժամ հե-

տո ար տա զատ վում է մե զով: Նիտ րատ նե րի հիմ նա կան մա սը ստա-

մոքս -ա ղի քային ու ղիում ապ րող միկ րոֆ լո րայի կող մից են թարկ վում

է փո խա նա կու թյան: Կախ ված ման րէ նե րի տե սա կից, մի ջա վայ րի

pH -ի ց, միկ րո տար րե րի, ած խաջ րե րի քա նա կից՝ կա րող են առա-

ջա նալ հետևյալ միացու թյուն նե րը` նիտ րիտ ներ, ազո տի օք սիդ ներ,

146| |

ամո նիակ, հիդ րօք սի լա մին: Առա վել շատ նիտ րա տի վե րա փո խու մը

նիտ րի տի տե ղի է ու նե նում թքի մեջ:

Մար դու հա մար առա վել վտան գա վոր են նիտ րիտ նե րը: Ներծըծ-

վե լով ստա մոքս -ա ղի քային ու ղի՝ ընկ նում են արյան մեջ, թա փան-

ցում էրիթ րո ցիտ ներ և ռեակ ցիայի մեջ մտ նում հե մոգ լո բի նի հետ:

Օք սի դա վե րա կանգն ման ռեակ ցիայի ըն թաց քում եր կա թը երկ վա լեն-

տից դառ նում է եռ վա լենտ, ար դյուն քում հե մոգ լո բի նը օք սի դա նում

է մեթ հե մոգ լո բի նի, իսկ նիտ րիտ իո նը վե րա կանգն վում է NO -ի: 1մգ

նատ րիու մի նիտ րի տը կա րող է 2000մգ հե մոգլո բի նը վե րա ծել մեթ հե-

մոգ լո բի նի: Փո խազ դե լով վե րա կանգն ված հե մոգ լո բի նի հետ՝ NO-ն

առա ջաց նում է HbNO հա մա լի րը: Ար դյուն քում խան գար վում է հե-

մոգ լո բի նի փո խադ րա կան ֆունկ ցիան և թթ վա ծի նը, չնա յած արյան

ու ժեղ օք սի գե նաց մա նը՝ քիչ քա նա կով է ան ցնում հյուս վածք ներ:

Զար գա նում է հյուս ված քային և արյու նային թթ ված նա քաղց:

Չա փա հաս առողջ օր գա նիզ մում մեթ հե մոգ լո բի նը վե րա կանգ նող

ֆեր մեն տային հա մա կար գե րի ազ դե ցու թյան տակ (ՆԱԴH-մեթ հե-

մոգ լո բին ռե դուկ տազ) հեշ տու թյամբ վե րա փոխ վում է օք սի հե մոգ լո-

բի նի:

Ա ռողջ մար դու էրիթ րո ցիտ նե րում մի ջի նում պա րու նակ վում է 2%

մեթ հե մոգ լո բին: Այն ավե լի շատ է կրծ քով կե րակր վող երե խա նե րի և

ան չա փա հաս նե րի մոտ: Մեթ հե մոգ լո բի նի քա նա կի մինչև 10% ավե-

լաց ման դեպ քում առա ջա նում է ցիանոզ, 20-50% -ի պա րա գա յում

զար գա նում են թթ ված նա քաղ ցի ախ տա նիշ ներ` ար տա հայտ ված

ցիանոզ, գլ խա ցավ, թու լու թյուն, շնչա հեղ ձու թյուն, տա խի կար դիա,

գի տակ ցու թյան կո րուստ: Եթե մեթ հե մոգ լո բի նի քա նա կը գե րա զան-

ցում է 50% -ը, մար դը մա հա նում է:

Մար դու օր գա նիզ մում կան հա մա կար գեր, որոնք կան խում են

մեթ հե մոգ լո բի նի առա ջա ցու մը: Այս պես՝ գլու տա տիոն պե րօք սի դա զի

ներ կա յու թյամբ վե րա կանգն ված գլու տա տիոնը փո խազ դում է էրիթ-

րո ցիտ ներ ըն կած օք սի դաց նող մո լե կուլ նե րի հետ` կան խե լով դրանց

մեթ հե մոգ լո բին առա ջաց նե լու ազ դե ցու թյու նը:

Է րիթ րո ցիտ նե րում օք սի դանտ նե րի քա նա կը ցածր մա կար դա-

կի վրա ապա հո վող սուբստ րա տի ան բա վա րա րու թյու նը կա րող է

նպաս տել այդ նյու թե րի կու տակ մա նը, չա փա վոր մեթ հե մոգ լո բի նե-

միայի, հե մո լի զի և արյան մեջ Գեյն ցի մարմ նիկ նե րի ի հայտ գա լուն

(վեր ջինս հե մոգ լո բի նի բնա փոխ ման ար գա սիք է):

Մյուս մե խա նիզ մը, որն ապա հո վում է մեթ հե մոգ լո բի նի վե րա-

147| |

կանգ նու մը հե մոգ լո բի նի տե ղի է ու նե նում 2 ֆեր մեն տային հա մա-

կար գե րի օգ նու թյամբ:

NADH + HbFe(3+)-OH → HbFe(2+) + NADNADFH + HbFe(3+)-OH → HbFe(2+) + NADF

Վե րա կանգն ված NADF -ի ան բա վա րար քա նա կը կա րող է ու-

ղեկց վել Գեյն ցի մարմ նիկ նե րի առա ջաց մամբ: Եթե մինչև 20-րդ դա-

րի 60 -ա կան թվա կան նե րը նիտ րատ նե րի հիմ նա կան վտան գը կապ-

վում էր մեթ հե մոգ լո բի նի առա ջաց ման հետ, ապա ներ կա յումս նիտ-

րատ նե րը հա մար վում են քաղց կե ղա ծին N-նիտ րո զոմիացու թյուն նե-

րի հիմ նա կան նա խորդ նե րից:

Ո րոշ երկր նե րում ուղ ղա կի կո րե լյա ցիա է հաս տատ վել օգ տա-

գործ ված ազո տա կան պա րար տա նյու թե րի քա նա կի և ստա մոք սի

քաղց կե ղից մա հա ցող նե րի միջև: Նիտ րատ նե րի քրո նի կա կան ազ դե-

ցու թյու նը ճն շում է իմու նային կար գա վի ճա կի որոշ կող մե րը:

17.3.1. Նիտ րատ նե րով և նիտ րիտ նե րով սուր թու նա վո րում

Նիտ րատ նե րով թու նա վոր ման դեպ քե րը ներ կա շր ջա նում շատ

չեն, սա կայն ան հրա ժեշտ է հաշ վի առ նել, որ թու նա վո րու մը ծանր

ըն թացք է ու նե նում և կա րող է ավարտ վել մա հա ցու ել քով: Սուր նիտ-

րատ-նիտ րի տային մեթ հե մոգ լո բի նե միան կա րող է զար գա նալ խմե-

լու ջրի, բան ջա րե ղե նի, մսային և ձկ նային մթերք նե րի օգ տա գործ-

ման դեպ քում, որոնք մեծ քա նա կով նիտ րատ ներ և նիտ րիտ ներ են

պա րու նա կում: Ման կա հա սակ երե խա նե րի մոտ սուր մեթ հե մոգ լո բի-

նե միա կա րող է զար գա նալ կաթ նային խառ նուրդ նե րի օգ տա գործ-

ման դեպ քում, որոնք պատ րաստ վում են մեծ քա նա կով նիտ րատ ներ

պա րու նա կող ջրով, ինչ պես նաև տար բեր բան ջա րե ղեն նե րից պատ-

րաստ ված հյու թեր օգ տա գոր ծե լիս, որոն ցում նիտ րատ նե րի քա նա-

կը շատ է: Սնն դի հետ օր գա նիզմ ըն կած նիտ րատ նե րի ներծծ ման

արա գու թյու նը կախ ված է օրա բաժ նի կազ մից: Բու սա կան սնն դի

դեպ քում արյան մեջ նիտ րատ նե րի առա վե լա չափ խտու թյուն լի նում

է 2-3 ժամ հե տո: Ճար պերն իջեց նում են դրանց ներծծ ման արա գու-

թյու նը: Կլի նի կա կան նշան նե րը զար գա նում են 1-1.5 ժամ հե տո, երբ

նիտ րատ ներն օր գա նիզմ են ընկ նում ջրի հետ և 4-5 ժամ հե տո` երբ

սնն դի հետ են ան ցնում: Դիտ վում է շր թունք նե րի, լոր ձա թա ղանթ նե-

րի, եղունգ նե րի, դեմ քի ցիանոզ: Հնա րա վոր է սրտ խառ նոց, փս խում,

թքար տադ րու թյուն, լուծ, ցավ էպի գաստ րալ շր ջա նում: Նյար դային

148| |

հա մա կար գում դիտ վող նշան ներն են ընդ հա նուր թու լու թյու նը, ծոծ-

րա կային շր ջա նում ու ժեղ գլ խա ցա վը, հա մա ձայ նեց ված շար ժում-

նե րի խան գա րու մը, գլ խապ տույ տը, ծանր դեպ քե րում` ցն ցում նե րը,

մկան նե րի կարկամվածու թյան բարձ րա ցու մը, գի տակ ցու թյան կո-

րուս տը, կո մա տոզ վի ճա կը:

Թթ ված նի ան բա վա րա րու թյու նը հյուս վածք նե րում խո րա նում է

նիտ րատ նե րի անո թա լայ նիչ ազ դե ցու թյան և արյան ճնշ ման իջեց-

ման հետ ևան քով: Անո թա զար կը ան հա մա չափ է, լե ցու նու թյու նը`

թույլ, ծայ րան դամ նե րը` սա ռը: Հի վանդ նե րը գան գատ վում են կըրծ-

քա վան դա կի ցա վից, կա րող է դիտ վել նաև շն չա հեղ ձու թյուն:

17.3.2. Նիտ րատ նե րով և նիտ րիտ նե րով թու նա վոր ման դեպ քում

ցույց տր վող բժշ կա կան օգ նու թյուն

Այդ քսե նո բիոտիկ նե րով թու նա վոր ման դեպ քում ան հրա ժեշտ է.

> Ա ռա ջին օգ նու թյունը.

ս տա մոք սի լվա ցում սո դա յաջ րով;

ակ տի վա ցած ածու խի, լու ծո ղա կա նի նշա նա կում;

լիար ժեք հան գիստ:

> Մեթ հե մոգ լո բի նի քա նակն իջեց նե լու հա մար ան հրա ժեշտ է.

1% մե թի լեն կա պույ տի նե րե րա կային նե րար կում: 10 մգ/կգ

(1% մե թի լեն կա պույ տը 25% գլյու կո զի լու ծույ թում) նե րար կել

15-20 րո պե ընդ մի ջու մով;

նատ րիու մի թիոսուլ ֆա տի ըն դու նում` 30% լու ծույթ նե րե րա-

կային դան դաղ նե րար կում 5-10 մլ;

աս կոր բի նաթթ վի նե րար կում, 5% լու ծույթ մինչև 50-60 մլ:

> Օք սի գե նո թե րա պիա: Թթ ված նի խտու թյու նը ներշնչ վող խառ-

նուր դում չպետք է գե րա զան ցի 25%: Եթե վի ճա կը չի վա տա նում, այն

կա րե լի է հասց նել մինչև 30-35%:

> Ու ժե ղաց ված դիու րեզ` ջրային ծան րա բեռն վա ծու թյուն:

> Սր տային մի ջոց ներ:

ԱՀԿ-ի երաշ խա վո րու թյան հա մա ձայն՝ նիտ րատ նե րի թույ լատ-

րե լի չա փա բա ժի նը չա փա հաս նե րի հա մար կազ մում է 5 մգ/կգ, նիտ-

րիտ նե րի նը` 0,15 մգ/կգ, նա խադպ րո ցա կան նե րի հա մար` 0,2 մգ/կգ:

Նիտրիտների նկատմամբ հատկապես զգայուն են կրծքի հա-

սակի երեխաները: Ուստի կաթնային խառնուրդները պետք է

պատրաստել նիտրատների ցածր պարունակություն ունեցող ջրով

149| |

կամ օգտագործել կովի կաթ: Մանկական սննդում օգտագործել

նիտրատների ցածր պարունակություն ունեցող բանջարեղեն:

Մանկական սննդին չպետք է ավելացնել նիտրատներ և նիտրիտներ:

17.4. N-նիտ րո զո միացու թյուն ներ

Այս խմ բի միացու թյուն նե րի քա նա կը շատ մեծ է: Դրանց հա մար

ընդ հա նուր է հա մար վում նիտ րո զա խում բը` N-N=0, որին կա րող են

միանալ տար բեր ռա դի կալ ներ: Այդ ռա դի կալ նե րի բնույ թից կախ-

ված՝ առանձ նաց վում է 2 դաս` նիտ րո զա մին ներ և նիտ րո զա միդ ներ:

Շր ջա կա մի ջա վայ րում նիտ րո զո միացու թյուն ներ պա րու նակ վում են

ցածր խտու թյամբ մթ նո լոր տային օդում, ջրում, սնն դամ թեր քում:

Շր ջա կա մի ջա վայր նիտ րո զո միացու թյուն ներ ընկ նե լու ան թրո-

պո գեն աղ բյուր ներն են ներ կե րի, քսա յու ղե րի, պես տի ցիդ նե րի ար-

տադ րու թյու նը:

Նիտ րո զո միացու թյուն ներն առա ջա նում են երկ րոր դային և եր-

րոր դային ամին նե րի ու ամիդ նե րի հետ նիտ րիտ նե րի փո խազ դե-

ցու թյան ար դյուն քում, որոնք սպի տա կուց նե րի փո խա նա կու թյան

մի ջան կյալ ար գա սիք ներ են: Հետ ևա բար դրանք կա րող են պա րու-

նակ վել սպի տա կուց նե րով հա րուստ գրե թե բո լոր սնն դամ թերք նե-

րում: Որոշ ամին ներ (պիր րո լի դին, պի պե րի դին) պա րու նակ վում են

ծխա խո տի ծխում: Նիտ րո զա մին նե րի ին տեն սիվ առա ջա ցում տե ղի

է ու նե նում ստա մոք սում pH 1.0-2.0 -ի դեպ քում: Հնա րա վոր է նիտ րո-

զա մին նե րի առա ջա ցում թքում: Նիտ րո զա մին ներ կա րող են սին թեզ-

վել E coli, Proteus Vulgaris և այլ ստ րեպ տա կո կե րի ազ դե ցու թյամբ:

Քա նի որ բակ տե րիանե րը և մակ րո ֆա գե րը վե րա կանգ նում են նիտ-

րատ նե րը և առա ջաց նում նիտ րո զա մին ներ, մի զար տա հա նող ու ղի-

նե րի քրո նի կա կան վա րակ նե րով հի վանդ նե րը պետք է զգու շա նան

այդ ու ղի նե րում ու ռուցք նե րի առա ջա ցու մից:

Նիտ րիտ նե րից և երկ րոր դային ամին նե րից նիտ րո զա մին նե րի

սին թեզն արա գաց նում են քլո րիդ նե րը, բրո միդ նե րը, յո դիդ նե րը, իսկ

դան դա ղեց նում են տա նին նե րը, տո կո ֆե րո լը, ռե տի նո լը, աս կոր բի-

նաթ թուն:

Հո ղը հա րուստ է նիտ րո զոա մին նե րի նա խորդ նե րով` նիտ րատ-

նե րով, նիտ րիտ նե րով, ամին նե րով: Վեր ջին տա րի նե րին ապա ցուց-

վել է նիտ րո զո միացու թյուն նե րի սին թե զի հնա րա վո րու թյու նը հո ղում:

Բա ցի այդ՝ դրանք կա րող են հող ան ցնել ագ րո քի մի կատ նե րով:

150| |

Բույ սե րում նիտ րո զո միացու թյուն ներ գրե թե չեն կու տակ վում, սա-

կայն կա րող են սին թեզ վել նա խորդ նե րից` պահ պան ման և վե րամ-

շակ ման գործընթացում: Մեծ քա նա կով նիտ րո զա մին հայտ նա բեր-

վել է գա րեջ րում (մինչև 14 մկգ/լ): Գի նի նե րում և թունդ ալ կո հո լային

խմիչք նե րում հազ վա դեպ են հան դի պում և քիչ քա նա կով (1-3 մկգ/լ):

Առա վել շատ գտն վում են մսամ թեր քում (ոչ թարմ մսում), որը կախ-

ված է խո հա րա րա կան մշա կու մից: Նիտ րո զա մին նե րի խտու թյան

վրա ազ դում է ջեր մային մշակ ման տևո ղու թյու նը և ջեր մաս տի ճա նը:

Որ քան սնն դամ թեր քի մշակ ման ջեր մաս տի ճա նը բարձր է, տևո ղու-

թյու նը` մեծ, այն քան շատ նիտ րո զա մին ներ են առա ջա նում մթեր-

քում: Սա կայն նիտ րո զա մին ներ գործ նա կա նո րեն չեն առա ջա նում

միկ րոա լի քային վա ռա րա նում մթեր քի պատ րաստ ման դեպ քում:

Նիտ րո զո միացու թյուն նե րի խտու թյան բարձ րա ցում առա ջաց նում

են մսամ թեր քի տա պա կե լը, աղե լը, ապխ տե լը: Ջեր մային և աղային

մշակ ման պա րա գա յում մսում պա րու նակ վող սպի տա կուց նե րի մի

մա սը ճեղք վում է մինչև ամին ներ և ամիդ ներ, որն ու ժե ղաց նում է

նիտ րո զա ցու մը: Ձկ նե ղե նում նիտ րո զա մին ներ հազ վա դեպ են լի նում

և քիչ քա նա կով: Նշա նա կա լից քա նակ պա րու նա կում է ապխտած

ձու կը (մինչև 25 մկգ/կգ):

17.5. N-նիտ րո զո միացու թյուն նե րի ազ դե ցու թյու նը մար դու

օր գա նիզ մի վրա

Նիտ րո զա մին նե րի մեծ քա նա կը թող նում է ար տա հայտ ված հե-

պա տո տոք սիկ ար դյունք: Կեն դա նի նե րին 20-40 մգ/կգ չա փա բաժ նով

նե րար կու մը առաջ է բե րում լյար դի կտ րուկ ախ տա հա րում: Նիտ րո-

զո միացու թյուն նե րը կեն դա նի նե րի մոտ թող նում են քաղց կե ղա ծին

էֆեկտ: Նիտ րո զա միդ նե րը ջրային մի ջա վայ րում տար րա լուծ վում են

մինչև էլեկտ րո ֆի լային ար գա սիք նե րի, որոնք ռեակ ցում են ԴՆԹ -ի,

ՌՆԹ -ի և սպի տա կուց նե րի նուկ լեոֆի լային խմ բե րի հետ: Հնա րա-

վոր է, որ նիտ րո զո միացու թյուն նե րը քաղց կե ղա ծին են նաև մար դու

հա մար, բայց այդ մա սին չկան կլի նի կա կան և հա մա ճա րա կա բա-

նա կան տվյալ ներ: Են թադր վում է, որ քիթ-կո կոր դի, կե րակ րա փո ղի և

ստա մոք սի քաղց կե ղի զար գաց ման մեջ դեր ու նեն նիտ րո զո միացու-

թյուն նե րը:

Ո րոշ նիտ րո զո միացու թյուն ներ պա րու նա կող դե ղեր, օրինակ`

H2-հիս տա մի նային ըն կա լիչ նե րի շր ջա փա կող ներ, որոնք օգ տա-

151| |

գործ վում են գաստ րոէն տե րո լո գիայում (ցի մե տի դին, տա գա մետ),

դրս ևո րում են մու տա գեն և քաղց կե ղա ծին ազ դե ցու թյուն:

Օն կո լո գիական հի վան դու թյուն նե րի զար գաց ման ռիս կը կան-

խե լու հա մար պետք է օգ տա գոր ծել այն պի սի մթերք ներ, որոնք շատ

չեն պա րու նա կում նիտ րո զո միացու թյուն նե րի նա խորդ ներ, ավե լի

շատ պետք է օգ տա գոր ծել թարմ եփած միս: Եր շի կե ղե նի և ապըխ-

տած մթերք նե րի տեխ նո լո գիայում պետք է ճիշտ կի րա ռել մշակ ման

ռե ժի մը և տեխ նո լո գիական պա հանջ նե րը:

Նիտ րո զա մին նե րի քա նա կը մթեր քում չպետք է գե րա զան ցի 10

մգ/կգ:

Նիտ րո զո միացու թյուն ներ շատ է պա րու նակ վում ծխա խո տում,

ուս տի ծխող նե րի մոտ նիտ րո զա մին նե րի քա նա կը շատ է: 40 գլա-

նակ ծխե լիս օր գա նիզ մը կլա նում է 40-160մկգ նիտ րո զա մին ներ:

Աս կոր բի նաթ թուն և տո կո ֆե րո լը ար գե լա կում, իսկ սուր ճի քլոր գե նո-

վաթ թուն խթա նում է մար դու օր գա նիզ մում նիտր ման գործընթացը:

Նիտ րո զոա մին նե րի մեծ մա սը փո խա նակ վում է աղի քում և լյար դում:

Դրանց վնա սա զերծ ման հիմ նա կան ու ղին օք սի դային դե նիտ րա-

ցումն է ցի տոք րոմ P-450 -ի օգ նու թյամբ: Կարճ շղ թայով N-նիտ րո-

զա մին նե րը քայ քայ վում են մինչև CO2 և դուրս բեր վում օր գա նիզ մից:

Նիտ րո զա մին նե րի մեծ չա փա քա նա կի ըն դու նու մից (40մգ/կգ ավե լի)

կա րող է տե ղի ու նե նալ այդ թու նա նյու թե րի դե տոք սի կա ցիայի հա-

մա կար գի հյու ծում:

152| |

Գ ԼՈՒԽ 18. ՍՆ ՄԱՆ ԷԿՈ ԼՈ ԳԻԱԿԱՆ ՊՐՈԲ ԼԵՄ ՆԵ ՐԸ

18.1. Ընդ հա նուր պատ կե րա ցում ներ

Սնն դա նյու թե րը բարդ, հա րյու րա վոր քի միական միացու թյուն նե-

րից կազմ ված բազ մա բա ղադ րիչ խառ նուրդ ներ են: Սնն դա նյու թե րի

կազ մում հիմ նա կա նում մտ նում են երեք խումբ միացու թյուն ներ:

Նուտ րիենտ ներ` սպի տա կուց ներ, լի պիդ ներ, ած խաջ րեր, հան-

քային նյու թեր և վի տա մին ներ, որոնք օր գա նիզ մի հա մար ու նեն կա-

ռու ցո ղա կան նշա նա կու թյուն, էներ գիայի աղ բյուր են, ան հրա ժեշտ

են մար սո ղու թյան և նյու թա փո խա նա կու թյան գործընթացնե րի բնա-

կա նոն ըն թաց քի հա մար:

Ոչ ալի մեն տար բա ղադ րա մա սե րը միացու թյուն ներ են, որոնք

մաս նակ ցում են սնն դա նյու թի որա կի ձևա վոր մա նը: Դրանց են

պատ կա նում նուտ րիենտ նե րի նա խորդ նե րը, դրանց քայ քայ ման ար-

գա սիք նե րը, ինչ պես նաև կեն սա բա նո րեն ակ տիվ այլ նյու թեր: Այս

խմ բի նյու թե րի մեծ մա սը սնն դամ թեր քում գտն վում է չն չին քա նա կու-

թյամբ: Նրանց մեջ տար բե րում են`

հա կաա լի մեն տար գոր ծոն ներ, որոնք նպաս տում են նուտ-

րիենտ նե րի մարս մա նը կամ օգ տա գործ մա նը (օ րի նակ` ըն-

դե ղե նում պա րու նակ վող պրո տեազ նե րի ին հի բի տոր նե րը);

բ նա կան ծագ ման վնա սա կար քի միական նյու թե րը` որոշ

բնա կան մթերք նե րի մշ տա կան բա ղադ րիչ նե րը (ալ կա լոիդ-

ներ, պեպ տիդ ներ), որո շա կի պայ ման նե րի դեպ քում մթեր-

քում պա րու նակ վող նյու թե րը (սո լա նի նը կար տո ֆի լում), միկ-

րո տար րե րը (F, Se, Sr և այլն):

Ք սե նո բիոտիկ նե րը ան թրո պո գեն ծագ ման, թու նա վոր, օտար,

խիստ վտան գա վոր նյու թեր են: Դրանք կա րող են լի նել օր գա նա կան

և անօր գա նա կան բնույ թի, այդ թվում նաև բակ տե րիական ծագ ման,

սա կայն չեն մտ նում բնա կան կեն սա քի միական ցիկ լե րում: Դրանց

չեն պատ կա նում սնն դին ավե լաց ված վի տա մին նե րը, միկ րոէ լե-

մենտ նե րը, կե րակ րի աղը, բնա կան ծագ ման հո տա վետ և հա մային

նյու թե րը:

Ք սե նո բիոտիկ նե րը բա ժան վում են երեք խմ բի`

բ նա կան ծագ ման;

ո րո շա կի պայ ման նե րում մար դու օր գա նիզ մում առա ջա ցող

միացու թյուն ներ;

153| |

միացու թյուն ներ, որոնք օր գա նիզմ են ան ցնում սնն դամ թեր քի

ստաց ման, պահ պան ման կամ մշակ ման ար դյուն քում:

Վեր ջին միացու թյուն նե րին են պատ կա նում` քի միական և ման-

րէաբա նա կան սին թե զի ճա նա պար հով ստաց վող մթերք նե րը կամ

հում քը, գյու ղատն տե սու թյան մեջ օգ տա գործ վող նյու թե րը (մե տաղ-

ներ, պես տի ցիդ ներ, պա րար տա նյու թեր, կեն սախ թա նիչ ներ), սնըն-

դային հա վե լում նե րը (ներ կեր, հա կաօք սի դաց նող ներ, կոն սեր վանտ-

ներ), սին թե տիկ նյու թե րը, որոնք ավե լաց վում են պլաստ մաս սային

ցան կա լի հատ կու թյուն ստա նա լու հա մար, աղ տոտ ված շր ջա կա

մի ջա վայ րից սնն դային հում քի կամ մթեր քի մեջ ընկ նող նյու թե րը

(հո ղից, մթ նո լոր տից, ջր հո րից), կեն սա բա նա կան ծագ ման նյու թե-

րը` սնն դամ թեր քի վրա բազ մա ցող բոր բո սը, սն կե րը (մի կո տոք սին),

միկ րոօր գա նիզմ նե րը (բակ տե րիական թույն), ջեր մային կամ խո հա-

րա րա կան մշակ ման դեպ քում առա ջա ցող միացու թյուն նե րը, ինչ պես

նաև քի միական փո խազ դե ցու թյան դեպ քում առա ջա ցող միացու-

թյուն նե րը (բեն զա պի րեն, նիտ րո զա մին ներ` ապխ տե լու ժա մա նակ,

լի զի լա լա նին` մի սը հիմ նային ջրում եփե լիս):

Սնն դամ թեր քում գտն վող քսե նո բիոտիկ նե րի թու նա վոր բա ղադ-

րիչ ները, ընկ նե լով օր գա նիզ մի ներ քին մի ջա վայր, կու տակ վում են

լյար դում, ուր տե ղի է ու նե նում դրանց հե տա գա մե տա բո լիզ մը:

Հե պա տո տոք սի կու թյու նը քի միական նյու թե րի ազ դե ցու թյամբ

լյար դի կա ռուց ված քա գոր ծա ռա կան խան գա րումն է: Լյար դի բարձր

զգա յու նու թյու նը քի միական միացու թյուն նե րի հան դեպ պայ մա նա-

վոր ված է մի քա նի պատ ճառ նե րով: Լյար դը հիմ նա կան օր գանն է,

որը պա տաս խա նա տու է օտար նյու թե րի մե տա բո լիզ մի հա մար: Քի-

միական նյու թե րի ազ դե ցու թյան դեպ քում լյար դում կա րող է առա ջա-

նալ ցի տո տոք սիկ կամ խո լես տա տիկ ախ տա հա րում:

Լյար դի ցի տո տոք սիկ ախ տա հա րու մը դրս ևոր վում է ստեատո-

զով, նեկ րո զով, կան ցե րո գե նե զով: Խո լես տա տի կա կա նը կապ ված է

լե ղու հյու թա զատ ման խան գար ման, դեղ նախ տի զար գաց ման հետ:

Ս տեատո զը կամ լյար դի ճար պային այ լա սե րու մը բնու թագր վում

է հե պա տո ցիտ նե րում ճար պի ավել ցու կային կու տակ մամբ: Միաժա-

մա նակ արյան պլազ մա յում իջ նում է լի պիդ նե րի և լի պոպ րո տեիդ նե-

րի քա նա կը: Ստեատո զը օր գա նի տոք սիկ ախ տա հար ման ամե նա-

վաղ դրս ևո րումն է: Ճար պի կու տա կու մը կա րող է լի նել կամ լի պիդ-

նե րի մե տա բո լիզ մի խան գար ման հետ ևանք, կամ լյար դում ազատ

ճար պաթ թու նե րի ավել ցու կային կու տակ ման և կամ էլ դե պի արյան

154| |

պլազ մա եռգ լի ցե րիդ նե րի ար տա զատ ման մե խա նիզմ նե րի խան-

գար ման հետ ևանք:

Նեկ րո զը դե գե նե րա տիվ գոր ծըն թաց է, որն առաջ է բե րում բջիջ-

նե րի մահ: Բջիջ նե րի մահն ու ղեկց վում է պլազ մային թա ղան թի

ախ տա հար մամբ, դրան նա խոր դում են հե պա տո ցիտ նե րի ձևա բա-

նա կան փո փո խու թյուն նե րը` բջ ջապ լազ մային ծա վա լի մե ծա ցում,

բջ ջապ լազ մային ռե տի կու լու մի դի լյա տա ցիա, մի տո քոնդ րիում նե րի

ուռ չե ցում և կրիս տա նե րի պատ ռում, պո լի սո մի դեգ րա դա ցիա, օր գա-

նոիդ նե րի և կո րի զի քայ քա յում, ստեատոզ: Բջիջ նե րի մահ վա նը նա-

խոր դող կեն սա քի միական փո փո խու թյուն նե րը նե րա ռում են` տոք-

սիկ նյու թե րի և դրանց մե տա բո լիտ նե րի կա պու մը սպի տա կուց նե րի,

նուկ լեինաթ թու նե րի և բջիջ նե րի թա ղան թի չհա գե ցած ճար պաթթու-

նե րի հետ, պլաս տի կա կան և կեն սաէ ներ գե տիկ պրո ցես նե րի խան-

գա րու մը, ազատ կալ ցիու մի քա նա կի կտ րուկ բարձ րա ցու մը բջ ջում:

Են թադր վում է, որ հե պա տո ցե լյու լային նեկ րո զի զար գաց ման

ան դար ձե լի փու լը ներբջ ջային Ca2+ -ի հո մեոս տա զի խան գա րումն է:

Բջ ջապ լազ մա յում Ca2+ -ի խտու թյան բարձ րա ցու մը նպաս տում է բըջ-

ջա թա ղան թի և օր գա նոիդ նե րի ախ տա հար մա նը, կա ռուց ված քային

սպի տա կու ցնե րի բնա փոխ մա նը, ֆեր մենտ նե րի ապաակ տի վաց մա-

նը:

Կան ցե րո գե նե զը դիտ վում է բնա կան և ար դյու նա բե րա կան թու-

նա նյու թե րի ազ դե ցու թյան դեպ քում:

Խո լես տա զը լե ղար տադ րու թյան պրո ցե սի խան գար ման, լե ղին

դուրս բե րող ու ղի նե րի պա տե րի թա փան ցե լիու թյան ու ժե ղաց ման,

լե ղու ղի նե րի էպի թե լի միկ րո թա վիկ նե րի ֆունկ ցիայի խան գար ման

հետ ևանք է: Լե ղու ղի նե րի բոր բո քու մը կամ խցա նու մը նույն պես

նպաս տում է լե ղու կան գին լյար դում, որն իր հեր թին ու ղեկց վում է

դեղ նախ տի զար գաց մամբ:

Ֆիբ րո զը թու նա վոր նյու թե րի ազ դե ցու թյամբ լյար դում ըն թա-

ցող քրո նի կա կան ախ տա բա նա կան գործընթացի վերջ նա կան ար-

դյունքն է:

18.2. Բնա կան ծագ ման վտան գա վոր քի միական նյու թեր

Քի միական միացու թյուն նե րի մեծ մա սը, որոնք օժտ ված են թու-

նա վոր հատ կու թյամբ և պա րու նակ վում են սնն դամ թեր քում, ու նեն

բնա կան ծա գում: Հաշ վարկ ված է, որ յու րա քան չյուր օր բնա կան

155| |

ծագ ման քսե նո բիոտիկ նե րը մար դու սո վո րա կան սնն դա կար գում

կազ մում են շուրջ 2 գ, մինչ դեռ սին թե տիկ պես տի ցիդ նե րը կազ մում

են 0,09 մգ: Սնն դամ թեր քում պա րու նակ վող քաղց կե ղա ծին ակ տի-

վու թյուն ու նե ցող միացու թյուն նե րի քա նա կա կան գնա հատ ման հա-

մար կի րառ վում է հա րա բե րա կան քաղց կե ղա ծին ակ տի վու թյան

ցու ցի չը (Հ ՔԱՑ), որը ցույց է տա լիս, թե կան ցե րո գեն ակ տի վու թյան

որ տո կոսն է ստա նում մար դը յու րա քան չյուր օր իր ամ բողջ կյան քի

ըն թաց քում:

Որ քան փոքր է ցու ցի չի ար ժե քը, այն քան բարձր է մթեր քի քաղց-

կե ղա ծին ակ տի վու թյու նը (ա ղ. 3): Աղյու սա կում ներ կա յաց ված են

ՀՔԱՑ -ի նշա նա կու թյու նը որոշ քսե նո բիոտիկ նե րի հա մար, որոնք

առա ջա նում կամ գտնվում են սնն դամ թեր քում:

Ա ղյու սակ 3 | Հ ՔԱՑ -ի նշա նա կու թյու նը որոշ սնն դամ թերք նե րի հա մար

Մ թերք Միացու թյուն Հ ՔԱՑ Օ րա կան օգ տա գոր ծու մը

Սուրճ Կո ֆեինաթ թու 0,1 23,9 մգ

Կա տե խոլ 0,02 1,33 մգ

Հիդ րո խի նոն 0,006 333 մկգ

Գա րե ջուր Դի մե թիլ նիտ րո զա մին 0,008 726 նգ

Ֆուր ֆու րոլ 0,0003 39,9 մկգ

Ու րե տան 0,00001 115 նգ

Նե խուր Կո ֆեինաթ թու 0,004 858 մկգ

Բե կոն Դիեթիլ նիտ րո զա մին 0,0007 11,5 նգ

Դի մե թիլ նիտ րո զա մին 0,0004 34,5 նգ

Խ մե լու ջուր Բ րոմ դիք լոր մե թան 0,0004 13 մկգ

Մա ղա դա նոս 8-մե թոք սիփ սո րա լեն 0,00005 1,17 մկգ

Հարկ է նշել, որ չնա յած մար դու օր գա նիզմ ար տա հայտ ված

քաղց կե ղա ծին ակ տի վու թյամբ միացու թյուն ներ ընկ նե լուն, նրանց

ազ դե ցու թյու նը հիմ նա կա նում չի դրս ևոր վում, քա նի որ սնն դամ թեր քը

պա րու նա կում է մի շարք հա կա քաղց կե ղա ծին միացու թյուն ներ, օրի-

նակ` աս կոր բի նաթ թու, A և E վի տա մին ներ: Հզոր հա կա քաղց կե ղա-

ծին ակ տի վու թյամբ օժտ ված է լի մո նե նը, որը մեծ քա նա կով գտն վում

156| |

է ցիտ րուս նե րի կեղ ևում: Ուս տի կար ևոր նշա նա կու թյուն ու նի մար դու

սնն դում բա վա րար քա նա կով հա կաօք սի դանտ նե րի պա րու նա կու-

թյու նը, որը կա րող է չե զո քաց նել բնա կան և ան թրո պո գեն ծագ ման

քսե նո բիոտիկ նե րը:

18.3. Սնն դա նյու թե րով առա ջա ցող ալեր գիա

Ա լեր գիա հիմ նա կա նում առա ջաց նում են սնն դամ թեր քում պա-

րու նակ վող սպի տա կու ցային նյու թե րը: Ամե նից հա ճախ ալեր գեն ներ

հա մար վում են կո վի կա թի -լակ տալ բու մի նը, -լակ տոգ լո բու լի նը,

կա զեինը և լի պոպ րո տեին նե րը: Ցո րե նում պա րու նակ վող ալ բու մի նը

նույն պես ու ժեղ ալեր գեն հատ կու թյուն ու նի: Ալեր գիական ռեակ ցիա

առա ջաց նում են ըն կույ զը, ցիտ րուս նե րը, կո րի զա վոր պտուղ նե րը,

տար բեր բան ջա րե ղեն նե րը (պո մի դո րը), հա վի սպի տա կու ցը, ձկ նե-

ղե նում գտն վող սպի տա կու ցը, ինչ պես նաև սնն դային հա վե լում նե րը:

Սնն դային ալեր գիա ու նե ցող մարդ կանց 90% -ի մոտ փո փո խու թյուն-

ներ են դիտ վում մաշ կում, շն չա ռու թյան հա մա կար գում: Ամե նից հա-

ճախ ախ տա հար վում է շր թունք նե րի, լեզ վի, աչ քե րի լոր ձա թա ղան թը:

Հե տա գա յում կա րող են լի նել սրտ խառ նոց, գլ խա ցավ, ցն ցում ներ,

սիրտ -ա նո թային հա մա կար գի ախ տա հա րում:

Հա ճախ ռեակ ցիա է դիտ վում ստա մոքս -ա ղի քային ու ղու կող մից

(դիարեա): Որոշ սնն դամ թերք ներ (սոխ, բողկ, սուր հա մե մունք ներ) և

աղի քային ֆլո րայի փո փո խու թյու նը (սն կային ման րէ նե րի բազ մա-

ցում) նպաս տա վոր պայ ման ներ են ստեղ ծում ալեր գիական ռեակ-

ցիանե րի հա մար:

Ա լեր գեն նե րի քա նա կը բույ սե րում կա րող է փոխ վել հա սու նաց-

ման փու լե րից կախ ված: Որոշ ալեր գեն ներ կա րող են հեշ տու թյամբ

բնա փոխ վել, օրի նակ՝ կո վի կա թը 1200C տա քաց նե լիս: Սա կայն ըն-

կույ զում, լո բազ գի նե րում, թռչ նի մսում և ձկան մեջ ալեր գեն նե րը շատ

կա յուն են:

18.4. Սնն դամ թեր քում և մար դու օր գա նիզ մում առա ջա ցող

թու նա վոր միացու թյուն ներ

Կեն սա ծին ամին ներ (ԿԱ) կա րող են առա ջա նալ ման րէ նե-

րի կող մից, օրի նակ` ֆեր մեն տային դե կար բոք սի լաց ման դեպ քում:

Ման րէաբա նա կան տեխ նի կայով ստաց վող մթերք նե րը (պա նիր, գա-

րե ջուր) պա րու նա կում են մեծ քա նա կով ԿԱ: Մթերք նե րի փչա նա լու

157| |

դեպ քում ման րէ նե րի կեն սա գոր ծու նեու թյան հետ ևան քով նրան ցում

նույն պես շա տա նում է կեն սա ծին ամին նե րի քա նա կը: Սնն դամ թերք-

նե րի հետ մեծ քա նա կով ամին նե րի ըն դու նու մը որո շա կի դե ղո րայք-

նե րի միաժա մա նա կյա ըն դուն ման դեպ քում կա րող է բարձ րաց նել

արյան ճն շու մը, օրի նակ` թի րա մի նի մի ջո ցով, որն աղի քում քայ քայ-

վում է մո նոա մի նոօք սի դազ ֆեր մեն տով: Վեր ջինս կա րող է ճնշ վել

հի պո թեն զիվ պրե պա րատ նե րով, հա կա դեպ րե սանտ նե րով, հա կա-

տու բեր կուլյո զային պատ րաս տուկ նե րով, որոնց ազ դե ցու թյամբ թի-

րա մի նի խտու թյու նը աղի քում բարձ րա նում է: Այդ դեպ քում մեծ քա-

նա կով թի րա մին է ներծծ վում, ին չը նպաս տում է սիմ պա թիկ նյար դե-

րի վեր ջույթ նե րից մեծ քա նա կով նո րադ րե նա լի նի հյու թա զատ մա նը

և արյան ճնշ ման բարձ րաց մա նը: Թի րա մի նի քա նա կը սնն դամ թեր-

քում մի ջի նում կազ մում է 50 մկգ/գ: Սա կայն շո կո լա դում, պա նի րում,

գա րեջ րում, թթու կա ղամ բում մեծ քա նա կով թի րա մին է պա րու նակ-

վում: Պա նի րը կա րող է պա րու նա կել մինչ 900 մկգ/գ թի րա մին:

Բարձր ճն շում ու նե ցող նե րին վտան գա վոր է հա ճա խա կի օգ տա-

գոր ծել այդ մթեք նե րը: Հա ման ման ձևով արյան ճնշ ման բարձ րա-

ցում առա ջաց նում է սե րո տո նի նը, որը պա րու նակ վում է բա նա նում,

լո լի կում, ըն կույ զում:

Մյուս կեն սա ծին ամի նը հիս տա մինն է, որը գտն վում է որոշ գի-

նի նե րում, ուր նրա քա նա կը կա րող է հաս նել 25 մգ/լ: Մեծ քա նա կով

հիս տա մի նի ըն դու նու մը առա ջաց նում է սուր թու նա վո րում, որն ար-

տա հայտ վում է գլ խա ցա վով, հարթ մկա նուն քի սպազ մով: ԿԱ -ի քա-

նա կը մթեր քում կա րե լի է իջեց նել՝ այն լվա նա լով հո սող ջրի տակ:

18.5. Սնն դամ թեր քի ստաց ման, մշակ ման և պահ պան ման

ար դյուն քում օր գա նիզմ ան ցած քսե նո բիոտիկ ներ

Գե նե տի կո րեն ձևա փոխ ված (տ րանս գե նային) մթերք նե րը ստա-

նում են գե նային ին ժե նե րիայի տեխ նո լո գիայով: Վեր ջին տաս նա-

մյա կում գե նե տի կո րեն ձևա փոխ ված մթերք նե րի ար տադ րու թյունն

աշ խար հում կտ րուկ աճել է: Գե նե տի կո րեն փոխ ված բույ սեր ստա-

նա լու դեպ քում նպա տակ է դր վում բարձ րաց նել ռե զիս տեն տու թյու-

նը վնա սա տու նե րի (կար տո ֆիլ, բամ բակ), վի րուս նե րի (կար տո ֆիլ)

ազ դե ցու թյան հան դեպ, փո խել սնն դամ թեր քի որա կա կան կազ մը,

օրի նակ` ճար պաթ թու նե րի քա նա կը (սո յա, հլա ծուկ), հա կաօք սի-

դանտ նե րի քա նա կը (պո մի դոր), սպի տա կուց նե րի քա նա կը (կար տո-

158| |

ֆիլ), փո խել բույ սի ար տա քին տես քը (օ րինակ` մե խակ նե րի գույ նը):

Մեծ աշ խա տանք է կա տար վում դե ղա նյու թեր պա րու նա կող բույ սեր

ստեղ ծե լու ուղ ղու թյամբ (ծ խա խո տի մի ջո ցով` հե մոգ լո բին, կոլ լա գեն,

կար տո ֆի լի մի ջո ցով` ին տեր ֆե րոն, շի ճու կային ալ բու մին, հլա ծու կի

օգ նու թյամբ` հի րու դին):

Մար դու հա մար ռիս կը օր գա նիզ մի բջիջ նե րի և հյուս վածք նե րի

ֆի զիոլո գիական ու նյու թա փո խա նա կու թյան ակ տի վու թյան վրա

գե նե տի կո րեն փոխ ված մթերք նե րի ազ դե ցու թյան հետ ևանք ն է:

Օրի նակ՝ կո վի կա թը պա րու նա կում է աճի հոր մո նի ռե կոմ բի նանտ

(rBGH), որը հայտ նի է եզան սո մա տոտ րո պին անու նով: 1993 թ.

այդ պրե պա րատն ար տադր վում է գե նային ին ժե նե րիայի մե թո-

դով և օգ տա գործ վում անաս նա բու ծու թյան մեջ կաթ նատ վու թյու նը

բարձ րաց նե լու հա մար: Սա կայն rBGH -ը մե ծաց նում է մաս տիտ նե-

րի առա ջաց ման հա վա նա կա նու թյու նը, որոնց ըն թաց քը կապ ված է

կա թի մեջ ախ տա ծին ման րէ ներ ան ցնե լու հետ: Կեն դա նի նե րի մոտ

մաս տիտ նե րի բուժ ման հա մար օգ տա գոր ծում են հա կա բիոտիկ ներ,

որոնց կի րա ռու մը բարձ րաց նում է ման րէ նե րի կա յու նու թյու նը (սալ-

մո նել), ին չը դժ վա րու թյուն է առա ջաց նում մարդ կանց վա րա կային

հի վան դու թյուն նե րը բու ժե լու հա մար: Բա ցի այդ՝ մու տանտ բակ տե-

րիանե րը իրենց գե նե րը կա րող են փո խան ցել այլ միկ րոօր գա նիզմ-

նե րի: Դա տե ղի է ու նե նում ԴՆԹ-ի շղ թայի փո խա նակ ման ճա նա-

պար հով, որն ան վա նում են պլազ մի դա: Նույ նիսկ հա րա բե րա կա նո-

րեն ոչ ախ տա ծին բակ տե րիա E.coli -ին կա րող է անըն կա լու նա կու-

թյուն ու նե նալ հա կա բիոտիկ նե րի նկատ մամբ և այն փո խան ցել ժա-

ռան գա բար, ինչ պես նաև այլ բակ տե րիանե րի նկատ մամբ, օրի նակ՝

տի ֆի կամ խո լե րայի հա րու ցիչ նե րի:

Ցույց է տր վել նաև, որ rBGH -ը է կեն դա նի նե րի օր գա նիզ մում

բարձ րաց նում է ին սու լի նան ման գոր ծո նի խտու թյու նը (IGF-1): Վեր-

ջինս կազմ ված է 70 ամի նաթ թու նե րից, ու նի նույն առաջ նային կա-

ռուց ված քը, ինչ մարդ կային պեպ տի դը:

Կա զեինի ներ կա յու թյամբ, որը կո վի կա թի հիմ նա կան պրո տեինն

է, IGF-1 -ը պաս տե րի զաց ման, ինչ պես նաև մար սո ղու թյան դեպ քում

չի քայ քայ վում: Կա զեինն ապա հո վում է կո վե րի կա թի IGF-1 պաշտ-

պա նա կան արդյունքը, և հոր մո նը մնում է ան վնաս այն մարդ կանց

աղի քում, որոնք օգ տա գոր ծում են rBGH -ով խթան ված կո վե րի կա թը:

Կո վի կա թի մի ջո ցով ընկ նե լով մար դու օր գա նիզմ՝ rBGH -ը մե ծաց նում

է սե փա կան IGF-1 -ի մա կար դա կը: Կեն դա նի նե րի մոտ այդ պեպ տի դը

159| |

թող նում է մի շարք ազ դե ցու թյուն ներ. ավե լաց նում է մարմ նի, լյար դի

զանգ վա ծը, խո ղո վա կա վոր ոսկ րե րի եր կա րու թյու նը: Հարկ է նշել, որ

IGF-1 -ը մարդ կանց և լա բո րա տոր կեն դա նի նե րի մոտ առա ջաց նում

է ու ռուց քի աճ բջիջ նե րի ծրագ րա վոր ված մա հը (ա պոպ տոզ) ար գե-

լե լու ճա նա պար հով: IGF-1 -ը երե խա նե րի և պա տա նի նե րի մոտ կա-

րող է առա ջաց նել ակ րո մե գա լիա: Չա փա հաս նե րի մոտ մե ծա նում է

կաթ նա գեղ ձե րի և հաստ աղի քի չա րո րակ նո րա գո յա ցու թյուն նե րի

առա ջաց ման ռիս կը: Բա ցի այդ՝ IGF-1 -ը օժտ ված է էստ րո գե նան-

ման ազ դե ցու թյամբ: Պո տեն ցիալ վտանգ է ներ կա յաց նում գե նե տի-

կո րեն ստաց ված պո մի դո րը (Flavr Savr), որը պա րու նա կում է կա-

նա մի ցին հա կա բիոտի կի ազ դե ցու թյան նկատ մամբ կա յու նու թյուն

ցու ցա բե րող գեն: Այդ գե նը կա րող է փո խանց վել մար դու ստա մոքս

աղի քային ու ղիում ապ րող բակ տե րիանե րին, դրա նով իսկ ստեղ ծել

նոր անըն կա լու նա կու թյուն հա կա բիոտիկ նե րի հան դեպ:

18.6. Սնն դի պատ րաստ ման դեպ քում առա ջա ցող վտան գա վոր

նյու թեր

« Մալ լար դի ռեակ ցիայի» ար գա սիք ներն առա ջա նում են վե-

րա կանգնված շա քա րի կար բո նի լային խմ բե րի և ամին նե րի ամի-

նախմբե րի, պեպ տիդ նե րի ու սպի տա կուց նե րի միջև: Սնն դի պատ-

րաստ ման դեպ քում դրանք հա ճե լի բուր մունք, հա մային հատ կու-

թյուն ներ, յու րա տե սակ գու նա վո րում են տա լիս, սա կայն առա ջաց-

նում են կողմ նա կի, թու նա վոր և մու տա ծին ար գա սիք ներ:

Պո լի ցիկ լիկ արո մա տիկ ած խաջ րա ծին ներ (ՊԱԱ): Դրանց են

պատ կա նում բեն զա պի րե նը, որն առա ջա նում է մթեր քը ապխ տե լիս,

ինչ պես նաև գրիլ պատ րաս տե լիս, երբ ճարպն ընկ նում է շի կա ցած

փայ տե ածու խի վրա: Ապխ տած վետ չի նան կա րող է պա րու նա կել

բեն զա պի րեն մինչև 3մկգ/կգ, գրի լը` 50մկգ/կգ: Թույ լատ րե լի քա նա կը

մսամ թեր քի հա մար կազ մում է 1մկգ/կգ:

Բան ջա րե ղե նը և հա ցա հա տի կը կու տա կում են ՊԱԱ հո ղից և

օդից մինչև 20 մկգ/կգ: Սն վե լիս մար դը օրա կան ստա նում է շուրջ

3մկգ ՊԱԱ: Քսե նո բիոտիկ նե րի մեծ քա նա կով օգ տա գոր ծու մը կա-

րող է ծանր հետ ևանք ներ թող նել մար դու առող ջու թյան վրա: Հաս-

տատ ված է, որ բեն զա պի րե նը մար դու և կեն դա նի նե րի հա մար ու նի

մու տա ծին և քաղց կե ղա ծին ազ դե ցու թյուն:

Հե տե րո ցիկ լիկ ամին ներ (Հ ՑԱ): 20-րդ դա րի 70 -ա կան թվա կան-

160| |

նե րի վեր ջում ճա պո նա ցի հե տա զո տող նե րը հայտ նել են, որ տա-

պա կած ձկ նե րի էքստ րակ տը պա րու նա կում է բարձր քաղց կե ղա ծին

միացու թյուն ներ, որոնք չկան հում ձկան մեջ: Են թադր վում է, որ այդ

միացու թյուն նե րը կա րող են առա ջա նալ տա վա րի կամ խո զի մսի

տա պակ ման դեպ քում, ինչ պես նաև համ բուր գեր պատ րաս տե լիս:

Հաս տատ վել է նաև, որ որոշ ամի նաթ թու ներ, ինչ պես տրիպ տո-

ֆա նը, գլու տա մի նաթ թուն նույն պես կա րող են առա ջաց նել քաղց կե-

ղա ծին ար գա սիք ներ պի րո լի զի գործընթացի ըն թաց քում (բարձր ջեր-

մաս տի ճա նում տա քաց նե լիս): Այդ միացու թյուն ներն առանձ նաց վել

և նշ վել են որ պես հե տե րո ցիկ լիկ ամին ներ: Ներ կա յումս հայտ նի

են 20 տե սակ այդ պի սի ամին ներ: ՀՑԱ -ի մեջ առանձ նաց վում են 2

խումբ միացու թյուն ներ` իմի դա զո լային և ոչ իմի դա զո լային: Առա ջի-

նը պա րու նա կում է ամի նա խումբ, որն ան մի ջա պես միացած է պի-

րի մի դի նային օղա կին, իսկ երկ րոր դի մոտ այն միացած է իմի դա զո-

լային օղա կին:

Հե տե րո ցիկ լիկ ամին ներն առա ջա նում են հիմ նա կա նում մսի խո-

հա րա րա կան մշակ ման դեպ քում, քա նի որ կծ կո ղա կան գոր ծըն թա ցի

էներ գիական ապա հով ման հա մար կար ևոր դեր ուն եցող կրեատի-

նը պա րու նակ վում է հատ կա պես մկա նային զանգ վա ծում: Մսի ջեր-

մային մշակ ման դեպ քում որոշ ամի նաթ թու նե րի ներ կա յու թյամբ

(ֆե նի լա լա նին) առա ջա նում է մե թիլ ֆե նի լի մի դա զոլ պի րի դի նա մին:

Մսում գտն վող ած խաջ րե րը նպաս տում են այդ ռեակ ցիային:

Գո յու թյուն ու նեն մի շարք գոր ծոն ներ, որոնք ազ դում են ՀՑԱ -ի

առա ջաց ման վրա: Որ քան խո հա րա րա կան մշակ ման ջեր մաս տի-

ճա նը և տևո ղու թյու նը մեծ են, այն քան շատ է ՀՑԱ -ի պա րու նա կու-

թյու նը վերջ նա կան ար գա սի քում: Ցույց է տր վել, որ դրանց առա ջա-

ցու մը սկս վում է 1500C -ի դեպ քում և առա վե լա չափ է դառ նում 2500C -ի

պա րա գա յում:

Մյուս գոր ծո նը հա մար վում է խո հա րա րա կան մշակ ման տե սա-

կը: Կան ցե րո գեն նե րի մեծ քա նակ առա ջա նում է մի սը տա պա կե լու

դեպ քում, ինչ պես նաև խո րո ված պատ րաս տե լիս: Մսի տա պա կու-

մը, խա շու մը, մշա կու մը միկ րոա լի քային վա ռա րա նում չի նպաս տում

ՀՑԱ -ի առա ջաց մա նը: Պարզ վել է, որ այն մար դիկ, որոնք ամեն օր

ու տում են տա պա կած միս, օրա կան ստա նում են 1-20մկգ ՀՑԱ:

Հ ՑԱ-ն նա խա քաղց կե ղա ծին (պ րո կան ցե րո գեն) է և դառ նում է

քաղց կե ղա ծին լյար դում թու նա զերծ ման, այ սինքն` նյու թա փո խա-

նակային ակ տի վաց ման ար դյուն քում:

161| |

Հ ՑԱ -ի հետ են կա պում չա րո րակ ու ռուցք նե րի առա ջա ցու մը

աղի քում և կաթ նա գեղ ձե րում: Կաթ նա գեղ ձի քաղց կե ղի առա ջաց ման

բարձր հա վա նա կա նու թյու նը կապ ված է N-ա ցե տիլտ րանս ֆե րա զի

բարձր ակ տի վու թյան հետ, որն այդ միացու թյան նյու թա փո խա նա-

կային ակ տի վաց ման ֆեր մենտ նե րից մեկն է: ՀՑԱ -ի կան ցե րո գե նու-

թյան վրա ազ դում են քլո րո ֆի լը, ին դո լը, պո լի ֆե նո լը, իզոֆ լա վո նոիդ-

նե րը, որոնք պա րու նակ վում են կա նաչ բույ սե րում, բան ջա րե ղե նում,

մր գե րում, ընդ որում՝ կո պիտ թե լե րեը և քլո րո ֆի լը ար գե լա կում են

ՀՑԱ -ի ներծ ծու մը, ին դո լը, իզոֆ լա վո նոիդ նե րը ճն շում են նյու թա-

փո խա նա կային ակ տի վու թյու նը և խթա նում դրանց ան վնա սա կա-

րու թյու նը: Բնա կան հա կաօք սի դանտ նե րը (տո կո ֆե րոլ, կա րո տին),

պո լի ֆե նոլ նե րը, որոնք թեյի մեջ կան, ինչ պես նաև կալ ցիու մի իոն-

նե րը ճն շում են չա րո րակ բջիջ նե րի զար գա ցու մը, ար գե լում ու ռուց քի

ձևա վո րու մը: Կեն դա նա կան ճար պը ևս ըն դու նակ է պո տեն ցել ՀՑԱ -ի

ակ տի վու թյու նը: Հետ ևա բար ճար պով հա րուստ սնուն դը կա րող է

նպաս տել ու ռուց քի զար գաց մա նը: Պետք է խույս տալ չա փից շատ

տա պա կած մսամ թեր քից, քիչ օգ տա գոր ծել խո րո ված և ճար պոտ

սնունդ:

18.7. Գյու ղատն տե սու թյան մեջ օգ տա գործ վող նյու թեր

Դե ղա մի ջոց նե րը և կե րային հա վե լում նե րը օգ տա գործ վում են և

որպես դե ղո րայ քային (հա կա բիոտիկ ներ) և որ պես լրա ցու ցիչ մի ջոց-

ներ: Դրանք կա րող են սնն դային շղ թա նե րով ընկ նել մար դու օր գա-

նիզմ: Մարդ կանց մոտ ռե զիս տեն տու թյուն է մշակ վում հա կա բիոտիկ-

նե րի հան դեպ, և կա րող են առա ջա նալ ալեր գիական ռեակ ցիաներ:

Գյու ղատն տե սու թյան մեջ օգ տա գործ վող հա կա բիոտիկ նե րի քա-

նա կը հս կա յա կան է: Հաշ վարկ ված է, որ աշ խար հում ար տադր վող

7000 տոն նա հա կա բիոտիկ նե րի մո տա վո րա պես կե սը կի րառ վում է

անաս նա բու ծու թյան մեջ: Բա ցի այդ՝ օգ տա գործ վում են նաև սե ռա-

կան հոր մոն ներ (է ստ րա դիոլ, տես տոս տե րոն): Թի րեոս տա տիկ նե րի

կի րա ռու մը ավե լաց նում է կեն դա նու քա շը, սա կայն դրանց քայ քայ-

ման ար գա սի քը` թիոմի զա նյու թը, քաղց կե ղա ծին է: Գլյու կո կոր տի-

կոիդ նե րը (կոր տի զոն), -շր ջա փա կող նե րը և հո գե դե ղա գոր ծա կան

մի ջոց նե րը (օ րի նակ՝ վա լիու մը), որոնք ևս կա րող են ընկ նել մար դու

օր գա նիզմ, տա լիս են խո զե րին՝ սթ րե սը կան խե լու նպա տա կով: Վի-

տա մին նե րը, որոնք կու տակ վում են լյար դում և նույն պես կա րող են

162| |

բա ցա սա կան ռեակ ցիաներ առա ջաց նել մար դու մոտ, ևս նշա նակ-

վում են որ պես դե ղո րայ քային մի ջոց և հա վե լում:

18.8. Սնն դամ թեր քում առա ջա ցող տոք սին ներ:

Մի կո տոք սին ներ

Մար դու առող ջու թյան վի ճակն ար տա ցո լող կար ևոր ցու ցա նիշ-

նե րից է օր գա նիզ մի պա հուս տային հնա րա վո րու թյու նը, որն ապա-

հո վում են հար մա րո ղա կան ռեակ ցիանե րն ար տա քին մի ջա վայ րի

տար բեր գոր ծոն նե րի նկատ մամբ: ԱՀԿ -ի տվյալ նե րի հա մա ձայն՝

օգ տա գործ վող սնն դամ թեր քի քա նա կու թյու նը և բնույ թը պայ մա-

նա վո րում են օր գա նիզ մի հար մա րո ղա կան հնա րա վո րու թյուն նե րը,

հետ ևա բար նաև առող ջու թյու նը: Մար դու առող ջու թյան հա մար մեծ

վտանգ են ներ կա յաց նում սնն դամ թեր քի մի կո տոք սի կո զը` մի կո-

տոք սին նե րով հա ցա հա տիկ նե րի, բան ջա րե ղե նի, սուր ճի, մր գե րի,

կա կաոյի հա տիկ նե րի վա րակ վա ծու թյու նը: Մի կո տոք սին նե րը բնա-

կան օր գա նա կան միացու թյուն ներ են, որոնք հա մար վում են ման-

րա դի տա կային սն կե րի նյու թա փո խա նա կու թյան երկ րոր դային ար-

գա սիք ներ: Հա ցա հա տիկ նե րի և բան ջա րե ղե նի մի կո տոք սի կո զը մեծ

վտանգ է ներ կա յաց նում մար դու առող ջու թյան հա մար: Մի կո տոք-

սին ներն ու նեն քաղց կե ղա ծին, մու տա ծին ազ դե ցու թյուն, ազ դում են

լյար դի, երի կամ նե րի, իմու նային, նյար դային, արյու նա տար, ստա-

մոքս -ա ղի քային հա մա կար գե րի վրա: Մի կո տոք սին ներն ու նեն մեծ

ջեր մա կա յու նու թյուն, դի մա նում են սնն դամ թեր քի խո հա րա րա կան

մշակ ման ժա մա նակ:

Claviceps purpurea սն կե րը տա րե կա նի ըն ձյու ղի վրա ան ձր ևային

տա րի նե րին առա ջաց նում են էր գոալ կա լոիդ ներ: Այդ դեպ քում

առա ջա նում է սև-մա նու շա կա գույն ժանգ, որի ալ կա լոի դը` էր գո մետ-

րի նը, ջեր մա կա յուն միացու թյուն է: Այդ նյու թի մի լիգ րա մը օր գա նիզմ

ընկ նե լիս խիստ վտան գա վոր է մար դու հա մար:

Aspergillus flavus բոր բո սասն կե րը առա ջաց նում են աֆ լա տոք-

սին ներ: Վեր ջին ներս առա ջա նում են խո նավ տե ղե րում պահ ված

ըն կույ զի, հա տիկ նե րի, հա մե մունք նե րի վրա: Մայ րե րը կա րող են

տոք սի նը փո խան ցել նո րա ծին նե րին կա թի մի ջո ցով: Աֆ լա տոք սին-

նե րը հա մար վում են հե պա տո տոք սին ներ և կան ցե րո գեն թույ ներ:

Դրանք առա վել շատ տա րած ված են Աֆ րի կայի և Ասիայի երկր նե-

րում: Պա տու լին մի կո տոք սինն աոա ջա նում է Penicillum expansum

163| |

սն կե րի շտամ նե րի կող մից և պա րու նակ վում է փչա ցած մր գե րում ու

հյու թե րում:

Սն կերն աճում են փտած ըն կույ զի, հա տիկ նե րի և մր գե րի վրա:

Տոք սին պա րու նա կող սնն դամ թեր քի օգ տա գոր ծու մը կա րող է ախ-

տա հա րել լյար դը և երի կամ նե րը: Հայտ նի է պա տու լի նի քաղց կե ղա-

ծի ն ազ դե ցու թյու նը մար դու հա մար:

Օխ րա տոք սի նը նույն պես առա ջա նում է սն կե րի կեն սա գոր ծու-

նեու թյան ար դյուն քում: Այն տա րած ված է ամե նու րեք, ինչ պես արե-

վա դար ձային, այն պես էլ մեղմ կլի մա ու նե ցող վայ րե րում: Տվյալ մի-

կո տոք սի նի թի րախ -օր գան են հա մար վում երի կամ նե րը և լյար դը:

Կե րի մի ջո ցով օխ րա տոք սինն անցնում է կեն դա նի նե րի ճար պային

և մկա նային հյուս վածք ներ, արյուն: Օխ րա տոք սի նով վա րակ ված

կեն դա նու միսն օգ տա գոր ծե լիս վա րա կը կա րող է փո խանց վել մար-

դուն: Տոք սինն օժտ ված է քաղց կե ղա ծին հատ կու թյամբ, ախ տա հա-

րում է լյար դը, երի կամ նե րը, ճն շում իմու նային հա մա կար գը:

Օր գա նիզ մի վրա մի կո տոք սին նե րի բա ցա սա կան ազ դե ցու թյու նը

գնա հա տե լիս կար ևոր է հաշ վի առ նել այն, որ սնն դի մեջ մե կից ավե լի

մի կո տոք սին նե րի առ կա յու թյան պա րա գա յում վնա սա կար ազ դե ցու-

թյունն ավե լի բարդ է, իսկ հետ ևանք նե րը` առա վել ծանր, եթե նույ-

նիսկ դրան ցից յու րա քան չյու րի պա րու նա կու թյու նն առան ձին վերց-

րած չի գե րա զան ցում թույ լատ րե լի սահ մա նը:

Մի կո տոք սին նե րին մար դը բախ վել է ան հի շե լի ժա մա նակ նե-

րից: Էր գո տիզ մի մա սին հիշ վում է Հին կտա կա րա նում: Այդ հի վան-

դու թյու նից բարձր մա հա ցու թյուն եղել է 18-րդ դա րում: Ներ կա յումս

այն առա վել շատ հան դի պում է զար գա ցած երկր նե րում: Հիմ նա կան

պատ ճա ռը ցո րե նի, գա րու, վար սա կի վա րակն է ժան գով, այ սինքն՝

Fusarium ցե ղի սն կե րով, որոնք ար տադ րում են տրի խո տե նո վային

մի կո տոք սին ներ, որոն ցից գլ խա վո րը 4-դիոք սի նի վա լե նոլն է: Այն

հայտ նա բեր վում է գրե թե բո լոր երկր նե րի ցո րե նում: Մո լե կու լային

մա կար դա կով այդ քսե նո բիոտի կը վնա սում է թա ղանթ նե րը և հա-

մար վում սպի տա կու ցի սին թե զի ին հի բի տոր, ու նի իմու նա դեպ րե սիվ

ու նեյ րո տոք սիկ ազ դե ցու թյուն: Երկ րորդ հա մաշ խար հային պա-

տե րազ մի վեր ջում վա րակ ված ցո րե նի օգ տա գործ ման հետ ևան քով

նախ կին ԽՍՀՄ -ո մ զանգ վա ծային թու նա վո րում է եղել մի կո տոք սին-

նե րով՝ ալի մեն տար-տոք սիկ ալեյ կիայի տես քով: Այդ ախ տա բա նու-

թյու նը դրս ևոր վել է սրտ խառ նո ցով, փս խու մով, թու լու թյամբ, տա խի-

կար դիայով: Որոշ ժա մա նակ ան ց դիտ վել է լեյ կո պե նիա, անե միա

164| |

և թրոմ բո ցի տո պե նիա: Եթե մի կո տոք սի նով վա րակ ված ցո րե նի հա-

ցը եր կա րատև օգ տա գործ վի, ապա մարմ նի վե րին մա սե րում առա-

ջա նում է բծա վոր արյու նա զե ղում, իսկ բե րա նի և դեմ քի շր ջա նում`

նեկ րոզ: Հի վանդ նե րը մա հա նում են երկ րոր դային վա րա կի պատ ճա-

ռով: Զանգ վա ծային թու նա վո րում 4-դիօք սի նի վա լե նոլով գրանց վել է

Կաշ մի րի նա հան գում (Հնդ կաս տան) 1988 թ. շու կա յում վա րակ ված

ցո րեն վա ճա ռե լու պատ ճա ռով: Հա ման ման դեպ քեր դիտ վել են Չի-

նաս տա նում, Ճա պո նիայում, Կո րեայում:

18.9. Մե տաղ ներ

Մե տաղ նե րը գտն վում են սնն դամ թեր քում, պա հա ծո նե րում,

ամա նե ղե նում (ա լյու մին, անագ, պղինձ) և տար բեր խան գա րում նե րի

պատ ճառ հան դի սա նում: Քի միական ութ էլե մենտ (սն դիկ, կադ միում,

կա պար, մկն դեղ, ստ րոն ցիում, պղինձ, ցինկ, եր կաթ) ԱՀԿ-ն նե րա ռել

է այն բա ղադ րիչ նե րի թվում, որոնց քա նա կը հսկ վում է սնն դամ թեր քի

մի ջազ գային առևտ րի դեպ քում:

18.9.1. Սն դիկ

Սն դի կը հա տուկ տեղ է զբա ղեց նում քա ղա քակր թու թյան պատ-

մու թյան մեջ: Ոս կու ար դյու նա հա նու մը և էլեկտ րո նի կայի ու մի ջու-

կային տեխ նի կայի ոլորտ նե րում նվա ճում ներն ան հնար կլի նեին

առանց այդ մե տա ղի: Վեր ջին տաս նա մյա կում ակն հայտ դար ձավ,

որ սն դի կային թու նա վո րու մը վտան գա վոր է ոչ միայն ար տադ րու-

թյու նում աշ խա տող նե րի, այլև քա ղա քային բնակ չու թյան հա մար:

Սն դի կը մթ նո լորտ է ընկ նում ինչ պես բնա կան գործընթաց նե րի

(ցա մա քի մա կե րե սի գո լոր շիացում, հրաբ խային գոր ծու նեու թյուն),

այն պես էլ ան թրո պո գեն գոր ծու նեու թյան հետ ևան քով (օր գա նա-

կան վա ռե լա նյու թի այ րում, գու նա վոր մե տա ղա գոր ծու թյուն, ոչ հան-

քային նյու թե րի ջեր մային գործընթաց ներ):

Տեխ նո գեն ցր ված սն դի կը (գո լոր շի նե րը, ջրա լույծ աղե րը, օր-

գա նա կան միացու թյուն նե րը), ի տար բե րու թյուն սն դի կի բնա կան

միացու թյուն նե րի (հատ կա պես սուլ ֆի դային, դժ վա րա լույծ, քիչ ցն-

դող), օժտ ված է երկ րա քի միական շար ժու նու թյամբ, ուս տի էկո լո-

գիապես ավե լի վտան գա վոր է:

Ընկ նե լով մթ նո լորտ՝ սն դի կի գո լոր շի նե րը նե րառ վում են հո ղի և

ջրի շր ջապ տույ տում (իոնաց վում են, վե րա փոխ վում աղի, են թարկ-

165| |

վում մե թի լե նաց ման, յու րաց վում բույ սե րի և կեն դա նի նե րի կող մից):

Օդային, ջրային և սնն դային գաղ թի գործընթացում Hg0-ն վե րա-

փոխ վում է Hg2+ -ի: Հո ղային միկ րոօր գա նիզմ ներն ըն դու նակ են մե-

թի լե նաց նե լու սն դի կը, որը են թարկ վում է հետ ևյալ օրի նա չա փու-

թյուն նե րին.

կեն սա բա նո րեն մե թի լե նաց ված սն դի կի գե րակշ ռող ար գա-

սի քը չե զո քին մոտ pH -ի դեպ քում մե թիլ սն դիկն է,

մե թի լե նաց ման արա գու թյու նը օք սի դաց ման պայ ման նե րում

բարձր է, քան անօ դա կյա ցի դեպ քում,

ա ռա ջա ցած մե թիլ սն դի կի քա նա կը կրկ նա պատկ վում է

անօր գա նա կան սն դի կի քա նա կի տաս նա պա տիկ ավե լաց-

ման պա րա գա յում,

միկ րոօր գա նիզմ նե րի աճի բարձր արա գու թյու նը մե ծաց նում

է սն դի կի մե թի լե նա ցու մը:

Սն դի կը այն միկ րոէ լե մենտ նե րի թվին է պատ կա նում, որը մշ տա-

պես գտն վում է մար դու մարմ նում, սա կայն հիմ նա կան միկ րո տարր

չի հա մար վում: Սն դի կը տար բեր վում է բարձր տոք սի կու թյամբ: Սըն-

դի կի թու նա վոր ազ դե ցու թյու նը կախ ված է միացու թյան տե սա կից.

ալ կի լասն դի կային մի ացու թյուն ներն անօր գա նա կա նից ավե լի թու-

նա վոր են: Առա վել թու նա վոր են մե թիլսն դի կը և էթիլսն դի կը: Դրանք

լավ լուծ վում են լի պիդ նե րում, հեշ տու թյամբ թա փան ցում կեն սա բա-

նա կան թա ղանթ նե րով: Նյար դային հա մա կար գի զգա յու նու թյու նը

մե թիլ- և էթիլսն դի կի հան դեպ ավե լի բարձր է, քան մյուս հա մա կար-

գե րի նը: Մար դու օր գա նիզմ սն դի կը կա րող է ընկ նել բու սա կան և կեն-

դա նա կան ծագ ման սնն դամ թեր քով, ծո վի մթեր քով, մթ նո լոր տային

օդով և ջրով, իսկ ար տադ րու թյան մեջ օր գա նիզմ ան ցնում է շն չու-

ղի նե րով փո շու և գո լոր շու տես քով: Սն դի կի գո լոր շի նե րը պահ վում

են շն չու ղի նե րում, եթե դրանց խտու թյու նը օդում չի գե րա զան ցում

0,25 մգ/մ3 -ը: Սն դի կի ներծ ծու մը մար սո ղա կան ու ղիում կախ ված է

միացու թյան տե սա կից. անօր գա նա կան միացու թյուն նե րի ներծ ծու-

մը կազ մում է 2-15%, ֆե նիլսն դի կի նը` 50-80%, մե թիլսն դի կի նը` 90-

95%: Օր գա նիզ մում մե թիլսն դի կը կա յուն է, իսկ մյուս միացու թյուն նե-

րը արագ փո խարկ վում են անօր գա նա կա նի: Օր գա նիզ մում սն դի կը

հիմ նա կա նում կու տակ վում է լյար դում, երի կամ նե րում և փայ ծա ղում:

Օր գա նա կան միացու թյուն նե րը, կապ վե լով սպի տա կուց նե րի հետ,

հեշ տու թյամբ թա փան ցում են արյու նաու ղե ղային ու ըն կեր քային

պատ նեշ նե րով և կու տակ վում են գլ խու ղե ղում, այդ թվում՝ պտղի,

166| |

ուր դրա խտու թյու նը 1,5 ան գամ ավե լի շատ է, քան մոր մոտ: Գըլ-

խու ղե ղում մե թիլսն դի կը 5-6 ան գամ ավե լի շատ է, քան արյան մեջ:

Ընկ նե լով օր գա նիզմ՝ սն դի կը բա ցա սա բար է ազ դում սնն դա նյու թե րի

փո խա նա կու թյան վրա: Սն դի կի անօր գա նա կան միացու թյուն նե րը

խան գա րում են աս կոր բի նաթթ վի, պի րի դոք սի նի, կալ ցիու մի, պղն ձի,

ցին կի, սե լե նի փո խա նա կու թյու նը: Օր գա նա կան միացու թյուն ներն

ազ դում են սպի տա կուց նե րի, ցիս տեինի, տո կո ֆե րո լի, եր կա թի, աս-

կոր բի նաթթ վի, պղն ձի, սե լե նի փո խա նա կու թյան վրա: Օր գա նիզ մից

սն դի կը դուրս է բեր վում ստա մոքս -ա ղի քային ու ղիով, երի կամ նե րով,

քրտ նա գեղ ձե րով, կաթ նա գեղ ձե րով և թո քե րով: Նո րա ծին նե րի օր-

գա նիզ մից սն դի կը դան դաղ է հե ռա նում: Սն դի կը հիմ նա կա նում կու-

տակ վում է բջ ջի կո րի զում, ինչ պես նաև միկ րո սոմ նե րում, բջ ջապ լազ-

մա յում և մի տո քոնդ րիում նե րում: Սն դի կի ազ դե ցու թյան մե խա նիզ մի

հիմ քում ըն կած է սպի տա կու ցային մո լե կուլ նե րի կեն սա բա նո րեն

ակ տիվ խմ բե րի (սուլֆ հիդ րիլ, կար բոք սիլ, ամի նային) և ցած րա մո լե-

կու լային միացու թյուն նե րի շր ջա փա կու մը: Բա ցա հայտ վել է սն դի կի

նե րա ռու մը փ-ՌՆԹ -ի մո լե կու լում, որը կենտ րո նա կան դեր ու նի սպի-

տա կուց նե րի կեն սա սին թե զում:

Սն դի կի փոքր խտու թյան ազ դե ցու թյան սկզբ նա կան շր ջա նում

տե ղի է ու նե նում մա կե րի կամ նե րի հոր մոն նե րի մեծ քա նա կով հյու-

թա զա տում և դրանց սին թե զի ակ տի վա ցում: Դիտ վում է լյար դի

մո նոա մի նոօք սի դա զի ակ տի վու թյան մե ծա ցում: Սն դի կի անօր գա-

նա կան միացու թյուն նե րը խթա նում են աթե րոսկ լե րո զի զար գա ցու-

մը: Սն դի կի գո լոր շի ներն օժտ ված են նեյ րո տոք սի կու թյամբ, որից

հատ կա պես տու ժում են նյար դային հա մա կար գի բարձ րա գույն բա-

ժին նե րը: Սկզ բում բարձ րա նում է մեծ կի սագն դե րի կեղևի դր դե լիու-

թյու նը, ապա առա ջա նում է կեղ ևային պրո ցես նե րի իներ տու թյուն,

հե տա գա յում զար գա նում է ան դր սահ մա նային ար գե լա կում: Սն դի-

կի անօր գա նա կան միացու թյուն ներն օժտ ված են նեֆ րո տոք սի կու-

թյամբ: Կան տվյալ ներ սն դի կի միացու թյուն նե րի գո նա դո տոք սիկ,

էմբ րիոտոք սիկ և տե րա տո գեն ազ դե ցու թյուն նե րի մա սին:

Սն դի կի փոքր խտու թյան քրո նի կա կան ազ դե ցու թյան դեպ քում

դիտ վում է հի շո ղու թյան վա տա ցում, ընկճ ված վի ճակ, վեր ջույթ նե-

րի տա րազգա յու թյուն (պա րես թե զիա), մկա նային թու լու թյուն, հու-

զա կան լա բի լու թյուն, հա մա ձայ նեց ված շար ժում նե րի խան գա րում,

երի կամ նե րի ախ տա հա րում: Նշ ված ախ տա նիշ նե րին կա րող է գու-

մար վել սիրտ -ա նո թային հա մա կար գի ախ տա հա րու մը, արյան ճընշ-

167| |

ման բարձ րա ցու մը, տա խի կար դիան, ԷՍԳ -ի փո փո խու թյու նը: Այս

եր ևույթ նե րը պայ մա նա վոր ված են բջիջ նե րի ֆեր մեն տային ակ տի-

վու թյան վրա սն դի կի ազ դե ցու թյամբ, ներբջ ջային կալ ցիու մի խտու-

թյան բարձ րաց մամբ, ԴՆԹ -ի և ՌՆԹ -ի սին թե զի ճնշ մամբ, նեյ րոըն-

կա լիչ նե րի պա շար մամբ, ու ղե ղի բջիջ նե րի թա ղանթ նե րում ճար պե րի

գե րօք սի դային օք սի դաց մամբ:

Մի նի մա տի հի վան դու թյու նն ալի մեն տար ծագ ման սն դի կային

թու նա վո րում է, որը պայ մա նա վոր ված է սն դի կով աղ տոտ ված ջրամ-

բար նե րից որ սած ձկ նե րի և ջրային այլ կեն դա նի նե րի օգ տա գործ-

մամբ: Այս հի վան դու թյան գաղտ նի շր ջա նը կախ ված է մե թիլ սն դի-

կի օրա կան չա փա քա նա կից և կազ մում է 1-2 օրից մինչև մի քա նի

շա բաթ: Տվյալ ներ կան օր գա նիզմ սն դի կի ընկ նե լու դեպ քում ցին կի

և սե լե նի պաշտ պա նա կան ազ դե ցու թյան մա սին: Սե լե նը ապա մե-

թի լաց նում է սն դի կը` առա ջաց նե լով ոչ թու նա վոր սե լե նասն դի կային

հա մա լիր: Սն դի կի անօր գա նա կան միացու թյուն նե րի տոք սի կու-

թյունն իջեց նում են աս կոր բի նաթ թուն և պղին ձը (ե րբ մեծ քա նա կով

ընկ նում են օր գա նիզմ), իսկ օր գա նա կան միացու թյուն նե րի նը` ցիս-

տեինը, պրո տեին նե րը, տո կո ֆե րոլ նե րը: Պի րի դոք սի նը, հատ կա պես

ավել ցու կային քա նա կը, ու ժե ղաց նում է սն դի կի թու նա վո րու թյու նը:

Մի նի մա տի հի վան դու թյան ու սում նա սիր ման դեպ քում հաս տատ-

վել է, որ մե թիլսն դի կի օրա կան են թա շեմ քային դո զան չա փա հաս

մար դու հա մար կազ մում է շուրջ 0,3մգ: Առող ջա պա հա կան հա մաշ-

խար հային կազ մա կեր պու թյան տվյալ նե րի հա մա ձայն՝ օր գա նիզմ

ան ցած սն դի կի քա նա կը չպետք է գե րա զան ցի 0,3 մգ մեկ շա բա թում

և 0,05մգ օրա կան, որից 0,03 մգ -ը կա րող է կազ մել մե թիլսն դի կը: Մե-

թիլսն դի կով թու նա վոր ման նշան ներն ի հայտ են գա լիս, երբ սն դի կի

խտու թյու նը արյան մեջ գե րա զան ցում է 150 մկգ/լ: Չա փա հաս մար-

դու հա մար ան վտանգ է հա մար վում արյան մեջ սն դի կի 100 մկգ/լ -ը:

Մա զե րում սն դի կի ելա կե տային քա նա կը կազ մում է 10-20 մկգ/գ, ան-

վտանգ մա կար դա կը հա մար վում է 30-40 մկգ/գ: Եթե սն դի կի քա նա կը

մե զի մեջ օրա կան 10 մկգ -ից շատ է, ապա դա վկա յում է քրո նի կա-

կան թու նա վոր ման մա սին:

18.9.2. Պղինձ

Լայ նո րեն տա րած ված միկ րո տարր է: Գե տե րի և լճե րի ջրե րում

մի ջին խտու թյու նը կազ մում է 7 մկգ/լ, իսկ օվ կիանո սում` 0,9 մկգ/լ:

168| |

Պղն ձի խտու թյու նը հո ղում մի ջի նում կազ մում է 15-20 մգ/կգ: Պղն ձի

կեն սա բա նա կան դերը պայմանավորված է նրանով, որ այն մտ նում

է հե մա տո կուպ րեինի, ցի տոք րո մօք սի դազ, լի զի լօք սի դազ ֆեր մենտ-

նե րի կազ մու թյան մեջ: Լի զի լօք սի դազն իրա կա նաց նում է կոլ լա գե-

նի և էլաս տի նի պո լի պեպ տի դային շղ թա նե րի միջև լայ նա կի կցա-

կա րե րի ձևա վո րու մը: Ուս տի պղն ձի ան բա վա րա րու թյան դեպ քում

առա ջա նում է կոլ լա գե նի դե ֆեկտ, ին չը մե ծաց նում է զար կե րակ նե րի

պա տե րի պատռ վածք նե րի հա վա նա կա նու թյու նը: Պղն ձի դե ֆի ցիտն

առա ջաց նում է անե միա (այն ապա հո վում է եր կա թի ներծ ծու մը և

Fe2+ -ը միաց նում հե մի կա ռուց ված քում), երե խա նե րի ֆի զի կա կան

զար գաց ման դան դա ղում, սիրտ -ա նո թային հի վան դու թյուն նե րի հա-

ճա խու թյան մե ծա ցում: Չա փա հաս մար դու օրա կան պա հան ջը 2-2,5

մգ է, այ սինքն 35-40 մկգ/կգ մարմ նի զագ վա ծին, լար ված մկա նային

աշ խա տան քի դեպ քում պղն ձի ըն դու նու մը չպետք է 4-5 մգ -ից ցածր

լի նի: Սո վո րա կան պայ ման նե րում մար դը սնն դի հետ ստա նում է մի-

ջի նում 2-5մգ պղինձ: Սնն դի հետ ան ցած պղն ձի 30% -ը ներծծ վում է

աղի քում: Պղին ձը քիչ թու նա վոր է: Կախ ված նրա միացու թյուն նե-

րից՝ տա քա րյուն կեն դա նի նե րի հա մար LD50

-ն տա տան վում է 140-

200 մգ/կգ մարմ նի զանգ վա ծին: Մար դու մոտ 10- 20 մգ/կգ մարմ նի

զանգ վա ծին միան վագ դո զան առա ջաց նում է սրտ խառ նոց, փս խում

և թու նա վոր ման այլ ախ տա նիշ ներ: Դեպ քեր են եղել, երբ սուր ճը կամ

թեյը պղնձյա ամա նում եփե լիս առա ջա ցել է ստա մոքս -ա ղի քային ու-

ղու խան գա րում: Պղին ձը 5-15 մգ/կգ քա նա կով մե տա ղա կան համ է

տա լիս ջրին, ըմ պե լի քին, սնն դին: Պղն ձի մեծ քա նա կը փոք րաց նում է

սնն դային ճար պի և ճարպ պա րու նա կող մթեր քի պահ պան ման ժամ-

կե տը (դ րանք կծվում են, փո խում հա մը): Պղին ձը կա տա լի զում է ոչ

միայն չհա գե ցած ճար պե րի օք սի դա ցու մը, այլև աս կոր բի նաթթ վի,

այն իջեց նում է դրա քա նա կը բան ջա րե ղե նում, մր գե րում, հյու թե րում:

Պղն ձի թու նա վոր ազ դե ցու թյան մե խա նիզ մը կապ ված է սպի տա-

կուց նե րի սուլֆ հիդ րիլ խմ բե րի և ֆեր մենտ նե րի շր ջա փակ ման հետ:

Պղն ձի և նրա միացու թյուն նե րի բարձր հե պա տո տոք սի կու թյու-

նը կապ ված է հե պա տո ցիտ նե րի լի զո սոմ նե րում դրա տե ղա կայ ման

և մի տո քոնդ րիում նե րի թա ղան թի թա փան ցե լու թյան բարձ րաց ման

հետ:

Պղն ձի միացու թյուն նե րով թո ւնա վո րու մը կա րող է ու ղեկց վել

աու տոի մու նային ռեակ ցիանե րով և մո նոա մին նե րի մե տա բո լիզ մի

խան գա րում նե րով: Սուր թու նա վո րումն ու ղեկց վում է էրիթ րո ցիտ-

169| |

նե րի ար տա հայտ ված հե մո լի զով: Քրո նիկ թու նա վոր ման դեպ քում

հնա րա վոր են նյար դային հա մա կար գի, լյար դի և երի կամ նե րի գոր-

ծա ռու թային խան գա րում ներ (պ ղին ձը խնա մակ ցու թյուն ու նի սիմ-

պա թիկ նյար դային հա մա կար գի հան դեպ):

18.9.3. Ստ րոն ցիում

Պա րու նակ վում է մար դու բո լոր օր գան նե րում և հյուս վածք նե-

րում, մտնում է բարձ րա կարգ և ցած րա կարգ կեն դա նի նե րի կմախ-

քի կազ մու թյան մեջ, ազ դում ոսկ րա ռա ջաց ման գործընթացի, մի

շարք ֆեր մենտ նե րի` կա տա լա զի, հիմ նային ֆոս ֆա տա զի, կար-

բոան հիդ րա զի ակ տի վու թյան վրա: Մե կու սաց ված օր գան նե րի վրա

ազ դում է ինչ պես կալ ցիու մը` լիովին փո խա րի նե լով նրան: Ստ րոն-

ցիու մի իոն նե րը բնույ թով այն քան նման են կալ ցիու մին, որ նե րառ-

վում են փո խա նա կու թյան մեջ նրա հետ, սա կայն օժտ ված լի նե լով

փո խա նա կու թյան մեծ արա գու թյամբ և տար բեր վե լով ըստ չա փե րի՝

աս տի ճա նա բար խան գա րում են կմախ քի բնա կա նոն կալ ցի ֆի կա-

ցու մը: Ստ րոն ցիու մի տոք սիկ ազ դե ցու թյան դրս ևո րու մը ու րո վյան

հի վան դու թյունն է, որի կլի նի կա կան նշան ներն են ոսկ րե րի բարձր

կոտրտվա ծու թյու նը և տձևու թյու նը: Են թադր վում է, որ ստ րոն ցիու մի

ռա խի տային ազ դե ցու թյու նը D վի տա մի նի կար ևոր մե տա բո լիտ նե-

րից մե կի կեն սա սին թե զի պա շա րումն է և ոսկ րե րում ֆոս ֆո րի ավել-

ցու կային կու տա կու մը:

Տ վյալ ներ կան ստ րոն ցիու մի խպիպ առա ջաց նե լու վե րա բե րյալ:

Այն հա մար վում է նյար դային և մկա նային թույն, ստ րոն ցիու մի քլո րի-

դը խթա նում է թրոմ բո ցիտ նե րի կող մից թրոմ բոք սան B(2) -ի ար տադ-

րու թյու նը և ցու ցա բե րում տե ղային ան զգա յաց նող ազ դե ցու թյուն:

18.9.4. Ցինկ

Ցին կը Հա մաշ խար հային օվ կիանո սի խո շոր մասշ տա բային

աղ տոտ վա ծու թյուն առա ջաց նող, տա րած ված թու նա վոր բա ղադ-

րա տար րե րից է: Ներ կա յումս նրա քա նա կը ծո վային ջրի մա կե րե-

սային շեր տում հաս նում է 10-20 մկգ/լ, հո ղում մի ջին քա նա կը կազ-

մում է 5,10-3 %: Շր ջա կա մի ջա վայր ցինկ ընկ նե լու ան թրո պո գեն աղ-

բյուր են հա մար վում բարձր ջեր մաս տի ճա նային տեխ նո լո գիական

գործընթացնե րը, հո սող ջրե րի շլամ նե րը, քի միական, տեքս տիլ, ցե-

մեն տի ար տադ րու թյան, մե տա ղա գոր ծա կան կոմ բի նատ նե րի հո սող

170| |

ջրե րը: Ցին կի քա նա կը չա փա հաս մար դու մարմ նում կազ մում է 1-2,5գ,

30% -ը պա հես տա վոր վում է ոսկ րե րում, 60% -ը` մկան նե րում: Ցին կը

ներծծ վում է 12-մատ նյա աղի քում և բա րակ աղի քի վե րին բաժ նում:

Լյար դում ցին կի մի մա սը պա հես տա վոր վում է, մյու սը փո խարկ վում

է մե տա ղա-ս պի տա կու ցային հա մա լի րի: Արյան մեջ շր ջա նա ռում է

սպի տա կուց նե րի հետ հա մա լի րի տես քով, միայն ան նշան քա նակն

է գտն վում իո նային ձևով: Արյան մեջ ցին կի քա նա կը 700-800 մկգ%

է, որի 75-85% -ը գտն վում է էրիթ րո ցիտ նե րում: Տա րի քին զու գըն թաց

օր գա նիզ մում ցին կի քա նակն աճում է: Օր գա նիզ մից այն դուրս է

գա լիս մե զով, կղան քով, քր տին քով, ինչ պես նաև կա թով: Օր գա նիզմ

ցին կի ավել ցուկն ու ղեկց վում է արյան մեջ և ոսկ րե րում կալ ցիու մի

մա կար դա կի իջեց մամբ, միաժա մա նակ խան գար վում է ֆոս ֆո րի յու-

րա ցու մը, ար դյուն քում զար գա նում է օս տեոպո րոզ: Ցինկն օժտ ված է

կու տա կային թու նա վոր ազ դե ցու թյամբ, օդում նրա ան նշան քա նա կը

կա րող է ու նե նալ մու տա գեն և օն կո գեն վտանգ: Ցին կի գո նա դո տոք-

սիկ ազ դե ցու թյու նը դրս ևոր վում է սպեր մա տո զոիդ նե րի շար ժու նու-

թյան և ձվաբ ջիջ թա փան ցե լու ու նա կու թյան իջեց մամբ:

18.9.5. Եր կաթ

Տա րած ված մե տաղ է, գտն վում է բնա կան ջրե րում, ուր մի ջին

քա նա կը տա տան վում է 0,01-26,0մգ/լ սահ ման նե րում: Եր կա թի տա-

րած ման և վե րա բաշխ ման գլ խա վոր գոր ծո նը կեն սա զանգ վածն է:

Սնն դային շղ թայի բաղ կա ցու ցիչ մա սե րը ին տեն սի վո րեն կու տա կում

են եր կաթ: Այն ակ տի վո րեն կու տա կում է ջրային ֆլո րան, ընդ որում՝

կու տակ ման ին տեն սի վու թյու նը կախ ված է տար վա ժա մա նա կից

(խ տու թյունն աճում է սեպ տեմ բե րին):

Եր կա թա բակ տե րիանե րի ին տեն սիվ գոր ծու նեու թյու նը հան գեց-

նում է նրան, որ եր կա թը ջրամ բար նե րում չի տա րած վում, այլ օք սի-

դա նում է և կու տակ վում հա տա կի նստ վածք նե րում: Կեն դա նի օր գա-

նիզ մը կու տա կում է եր կաթ ավե լի քիչ քա նա կով, քան բույ սե րը:

Չա փա հաս առողջ մար դու օր գա նիզ մը պա րու նա կում է 4-5գ եր-

կաթ, օրա կան կո րուս տը կազ մում է 0,5-1,3մգ, իսկ պա հան ջը` 11-

30մգ: Այն նշա նա կա լիորեն աճում է հղիու թյան ժա մա նակ, կրծ քով

կե րակ րե լիս, մկա նային ուժ գին գոր ծու նեու թյան դեպ քում: Ներծըծ-

վե լով ստա մոքս -ա ղի քային ու ղիում՝ վե րա կանգն ված եր կա թը փո-

խադր վում է արյան մի ջո ցով որ պես ֆեր րի տին, ուր կապ վում է սպի-

տա կուց նե րի β-գ լո բու լի նային ֆրակ ցիայի հետ:

171| |

Եր կա թի հիմ նա կան մասն օր գա նիզ մից դուրս է գա լիս կղան քով,

ավե լի քիչ մե զով և քր տին քով, կե րակ րող մայ րե րի մոտ` կա թով:

Եր կա թի դե ֆի ցի տի զար գա ցու մը օր գա նիզ մում կապ ված է այլ

միկ րո տար րե րի դիս բա լան սի հետ.

ֆ տո րի ան բա վա րա րու թյու նը նպաս տում է եր կա թի և պղն ձի

օգ տա գործ ման իջեց մա նը,

բարձ րա լեռ նային շր ջան նե րում եր կա թի մե տա բո լիզ մի մե-

ծա ցու մը ու ղեկց վում է էրիթ րո ցիտ նե րում մագ նիու մի նշա նա-

կա լի կու տակ մամբ,

եր կա թի դե ֆի ցի տը բե րում է եր կաթ դե ֆի ցի տային անե միայի

զար գաց մա նը, գա ճա ճու թյան, սե ռա կան թեր զար գաց ման և

մա զա ծած կույ թի առա ջաց ման խան գար մա նը (Պ րա սա դի

հի վան դու թյուն),

եր կաթ դե ֆի ցի տային վի ճա կի առա ջաց ման մեջ կար ևոր

նշա նա կու թյուն ու նեն պղն ձի, կո բալ տի, մար գա նե ցի ան բա-

վա րա րու թյու նը:

Օր գա նիզ մում եր կա թի ավել ցու կի պատ ճառ կա րող է լի նել սնըն-

դամ թեր քը, որը եր կար ժա մա նա կով պահ վում է կլայեկ ված կա թի բի-

դոն նե րում: Fe2+ միացու թյուն նե րը օժտ ված են ընդ հա նուր թու նա վոր

ազ դե ցու թյամբ: Առ նետ նե րի, ճա գար նե րի ստա մոքս եր կաթ ընկ նե-

լիս առա ջա նում է կաթ ված, ցն ցում ներ և մահ: Fe3+ -ի միացու թյուն նե-

րը քիչ թու նա վոր են, սա կայն ազ դում են մար սո ղա կան ու ղու վրա և

առա ջաց նում փս խում:

Եր կա թի միացու թյուն ներն ընտ րո ղա բար են ազ դում իմու նային

հա մա կար գի տար բեր օղակ նե րի վրա. խթա նում են T-հա մա կար-

գը և իջեց նում ոչ մե նա հա տուկ ռե զիս տեն տու թյան ցու ցա նիշ նե րի

և իմու նոգ լո բու լին նե րի քա նա կը: Սնն դի հետ մեծ քա նա կով եր կա-

թի օգ տա գոր ծու մը նպաս տում է սիրտ -ա նո թային հի վան դու թյուն նե-

րի առա ջաց մա նը: Առա վել վտան գա վոր է եր կա թի peros ըն դու նու մը՝

հա մե մա տած մաշ կի վրա նրա ազ դե ցու թյան հետ: Եր կաթ պա րու նա-

կող ջրի ալեր գեն ակ տի վու թյունն աճում է ջրի ջեր մաս տի ճա նի՝ 20 -ից

մինչև 380C ավե լաց ման դեպ քում:

18.9.6. Ալյու մին

Այս մե տա ղը լայ նո րեն տա րած ված է շր ջա կա մի ջա վայ րում: Օր-

գա նիզ մի հա մար օտար էլե մենտ է, քա նի որ չի մաս նակ ցում որ ևէ

172| |

կեն սա բա նա կան գոր ծա ռույ թի կա տար մա նը: Բժշ կու թյան մեջ օգ-

տա գործ վում է որ պես ան տո ցիդ գաստ րիտ նե րի և խո ցե րի բուժ ման

հա մար: Մեծ քա նա կով գտն վում է որոշ բույ սե րում: Մեծ լու ծե լիու-

թյուն և շար ժու նու թյուն է ստա նում թթ վային հո ղե րում: Մար դու հա-

մար օրա կան պա հան ջը 30-50 մգ է, որը մար դը ստա նում է սնն դի,

ջրի, դե ղո րայ քի մի ջո ցով:

Հիմ նա կան աղ բյու րը ալյու մի նե աման ներն են, փա թե թա վոր ման

նյու թե րը, օրինակ` ֆոլ գան: Թթու պա հա ծո յաց ված մթեր քը և ըմ պե-

լի քը (կո կա-կո լա, թթու դրած վա րունգ) կա րող են պա րու նա կել որոշ

քա նա կով ալյու մին: Այն օր գա նիզմ կա րող է ան ցնել գա զա րի, թեյի

մի ջո ցով: Հե տա զո տու թյուն նե րը ցույց են տվել, որ Ալց հեյ մե րի հի-

վան դու թյուն ու նե ցող նե րը մի ջի նում 2,5 ան գամ ավե լի շատ են թեյ

օգ տա գոր ծել մյուս մարդ կանց հա մե մատ: Ալյու մին պա րու նա կում

են որոշ դե ղո րայ քային միացու թյուն ներ (ան տա ցիդ ներ, աս պի րին):

Ալյու մի նը որոշ քա նա կով (1%) ներծծ վում է ստա մոքս -ա ղի քային

ու ղիում, որից հե տո միանում է տրանս ֆեր րի նի հետ և տա րած վում

օր գա նիզ մով. թո քե րում կա րող է կու տակ վել մինչև 50 մգ/կգ, ոսկ րե-

րում և մկան նե րում` 10 մգ/կգ, ու ղե ղում` շուրջ 2 մգ/կգ, իսկ արյան

շի ճու կում` 10 մկգ/լ: Օր գա նիզ մից հե ռա նում է միայն երի կամ նե րով:

Բա ցա հայտ վել է, որ ալյու մի նը կա րող է դան դա ղեց նել ոսկ րային

հյուս ված քի առա ջա ցու մը, որը հե տա գա յում կա րող է ու ղեկց վել նրա

ներծծ մամբ: Բա ցի այդ՝ ալյու մինն ար գե լա կում է ստա մոքս -ա ղի-

քային ու ղիում ֆտո րի, կալ ցիու մի, եր կա թի և անօր գա նա կան ֆոս-

ֆա տի ներծ ծու մը: Ալյու մի նը ճն շում է ստա մոքս -ա ղի քային ու ղու

շար ժո ղա կան գոր ծու նեու թյու նը:

Օր գա նիզ մում ալյու մի նի կու տակ ման հետ է կապ ված Ալց հեյ մե-

րի հի վան դու թյան առա ջա ցու մը` դան դաղ ըն թա ցող դե գե նե րա տիվ,

նև րո լո գիական հի վան դու թյուն: Կու տակ վե լով ու ղե ղի հյուս ված քում՝

ալյու մինն առա ջաց նում է դե գե նե րա տիվ փո փո խու թյուն ներ են թա-

կեղ ևային հան գույց նե րում, երկ րոր դային հիդ րո ցե ֆա լիա, առջ ևի

ու ղե ղի և հի պո կամ պի կազ մա փո խում: Ալց հեյ մե րի հի վան դու թյա-

նը բնո րոշ է խո լի նէր գիկ նեյ րոտ րանս մի տեր նե րի ճն շու մը, մաս նա-

վո րա պես` ացե տիլ խո լի նէս թե րա զի, որն ապա հո վում է խո լի նէր-

գիական մե խա նիզմ նե րը: Այդ հի վան դու թյան դեպ քում ալյու մի նը

կապ վում է կո րի զային քրո մա տի նի հետ, մաս նա վո րա պես ԴՆԹ -ի

հետ, որը նեյ րոն նե րում տրանսկ րիպ ցիայի պրո ցես նե րի խո րը փո-

փո խու թյուն ներ է առա ջաց նում: Ալյու մի նը ըն դու նակ է կու տակ վել

173| |

նեյ րոն նե րի կո րիզ նե րում, դրանց բջ ջապ լազ մա յում ձևա վոր վում են

Ալց հեյ մե րի հի վան դու թյա նը բնո րոշ զույգ պա րու րաձև նեյ րո ֆի լա-

մենտ ներ, որոնք հայտ նա բեր վում են էլեկտ րո նային ման րա դի տա-

կով: Ախ տա հար ված նեյ րոն նե րի նեյ րո ֆիբ րի լյար ապա րա տը են-

թարկ վում է ծանր, ան դար ձե լի փո փո խու թյուն նե րի, որն իր հեր թին

նպաս տում է աք սո նային փո խադր ման խան գար մա նը, դենդ րիտ նե-

րի դե գե նե րա ցիային: Հարկ է նշել, որ չնա յած այդ հի վան դու թյան

դեպ քում ալյու մի նը կու տակ վում է ԿՆՀ -ո ւմ, այ նո ւա մե նայ նիվ, դրա

առա ջաց մա նը մաս նակ ցում են նաև այլ գոր ծոն ներ (ի մու նաբջ ջա քի-

միական, գե նե տի կա կան):

Ալց հեյ մե րի հի վան դու թյու նը բնու թագր վում է հի շո ղու թյան աս-

տի ճա նա բար աճող կորս տով և մտա վոր ըն դու նա կու թյան իջեց մամբ:

Հի վանդ նե րը կառ չում են ան կող նուց և մա հա նում թո քա բոր բից: Ու-

սում նա սի րու թյուն նե րը ցույց են տվել, որ մտա վոր վա տաց ման աս-

տի ճա նը կա րող է 50% -ով դան դա ղել, եթե բուժ ման հա տուկ մե թոդ նե-

րով ալյու մի նը հե ռաց վի օր գա նիզ մից:

174| |

Գ ԼՈՒԽ 19. ՎՆԱ ՍԱ ԿԱՐ ՍՈ ՎՈ ՐՈՒՅԹ ՆԵ ՐԻ ԱԶ ԴԵ ՑՈՒԹՅՈՒ ՆԸ ՄԱՐ ԴՈՒ ՕՐ ԳԱ ՆԻԶ ՄԻ ՎՐԱ

Վ նա սա կար են կոչ վում այն սո վո րույթ նե րը, որոնք խան գա րում

կամ հնա րա վո րու թյուն չեն տա լիս մար դուն դրս ևո րելու իրեն որ պես

ան հատ կամ ուղ ղա կիորեն վնաս են պատ ճա ռում առող ջու թյա նը:

Սո վո րույ թի ձևա վոր ման վրա դրա կան կամ բա ցա սա կան ազ դե-

ցու թյուն կա րող է թող նել սո ցիալա կան մի ջա վայ րը, որում հայտն վում

է մար դը: Կարևոր դեր ու նեն նաև ան ձի ան հա տա կան և խառն ված քի

առանձ նա հատ կու թյուն նե րը:

Ա ռող ջու թյան հա մար չա րիք են դար ձել հո գետ րոպ և նյար դատ-

րոպ նյու թե րը, ալ կո հո լի և ծխա խո տի չա րա շա հու մը:

19.1. Թմ րա մո լու թյուն

Թմ րա մո լու թյու նը հի վան դա գին, ան հաղ թա հա րե լի հա կում է

թմրեց նող հատ կու թյուն նե րով օժտ ված նյու թե րի պար բե րա բար օգ-

տա գործ ման նկատ մամբ: Բո լոր թմ րա նյու թե րը (բա ցա ռու թյամբ

եթե րային լու ծիչ նե րի) օգ տա գործ վում են որ պես բու ժա կան մի ջոց և

ըն դու նակ են առա ջաց նելու կախ վա ծու թյուն: Թմ րա նյու թե րը դաս-

վում են հո գե մետ (հո գետ րոպ) նյու թե րի շար քին: Դրանք բնա կան

կամ սին թե տիկ ծագ ման քի միական նյու թեր են, որոնց օգ տա գոր-

ծու մից փոխ վում է մար դու տրա մադ րու թյու նը, ֆի զի կա կան վի ճա կը,

ինք նազ գա ցո ղու թյու նը, վար քա գի ծը: Թմ րա մոլ ներ կա րող են դառ-

նալ բա րո յա պես ան կա յուն և հեշ տու թյամբ ներշնչ վող նե րը, հո գե-

պես չհա սու նա ցած նե րը, հա սա րա կու թյան առջև պա տաս խա նատ-

վու թյու նից զուրկ մար դիկ:

Թմ րա նյու թե րի գոր ծած ման հետ ևանքն ան ձի հո գե կան և սո-

ցիալա կան լիակա տար ան կումն է: Տե ղի է ու նե նում ան ձի քայ քա յում.

175| |

խե ղա թյուր վում է նրա բա րո յա կան դի մա գի ծը, թմ րա մո լը կորց նում է

իր հոգ ևոր ար ժեք նե րը, մա րում են նրա նպա տակ նե րը, հե տաքրք րու-

թյուն նե րը և հույ սե րը:

Թմ րա մո լու թյու նը ծանր հի վան դու թյուն է և առա վել վտան գա վոր

է պա տա նի նե րի ու երի տա սարդ նե րի հա մար: Ըստ ազ դե ցու թյան՝

թմ րա նյու թե րը դա սա կարգ վում են հետ ևյալ խմ բե րի`

հո գեխ թա նիչ ներ,

թմ րեց նող ներ,

կեղծ պատ րանք առա ջաց նող ներ (նկ 1):

Ա Բ Գ

Ն կար 1. | Թմ րա նյու թե րի դա սա կար գու մը:

Ա. Հո գեխ թա նիչ ներ; Բ. Թմ րեց նող ներ; Գ. Կեղծ պատ րանք առա ջաց նող ներ:

Մաս նա գետ նե րի կող մից տր վել են դե ղո րայ քային կախ վա ծու-

թյան զար գաց ման պատ ճառ նե րը, որոնք բնո րոշ են երի տա սարդ նե-

րին.

հու զա կան խան գա րում նե րի դրս ևո րու մը, արագ բա վա կա-

նու թյուն ստա նա լու ձգ տումը՝ ան կախ հետ ևան քից և պա-

տաս խա նատ վու թյու նից,

հան ցա վոր վար քը,

ինք նա բուժ ման փոր ձը.

հո գե կա նի խան գա րու մը (սո ցիալա կան սթ րես, սե ռա կան հա-

սու նաց ման շր ջան, հիաս թա փու թյուն, վախ և ան հանգս տու-

թյուն, հո գե կան հի վան դու թյուն նե րի սկիզբ),

ֆի զի կա կան և հո գե բա նա կան տան ջանք նե րը թեթ ևաց նե լը

(քաղց, քրո նի կա կան գեր հոգ նա ծու թյուն, ըն տա նի քի քայ քա-

յու մը, ըն տա նի քում նվաս տա ցու մը),

որ ևէ հի վան դու թյուն կան խե լը կամ սե ռա կան կա րո ղու թյու նը

բարձ րաց նե լը,

176| |

ա վագ ըն կեր նե րին նման վե լու, ըն դօ րի նա կե լու հակ վա ծու-

թյու նը;

թույլ կամ քի պատ ճա ռով ան ձը պաշտ պա նե լու կա րո ղու թյան

բա ցա կա յու թյու նը,

ալ կո հո լի չա րա շա հու մը, ծխե լը, սո ցիալ-մ շա կույ թային մի ջո-

ցա ռում նե րը (դիս կո տեկ, գա լա հա մերգ),

սո ցիալ-տն տե սա կան ոչ բա վա րար մթ նո լոր տը:

Թ վարկ ված բո լոր գոր ծոն նե րից յու րա քան չյու րը կա րող է կախ-

վա ծու թյուն առա ջաց նել փոք րո գի, թու լա կամ, կա մա զուրկ, ֆի զի կա-

պես թույլ, բա րո յա պես ան կա յուն մարդ կանց մոտ:

19.1.1. Թմ րա մո լու թյան զար գաց ման մե խա նիզ մը

Թմ րա նյու թե րը, ընկ նե լով օր գա նիզմ, խան գա րում են նյու թա փո-

խա նա կու թյա նը, և այն վե րա կանգ նե լու հա մար օր գա նիզ մը սկ սում

է ար տադ րել ֆեր մենտ ներ, որոնք նպաս տում են թմ րա նյու թե րի յու-

րաց մա նը: Այդ ժա մա նակ թմ րա նյու թե րը դառ նում են ան հրա ժեշտ

օղակ նյու թա փո խա նա կու թյան գոր ծըն թա ցում: Երբ մար դը ընդ հա-

տում է թմ րա նյու թե րի ըն դու նու մը, առա ջա նում են գլ խա ցա վեր, թու-

լու թյուն, վեր ջութ նե րի դող դո ղում, հո գե կան խան գա րում, որն ու ղեկց-

վում է ագ րե սիայով, դեպ րե սիայով: Թմ րա նյու թե րի ազ դե ցու թյամբ

մար դը կորց նում է իր բա նա կա նու թյու նը, դառ նում է անազ նիվ, ան-

զուսպ, կա տա րում հան ցա գոր ծու թյուն:

Թմ րա նյու թի սկզբ նա կան օգ տա գործ ման դեպ քում առա ջա նում

է պաշտ պա նա կան ռեակ ցիա` սրտ խառ նոց, փս խում, գլ խա ցավ,

գըլ խապ տույտ: Սա կայն կր կին օգ տա գոր ծե լուց առա ջա նում է էյ-

ֆո րիա, կեղծ ու րա խու թյան զգա ցո ղու թյուն, բա րե հո գու թյուն, հա ճե-

լի հանգս տու թյուն, մար դուն թվում է, թե նա ըն դու նակ է ար տա կարգ

ստեղ ծա գոր ծա կան արա րում նե րի: Էյ ֆո րիայի վի ճա կը վտան գա վոր

է նրա նով, որ կր կին օգ տա գոր ծե լու ցան կու թյուն է առա ջա նում, որը

հան գեց նում է հո գե կան կախ վա ծու թյան` թմ րա նյութ օգ տա գոր ծե լու

բուռն ցան կու թյան: Առանց թմ րա նյու թի՝ մար դը ու նե նում է հո գե կան

ան բա վա րար վա ծու թյան, ան տար բե րու թյան, ճնշ վա ծու թյան, հոգե-

վոր դա տար կու թյան զգա ցում: Զար գա նում է նաև տո լե րան տու թյուն

(դի մա կա յու նու թյուն), որի հետ ևան քով թմ րա մո լը զգում է թմ րա նյու-

թի չա փա քա նա կի ավե լաց ման պա հանջ, քա նի որ նախ կին չա փա-

քա նա կին օր գա նիզ մը ըն տե լա նում է, և այն կորց նում է իր ազ դե ցու-

177| |

թյու նը:

Թմ րա նյու թի մեծ քա նա կով օգ տա գոր ծումն առա ջաց նում է ար-

տա հայտ ված ար բեց ման վի ճակ, շշ մա ծու թյուն, թմ րային քուն և

նույ նիսկ սուր թու նա վո րում՝ մա հա ցու ել քով:

Գ ծա պատ կեր 3 | Թմ րա մո լու թյան զար գաց ման փու լե րը

Թմ րա նյու թե րի ազ դե ցու թյամբ մար դը կորց նում է իր բա նա կա-

նու թյու նը, իրա կա նու թյան զգա ցու մը, դառ նում է անազ նիվ, ան-

զուսպ, կա տա րում հան ցա գոր ծու թյուն` հա շիվ չտա լով իր արարք նե-

րի հա մար: Թմ րա նյու թը նրան դարձ նում է վտան գա վոր իր և շր ջա-

պա տի նկատ մամբ:

Հո գե կան կախ վա ծու թյան առա ջաց ման դեմ թերևս կա րե լի է

պայ քա րել, քա նի դեռ չի առա ջա ցել ֆի զի կա կան կամ ֆի զիոլո-

գիական կախ վա ծու թյուն: Վեր ջինս բնո րոշ վում է նրա նով, որ թմ րա-

նյու թե րը մտ նում են օր գա նիզ մի հյուս վածք նե րի քի միական բա ղադ-

րու թյան մեջ, որի հետ ևան քով ըն տե լա նում են դրանց, և թմ րա նյու-

թե րը դառ նում են օր գա նիզ մի կեն սա բա նա կան ու քի միական հա վա-

սա րակշ ռու թյու նը պահ պա նող ան հրա ժեշտ մի ջոցներ: Ֆի զի կա կան

կախ վա ծու թյան ժա մա նակ թմ րա նյու թի քա նա կի նվա զու մը կամ

բա ցա կա յու թյունն առա ջաց նում է թմ րա նյու թային քաղ ցի, զր կան քի

(ա բս տի տեն տային) հա մախ տա նիշ: Դա ծանր հի վան դա գին վի ճակ

է, որը բնու թագր վում է գերգրգռ վա ծու թյամբ, նյար դայ նու թյամբ, հոգ-

նա ծու թյամբ, ան հանգս տու թյամբ, ու շադ րու թյան կենտ րո նաց ման

թու լաց մամբ, վա խի զգա ցո ղու թյամբ: Այս ամե նի հետ ևան քով առա-

ջա նում է հու սա հա տու թյուն, որը եր բեմն ավարտ վում է ինք նաս պա-

նու թյամբ: Նման վի ճակն ու ղեկց վում է տկա րու թյամբ, ախոր ժա կի

բա ցա կա յու թյամբ, ան քնու թյամբ, ու ժեղ գլ խա ցա վե րով, աշ խա տու-

նա կու թյան կտ րուկ իջեց մամբ, քրտ նար տադ րու թյամբ, ար ցուն քա-

հո սու թյամբ, մկա նային ցն ցում նե րով, հո դե րի և որո վայ նի տան ջա լի

Առաջին փուլ

Հոգեկան կախվածություն թմրանյութերից

Ծավալուն փուլ

Ֆիզիկական կախվածության դրսևորում և անձի հետագա սոցիալական դեգրադացիա

Եզրափակիչ փուլ

Օրգանիզմի բոլոր համակարգերի հյուծում, հոգեկանի անդարձ փոփոխություններ, անձի հոգեսոցիալական դեգրադացիա

178| |

ցա վե րով: Թմ րա մո լի բբե րը լայ նա ցած են, դեմ քը դի մա կան ման, սա-

ռած, զուրկ դի մա խա ղից, լոր ձա թա ղանթ նե րը չո րա ցած են, ծակծըկ-

ված երակ նե րը դող դո ղում և բոր բոք ված են, հա ճախ հո րան ջում է ու

փռշ տում: Նրա ու շադ րու թյու նը կենտ րո նա նում է ամեն գնով թըմ-

րա նյութ հայ թայ թե լու և օգ տա գոր ծե լու ուղ ղու թյամբ: Նա հա ճախ

այդ փա կու ղուց դուրս գա լու հա մար ինք նաս պա նու թյուն է գոր ծում:

Շա րադր վա ծից հետ ևում է, որ թմ րա մո լը հա ճույք և ար բե ցում ստա-

նա լու, զր կան քի հա մախ տա նի շը հաղ թա հա րե լու հա մար ստիպ ված

է մշ տա պես թմ րա մի ջոց ներ օգ տա գոր ծել և անընդ հատ ավե լաց նել

դրանց չա փա քա նա կը:

19.1.2. Թմ րա նյու թե րի ազ դե ցու թյու նը մար դու օր գա նիզ մի վրա

Թմ րա նյու թերն ազ դում են բո լոր օր գան նե րի և օր գան նե րի հա-

մա կար գե րի վրա: Թմ րա մոլ նե րի 80% -ի մահ վան պատ ճա ռը հա մար-

վում է թմ րա նյու թի գեր չա փա քա նա կը, որը անա ֆի լաք սային շո կի

առա ջաց ման և ակնթար թային մահ վան պատ ճառ է դառ նում: Հազ-

վա դեպ են թմ րա մոլ նե րը ապ րում 30-45 տա րի:

Թմ րա մո լու թյամբ տա ռա պող մար դու օր գա նիզ մում խան գար-

վում է նյար դային հա մա կար գի բջիջ նե րի միջև տե ղե կատ վու թյան

հա ղորդ ման գոր ծըն թա ցը: Բջիջ նե րի փո խազ դե ցու թյան դեպ քում

ազ դա կը մի բջի ջից մյու սին հա ղորդ վում է քի միական ճա նա պար-

հով, նյար դա միջ նոր դա նյու թե րի ազ դե ցու թյամբ, որոնք պա տաս խա-

նա տու են նյար դային հա մա կար գի դրդ ման և ար գե լակ ման պրո ցես-

նե րի հա մար: Ապա ցուց վել է, որ որոշ միջ նոր դա նյու թեր կա րող են

առա ջաց նել զգա յու թյուն, հույ զեր: Դո ֆա մի նը կոչ վում է ու րա խու-

թյան, եր ջան կու թյան հոր մոն: Երբ օր գա նիզ մում այդ հոր մո նը քիչ է

ար տադր վում, մար դը հա ճույք չի զգում: Թմ րա նյու թե րը խան գա րում

են կա պը, շր ջա փակ վում է ազ դակ նե րի հա ղորդ ման բնա կան ու ղին,

և մար դը դր սից մշ տա պես շշ մեց նող նյու թե րի կա րիք է զգում: Ուս տի

թմ րա նյու թե րի ըն դու նու մը կեն սա կա նո րեն ան հրա ժեշտ է դառ նում:

179| |

Գ ծա պատ կեր 4 | Թմ րա նյու թե րի ազ դե ցու թյու նը մար դու օր գա նիզ մի վրա

Թմ րա մո լու թյան զար գաց ման գոր ծում որոշ դեր ու նեն գլ խու-

ղե ղում ըն թա ցող քի միական գոր ծըն թաց նե րը: Բնա կա նոն պայ-

ման նե րում ու ղե ղում ար տադր վում են էն դոր ֆին ներ (ցա վային ազ-

դե ցու թյուն նե րը շր ջա փա կող նյու թեր), որոնք իրենց ազ դե ցու թյու նը

դրս ևո րում են օպիատային ըն կա լիչ նե րով: Եթե ու ղե ղում բա վա րար

քա նա կով էն դոր ֆին ներ չեն սին թեզ վում, մարդն իրեն ճնշ ված, լք ված

է զգում և տրա մադ րու թյու նը փոր ձում է բարձ րաց նել օպիատ նե րի

օգ նու թյամբ, որոնց մո լե կուլ նե րը նման են էն դոր ֆին նե րի մո լե կուլ-

նե րին և կապ վում են օպիատային ըն կա լիչ նե րի հետ: Օպիատային

թմրա նյու թե րի պար բե րա բար օգ տա գործ ման դեպ քում էն դոր ֆին-

նե րի սին թե զը խան գար վում է և ի վեր ջո դա դա րում: Էն դոր ֆին նե րի

մշ տա կան պա կա սի հետ ևան քով առա ջա նում է հո գե կան և ֆի զի կա-

կան ան հար մա րա վե տու թյան զգա ցում, որը հան գեց նում է թմ րա նյու-

թե րի օգ տա գործ ման ֆի զիոլո գիական պա հան ջի:

Թմ րա մի ջոց նե րի նկատ մամբ հա կու մը չի զար գա նում հան կար-

ծա կի, դա եր կարտև շր ջան է, երբ պա տա նու մոտ ձևա վոր վում են

ան հա տա կան շար ժեր` վար քագ ծային շե ղում նե րով և խան գա րում-

նե րով: Թմ րա մի ջոց նե րի նկատ մամբ պա տա նի նե րի հա կումն առա-

ջա նում է սո ցիալա կան, հո գե բա նա կան և ֆի զիոլո գիական գոր ծոն-

նե րի ար դյուն քում, որոնք նրանց մղում են թմ րա մո լու թյան:

Օրգանիզմի բջիջներում բարդ կենսաքիմիական պրոցեսների խանգարում

Հիվանդագին զգացողություն մկաններում, ոսկրերում, ներքին օրգաններում

Լյարդի, երիկամների, թոքերի, սրտի ախտահարում

Օրգանիզմի բնական պաշտպանական ուժերի արգելակում թունանյութերի ազգեցությունից

Լյարդի պատնեշային ֆունկցիաների դադարում, օրգանիզմի թունավորում

Գլխուղեղի կենսական կարևոր կենտրոնների պաշարում

Քնի, հոգեկանի, հիշողության խանգարում

Թմրանյութեր

Անդարձելի

պրոցեսներ

, որոնք

տանում

են

օրգանիզմի

մահվան

:

180| |

Պա տա նի նե րը և երի տա սարդ նե րը պետք է գի տակ ցեն հետ ևյա-

լը.

թմ րա մի ջոց նե րը կեղծ պատ կե րա ցում են տա լիս եր ջան կու-

թյան մա սին,

ա ռա ջաց նում են դժ բախտ պա տա հար ներ,

ոչն չաց նում են բա րե կա մու թյու նը, ըն կե րու թյու նը,

մար դուն դարձ նում են թույլ և կա մա զուրկ,

քայ քա յում են ըն տա նի քը,

ար գել ք են հոգ ևոր զար գաց ման ճա նա պար հին,

շատ հի վան դու թյուն նե րի առա ջաց ման աղ բյուր են,

մարդ կանց մղում են գո ղու թյան և բռ նու թյան:

19.2. Ծխե լը և առող ջու թյու նը

19.2.1. Ծխա խո տի ֆի զի կա քի միական հատ կու թյուն նե րը

Ծ խելն ամե նա տա րած ված և վտան գա վոր սո վո րույթ նե րից մեկն

է: Այն հա մար վում է դա րի հի վան դու թյուն և նույն քան վտան գա վոր

է առող ջու թյան հա մար, որ քան ալ կո հո լը, թմ րա նյու թե րը, տու բեր-

կուլյո զը, սե ռա կան ճա նա պար հով փո խանց վող հի վան դու թյուն նե րը:

Դեռևս ան ցյալ դա րի 80 -ա կան թվա կան նե րին ԱՀԿ-ն հրա տա րա կել

էր տվյալ ներ, որոնց հա մա ձայն՝ օրը 20 գլա նակ ծխե լու պա րա գա-

յում սր տա մե ռու կը (ին ֆարկտ) եր կու ան գամ ավե լի է չծ խող նե րի

հա մե մա տու թյամբ, նույն քան ան գամ բարձր է իշե միկ հի վան դու թյու-

նից մա հա ցու թյու նը: Ծխե լը պետք է դի տել ոչ միայն որ պես վտան-

գա վոր սո վո րույթ, այլև հի վան դա գին հա կում թու նա վոր նյու թե րի

նկատ մամբ: Ուս տի ծխե լը և դրա ազ դե ցու թյու նն օր գա նիզ մի վրա

հա մար վում է բժշ կա կան և սո ցիալա կան կար ևոր խն դիր նե րից մե կը:

Ծ խա խո տի ծխում պա րու նակ վում են տաս նյակ թու նա նյու թեր`

նի կո տին, ած խած նի օք սիդ, մուր, բեն զո պի րին, մրջ նա-, քա ցա խա- և

կապ տաթթու, ազո տի օք սիդ, մկն դեղ, ամո նիակ, ֆոր մալ դե հիդ, ծծըմ-

բաջ րա ծին, ֆե նոլ, ակ րո լեին, ացե տի լեն, ռա դիոակ տիվ իզո տոպ ներ

և այլն: Որոշ տվյալ նե րի հա մա ձայն՝ ծխա խո տի ծու խը 384000 ան-

գամ պետք է նոս րաց նել մա քուր օդով, որ պես զի այն ան վտանգ դառ-

նա մար դու շն չա ռու թյան հա մար:

Նի կո տի նը բու սա կան թույն է, ու ժեղ թմ րա նյութ: Մա քուր վի ճա-

կում այն ան գույն, ան դուր հո տով, դա ռը հա մով յու ղան ման հե ղուկ է,

հեշ տու թյամբ թա փան ցում է լոր ձա թա ղան թով: Մար դու հա մար նի-

181| |

կո տի նի մա հա ցու չա փա քա նա կը կազ մում է 1 մգ մարմ նի 1 կգ զանգ-

վա ծին:

Ծ խա խո տի ծխում պա րու նակ վող 4000 քի միական միացու թյուն-

նե րից 40 -ը օժտ ված են քաղց կե ղա ծին հատ կու թյամբ: Այն պա րու-

նա կում է 8% CO, որը կապ վե լով հե մոգ լո բի նի հետ՝ առա ջաց նում է

կա յուն միացու թյուն` կար բօք սի հե մոգ լո բին, որի ար դյուն քում վա-

տա նում է հյուս վածք նե րի թթ ված նա մա տա կա րա րու մը: Հատ կա-

պես թթ ված նի ան բա վա րա րու թյան նկատ մամբ զգա յուն է կենտ-

րո նա կան նյար դային հա մա կար գը, որը դրս ևոր վում է գլ խա ցա վով,

գլ խապտույ տով, հի շո ղու թյան թու լաց մամբ, աշ խա տու նա կու թյան

իջեց մամբ: Շատ վտան գա վոր է ծխա խո տի կուպ րը (1կգ ծխա խո-

տում կա շուրջ 40-70գ): Եթե մար դը օրա կան ծխում է մեկ տուփ սի-

գա րետ, ապա մեկ տա րում թո քե րում կու տակ վում է 800գ կուպր:

Վեր ջինս պա րու նա կում է տար բեր հո տա վետ նյու թեր, քաղց կե ղային

խե ժեր, որոնք կա րող են առա ջաց նել չա րո րակ ու ռուցք ներ: Ծխա-

խո տին սո վո րելն առա ջաց նում է դժ վար հաղ թա հա րե լու կախ վա ծու-

թյուն և չա փա քա նա կի բարձ րաց ման ձգ տում: Գլա նա կը վա ռե լու և

ծխե լու ժա մա նակ ծուխն ընկ նում է աչ քե րի մեջ, և սկսվում է ար ցուն-

քա հո սու թյուն, աչ քե րի փայ լը կոր չում է, առա ջա նում է վա ղա ժամ

կնճ ռո տում:

Ա մե րի կա ցի գիտ նա կան նե րը ծխա խո տից առանձ նաց րել են ռա-

դիոակ տիվ իզո տոպ (պո լո նիում-210), որն օժտ ված է α-ճեղք մամբ:

Ծխե լիս այդ նյու թը եր կար ժա մա նակ մնում է ծխո ղի օր գա նիզ-

մում: Ծխա խո տի ծու խը պա րու նա կում է նաև կա պա րի, վիս մու տի

իզո տոպ ներ, որոնք թո քե րի բջիջ նե րի քրո մո սո մային ապա րա տում

կա րող են առա ջաց նել մու տա ցիա, որը հե տա գա յում նպաս տում է

քաղց կե ղի զար գաց մա նը:

19.2.2. Ծխե լու ազ դե ցու թյու նը օր գան-հա մա կար գե րի վրա

Ծ խա խո տի ծու խը «դի պուկ կրա կոց է», որն ախ տա հա րում է

ամե նա կար ևոր օր գան նե րը: Նի կո տի նի չա րա շահ ման դեպ քում

կենտ րո նա կան նյար դային հա մա կար գում առա ջա նում են գոր ծա-

ռա կան և օր գա նա կան բնույ թի փո փո խու թյուն ներ: Սկզ բում ի հայտ

են գա լիս նև րաս տե նիայի նա խան շան ներ, ապա ռա դի կու լիտ, նյար-

դա ցավ (նև րալ գիա) (գծ. 5):

182| |

Ծխելու ազդեցությունը մարդու օրգանիզմի

վրա

օրգանական

ևֆունկցիոնալ

բնույթի

խան

-գարումներ

օդատար

ուղիների

լորձաթաղանթների

պաշտ

պանական

հատ

-կությունների

թուլացում

թոքային

հյուսվածքի

առաձգականության

կորուստ

, թեքերի

կենսա

-կան

տարողության

իջեցում

թոքային

գազափոխանակության

խանգարում

, օրգանների

թթվածնային

անբավարարություն

կոկորդի

ևթոքերի

քաղց

-կեղ

, թոքերի

էմֆիզեմա

ստամոքսի

հյութազատության

խանգարում

, ախոր

-ժակի

վատացում

ստամոքսի

լորձա

-թաղանթի

բորբո

-քում

, գաստրիտ

,խոց

, քաղցկեղ

,լեզվի

համային

պակիկների

բթա

-ցում

, ատամների

վրա

ճեղքեր

նիկոտին

-նյարդային

գազ

,կապտաթթու-շնչա

ռական

ֆերմենտների

քայքայիչ,

ծխախոտի

կուպր

-քաղցկեղածին

նյութ

, պոլոնիում

210-ռադիոակտիվ

նյութ

, շմոլ գազ

(C

O),

ածխաթթու գազ

(C

O2),

ամիակ

(N

H3),

ֆենոլ,

մուր

հիշողության

կորուստ

Տեսողական

, լսո

-ղական

օրգանների

ֆունկցիայի

խանգարում

Արյան

և սիրտ

-անոթային

համակարգեր

Շնչա

ռության

համակարգ

Նյարդային համակարգ

Մարսողական համակարգ

ծայրամասային

անոթների

հիվանդություն

, էնդարտերիտ

, մատերի

թմրեցում

անոթների

կծկանք

, ճնշման

բարձրացում

, սրտի

առիթմիա

, աթերոսկլերոզ

, կրծքահեղձուկ

, սրտամկանի

ինֆարկտ

արյան

մակար

-դելիության

մեծացում

, թրոմբոֆլեբիտ

էրիթրոցիտների

քայքայում

,սակավարյունություն

Գ ծա

պատ

կեր

5

183| |

Ծ խող նե րի մի մա սի կար ծի քով՝ ծխե լը հանգս տաց նում է դրդ ված

վի ճա կը, մյուս նե րը գտ նում են, որ այն լա վաց նում է տրա մադ րու թյու-

նը, բարձ րաց նում աշ խա տու նա կու թյու նը: Այս հա կա սու թյու նը նի կո-

տի նի երկ փու լային ազ դե ցու թյան հետ ևանք է: Սկզ բում նի կո տի նը

լայ նաց նում է ու ղե ղի անոթ նե րը, բարձ րաց նում նյար դային հա մա-

կար գի դր դե լիու թյու նը, որը հե տո փո խա րին վում է նրա ճնշ մամբ.

ու ղե ղի անոթ նե րը նե ղա նում են, արյու նա մա տա կա րա րու մը վա տա-

նում է, և աշ խա տու նա կու թյու նը իջ նում: Այդ է պատ ճա ռը, որ պար-

բե րա բար ծխե լիս օր գա նիզ մը ըն տե լա նում է նի կո տի նին, թու նային

եր ևույթ նե րը թու լա նում են, և մար դը զգում է միայն ծխա խո տի հա-

ճե լի գրգ ռիչ ազ դե ցու թյու նը: Ծխա խո տին սո վո րելն առա ջաց նում է

դժ վար հաղ թա հար վող կախ վա ծու թյուն և չա փա քա նա կի բարձ րաց-

ման ձգտում: Ծխե լուց 10-15 րո պե հե տո մկա նային ուժն իջ նում է

15% -ո վ, դիտ վում է հոգ նա ծու թյուն: Ծխող նե րի մոտ նվա զում է մտա-

վոր աշ խա տան քի ըն դու նա կու թյու նը: Ծուխն առա ջաց նում է շն չա-

ռա կան ու ղի նե րի լոր ձա թա ղան թի գրգ ռում: Ձայ նային կա պան նե րը

հաս տա նում են, ձայ նը դառ նում է խռ պոտ: Նման փո փո խու թյուն նե-

րը հատ կա պես բնո րոշ են կա նանց: Ծխի ազ դե ցու թյամբ շն չու ղի նե րի

թար թի չա վոր էպի թե լը կորց նում է իր տա տա նո ղա կան շար ժում նե րը

և հա զա լիս շն չա փո ղի ու բրոնխ նե րի մաք րու մը լոր ձից, օտար մար-

մին նե րից դժ վա րա նում է: Ծխող նե րի շուրջ 80% -ը տա ռա պում է քրո-

նի կա կան բրոն խի տով, որը հա ճա խա կի սրա ցում նե րի հետ ևան քով

մար դուն դարձ նում է հաշ ման դամ: Բոր բոք ված բրոնխ նե րը այ տուց-

վում են, նե ղա նում, ջղակծկ վում: Թո քե րը լայ նա նում են, նրան ցում

խան գար վում է արյան շր ջա նա ռու թյու նը, զար գա նում է էմ ֆի զե մա

(թո քափ քանք), որը գործ նա կա նո րեն չի բուժ վում: Ժա մա նա կի ըն-

թաց քում թո քե րի մեծ մասն ապա ճում է, ար դյուն քում առա ջա նում

է թթ ված նային ան բա վա րա րու թյուն, շն չա հեղ ձու թյուն, թու լու թյուն:

Հե տա զո տու թյուն նե րը ցույց են տվել, որ եթե մար դը 15 տա րի շա-

րու նակ օրա կան ծխում է 1 տուփ ծխա խոտ, ապա էմ ֆի զե ման ան-

խու սա փե լի է: Ծխե լը ոչ միայն ախ տա հա րում է շն չու ղի նե րը և արյու-

նա տար անոթ նե րը, այլև փո փո խու թյուն ներ է առա ջաց նում դրանց

գե նո մում: Ծխա խո տում գտն վող բեն զո պի րի նը, կա պա րը, ռա դիոակ-

տիվ պո լո նիու մը թո քե րում կու տակ վե լով` նշա նա կա լիորեն բարձ-

րաց նում են թո քե րի քաղց կե ղով հի վան դա նա լու ռիս կը: Ծխող նե րը

թո քե րի քաղց կե ղով 30 ան գամ ավե լի շատ են հի վան դա նում, քան

184| |

չծ խող նե րը:

Ծ խա խո տը բա ցա սա բար է ազ դում նաև սիրտ -ա նո թային հա մա-

կար գի վրա: Նի կո տի նը նպաս տում է մա կե րի կամ նե րից կա տե խո-

լա մին նե րի հյու թա զա տու թյան ու ժե ղաց մա նը, ար դյուն քում բարձ-

րա նում է անոթ նե րի պա տե րի լար վա ծու թյու նը, որի հետ ևան քով

լու սանց քը նե ղա նում է, դան դա ղում արյու նա հոս քը և իջ նում հյուս-

վածք նե րի արյու նա մա տա կա րա րու մը: Ծխող նե րի արյան մեջ կու-

տակ վում է կար բօք սի հե մոգ լո բին, որը վա տաց նում է սրտամ կա նի և

այլ օր գան նե րի թթ ված նով մա տա կա րա րու մը: Ծխող նե րի մոտ զար-

գա նում է սր տի իշե միկ հի վան դու թյուն:

Նի կո տի նը վնա սա կար ազ դե ցու թյուն է թող նում վեր ջույթ նե րի

անոթ նե րի վրա (նկ.2): Եր կա րատև կծ կանքն առաջ է բե րում անոթ-

նե րի պա տե րի ան դարձ փո փո խու թյուն ներ` մատ նե րի թմ րե ցում,

ու ժեղ ցա վեր քայ լե լիս, կա րող է զար գա նալ նաև ոտ քե րի փտախտ

(գանգ րե նա):

185| |

Ն կար 2. Նի կո տի նը և անոթ նե րը: 1. Տղա մար դու ձեռ քը բնա կա նոն վի ճա կում: 2. Տղա մար-

դու ձեռ քը կար ճատև ծխե լու դեպ քում: 3. Տղա մար դու ձեռ քը եր կա րատև ծխե լու դեպ քում:

Ծ խող նե րի մոտ դիտ վում է նաև էն դար տե րիտ (մե կընդ միջ վող

կա ղու թյուն) հի վան դու թյու նը, երբ մար դը հան գիստ կա րող է գնալ

մի քա նի քայլ, ապա ոտ քե րը թմ րում են, և առա ջա նում է ու ժեղ ցավ:

Կանգ նե լիս ցավն անցնում է, սա կայն առաջ գնա լու փորձ անե լիս

ցա վը վե րա կանգն վում է և այդ պես շա րու նակ: Այս պի սի մար դու ոտ-

քե րի անոթ նե րը գտն վում են ջղակծկ ված վի ճա կում, և արյան մա-

տա կա րա րու մը հնա րա վոր է միայն հան գիստ վի ճա կում: Հի վան-

դու թյան երկ րորդ փու լում ջղակծ կում ներն ու ժե ղա նում են, և անոթ-

նե րը չեն ապա հո վում վեր ջույթ նե րի մկան նե րին արյու նով, ու ցա վը

դառ նում է անընդ հատ: Ծխող նե րի մոտ տա րած ված հի վան դու թյուն

է կրծ քա հեղ ձու կը, որի ժա մա նակ պար բե րա բար առա ջա նում են ու-

ժեղ ցա վեր` մահ վան վա խով: Կրծ քա հեղ ձու կը հա ճախ նպաս տում է

սրտամ կա նի ին ֆարկ տի:

Ծ խա խոտն ազ դում է նաև մար սո ղա կան օր գան նե րի վրա: Ծխա-

խո տում եղած ամո նիակը, նի կո տի նը, անի լի նը և տար բեր թթու ներ

գրգ ռում են բե րա նի խո ռո չի լոր ձա թա ղան թը, ին չը նպաս տում է

թքար տադ րու թյան ու ժե ղաց մա նը: Ծխա խո տի թույ նե րը կա րող են

խան գա րել քթըմ պա նի ավ շային հան գույ ցի պաշտ պա նա կան և թքի

ախ տա հա նիչ հատ կու թյու նը, բարձ րաց նել ախ տա ծին ման րէ նե րի

ակ տի վու թյու նը: Դա է պատ ճա ռը, որ ծխող նե րը հա ճախ տա ռա-

պում են բե րա նի խո ռո չի տար բեր խո ցե րից, լն դե րի լոր ձա թա ղան թի

բոր բո քում նե րից: Բե րա նի խո ռո չում ման րէ նե րի ակ տիվ կեն սա գոր-

186| |

ծու նեու թյան և լոր ձա թա ղան թի բոր բո քում նե րի հետ ևան քով ծխող նե-

րի բե րա նից ան դուր հոտ է գա լիս:

Ծ խե լը մե ծաց նում է նաև շա քա րախ տի զար գաց ման ռիս կը: Թո-

քե րում, ավ շային հան գույց նե րում և ներ զա տա կան գեղ ձե րում կու-

տակ ված ռա դիոակ տիվ նյու թե րը նպաս տում են տղա մարդ կանց սե-

ռա կան ան կա րո ղու թյան առա ջաց մա նը, իսկ կա նանց` ան պտ ղա բե-

րու թյա նը:

Նի կո տի նի փոքր չա փա բա ժին նե րը դր դում են նյար դային հա-

մա կար գը, իսկ մե ծը կաթ վա ծա հա րում է գլ խու ղե ղի և ող նու ղե ղի

գոր ծու նեու թյու նը: Նախ տու ժում են զգա ցող, ապա շար ժո ղա կան

նյար դե րը: Նի կո տի նի փոքր քա նակն ան ցնե լով արյան մեջ ժա մա-

նա կա վո րա պես բարձ րաց նում է մկա նային աշ խա տու նա կու թյու նը,

դրա նից հե տո զար գա նում է արագ հոգ նա ծու թյուն և աշ խա տու նա-

կու թյան իջե ցում: Ֆի զի կա կան աշ խա տան քով զբաղ վող նե րին և

մար զիկ նե րին ծխելն ար գել վում է: Ու սում նա սի րու թյունն նե րը ցույց

են տվել, որ ծխող ու սա նող նե րի առա ջա դի մու թյու նը չծ խող նե րի հա-

մե մա տու թյամբ ցածր է:

Ծ խո ղը վնա սում է ոչ միայն իրեն, այլև շր ջա պա տի մարդ կանց:

Այն մար դը, ով մեկ ժամ լի նում է ծխած սե նյա կում, թու նա վոր վում է

նույն քան, որ քան 4 գլա նակ ծխա ծը:

Ծ խե լու հետ ևանք ներն են.

կյան քի մի ջին տևո ղու թյան ցու ցա նի շի իջե ցու մը,

ընդ հա նուր հի վան դա ցու թյան աճը և աշ խա տու նա կու թյան

ժա մա նա կա վոր կո րուս տը,

հաշ ման դա մու թյան թվի ավե լա ցու մը,

օր գա նիզ մի վե րար տադ րո ղա կան ֆունկ ցիայի իջե ցու մը,

սերն դի և պա սիվ ծխող նե րի առող ջու թյան վատ թա րա ցու մը,

մա հա ցու թյան ավե լա ցու մը:

19.3. Ալ կո հո լի ազ դե ցու թյունն օր գա նիզ մի վրա

Ալ կո հո լը թմ րա նյու թային ազ դե ցու թյամբ օժտ ված նյութ է: Ի.

Ի. Բրեխ մա նը (1980) «Մար դը և կեն սա բա նո րեն ակ տիվ նյու թերը»

գրքում նշել է, որ ալ կո հո լա մո լու թյու նը կրկ նա կի թոր ված էթիլ սպիր-

տի զանգ վա ծային օգ տա գործ ման հետ ևանք է: Էթիլ սպիր տը կրկնա-

կի թո րե լիս դառ նում է ավե լի թու նա վոր և վտան գա վոր, քա նի որ օր-

գա նիզ մի վրա ազ դում է «քի միապես մա քուր նյու թը»:

187| |

Ալ կո հո լային խմիչք նե րի լայն վա ճառ քը, գովազդը, սո ցիալա-

կան, տն տե սա կան և՛ հո գե բա նա կան լար վա ծու թյու նը, հանգս տի, և՛

ազատ ժա մա նա կի ոչ ճիշտ կազ մա կեր պու մը նպաս տե ցին ազ գաբը-

նակ չու թյան ալ կո հո լա մո լու թյան աճին:

Ալ կո հո լա մո լու թյու նը ռիս կի գոր ծոն նե րից է և պայ մա նա վո րում է

մա հա ցու թյու նը ան բնա կան պատ ճառ նե րից:

«Ազ գային աղետ», «ազ գի կո լեկ տիվ ինք նաս պա նու թյուն», «ճա-

նա պարհ դե պի մարդ կու թյան կոր ծա նում». այս պես են գնա հա տել

ալ կո հո լա մո լու թյու նը տար բեր երկր նե րի գիտ նա կան ներն ու հա սա-

րա կու թյու նը:

Տար բե րում են ալ կո հո լա մո լու թյան զար գաց ման երեք փուլ,

որոնք ներ կա յաց ված են գծա պատ կեր 6-ու մ:

188| |

Գ ծա պատ կեր 6 | Ալկոհոլամոլության զարգացման փուլեր

Ալ կո հո լա մո լու թյան նշան ներն են՝

տո լե րան տու թյան աճ սպիր տային խմիչք նե րի նկատ մամբ,

ծա րա վի զգա ցո ղու թյուն, թու լու թյուն,

գլ խապ տույտ, գլ խա ցավ,

ի րա վի ճա կը հս կե լու ան կա րո ղու թյուն,

ան հանգս տու թյան և վա խի զգա ցո ղու թյուն,

ք նի խան գա րում,

ան տար բե րու թյուն շր ջա պա տի նկատ մամբ:

Օր գա նիզ մի վրա ալ կո հո լի բա ցա սա կան ազ դե ցու թյան ֆի զիոլո-

գիական վեր լու ծու թյու նը նկա րագ րել է Ն. Ե. Վվե դենս կին: Ըստ նրա՝

ալ կո հո լի ազ դե ցու թյու նը նման է թմ րա նյու թե րի և թույ նե րի ազ դե ցու-

թյա նը. սկզ բում դր դում է, ապա կաթ վա ծա հա րում: Առա ջին հեր թին

վնաս վում են գլ խու ղե ղի բարձ րա գույն կենտ րոն նե րը:

Ալ կո հո լի մշ տա կան օգ տա գործ ման դեպ քում վաղ թե ուշ տե ղի

է ու նե նում ան հա տի դեգ րա դա ցիա, մտա վոր ըն դու նա կու թյան իջե-

ցում, զար գա նում է ֆի զի կա կան և հո գե կան հյուծ վա ծու թյուն, հու զա-

կան ան կա յու նու թյուն, ինք նա ծին ագ րե սիա, ան հե տա նում է մարդու

բա րո յա կան կեր պա րը, խան գար վում է ինք նա տի րա պե տու մը, ինք-

նա վե րահս կու մը: Հար բած մար դիկ սո վո րա բար ան պար կեշտ են,

ինք նավս տահ, ան զուսպ: Թու լա կա մու թյու նը, կոպ տու թյու նը, ան-

խղճու թյու նը, եսա սի րու թյու նը, ան տակ տու թյու նը կազ մում են ալ կո-

հո լա մո լի բնա վո րու թյան հիմ նա կան գծե րը: Նա դառ նում է ալ կո հո լի

ստ րու կը, մշ տա պես հակ ված է դե պի ալ կո հո լը՝ ար հա մար հե լով հա-

սա րա կու թյան բա րո յա կան սկզ բունք նե րը:

Առաջին փուլ

Շեղումներ նյարդային համակարգում Մտավոր աշխատունակության, հիշողության

նվազում

Զարգանում է ալկոհոլային պսիխոզ

Օրգանիզմի թուլացում Էթիկայի նորմերի վերացում Արտահայտված պսիխոզ Օրգանական փոփոխություններ ԿՆՀ-ում Մարմնական և հոգեկան խանգարումներ

Երկրորդփուլ

Երրորդփուլ

189| |

19.3.1. Ալ կո հո լային կախ վա ծու թյան ձևա վոր ման մե խա նիզ մը

Ու սում նա սի րու թյուն նե րը ցույց են տվել, որ ալ կո հո լային հա-

ճույ քի պա հին գլ խու ղե ղի են թա կեղ ևային կա ռույց նե րում ար տադըր-

վում է բա վա կա նու թյան միջ նոր դա նյութ` էն դոէ թա նոլ: Հայտ նի է,

որ մար դու արյան մեջ պա րու նակ վում է 0,01-0,03% ազատ էն դո գեն

էթիլ սպիրտ, որը կապ ված չէ օգ տա գործ ված ալ կո հո լի հետ: Ուս տի

ալ կո հո լային խմիչք ըն դու նե լիս արյան մեջ կտ րուկ բարձ րա նում է

ալ կո հո լի քա նա կը, և օր գա նիզ մի ներ քին կար գա վոր ման հա մա կար-

գը դա դա րում է ար տա զա տել սե փա կան էն դոէ թա նոլ: Ժա մա նա կի

ըն թաց քում ալ կո հո լի չա րա շահ ման հետ ևան քով գլ խու ղե ղի են թա-

կեղ ևային կա ռույց նե րը դա դա րում են սին թե զել բա վա կա նու թյան

միջ նոր դա նյութ: Ուս տի գի շերն ալ կո հոլ օգ տա գոր ծած մար դու մոտ

հա ջորդ օրը առա վո տյան առա ջա նում է գլ խա ցավ, կոտ րատ վում են

մկան նե րը և հո դե րը, նա դառ նում է լռա կյաց, մռայլ: Բժշ կու թյան մեջ

այս վի ճակն ան վա նում են ախ տա բա նա կան կախ վա ծու թյուն (ա բս-

տի նեն տային հա մախ տա նիշ): Հի վան դը զգում է սե փա կան էն դոէ-

թա նո լի պա կաս, որը խիստ ան հրա ժեշտ է ֆի զի կա կան և հու զա կան

լար վա ծու թյու նը պահ պա նե լու հա մար: Դա ստի պում է նրան ըն դու-

նել ալ կո հո լի թե կուզ և քիչ, բայց պար տա դիր չա փա քա նակ (ալ կո հո-

լա մու լու թյան հատ կա նիշ): Եթե ալ կո հո լային կախ վա ծու թյու նը վաղ

փու լե րում չկանխ վի, ապա այն կա ռա ջաց նի վերջ նա կան և ան դարձ

կեն սա բա նա կան, հո գե բա նա կան ու սո ցիալա կան աս տի ճա նա-

կան ան կում (դեգ րա դա ցիա): Սպիր տային խմիչք նե րի նկատ մամբ

սկզբում զար գա նում է հո գե կան կախ վա ծու թյուն, մար դը կորց նում

է հս կո ղու թյունն օգ տա գոր ծած ալ կո հո լի քա նա կի նկատ մամբ, ինչ-

պես նաև չի կա րող եր կար ժա մա նա կով զս պել ալ կո հո լի ըն դու նու մը:

Այ նու հետև սիս տե մա տի կո րեն մեծ քա նա կով ալ կո հո լի օգ տա գոր-

ծու մից առա ջա նում է ֆի զի կա կան կախ վա ծու թյուն: Ալ կո հո լի բա-

ցա կա յու թյունն առաջ է բե րում ֆի զի կա կան և հո գե կան ան հար մա-

րա վե տու թյուն, տա խի կար դիա, սրտ խառ նոց, փս խում, ձեռ քե րի դող,

գռգռ վա ծու թյուն, վա խի և վտան գի զգա ցում, ան քնու թյուն և ինք նա-

սպա նու թյան ցան կու թյուն: Այդ վի ճա կից դուրս գա լուն օգ նում է ալ-

կո հո լի նոր չա փա քա նակ :

190| |

19.3.2. Ալ կո հո լի ազ դե ցու թյունն օր գան-հա մա կար գե րի վրա

Ա րյու նից ալ կո հո լը ան հա վա սա րա չափ է ան ցնում տար բեր

հյուս վածք ներ: Հիմ նա կա նում այն կլան վում է գլ խու ղե ղի բջիջ նե րի

կող մից, ուր դրա խտու թյու նը 70-75% -ով բարձր է, քան արյան մեջ:

Բա ցա հայտ վել է, որ օգ տա գործ ված ալ կո հո լի 30 %-ը կու տակ վում

է նյար դային բջիջ նե րում: Որ քան շատ է օգ տա գործ ված ալ կո հո լի

քա նա կը, այն քան այն կոր ծա նա րար է ազ դում ու ղե ղի և հատ կա պես

նրա կար ևոր գոր ծա ռույ թի` հի շո ղու թյան վրա:

Ալ կո հո լը քայ քա յում է գլ խու ղե ղի կեղ ևի այն հատ ված նե րը, որ-

տեղ իրա կա նա նում է մար դու մտա ծո ղա կան գոր ծու նեու թյու նը: Ալ-

կո հո լի մշ տա կան օգ տա գոր ծու մը նպաս տում է նյար դաբ ջիջ նե րի

կազ մա փոխ մանն ու ոչն չաց մա նը: Առա ջա նում են դենդ րիտ նե րի և

դրանք ծած կող փշիկ նե րի փո փո խու թյուն ներ, ու ժե ղա նում է ծայ րա-

մա սային զգա յա կան ազ դակ նե րի հա ղոր դու մը, որն առա ջաց նում

է նեյ րոն նե րի գոր ծու նեու թյան ճն շում, և ի հայտ են գա լիս սնու ցա-

խան գար ման փո փո խու թյուն ներ: Ալ կո հո լի ազ դե ցու թյամբ գլ խու ղե-

ղի հյուս ված քում փոխ վում է շատ սպի տա կուց նե րի սին թե զը, հատ-

կա պես հի շո ղու թյունն ապա հո վող, պա կա սում է նաև նեյ րոն նե րին

էներ գիա մա տա կա րա րող միացու թյուն նե րի քա նա կը: Ծանր աս-

տի ճա նի հար բեց ման դեպ քում ոչն չա նում է մո տա վո րա պես 20000

նյար դաբ ջիջ: Ալ կո հո լի նկատ մամբ հատ կա պես զգա յուն են մեծ

կի սագն դե րի կեղ ևը, են թա կեղ ևային կենտ րոն նե րը, նաև ող նու ղե ղը

և եր կա րա վուն ու ղե ղը: Ալ կո հոլ ըն դու նե լուց հե տո թու լա նում են ար-

գե լակ ման և գե րակշ ռում դրդ ման գոր ծըն թաց նե րը (գ ծա պատ կեր 7):

191| |

Գ ծա պատ կեր 7 | Ալ կո հո լի ազ դե ցու թյունն օր գա նիզ մի վրա

Հար բած նե րի մոտ կտ րուկ փոխ վում է նաև հո գե կա նը. երկ չոտ-

նե րը դառ նում են մար դա մոտ, ու րախ նե րը` ինք նան փոփ, հա մար-

ձակ նե րը` վախ կոտ և ընդ հա կա ռա կը: Ու ժեղ հար բե լու դեպ քում

զար գա նում է խոր ար գե լա կում, ան գի տա կից վի ճակ և նույ նիսկ ալ-

կո հո լային շոկ (կո մա): Ալ կո հո լի ազ դե ցու թյամբ տու ժում է նաև ծայ-

րա մա սային նյար դային հա մա կար գը, դիտ վում է մարմ նի առան ձին

մա սե րի թմ րում, ցա վազ գա ցո ղու թյան նվա զում, մկա նային ցն ցում-

ներ, թու լու թյուն ստո րին վեր ջույթ նե րում: Ժա մա նա կի ըն թաց քում

կա րող է զար գա նալ մկան նե րի ապա ճում: Հի վանդ նե րը գան գատ-

վում են, որ մարմ նի վրայով «մր ջյուն ներ են քայ լում»: Շատ հա ճախ

ԿՆՀ -ի ծանր խան գա րում նե րի պատ ճա ռ է հա մար վում եր կա րատև

ալ կո հո լային թու նա վո րու մը, որը դրս ևոր վում է ալ կո հո լային հո գե գա-

րու թյամբ` սպի տակ տենդ: Հո գե գա րու թյան մյուս տե սա կը ալ կո հո-

լային զա ռան ցանքն է, որն առա ջա նում է նաև կար ճատև հար բե լուց

հե տո, սա կայն, ի տար բե րու թյուն սպի տակ տեն դի, չի ու ղեկց վում

նեյրոնների քայքայում

աթերոսկլերոզ

զգաստրիտ, խոց, քաղցկեղ

լյարդի ցերոզ, ալկոհոլային հեպատիտ

երիկամային կծիկների ոչնչացում, թունավորում նյութափոխանակության արգասիքներով

պտղի ալկոհոլային համախտանիշ (հոգեկանի խանգարում, մտավոր հետամնացություն)

մկանային թելերի վերասերում ճարպային հյուսվածքի, անոթների կարծրացում

գլխուղեղ

արյունատար անոթներ

ստամոքս

լյարդ

երիկամներ

սեռական օրգաններ

սիրտ

Ալկոհոլ

Անդարձելի

գործընթացներ

, որոնք

տանում

են

օրգանիզմի

մահվան

:

192| |

ցնորք նե րով (հա լյու ցի նա ցիա): Այդ պի սի հի վանդ նե րին հե տապըն-

դում են ան հանգս տաց նող մտ քե րը: Հար բա ծին թվում է, որ նրա դեմ

« դա վադ րու թյուն» են կազ մա կեր պել: Ստեղծ ված դրու թյու նից ելք

չգտ նե լու հետ ևան քով նա կա րող է ինք նաս պա նու թյուն գոր ծել:

Դեռևս 1975 թ. ԱՀԿ-ն ալ կո հո լը պաշ տո նա պես հա մա րել է թըմ-

րա նյութ, որը քայ քա յում է առող ջու թյու նը, ինչ պես մա րի խո ւա նան,

հե րոի նը, հա շի շը և այլ թմ րա նու թեր: Մար դու օր գա նիզ մում չկա

մի օր գան, որի վրա չազ դի ալ կո հո լը: Ալ կո հո լա մոլ կա նանց կյան-

քի տևո ղու թյու նը 10% -ո վ, իսկ տղա մարդ կան ցը` 15% -ով ավե լի քիչ

է չխ մող նե րի հա մե մա տու թյամբ: Ալ կո հո լի օք սի դա ցու մը մինչև ած-

խաթթ վի և ջրի հիմ նա կա նում իրա կա նա նում է լյար դի բջիջ նե րում:

Ուս տի մյուս օր գան նե րի հա մե մա տու թյամբ այն ավե լի շուտ է ախ-

տա հար վում: Լյար դի հի վան դու թյու նը՝ որ պես ալ կո հո լային թու նա-

վոր ման ար դյունք, ժա մա նա կի ըն թաց քում վե րաց վում է ցի ռո զի, որը

բնու թագր վում է դեղ նախ տով, որո վայ նի ջր գո ղու թյամբ, տեն դով: Հի-

վան դու թյու նը սո վո րա բար ավարտ վում է մա հով:

Ալ կո հո լի ազ դե ցու թյամբ վա տա նում է շար ժում նե րի ներ դաշ-

նա կու թյու նը, զա նա զան գոր ծո ղու թյուն ներ կա տա րե լու ճշ տու թյու-

նը: Հա ճախ առա ջա նում է մկան նե րի առան ձին խմ բե րի կաթ ված:

Դիտ վում են տար բեր օր գան նե րի հա մա կար գե րի գոր ծու նեու թյան

խան գա րում ներ, առա ջա նում են նաև կազ մա բա նա կան փո փո խու-

թյուն ներ: Ստա մոք սի լոր ձա թա ղան թում ի հայտ են գա լիս արյու նա-

զե ղում ներ, փոխ վում են երի կամ նե րի հյուս վածք նե րը, տու ժում շն չա-

ռա կան օր գան նե րը, ոսկ րային հա մա կար գը: Ալ կո հոլն ազ դում է նաև

իմու նային հա մա կար գի վրա, խան գար վում է արյու նաս տեղծ ման

գոր ծըն թա ցը, պա կա սում լիմ ֆո ցիտ նե րի քա նա կը: Ալ կո հո լը կա րող

է առա ջաց նել նաև ալեր գիա:

Այն վնա սա կար ազ դե ցու թյուն է թող նում ներ զա տա կան հատ կա-

պես սե ռա կան գեղ ձե րի գեղ ձե րի գոր ծու նեու թյան վրա. դիտ վում է

սե ռա կան ֆունկ ցիայի իջե ցում ընդ հուպ սե ռա կան ան կա րո ղու թյուն

(իմ պո տեն ցիա), կա նանց մոտ դաշ տա նային ցիկ լի դա դար: Սե ռա-

կան բջիջ նե րը ձևա փոխ վում և ան կա նոն են զար գա նում: Ալ կո հո-

լի մշ տա կան օգ տա գոր ծումն առա ջաց նում է վա ղա ժամ ծե րա ցում,

հաշ ման դա մու թյուն, կյան քի տևո ղու թյու նը կր ճատ վում է 15-20 տա-

րով:

Հատ կա պես վտան գա վոր է ալ կո հո լի հան դեպ հա կու մը պա տա-

նի նե րի հա մար: Ալ կո հո լա մոլ պա տա նի նե րը հետ են մնում իրենց

193| |

զար գաց մամբ, ան հան գիստ են, ալար կոտ, կա կա զում են, շուտ են

հոգ նում, տա ռա պում են գլ խա ցա վով, ան մի զա պա հու թյամբ: Նրանք

ան հա վա սա րակշռ ված են, հա մառ, դա ժան և ագ րե սիվ, վար քագ ծի

ձևա վոր ման ռիս կի խումբ են կազ մում:

Ս տորև ներ կա յաց ված գծա պատ կե րում տր ված են տար բեր տա-

րի քում ալ կո հո լա մո լու թյա նը նպաս տող գոր ծոն նե րը (գծ. 8):

Գ ծա պատ կեր 8 | Տար բեր տա րի քում ալ կո հո լա մո լու թյա նը նպաս տող գոր ծոն նե րը

Տարիք Սոցիալական բախումներ

Մինչև 15 տարեկան

Վատ հարաբերություններ ծնողների հետ: Ալկոհոլային սովորույթներ ընտանիքում: Ծնողներից մեկի բացակայություն

16-19 տարեկան

Շրջապատող մարդկանց ալկոհոլային հակվածություն,

իր «ես»-ի ինքնահաստատման ձգտում

20-25 տարեկան

Ֆինանսական անկախություն և անհսկելիություն, շրջապատում փորձառու հարբեցողների առկայություն

25 տարեկանից բարձր

Վեճեր ընտանիքում, կուլտուրական ցածր մակարդակ, ֆինանսական ապահովվածություն, ազատ ժամանակի աննպատակ օգտագործում, հոգեհուզական ծանր ապրումներ, սթրեսային իրավիճակներ

194| |

Գ ԼՈՒԽ 20. ՇԵՆ ՔԵ ՐԻ ՆԵՐ ՍԻ ՄԻ ՋԱ ՎԱՅ ՐԻ ԷԿՈԼՈԳԻԱԿԱՆ ԲՆՈՒ ԹԱ ԳԻ ՐԸ

Հայտ նի է, որ զար գա ցած երկր նե րում մար դիկ ժա մա նա կի

90% -ը ան ց են կաց նում փակ շեն քե րում: Ան բա վա րար օդա փո խու-

մը, շի նա րա րա կան նոր նյու թե րի կի րա ռու մը, սար քա վո րում նե րի և

մե խա նիզմ նե րի քա նա կի ավե լա ցու մը ստեղ ծում են օդային ներ քին

աղ տոտ վա ծու թյուն: ԱՀԿ-ն նշում է, որ նոր և վե րա նո րոգ ված շեն քե-

րի շուրջ 30% -ը ամ բողջ աշ խար հում կա րող են առող ջա կան խն դիր-

ներ առա ջաց նել՝ կապ ված շեն քե րի ներ սի մի ջա վայ րի որա կի հետ:

Բազ մա թիվ գոր ծոն ներ ազ դում են մարդ կանց բնա կա տե ղի կամ աշ-

խա տան քի պայ ման նե րի վրա` ջեր մաս տի ճա նը, օդի հա րա բե րա-

կան խո նա վու թյու նը, օդի շարժ ման արա գու թյու նը և այլն: Ստորև

բեր վում են այն կար ևոր գոր ծոն նե րը, որոնք նույ նիսկ փոքր խտու-

թյուն նե րով ազ դում են առող ջու թյան վրա:

20.1. Ծխա խո տի ծուխ

Փակ շի նու թյուն նե րում ամե նից հզոր աղ տո տող բա ղադ րի չը

ծխա խո տի ծուխն է: Ծխա խո տի այր ման ժա մա նակ առ աջա նում են

շուրջ 600 վտան գա վոր քի միական տար բեր միացու թյուն ներ (քաղց-

կե ղա ծին, հե մոգ լո բի նը կա պող, ռա դիոակ տիվ և այլն):

Ծ խե լը տա րե կան մո տա վո րա պես 3 մի լիոն մար դու մահ վան

պատ ճառ է դառ նում ամ բողջ աշ խար հում: Են թադր վում է, որ 2020 թ.

ծխե լուց տա րե կան կա րող է մա հա նալ մո տա վո րա պես 10 մի լիոն

մարդ: Ծխա խո տը այր վե լու դեպ քում շեն քի օդային մի ջա վայ րը աղ-

տոտ վում է 2 մե խա նիզմ նե րի հաշ վին՝ հիմ նա կան և անուղ ղա կի:

Այր ման ար գա սիք նե րի ընկ նե լու հիմ նա կան ու ղին կապ ված է ծխո ղի

կող մից ծխա խո տի ծխի ներ քաշ ման հետ, որը գլա նա կի մի ջին եր-

կա րու թյան դեպ քում տե ղի է ու նե նում 8-10 ան գամ մո տա վո րա պես

2 վրկ տևո ղու թյամբ: Քա նի որ այդ ըն թաց քում մե ծա նում է թթ ված նի

ներ հոս քը, ապա ծխա ցող ծխա խո տի ջեր մաս տի ճա նը բարձ րա նում

է մինչև 9000C, ին չը նպաս տում է լրիվ այր ման գոր ծըն թա ցին:

Օ դի աղ տոտ ման անուղ ղա կի աղ բյու րը կապ ված է գլա նա կի

մար մանդ այր ման պրո ցե սի հետ, որը շա րու նակ վում է մի ջի նում 8-10

րո պե: Ջեր մաս տի ճա նը այդ դեպ քում իջ նում է մինչև 6000C: Ստորև

ներ կա յաց ված է օդի քի միական կազ մը ծխե լու ժա մա նակ և այն թու-

195| |

նա վոր միացու թյուն նե րը, որոնք ընկ նում են ակ տիվ և պա սիվ ծխող-

նե րի թո քեր (ա ղ. 4,5):

Ա ղյու սակ 4 | Օ դի քի միական կազ մը բնա կե լի շեն քե րում ծխա խո տի այր ման տար բեր

եղա նակ նե րի դեպ քում

Ցու ցա նիշ Ակ տիվ ծխող Պա սիվ ծխող

Աէ րո զո լի չա փը, մկ

Ած խած նի օք սիդ, %

Ած խած նի եր կօք սիդ, %

Թթ վա ծին, %

0,1-1,0

3-5

8-11

12-16

0,01-0,1

-1

-2

16-20

Ա ղյու սակ 5 | Ծ խա խո տի այր ման դեպ քում ակ տիվ և պա սիվ ծխող նե րի օր գա նիզմ ընկ նող

հիմ նա կան քի միական միացու թյուն նե րը

Միացու թյուն Ակ տիվ ծխում (օ րը 20 գլա նակ)

Պա սիվ ծխում (օ րը 8 ժամ)

Ած խած նի օք սիդ, մգ

Նի կո տին, մգ

Բեն զոլ, մկգ

Նիտ րո զա մին ներ, նգ

Աէ րո զոլ, մգ

Բեն զա պի րեն, մկգ

Կադ միում, մկգ

40-400

10-40

0,2-2,0

50-1000

100-400

0,2-1,0

-2

14,4-96

0,08-0,4

0,04-0,32

0,03

0,000024-0,00024

0,001-0,011

0,001-0,014

Ա ղյու սա կից հետ ևում է, որ ակ տիվ ծխո ղը, օրը 20 գլա նակ ծխե-

լով, 4 ան գամ ավե լի շատ ած խած նի օք սիդ է ար տաշն չում, 100

ան գամ շատ նի կո տին և 20000 ան գամ աէ րո զոլ նե րի հետ միացած

քաղց կե ղա ծին նիտ րո զա մին, քան պա սիվ ծխո ղը:

Ցույց է տր վել, որ աէ րո զո լային մաս նիկ նե րի խտու թյու նը այն

տնե րում, որտեղ ապ րում են չծ խող մար դիկ, մի ջի նում կազ մում է

23մկգ/մ3, իսկ մեկ ծխող լի նե լու դեպ քում այդ խտու թյու նը կրկ նա-

պատկ վում է, եր կու ծխո ղի դեպ քում` եռա պատկ վում: Ած խած նի օք-

սի դի խտու թյու նը ծխա խո տի ծխով լց ված շեն քե րում տա տան վում

է 12 -ից մինչև 90 ppm: Այս տե ղից հետ ևում է, որ պա սիվ ծխող նե րը

նույն պես կլա նում են ծխա խո տի այր ման վտան գա վոր ար գա սիք նե-

րը:

Ա ռողջ չծ խող մարդ կանց մոտ ծխա խո տի ծու խը գրգ ռում է վե-

րին շն չա ռա կան ու ղի նե րի և աչ քե րի լոր ձա թա ղան թը: Տար բեր հե ղի-

նակ ներ նշում են, որ քրո նի կա կան պա սիվ ծխող նե րի մոտ հայտ նա-

196| |

բեր վում է թո քե րի գոր ծա ռույ թի ան կում և օն կո լո գիական հի վան դու-

թյուն նե րի թվի ավե լա ցում: Պա սիվ ծխե լը նպաս տում է սր տի, արյու-

նա տար անոթ նե րի, ալեր գիական հի վան դու թյուն նե րի սրաց մա նը:

Ծխա խո տի ծխի գլ խա վոր բա ղադ րի չը նի կո տինն է: Վա զոպ րե սի նի

ան ջատ ման դեպ քում նի կո տի նը նպաս տում է արյան ճնշ ման բարձ-

րաց մա նը, սիմ պա թիկ նյար դային հա մա կար գի ակ տի վաց ման մի-

ջո ցով` ադ րե նա լի նի ար տա նետ մա նը և որ պես հետ ևանք՝ անոթ նե րի

կծկ մա նը, սր տի կծ կում նե րի հա ճա խու թյան մե ծաց մա նը, ճար պի և

գլի կո գե նի քայ քայ մա նը, սեն սոր հա մա կար գի զգա յու նու թյան և շըն-

չա ռու թյան հա ճա խու թյան մե ծաց մա նը:

Ծ խա խո տի այր ման մյուս ար գա սիք նե րը (ֆոր մալ դե հիդ, բեն զա-

պի րեն, ռա դիոակ տիվ միացու թյուն ներ) օժտ ված են քաղց կե ղա ծին

հատ կու թյամբ:

Բեն զո լը նույն պես ծխա խո տի ծխի բա ղադ րիչ է, որ տեղ նրա

խտու թյու նը կա րող է հաս նել մինչև 10մկգ/մ3: Այն օր գա նիզմ է թա-

փան ցում ին հա լա ցիայի դեպ քում, թո քե րում այն են թարկ վում է մե-

տա բո լիզ մի և գլյու կու րո նաթթ վի կամ ծծմ բաթթ վի հետ դուրս բեր վում

օր գա նիզ մից կո նյու գա տի տես քով: Քրո նի կա կան ազ դե ցու թյան

դեպ քում ազ դում է արյու նաս տեղծ հա մա կար գի վրա, նպաս տում լեյ-

կե միայի առա ջաց մա նը:

Ե րե խա ներն ավե լի զգա յուն են ծխա խո տի ծխի ար գա սիք նե րի

նկատ մամբ: Մինչև 3 տա րե կան երե խա նե րի մոտ կրկ նա պատկ վում

է թո քա բոր բի, բրոն խի տի քա նա կը:

20.2. Բնա կան գա զը և այր ման ար գա սիք նե րը

Շեն քե րի ներ սում աղ տոտ վա ծու թյան հա ջորդ աղ բյու րը բնա-

կան գա զը և այր ման ար գա սիք ներն են: Գա զը կազմ ված է տաս նյակ

տար բեր միացու թյուն ներց (ա ղ.6): Ուղ ղա կի ապա ցույց ներ կան, որ

բո լոր սար քա վո րում նե րում, որ տեղ բնա կան գազ է այր վում, ան բա-

րեն պաստ ազ դե ցու թյուն են թող նում մար դու առող ջու թյան վրա:

Բ նա կան գա զը բազ մա թիվ աղ տո տիչ նե րի աղ բյուր է: Դրանց են

պատ կա նում այն միացու թյուն նե րը, որոնք ան մի ջա կա նո րեն կան

գա զի մեջ (օ դո րանտ ներ, գա զան ման ած խաջ րա ծին ներ, թու նա վոր

մե տա ղօր գա նա կան հա մա լիր ներ, ռա դիոակ տիվ գազ ռա դոն), ոչ

լրիվ այր ման ար գա սիք նե րը (ած խած նի օք սիդ, ազո տի եր կօք սիդ,

աէ րո զո լային օր գա նա կան մաս նիկ ներ, պո լի ցիկ լիկ արո մա տիկ ած-

197| |

խաջ րա ծին ներ և քիչ քա նա կով ցն դող օր գա նա կան միացու թյուն-

ներ): Թվարկ ված բա ղադ րիչ նե րը կա րող են ազ դել մար դու առող ջու-

թյան վրա ինչ պես առան ձին, այն պես էլ մի մյանց հետ զու գակց ված:

Ա ղյու սակ 6 | Գա զային վա ռե լա նյու թի բա ղադ րու թյու նը

Բա ղադ րիչ ներ Քա նա կը, %

Մե թան

Է թան

Պ րո պան

Բու թան

Պեն տան

Է թի լեն

Պ րո պի լեն

Բու թի լեն

Բեն զոլ

Ծծմ բային գազ

Ծծմ բաջ րա ծին

Ած խած նի դիօք սիդ

Ած խած նի օք սիդ

Ջ րա ծին

75-99

0,2-6,0

0,1-4,0

0,1-2,0

մինչև 0,5

պա րու նակ վում է

ա ռան ձին

հան քա վայ րե րում

0,1-0,7

0,001

մինչև 0,001

Օդո րանտ ներ: Օդո րանտ նե րը ծծումբ պա րու նա կող օր գա նա-

կան արո մա տիկ միացու թյուն ներ են, որոնք ավե լաց վում են բնա-

կան գա զին արտահոս քը հայտ նա բե րե լու նպա տա կով: Չնա յած այդ

միացու թյուն նե րը առ կա են են թա շեմ քային խտու թյամբ, սա կայն

դրանց հո տը կա րող է առա ջաց նել սրտ խառ նոց, գլ խապ տույտ:

Օդո րանտ նե րին է պատ կա նում մե թան տիոլը (մե թիլ մեր կապ-

տան), որը գա զան ման միացու թյուն է, և որ պես հո տա վետ հա վե-

լում ավե լաց նում են բնա կան գա զին: Հե տա զո տու թյուն նե րը ցույց են

տվել, որ մե թան տիոլի 0,16% -ը, էթան տիոլի 3,3% -ը առ նետ նե րի 50% -ի

մոտ առա ջաց նում են կո մային վի ճակ:

Հա ջորդ հո տա վետ հա վե լու մը, որն ավե լաց նում են բնա կան գա-

զին, էթիլ մեր կապ տանն է: Այն ու ժեղ գրգ ռիչ է աչ քե րի և մաշ կի հա-

մար, թու նա վոր ազ դե ցու թյուն է ցու ցա բե րում մաշ կի մի ջո ցով: Մեր-

կապ տան նե րը բարձր խտու թյան դեպ քում կա րող են առա ջաց նել

ծայ րա մա սային շր ջա նա ռու թյան խան գա րում, անո թա զար կի հա-

198| |

ճա խա ցում, գի տակ ցու թյան կո րուստ, ցիանո զի զար գա ցում և նույ-

նիսկ մահ:

Աէ րո զոլ ներ: Բնա կան գա զի այ րումն առա ջաց նում է մանր օր-

գա նա կան մաս նիկ ներ (աէ րո զոլ ներ), նե րա ռյալ քաղց կե ղա ծին արո-

մա տիկ ած խաջ րա ծին ներ, ինչ պես նաև ցն դող օր գա նա կան միացու-

թյուն ներ (ՑՕՄ): ՑՕՄ -ը զգա յու նու թյան բարձ րաց ման ագենտ ներ

են, որոնք այլ բա ղադ րա մա սե րի հետ կա րող են մա կա ծել «հի վանդ

շենք» հա մախ տա նի շը, ինչ պես նաև բազ մա քա նակ քի միական զգա-

յու նու թյուն:

ՑՕՄ -ին է պատ կա նում նաև ֆոր մալ դե հի դը, որը քիչ քա նա-

կով առա ջա նում է գա զի այր ման դեպ քում: Բնա կան գա զի այր ման

գործընթացում առա ջա ցած աէ րո զոլ նե րը կա րող են կլան ման կենտ-

րոն դառ նալ օդում գտն վող տար բեր քի միական միացու թյուն նե րի

հա մար:

Այս պի սով՝ օդային աղ տո տիչ նե րը կա րող են խտա նալ միկ րո ծա-

վալ նե րում, հա կազ դել մե կը մյու սի հետ հատ կա պես այն ժամանակ,

երբ մե տաղ նե րը կա տա լի զա տո րի դեր են տա նում: Ջրային գո լոր-

շի նե րը, որոնք առա ջա նում են բնա կան գա զի այր ման ժա մա նակ,

փո խադ րող օղակ են աէ րո զո լային մաս նիկ նե րի և աղ տո տիչ նե րի

հա մար թո քաբշ տեր դրանց տե ղա փո խե լու դեպ քում: Բնա կան գա զի

այր ման դեպ քում առա ջա նում են նաև պո լի ցիկ լիկ արո մա տիկ ած-

խաջ րա ծին ներ պա րու նա կող աէ րո զոլ ներ: Դրանք ան բա րեն պաստ

ազ դե ցու թյուն են թող նում շն չա ռա կան հա մա կար գի վրա և հա մար-

վում են քաղց կե ղա ծին նյու թեր:

Բնա կան գա զի այր ման դեպ քում բեն զո լի, տո լու ո լի, էթիլ բեն զո լի

և քսի լո լի առա ջա ցու մը նույն պես վտանգավոր է առող ջու թյան հա-

մար:

Մե տա ղօր գա նա կան միացու թյուն ներ: Բնա կան գա զի որոշ

բա ղադ րա մա սեր կա րող են պա րու նա կել թու նա վոր ծանր մե տաղ-

նե րի բարձր խտու թյուն, նե րա ռյալ կա պար, պղինձ, սն դիկ, ար ծաթ,

մկն դեղ: Ամե նայն հա վա նա կա նու թյամբ այդ մե տաղ նե րը բնա կան

գա զում գտն վում են մե տա ղօր գա նա կան հա մա լիր նե րի` տրի մե թի-

լար սե նի տի տես քով: Օր գա նա կան մատ րի ցայի հետ այդ տոք սիկ

մե տաղ նե րի կա պը դրանց դարձ նում է լու ծե լի լի պիդ նե րում: Տետ րա-

մե թիլպ լյում բի տի և դի մե թիլսն դի կի բարձր թու նա վո րու թյունն ազ դում

է մար դու առող ջու թյան վրա: Այդ միացու թյուն նե րը հատ կա պես թու-

նա վոր են կրծ քով կե րակ րե լու ժա մա նակ, քա նի որ այդ պա րա գա-

199| |

յում տե ղի է ու նե նում լի պիդ նե րի գաղթ ճար պային դե պոյից:

Հատ կա պես վտան գա վոր մե տա ղօր գա նա կան միացու թյուն նե-

րից է դի մե թիլսն դի կը, որն օժտ ված է բարձր լի պո ֆի լու թյամբ: Մե-

թիլսն դի կը կա րող է օր գա նիզմ ան ցնել կամ ին հա լա ցիայի ճա նա-

պար հով կամ մաշ կի մի ջո ցով: Այդ միացու թյու նը 100% -ով ներծծ վում

է ստա մոքս -ա ղի քային ու ղիում: Սն դիկն օժտ ված է նեյ րո տոք սիկ

հատ կու թյամբ և ազ դում է մար դու վե րար տադ րո ղա կան ֆունկ ցիայի

վրա:

Մկն դե ղի օր գա նա կան միացու թյուն նե րը նույն պես թու նա վոր են,

հատ կա պես դրանց նյու թա փո խա նա կային քայ քայ ման դեպ քում,

որն ավարտ վում է բարձր թու նա վո րու թյամբ անօր գա նա կան ձևի

առա ջաց մամբ:

Բնա կան գա զի այր ման ար գա սիք նե րը: Ազո տի եր կօք սի դը ազ-

դում է թո քե րի վրա, թու լաց նում դրանց գոր ծա ռույ թը, ըն կա լու նա կու-

թյու նը թո քե րի վա րա կիչ հի վան դու թյուն նե րի հան դեպ, ու ժե ղաց նում

է բրոն խիալ ասթ ման և շն չա ռա կան այլ հի վան դու թյուն նե րը: Դա

հատ կա պես ար տա հայտ վում է երե խա նե րի մոտ:

Ա պա ցույց ներ կան, որ NO2 -ը, որն առա ջա նում է բնա կան գա զի

այր ման դեպ քում կարող է առաջացնել՝

թո քային հա մա կար գի բոր բո քում և թո քե րի կեն սա կան գոր-

ծա ռույ թի նվա զում,

ասթ մա յան ման նշան նե րի ռիս կի մե ծա ցում, նե րա ռյալ խզ զո-

ցը, շն չա հեղ ձու թյու նը: Դա հատ կա պես ի հայտ է գա լիս գա-

զօ ջա խի մոտ կե րա կուր պատ րաս տող կա նանց մոտ,

թո քե րի բակ տե րիական հի վան դու թյուն նե րի հան դեպ ռե զիս-

տեն տու թյան իջե ցում,

ան բա րեն պաստ ազ դե ցու թյուն իմու նային հա մա կար գի վրա,

ա լեր գիական ռեակ ցիանե րի ու ժե ղա ցում:

Բ նա կան գա զի այր ման ար գա սիք նե րում առ կա է ծծմ բաջ րած-

նի բարձր խտու թյուն, որն աղ տո տում է շր ջա կա մի ջա վայ րը: Բնա-

կե լի շեն քե րի օդում դրա ան նշան խտու թյու նը գրգ ռում է աչ քե րը,

քթըմ պա նը: Չա փա վոր մա կար դա կը առա ջաց նում է գլ խա ցավ,

գլխապտույտ, նաև հազ և խո չըն դո տում շն չա ռու թյու նը, իսկ բարձ րը`

շոկ, կո մային վի ճակ, որն ավարտ վում է մա հով: Եթե սուր թու նա վոր

ազ դե ցու թյու նից հե տո մար դը կեն դա նի է մնում, ապա առա ջա նում է

հի շո ղու թյան կո րուստ, տրե մոր, հա վա սա րակշ ռու թյան խան գա րում,

եր բեմն գլ խու ղե ղի լուրջ ախ տա հա րում:

200| |

Ռա դո նը ևս առ կա է բնա կան գա զում և խո ղո վա կա շա րով կա րող

է հաս նել գա զօ ջա խին ու աղ տոտ ման պատ ճառ դառ նալ: Քա նի որ

ռա դո նը տրոհ վում է մինչև կա պա րի, դա բե րում է ռա դիոակ տիվ կա-

պա րի նուրբ շեր տի առա ջաց ման, որը պա տում է խո ղո վակ նե րի և

սար քա վո րում նե րի ներ քին մա կե րե սը: Ռա դիոակ տիվ կա պա րի շեր-

տի առա ջա ցու մը բարձ րաց նում է ռա դիոակ տի վու թյան ֆո նը: Ուս տի

պետք է խո ղո վակ նե րը փո խել, քա նի որ այն հե ռաց նե լը դժ վար է:

Այս պի սով՝ բնա կան գա զի բնու թագ րե րը, որոնք վտան գա վոր են

առող ջու թյան հա մար, հա մար վում են՝

հ րա վա ռու թյու նը և պայ թյու նավ տանգ բնույ թը,

շն չա հեղ ձու կային հատ կու թյու նը,

այր ման ար գա սիք նե րով շեն քե րի օդային մի ջա վայ րի աղ տո-

տու մը,

ռա դիոակ տիվ տար րե րի առ կա յու թյու նը (ռա դոն),

բարձր թու նա վո րու թյամբ արո մա տիկ միացու թյուն նե րի պա-

րու նա կու թյու նը, որոնք ավե լաց վում են բնա կան գա զին,

գա զի բա ղադ րիչ նե րի ըն դու նա կու թյու նը սեն սի բի լի զա ցիայի

հան դեպ:

20.3. Ֆոր մալ դե հիդ: Աս բեստ: Կեն սա բա նա կան գոր ծոն ներ

Ֆոր մալ դե հի դը ան գույն գազ է, լայ նո րեն կի րառ վում է շի նա-

նյու թե րի և պլաստ մաս սա նե րի ար տադ րու թյան մեջ (մամ լած ստ վա-

րա թուղթ, մե կու սաց նող մա տե րիալ, կար բա միդ-ֆոր մալ դե հի դային

խե ժեր, սո սինձ, տեքս տիլ գործ վածք ներ և այլն): Նշ ված նյու թե րը

կի րառ վում են շի նա րա րու թյան, կա հույ քի ար տադ րու թյան մեջ: Գո-

լոր շիաց ման ճա նա պար հով այն ընկ նում է շեն քե րի օդային մի ջա-

վայր հատ կա պես այդ առար կա նե րը պատ րաս տե լուց հե տո առա-

ջին ամիս նե րին: Բա ցի այդ՝ ֆոր մալ դե հիդ առա ջա նում է տար բեր

նյու թե րի (բ նա կան գազ, ծխա խոտ) այր ման պրո ցե սում: Ֆոր մալ դե-

հի դի ազ դե ցու թյու նը մար դու վրա կախ ված է օդում նրա խտու թյու-

նից (ա ղ.7): Ֆոր մալ դե հի դի թույ լատ րե լի խտու թյու նը օդում կազ մում

է 1-3 ppm:

Աս բեստ: Աս բես տը շեն քե րի ներ սի մի ջա վայ րի վտան գա վոր

աղ տո տիչ նե րից է: Դրա քաղց կե ղա ծին ար դյուն քը դրս ևոր վում է

տա րի ներ հե տո: Լայ նո րեն օգ տա գործ վում է շի նա րա րու թյան մեջ

և տն տե սա կան այլ ճյու ղե րում որ պես մե կու սիչ և հրա կա յուն նյութ

201| |

տա քաց նող սար քա վո րում նե րում: Ժա մա նա կի ըն թաց քում աս բես տը

քայ քայ վում է, և ման րա դի տա կային թե լե րը ընկ նում են օդի մեջ: Հա-

տուկ վտանգ են ներ կա յաց նում 5 մկ եր կա րու թյուն և 3 մկ տրա մա գիծ

ու նե ցող թե լե րը, որոնք կա րող են ընկ նել թո քեր, և քա նի որ աս բես տը

իներտ նյութ է, դրանք կապ սու լա վոր վում են ու տա րի նե րի ըն թաց-

քում առա ջաց նում թո քե րի ֆիբ րոզ: Ցույց է տր վել, որ աս բես տը կա-

րող է առա ջաց նել քրո մո սո մային աբե րա ցիաներ:

Ա ղյու սակ 7 | Ֆոր մալ դե հի դի չա փա քա նա կից կախ ված ար դյունք նե րը

Ար դյուն քը Ֆոր մալ դե հի դի խտու թյու նը, ppm

Ար դյուն քի բա ցա կա յու թյուն

Նեյ րո ֆի զիոլո գիական ար դյունք

Հո տա ռու թյան շեմք

Ար ցուն քա հո սում, գլ խա ցավ

Շն չու ղի նե րի վե րին բա ժին նե րի գրգ ռում, սրտ խառ նոց

Շն չու ղի նե րի ստո րին բա ժին նե րի գրգ ռում, սրտ խառ նոց, փս խում

Թո քե րի այ տուց

Մահ

0-0,05

0,05-1,5

0,05-1,0

0,01-2,0

0,1-25

5-30

50-100

100 -ից բարձր

20.3.1. Կեն սա բա նա կան գոր ծոն ներ

Կեն սա բա նա կան գոր ծոն նե րը կա րող են աղ տո տել շեն քե-

րի ներ սի տա րա ծու թյու նը և ախ տա բա նու թյան աղ բյուր դառ նալ:

Կենսաբանական որոշ գործոնների մա սին նշ ված է 6-րդ գլ խում

(ման րէ ներ, սն կեր): Կեն սա բա նա կան գոր ծոն է տնային փո շու տի-

զը (օ ր.՝ Dermatophagoides pteryonyssinus) , ո րը ալեր գիական հի վան-

դու թյուն նե րի հիմ նա կան պատ ճառն է: Հաշ վարկ վել է, որ տնային

փո շու գրա մում կա րե լի է հայտ նա բե րել 1500-2000 տիզ: Մարդ կանց

15% -ը ալեր գիկ ռեակ ցիա ցու ցա բե րում է տզե րի հան դեպ, 80% -ը՝

դրանց կղան քի, իսկ 20% -ը՝ տզե րի սպի տա կու ցային բա ղադ րա մա սի

հան դեպ: Ալեր գե նի շփու մը IgE -ի հետ, որը ֆիքս ված է բրոնխ նե րի

հյուս ված քում, շաղ կա պե նու և քթի լոր ձա թա ղան թում, հան գեց նում է

միջ նոր դա նյու թի ան ջատ մա նը և առա ջաց նում ասթ մայի կամ տեն-

դի ախ տա նիշ ներ: Հայտ նի է, որ կեն սա գոր ծու նեու թյան պրո ցե սում

տզե րի ար տա թո րանք նե րը ծածկ վում են սպի տա կու ցային թա ղան-

թով, որը չի լուծ վում նույ նիսկ 16 ժամ աղի լու ծույ թում գտն վե լուց հե-

202| |

տո: Ուս տի դրանց ալեր գիական հատ կու թյու նը կա րող է պահ պան վել

մի քա նի ամս վա ըն թաց քում: Տզե րի առա վել բարձր քա նակ գտն վում

է նն ջա րան նե րում: Յու րա քան չյուր ներք նա կում կա մո տա վո րա պես

1-2 մլն տիզ: Ամուր պատ ված հա տա կը, պար կե տը, լի նո լեու մը ավե լի

քիչ քա նա կով տիզ են պա րու նա կում, քան հա տա կը ծած կող գոր գե-

րը:

20.4. Սն դի կը կեն ցա ղում

Շեն քե րում սն դի կով աղ տոտ ման հիմ նա կան պատ ճա ռը սն դիկ

պա րու նա կող սար քա վո րում նե րի հետ ան զգույշ վե րա բեր վելն է: Այդ

սար քա վո րում նե րի մեծ մա սը բա ցար ձակ ան վտանգ է, քա նի դեռ չի

խախտ վել դրանց հեր մե տի կու թյու նը: Վեր ջի նիս խախտ ման դեպ-

քում սն դի կը գո լոր շիանում է՝ լց նե լով շեն քը բարձր տոք սի կու թյուն

ու նե ցող գո լոր շի նե րով, որը չու նի գույն, հոտ և կա րող է հայտ նա բեր-

վել հա տուկ սար քե րով: Սն դի կի գո լոր շի նե րը ծանր են և դժ վար են

ցր վում, սա կայն օդային հո սանք նե րով տար վում են մեծ տա րա ծու-

թյուն ներ՝ կա յուն «ամ պի» տես քով:

Կեն ցա ղում մար դիկ օգ տա գոր ծում են սն դիկ պա րու նա կող հետե-

վյալ սար քե րը՝

բա րո մետրեր, որոնք պա րու նա կում են մինչև 2 կգ սն դիկ,

սն դիկ պա րու նա կող ան ջա տիչ ներ և հո սան քա փո խիչ ներ,

ջեր մա չա փեր և ջեր մա կար գա վո րիչ ներ,

լյու մի նես ցեն տային լամ պեր, որ տեղ սն դի կը կազ մում է 20-

100 մգ:

Շեն քե րի բնա կե լի շր ջա նում սն դիկ ընկ նե լու դեպ քում ան հրա-

ժեշտ է կա տա րել հետ ևյալ մի ջո ցա ռում նե րը՝

Մե կու սիչ մի ջո ցա ռում: Անհ րա ժեշտ է մե կու սաց նել սն դի կի

գտն վե լու տե ղը, ինչ պես նաև շեն քը: Անհ րա ժեշտ է շեն քից

հա նել բո լոր բնա կիչ նե րին: Սն դիկ պա րու նա կող տե ղը ծած-

կել խո նավ թեր թով, բա ցել պա տու հա նը: Սն դի կով աղ տոտ-

ված իրե րը հա վա քել պլաս տիկ պար կի մեջ, ամուր փա կել և

դուրս բե րել շեն քից:

Սն դի կի գո լոր շիացու մը իջեց նող մի ջո ցա ռում: Եթե հնա րա-

վո րու թյուն կա, ապա շեն քում իջեց նել ջեր մաս տի ճա նը, որ-

տեղ թափ վել է սն դի կը: Քա նի որ բժշ կա կան ջեր մա չա փե րը

հիմ նա կա նում օգ տա գործ վում են ցուրտ ժա մա նակ, ուս տի

203| |

ջեր մաս տի ճա նը իջեց նե լու նպա տա կով պետք է բա ցել պա-

տու հա նը, որը կի ջեց նի սն դի կի գո լոր շիաց ման գոր ծըն թա ցը:

Մյուս մի ջո ցա ռու մը հա մար վում է որոշ ժա մա նա կով այդ շեն-

քում բո լոր գոր ծո ղու թյուն նե րի դա դա րե ցու մը:

Մե խա նի կա կան ապա մեր կու րա ցում կա տա րե լու հա մար

ան հրա ժեշտ է սն դի կի կա թիլ նե րը հա վա քել բան կայի մեջ և

փա կել կա փա րի չով: Այնուհետև պետք է հագ նել սին թե տիկ

կտո րից պատ րաստ ված հա գուստ, որը քիչ է աղ տոտ վում

սն դի կի գո լոր շի նե րով: Սն դի կը չի կա րե լի լց նել կո յու ղի կամ

աղ բա տար խո ղո վակ: Խոր հուրդ չի տվում սն դի կի կա թիլ նե րը

հա վա քել փո շեծ ծի չով, քա նի որ շեն քում կտ րուկ կա ճի վեր ջի-

նիս գո լոր շի նե րի խտու թյու նը:

Քի միական ապա մեր կու րա ցում: Երբ սն դի կի բո լոր կա թիլ նե-

րը հա վաք վել են, ան հրա ժեշտ է պատ րաս տել օք սի դաց նող

հատ կու թյամբ օժտ ված լու ծույթ` մեկ լիտր ջրին ավե լաց-

նելով մի քա նի բյու րեղ մար գա նեց, ճա շի գդա լով աղ և քա-

ցախ կամ մի պտ ղունց լի մո նի աղ: Պետք է լու ծույ թը լց նել

այն հատ ված նե րում, որ տե ղից հա վաք վել է սն դի կը:

20.5. Աէ րոիոն ներ

Մար դու ինք նազ գա ցո ղու թյան և հի վան դու թյան վրա ազ դում է

աէ րոիոն նե րի խտու թյու նը: Օդի 1սմ3 -ո մ կան մի քա նի հա զար աէ-

րոիոն ներ, որոնք ու նեն դրա կան և բա ցա սա կան լից քեր, դրանց

հա րա բե րու թյու նը կազ մում է 5:4 հա մա պա տաս խա նա բար (ա ղ.8):

Դրա կան ֆի զիոլո գիական ար դյունք ցու ցա բե րում են բա ցա սա կան

լից քով իոն նե րը (թեթև իոն ներ): Ծանր իոն նե րը բա ցա սա բար են ազ-

դում օր գա նիզ մի վրա: Հիմ նա կան բա ցա սա կան իոն նե րը մթ նո լոր-

տում օզո նի իոն ներն են (O3-), իսկ դրա կա նը` ազո տի օք սի դի իոն նե րը

(NO+): Երբ մենք շն չում ենք, թեթև իոն նե րը վե րա փոխ վում են ծան րի,

դա է պատ ճա ռը, որ մար դա շատ շեն քե րում շն չե լը դժ վար է: Բա ցի

այդ՝ թեթև իոն նե րը կլան վում են հա գուս տի, կա հույ քի կող մից:

204| |

Ա ղյու սակ 8 | Բ նա կե լի շեն քե րում թեթև և ծանր իոն նե րի պա րու նա կու թյան նոր մա տիվ-

նե րը

Մա կար դա կը Աէ րոիոն նե րի թի վը 1սմ3 օդում

դ րա կան բա ցա սա կան

Ն վա զա գույն ան հրա ժեշտ 400 600

Օպ տի մալ 1500-3000 3000-5000

Ա ռա վե լա գույն թույ լատ րե լի 50000 50000

Ո րոշ ոչ լավ օդա փոխ վող շեն քե րում դրա կան լից քա վոր ված աէ-

րոիոն նե րի խտու թյու նը կա րող է աճել, ին չը խան գա րում է նշ ված

հա րա բե րու թյու նը և պատ ճառ դառ նում մի եր ևույ թի, որն ան վա-

նում են հի վանդ շենք հա մախ տա նիշ (ՀՇՀ): ԱՀԿ -ի որոշ ման հա մա-

ձայն՝ հի վանդ շենք հա մախ տա նիշ հաս կա ցու թյու նը ախ տա նիշ նե րի

հա մա լիր է, որը վե րա բերում է ոչ մե նա հա տուկ զգա յու թյա նը վատ

ինք նազ գաց ման տես քով և կապ ված է որոշ ժա մա նա կա կից շեն քե-

րում ապ րե լու հետ: Առա վել տա րած ված ախ տա նիշ ներն են քն կո-

տու թյու նը, կո կոր դում չո րու թյու նը, գլ խա ցա վը, մեջ քի, պա րա նո ցի

ցա վը, հո տե րի նկատ մամբ զգա յու նու թյան բարձ րա ցու մը: Նշ ված

ախ տա նիշ նե րը ոչ մե նա հա տուկ են և տար բեր շեն քե րի հա մար կա-

րող են տար բեր վել: Դրանց առա ջաց ման պատ ճա ռը հայտ նի չէ:

Մե ծ մա սամբ ախ տա նիշ ներն ան հե տա նում են տվյալ շեն քից դուրս

գա լուց հե տո: Ներ կա յումս պարզ է, որ ՀՇՀ-ն չի կա րե լի բա ցատ րել

որ ևէ մեկ գոր ծո նի ազ դե ցու թյամբ: Գե րակշ ռող գոր ծոն ներ են ան բա-

վա րար օդա փա խու մը, քի միական կոն տա մի նատ նե րը օդում (ՑՕՄ,

ֆոր մալ դե հիդ, այր ման ար գա սիք ներ), փո շին, ման րէ նե րը, բա ցա սա-

կան լից քա վոր ված իոն նե րի ան բա վա րա րու թյու նը: Կար ևոր նշա նա-

կու թյուն ու նի շե նքերում օդի խո նա վու թյու նը: Հա րա բե րա կա նո րեն

բարձր խո նա վու թյու նը կա րող է նպաս տել աղ տո տիչ նե րի տա րած-

մա նը, ցածր մա կար դա կը (20-30% -ից ցածր) կա րող է ու ժե ղաց նել

գրգ ռի չի ազ դե ցու թյու նը լոր ձա թա ղանթ նե րի վրա: Վեր ջին տվյալ-

նե րի հա մա ձայն՝ ՀՇՀ-ն հա մա հա րա բեր վում է օդա փո խու թյան ու

ջրա մա տա կա րար ման հա մա կար գե րում Penicillium և Stachybotrus

բոր բո սասն կե րի բազ մաց ման հետ: Վեր ջին տե սակն ար տադ րում

է մի կո տոք սին, որն ազ դում է ԿՆՀ -ի գոր ծա ռույթ նե րի վրա: ԱՀԿ -ի

տվյալ նե րի հա մա ձայն՝ ամ բողջ աշ խար հում 30% նոր և կրկ նա կի վե-

205| |

րա կա ռուց ված շեն քե րը դժ գո հու թյուն ներ են առա ջաց նում՝ կապ ված

ներ սի օդային մի ջա վայ րի որա կի հետ:

20.6. Ոչ իո նաց նող ճա ռա գայթ ներ: Էլեկտ րա մագ նի սա կան

դաշտ: Էլեկտ րաս մոգ

20.6.1. Ընդ հա նուր պատ կե րա ցում ներ

Ոչ իո նաց նող ճա ռա գայթ նե րը մար դու վրա ազ դող հզոր էկո լո-

գիական գոր ծոն նե րից են, որոնք կապ ված են հետ ևյալ հան գա-

մանք նե րի հետ.

քա ղա քակր թու թյան զար գաց մա նը, բնակ չու թյան բա րե կե-

ցու թյան բարձ րաց մա նը զու գըն թաց էլեկտ րա մագ նի սա կան

ճա ռա գայթ ման ուժգ նու թյու նը յու րա քան չյուր 15 տա րին մեկ

մե ծա նում է 10 ան գամ,

ոչ իո նաց նող ճա ռա գայթ ներն ազ դում են հա սա րա կու թյան

բո լոր խա վե րի, այդ թվում՝ նո րա ծին նե րի, հղի նե րի, ծե րե րի և

հի վանդ մար դկանց վրա,

է լեկտ րա մագ նի սա կան ճա ռա գայթ ներն ազ դում են մար դու

վրա օրու գի շեր:

Է լեկտ րա մագ նի սա կան դաշ տը (Է ՄԴ) մա տե րիայի հա տուկ ձև

է, որի մի ջո ցով իրա կա նա նում է փո խազ դե ցու թյուն էլեկտ րա կան

լից քա վոր ված մաս նիկ նե րի միջև: Էլեկտ րա մագ նի սա կան ալիք նե-

րը բնու թագր վում են ալի քի եր կա րու թյամբ` λ, և հա ճա խու թյամբ` ƒ:

Գործ նա կան նպա տակ նե րի հա մար առանձ նա նում են ցած րա հա-

ճա խու թյան (3-3000 Հց), մի ջին հա ճա խու թյան (0,3-3 ՄՀց) և բարձր

հա ճա խու թյան տի րույթ ներ (3 ՄՀց -ից բարձր):

20.6.2. Էլեկտ րա մագ նի սա կան դաշ տի կեն սա բա նա կան

ազ դե ցու թյու նը

Է լեկտ րա մագ նի սա կան դաշ տե րի ամ բող ջա կա նու թյունն ան-

վա նում են էլեկտ րոս մոգ: Հաս տատ վել է, որ էլեկտ րա մագ նի սա կան

ալիք նե րը տար բեր կեր պով են փո խազ դում մար դու օր գա նիզ մի

հյուս վածք նե րի հետ: Մինչև 10 ՄՀց հա ճա խու թյու նը ամ բող ջա պես

ան ցնում է մար դու մարմ նով: Ալի քի փոքր եր կա րու թյուն ու նե ցող

ճա ռա գայթ նե րը տար բեր թա փան ցե լիու թյուն ու նեն տար բեր հյուս-

վածք նե րում: Փոր ձա րա րա կան հե տա զո տու թյուն նե րը վկա յում են

206| |

տար բեր հա ճա խային տի րույթ նե րով ԷՄԴ -ի կեն սա բա նա կան ակ-

տի վու թյան մա սին:

Կեն սա բա նա կան ռեակ ցիայի վրա ազ դում են ԷՄԴ -ի հետ ևյալ

պա րա մետ րե րը`

ուժգ նու թյունը,

հա ճա խու թյունը,

ճա ռա գայթ ման տևո ղու թյունը ,

ազ դե ցու թյան պար բե րա կա նու թյու նը ,

ազ դան շա նի փո փո խու թյու նը,

ԷՄԴ -ի հա ճա խու թյուն նե րի զու գակ ցու մը:

Ներ կա յումս տար բե րում են էլեկտ րա մագ նի սա կան դաշ տի ազ-

դե ցու թյան երեք մե խա նիզմ`

մե լա տո նի նային,

թու նե լային,

ռե զո նան սային:

Ա ռա ջի նը կապ ված է էպի ֆի զի գոր ծու նեու թյան հետ, որը սին թե-

զում է մե լա տո նին հոր մոն: Այն առա վե լա չափ սին թեզ վում է գի շե-

րային ժա մե րին: Էլեկտ րա մագ նի սա կան և հատ կա պես մագ նի սա-

կան դաշ տե րը օժտ ված են էպի ֆի զի կող մից մե լա տո նի նի ազ դե ցու-

թյու նը ճն շե լու հատ կու թյամբ: Դա կա րող է ազ դել օր գա նիզ մի ներ-

զա տա կան հա մա կար գի գոր ծու նեու թյան վրա, իսկ վեր ջի նիս մի ջո-

ցով այլ օր գան նե րի և հա մա կար գե րի վրա, որը եր կա րատև ազ դե լու

դեպ քում կա րող է առաջ բե րել հի վան դու թյուն:

Վեր ջին տա րի նե րի հե տա զո տու թյուն նե րի հա մա ձայն՝ գեր բարձր

հա ճա խու թյան էլեկտ րա մագ նի սա կան դաշ տը գլ խու ղե ղի բջիջ նե րի

վրա թող նում է թու նե լային ազ դե ցու թյուն և դրա նով իսկ հնա րա վո-

րու թյուն է ստեղ ծում թա ղան թով ու ղեղ տար բեր թու նա նյու թե րի, այդ

թվում՝ ծանր մե տաղ նե րի ներ թա փանց ման հա մար: Թու նե լային ար-

դյուն քը կապ ված է բջ ջի թա ղան թում ան ցքե րի կամ ան ցու ղի նե րի

(կա նալ) առա ջաց ման հետ, որոն ցով կա րող է տե ղի ու նե նալ իոն նե-

րի շար ժու մը, որն ու ղեկց վում է իո նային հո մեոս տա զի և բջ ջի ֆունկ-

ցիանե րի փո խազ դե ցու թյամբ: Մար դու օր գա նիզ մը կազմ ված է հո-

սանք հա ղոր դող հյուս ված քից (նյար դային) և հե ղուկ նե րից (ա րյուն,

ավիշ, միջբջ ջային հե ղուկ): Այս պայ ման նե րում մար դու մար մի նը և

նրա առան ձին մա սե րը իրեն ցից ներ կա յաց նում են ռե զո նա տոր ներ,

այ սինքն` ան տե նա ներ: Էլեկտ րա մագ նի սա կան ճա ռա գայթ նե րի

տա տա նո ղա կան բնույ թի պատ ճա ռով ռե զո նան սը կա րող է տե ղի ու-

207| |

նե նալ ալի քի որո շա կի եր կա րու թյան դեպ քում: Մար դու օր գա նիզ մի

կամ նրա առան ձին մա սե րի ռե զո նան սային հա ճա խու թյու նը ալի քի

ամ բող ջա կան եր կա րու թյան հա մար որոշ վում է հետ ևյալ բա նաձ ևով`

F=C/L/1000000, որ տեղ C-լույ սի արա գու թյունն է վա կո ւու մում,

L-մար դու մարմ նի կամ նրա առան ձին մա սե րի եր կա րու թյու նը մ-ո վ:

Օ րի նակ՝ չա փա հաս մար դու գլ խի տրա մա գի ծը մի ջի նում 17-19

սմ է, 5 տա րե կա նի նը` 16 սմ, ուս տի չա փա հա սի գլուխը և հատ կա պես

երե խայի նը ան տե նա է հա մար վում 450 և 900 ՄՀց հա ճա խու թյան

հա մար, որոնք կի րառ վում են բջ ջային կա պե րի տեխ նո լո գիայում:

ԷՄԴ-ն մարմ նի մա կե րե սին և ներ քին օր գան նե րում ձևա վո րում

է որո շա կի պո տեն ցիալ (մի քա նի հա րյուր մի լի վոլ տից մինչև տաս-

նյակ վոլտ): Այդ պո տեն ցիալը փո խազ դում է օր գան նե րի սե փա կան

կեն սաէ լեկտ րա կան ազ դակ նե րի հետ, որոնց մե ծու թյու նը կազ մում է

մի քա նի մի լի վոլտ, և դրա նով իսկ աղա վաղ վում է օր գա նիզ մի որոշ

օր գան նե րի և հա մա կար գե րի գոր ծու նեու թյու նը (նյար դային, սիրտ-

ա նո թային հա մա կար գի): Ցած րա հա ճախ ԷՄԴ-ն իր տակ տային

հա ճա խու թյու նը կա րող է փո խադ րել կեն սա բա նա կան կա ռույց նե-

րի վրա (նյար դային, մկա նային թե լե րի)` նպաս տե լով դրանց ֆունկ-

ցիանե րի ան հա մա ձայ նեց մա նը: Դրա հետ ևան քը կա րող է լի նել գըլ-

խու ղե ղի կեղ ևի ֆունկ ցիայի, սր տի կծ կում նե րի ռիթ մի խան գա րու մը:

Էլեկտ րա մագ նի սա կան ճա ռա գայթ նե րի նկատ մամբ առա վել զգա-

յուն են նյար դային, իմու նային, ներ զա տա կան և սե ռա կան հա մա-

կար գե րը:

ԷՄԴ -ի կեն սա բա նա կան ար դյուն քը եր կա րատև ազ դե լու պայ-

ման նե րում կու տակ վում է, ար դյուն քում կա րող են զար գա նալ դե գե-

նե րա տիվ գործընթացներ նյար դային հա մա կար գում, լեյ կոզ ներ, ու-

ղե ղի ու ռուցք, հոր մո նային խան գա րում ներ: Էլեկտ րա մագ նի սա կան

ճա ռա գայթ նե րը հատ կա պես վտան գա վոր են երե խա նե րի, հղի նե րի,

սիրտ -ա նո թային, նյար դային, ներ զա տա կան հա մա կար գե րի հի-

վան դու թյուն նե րով հի վանդ նե րի հա մար:

1960 -ա կան թվա կան նե րից ու սում նա սիր վել է ար տադ րու թյան

մեջ էլեկտ րա մագ նի սա կան դաշ տի հետ շփում ու նե ցող մարդ կանց

առող ջու թյու նը: Կլի նի կա կան հե տա զո տու թյուն նե րի ար դյունք նե րը

ցույց են տվել, որ սան տի մետ րա նոց տի րույ թի էլեկտ րա մագ նի սա-

կան դաշ տը կա րող է նպաս տել հի վան դու թյուն նե րի զար գաց մա նը,

որոնց կլի նի կա կան պատ կե րը որո շում է նյար դային և սիրտ -ա նո-

թային հա մա կար գե րի գոր ծա ռու թային վի ճա կը: Առա ջարկ վել է

208| |

առանձ նաց նել առան ձին հի վան դու թյուն` ռա դիոա լի քային հի վան-

դու թյուն: Հե ղի նակ նե րը նշել են երեք կար ևոր հա մախ տա նի շի դրսե-

վո րում`

աս թե նիկ,

աս թե նա վե գե տա տիվ,

են թա տե սաթմ բային:

Ա ռա վել վաղ կլի նի կա կան դրս ևո րում է հա մար վում նյար դային

հա մա կար գի գոր ծա ռու թային խան գա րու մը: Այն մար դիկ, որոնք եր-

կար ժա մա նա կով գտն վում են էլեկտ րա մագ նի սա կան ճա ռա գայթ նե-

րի ազ դե ցու թյան զո նա յում, գան գատ վում են թու լու թյու նից, գրգռ վա-

ծու թյու նից, արագ հոգ նե լիու թյու նից, քնի խան գա րու մից, հի շո ղու-

թյան թու լա ցու մից: Սիրտ -ա նո թային հա մա կար գի կող մից խան գա-

րում ներն ի հայտ են գաիս նեյ րո ցիր կուլյատոր դիս տո նիայի տես քով

(ա նո թա զար կի և արյան ճնշ ման լա բի լու թյուն, հակ վա ծու թյուն դե պի

հի պո տո նիա), ցա վեր սր տի շր ջա նում: Ծայ րա մա սային արյան կող-

մից դիտ վում է չա փա վոր լեյ կո պե նիա, նեյտ րո պե նիա, էրիթ րո ցի տո-

պե նիա: Այս փո փո խու թյուն նե րը դիտ վում են այն մարդ կանց մոտ,

որոնք աշ խա տան քի բնույ թով մշ տա պես գտն վում են բա վա կա նա-

չափ մեծ ուժգ նու թյամբ էլեկտ րա մագ նի սա կան ճա ռա գայթ նե րի ազ-

դե ցու թյան տակ:

Մար դու օր գա նիզ մի վրա ԷՄԴ -ի ազ դե ցու թյան առաջ նային դրս-

ևո րու մը հա մար վում է էլեկտ րազ գա յու նու թյու նը, որը նշա նա կում է

բարձր զգա յու նու թյուն էլեկտ րոս մո գի բա ղադ րիչ նե րի նկատ մամբ,

այ սինքն՝ տար բեր հա ճա խու թյան էլեկտ րա մագ նի սա կան դաշ տի

հետ: Կա նայք, ի տար բե րու թյուն տղա մարդ կանց, ավե լի քիչ զգա յու-

նու թյուն ու նեն էլեկտ րոս մո գի նկատ մամբ: Առա վել զգա յուն են այն

ան ձիք, որոնք հա կազ դում են երկ րա մագ նի սա կան եր ևույթ նե րին

(մագ նի սային փո թո րիկ), նշա նա կու թյուն ու նի կրած հի վան դու թյու-

նը, ալ կո հո լային և նի կո տի նային կախ վա ծու թյու նը:

20.6.3. Էլեկտ րա մագ նի սա կան դաշ տի հիմ նա կան աղ բյուր նե րը

1. Է լեկտ րա հա ղոր դա լա րե րի ցանց: Հա սա րա րա կու թյան բա-

րե կե ցու թյան բարձ րաց ման, նոր տեխ նո լո գիանե րի հայտն վե լու

հետ կապ ված՝ ԷՄԴ -ի աղ բյուր նե րը շա տա ցել են: Բնա կե լի շեն քե-

րում ԷՄԴ -ի աղ բյուր են էլեկտ րո տեխ նի կա կան սար քա վո րում նե րը,

հատ կա պես կա բե լային գծե րը, բաշ խիչ վա հան նե րը, տրանս ֆոր-

209| |

մա տոր նե րը, տար բեր տե սա կի կեն ցա ղային սար քե րը: Էլեկտ րոս-

մո գի առա ջաց ման մեջ մեծ դեր ու նի էլեկտ րա կան լա րե րի ոչ ճիշտ

անցկաց նե լը:

2. Կեն ցա ղային էլեկտ րասար քեր: Էլեկտ րա կան հո սան քով աշ-

խա տող կեն ցա ղային սար քե րը ԷՄԴ -ի աղ բյուր են: Առա վել հզոր աղ-

բյուր են գեր բարձր հա ճա խու թյան վա ռա րան նե րը, խո հա նո ցային

քար շիչ նե րը, էլեկտ րա սա լե րը, հե ռուս տա ցույց նե րը: Մագ նի սա կան

դաշ տի նշա նա կու թյու նը կապ ված է սար քի հզո րու թյան հետ. որ քան

այն ու ժեղ է, այն քան ու ժեղ է մագ նի սա կան դաշ տը նրա աշ խա տան-

քի դեպ քում: Սար քից հե ռա վո րու թյու նը մե ծա նա լու պա րա գա յում

մագ նի սա կան դաշ տը փոք րա նում է, որը կար ևոր պաշտ պա նա կան

նշա նա կու թյուն ու նի:

3. Հե ռուս տա- և ռա դիոկա յան ներ: Հա ղոր դող ռա դիոկենտ րոն-

նե րը սո վո րա բար գտն վում են հա տուկ գո տում և զբա ղեց նում են մեծ

տա րա ծու թյուն (մինչև 1000 հա): Այդ գո տին պայ մա նա կա նո րեն բա-

ժան վում է եր կու մա սի: Առա ջին մա սը հա ղոր դող ռա դիոկենտ րո նի

սե փա կան տա րածքն է, որ տեղ գտն վում է կա յա նի աշ խա տանք ներն

ապա հո վող ծա ռա յու թյու նը: Երկ րորդ մա սը, որ տեղ մուտ քը սահ մա-

նա փակ չէ, գտն վում են բնա կե լի կա ռույց ներ (այդ գո տում գտն վող-

նե րի հա մար ճա ռա գայթ ման վտանգ կա): Հե ռուս տա ցույ ցային հա-

ղոր դիչ նե րը որ պես կա նոն գտն վում են քա ղա քում: Հա ղոր դող ալե-

հա վաք նե րը տե ղադր ված են 110մ բարձ րու թյան վրա: Ազ գաբ նակ-

չու թյան վրա ազ դե ցու թյու նը կախ ված է դաշ տի հե ռա վո րու թյու նից:

Էլեկտ րա կան դաշ տի լար վա ծու թյու նը կա րող է հաս նել 15Վ/մ -ի հա-

ղոր դի չից 1 կմ հե ռա վո րու թյան վրա 1 ՄՎտ հզո րու թյամբ: Անվ տան-

գու թյան պահ պան ման հիմ նա կան սկզ բուն քը հա մար վում է ԷՄԴ -ի

թույ լատ րե լի նոր մա նե րի պահ պա նումը: Յու րա քան չյուր ռա դիոհա-

ղոր դիչ օբյեկտ ու նի առող ջա պա հա կան ան ձնա գիր, որում նշ ված են

պաշտ պա նա կան գո տու սահ ման նե րը:

4. Է լեկտ րա հա ղորդ ման գծեր: Էլեկտ րա հա ղոր դում կա տա րող

լա րե րը մոտ տա րա ծու թյան վրա ստեղ ծում են մագ նի սա կան և էլեկտ-

րա կան դաշ տեր, որոնց տա րած ման հե ռա վո րու թյու նը կախ ված է

էլեկտ րա հա ղորդ ման գծե րի լար վա ծու թյու նից: Որ քան լար վա ծու-

թյու նը բարձր է, այն քան էլեկտ րա կան դաշ տի բարձր մա կար դա կով

գո տին մեծ է: Մագ նի սա կան դաշ տի տա րած ման հե ռա վո րու թյու նը

կախ ված է հա ղորդ վող հո սան քի մե ծու թյու նից կամ գծե րի ծան րա-

բեռն վա ծու թյու նից: Էլեկտ րա հա ղորդ ման գծե րը կեն սա բա նա կան

210| |

օբյեկտ նե րի վրա ազ դող հզոր գոր ծոն ներ են: Էլեկտ րա հա ղորդ ման

գծե րի էլեկտ րա կան դաշ տի ազ դե ցու թյան շր ջա նում մի ջատ նե րի

մոտ ի հայտ են գա լիս փո փո խու թյուն ներ վար քագ ծում, մե ղու նե րի

մոտ` ագ րե սի վու թյուն, ան հանգս տու թյուն, աշ խա տու նա կու թյան

իջե ցում, բույ սե րի մոտ փոխ վում է ծա ղիկ նե րի, տերև նե րի, ցո ղու նի

ձևե րը և չափ սե րը, առա ջա նում են ավե լորդ պսա կա թեր թեր: Առողջ

մար դը տու ժում է էլեկտ րա հա ղորդ ման գծե րի դաշ տում եր կա րատև

մնա լու դեպ քում:

Կար ճատև ճա ռա գայ թու մը մի քա նի րո պեի ըն թաց քում բա ցա-

սա կան ռեակ ցիա է առա ջաց նում միայն գերզ գա յուն մարդ կանց

մոտ: Էլեկտ րա հա ղորդ ման գծե րի էլեկտ րա մագ նի սա կան դաշ տի

եր կա րատև ազ դե ցու թյան (ա միս ներ, տա րի ներ) պա րա գա յում զար-

գա նում են սիրտ -ա նո թային և նյար դային հա մա կար գե րի հի վան դու-

թյուն ներ: Վեր ջին տա րի նե րին նշվել է նաև օն կո լո գիական հի վան-

դու թյուն նե րի զար գա ցում: Բնակ չու թյա նը էլեկտ րա մագ նի սա կան

դաշ տի ազ դե ցու թյու նից պաշտ պա նե լու հա մար ան հրա ժեշտ է սահ-

մա նել առող ջա պա հա կան պաշտ պա նա կան գո տի էլեկտ րա հա ղորդ-

ման գծե րի հա մար, էլեկտ րա հա ղորդ ման դաշ տի լար վա ծու թյան

իջե ցում և նոր մա վո րում բնա կե լի շեն քե րում և այն վայ րե րում, որ տեղ

մար դիկ եր կա րատև են լի նում:

5. Բջ ջային կապ: Ժա մա նա կա կից մար դու հա մար էլեկտ րա-

մագ նի սա կան ճա ռա գայթ ման հիմ նա կան աղ բյուր նե րից են բջ ջային

հե ռա խոս նե րը, որոնք ցածր հզո րու թյան սար քեր են, ար ձա կում և

ըն դու նում են 1000 ՄՀց հա ճա խու թյամբ ռա դիոա լիք ներ: Բջ ջային

հե ռա խոս նե րի ճա ռա գայթ նե րի ազ դե ցու թյան աս տի ճա նը կախ ված

է ար ձակ վող ազ դան շա նի հզո րու թյու նից: Ճա ռա գայթ ման առա վե-

լա գույն ու ժը դրս ևոր վում է կան չի ժա մա նակ: Ան գամ չմիացած վի-

ճա կում ապա րա տը մշ տա պես կա պի մեջ է գտն վում մո տա կա բա-

զային կա յա նի հետ և ար ձա կում է էլեկտ րա մագ նի սա կան ալիք ներ:

Ռա դիոա լիք ներ ար ձակ վում են ոչ միայն բջ ջային հե ռա խոս նե րից,

այլև դրանց սպա սար կող կա յան նե րից: Բա զային կա յա նից հա ղորդ-

վող թույլ ազդան շան նե րը ու ժե ղաց նում են ազ դան շա նի ու ժը, որը

հե տա դարձ հա ղորդ վում է կա յա նին: Այդ պատ ճա ռով ար ձակ վող

ռա դիոա լիք նե րի հզո րու թյան մա կար դա կը մե ծա նում է հե ռա խո սի ու

բա զային կա յա նի հե ռա վո րու թյան մե ծաց մա նը զու գըն թաց:

Բջ ջային հե ռա խո սի ճա ռա գայթ ման ան մի ջա կան աղ բյու րը ալե-

հա վաքն է: Ուս տի բջ ջային հե ռա խոս նե րի ճա ռա գայթ նե րի հզո րու-

211| |

թյու նը կախ ված է ոչ միայն հե ռա վո րու թյու նից, այլև ալե հա վա քի ուղղ վա-

ծու թյու նից:

20.6.4. Բջ ջային հե ռա խոս նե րի միկ րոա լի քային ճա ռա գայթ ման

ազ դե ցու թյան կեն սա բա նա կան և բժշ կա կան ար դյունք նե րը

Օր գա նիզ մի հյուս վածք նե րի վրա բջ ջային հե ռա խոս նե րի միկ-

րոա լի քային ճա ռա գայթ ման ազ դե ցու թյան եր կու մե խա նիզմ է

առանձ նաց վում` ջեր մային և ոչ ջեր մային (տե ղե կատ վա կան): Ջեր-

մային ար դյունքն առա ջաց նում է ջեր մաս տի ճա նի բարձ րա ցում և

պայ մա նա վոր ված է մաս նիկ նե րի, մո լե կուլ նե րի և ատոմ նե րի ուժ-

գին շար ժում նե րով ու տա տա նում նե րով էլեկտ րա մագ նի սա կան

դաշ տի էներ գիայի կլան ման հետ ևան քով: Օր գա նիզ մի հյուս վածք-

նե րում այդ գործընթացը հա վա սա րակշռ վում է արյան շր ջա նա ռու-

թյան հա մա կար գի գոր ծու նեու թյամբ, որը ար տադր ված ջեր մու թյու-

նը հե ռաց նում է: Սա կայն օր գա նիզ մում գո յու թյուն ու նեն օր գան ներ,

որոնք վատ են արյու նա մա տա կա րար վում, քա նի որ չու նեն անոթ-

ներ: Դրան ցից է աչ քի ոսպ նյա կը, որի վրա ջեր մային ազ դե ցու թյու նը

կա րող է նպաս տել կա տա րակ տի զար գաց մա նը (ո սպ նյա կի պղ տո-

րում): Էլեկտ րա մագ նի սա կան ճա ռա գայթ ներն առա վել ուժ գին կլա-

նում են գան գի ոսկ րե րը: Էլեկտ րա մագ նի սա կան ճա ռա գայթ նե րը,

որոնք ար ձակ վում են բջ ջային կա պի հա մա կար գով, ոչ իո նաց նող

են: 900 ՄՀց հա ճա խու թյամբ ճա ռա գայթ նե րի քվան տն ու նի ըն դա մե-

նը 4մ կէՎ էներ գիա (միկ րոէ լեկտ րա վոլտ), որը հա զար ան գամ փոքր

է այն էներ գիայից, որն ան հրա ժեշտ է ատոմ նե րի և մո լե կուլ նե րի իո-

նաց ման հա մար:

Բջ ջային հե ռա խոս նե րի օգ տա գործ ման ժա մա նակ էլեկտ րա-

մագ նի սա կան դաշ տի ազ դե ցու թյա նը են թարկ վող կրի տի կա կան

օր գան նե րից են ԿՆՀ-ն, տե սո ղա կան վեր լու ծի չը, մի ջին և ներ քին

ական ջը, թքա գեղ ձե րը, վա հա նա գեղ ձը և հար վա հա նա գեղ ձե րը, դեմ-

քի մաշ կը և ական ջա խե ցին: Էլեկտ րա մագ նի սա կան դաշ տե րի եր-

կա րատև ազ դե ցու թյու նը կա րող է առա ջաց նել`

ու ղե ղի կեն սաէ լեկտ րա կան ակ տի վու թյան փա փո խու թյուն,

հի շո ղու թյան վա տա ցում,

ք նի խան գա րում,

ա րագ հոգ նա ծու թյուն:

Կա րող է առա ջա նալ նաև սե ռա կան ակ տի վու թյան ճն շում և

212| |

իմու նի տե տի նվա զում: Բա ցառ ված չէ, որ բջ ջային հե ռա խո սի եր կա-

րատև օգ տա գոր ծու մը ժա մա նա կի ըն թաց քում կա րող է հան գեց նել

հո գե կան ֆունկ ցիանե րի վատ թա րաց մա նը, նույ նիսկ առա ջաց նել

Ալց հեյ մե րի հի վան դու թյուն: Մար դու օր գա նիզ մի վրա միկ րոա լի-

քային ճա ռա գայթ ման ազ դե ցու թյու նը նվա զեց նե լու հա մար ան հրա-

ժեշտ է `

բջ ջային հե ռա խո սով խո սել կարճ և ան հրա ժեշ տու թյան

դեպ քում,

խոր հուրդ չի տր վում հղի նե րին օգտ վել բջ ջային հե ռա խո սից,

խոր հուրդ չի տր վում հե ռա խո սից օգտ վել հետ ևյալ հի վան-

դու թյուն նե րով տա ռա պող մարդ կանց` նև րոզ, նև րաս թե նիա,

պսի խո պա տիա, պսի խոս տե նիա,

հա մա րը հա վա քե լուց հե տո կո ճակ սեղ մե լիս հե ռա խո սը ան-

մի ջա պես չմո տեց նել ական ջին, քա նի որ այդ պա հին ճա ռա-

գայ թումն ավե լի մեծ է քան խո սե լիս,

չ խո սել ավ տո մե քե նայի մեջ: Ավ տո մե քե նայի մե տա ղա կան

կեր պու սը գոր ծում է որ պես «էկ րան», վա տա նում է ռա-

դիոկա պը և ապա րա տը մե ծաց նում է հզո րու թյու նը, ին չը բե-

րում է ճա ռա գայթ ման ավե լաց մա նը: Ավ տո մե քե նա յում խո-

սել ար տա քին ալե հա վաք ու նե ցող հե ռա խո սով,

հե ռա խո սով խո սե լիս ապա րա տը բռ նել ներք ևի մա սից: Հե-

ռա խո սը ափի մեջ պա հե լիս ապա րա տի հզո րու թյու նը ավե-

լա նում է 70% -ով և ճա ռա գայ թու մը ու ժե ղա նում է,

խո սե լիս փո խել լսա փո ղի տե ղը (աջ և ձախ):

Նա խազ գու շա կան մի ջոց նե րի կի րա ռու մը կա րող է նվա զեց նել

հի վան դու թյուն նե րի ռիս կը, որոնք առա ջա նում են միկ րոա լի քային

ճա ռա գայթ նե րի ազ դե ցու թյամբ:

213| |

ՁԵՌ ՆԱՐ ԿՈՒՄ ՕԳ ՏԱ ԳՈՐԾ ՎԱԾ ՏԵՐ ՄԻՆ ՆԵ ՐԻ ԵՎ ՀԱՍ ԿԱ ՑՈՒԹՅՈՒՆ ՆԵ ՐԻ ՀԱ ՄԱ ՌՈՏ ԲԱ ՑԱՏ ՐՈՒԹՅՈՒՆ

Ա զո տու րիա - ազո տային փո խա նա կու թյան ար գա սիք նե րի (մի զա նյութ,

մի զաթ թու) ու ժե ղաց ված ար տա զա տում մե զով:

Աէ րո զոլ - օդում կախ ված վի ճա կում գտն վող, նս տեց ման փոքր արա գու-

թյուն ու նե ցող կարծր կամ հե ղուկ մաս նիկ ներ:

Ակ տի վու թյուն- շր ջա կա մի ջա վայ րի հետ օր գա նիզ մի փո խազ դե ցու-

թյան գոր ծըն թա ցի քա նա կա կան բնու թա գիր, որն ար տա հայտ վում

է ներ քին և ար տա քին դրս ևո րում նե րով:

Ա լեր գիա - կեն դա նի օր գա նիզմ նե րի բարձր ռեակ տի վու թյան վի ճակ

որևէ նյու թի կամ նյու թե րի հան դեպ, հիմ նա կա նում այդ նյու թե րի

կրկնա կի ազ դե ցու թյան պա րա գա յում: Դրս ևոր վում է լոր ձա թա-

ղանթ նե րի ուժ գին գրգռ վա ծու թյամբ, մաշ կային ցա նով, քո րով (ե ղն-

ջա տենդ, կրծ քա հեղ ձուկ):

Աղ տո տում - մի ջա վայր թա փան ցած կամ մի ջա վայ րում առա ջա ցած ֆի-

զի կա կան, քի միական և կեն սա բա նա կան նյու թե րի խտու թյան գե-

րա զան ցու մը բնա կա նոն մա կար դա կից, որն առա ջա նում է բնա կան

և մար դա ծին գոր ծու նեու թյան հետ ևան քով (ռա դիոակ տիվ նյու թե րի

պա րու նա կու թյան բարձ րա ցում բնա կան մա կար դա կից, աղ տո տիչ-

նե րի թա փան ցում մթ նո լորտ և ջրային մի ջա վայր):

Անթ րո պոէ կո հա մա կարգ - էկո հա մա կարգ, որում ըն թա նում է մար դու

գոր ծու նեու թյու նը:

Ա ռող ջու թյուն - օր գա նիզ մի լիար ժեք ֆի զի կա կան, հո գե կան և սո ցիալա-

կան բա րե կե ցու թյան վի ճակ և ոչ թե հի վան դու թյան ու ֆի զի կա կան

արատ նե րի բա ցա կա յու թյուն:

Ա ռող ջու թյան գոր ծոն ներ - ռիս կի գոր ծոն նե րի ամ բող ջու թյուն, և գոր-

ծոն ներ, որոնք հի վան դու թյան ան մի ջա կան պատ ճառ են հան դի սա-

նում:

Ա րյու նա թու նա վո րու թյուն - քի միական նյու թե րի հատ կու թյունն է ընտ-

րո ղա բար խախ տել արյան բջիջ նե րի ֆունկ ցիան կամ նրա բջ ջային

կազ մը՝ ձևա վոր տար րե րի քա նա կի քչաց մամբ կամ ավե լաց մամբ:

Ար ևային ակ տի վու թյուն - ար ևի վրա հա տուկ գո յա ցու թյուն նե րի կա նո-

214| |

նա վոր առա ջա ցում, որն ու ղեկց վում է Երկ րի վրա կա տար վող շատ

գոր ծըն թաց նե րի վրա ազ դող Արևի ման րա մաս նի կա վոր (կոր պուս-

կու լային) ճա ռա գայթ նե րի ու ժե ղաց մամբ:

Բիոտ - որ ևէ մեծ տա րած քում բնակ վող, պատ մա կա նո րեն ստեղծ ված

կեն դա նի օր գա նիզմ նե րի ամ բող ջու թյուն: Ի տար բե րու թյուն «կեն-

սա ցե նո զի»՝ այն նկա տի չու նի ֆի զիոլո գիական կա պեր տե սակ նե րի

միջև:

Բ նա կան գոր ծոն ներ - տա րա ծաշր ջա նի կլի մա յա կան, երկ րա բա նա-

կան և կեն սա բա նա կան գոր ծոն նե րի ամ բող ջու թյուն:

Բ նա կան հա մա կարգ - կեն դա նի և ան կեն դան բնու թյան տար րե րի ամ-

բող ջու թյուն, որոնք գտն վում են որո շա կի հա րա բե րու թյուն նե րի ու

կա պե րի մեջ և առա ջաց նում են հա րա բե րա կա նո րեն կա յուն միաս-

նու թյուն և ամ բող ջու թյուն:

Բ նա կան մի ջա վայր - բնու թյան պայ ման նե րի և օբյեկտ նե րի ամ բող ջու-

թյուն, որ տեղ ըն թա նում է մար դու գոր ծու նեու թյու նը:

Բ նա կան պայ ման ներ - բնա կան մի ջա վայ րի գոր ծոն նե րի, եր ևույթ նե րի

ամ բող ջու թյուն, որոնք էա կան դեր ու նեն մար դու նյու թաար տադ րա-

կան և ոչ ար տադ րա կան գոր ծու նեու թյան հա մար:

Բ նա կան օջա խային հի վան դու թյուն ներ - վա րա կիչ հի վան դու թյուն ներ,

որոնց հա րու ցի չը շր ջա նա ռու թյան իրա կա նաց ման հաշ վին պահ-

պան վում է բնա կան օջախ նե րում:

Բ նա կան ֆոն - ֆի զի կա կան, քի միական և կեն սա բա նա կան առան ձին

ցու ցա նիշ նե րի կամ դրանց ամ բող ջու թյու նը, որոնք բնու թագ րում են

տվյալ տե ղան քի չփոխ ված բնա կան մի ջա վայ րը:

Գոր ծա ռա կան հա մա կարգ - ինք նա կազ մա կերպ ված և ինք նա կար-

գա վոր վող կա ռույց, որը միավո րում է հա տուկ կենտ րոն ներ և ծայ-

րա մա սային գո յա ցու թյուն ներ, որոնց գոր ծու նեու թյունն ուղղ ված է

օր գա նիզ մի հա մար օգ տա կար հար մա րո ղա կան ար դյուն քի հաս նե-

լուն:

Դեգ րա դա ցիա - բնա կան, նաև սո ցիալա կան մի ջա վայ րե րի հա մա տեղ

վա տա ցում:

Դե հիդ րա տա ցիա - օր գա նիզ մի ջրազրկ ման գոր ծըն թաց, որի հետ ևան-

քը կեն սա գոր ծու նեու թյան իջե ցումն է, իսկ հե տա գա յում նույ նիսկ

մա հը:

215| |

Դիօք սին ներ - բարձր թու նա վո րու թյամբ օժտ ված էկո տոք սի կանտ նե րի

(պո լիք լո րաց ված դի բեն զո դիօք սին ներ, դի բեն զո ֆու րան ներ) կր ճատ

ան վա նում:

Ե ղա նա կազ գա յու նո ւթյուն - օր գա նիզ մի ֆի զիոլո գիական վի ճա կի

կախ վա ծու թյուն եղա նա կից և առան ձին օդեր ևու թա բա նա կան գոր-

ծոն նե րից:

Զ գա յու նու թյուն - կեն դա նի օր գա նիզմ նե րի հատ կու թյունն է հա կազ դել

շր ջա կա մի ջա վայ րի գոր ծոն նե րի ազ դե ցու թյա նը: Գոր ծո նի ամե նա-

փոքր ու ժը, որն օր գա նիզ մը զգում է, հա մար վում է զգա յու նու թյան

շեմք, որ քան այն փոքր է, այն քան օր գա նիզ մի զգա յու նու թյու նը

բարձր է:

Էկ զո գեն նյու թեր - նյու թեր, որոնց ի հայտ գա լը կապ ված է մար դու գոր-

ծու նեու թյան հետ:

Է կո լո գիա - շր ջա կա մի ջա վայ րի հետ օր գա նիզմ նե րի և դրանց հա մա կե-

ցու թյուն նե րի փոխ հա րա բե րու թյուն նե րը ու սու մա սի րող գի տու թյան

բնա գա վառ:

Է կո լո գիա առող ջու թյան - պո պու լյա ցիոն առող ջու թյան ձևա վոր ման

և փո փո խու թյան պայ ման նե րը ու սում նա սի րող մար դու էկո լո գիայի

բա ժին:

Է կո լո գիա բժշ կա կան - գի տու թյան բնա գա վառ, որն ամ բող ջա կա նաց-

նում է մեկ հա մա լի րում հի գիենան, թու նա բա նու թյու նը, մար դու կազ-

մա բա նու թյու նը և ֆի զիոլո գիան:

Է կո լո գիա գյու ղատն տե սա կան - ու սում նա սի րում է փոխ հա րա բե րու-

թյու նը կուլ տու րա կան բույ սե րի ու ըն տա նի կեն դա նի նե րի միջև և

դրանց ազ դե ցու թյու նը բնա կան մի ջա վայ րի վրա, նե րա ռյալ առանձ-

նյա կի և հա մա կե ցու թյան էկո լո գիան:

Է կո լո գիա ընդ հա նուր - գի տու թյան բնա գա վառ օր գա նիզմ նե րի և մի-

ջա վայ րի փոխ հա րա բե րու թյուն նե րի օրի նա չա փու թյուն նե րի մա սին,

որը բնո րոշ է ինչ պես պրո կա րիոտ նե րի, սն կե րի և բույ սե րի, այն պես

էլ կեն դա նի նե րի հա մար:

Է կո լո գիա կի րա ռա կան - ու սում նա սի րում է մար դու կող մից կեն սո լոր-

տի քայ քայ ման մե խա նիզմ նե րը և այդ գոր ծըն թա ցը կան խող եղա-

նակ նե րը, մշա կում բնա կան պա շար նե րի ռա ցիոնալ օգ տա գործ ման

սկզ բունք նե րը:

216| |

Է կո լո գիա մար դու - գի տու թյան բնա գա վառ, որն ու սում նա սի րում է

կեն սո լոր տի և ան թրո պո հա մա կար գի փոխ հա րա բե րու թյան ընդ-

հա նուր օրի նա չա փու թյուն նե րը: Այն էկո լո գա-սո ցիալ-տն տե սա կան

հա մա լիր բա ժին է, որտեղ սո ցիալա կան, տն տե սա կան և բնա կան

պայ ման նե րը դի տարկ վում են որ պես մար դու կյան քի մի ջա վայ րի

կար ևոր բա ղադ րիչ ներ, որոնք ապա հո վում են նրա պա հանջ մուն քի

տար բեր կող մե րը:

Է կո լո գիա ռա դիացիոն - էկո լո գիայի բա ժին, որն ու սում նա սի րում է

ռա դիոակ տիվ նյու թե րի ազ դե ցու թյու նը օր գա նիզմ նե րի վրա, ռա-

դիոնուկ լիդ նե րի տե ղա բաշ խու մը և գաղ թը էկո հա մա կար գե րում:

Է կո լո գիա սո ցիալա կան - ու սում նա սի րում է «հա սա րա կու թյուն-բ նու-

թյուն» հա մա կար գի փոխ հա րա բե րու թյուն նե րը:

Է կո լո գիա քաղց կե ղա ռա ջաց ման (կան ցե րո գե նեզ) - գի տա կան ուղ ղու-

թյուն (բժշ կա կան էկո լո գիայի բա ժին), որն ու սում նա սի րում է օր գա-

նիզմ նե րի և շր ջա կա մի ջա վայ րի միջև փոխ հա րա բե րու թյուն նե րի

այն պի սի գոր ծըն թաց նե րը, որոնք կա րող են առաջ բե րել չա րո րակ

նո րա գո յա ցու թյուն ներ: Տար բե րում են կեն սա բա նա կան, քի միական

և ֆի զի կա կան կան ցե րո գե նեզ:

Է կո լո գիա քի միական - գի տու թյան ճյուղ, որն ու սում նա սի րում է քի-

միական կա պե րի ամ բող ջու թյու նը բնու թյան մեջ, այ սինքն՝ քի-

միական փո խազ դե ցու թյու նը՝ կապ ված կյան քի հետ: Նե րա ռում է

երկ րա քի միական էկո լո գիան և այլ բա ժին ներ, որոնք ու սում նա սի-

րում են քի միական փոխ կապ վա ծու թյու նը օր գա նիզմ նե րի, ինչ պես

նաև օր գա նիզ մի և մի ջա վայ րի միջև:

Է կո լո գիական ախ տա բա նու թյուն - ու սում նա սի րում է մար դու օր գա-

նիզ մում ըն թա ցող հի վան դու թյուն նե րի կամ այլ ախ տա բա նա կան

գոր ծըն թաց նե րի առանձ նա հատ կու թյուն նե րը՝ կապ ված շր ջա կա

մի ջա վայ րի ան բա րեն պաստ գոր ծոն նե րի ազ դե ցու թյան հետ:

Է կո լո գիական ան վտան գու թյուն - պե տու թյան կող մից իրա կա նաց վող

հս կո ղու թյուն՝ իջեց նե լու կամ վե րաց նե լու տար բեր մասշ տա բի էկո-

լո գիական վտան գը, ապա հո վելու հա սա րա կու թյան բա րե կե ցու թյու-

նը ու առող ջու թյու նը, քա ղա քա կան, սո ցիալա կան և տն տե սա կան

կա յու նու թյու նը:

Է կո լո գիական աղետ - էկո լո գիական վտան գի հա վա նա կա նու թյուն:

217| |

Է կո լո գիական գե նե տի կա - ու սում նա սի րում է էկո լո գիական գոր ծոն նե-

րի ազ դե ցու թյու նը գե նե տի կա կան ապա րա տի վրա:

Է կո լո գիական գոր ծոն - բնա կեց ման մի ջա վայ րի ցան կա ցած պայ ման,

որին օր գա նիզմն ար ձա գան քում է հար մա րո ղա կան ռեակ ցիանե-

րով:

Է կո լո գիական իմու նո լո գիա - փո փո խու թյուն ներ իմու նային հա մա-

կար գում:

Է կո լո գիական հա մա ճա րա կա բա նու թյուն - գի տու թյուն, որը շր ջա կա

բնա կան մի ջա վայ րի ան բա րեն պաստ գոր ծոն նե րի և բնակ չու թյան

առող ջա կան վի ճա կի միջև որո շում է քա նա կա կան կախ վա ծու թյու-

նը:

Է կո լո գիական ռիսկ - շր ջա կա մի ջա վայ րում բա ցա սա կան փո փո խու-

թյուն նե րի դրս ևոր ման հա վա նա կա նու թյուն, որն առա ջա նում է անթ-

րո պո գեն կամ այլ ազ դե ցու թյուն նե րով:

Է կո լո գիական ռիս կի գոր ծոն ներ - էկո լո գիական վտան գի նա խա ձեռ-

նող ներ և բաղ կա ցու ցիչ մա սեր:

Է կո լո գիական պուլ մո նո լո գիա - շն չա ռու թյան օր գան նե րի հի վան դու-

թյուն նե րի ըն թաց քի առանձ նա հատ կու թյուն նե րը աղ տոտ ված օդի

ազ դե ցու թյան դեպ քում:

Է կո լո գիական վտանգ - իրա կա նաց վող կամ հնա րա վոր էկո լո գիական

աղետ ան թրո պո գեն կամ բնա կան ազ դե ցու թյան հետ ևան քով, որը

վա տաց նում է շր ջա կա մի ջա վայ րի վի ճա կը և վնաս հասց նում առող-

ջու թյա նը:

Է կո լո գիական ֆի զիոլո գիա - ուսումնասիրված է էկոլոգիական

գործոնների ազդեցությունը օրգանիզի ֆիզիոլոգիական ֆունկ-

ցիաների վրա:

Է կո տոք սի կանտ ներ - էկո հա մա կար գե րի կա ռուց ված քում լուրջ խան-

գա րում ներ առա ջաց նող ան թրո պո գեն ծագ ման թու նա վոր նյու թեր:

Էն դե միկ խպիպ - սնն դի օրա բաժ նում յո դի ան բա վա րար պա րու նա կու-

թյան հետ ևան քով առա ջա ցած հի վան դու թյուն, որի պա րա գա յում

խան գար վում է թի րեոիդ հոր մոն նե րի սին թե զը, և ճնշ վում վա հա նա-

գեղ ձի ֆունկ ցիան:

218| |

Էն դե միկ հի վան դու թյուն ներ - այն հի վան դու թյուն ներն են, որոնք դիտ-

վում են եր կար ժա մա նա կով տվյալ սահ մա նա փակ տա րա ծու թյու-

նում բնակ վող մարդ կանց մոտ, պայ մա նա վոր ված են բնա կան ու

սո ցիալա կան պայ ման նե րով և կա րող են լի նել վա րա կիչ (չու մա) և

ոչ վա րա կիչ բնույ թի (խ պիպ, ֆլյո ւո րոզ):

Էն դե միկ ֆլյո ւո րոզ - ատա մի կարծր հյուս ված քի զար գաց ման խան-

գա րում, որը դրս ևոր վում է գույ նի փո փո խու թյամբ և ատամ նե րի ամ-

բող ջա կա նու թյան տար բեր աս տի ճա նի խան գա րու մով: Պատ ճա ռը

մթ նո լոր տում, սնն դում, ջրում ֆտո րի բարձր քա նա կու թյունն է:

Թթ վային տե ղում ներ - թթ վային ան ձրև, ձյուն (pH 5,6 -ից ցածր), որն

առաջանում է մթ նո լոր տում ար տադ րա կան ար տա նե տում նե րի

(SO2, NO

3, HCl) լուծ վե լու հետ ևան քով:

Թրթ ռում - բարդ տա տա նո ղա կան գոր ծըն թաց հա ճա խու թյան լայն

տի րույ թով, որն առա ջա նում է որ ևէ մե խա նի կա կան աղ բյու րից հա-

ղորդ վող էներ գիայի տա տան ման ար դյուն քում:

Թու նա նյու թեր - քիմիական նյու թեր, որոնք թու նա վոր են կեն դա նի օր-

գա նիզմ նե րի հա մար: Դրանց թվին են պատ կա նում բնա կան մի ջա-

վայր ըն կած աղ տո տիչ նե րը, պես տի ցիդ նե րը:

Ի մու նո թու նա բա նու թյուն - գի տա կան ուղ ղու թյուն, որն ու սում նա սի րում

է իմու նային հա մա կար գի վրա քի միական, դե ղա բա նա կան և կեն-

սա բա նա կան բնույ թի գոր ծոն նե րի ազ դե ցու թյու նը:

Իոնոս ֆե րա - մթ նո լոր տի վե րին շեր տը (85-300 կմ), պա րու նա կում է մեծ

քա նա կով իոն ներ և էլեկտ րոն ներ, որոնք առա ջա նում են հիմ նա կա-

նում ուլտ րա մա նու շա կա գույն և Արևի ման րա մաս նի կա վոր ճա ռա-

գայթ նե րի ազ դե ցու թյամբ:

Ինք նա կար գա վո րում - կեն սա գոր ծու նեու թյան ձև, որի դեպ քում որ ևէ

կեն սա կան կար ևոր ցու ցա նի շի շե ղու մը բնա կա նոն մա կար դա կից

խթան է հան դի սա նում այդ ցու ցա նի շի ելա կե տային մա կար դա կին

վե րա դառ նա լու հա մար:

Ծանր մե տաղ ներ - ատո մային մեծ զանգ վա ծով մե տաղ ներ (սն դիկ, կա-

պար, կադ միում), որոնց տա րա ծու մը հան գեց նում է կեն դա նի օր գա-

նիզմ նե րի թու նա վոր մա նը:

Կար գա վո րում - հա մա կար գե րի և նրա առան ձին կա ռույց նե րի ֆունկ-

219| |

ցիանե րի շե ղում նե րի փոք րա ցու մն է կամ շտ կումը և մշ տա կան հըս-

կո ղու թյու նը օգ տա կար ար դյուն քի հաս նե լու հա մար:

Կար գա վո րում քրո նի կա կան - ար տա հայտ վում է ֆեր մեն տի սին թե զի

արա գաց մամբ կամ փո խա րկ մամբ բջ ջում նրա խտու թյան հե տա գա

աճով կամ քչաց մամբ: Հա մե մա տա բար դան դաղ իրա կա նաց վող,

սա կայն փո խա նա կու թյան եր կա րատև հար մար ման հզոր մե խա-

նիզմ է:

Կար գա վո րում շտապ - իրա կա նա նում է ակն թար թո րեն և դրս ևոր վում

է ֆեր մեն տի ակ տի վու թյան իջեց մամբ, առանց նրա մո լե կու լի ընդ-

հա նուր թվի փո փո խու թյան՝ բջ ջում ֆեր մեն տային սպի տա կու ցի

խտու թյան: Շտապ կար գա վո րումն ապա հո վում է փո խա նա կու թյան

արագ հար մար ման հնա րա վո րու թյու նը, որն ան հրա ժեշտ է հո մեոս-

տա զի հա մար:

Կար գա վո րում ֆի զիոլո գիական - օր գա նիզ մի ֆունկ ցիանե րի և վար-

քագ ծի ղե կա վա րումն է՝ ապա հո վե լու հո մեոս տա զը և կեն սա գոր ծու-

նեու թյան օպ տի մալ մա կար դա կը մի ջա վայ րի փո փոխ վող պայ ման-

նե րին հար մար վե լու հա մար:

Կեն սա բա նա կան հա մա կար գե րի հու սա լիու թյուն - բջ ջի, օր գա նի, օր-

գա նիզ մի, օր գան հա մա կար գե րի հատ կու թյունն է իրա կա նաց նել

մե նա հա տուկ ֆունկ ցիաներ՝ պահ պա նե լով նրանց հա մար բնո րոշ

մե ծու թյուն նե րը որո շա կի ժա մա նա կի ըն թաց քում: Հա մա կար գե րի

հու սա լիու թյան հիմ նա կան բնու թա գի րը ան խա փան աշ խա տան քի

հա վա նա կա նու թյունն է:

Կեն սաին դի կա ցիա - կեն դա նի օր գա նիզ մի մե նա հա տուկ ռեակ ցիանե-

րի հա մա լիր որո շա կի նյու թի կամ մի խումբ նյու թե րի ազ դե ցու թյան

հան դեպ:

Կեն սա մո նի տո րինգ - կեն սաին դի կա ցիայի վրա հիմն ված հե տա զո տու-

թյան մե թոդ:

Կեն սա ծին քի միական տար րեր - օր գա նիզ մի հա մար կեն սա կա նո րեն

ան հրա ժեշտ տար րեր, որոնք կա պող օղակ են կեն դա նի և ան կեն-

դան բնու թյան միջև:

Կեն սո լորտ - Երկ րի վրա կեն դա նի նյու թի գո յու թյան ոլորտ, որն ընդ-

գր կում է մթ նո լոր տի ներ քին հատ վա ծը, ամ բողջ ջրո լոր տը, քա րո-

լոր տի վե րին շեր տը: Նե րա ռում է ինչ պես կեն դա նի օր գա նիզմ նե րը,

220| |

այն պես էլ նրանց բնա կեց ման մի ջա վայ րը: Այդ դեպ քում օր գա նիզմ-

նե րը փո խազ դում են մե կը մյու սի հետ, ներ կա յաց նում օր գա նա կան

ամ բող ջու թյուն և շար ժուն հա մա կարգ:

Հար մա րում - էվո լյու ցիոն զար գաց ման գոր ծըն թա ցում մշակ ված կեն սա-

բա նա կան հա մա կար գե րի հար մար վա ծու թյուն է բնա կեց ման մի ջա-

վայ րի պայ ման նե րին: Բժշ կու թյան մեջ հար մար ման տակ հաս կաց-

վում է մար դու գոր ծու նեու թյան բնա ծին և ձեռք բե րո վի հար մա րո ղա-

կան ռեակ ցիանե րի բո լոր տե սակ նե րը բնա կան, ար տադ րա կան և

սո ցիալա կան պայ ման նե րին, այդ թվում՝ կլի մա յա -աշ խար հագ րա-

կան: Հար մար ման կեն սա բա նա կան իմաս տը պայմանավորված է

հո մեոս տա զի պահ պան մամբ, որը հնա րա վո րու թյուն է տա լիս օր-

գա նիզմ նե րին գո յատ ևելու մի ջա վայ րի փո փոխ ված պայ ման նե րում

և պահ պա նելու տար բեր օր գան-հա մա կար գե րի գոր ծու նեու թյան

կար ևոր ցու ցա նիշ նե րի հաս տա տու նու թյու նը, որը կան խում է ֆի-

զիոլո գիական ֆունկ ցիանե րի բնա կա նոն ըն թաց քի խան գա րու մը և

ախ տա բա նա կան գոր ծըն թաց նե րի զար գա ցու մը, ապա հո վում աշ-

խա տու նա կու թյու նը և վե րար տադ րո ղա կա նու թյու նը մի ջա վայ րի ոչ

հա մա պա տաս խան պայ ման նե րում:

Հար մա րում էվո լյու ցիոն - փո փոխ վող պայ ման նե րի եր կա րատև պահ-

պա նու մը գե նային կա ռուց ված քում հան գեց նում է հար մար ման փո-

փո խու թյուն նե րին:

Հար մա րում կո մու լյա տիվ- առա ջա նում է ար տա քին և ներ քին կրկն վող

ազ դե ցու թյուն նե րի նկատ մամբ:

Հար մա րում շտապ- առա ջա նում է ար տա քին ազ դե ցու թյան դեպ քում,

չի ամ րապնդ վում, ան հե տա նում է ազ դա կի ազ դե ցու թյան ավար տից

հե տո:

Հե մա տո տոք սի կու թյուն - քիմիական նյու թե րի հատ կու թյունն է, որը

ընտ րո ղա բար խան գա րում է արյան բջիջ նե րի գոր ծա ռույ թը կամ

փո փո խում արյան բջ ջային կազ մը (շա տաց նե լով կամ քչաց նե լով

արյան ձևա վոր տար րե րի քա նա կը):

Հո մեոս տազ - օր գա նիզ մի ներ քին մի ջա վայ րի կեն սա բա նա կան հաս-

տա տուն նե րի հա րա բե րա կան շար ժուն կա յու նու թյուն:

Հիդ րոս ֆե րա (ջ րո լորտ) - Երկ րի ջրային թա ղան թը՝ օվ կիանոս նե րի, ծո-

վե րի, լճե րի, լճակ նե րի, գե տե րի, ճա հիճ նե րի ամ բող ջու թյուն:

221| |

Հի վան դու թյուն - օր գա նիզմ նե րի բնա կա նոն կեն սա գոր ծու նեու թյան

խան գա րում՝ պայ մա նա վոր ված գոր ծա ռույ թի կամ (և) ձևա բա նա-

կան փո փո խու թյուն նե րով: Հի վան դու թյան առա ջա ցու մը կապ ված

է օր գա նիզ մի վրա վնա սա կար գոր ծոն նե րի (կեն սա բա նա կան, քի-

միական, ֆի զի կա կան) ազ դե ցու թյամբ:

Մակ րո տար րեր - կեն սա ծին տար րեր, որոնց օրա կան պա հան ջը կազ-

մում է շուրջ 100 մգ (C, H, N, O2, S, P):

Մար դա ծին գոր ծոն - մար դու տն տե սա կան գոր ծու նեու թյամբ առա-

ջա ցած գոր ծոն, որը բա ցա սա կան ազ դե ցու թյուն է թող նում էկո հա-

մա կար գե րի և մար դու առող ջա կան վի ճա կի, կյան քի պայ ման նե րի

վրա:

Մի ջա վայր շր ջա կա - էկո լո գիական բա ղադ րա տար րե րի ամ բող ջու թյուն

(հող, ջուր, բու սա կա նու թյուն, մթ նո լոր տային օդ, կեն դա նա կան աշ-

խարհ, ման րէ ներ, գե նե տի կա կան ֆոնդ), բնա կան լանդ շաֆտ ներ և

տա րածք ներ, որոնք ապա հո վում են մար դու կեն սա գոր ծու նեու թյան

բնա կան պայ ման նե րը և կեն դա նի օր գա նիզմ նե րի գո յու թյու նը:

Մե զոս ֆե րա - գտն վում է ստ րա տոս ֆե րայի վեր ևում՝ 50-80 կմ բարձ րու-

թյան վրա, բնու թագր վում է օդի ջեր մաս տի ճա նի իջեց մամբ (ներ քին

սահ մա նը՝ 0°C, վե րի նը՝ -90°C):

Միկ րո տար րեր - քի միական տար րեր, որոնք օր գա նիզ մին ան հրա ժեշտ

են չն չին քա նա կով, օրա կան պա հան ջը՝ 5-10 մգ է (Mg, Fe, Zn, V, Cl):

Մթ նո լորտ - Երկ րի և այլ երկ նային մար մին նե րի (Ա րև, աստղ, մո լո րակ)

գա զային թա ղանթ, որն ընդ գր կում է բնա կան և ախ տա ծին ծագ-

մամբ տար բեր գա զե րի խառ նուրդ:

Նեյ րո տոք սի կու թյուն - քի միական նյու թե րի ազ դե ցու թյամբ նյար դային

հա մա կար գի գոր ծա ռույ թի խան գա րում:

Նեֆ րո տոք սի կու թյուն - քի միական նյու թե րի հատ կու թյունն է առա ջաց-

նել երի կամ նե րի կա ռուց ված քա գոր ծա ռա կան խան գա րում ներ:

Նոո լորտ - երկ րա մո լո րա կային և տիեզե րա կան տա րա ծու թյուն, որը վե-

րա փոխ վում և կար գա վոր վում է մարդ կային բա նա կա նու թյան մի ջո-

ցով, այլ կերպ ասած՝ մարդ կային գոր ծո ղու թյուն նե րով գի տակ ցա-

բար կամ ան գի տակ ցա բար վե րա փոխ ված մթ նո լորտ:

222| |

Պես տի ցիդ ներ - քի միական միացու թյուն ներ, որոնք կի րառ վում են բույ-

սե րի, գյու ղատն տե սա կան մթեր քի, բր դյա, բամ բա կե գործ վածք նե րի

պաշտ պան ման, կեն դա նի նե րի ար տա քին մա կա բույծ նե րի ոչն չաց-

ման, վտան գա վոր հի վան դու թյուն նե ր փո խան ցող նե րի դեմ պայ քա-

րե լու հա մար: Պես տի ցիդ նե րին պատ կա նում են նաև բույ սե րի աճը

և զար գա ցու մը կար գա վո րող նյու թե րը (աուկ սին ներ, հի բե րի լին ներ):

Պո լյու տանտ ներ - բնա կեց ման մի ջա վայրն աղ տո տող քի միական նյու-

թեր:

Պուլ մո նո տոք սի կու թյուն - քի միական նյու թե րի հատ կու թյուն է առա-

ջաց նել շն չա ռա կան օր գան նե րի կա ռուց ված քա գոր ծա ռա կան

խան գա րում ներ:

Ջեր մո ցային ար դյունք - մթ նո լոր տի ջեր մաս տի ճա նի բարձ րա ցում,

նրա նում փո շու, ած խաթ թու գա զի, քլորջ րած նի և մե թա նի պա րու-

նա կու թյան ավե լաց ման հետ ևան քով, որը հանգեցնում է մթ նո լոր տի

կող մից ջեր մային ճա ռա գայթ ման կլան ման մե ծաց մա նը:

Ջեր մո ցային եր ևույթ - մթ նո լոր տի հատ կու թյունն է արե գակ նային ճա-

ռա գայթ նե րի ներ թա փանց մամբ և երկ րոր դային ճա ռա գայթ ման

պահ պան մամբ ապա հո վել Երկ րի ջեր մու թյու նը:

Ջ րո լորտ - Երկ րի բո լոր ջրե րի ամ բող ջու թյունն է` մայր ցա մա քային, օվ-

կիանո սային և մթ նո լոր տային:

Ռա դիոա լիք ներ - 1մմ-30կմ եր կա րու թյուն ու նե ցող էլեկտ րա մագ նի սա-

կան ալիք ներ (հա ճա խու թյու նը՝ 30մՀց - 10կՀց): Տար բե րում են եր-

կար, մի ջին, կարճ և ուլտ րա կարճ ալիք ներ:

Ռեակ տի վու թյուն - ներ քին կամ ար տա քին մի ջա վայ րի գրգ ռիչ նե րի ազ-

դե ցու թյա նը նյու թա փո խա նա կու թյան և գոր ծա ռույթ նե րի փո փո խու-

թյամբ պա տաս խա նե լու կեն դա նի հա մա կար գի հատ կու թյուն:

Ռե զիս տեն տու թյուն - 1. Օր գա նիզ մի կա յու նու թյու նը, անըն կա լու թյու նը

որ ևէ գոր ծո նի հան դեպ: 2. Օր գա նիզ մի դի մադ րո ղա կա նու թյու նը ար-

տա քին մի ջա վայ րի ան բա րեն պաստ պայ ման նե րի ազ դե ցու թյա նը:

Սիս տե մո գե նեզ (հա մա կար գա գո յա ցում) - գոր ծա ռու թային հա մա կար-

գե րի ձևա վոր ման գոր ծըն թաց, որն ապա հո վում է օր գա նիզ մի հար-

մար ման հնա րա վո րու թյու նը շր ջա կա մի ջա վայ րի պայ ման նե րին:

223| |

Սթ րես - կեն դա նի օր գա նիզ մի լար վա ծու թյան ոչ մե նա հա տուկ ռեակ-

ցիան ցան կա ցած ու ժեղ ազ դե ցու թյուն նե րի հան դեպ:

Ս մոգ - 1. Փո շու հա տիկ նե րի և մա ռա խու ղի կա թիլ նե րի զու գակ ցում:

2. Օդի աղ տոտ վա ծու թյան ցան կա ցած բնույթ, որը վտան գա վոր

է առող ջու թյան հա մար: Կա րող է առա ջաց նել շն չու ղի նե րի, բաց

մաշ կային ծած կույթ նե րի և լոր ձա թա ղանթ նե րի հի վան դու թյուն-

ներ: Խո նավ սմո գը գա զան ման աղ տո տիչ նե րի, փո շու մաս նիկ նե րի

և մա ռա խու ղի կա թիլ նե րի զու գակ ցում է: Ֆո տո քի միական սմո գը

օդի երկ րոր դային կու տա կային աղ տո տումն է, որն առա ջա նում է

Արե գա կի սպեկտ րի ուլտ րա մա նու շա կա գույն ճա ռա գայթ նե րով աղ-

տո տիչ նյու թե րի տար րա լուծ ման ար դյուն քում: Գլ խա վոր թու նա-

վոր բա ղադ րա տար րը օզոնն է, ինչ պես նաև CO-ն, ազո տի, ծծմ բի

միացու թյուն նե րը:

Ստ րա տոս ֆե րա - մթ նո լոր տի շերտ, որը սկս վում է տրո պոս ֆե րայի վե-

րին սահ մա նից և տա րած վում մինչև 50 կմ բարձ րու թյան վրա, բնու-

թագր վում է օդի ջեր մաս տի ճա նի աս տի ճա նա կան բարձ րաց մամբ և

ար ևային ճա ռա գայթ նե րի ուլտ րա մա նու շա կա գույն մա սի լար վա-

ծու թյամբ:

Սու պե րէ կոօք սի տանտ ներ - փոքր քա նա կով, բազ մա ֆունկ ցիոնալ

բնույ թի թու նա վոր ազ դե ցու թյամբ օժտ ված նյու թեր:

Տն տե սա կան վնաս - ժո ղովր դա կան տն տե սու թյան օբյեկտ նե րի ավեր-

ման հետ ևան քով կրած կո րուստ ներ և վնաս ներ, ար տադ րա կան-

կոո պե րա տիվ կա պե րի խախ տում ներ:

Քա րո լորտ - երկ րագն դի ար տա քին կարծր թա ղանթ, կազմ ված վե րին

նստ ված քային ապար նե րի ու գրա նի տի և ստո րին բա զալ տի շեր տե-

րից: Ընդ հա նուր հաս տու թյու նը կազ մում է 35-45 կմ (լեռ նային շըր-

ջան նե րում մինչև 50-70 կմ):

Քաղց կե ղա ծին գոր ծոն ներ - կեն դա նի օր գա նիզմ նե րի չա րո րակ նրա գո-

յա ցու թյուն ներ առա ջաց նող կամ դրանց առա ջաց մա նը նպաս տող

գոր ծոն ներ:

Քի մո լորտ - նե րա ռում է բնա կան և մար դա ծին ծագ ման քի միական նյու-

թե րը:

Ք սե նո բիոտիկ ներ - օր գա նիզ մի հա մար օտար միացու թյուն ներ (պես-

224| |

տի ցիդ ներ, կեն ցա ղային քի միայի պատ րաս տուկ ներ, դե ղո րայ-

քային մի ջոց ներ), որոնք, մեծ քա նա կով ընկ նե լով շր ջա կա մի ջա-

վայր, կա րող են առա ջաց նել օր գա նիզմ նե րի մահ, խան գա րել բնա-

կան գոր ծըն թաց նե րի իրա կա նա ցու մը կեն սո լոր տում:

Օ զոն - սուր հո տով, կա պույտ գույ նի գազ, եռ ման ջեր մաս տի ճա նը 119°C,

ու ժեղ օք սի դիչ է, մեծ խտու թյան դեպ քում պայ թում է: Առա ջա նում է

O2 -ից էլեկտ րա կան պար պում նե րի դեպ քում և ուլտ րա մա նու շա կա-

գույն ճա ռա գայթ նե րի ազ դե ցու թյան տակ: Օզո նի հիմ նա կան զանգ-

վա ծը մթ նո լոր տում տե ղա կայ ված է օզո նոս ֆե րայի շեր տի տես քով

10-15 կմ բարձ րու թյան վրա: Այդ շեր տը կեն դա նի օր գա նիզմ նե րին

պաշտ պա նում է ուլտ րա մա նու շա կա գույն ճա ռա գայթ նե րի վտան-

գա վոր ազ դե ցու թյու նից:

Օ զո նային «անց քեր» - մո լո րա կի օզո նոս ֆե րա յում նշա նա կա լից տա-

րա ծու թյան օզո նի քա նա կի իջե ցու մը (մինչև 50%): Գրանց վել է, որ

յու րա քան չյուր տա րի օզո նային անցքե րը լայ նա նում են՝ տա րե կան

4 %-ով Ան տարկ տի դա յում, և ավե լի քիչ՝ Արկ տի կա յում:

Ֆ րեոն ներ - հա լո գեն պա րու նա կող, բարձր ցն դե լիու թյամբ օժտ ված

նյու թե րի խումբ, որոնք եռում են սե նյա կային ջեր մաս տի ճա նում:

Կի րառ վում են սառ նա րան նե րի, աէ րո զոլ նե րի ար տադ րու թյան և

էլեկտ րո նային ար դյու նա բե րու թյան մեջ սար քա վո րում նե րի դե տալ-

նե րը մաք րե լու հա մար:

225| |

ԹԵՍ ՏԱՅԻՆ ԱՌԱ ՋԱԴ ՐԱՆՔ ՆԵՐ

1. Գի տու թյան այն բնա գա վառը, որն ու սում նա սի րում է կեն սո լոր-

տի և ան թրո պո-հա մա կար գի փոխ հա րա բե րու թյան ընդ հա նուր

օրի նա չա փու թյուն նե րը, բաղ կա ցու ցիչ նե րը և ապա հո վում տար-

բեր կող մե րը, ան վա նում են`

1. էկո լո գիա

2. մար դու էկո լո գիա

3. սո ցիալա կան էկո լո գիա

4. կի րա ռա կան էկո լո գիա

5. բժշ կա կան էկո լո գիա

2. Հա մա լիր գի տու թյուն, որն ու սում նա սի րում է քի միական կա պե րի

ամ բող ջու թյու նը կեն դա նի բնու թյան մեջ և դրանց քի միական ամ-

բող ջու թյու նն ան վա նում են՝

1. կի րա ռա կան էկո լո գիա

2. մար դու էկ լո գիա

3. սո ցիալա կան էկո լո գիա

4. քի միական էկո լո գիա

3. Գի տու թյան բնա գա վառ, որը դի տար կում է հա սա րա կու թյան

փո խա դարձ կա պը աշ խար հագ րա կան, սո ցիալա կան և կուլ տու-

րա կան մի ջա վայ րե րի հետ՝

1. կի րա ռա կան էկո լո գիա

2. սո ցիալա կան էկո լո գիա

3. աշ խար հագ րա կան էկո լո գիա

4. բժշ կա կան էկո լո գիա

4. Հա մա լիր գի տու թյան բնա գա վառ, որը դի տար կում է բնակ չու-

թյան վրա շր ջա կա մի ջա վայ րի ազ դե ցու թյան բո լոր աս պեկտ նե-

րը, հա մար վում է՝

1. մար դու էկո լո գիան

2. բժշ կա կան էկո լո գիան

3. սո ցիալա կան էկո լո գիան

4. կի րա ռա կան էկո լո գիան

226| |

5. Փոխ հա տու ցո ղա կան մե խա նիզմ նե րը՝

1. ուղղ ված են գոր ծա ռու թային շար ժե րի ու ժե ղաց մա նը

2. մո բի լի զաց վում են, երբ օր գա նիզ մն ընկ նում է հա մա պա տաս-

խան պայ ման ներ

3. հար մա րո ղա կան ռեակ ցիաներ են, որոնք թու լաց նում են կամ

վե րաց նում գոր ծա ռու թային շար ժե րը

4. ճիշտ պա տաս խա նը բա ցա կա յում է

6. Օր գա նիզ մի ներ քին մի ջա վայ րի ֆի զի կա-քի միական հատ կու-

թյուն նե րի հաս տա տու նու թյու նը ան վա նում են՝

1. հե մոս տազ

2. հար մա րում

3. հո մեոս տազ

4. փոխ հա տու ցո ղա կան մե խա նիզմ

7. Մի ջա վայ րի ոչ ադեկ վատ գոր ծոն նե րով առա ջա ցած հար մար-

ման ռեակ ցիաներ, որոնք թու լաց նում կամ կան խում են գոր ծա-

ռու թային շար ժե րը, ան վա նում են՝

1. հո մեոս տազ

2. գոր ծա ռու թային հա մա կարգ

3. փոխ հա տու ցո ղա կան մե խա նիզմ

4. ադապ տա ցիա

8. Ո՞ր պա տաս խա նում է տր ված օր գա նիզ մի ներ քին մի ջա վայ րի

հաս տա տու նու թյու նը պահ պա նող պայ ման նե րը՝

1. բջ ջային պա հանջ նե րը ապա հո վող նյու թե րը

2. բջ ջային ակ տի վու թյան վրա ազ դող շր ջա պա տի գոր ծոն նե րը

3. օր գա նիզ մի կա ռուց ված քային և գոր ծա ռու թային միաս նու թյու-

նը ապա հո վող մե խա նիզմ նե րը

4. ճիշտ են բո լոր պա տաս խան նե րը

9. Ակն թար թո րեն իրա կա նաց վող և ֆեր մեն տի ակ տի վու թյան բարձ-

րաց մա մբ կամ իջեց մամբ պայ մա նա վոր ված կար գա վո րու մը,

որի դեպ քում բջ ջում ֆեր մեն տային սպի տա կու ցի խտու թյու նը չի

փոխ վում, կոչ վում է՝

1. քրո նի կա կան

227| |

2. տե ղային

3. շտապ

4. կենտ րո նա կան

5. ծայ րա մա սային

10. Հար մա րու մը կա րող է լի նել՝

1. բջ ջային և օր գա նային

2. օր գա նիզ մային և պո պու լյա ցիոն

3. կեն սա ցե նո զային և կեն սո լոր տային

4. ճիշտ են բո լոր պա տաս խան նե րը

11. Բջ ջային հար մար ման օրի նակ է՝

1. թո քե րի կեն սա կան տա րո ղու թյան մե ծա ցու մը

2. մկա նային բջ ջի գե րա ճը

3. սր տամ կա նի կծկ ման տա տա նա սահ մա նի մե ծա ցումը

4. ճիշտ են բո լոր պա տաս խան նե րը

12. Բ ջիջ նե րի, հյուս վածք նե րի և օր գան նե րի հա մա կար գե րի նյար-

դային և ներ զա տա կան կար գա վո րու մը կոչ վում է՝

1. քրո նի կա կան

2. ծայ րա մա սային

3. տե ղային

4. կենտ րո նա կան

5. ինք նա կար գա վո րում

13. Ինչ պես են կոչ վում այն տար րե րը, որոնց օրա կան պա հան ջը

կազ մում է 5-10մգ`

1. կեն սա ծին ամին ներ

2. մակ րոէ լե մենտ ներ

3. միկ րոէ լե մենտ ներ

4. հե տե րո ցիկ լիկ ամին ներ

14. Կեն սա գոր ծու նեու թյան ձև, որի ժա մա նակ որ ևէ գոր ծա ռույ թի

շե ղու մը բնա կա նոն մա կար դա կից, որն ապա հո վում է բջ ջային

նյու թա փո խա նա կու թյու նը, պատ ճառ դառ նում շեղ ված գոր ծա-

ռույ թի ելա կե տային մա կար դա կին վե րա դառ նա լը, կոչ վում է՝

228| |

1. կենտ րո նա կան կար գա վո րում

2. տե ղային կար գավ րում

3. ինք նա կար գա վո րում

4. քրո նի կա կան կար գա վո րում

15. Փո խա նա կային ռեակ ցիանե րի արագ հար մա րու մը, որն ան հրա-

ժեշտ է հո մեոս տա զը ապա հո վե լու հա մար, ան վա նում են՝

1. շտապ

2 քրո նի կա կան

3. տե ղային

4. կենտ րո նա կան կար գա վո րում

16. Կար գա վո րում, որն իրա կա նա նում է դան դաղ, սա կայն հզոր մե-

խա նիզմ է, կոչ վում է՝

1. շտապ

2. քրո նի կա կան

3. հու մո րալ

4. կենտ րո նա կան

5. տե ղային

17. Գոր ծա ռու թային հա մա կար գե րի ձևա վոր ման գոր ծըն թաց, որն

ապա հո վում է օր գա նիզ մի հար մար ման հնա րա վո րու թյու նը շըր-

ջա կա մի ջա վայ րի պայ ման նե րին, կոչ վում է՝

1. շտապ հար մա րում

2. սիս տե մո գե նեզ

3. փոխ հա տու ցո ղա կան մե խա նիզմ

4. հո մեոկի նեզ

18. Բջ ջի, օր գա նի, օր գան հա մա կար գե րի հատ կու թյու նը իրա կա-

նաց նող մե նա հա տուկ ֆունկ ցիաներ, որոնք պահ պա ն ում են

իրենց բնո րոշ հատ կու թյու նը որո շա կի ժա մա նա կի ըն թաց քում,

ան վա նում են՝

1. կեն սա բա նա կան հա մա կար գի հու սա լիու թյուն

2. օր գա նիզ մի կեն սա գոր ծու նեու թյան կար գա վո րում

3. ֆի զի կա կան կար գա վո րում

4. կեն սա բա նա կան հա մա կար գե րի ֆունկ ցիա

229| |

19. Մե տա բո լիզ մի բնա կա նոն ըն թաց քը որո շող ֆի զիոլո գիական ցու-

ցա նիշ ներ են՝

1. գոր ծա ռու թային հա մա կար գը

2. սիս տե մո գե նե զը

3. հա մա կար գա ռա ջաց նող գոր ծոն նե րը

4. փոխ հա տու ցո ղա կան մե խա նիզմ նե րը

20. Գ լո բալ էկո լո գիական պրոբ լեմ ներն առա ջաց նում են՝

1. երկ րա բա նա կան գոր ծըն թաց նե րը

2. տիեզե րա կան գոր ծոն նե րը

3. առա ջըն թա ցի բարձր տեմ պը

4. կլի մայի փո փո խու թյու նը

21. Մարդ կա յին պո պու լյա ցիանե րի թվա քա նա կի վրա ազ դող հիմ-

նա կան բնա կան գոր ծոն ներն են՝

1. տե ղան քի ռե լիեֆի առանձ նա հատ կու թյուն նե րը

2. սնն դային ռե սուրս նե րը և հի վան դու թյուն նե րը

3. կլի մայի առանձ նա հատ կու թյուն նե րը

4. երկ րի աշ խար հագ րա կան դիր քը

22. Մի ջա վայ րի ցան կա ցած պայ ման, որի հան դեպ օր գա նիզմ նե րը

ցու ցա բե րում են հար մա րո ղա կան ռեակ ցիա, կոչ վում է՝

1. ֆի զի կա կան գոր ծոն

2. քի միական գոր ծոն

3. էկո լո գիական գոր ծոն

4. էկո լո գիական խորշ

23. Մթ նո լոր տում հիմ նա կա նում ո՞ր գա զի կու տակ ման հետ ևան քով

է առա ջա նում ջեր մո ցային էֆեկ տը՝

1. շմոլ գա զի

2. ած խաթթ վի եր կօք սի դի

3. ազո տի եր կօք սի դի

4. ծծմ բի օք սիդ նե րի

24. Մթ նո լորտն աղ տո տող բնա կան աղ բյուր ներ են՝

1. տիեզե րա կան փո շին

230| |

2. ար դյու նա բե րա կան ար տա նե տում նե րը

3. գյու ղատն տե սու թյու նը

4. փո խադ րա մի ջոց նե րի օգ տա գոր ծած գա զե րը

25. Է կո լո գիական պայ ման նե րի վա տաց ման ար դյուն քում առա վել

հա ճախ են հան դի պում՝

1. հե նա շար ժիչ հա մա կար գի հի վան դու թյուն նե րը

2. վա րա կիչ հի վան դու թյուն նե րը

3. սիրտ -ա նո թային և օն կո լո գիական հի վան դու թյուն նե րը

4. մար սո ղա կան հա մա կար գի հի վան դու թյուն նե րը

26. Օ զո նային շեր տի վրա առա վել շատ ազ դում են՝

1. ֆրեոն-11 -ը

2. ֆրեոն-12 -ը

3. ֆրեոն-115 -ը

4. ֆրեոն-125 -ը

5. ֆրեոն-134 -ը

27. Օ զո նային շեր տի խտու թյան պա կա սը կա րող է առաջ բե րել՝

1. մաշ կի քաղց կե ղով հի վան դա նա լու աճ

2. կա տա րակ տի թվի պա կա սում

3. վա րա կիչ հի վան դու թյուն նե րի հան դեպ կա յու նու թյան բարձ-

րա ցում

4. ֆի տոպ լանկ տո նի ոչն չա ցում

28. Կեն սո լորտն առա վել շատ աղ տո տում են՝

1. քի միական ձեռ նար կու թյուն նե րը և քա րած խի ար դյու նա բե րու-

թյու նը

2. գյու ղատն տե սու թյու նը

3. մար դու տն տե սա կան գոր ծու նեու թյու նը

4. փո խադ րա մի ջոց նե րը

29. Այն շր ջան նե րը, որոն ցում եկ վոր բնա կիչ նե րի հար մա րու մը ըն-

թա նում է արագ և առանց բար դու թյուն նե րի, այդ տե րի տո րիանե-

րը՝

1. հար մա րա վետ են

231| |

2. գեր հար մա րա վետ են

3. թեր հար մա րա վետ են

4. ան հար մա րա վետ են

30. Լու սա վոր վա ծու թյան հետ կապ ված հի վան դու թյունն ան վա նում

են՝

1. ձմե ռային դեպ րե սիա

2. էմո ցիոնալ սե զո նային հի վան դու թյուն

3. գերզ գա յա կան սե զո նային խան գա րում

4. ճիշտ են բո լոր պա տաս խան նե րը

31. Ձ մե ռային դեպ րե սիային բնո րոշ է՝

1. քա շի ան կում

2. աշ խա տու նա կու թյան բարձ րա ցում

3. ած խաջ րե րի նկատ մամբ պա հան ջի փոք րա ցում

4. մեղ քի զգա ցո ղու թյուն

5. հու սա հա տու թյուն

32. Ուլտ րա մա նու շա կա գույն ճա ռա գայթ նե րի ազ դե ցու թյամբ մաշ-

կում դիտ վում է՝

1. մե լա նո սոմ նե րի քա նա կի պա կա սում

2. մե լա նո ցիտ նե րի պրո լի ֆե րա ցիայի ակ տի վա ցում

3. մե լա նո սոմ նե րում մե լա նի նի առա ջաց ման դան դա ղում

4. ճիշտ պա տաս խա նը բա ցա կա յում է

33. Գոր ծա ռույ թի շեղ ման փոք րա ցու մը կամ փո փո խու թյու նը օր-

գան նե րի և հա մա կար գե րի գոր ծու նեույ թու նը ապա հո վե լու նպա-

տա կով ան վա նում են՝

1. կեն սա բա նա կան հա մա կար գե րի հու սա լիու թյուն

2. օր գա նիզ մի կեն սա գոր ծու նեու թյան կար գա վո րում

3. ֆի զիոլո գիական կար գա վո րում

4. կեն սա բա նա կան հա մա կար գի գոր ծա ռույթ

34. Կեն դա նի հա մա կար գե րի հատ կու թյուն նե րի և ամ բող ջու թյան

պահ պա նումն ապա հո վող գոր ծու նեու թյու նը ան վա նում են՝

1. օր գա նիզ մի կեն սա գոր ծու նեու թյան կար գա վո րում

232| |

2. ֆի զիոլո գիական կար գա վո րում

3. կեն սա բա նա կան հա մա կար գի գոր ծա ռույթ

4. կեն սա բա նա կան հա մա կար գի հու սա լիու թյուն

35. Ֆի զիոլո գիական կար գա վոր ման հիմ քը հա մար վում է՝

1. տե ղե կատ վու թյան հա ղոր դու մը

2. տե ղե կատ վու թյան մշա կու մը

3. տե ղե կատ վու թյան հա ղոր դու մը և վե րամ շա կու մը

4. ճիշտ պա տաս խա նը բա ցա կա յում է

36. Է կո լո գիական վտան գի քա նա կա կան չա փը կամ ին տեգ րա լային

բնու թա գի րը հա մար վում է՝

1. էկո լո գիական սպառ նա լի քը

2. էկո լո գիական ռիս կը

3. էկո լո գիական վտան գի աղ բյու րը

4. ճիշտ պա տաս խա նը բա ցա կա յում է

37. Խ մե լու ջրում և սնն դամ թեր քում յո դի ան բա վա րա րու թյու նը առա-

ջաց նում է՝

1. ժան տախտ

2. ֆլյու ո րոզ

3. ատամ նա փութ

4. տե ղա ճա րա գային խպիպ

38. Հո ղում և խմե լու ջրում ֆտո րի ավել ցու կը առա ջաց նում է՝

1. ատամ նա փութ

2. տե ղա ճա րա գային խպիպ

3. ֆլյու ո րոզ

4. ժան տախտ

39. Մո լիբ դե նի ավել ցուկն առա ջաց նում է՝

1. տե ղա ճա րա գային խպիպ

2. տե ղա ճա րա գային պո դագ րա

3. ժան տախտ

4. ֆլյու ո րոզ

233| |

40. Հո ղում սե լե նի ցածր խտու թյու նն առա ջաց նում է՝

1. Կա շին-Բե կի հի վան դու թյուն

2. Կե շա նի հի վան դու թյուն

3. տե ղա ճա րա գային կար դիոմիոպա տիա

4. ճիշտ են բո լոր պա տաս խան նե րը

41. Ոչ վա րա կիչ տե ղա ճա րա գային հի վան դու թյուն նե րը կապ ված են

մի ջա վայ րի՝

1. աշ խար հագ րա կան առանձ նա հատ կու թյուն նե րի հետ

2. կլի մա յա կան առանձ նա հատ կու թյուն նե րի հետ

3. երկ րա բա նա կան առանձ նա հատ կու թյուն նե րի հետ

4. երկ րա քի միական առանձ նա հատ կու թյուն նե րի հետ

42. Ջ րի կոշ տու թյունն առա ջաց նում է՝

1. ու րո լի տիազ

2. Կե շա նի հի վան դու թյուն

3. ֆլյու ո րոզ

4. պո դագ րա

43. Օր գա նիզ մի հա մար օտար նյու թե րը, որոնք չեն մտ նում բնա կան

կեն սաերկ րա քի միական ցիկ լե րի մեջ ան վա նում են՝

1. քսե նո բիոտիկ ներ

2. պո լյու տանտ ներ

3. էկ զո գեն նյու թեր

4. էկո տոք սի կանտ ներ

44. Բ նակ վե լու մի ջա վայ րե րը աղ տո տող նյու թերն են՝

1. քսե նո բիոտիկ նե րը

2. էկ զո գեն նյու թե րը

3. էն դո գեն նյու թե րը

4. պո լյու տանտ նե րը

45. Թ վարկ ված ո՞ր նյու թե րի ի հայտ գալն է կապ ված մար դու գոր-

ծու նեու թյան հետ՝

1. էկո տոք սի կանտ նե րի

2. սու պե րէ կո տոք սի կանտ նե րի

234| |

3. էկ զո գեն նյու թե րի

4. քսե նո բիոտիկ նե րի

46. Մար դա ծին ծագ ման թու նա վոր նյու թեր, որոնք լուրջ խան գա-

րում ներ են առա ջացնում էկո հա մա կար գե րում, կոչ վում են՝

1. պո լյու տանտ ներ

2. էկո տոք սի կանտ ներ

3. էկ զո գեն նյու թեր

4. էն դո գեն նյու թեր

47. Թվարկ ված նյու թե րից որո՞նք են փոքր չա փա քա նա կով օժտ ված

բազ մա գոր ծա ռու թային բնույ թի թու նա վոր ազ դե ցու թյամբ՝

1. սու պե րէ կո տոք սի կանտ նե րը

2. էկո տոք սի կանտ նե րը

3. պո լյու տանտ նե րը

4. քսե նո բիոտիկ նե րը

48. Դիօք սին նե րը, սն դի կը և նրա միացու թյուն նե րը պատ կա նում են՝

1. քսե նո բիոտիկ նե րին

2. պո լյու տանտ նե րին

3. սու պե րէ կո տոք սի կանտ նե րին

4. էկո տոք սի կանտ նե րին

49. Մակ րոէ լե մենտ ներ են՝

1. ած խա ծի նը, ջրա ծի նը, ազո տը, ցին կը, քլո րը

2. թթ վա ծի նը, ծծ մու բը, ֆոս ֆո րը, եր կա թը

3. ազո տը, ծծում բը, ֆոս ֆո րը, ած խա ծի նը

4. մագ նե զիու մը, քլո րը, ցին կը, թթ վա ծի նը, ֆոս ֆո րը

50. Միկ րոէ լե մենտ ներ են՝

1. քլո րը, ցին կը, վա նա դիու մը, ջրա ծի նը

2. եր կա թը, ած խա ծի նը, ջրա ծի նը, ազո տը

3. ֆոս ֆո րը, ծծում բը, թթ վա ծի նը, ազո տը

4. քլո րը, վա նա դիու մը, ցին կը, եր կա թը

51. Ծանր մե տաղ ներ են՝

1. կա պա րը, սն դի կը, կադ միու մը

235| |

2. պղին ձը, նի կե լը

3. կո բալ տը, ցին կը

4. ճիշտ են բո լոր պա տաս խան նե րը

52. Կա յուն օր գա նա կան լու ծիչ ներ են՝

1. բեն զո լը

2. տո լու ո լը

3. քսի լո լը

4. ճիշտ են բո լոր պա տաս խան նե րը

53. Նիտ րո զո միացու թյուն նե րը պա րու նակ վում են՝

1. սպի տա կուց նե րով հա րուստ սնն դամ թեր քում

2. ած խաջ րե րով հա րուստ սնն դամ թեր քում

3. ճար պե րով հա րուստ սնն դամ թեր քում

4. վի տա մին նե րով հա րուստ սնն դամ թեր քում

54. Մար դա ծին ծագ ման ներ զա տա կան հա մա կար գի էֆեկ տոր ներ

են՝

1. քլո րօր գա նա կան պես տի ցիդ նե րը

2. հեր բի ցիդ նե րը

3. ֆի տոէստ րո գեն նե րը

4. մեստ րա նո լը

55. Բ նա կան ներ զա տա կան հա մա կար գի էֆեկ տոր ներ են՝

1. հեր բի ցիդ նե րը

2. ֆուն գի ցիդ նե րը

3. ֆի տոէստ րո գեն նե րը

4. ֆու րան նե րը

56. Մար դա ծին ծագ ման ներ զա տա կան հա մա կար գի էֆեկ տոր ներ

են՝

1. ալդ րի նը, դիլդ րի նը, տոկ սա ֆե նը

2. ատ րա զի նը, ալաք լո րը

3. մա նե բը, զի նե բը, դիօք սին նե րը

4. ճիշտ են բո լոր պա տաս խան նե րը

236| |

57. Ի՞նչ ազ դե ցու թյուն են թող նում օր գա նիզ մի վրա ներ զա տա կան

հա մա կար գի էֆեկ տոր նե րը՝

1. վե րար տադ րո ղա կան գոր ծա ռույ թի ու ժե ղա ցում

2. վա հա նա գեղ ձի թե րաճ

3. իմու նային հա մա կար գի ու ժե ղա ցում

4. սե ռա կան զար գաց ման խան գա րում

58. Բակ տե րիական ծագ ման հի վան դու թյուն է՝

1. ֆլյո ւո րո զը

2. Կե շա նի հի վան դու թյու նը

3. լե գեոնե րի հի վան դու թյու նը

4. կան դի դո զը

59. Կեն սա ռիթ մե րը լի նում են՝

1. երկ րա ֆի զի կա կան

2. երկ րա սո ցիալա կան

3. պար բե րա կան

4. ֆի զիոլո գիական

5. ճիշտ են բո լոր պա տաս խան նե րը

60. Շոգ կլի մայի պայ ման նե րում բնակ վող նե րի հա մար բնո րոշ են՝

1. բա րակ շուր թե րը

2. հաստ կարճ վեր ջույթ նե րը

3. լայն քի թը

4. ու ղիղ մա զե րը

5. զար գա ցած մաշ կային անոթ նե րը և քրտ նա գեղ ձե րը

61. Ցուրտ կլի մայի պայ ման նե րում բնակ վող նե րի հա մար բնո րոշ են՝

1. զար գա ցած են թա մաշ կային ճար պային ցան ցա շեր տը

2. բա րակ եր կար վեր ջույթ նե րը

3. գան գուր կոշտ մա զե րը

4. հաստ շուր թե րը

5. ոչ կծ կո ղա կան ջեր մա ռա ջա ցու մը

62. Շոգ, չոր կլի մայի պայ ման նե րում բնակ վող նե րի մոտ յու րա քան-

չյուր ժամ օր գա նիզ մից հե ռա նում է՝

237| |

1. 300 կկալ ջեր մու թուն

2. 400 կկալ ջեր մու թյուն

3. 600 կկալ ջեր մու թյուն

4. 800 կկալ ջեր մու թյուն

63. Սն դի կի ո՞ր միացու թյունն է առա վել վտան գա վոր՝

1. մե թիլսն դիկ

2. էթիլսն դիկ

3. ֆե նիլսն դիկ

4. ճիշտ են բո լոր պա տաս խան նե րը

64. Մի նի մա տի հի վան դու թյան առա ջա ցու մը կապ ված է՝

1. սնն դամ թեր քում մե թիլսն դի կի չա փա քա նա կի ավե լաց ման հետ

2. օր գա նիզ մից մեծ քա նա կով ալյու մի նի հե ռաց ման հետ

3. օր գա նիզ մում ստ րոն ցիու մի և բա րիու մի ավել ցու կի հետ

4. ճիշտ պա տաս խա նը բա ցա կա յում է

65. Օր գա նիզ մում սն դիկն առա վե լա պես կու տակ վում է՝

1. լյար դում

2. ավ շային հան գույց նե րում

3. երի կամ նե րում

4. մկան նե րում

5. ստա մոք սում

66. Ալց հեյ մե րի հի վան դու թյան առա ջա ցու մը կապ ված է՝

1. օր գա նիզ մում ցին կի կու տակ ման հետ

2. օր գա նիզ մից մեծ քա նա կով ալյու մի նի հե ռաց ման հետ

3. օր գա նիզ մում ալյու մի նի կու տակ ման հետ

4. օր գա նիզ մում եր կա թի քա նա կի շա տաց ման հետ

67. Ած խած նի օք սի դը՝

1. բարձ րաց նում է միոգ լո բի նի թթ ված նային տա րո ղու թյու նը

2. ար գե լա կում է ցի տոք րո մօք սի դազ նե րի ակ տի վու թյու նը

3. ու ժե ղաց նում է կա տա լա զի, պե րօք սի դա զի ակ տի վու թյու նը

4. ճիշտ պա տաս խա նը բա ցա կա յում է

238| |

68. Ա զո տի եր կօք սի դի գլ խա վոր բնա կան աղ բյուրն է՝

1. ազո տային պա րար տա նյու թե րի օգ տա գոր ծու մը

2. վա ռե լա նյու թի այ րու մը

3. հո ղե րի ազո տա ցու մը

4. ճիշտ են բո լոր պա տաս խան նե րը

69. Ջեր մաս տի ճա նի փո փո խու թյու նը մար դու վրա կա րող է ազ դել՝

1. ան մի ջա կա նո րեն

2. էկո հա մա կար գե րի մի ջո ցով

3. մթ նո լոր տային օդով

4. ջրի և սնն դամ թեր քի մի ջո ցով

5. ճիշտ են բո լոր պա տաս խան նե րը

70. Ջեր մաս տի ճա նի գլո բալ բարձ րաց ման հետ ևան քով ո՞ր հի վան-

դու թյուն ներն են ավե լա նում՝

1. ստա մոքս -ա ղի քային

2. վա րա կիչ

3. մա կա բու ծա կան

4. ճիշտ են բո լոր պա տաս խան նե րը

71. Ֆո տո քի միական սմո գի ձևա վոր ման հա մար ան հրա ժեշտ չէ՝

1. ջեր մաս տի ճա նային ին վեր սիա

2. արե գա կի լույս

3. ծծմ բի օք սիդ նե րի ներ կա յու թյուն

4. օր գա նա կան միացու թյուն նե րի առ կա յու թյուն օդում

5. ճիշտ են բո լոր պա տաս խան նե րը

72. Ֆի տոպ լանկ տո նի տոք սի նը (սակ սի տոք սին) պա շա րում է՝

1. նյար դային բջիջ նե րի էլեկտ րադր դու նակ Na -ա կան ան ցու ղի-

նե րը

2. լյար դի բջիջ նե րի էլեկտ րադր դու նակ Ca -ա կան ան ցու ղի նե րը

3. մկա նային բջիջ նե րի էլեկտ րադր դու նակ K-ա կան ան ցու ղի նե րը

4. մկա նային բջիջ նե րի էլեկտ րադր դու նակ Na -ա կան ան ցու ղի նե րը

73. Կեն սա բա նա կան գոր ծա ռույթ չու նե ցող (ոչ էս սեն ցիալ) տար րեր

են՝

239| |

1. կա պա րը, եր կա թը, ալյու մի նը

2. պղին ձը, կադ միու մը, սե լե նը

3. կա պա րը, մկն դե ղը, սն դի կը

4. ֆտո րը, յո դը, կո բալ տը

74. Հո ղը քսե նո բիոտիկ նե րով աղ տոտ ման աղ բյուր է՝

1. գյու ղատն տե սու թյու նը

2. ար դյու նա բե րու թյու նը

3. փո խադ րա մի ջոց նե րը

4. կեն ցա ղային գոր ծու նեու թյու նը

5. ճիշտ են բո լոր պա տաս խան նե րը

75. Նուտ րիենտ ներ են՝

1. ճար պե րը, սպի տա կուց նե րը

2. հան քային աղե րը, ալ կա լո րիդ նե րը

3. վի տա մին նե րը, ած խաջ րե րը, պեպ տիդ նե րը

4. նա խա վի տա մին նե րը, սնն դային հա վե լում նե րը

76. Սնն դամ թեր քում պա րու նակ վող կեն սա ծին ամին ներ են՝

1. թիամի նը

2. սե րո տո նի նը

3. հիս տա մինը

4. ճիշտ են բո լոր պա տաս խան նե րը

77. Սնն դի պատ րաստ ման ժա մա նակ առա ջա ցող վտան գա վոր նյու-

թեր են՝

1. բեն զա պի րե նը

2. հե տե րո ցիկ լիկ ամին նե րը

3. պի րի դի նին դո լա մի նը

4. իմի դա զո լային միացու թյուն նե րը

5. ճիշտ են բո լոր միացու թյուն նե րը

78. Ցին կի դե ֆի ցիտն առա ջաց նում է՝

1. Կե շա նի հի վան դու թյուն

2. Պրա սա դի հի վան դու թյուն

3. ու րո լի տիազ

4. ֆլյու ո րոզ

240| |

79. Ծ խա խո տի ծխի բա ղադ րիչ ներ են՝

1. բեն զա պի րե նը

2. բեն զո լը

3. ֆոր մալ դե հի դը

4. նի կո տի նը

5. ճիշտ են բո լոր պա տաս խան նե րը

80. Ծ խող նե րի մոտ դիտ վում է՝

1. Կե շա նի հի վան դու թյուն

2. էն դար տե րիտ

3. տե ղա ճա րա գային պո դագ րա

4. Պրա սա դի հի վան դու թյուն

81. Նի կո տի նի փոքր չա փա բա ժինները՝

1. ար գե լա կում են նյար դային հա մա կար գը

2. կաթ վա ծա հա րում ող նու ղե ղի գոր ծու նեու թյու նը

3. դր դում են նյար դային հա մա կար գը

4. կաթ վա ծա հա րում են գլ խու ղե ղի գոր ծու նեու թյու նը

82. Թմ րա մոլ ներ կա րող են դառ նալ

1. բա րո յա պես կա յուն մար դիկ

2. հո գե պես հա սու նա ցած ան ձիք

3. հեշ տու թյամբ ներշնչ վող նե րը

4. ճիշտ են բո լոր պա տաս խան նե րը

83. Թմ րա նյու թե րի օգ տա գործ մա նը նպաս տող ռիս կի գոր ծոն ներ են՝

1. տար բեր խթա նիչ նե րի ըն դու նու մը

2. պա տա նու հո գե ֆի զիոլո գիական բա վա րար վի ճա կը

3. սե ռա կան կա րո ղու թյան իջեց ման ցան կու թյու նը

4. թույլ կամ քի պատ ճա ռով ան ձը պաշտ պա նե լու կա րո ղու թյան

բա ցա կա յու թյու նը

5. ճիշտ պա տաս խա նը բա ցա կա յում է

84. Բ նա կան գա զի այր ման դեպ քում չեն առա ջա նում՝

1. մանր օր գա նա կան մաս նիկ ներ (աէ րո զոլ ներ)

2. արո մա տիկ ած խաջ րա ծին ներ

241| |

3. ցն դող անօր գա նա կան միացու թյուն ներ

4. ճիշտ են բո լոր պա տաս խան նե րը

5. ճիշտ պա տաս խա նը բա ցա կա յում է

85. Բ նա կան գա զի այր ման ար գա սիք նե րից ազո տի եր կօք սի դը կա-

րող է առա ջաց նել՝

1. թո քե րի բոր բո քում և գոր ծա ռույ թի ու ժե ղա ցում

2. իմու նային հա մա կար գի ճն շում

3. ալեր գիական ռեակ ցիանե րի ու ժե ղա ցում

4. ռե զիս տեն տեւ թյան մե ծա ցում թո քե րի բակ տե րիական հի վան-

դու թյուն նե րի նկատ մամբ

86. Ած խած նի եր կօք սի դը՝

1. նպաս տում է կար բօք սի հե մոգ լո բի նի առա ջաց մա նը

2. մաս նակ ցում է ջեր մո ցային էֆեկ տի առա ջաց մա նը

3. ար գե լա կում է ցի տոք րո մօք սի դա զի ակ տի վու թյու նը

4. ճիշտ են բո լոր պա տաս խան նե րը

87. Ծծմ բի միացու թյուն նե րի բնա կան աղ բյուր է՝

1. հա նա ծոյի այ րու մը

2. ցե մեն տի ար տադ րու թյու նը

3. քի միական ար տադ րու թյու նը

4. հրաբ խային գոր ծու նեու թյու նը

88. Ծծմ բի միացու թյուն նե րի մար դա ծին աղ բյուր է ՝

1. դի մե թիլ սուլ ֆի տը

2. հա նա ծոյի այ րու մը

3. անօ դա կյաց բակ տե րիանե րի կեն սա գոր ծու նեու թյու նը

4. ճիշտ պա տաս խա նը բա ցա կա յում է

89. Կադ միու մի մեծ քա նակն օր գա նիզ մում առա ջաց նում է՝

1. տե ղա ճա րա գային պո դագ րա

2. ու րո լի տիազ

3. Իտայ -ի տայի հի վան դու թյուն

4. Մի նի մա տի հի վան դու թյուն

242| |

90. Ա զո տի օք սի դը՝

1. ու ժե ղաց նում է հյուս ված քային շն չա ռու թյու նը

2. իջեց նում է խո լի նէս թե րա զի ակ տի վու թյու նը

3. իջեց նում է ըն կա լու նա կու թյու նը թո քե րի վա րա կիչ հի վան դու-

թյուն նե րի հան դեպ

4. ճիշտ պա տաս խա նը բա ցա կա յում է

91. Յու րա քան չյուր տա րի մթ նո լորտ ար տա նետ վում է՝

1. 100 մլն տոն նա ծծմ բի եր կօք սիդ

2. 150 մլն տոն նա ծծմ բի եր կօք սիդ

3. 200 մլն տոն նա ծծմ բի եր կօք սիդ

4. 250 մլն տոն նա ծծմ բի եր կօք սիդ

92. Ե ղա նա կի հի պոք սիկ տի պի հիմ նա կան գծերն են՝

1. մթ նո լոր տային ցածր ճն շումը

2. ցածր խո նա վու թյունը

3. ամ պա մա ծու թյան իջե ցումը

4. օդում թթ ված նի քա նա կի իջե ցումը

93. Ե ղա նա կի սպաս տիկ տի պի հիմ նա կան գծերն են՝

1. մթ նո լոր տային ճնշ ման բարձ րա ցումը

2. ջեր մաս տի ճա նի իջե ցումը

3. օդում թթ ված նի պա րու նա կու թյան իջե ցումը

4. քա մու ուժգ նա ցումը

94. Ե ղա նա կազ գա յու նու թյան չա փա նիշ ներ են՝

1. ընկճ ված վի ճա կի իջե ցումը

2. գրգ ռա կա նու թյան բարձ րա ցումը

3. հոգ նա ծու թյան իջե ցումը

4. ճիշտ պա տաս խա նը բա ցա կա յում է

95. Մե տեոտ րոպ ռեակ ցիանե րի հա ճա խու թյու նը մե ծա նում է՝

1. քրո նի կա կան հի վան դու թյուն նե րի թվի իջեց ման պա րա գա յում

2. սուր ըն թացք ու նե ցող հի վան դու թյուն նե րի ավե լաց ման դեպ-

քում

3. ծնն դա բե րու թյան ժա մա նակ

243| |

4. հղիու թյան դեպքում

96. Է լեկտ րա մագ նի սա կան դաշ տի հիմ նա կան աղ բյուր ներն են՝

1. կեն ցա ղային էլեկտ րա սար քա վո րում նե րը

2. էլեկտ րա հա ղոր դա լա րե րը

3. հե ռուս տա- և ռա դիոկա յան նե րը

4. ճիշտ են բո լոր պա տաս խան նե րը

97. Լոր ձա թա ղան թով նյու թե րի ներծ ծու մը որո շում են՝

1. նյու թի ագ րե գա տային վի ճա կը

2. քսե նո բիոտի կի խտու թյու նը և չա փա քա նա կը

3. լոր ձա թա ղան թի հաս տու թյու նը

4. ճիշտ են բո լոր պա տաս խան նե րը

98. Նիտ րո զա մին նե րի սին թեզն արա գաց նում են՝

1. ռե տի նո լը

2. աս կոր բի նաթ թուն

3. քլո րիդ նե րը

4. ճիշտ պա տաս խա նը բա ցա կա յում է

99. Օ դո րանտ նե րը՝

1. եր կաթ պա րու նա կող միացու թյուն ներ են

2. ծծումբ պա րու նա կող օր գա նա կան արո մա տիկ միացու թյուն-

ներ են

3. մե տա ղօր գա նա կան միացու թյուն ներ են

4. մանր օր գա նա կան մաս նիկ ներ (աէ րո զոլ ներ) են

100. Հի վանդ շենք հա մախ տա նի շի ախ տա նիշ ներն են՝

1. հո տե րի նկատ մամբ զգա յու նու թյան իջե ցում

2. քնե լու ցան կու թյան բա ցա կա յու թյուն

3. գլ խա ցավ

4. չո րու թյուն կո կոր դում

5. ճիշտ պա տաս խա նը բա ցա կա յում է

244| |

ՀԱ ՊԱ ՎՈՒՄ ՆԵՐ

ԱԵՖ - ադե նո զի նեռ ֆոս ֆո րաթ թու

ԱՀԿ - Առող ջա պա հու թյան հա մաշ խար հային կազ մա կեր պու թյուն

ԱՈՒՊ - արյու նաու ղե ղային պատ նեշ

ԴԲ - դե ցի բել

ԴԴՏ - դիք լոր դի ֆե նիլտ րիք լո րէ թան

ԷՄԴ - էլեկտ րա մագ նի սա կան դաշտ

ԷՍԳ - էլեկտ րասր տա գիր

Հ ՔԱՑ - հա րա բե րա կան քաղց կե ղա ծին ակ տի վու թյան ցու ցիչ

Հ ՑԱ - հե տե րո ցիկ լիկ ամին ներ

ՀՇՀ - հի վանդ շեն քի հա մախ տա նիշ

ԿԱ - կեն սա ծին ամին ներ

ԿՆՀ - կենտ րո նա կան նյար դային հա մա կարգ

ՆԱԴ - նի կո տի նա մի նա դե նին դի նուկ լեոտիդ

ՆԱԴՆ - վե րա կանգն ված նի կո տի նա մի նա դե նին դի նուկ լեոտիդ

ՆԱԴՖ - նի կո տի նա մի նա դե նին դի նուկ լեոտիդ ֆոս ֆատ

ՆԱԴՖՆ - վե րա կանգն ված նի կո տի նա մի նա դե նին դի նուկ լեոտիդ ֆոս ֆատ

Ն ՀԷ - ներ զա տա կան հա մա կար գի էֆեկ տոր ներ

ՑՕՄ - ցն դող օր գա նա կան միացու թյուն ներ

ՊԱԱ - պո լի ցիկ լիկ արո մա տիկ ած խաջ րա ծին ներ

245| |

Գ ՐԱ ԿԱ ՆՈՒԹՅԱՆ ՑԱՆԿ

Агаджанян Н. А., Экология человека, Словарь- справочник, М., 1997, 204 с.

Агаджанян Н. А., Гужвин А. П., Полунин И. Н. и др., Экологическая безопасность и здоровье, Москва, Астрахань, 2000, 145 с.

Агаджанян Н. А. Петрова П. Г., Человек в условиях Севера, М., 1966, 208 с.

Агаджанян Н. А., Торшин В. И., Экология человека: Избранные лекции, М., 1994, 255 с.

Алексеев П. В., Становление человечества, М., 1984, 256 с.

Гичев Ю. П., Загрязнение окружающей среды и экологическая обусловленность патологии человека, Аналит, Обзор, Новосибирск, 2003, 138 с.

Губарева Л. И., Мизирева О. Н., Чурилова Т. М., Экология человека, 2001, 137 с.

Данилов-Данильян Б. И., Залиханов М.Ч., Лосев К. С., Экологическая безопасность, М., 2001, 334 с.

Джувеликян Х. А., Экология, город, человек, Воронеж, 1996, 150 с.

Ильиных И. А., Экология человека: Курс лекций, Горно-Алтайск, 2005, 136 с.

Келина Н. Ю., Безручко Н. В., Экология человека, Ростов н/Д, 2009, 394 с.

Коган А. Б., Экологическая физиология человека, Изд. Ростовского университета, 1990, 264 с.

Сергиенко Л. И., Подколзин М. М., Экология человека, Волжский, 2009, 38 с.

Стожаров А. Н., Медицинская экология, Минск, 2007, 363 с.

Подколзин М. М., Экология человека, Волоград, 2009, 46 с.

Фелленберг Г., Загрязнение природной среды, М., 1997, 180 с.

246| |

ԲՈ ՎԱՆ ԴԱ ԿՈՒԹՅՈՒՆ

Ներածություն ........................................................................................ 3

Գլուխ 1. Հարմարման ֆիզիոլոգիական հիմունքերը ........................ 7

1.1. Հոմեոստազը և օրգանիզմի հարմարումը ............................... 7

1.2. Հոմեոստազի ապահովումը գործառութային

համակարգերով ............................................................................. 11

1.3. Մարդու օրգանիզմը որպես ինքնակարգավորվող

համակարգ ..................................................................................... 12

Գլուխ 2. Էկոլոգիական ռիսկի գործոններ ....................................... 16

2.1. Ռիսկի գործոնների ազդեցությունը մարդու օրգանիզմի

իմունակենսաբանական ռեակցիաների վրա ............................. 19

Գլուխ 3. Մարդու ծագման կենսաբանական նախադրյալները ..... 23

3.1. Ձեռքերի և դրանց գործառույթի առաջացումը .................... 24

3.2. Գործիքային գործունեություն ............................................... 25

3.3. Կյանքի հոտային ձևը............................................................. 26

3.4. Ուղեղի և հոգեկանի զարգացումը ......................................... 26

Գլուխ 4. Մարդու օրգանիզմի վերակառուցումը նրա կազմավորման

ընթացքում ........................................................................................... 30

4.1. Կմախքի և մկանների վերակառուցումը ............................... 30

4.2. Արյան շրջանառության համակարգի վերակառուցումը .... 32

4.3. Սնման էվոլյուցիան ................................................................ 33

4.4. Ժամանակակից մարդու պոպուլյացիայի ձևավորումը ..... 36

Գլուխ 5. Բնական ցիկլերի ազդեցությունը մարդու

օրգանիզմի վրա .................................................................................. 40

5.1. Ցիրկադային ռիթմեր .............................................................. 40

Գլուխ 6. Մարդու կյանքը ցուրտ պայմաններում ............................ 43

6.1. Կլիմայական առանձնահատկությունները ......................... 43

6.2. Մարդու կյանքի պայմանները, մարմնակազմությունը ....... 44

6.3. Ջերմակարգավորումը ............................................................ 45

Գլուխ 7. Մարդու կյանքը շոգ պայմաններում ................................. 49

7.1. Շոգ կլիմայի առանձնահատկությունները ........................... 49

7.2. Ջերմակարգավորումը ............................................................ 49

247| |

7.3. Արյան շրջանառությունը, շնչառությունը և

մարսողությունը .............................................................................. 51

Գլուխ 8. Մարդու կյանքը լեռներում ................................................. 53

8.1. Լեռնային կլիմայի առանձնահատկությունները ................ 53

Գլուխ 9. Ֆիզիկական գործոնների ազդեցությունը մարդու

օրգանիզմի վրա ................................................................................. 56

9.1. Ճառագայթային էներգիա ..................................................... 56

9.2. Ուլտրամանուշակագույն ճառագայթներ............................. 59

9.2.1. Ուլտրամանուշակագույն ճառագայթներից

պաշտպանվելու մեխանիզմները ................................................. 60

9.3. Ջերմաստիճան ....................................................................... 64

9.4. Արևային ակտիվություն ......................................................... 66

9.5. Մթնոլորտային ճնշում (եղանակազգայունություն) ............ 67

9.5.1. Եղանակի տիպերը .............................................................. 69

9.6. Թրթռման և աղմուկի ազդեցությունը մարդու օրգանիզմի

վրա .................................................................................................. 70

9.6.1. Թրթռում ................................................................................ 71

9.6.2. Աղմուկ ................................................................................... 75

Գլուխ 10. Քիմիական նյութերը և մարդու առողջությունը ............. 77

10.1. Մարդու առողջության վրա ազդող հիմնական

քիմիական նյութերը ...................................................................... 77

10.2. Ծանր մետաղներ և կայուն օրգանական լուծիչներ .......... 79

10.2.1. Ծանր մետաղներ ............................................................... 79

10.2.2. Կայուն օրգանական լուծիչներ ........................................ 81

10.2.3. Սուպերէկոտոքսիկանտներ (դիօքսիններ, սնդիկ և

նրա միացությունները) .................................................................. 81

10.3. Օրգանիզմի վրա քիմիական գործոնների ազդեցության

մեխանիզմները .............................................................................. 82

10.4. Քսենոբիոտիկների ազդեցության հիմնական

մեխանիզմները .............................................................................. 85

10.4.1. Մոլեկուլային մակարդակ ................................................. 86

10.4.2. Բջջային մակարդակ ......................................................... 87

10.5. Ռեպարացիայի մեխանիզմները բջջային

մակարդակի վրա ........................................................................... 88

10.6. Ներզատական համակարգի էֆեկտորներ ........................ 90

248| |

10.6.1. Ներզատական համակարգի էֆեկտորների

ազդեցությունը մարդու օրգանիզմի վրա ..................................... 93

Գլուխ 11. Կենսաբանական գործոնների ազդեցությունը մարդու

օրգանիզմի վրա .................................................................................. 95

11.1. Սնկեր ..................................................................................... 95

11.2. Բակտերիաներ ..................................................................... 97

11.3. Բույսեր, միջատներ և կենդանիներ .................................... 98

Գլուխ 12. Կանանց և երեխաների օրգանիզմի վրա էկոլոգիական

գործոնների ազդեցության առանձնահատկությունները ............. 100

12.1. Ֆիզիկական միջավայր ..................................................... 100

12.2. Կենսաբանական միջավայր ............................................. 101

12.3. Սոցիալական միջավայր.................................................... 103

12.4. Կանանց առողջությունը և շրջակա միջավայրը ............. 104

Գլուխ 13. Էնդեմիկ հիվանդություններ .......................................... 106

13.1. «Էնդեմիկ հիվանդություններ» հասկացությունը և դրանց

էկոլոգո-էպիդեմիոլոգիական առանձնահատկությունները .... 106

13.2. Էնդեմիկ հիվանդությունների օրինակներ ....................... 107

13.2.1. Հողում սելենի ցածր խտությամբ պայմանավորված

էնդեմիկ հիվանդություններ ........................................................ 107

13.2.2. Ջրում և սննդի մեջ ֆտորի անբավարարությամբ

կամ ավելցուկով պայմանավորված էնդեմիկ

հիվանդություններ ....................................................................... 108

13.2.3. Սննդում և ջրում յոդի ավելցուկով կամ

անբավարարությամբ պայմանավորված էնդեմիկ

հիվանդություն.............................................................................. 110

Գլուխ 14. Մթնոլորտի էկոլոգիական բնութագիրը ....................... 113

14.1. Ընդհանուր հասկացություններ ......................................... 113

14.1.1. Հասկացություն պուլմոնոտոքսիկության և

հեմատոտոքսիկության մասին ................................................... 113

14.2. Մթնոլորտի կառուցվածքը ................................................. 114

14.3. Ստրատոսֆերա .................................................................. 115

14.3.1. Օզոնային շերտ ............................................................... 115

14.3.2. Օզոնային շերտը քայքայող միացություններ .............. 116

14.3.3. Օզոնային շերտի վիճակը և քայքայման

հետևանքները .............................................................................. 118

249| |

14.4. Տրոպոսֆերա ....................................................................... 120

14.4.1. Տրոպոսֆերան աղտոտող աղբյուրները ........................ 120

14.4.2. Ազոտի և ածխածնի օքսիդներ: Ջերմոցային էֆեկտ:

Քոտոքիմիական սմոգ ................................................................. 123

14.4.3. Ծծմբի օքսիդներ: Թթվային անձրևներ ......................... 127

Գլուխ 15. Հիդրոսֆերան և առողջությունը .................................... 130

15.1. Ջրոլորտի էկոլոգիական անբարենպաստ գործոնները . 130

15.2. Ջրոլորտի ազդեցությունը մարդու վրա ............................ 132

15.2.1. Նյարդա- և նեֆրոտոքսիկության մեխանիզմները ....... 133

15.2.2. Խմելու ջրում քսենոբիոտիկների քանակի իջեցման

ուղիները ........................................................................................ 136

Գլուխ 16. Լիտոսֆերան, հողը և առողջությունը ........................... 137

16.1. Ընդհանուր պատկերացումներ ......................................... 137

16.1.1. Լիտոսֆերայի քիմիական բնութագիրը ......................... 137

16.1.2. Հողի աղտոտման հիմնական աղբյուրները .................. 141

Գլուխ 17. Նիտրատների, նիտրիտների և

նիտրոզոմիացությունների դերը մարդու

ախտաբանությունում ....................................................................... 142

17.1. Օրգանիզմ նիտրատների ընդունման աղբյուրները ........ 142

17.1.1. Սննդամթերք .................................................................... 142

17.2. Նիտրատների պարունակության փոփոխությունը

սննդամթերքում ............................................................................ 144

17.3. Նիտրատների ազդեցությունը մարդու օրգանիզմի վրա 145

17.3.1. Նիտրատներով և նիտրիտներով սուր թունավորում .... 147

17.3.2. Նիտրատներով և նիտրիտներով թունավորման

դեպքում ցույց տրվող բժշկական օգնություն ........................... 148

17.4. N-նիտրոզոմիացություններ ............................................... 149

17.5. N-նիտրոզոմիացությունների ազդեցությունը մարդու

օրգանիզմի վրա ........................................................................... 150

Գլուխ 18. Սնման էկոլոգիական պրոբլեմները .............................. 152

18.1. Ընդհանուր պատկերացումներ ......................................... 152

18.2. Բնական ծագման վտանգավոր քիմիական նյութեր ...... 154

18.3. Սննդանյութերով առաջացող ալերգիա ........................... 156

18.4. Սնն դամ թեր քում և մար դու օր գա նիզ մում առա ջա ցող

թու նա վոր միացու թյուն ներ .......................................................... 156

250| |

18.5. Սննդամթերքի ստացման, մշակման և պահպանման

արդյունքում օրգանիզմ անցած քսենոբիոտիկներ .................. 157

18.6. Սննդի պատրաստման դեպքում առաջացող

վտանգավոր նյութեր ................................................................... 159

18.7. Գյուղատնտեսության մեջ օգտագործվող նյութեր ......... 161

18.8. Սննդամթերքում առաջացող տոքսիններ:

Միկոտոքսիններ .......................................................................... 162

18.9. Մետաղներ ........................................................................... 164

18.9.1. Սնդիկ ................................................................................ 164

18.9.2. Պղինձ ............................................................................... 167

18.9.3. Ստրոնցիում ..................................................................... 169

18.9.4. Ցինկ .................................................................................. 169

18.9.5. Երկաթ ............................................................................... 170

18.9.6. Ալյումին ............................................................................ 171

Գլուխ 19. Վնասակար սովորույթների ազդեցությունը մարդու

օրգանիզմի վրա ................................................................................ 174

19.1. Թմրամոլություն .................................................................. 174

19.1.1. Թմրամոլության զարգացման մեխանիզմը .................. 176

19.1.2. Թմրանյութերի ազդեցությունը մարդու

օրգանիզմի վրա ........................................................................... 178

19.2. Ծխելը և առողջությունը ...................................................... 180

19.2.1. Ծխախոտի ֆիզիկաքիմիական հատկությունները ...... 180

19.2.2. Ծխելու ազդեցությունը օրգան-համակարգերի վրա .... 181

19.3. Ալկոհոլի ազդեցությունն օրգանիզմի վրա ....................... 186

19.3.1. Ալկոհոլային կախվածության ձևավորման

մեխանիզմը .................................................................................. 189

19.3.2. Ալկոհոլի ազդեցությունն օրգան-համակարգերի վրա . 190

Գլուխ 20. Շենքերի ներսի միջավայրի էկոլոգիական

բնութագիրը ....................................................................................... 194

20.1. Ծխախոտի ծուխ ................................................................. 194

20.2. Բնական գազը և այրման արգասիքները ......................... 196

20.3. Ֆորմալդեհիդ: Ասբեստ: Կենսաբանական գործոններ .. 200

20.3.1. Կենսաբանական գործոններ ......................................... 201

20.4. Սնդիկը կենցաղում ............................................................. 202

20.5. Աէրոիոններ ......................................................................... 203

251| |

20.6. Ոչ իոնացնող ճառագայթներ:

Էլեկտրամագնիսական դաշտ: Էլեկտրասմոգ .......................... 205

20.6.1. Ընդհանուր պատկերացումներ ...................................... 205

20.6.2. Էլեկտրամագնիսական դաշտի կենսաբանական

ազդեցությունը .............................................................................. 205

20.6.3. Էլեկտրամագնիսական դաշտի հիմնական

աղբյուրները ................................................................................. 208

20.6.4. Բջջային հեռախոսների միկրոալիքային

ճառագայթման ազդեցության կենսաբանական և բժշկական

արդյունքները ............................................................................... 211

Ձեռնարկում օգտագործված տերմինների և

հասկացությունների համառոտ բացատրություն.......................... 213

Թեստային առաջադրանքներ ......................................................... 225

Հապավումներ ................................................................................... 244

Գրականության ցանկ ....................................................................... 245

252| |

253| |

254| |

255| |

256| |

Ե ՐԵ ՎԱ ՆԻ ՊԵ ՏԱ ԿԱՆ ՀԱ ՄԱԼ ՍԱ ՐԱՆ

Կ. Վ. ԳՐԻ ԳՈՐՅԱՆ, Ծ. Ի. ԱԴԱՄՅԱՆ

ՄԱՐ ԴՈՒ ԷԿՈ ԼՈ ԳԻԱ ԵՎ ԷԿՈ ԼՈ ԳԻԱԿԱՆ

ՖԻ ԶԻՈԼՈ ԳԻԱ

ՈՒ ՍՈՒՄ ՆԱ ԿԱՆ ՁԵՌ ՆԱՐԿ

Համակարգչային ձևավորող՝ Կ. Չալաբյան

Տեխ. խմբագիր՝ Լ. Հովհաննիսյան

Շապիկի ձևավորող՝ Ա. Պատվականյան

Չափսը՝ 60x84 1/16

: Տպ. մամուլը՝ 16:

Տպաքանակը՝ 200 օրինակ:

ԵՊՀ հրատարակչություն

ք. Երևան, 0025, Ալեք Մանուկյան 1