00-bioquímica básica-cap00 · geralmente pouco abordados nos livros de bioquímica básica. a...

28

Upload: others

Post on 17-Jul-2020

2 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: 00-Bioquímica Básica-cap00 · geralmente pouco abordados nos livros de bioquímica básica. A bioquímica dos hormônios, do sangue, do sistema urinário, dos micronutrientes orgâni-cos
Page 2: 00-Bioquímica Básica-cap00 · geralmente pouco abordados nos livros de bioquímica básica. A bioquímica dos hormônios, do sangue, do sistema urinário, dos micronutrientes orgâni-cos
Page 3: 00-Bioquímica Básica-cap00 · geralmente pouco abordados nos livros de bioquímica básica. A bioquímica dos hormônios, do sangue, do sistema urinário, dos micronutrientes orgâni-cos
Page 4: 00-Bioquímica Básica-cap00 · geralmente pouco abordados nos livros de bioquímica básica. A bioquímica dos hormônios, do sangue, do sistema urinário, dos micronutrientes orgâni-cos

Copyright © 2014, by Carlos Alberto Bastos de Maria

Direitos Reservados em 2014 por Editora Interciência Ltda.

Diagramação: Catia Costa

Produção Editorial: Jorge Gama

Revisão Ortográfica: Maria Paula da M. Ribeiro

Márcia Valéria N. da Rocha

Capa: denisekosta

CIP-Brasil. Catalogação-na-FonteSindicato Nacional dos Editores de Livros, RJ

M286b2. ed.

Maria, Carlos Alberto Bastos deBioquímica básica: introdução à bioquímica dos hormônios, sangue, sistema

urinário, processos digestivos e absorptivo e micronutrientes/Carlos Alberto Bastos de Maria. - 2. ed. ampl. – Rio de Janeiro: Interciência, 2014.

304 p.: il.; 23 cm.

Inclui bibliografiaISBN 978-85-7193-324-8

1. Bioquímica. I. título.

13-03635 CDD: 612.015 CDU: 612.015

É proibida a reprodução total ou parcial, por quaisquer meios, sem autorização por escrito da editora.

www.editorainterciencia.com.br

Editora Interciência Ltda.Rua Verna Magalhães, 66 – Engenho NovoRio de Janeiro – RJ – 20710-290Tels.: (21) 2581-9378 / 2241-6916 – Fax: (21) 2501-4760e-mail: [email protected]

Impresso no Brasil – Printed in Brazil

Page 5: 00-Bioquímica Básica-cap00 · geralmente pouco abordados nos livros de bioquímica básica. A bioquímica dos hormônios, do sangue, do sistema urinário, dos micronutrientes orgâni-cos

À minha mulher,pelo amor, carinho e atenção dispensados nos

momentos mais difíceisdurante a produção intelectual deste livro.

À minha filha,pelo amor e paciência dedicados a mim.

Aos meus pais,pela educação e formação intelectual

ao longo da minha vida.

Sou muito grato a vocês.

Eu amo a minha família!

Page 6: 00-Bioquímica Básica-cap00 · geralmente pouco abordados nos livros de bioquímica básica. A bioquímica dos hormônios, do sangue, do sistema urinário, dos micronutrientes orgâni-cos
Page 7: 00-Bioquímica Básica-cap00 · geralmente pouco abordados nos livros de bioquímica básica. A bioquímica dos hormônios, do sangue, do sistema urinário, dos micronutrientes orgâni-cos

AGRADECIMENTO

Agradeço ao amigo Ricardo Felipe Alves Moreira, Professor Doutor do se-tor de Bioquímica da Universidade Federal do Estado do Rio de Janeiro, pela produção de parte das ilustrações usadas neste livro.

Page 8: 00-Bioquímica Básica-cap00 · geralmente pouco abordados nos livros de bioquímica básica. A bioquímica dos hormônios, do sangue, do sistema urinário, dos micronutrientes orgâni-cos
Page 9: 00-Bioquímica Básica-cap00 · geralmente pouco abordados nos livros de bioquímica básica. A bioquímica dos hormônios, do sangue, do sistema urinário, dos micronutrientes orgâni-cos

PREfáCIO

Este livro pretende fornecer uma fonte de consulta alternativa para assuntos geralmente pouco abordados nos livros de bioquímica básica. A bioquímica dos hormônios, do sangue, do sistema urinário, dos micronutrientes orgâni-cos e inorgânicos e do processo abortivo é tratada, principalmente, de manei-ra difusa e pouco profunda, dentro dos capítulos de metabolismo primário e secundário e biologia molecular. Essa abordagem dificulta a concatenação de ideias por parte do alunado, criando um vácuo na formação acadêmica dos estudantes, particularmente dos cursos de biomedicina, enfermagem, medicina e nutrição.

Um outro aspecto relevante é a notória insuficiência de livros didáticos que tratem desses assuntos conjuntamente, forçando o estudante a adquirir fontes de consultas diferentes, ou mesmo aumentando o tempo gasto na bus-ca de informação sobre esses temas.

Além disso, é uma fonte de consulta básica para alunos e professores. Aborda os temas de maneira objetiva, usando uma linguagem direta e suave, tornando a leitura prazerosa. De modo geral, apresenta as informações mais importantes em cada área temática. Evita, na medida do possível, discussões tediosas que desviam a atenção do leitor e que podem acarretar no desuso da obra.

A obra é dividida em 5 partes e 22 capítulos. A Parte I trata dos hor-mônios, onde são abordados o hipotálamo/hipófise, a sinalização celular, a tiroide, o pâncreas, a suprarrenal, as gônadas, o tecido adiposo e os eicosa-nóides. A abordagem segue uma fase introdutória, o transporte sanguíneo dos hormônios, a ação hormonal e a excreção. A interação entre hormônios

Page 10: 00-Bioquímica Básica-cap00 · geralmente pouco abordados nos livros de bioquímica básica. A bioquímica dos hormônios, do sangue, do sistema urinário, dos micronutrientes orgâni-cos

X Bioquímica Básica

é comentada em alguns casos. Também é discutida preliminarmente a análise laboratorial relacionada às principais patologias hormonais. No capítulo hi-potálamo/hipófise, a sinalização celular é discutida objetivamente.

A Parte II trata da bioquímica do sangue e aborda aspectos gerais, como a composição e as proteínas do sangue e outros aspectos, bem como o meta-bolismo da hemácia, com ênfase no estresse oxidativo, síntese e degradação da hemoglobina e principais hemoglobinopatias. O equilíbrio ácido-base, o processo de coagulação e as lipoproteínas também são comentados nessa etapa. No capítulo da lipoproteína, uma parte é dedicada à discussão dos exames laboratoriais com relação a dislipoproteinemias. As principais ane-mias e alguns de seus exames laboratoriais são discutidos no sétimo capítulo.

A Parte III trata do sistema urinário, apresentando abordagens gerais sobre o metabolismo, reabsorção de água, eletrólitos e compostos orgânicos. O mecanismo de contracorrente é discutido sucintamente, bem como a ação hormonal no sistema urinário. Os exames laboratoriais básicos que medem a função renal são discutidos nessa etapa.

A Parte IV trata dos nutrientes inorgânicos e vitaminas, onde são abor-dados o metabolismo, a função, o transporte, a distribuição e algumas pato-logias associadas ao excesso ou a deficiência das vitaminas e dos minerais. O cálcio, o ferro, o iodo, o fósforo, o selênio, o cobre, o zinco, o potássio, o cloro e o sódio são os minerais abordados, bem como os principais exames laboratoriais com relação às hipovitaminoses.

A Parte V aborda a digestão e absorção dos glicídios, dos lipídios, dos protídios, do sódio e do cloro, de maneira objetiva. A ação enzimática e os mecanismos de absorção também são abordados nessa etapa.

Assim, esta obra é uma ferramenta de grande utilidade não só para alu-nos e professores, mas também para todos os profissionais envolvidos com o tema em epígrafe, que necessitem de uma fonte de consulta rápida e objetiva.

O autor

Page 11: 00-Bioquímica Básica-cap00 · geralmente pouco abordados nos livros de bioquímica básica. A bioquímica dos hormônios, do sangue, do sistema urinário, dos micronutrientes orgâni-cos

LISTA DE SIGLAS

AAS – Ácido acetilsalicílicoABCA1 – Transportador cassete ligante de ATP ABP – Proteína ligante de androgênioACTH – Hormônio adrenocorticotrópico ou corticotropinaADH – Hormônio antidiuretico (vasopressina)ADN – Ácido desoxirribonucleicoADP – Difosfato de adenosinaAGEs – Produtos finais da glicação avançadaAGMI – Ácido graxo monoinsaturadoAGPI – Ácido graxo polinsaturadoAGS – Ácido graxo saturadoAIDS – Síndrome da imunodeficiência adquiridaAINEs – Anti-inflamatórios não esteroides AKT – Proteína quinase serina irgonina específicaALA – Ácido d-amino levulínicoALA sintase – Ácido -amino levulínico sintaseAMPc – Monofosfato de adenosina cíclicoAMPK – Proteína quinase ativada por AMPANF – Fator natriurético atrialAPC – Proteína C ativadaAPO – Apo proteínaAPTT – Tempo parcial de tromboplastina ativadaAQP2 – Aguaporina 2ARNt – Ribonucleotídeo transportador

Page 12: 00-Bioquímica Básica-cap00 · geralmente pouco abordados nos livros de bioquímica básica. A bioquímica dos hormônios, do sangue, do sistema urinário, dos micronutrientes orgâni-cos

XII Bioquímica Básica

Arr – ArrestinaASK1 – Quinase reguladorado sinal de apoptoseAT1 – Receptor de angiotensina IIATP – Trifosfato de adenosinaβARK – quinases dos receptores associados a proteína G βARR – β-arrestina BCAA – Aminoácidos de cadeia ramificada3β-OHSD – 3b-hidroxiesteroide desidrogenase17b-OHSD – 17b-hidroxiesteroide desidrogenaseC – CitosinaCa2+ – CálcioCaBP – CalbindinaCAM-QUINASES – quinases dependentes de cálcio/calmodulinaCBG – Globulina ligante de corticoideCBP – Proteína ligante de CREBa-CEHC – Alfa-carboxietil hidroxicromano CETP – Proteína transferidora de éster de colesterolCHOP – Proteína de ligação potenciadora / CCAATCLAE – Cromatografia líquida de alta eficiênciaCOMT – Catecol o-metiltransferaseCRH – Fator hipotalâmico liberador da corticotropinaCRBP – Proteína ligante de retinol celularCREB – Proteína ligante de elemento de resposta ao AMPcDAG – Diacilgliceroldb/db – Receptor de leptina não funcionalDBP – Proteína ligante de vitamina D plasmáticaDGAT2 – Diacilglicerol aciltransferase 2DHA – Ácido docosahexanoicoDHEA – DeidroepiandrosteronaDHF – Di-hidrofolatoDHT – Di-hidroxitestosteronaDIT – Di-iodotironinaDPG – 2,3-difosfoglicerato dTMP – Timidilato dUMP – Desoxiuridilato E1 – EstronaE2 – 17b-estradiol

Page 13: 00-Bioquímica Básica-cap00 · geralmente pouco abordados nos livros de bioquímica básica. A bioquímica dos hormônios, do sangue, do sistema urinário, dos micronutrientes orgâni-cos

Lista de Siglas XIII

E3 – EstriolEAS – Elementos anormais e sedimentosECA – Enzimas convertedoras de angiotensinaECF – Fluido extracelularEPA – Ácido eicosapentanoicoEPAC – Proteína de troca ativada diretamente por AMPc ERH – Elementos de resposta a hormônioELISA – Ensaio com enzima ligada à imunossorventeEPA – Ácido eicosapentanoicoErk – Proteína quinase controlada pela sinalização extracelularEROs – Espécies reativas do oxigênioEUA – Estados Unidos da AméricaFAD – Flavina adenina dinucleotídioFAO – Organização para Agricultura e AlimentosFBP – Proteína ligante de folatoFBPase-2 – Frutose-2,6-bifosfatase 2FIGLU – Ácido formiminoglutâmicoFMN – Flavina mononucleotídioFSH – Hormônio folículo estimulanteG-6-P – Glicose – 6 – fosfatoGABA – Ácido g-aminobutíricoGFR – Taxa de filtração glomerularGH – Hormônio do crescimentoGHRH – Hormônio liberador do hormônio do crescimentoGHRIH – Hormônio inibidor da liberação do hormônio do crescimento ou somatostatinaGIP – Polipeptídio insulinotrópico de pendente da glicose ou polipeptídio inibidor gástricoGLP-1 – Polipeptídio semelhante ao glucagonGLUT4 – Transportador de glicose bidirecionalGMP – Monofosfato de guanosinaGMPC – Monofosfato de guanosina cíclicoGnRH – Hormônio liberador da gonadotrofinaGOT – Glutamato oxaloacetato transaminaseGPT – Glutamato piruvato transaminaseGS – Glicogênio sintaseGSK3 – Glicogênio sintase quinase 3

Page 14: 00-Bioquímica Básica-cap00 · geralmente pouco abordados nos livros de bioquímica básica. A bioquímica dos hormônios, do sangue, do sistema urinário, dos micronutrientes orgâni-cos

XIV Bioquímica Básica

GTP – Trifosfato de guanidinaH+ – HidrogênioHb – HemoglobinaHbA – Hemoglobina adulta normalHbA2 – Hemoglobina adulta minoritáriaHbAC1 – Hemoglobina glicadaHbF – Hemoglobina fetalHbS – Hemoglobina falciformehCG – Gonadotrofina coriônica humanahCS – Somatomatropina coriônicaHDL – Lipoproteína de alta densidadeHETEs – Ácidos hidroxieicosatetraenoicosHmG CoA – 3-Hidroxi-Metil glutamil Coenzima AHp – HaptoglobulinaHPETEs – Ácidos mono-hidroperoxieicosatetraenoicos I– – IodetoIDL – Lipoproteína de densidade intermediáriaIGF-I – Fator de crescimento semelhante à insulinaIL-1b – Interleucina 1 beta IL-6 – interleucina 6 betaINS-R – receptor proteico da insulinaIP3 – 1,4,5-Trifosfato de inositolIRE – Elementos de resposta ao ferroIRP – Proteína ligante de IREIRS – Substrato do receptor de insulinaIUPAC – União Internacional de Química Pura e AplicadaJAK – Proteína quinase solúvelJNK – Subgrupo de proteínas quinases ativadas por mitógenoK+ – PotássioL – LiganteLASER – Amplificação da luz pela emissão estimulada de radiaçãoLCAT – Lecitina: colesterol aciltransferaseLC-CoA – Ésteres acil-CoA de ácidos graxos LDL – Lipoproteína de densidade baixaLH – Hormônio luteinizanteLOX-1 – Receptor endotelial para LDL oxidadaLp(a) – Lipoproteína (a)

Page 15: 00-Bioquímica Básica-cap00 · geralmente pouco abordados nos livros de bioquímica básica. A bioquímica dos hormônios, do sangue, do sistema urinário, dos micronutrientes orgâni-cos

Lista de Siglas XV

LPL – Lipoproteína lipaseLT – LeucotrienoLTIP – Proteína inibidora da transferência de lipídiosLX – LipoxinaMAO – Monoamina oxidaseMAPK – Proteína quinase ativada por mitógenosMAPKK – Proteína quinase da MAPKMAPKKK – Proteína quinase da MAPKKMEK – Complexo MAPK/Erk quinaseMIT – MonoiodotironinaMM – Massa molecular MMA – Ácido metilmalônicoMPR – Responsável pelo transporte de eicosanoides recém- sintetizados para o meio extracelularMRNAs – RNA mensageirosα-MSH – MelanocortinaMTFR – Metilenotetra-hidrofolato redutaseMTP – Proteína transferidora de triacilglicerolMTR – Metionina sintase (MTR)Na+ – SódioNAADP+ – Ácido niacínico adenina dinucleotídeo fosfato NAD – Nicotinamida adenina dinucleotídeoNADP – Nicotinamida adenina dinucleotídeo fosfatoNF-kB – Fator nuclear kappa beta NK cells – Células assassinas naturaisNPY – Neuropeptídio YOATP – Carreador de ânions da família PGT OMS – Organização Mundial de Saúdeox-LDL – Lipoproteína de baixa densidade oxidadaP – Pressão parcialP450scc – Enzima de clivagem da cadeia lateral dependente de citocromo P450PAF – Fator ativador de plaquetasPAPRs – Poli-ADP-ribose polimerasesPBG – PorfobilinogênioPCR/CRP – Proteína C-reativaPDE – GMPc – fosfodiesterase

Page 16: 00-Bioquímica Básica-cap00 · geralmente pouco abordados nos livros de bioquímica básica. A bioquímica dos hormônios, do sangue, do sistema urinário, dos micronutrientes orgâni-cos

XVI Bioquímica Básica

PDK1 – Proteína quinase dependente de fosfoinositídiosPFK-1 – Fosfofrutoquinase 1PG – ProstaglandinaPGE1 – Prostaglandina E1PGI2 – ProstaciclinaPGT – Responsável pelo influxo de eicosanoides para o interior da célulaPI-3K – fosfoinositídio-3-quinasePIP2 – 4,5-Bifosfato de fosfatidilinositolPIP3 – 3,4,5-Trifosfato de inositolPKA – Proteína quinase APKC – Proteína quinase CPL – PiridoxalPLC – Fosfolipase CPLP – Piridoxal 5-fosfatoPM – PiridoxaminaPMP – Piridoxamina 5-fosfatoPN – PiridoxinaPNMT – Feniletanolamina N-metil-transferasePOMC – Pró-opiomelanocortinaPO2 – Pressão parcial de O2

PPAR – Receptores ativados por proliferação de peroxissomosPRA – Atividade de renina plasmáticaPRIH – Hormônio inibidor da liberação da prolactinaPRL – ProlactinaPSA – Antígeno prostático específicoPTH – Hormônio da para tiroide ou paratormônioRBP – Proteína ligante de retinol plasmáticoRDA – Recomendações dietéticas do Estados UnidosRef-1 – Proteína efetora redox 1RXR – Tipo de receptor nuclearrT3 – T3 reversoSAH – S-adenosilhomocisteínaSAM – S-adenosilmetioninaSGOT – Glutamato-Oxaloacetato Transaminase séricaSGPT – Glutamato-Piruvato Transaminase séricaSHBG – Globulina ligante de hormônios sexuais

Page 17: 00-Bioquímica Básica-cap00 · geralmente pouco abordados nos livros de bioquímica básica. A bioquímica dos hormônios, do sangue, do sistema urinário, dos micronutrientes orgâni-cos

Lista de Siglas XVII

SIR – Reguladores silenciosos da informação SNC – Sistema nervoso centralSOS – Fator de troca de nucleotídios que atuam na subfamília RasSrc – Proteína tirosina quinase proto-oncogeneSRF – Fator de resposta no soroSTAR – Proteína reguladora da estereoigênese dependente de ACTHSTAT – Ativador de transcrição e transdução de sinalSUR1 – Receptor de sulfonilureiaTi – TiminaT – TransducinaT3 – 3,3, 5 – Tri-iodotironinaT4 – 3, 5, 3, 5 – Tetraiodotironina (tiroxina)TAP – Tempo de ação da protrombinaTBG – Globulina ligante de tiroxinaTBPA – Pré-Albumina ligante de tiroxinaTFPI – Inibidor do fator tecidualTGF-β – Fator de crescimento tumoral betaThTr – Proteína de membrana transportadora de tiaminaTMP – Tiamina monofosfatoTNFa – Fator de necrose tumoral alfaTOTG – Teste oral de tolerância à glicoset-PA – Ativador tecidual do plasminogênioanti-TPO – Anticorpos antitiroperoxidaseTPP – Tiamina pirofosfatoTRAB – Anticorpo ligante de receptor do TSH na tiroideTRH – Fator hipotalâmico liberador da tirotropinaTRX – Tioredoxina TSH – Tirotropinaα-TTP – Proteína transferidora de tocoferol TXA2 – Tromboxano A2

TXNIP – Proteína que interage com a tioredoxina URH – Unidade de resposta a hormônioUPR – Resposta a proteína não dobradaVITAMINA D3 – 1,25-Di-hidroxi-ColicalciferolVLDL – Lipoproteína de densidade muito baixaω3 – Ômega 3ω6 – Ômega 6

Page 18: 00-Bioquímica Básica-cap00 · geralmente pouco abordados nos livros de bioquímica básica. A bioquímica dos hormônios, do sangue, do sistema urinário, dos micronutrientes orgâni-cos
Page 19: 00-Bioquímica Básica-cap00 · geralmente pouco abordados nos livros de bioquímica básica. A bioquímica dos hormônios, do sangue, do sistema urinário, dos micronutrientes orgâni-cos

SUMáRIO

PREFÁCIO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . IXLISTA DE SIGLAS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XI

PARTE IHORMÔNIOS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1

Capítulo 1EIXO HIPOTÁLAMO/HIPÓFISE (PITUITÁRIA) E MODO DE AÇÃO

HORMONAL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3INTRODUÇÃO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3CONCEITUAÇÃO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3SISTEMA ENDÓCRINO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4HORMÔNIOS DO HIPOTÁLAMO E DA HIPÓFISE ANTERIOR

(ADENO-HIPÓFISE) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5HORMÔNIOS DA HIPÓFISE INTERMEDIÁRIA (MESIO-HIPÓFISE). . . . . 6HORMÔNIOS DA HIPÓFISE POSTERIOR (NEURO-HIPÓFISE) . . . . . . . . . 7CLASSIFICAÇÃO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7MECANISMO DE AÇÃO HORMONAL. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

COMPLEXO HORMÔNIO RECEPTOR E MODO DE AÇÃOHORMONAL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

ASPECTOS GERAIS DA LIGAÇÃO HORMÔNIO / RECEPTOR: . . . . . 10HORMÔNIOS QUE SE LIGAM A RECEPTORES INTERNOS EM SUBSTITUIÇÃO A HORMÔNIOS QUE SE LIGAM A RECEPTORES DE MEMBRANA NUCLEAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10HORMÔNIOS QUE SE LIGAM A RECEPTORES DE SUPERFÍCIE . . 11HORMÔNIOS CUJO MENSAGEIRO INTRACELULAR É O AMPC SUBSTITUIR POR HORMÔNIOS QUE SE LIGAM A RECEPTORES ASSOCIADOS A PROTEÍNA G CUJO MENSAGEIRO INTRACELULAR É O AMPC. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

Page 20: 00-Bioquímica Básica-cap00 · geralmente pouco abordados nos livros de bioquímica básica. A bioquímica dos hormônios, do sangue, do sistema urinário, dos micronutrientes orgâni-cos

XX Bioquímica Básica

HORMÔNIOS CUJO MENSAGEIRO INTRACELULAR É O CÁLCIO OU FOSFATIDILINOSITÓIS SUBSTITUIR POR HORMÔNIOS QUE SE LIGAM A RECEPTORES ASSOCIADOS A PROTEÍNA G CUJO MENSAGEIRO INTRACELULAR É O CÁLCIO OU FOSFATIDILINOSITÓIS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13HORMÔNIOS QUE SE LIGAM A RECEPTORES CUJO MENSAGEIRO INTRACELULAR É O GMPC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15HORMÔNIOS CUJO MENSAGEIRO INTRACELULAR É UMA CASCATA DE PROTEÍNAS QUINASE E FOSFATASE. . . . . . . . . . . . . . . 15MONITORAMENTO DA CONCENTRAÇÃO DE HORMÔNIOS . . . . . 17

REFERÊNCIAS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18

Capítulo 2CÓRTEX ADRENAL. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19INTRODUÇÃO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19CLASSIFICAÇÃO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21SECREÇÃO, TRANSPORTE PLASMÁTICO E EXCREÇÃO . . . . . . . . . . . . . . 22SÍNTESE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23CITOCROMO P450 (CYP) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26AÇÃO HORMONAL. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27INTERAÇÃO HORMONAL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28PATOLOGIAS DO CÓRTEX DA ADRENAL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28EXAMES LABORATORIAIS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29

ACTH E CORTISOL BASAL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29ALDOSTERONA E PRA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30ESTIMULAÇÃO POSTURAL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30

REFERÊNCIAS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30

Capítulo 3MEDULA ADRENAL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31INTRODUÇÃO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31SÍNTESE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31SECREÇÃO E TRANSPORTE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33CATABOLISMO DAS CATECOLAMINAS. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33CLASSIFICAÇÃO E MECANISMO DE AÇÃO. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34FEOCROMOCITOMAS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35INTERAÇÃO HORMONAL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35DIAGNÓSTICO LABORATORIAL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35REFERÊNCIAS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36

Capítulo 4PÂNCREAS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37INTRODUÇÃO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37

Page 21: 00-Bioquímica Básica-cap00 · geralmente pouco abordados nos livros de bioquímica básica. A bioquímica dos hormônios, do sangue, do sistema urinário, dos micronutrientes orgâni-cos

Sumário XXI

SÍNTESE E ESTRUTURA QUÍMICA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37SECREÇÃO E ASPECTOS FISIOPATOLÓGICOS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39MECANISMO DE AÇÃO HORMONAL. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41AÇÃO METABÓLICA GERAL. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44GLUCAGON/SOMATOSTATINA/POLIPEPTÍDIO PANCREÁTICO . . . . . . . . 44DIABETE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44TESTES LABORATORIAIS. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47NEFROPATIA DIABÉTICA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49

TESTES LABORATORIAIS. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49REFERÊNCIAS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49

Capítulo 5GÔNADAS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51INTRODUÇÃO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51TESTÍCULOS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51

REGULAÇÃO HORMONAL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51RECEPTORES DE MEMBRANA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52BIOSSÍNTESE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52TRANSPORTE PLASMÁTICO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53EXCREÇÃO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54AÇÃO HORMONAL. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54FUNÇÃO METABÓLICA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54ALTERAÇÕES METABÓLICAS E TESTES LABORATORIAIS . . . . . . . 55

INTERAÇÃO HORMONAL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56OVÁRIOS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57

REGULAÇÃO HORMONAL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57RECEPTORES DE MEMBRANA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57BIOSSÍNTESE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58TRANSPORTE PLASMÁTICO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58EXCREÇÃO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59AÇÃO HORMONAL. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59FUNÇÃO METABÓLICA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59

HORMÔNIOS PLACENTÁRIOS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60GONADOTROPINA CORIÔNICA HUMANA (hCG) . . . . . . . . . . . . . . . 60PROGESTINAS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61LACTOGÊNIO PLACENTÁRIO OU SOMATOMAMOTROPINA

CORIÔNICA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61CICLO MENSTRUAL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61

PARTO E A LACTAÇÃO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61UNIDADE MATERNO-FETAL. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62MENOPAUSA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62ALTERAÇÕES METABÓLICAS E TESTES LABORATORIAIS . . . . . . . 63

REFERÊNCIAS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64

Page 22: 00-Bioquímica Básica-cap00 · geralmente pouco abordados nos livros de bioquímica básica. A bioquímica dos hormônios, do sangue, do sistema urinário, dos micronutrientes orgâni-cos

XXII Bioquímica Básica

Capítulo 6TIROIDE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65INTRODUÇÃO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65REGULAÇÃO HORMONAL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65ESTRUTURA QUÍMICA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67BIOSSÍNTESE DOS HORMÔNIOS DA TIROIDE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67

METABOLISMO DA TIROGLOBULINA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67METABOLISMO DO IODO. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68

TRANSPORTE E EXCREÇÃO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70CÉLULAS C. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71AÇÃO HORMONAL E FUNÇÃO METABÓLICA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72PATOLOGIAS E EXAMES LABORATORIAIS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72

HIPERTIROIDISMO. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72HIPOTIROIDISMO. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73

PARATIROIDE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73REFERÊNCIAS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74

Capítulo 7EICOSANOIDES. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75INTRODUÇÃO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75ESTRUTURA QUÍMICA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76ASPECTOS GERAIS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77BIOSSÍNTESE DE EICOSANOIDES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78

VIA DA COX. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79VIA DA LIPOXIGENASE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80

REGULAÇÃO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81TRANSPORTE E EXCREÇÃO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82AÇÃO HORMONAL. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83FUNÇÃO METABÓLICA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84REFERÊNCIAS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86

Capítulo 8TECIDO ADIPOSO. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87INTRODUÇÃO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87ASPECTOS GERAIS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87FATORES COM ATIVIDADE AUTÓCRINA/PARÁCRINA REGULANDO O TECIDO ADIPOSO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89

FATOR DE NECROSE TUMORAL-ALFA (TNF-α) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89FATOR DE CRESCIMENTO SIMILAR A INSULINA-1 (IGF-1) E PROTEÍNA 3 LIGANTE DO IGF (IGFBP 3) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90

RECEPTORES ATIVADOS POR PROLIFERAÇÃO DE PEROXISSOMOS(PPARs) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90PPARγ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90

Page 23: 00-Bioquímica Básica-cap00 · geralmente pouco abordados nos livros de bioquímica básica. A bioquímica dos hormônios, do sangue, do sistema urinário, dos micronutrientes orgâni-cos

Sumário XXIII

PPARα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90PPARδ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90

FATORES SECRETADOS COM FUNÇÃO ENDÓCRINA . . . . . . . . . . . . . . . . . 91ESTRÓGENOS. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91ANGIOTENSINOGÊNIO. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92RESISTINA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92LEPTINA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92ADIPONECTINA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94

REFERÊNCIAS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95

PARTE IISANGUE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97

Capítulo 9COMPOSIÇÃO, FUNÇÃO E TESTES BIOQUÍMICOS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99INTRODUÇÃO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99IMPORTÂNCIA BIOMÉDICA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99COMPOSIÇÃO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99FUNÇÕES BIOLÓGICAS. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100

PLASMA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100ELEMENTOS FIGURADOS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104

ANEMIA E DIAGNÓSTICO LABORATORIAL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105TESTES BIOQUÍMICOS E HEMATOLÓGICOS PARA TIPOS

ESPECÍFICOS DE ANEMIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106ANEMIA FERROPRIVA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106ANEMIA MEGALOBLÁSTICA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107ANEMIAS HEMOLÍTICAS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107

ENZIMAS SÉRICAS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107OUTROS FATORES SÉRICOS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108REFERÊNCIAS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109

Capítulo 10ESTUDO DA HEMOGLOBINA – PARTE 1: ESTADOS OXI E DEOXI,

ESTRESSE OXIDATIVO E HEMOGLOBINOPATIAS . . . . . . . . . . . . . . . . . 111INTRODUÇÃO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111GRUPO HEME. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112CADEIA DE AMINOÁCIDOS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112ASPECTOS MOLECULARES DO ESTADO OXI E DEOXI DA

HEMOGLOBINA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113ESTRESSE OXIDATIVO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115

HEMOGLOBINOPATIAS. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116REFERÊNCIAS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116

Page 24: 00-Bioquímica Básica-cap00 · geralmente pouco abordados nos livros de bioquímica básica. A bioquímica dos hormônios, do sangue, do sistema urinário, dos micronutrientes orgâni-cos

XXIV Bioquímica Básica

Capítulo 11ESTUDO DA HEMOGLOBINA – PARTE 2: METABOLISMO DO

GRUPAMENTO HEME . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117INTRODUÇÃO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117ASPECTOS ESTRUTURAIS DAS METALOPORFIRINAS . . . . . . . . . . . . . . . . 117SÍNTESE DO HEME . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118PORFIRIAS. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120CATABOLISMO DO HEME . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122METABOLISMO DA BILIRRUBINA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122HIPERBILIRRUBINEMIAS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124REFERÊNCIAS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125

Capítulo 12INTRODUÇÃO AO EQUILÍBRIO ÁCIDO-BASE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127INTRODUÇÃO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127SISTEMAS DE TAMPONAMENTO DO ORGANISMO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128PULMÕES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129ERITRÓCITOS. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129RINS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130TAMPÕES INTRACELULARES. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131DISTÚRBIOS DO EQUILÍBRIO ÁCIDO-BASE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131TESTES LABORATORIAIS. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133REFERÊNCIAS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134

Capítulo 13HEMÓSTASE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135INTRODUÇÃO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135VIAS DE COAGULAÇÃO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137

ESTÁGIO DE INICIAÇÃO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139ESTÁGIO DE PROPAGAÇÃO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139TROMBINA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140PLAQUETAS. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140FIBRINA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141INIBIDORES DA COAGULAÇÃO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142TFPI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142ANTITROMBINAS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142INIBIDORES DA AGREGAÇÃO DAS PLAQUETAS . . . . . . . . . . . . . . . . 142

CATALISADORES DA DEGRADAÇÃO DA FIBRINA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143PATOLOGIAS E DIAGNÓSTICO LABORATORIAL . . . . . . . . . . . . . . . . 144

HEMOFILIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144PROVAS DE HEMOSTASIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144

FATORES PLASMÁTICOS DE COAGULAÇÃO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144FATORES VASCULARES E PLAQUETÁRIOS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145

REFERÊNCIAS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146

Page 25: 00-Bioquímica Básica-cap00 · geralmente pouco abordados nos livros de bioquímica básica. A bioquímica dos hormônios, do sangue, do sistema urinário, dos micronutrientes orgâni-cos

Sumário XXV

Capítulo 14LIPOPROTEÍNAS. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147INTRODUÇÃO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147LIPOPROTEÍNAS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148

CONCEITUAÇÃO E PROPRIEDADES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148METABOLISMO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150DISLIPOPROTEINEMIAS. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152ÁCIDOS GRAXOS E DISLIPOPROTEINEMIAS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153ÁCIDOS GRAXOS TRANS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155LIPOPROTEÍNA (A). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156DIAGNÓSTICO LABORATORIAL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156TRATAMENTO DAS DISLIPIDEMIAS. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156REFERÊNCIAS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159

PARTE IIISISTEMA URINÁRIO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161

Capítulo 15BIOQUÍMICA DA URINA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163INTRODUÇÃO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163ANATOMIA MOLECULAR E METABOLISMO RENAL. . . . . . . . . . . . . . . . . . 163

CARACTERÍSTICAS ANATÔMICAS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163METABOLISMO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164FUNÇÃO RENAL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165

REABSORÇÃO DE SÓDIO. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167REABSORÇÃO E EXCREÇÃO DE ÁGUA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167RINS E EQUILÍBRIO ÁCIDO-BASE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168SECREÇÃO. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168EXAME DE URINA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168FUNÇÃO RENAL E TEORES SÉRICOS DE CATABÓLITOS

NITROGENADOS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173REFERÊNCIAS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173

PARTE IVNUTRIENTES INORGÂNICOS E VITAMINAS. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175

Capítulo 16ESTUDO DOS NUTRIENTES INORGÂNICOS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177BIOQUÍMICA DA ÁGUA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177MINERAIS. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178

INTRODUÇÃO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178FERRO. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180ZINCO E COBRE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181

Page 26: 00-Bioquímica Básica-cap00 · geralmente pouco abordados nos livros de bioquímica básica. A bioquímica dos hormônios, do sangue, do sistema urinário, dos micronutrientes orgâni-cos

XXVI Bioquímica Básica

SELÊNIO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182IODO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182CÁLCIO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183FOSFATO. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183SÓDIO, POTÁSSIO E CLORO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183

RADICAIS LIVRES. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186NEUTRALIZAÇÃO DOS RADICAIS LIVRES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186REFERÊNCIAS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187

Capítulo 17VITAMINAS LIPOSSOLÚVEIS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189INTRODUÇÃO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189VITAMINAS LIPOSSOLÚVEIS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189

VITAMINA A . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190VITAMINA D . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196VITAMINA E . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201VITAMINA K . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205

REFERÊNCIAS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209

Capítulo 18VITAMINAS HIDROSSOLÚVEIS – PARTE 1: TIAMINA (B1), PIRIDOXINA(B6), RIBOFLAVINA (B2), NIACINA, ÁCIDO PANTOTÊNICO E BIOTINA . . . . 211TIAMINA (B1). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211

ABSORÇÃO, TRANSPORTE, ARMAZENAMENTO E EXCREÇÃO . . 213FUNÇÃO METABÓLICA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214HIPO E HIPERVITAMINOSE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214EXAME LABORATORIAL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215

PIRIDOXINA (B6) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215INTRODUÇÃO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215ABSORÇÃO, TRANSPORTE, ARMAZENAMENTO E EXCREÇÃO . . 216FUNÇÃO METABÓLICA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216

HIPO E HIPERVITAMINOSE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218EXAME LABORATORIAL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218RIBOFLAVINA (B2). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218

INTRODUÇÃO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218ABSORÇÃO, TRANSPORTE, ARMAZENAMENTO E EXCREÇÃO . . 220FUNÇÃO METABÓLICA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221FUNÇÃO FARMACOLÓGICA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222HIPO E HIPERVITAMINOSE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223EXAME LABORATORIAL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224

NIACINA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224ABSORÇÃO, TRANSPORTE, ARMAZENAMENTO E EXCREÇÃO . . 225FUNÇÃO METABÓLICA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226

Page 27: 00-Bioquímica Básica-cap00 · geralmente pouco abordados nos livros de bioquímica básica. A bioquímica dos hormônios, do sangue, do sistema urinário, dos micronutrientes orgâni-cos

Sumário XXVII

HIPO E HIPERVITAMINOSE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228EXAME LABORATORIAL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229

ÁCIDO PANTOTÊNICO E BIOTINA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229REFERÊNCIAS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231

Capítulo 19VITAMINAS HIDROSSOLÚVEIS – PARTE 2: FOLATO, COBALAMINA

(B12), ÁCIDO ASCÓRBICO (C). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233FOLATO. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233

INTRODUÇÃO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233ABSORÇÃO, TRANSPORTE, ARMAZENAMENTO E EXCREÇÃO . . 234FUNÇÃO METABÓLICA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235HIPO E HIPERVITAMINOSE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237DIAGNÓSTICO LABORATORIAL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239

COBALAMINA (B12) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239INTRODUÇÃO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 240ABSORÇÃO, TRANSPORTE, ARMAZENAMENTO E EXCREÇÃO . . 241FUNÇÃO METABÓLICA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241HIPO E HIPERVITAMINOSE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 242DIAGNÓSTICO LABORATORIAL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243

ÁCIDO ASCÓRBICO (C) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243INTRODUÇÃO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243ABSORÇÃO, TRANSPORTE, ARMAZENAMENTO E EXCREÇÃO . . 246FUNÇÃO METABÓLICA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247OUTROS EFEITOS FISIOLÓGICOS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251HIPO E HIPERVITAMINOSE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251DIAGNÓSTICO CLÍNICO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 252

REFERÊNCIAS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253

PARTE VDIGESTÃO E ABSORÇÃO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255

Capítulo 20GLICÍDIOS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 257INTRODUÇÃO AO SISTEMA DIGESTIVO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 257ESTIMULAÇÃO DO SISTEMA DIGESTIVO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258HORMÔNIOS GASTRINTESTINAIS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258DIGESTÃO E ABSORÇÃO DE GLICÍDIOS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261AMIDO, GLICOGÊNIO E DISSACARÍDIOS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261

DEXTRINA, ISOMALTOSE, MALTOSE, SACAROSE E LACTOSE . . . 262ABSORÇÃO DE MONOSSACARÍDIOS. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262

INTOLERÂNCIA À LACTOSE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 263REFERÊNCIAS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 263

Page 28: 00-Bioquímica Básica-cap00 · geralmente pouco abordados nos livros de bioquímica básica. A bioquímica dos hormônios, do sangue, do sistema urinário, dos micronutrientes orgâni-cos

XXVIII Bioquímica Básica

Capítulo 21DIGESTÃO E ABSORÇÃO DE PROTÍDIOS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265INTRODUÇÃO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265FASE GÁSTRICA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265FASE INTESTINAL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267ABSORÇÃO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 268PATOLOGIAS RELACIONADAS AO PROCESSO DE DIGESTÃO E

ABSORÇÃO DE PROTÍDIOS. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 268REFERÊNCIAS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269

Capítulo 22DIGESTÃO E ABSORÇÃO DE LIPÍDIOS, CLORETO DE SÓDIO . . . . . . . . . . . 271INTRODUÇÃO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271DIGESTÃO GÁSTRICA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271DIGESTÃO INTESTINAL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 272ABSORÇÃO E TRANSPORTE DE LIPÍDIOS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273ABSORÇÃO DE CLORETO DE SÓDIO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 274ÚLCERA DIGESTIVA E HELICOBACTER PYLORI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 274REFERÊNCIAS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275