01 / 2ˆ ˆ -...

فصلنامه

و كاربرد گياهان دارويي شناخت

1-15صفحات88 پاييز،2، شماره دومسال

و فنولوژي گياهان دارويي كشت شده در كلكسيون بررسي سازگاري گياهان دارويي استان هرمزگان

*مين سلطاني پورا محمد

و تحقيقاتمركز ، بندرعباس، ايرانمنابع طبيعي هرمزگان كشاورزي علي اصغر مجروحي

، شهرري، ايرانگروه زيست شناسي،واحد شهرري،دانشگاه آزاد اسالمي

و منابع طبيعي هرمزگانانجام پژوهش: محل مركز تحقيقات كشاورزي

10/8/90:تاريخ پذيرش20/4/90 تاريخ دريافت:

چكيدهو توليد گياهان دارويي به منظور اين بررسي و برداشت، سازگاري استان آشنايي با نحوه كاشت، داشتسرچاهان وابسته به مركز تحقيقات در ايستگاه پخش سيالببه مدت پنج سال 1381از سال هرمزگان

و منابع طبيعي هرمزگان واقع در متر از سطح دريا 780كيلومتري شمال بندرعباس در ارتفاع 115كشاورزيو نهال گونه.اجرا درآمدهب آن،هاي دارويي بذر، قلمه، پاجوش موسسه تحقيقاتوها از عرصه پراكنش

و مراتع جنگل و ده پايه كشور، ها هر تهيه ها، بوته5×5ها به فاصله، درختچه10×10درختان به فاصله( گونه ازدر.هكتار منتقل گرديد7در زميني به وسعت حدود) مربعي متر2×2هاي ها در كرتو علفي3×3به فاصله

7ر، گونه با شرايط اقليمي ايستگاه، سازگا97تعداد گونه گياه دارويي كشت شده، 131از،پايان سال پنجم 104گونه كشت شده نيز سبز نشدند. مجموع20گونه اصال ناسازگار بودند. بذرهاي7و گونه نسبتا سازگار

و نسبتا سازگار، و90متعلق به گونه سازگار Mimosaceaeهاي خانواده بودند.خانواده47جنس. ها را دارا هستند گونه بيشترين،گونه پنجبا Asteraceaeوششبا Fabaceae،هشتبا Lamiaceaeو

و گونه بوته26اي، گونه درختچه26گونه درختي،40تعداد به لحاظ فرم، تعداد.علفي بودندنيز گونه12ايو4گونه از طريق قلمه،22گونه از طريق بذر، 53 با25گونه از طريق پاجوش گونه نيز به طور مستقيم

شد،انتقال نهال از عرصه پراكنش و فنولوژي، علفندتوليد هاي هرز مزرعه نيز مورد . عالوه بر سازگاري شناسايي قرار گرفتند.

هرمزگان فنولوژي، سازگاري، گياهان دارويي، هاي كليدي: واژه

1قدمهم

درهب،هاي علمي گياهان دارويي به عنوان نوآوري ويژه،در حال حاضر.اند اي پيدا كرده جايگاه ويژه،عرصه پزشكي

و درمان نوين،يپزشك وابستگي شديدي به يكديگر،دارو

[email protected] مسئول مكاتبات*

،اگرچه ارزش دارويي دنياي متنوع گياهي.پيدا كرده استولي،شناخته شده نيست،گونه كه شايسته است آن

ارزش،همين مقدار اندك مطالعاتي كه صورت گرفتهاي براي دانش داروسازي حياتي گياهان را به عنوان پايه

امروزه داروهاي شيميايي به واسطه).1( دهد نشان ميو جبران اثرات زيان بر بخش ناپذيري كه بر پيكره آدمي

و فنولوژي گياهان دارويي كشت شده در كلكسيون و همكار محمد امين سلطاني پور .../گياهان بررسي سازگاري 2كم جاي مي كم جاي خود را به داروهاي گياهي گذارند،

اگر چه نسبت داروهاي گياهي به داروهاي.سپارند ميامروزه در دنيا،روند جايگزينيولي،ناچيز است،شيميايي

و در كشور ما نيز چندمي با سرعت بيشتري دنبال شودبراي نيل. بيشتري شده است ساله اخير به اين مهم توجه

ابتدا بايد منابع توليد داروهاي گياهي،به اين منظور).2( شناسايي شوند

) و همكاران و 1386زارع زاده ) در بررسي فنولوژيسازگاري گياهان كشت شده در كلكسيون استان يزد،

ه دارويي را مورد بررسي قرار دادند كه گون 206تعداد گونه46گونه با شرايط اقليمي استان، سازگار، 138

و (22نسبتا سازگار و3گونه ناسازگار بودند ). خيري) و فنولوژي گياهان 1380كلوندي ) در بررسي سازگاري

گونه 173دارويي باغ گياهان دارويي بوعلي سينا همدان، ر64مربوط به ها شاملا بررسي كردند. اين گونهخانواده

و درختچه، 27 و درصد گياهان بوته41درصد درخت اي7) و همكاران4درصد گياهان پيازي بودند ). آزادبختو بوتانيكي 1380( و احداث باغ تحقيقاتي ) در طراحي

100گياهان دارويي دانشگاه علوم پزشكي مازندران، تعداد آن60گونه را كه د درصد و درختچه بودند، ها رخت

) (5سازگار كردند و 1387). توكل ) در بررسي فنولوژيو معطر در باغ گياه شناسي ملي استقرار گياهان دارويي

به 387ايران، تعداد خانواده را مورد90گونه مربوط) (6بررسي قرار داد ) در بررسي كشت 1373). محمدي

15ن، تعداد شناسي ملي ايرا گياهان دارويي در باغ گياه) و همكاران7گونه دارويي را مطالعه كرد ). نقدي بادي

و نگهداري كلكسيون گياهان دارويي 1378( ) در توسعهو 300در كرج، تعداد گونه دارويي را بررسي سازگاري

) و فرج8فنولوژي نمودند ( ). اكبري نيا ) در 1380الهيق زوين، بررسي سازگاري تعدادي از گياهان دارويي استان

(10تعداد ).9گونه دارويي را مطالعه كردندهاي اين بررسي با هدف دستيابي مستقيم به نمونه

و شناسايي به شده گياهان دارويي منطقه زنده ، دستيابيو كشت اطالعات كامل در زمينه روش هاي توليد نهال

و همچنين مطالعه مراحل مختلف حياتي گونه در عرصه.تها انجام گرف آن

و روش ها موادهكتار در ضلع7اي به حدود اين بررسي در عرصه

به 1381غربي ساختمان ايستگاه پخش سيالب در سال عرصه پخش سيالب سرچاهان به وسعت اجرا درآمد.

و55هكتار در مختصات 5/2672 و51درجه 23دقيقهو55ثانيه تا و58درجه و31دقيقه ثانيه طول شرقي

و57و درجه 27 تا48دقيقه و28ثانيه و1درجه دقيقهكيلومتري شمال 115ثانيه عرض شمالي در فاصله 17

و حدود كيلومتري جنوب شهرستان حاجي50بندرعباس( شكل متري از سطح دريا قرار دارد 780آباد در ارتفاع

در آمبروترميك ايستگاه هواشناسي سرچاهانمنحني).1شد2شكل اقليم منطقه بر اساس.ه استنشان داده

و روش آمبرژه،شاخص دومارتن بياباني گرم،خشكساله14ميزان بارندگي ساالنه در يك دوره.خفيف است

،متري نصب شده 680در ايستگاه سرچاهان كه در ارتفاع تبخير ساالنه به طور.استگزارش شده متر ميلي 240

ترين ماه گرم تر، ميانگين حداكثرم ميلي 5/2274متوسط 5/5،و ميانگين حداقل سردترين ماه سالدرجه44،سال

حداقل مطلق دما.گراد گزارش شده است درجه سانتيو حداكثر مطلق دما مربوط به ماه و اسفند 50هاي ديو تير است گراد در ماه درجه سانتي فتبا).3( هاي خرداد

و از شني،خاك تا لومي شني متغير،سبك تا متوسط.است

به طور كلي، مراحل اجراي طرح، شامل مراحل زير بود:

بر-1 تهيه ليستي از گياهان دارويي استان هرمزگاناساس اطالعات موجود از طرح تحقيقاتي خاتمه يافته،

و جمع و شناسايي گياهان دارويي استان هرمزگان آوري( ريزي جهت زمان برنامه ).11بندي مناسب جمع آوريب عرصه، شامل قطعه زميني به وسعت در انتخا-2و پخش سيالب هكتار در ايستگاه آبخوان7حدود داري

و سرچاهان در محلي كه از نظر حفاظت، مراقبت، آبياري ديگر موارد، كامال مناسب باشد.

سازي زمين، شامل شخم، ديسك آماده-3و.... ها، گوده كردن محل چاله برداري، مشخص نقشه برداري

و كاربرد گياهان داروييفصلنامه 3 1388 پاييز،2، شمارهدوم سال شناخت

و سافرت به مناطق مختلف محل پراكنش گونهم-4 هاو در آوردن نهال جمع هاي آوري بذور، پاجوش، قلمه

ها. كوچك از عرصهو برنامه-5 (براي اين ايجاد نهالستان يزي توليد نهال

ها، منظور در اواخر تابستان نسبت به كاشت بذور، قلمههاي پالستيكي اقدام شد. عمليات پاجوش در گلدان

و بيماريمر ها نيز اقبت، وجين، آبياري، مبارزه با آفات صورت گرفت).

ها در عرصه محل اجراي طرح در اواخر كاشت نهال-6(روش كاشت بدين صورت بود كه كه تعداد اصله10پاييز

و شاداب درختان به فاصله از نهال از10هاي سالم مترب5ها به فاصله يكديگر، درختچه به وتهمتر از يكديگر، ها

و گياهان علفي در كرت3فاصله متر4هاي متر از يكديگر مربعي كاشته شدند).

و كشور:1شكل موقعيت محل تشكيل كلكسيون در استان

05

101520253035404550

�� ن

ذر دي��

��

ا

د��ور

�

��رد�

ا�داد

� � ! �داد

�"ر��#

051015202530354045

��ران د�

منحني آمبروترميك منطقه سرچاهان:2شكل

و فنولوژي گياهان دارويي كشت شده در كلكسيون و همكار محمد امين سلطاني پور .../گياهان بررسي سازگاري 4به منظور بررسي سازگاري گياهان كشت شده با

تقسيم شدند:شرايط اقليمي ايستگاه، گياهان به سه گروه الف) گياهان سـازگار: گياهـاني كـه كـامال بـا شـرايط

و فنولوژي خود را كامل مي كنند اقليمي ايستگاه سازگارندوو ميزان عملكرد محصول آن و كشـت ها در حد معمـول

ها در منطقه، اقتصادي است. كار آنب) گياهان نسبتا سازگار: گياهاني كه فنولوژي خود را

آنكنند، كامل مي از ولي ميزان عملكرد محصول ها كمتـر ميانگين توليد محصول است.

و نمـو، ج) گياهان ناسازگار: گياهاني كه در حين رشدو عدم تطابق با شرايط اقليمي ايستگاه، به علت ناسازگاري

و نتوانستند فنولوژي خود را كامل كنند. خشك شدندمشخصات گياهان، شامل نـام فارسـي، انـدام مصـرفي،و شـكل زيسـتي، بـا و مـورد مصـرف، فـرم رويشـي نحوه

).10-17(استفاده از منابع موجود به دست آمد

نتايجــي ــن بررس ــتگاه 131،در اي ــاهي در ايس ــه گي گونگونـه بـا شـرايط اقليمـي97تعداد.سرچاهان كاشته شد

گونـه اصـال7و گونـه، نسـبتا سـازگار7ايستگاه، سازگار، گونـه كشـت شـده، نيـز سـبز20 ناسازگار بودند. بذرهاي

و نسـبتا سـازگار، 104نشدند. مجموع ايـن گونـه سـازگارــه ــق بـ و90متعلـ ــنس ــانواده47جـ ــد.خـ بودنـ

ــانواده ــاي خـ ــا Lamiaceaeو Mimosaceaeهـ بـ،گونـه پنجبا Asteraceaeوششبا Fabaceae،هشتو جـنس ترين تيره مهم گونـه چهـار بـا Acaciaهـاي هـا

Ziziphus وAmygdalus گونه بيشترينسههركدام بامي گونه -و شـكل1(جدول دهند هاي كلكسيون را تشكيل

3.(

آكلكسيون گياهان دارويي هرمزگان هاي مختلف خانواده:1جدول هانبه همراه تعداد جنسو گونه

بهيان دارويكلكسيون گياهيها تعداد تيره:3شكل هر تيرهيها مراه تعداد گونهه استان هرمزگان

خانواده جنس گونه خانواده جنس گونه خانواده جنس گونهLamiaceae 6 8 Resedaceae 2 2 Poaceae 1 1

Mimosaceae 5 8 Apiaceae 2 2 Sapindaceae 1 1Fabaceae 6 6 Capparidaceae 2 2 Anacardiaceae 1 1

Asteraceae 5 5 Arecaceae 1 1 Meliaceae 1 1Malvaceae 3 3 Bignoniaceae 2 2 Rubiaceae 1 1

Caesalpinaceae 4 4 Combretaceae 2 2 Rutaceae 1 1Myrtaceae 4 4 Boraginaceae 2 2 Ephedraceae 1 1Rosaceae 2 4 Asphodeliaceae 1 2 Salvadoraceae 1 1Moraceae 2 4 Moringaceae 1 1 Lythraceae 1 1

Asclepiadaceae 3 3 Cucurbitaceae 1 1 Cupressaceae 1 1Solanaceae 3 3 Polygonaceae 1 1 Punicaceae 1 1

Euphorbiaceae 2 3 Tamaricaceae 1 1 Elaeagnaceae 1 1Apocynaceae 2 3 Brassicaceae 1 1 Linaceae 1 1

Oleaceae 2 3 Amaranthaceae 1 1 Acanthaceae 1 1Rhamnaceae 1 3 Plantaginaceae 1 1 Chenopodiaceae 1 1Verbenaceae 2 2 Vitaceae 1 1

و كاربرد گياهان داروييفصلنامه 5 1388 پاييز،2، شمارهدوم سال شناخت، گونه از گياهان دارويي استان به فرم درخت40تعداد

12واي گونه حالـت بوتـه26،اي گونه حالت درختچه 26).4و شـكل2(جـدول شـوند گونه به فرم علفي ديده مـي

،51هـاي زيسـتي گياهـان كلكسـيون فانروفيـت بـالشكبا7/31فيت با كام 7/6كريپتوفيت بـاو همي6/9، تروفيت

(شكل درصد گونـه بـه60،از ميان اين گياهـان).5استو گونـه بقيـه نيـز44صورت بومي در استان رويش دارند

ه پيش در استان كاشته شـده كه از ساليان ستندغيربوميــرز در كلكســ21. تعــداد شــوندو مــي ــه علــف ه ونيگونكهيشناسا آني شد شـود. ده مـييد3ها در جدول اسامي

4گونـه از طريـق قلمـه،22گونه از طريق بذر،53تعدادو گونه نيز به طـور مسـتقيم بـا26گونه از طريق پاجوش

در).6(شـكل توليـد شـدند،انتقال نهال از عرصه پراكنش از جمله نام فارسـي،ها مشخصات كامل اين گونه،2جدول

نا نام محلييا فرم رويشي، طيـف زيسـتي، انـدام،م علمي،(شـروع رشـد قابل تكثير، نحوه كاشـت، مراحـل فنولـوژي

گل رويشي، شروع گل دهي، شروع بـذردهي، اوج دهي، اوجبذردهي، شروع ريزش بذر، ريزش كامل بـذر)، انـدام قابـل

و وضعيت سازگاري گونه . شده است نشان دادهها برداشت

0

20

40

60

��

��

��

� !"

�

كاشته شده در كلكسيون گياهان دارويي استان هرمزگانيها گونهيل زيستاشكا:4شكل

05

1015202530354045

�#$� �%�#$� ��& ��'(

��

� !"

�

استان هرمزگانيكاشته شده در كلكسيون گياهان داروييها گونهيفرم رويش:5شكل

درختيايدرختچهايبوته

و فنولوژي گياهان دارويي كشت شده در كلكسيون و همكار محمد امين سلطاني پور .../گياهان بررسي سازگاري 6

0

10

20

30

40

50

60

$)& ��'* +�, -�.�/

��

� !"

�

استان هرمزگانيكلكسيون گياهان داروييها وضعيت توليد نهال:6شكل

، گـردو، Moringa oleifera هاي انجير معابـد، گونهو ليموترش، گونه هاي ناسازگار در ايستگاه بودنـد. داز، موز

و عناب، گونه هاي بادام، نارنج، سرو، سنجد، جم، تمرهنديهـاي هاي نسبتا سازگار در ايـن بررسـي بودنـد. گونـه گونه

بابونه گـاوي، مـريم گلـي، انيسـون، گـل مغربـي، ريحـان، ــرك ــي، پنيـــــ ــه دارويـــــ ــياهدانه، بابونـــــ ســـــ

)Malva rotundiflora گل راعـي، بنـگ دانـه، كنگـر)،گل گاوزبـان، گشـنيز، تـاتوره، سـياه تخمـه، تـاج وحشي،

و زنيان 20، خروس وحشي، ختمي، مارچوبه، هميشه بهارو اي بودند كه بذورشان از موسسه تحقيقات جنگل گونه هـا

مراتع كشور براي بررسي ارسال شـده بـود كـه بـه داليـل ين بـودن قـوه ناميـه، دوره مختلف، از جمله نداشتن يا پاي

و فصـل و هوايي و يا عدم تطابق با شرايط آب خفتگي بذر كشت در ايستگاه، سبز نشدند.

بحثگونه، كامال با شرايط97با توجه به نتايج، تعداد

اقليمي ايستگاه سازگار بودند. شروع مراحل فنولوژي آن گونه با ها متفاوت بود، ولي در اكثر ها آغاز رويش،گلنكخ و آغاز بارندگي، شروع دهي، با گرم شدن هوا

گل دهي، شدن هوا در اواخر بهمن تا اواسط اسفند ماه، اوجمعموال در اواخر اسفند تا اواسط فروردين ماه، آغاز

دهي، از اواخر فروردين تا اواسط بذردهي يا ميوه

و ريزش بذر، از اواسط ارديبهشت تا اواخر ارديبهشتده شد. بررسي انجام شده، با مطالعات زارع خرداد ماه دي

) را40) در استان يزد، حدود 1386زاده گونه مشترك13گونه، در هر دو استان سازگار بودند.21دهد. نشان مي

گونه كه در هرمزگان ناسازگار بودند در يزد، سازگار بودند.هاي مطالعه شده، با مطالعات توكل گونه از گونه 23

)1387 ،(5) و 1373گونه، با مطالعات محمدي گونه5)و فرج ) مطابقت دارد. 1380( الهي با مطالعات اكبري نيا

و قدرداني تشكراز رياست محترم ند دانمي نگارندگان بر خود الزم

و مراتع موسسه تحقيقات جنگل رياست محترم كشور، هاو محصوالت فرعي معاونت، بخش تحقيقات گياهان دارويي

و محترم و آموزش سازمان جهاد كشاورزي تحقيقاتو منابع طبيعي رياست محترم مركز تحقيقات كشاورزي

هرمزگان كه زمينه اجراي اين بررسي را ايجاد كردند و قدرداني نماي نجفي، دكتر همچنين از آقايان ند. تشكر

زاده، مهندس حاجبي، دمي مهندسمهندس طغرلي، خسروي فر، سلجوقي،و پورمهندس چوپاني، مهندس اسد

و استياليي دررشيدون، بهرامي كمال اين بررسي كه نماييم.مياريزهمكاري را نمودند سپاسگ

و فنولوژي گياهان دارويي كشت شده در كلكسيون و همكار محمد امين سلطاني پور .../گياهان بررسي سازگاري 14 هاي هرز كلكسيون گياهان دارويي استان هرمزگان اسامي علمي علف:3 جدول

خانواده اسم علميForskaolea tenacissima Urticaceae

Platychaete aucheri Asteraceae Echinops sp. Asteraceae

Cleome oxypetala Cappparidaceae Chenopodium murale Chenopodiaceae

Bienertia cycloptera Chenopodiaceae Convolvulus sericeous Convolvulaceae

Conyza canadensis Asteraceae Prosopis farcta Mimosaceae

Phragmites australis Poaceae Aelorupus littoralis Poaceae

Carthamus oxyacantha Asteraceae Phlomis sp. Poaceae

Cynodon dactylon Poaceae Landesia erianthea Chenopodiaceae

Chrozophora obliqua Euphorbiaceae Heliotropium europaeum Boraginaceae

Centaurea bruguieri Asteraceae Heliotropium sp. Boraginaceae

Portulaca oleracea Portulacaceae Cymboogon olivieri Poaceae

منابعب.،.1 ، منطقه حفاظت شده گنو، 1375زهزاد،

زيانتشارات سازمان مح صفحه.87ست،يطويآوري، شناسا، جمع1370ز،يباباخانلو، پرو.2 ي

گين تركييتع اياهان دارويبات موثره ران،ييو مراتع كشور. قات جنگليموسسه تحق ها

و محمدرضا زارع زاده، عباس،.3 سيد محمد وكيليو سازگاري 1386عرب زاده. . بررسي فنولوژي

گياهان كشت شده در كلكسيون استان يزد، و معطر ايران، جلد ،23تحقيقات گياهان دارويي

.204-217، صفحه2شمارهر..4 ه.، كلوندي، و 1380خيري، . بررسي سازگاري

ي فنولوژي گياهان دارويي باغ گياهان دارويي بوعلسينا همدان، همايش ملي گياهان دارويي ايران،

و مراتع كشور، صفحه موسسه تحقيقات جنگل ها143.

ح.، چاوشيان،.5 ف.، صادقي، م.، شاهرخي، آزادبخت،و 1380ش. و احداث باغ تحقيقاتي . طراحي

بوتانيكي گياهان دارويي دانشگاه علوم پزشكي مازندران، همايش ملي گياهان دارويي ايران،


م.س..6 و استقرار 1387توكل، . بررسي فنولوژيو معطر در باغ گياه شناسي ملي گياهان دارويي

و مراتع كشور، ايران، موسسه تحقيقات جنگل ها صفحه. 134

غ..7 . بررسي كشت گياهان دارويي 1373محمدي،اتــسه تحقيقشناسي ملي ايران، موس در باغ گياه

و مراتع كشور، جنگل صفحه.96هاك.،.8 م.، بقاليان د.، اهوازي، ح.، يزداني، نقدي بادي،

م.ح. و نگهداري كلكسيون 1380ساجد . توسعهگياهان دارويي، همايش ملي گياهان دارويي ايران،


ا..9 ا.، فرج الهي، . بررسي سازگاري 1380اكبري نيا،تعدادي از گياهان دارويي استان قزوين، همايش ملي گياهان دارويي ايران، موسسه تحقيقات

و مراتع كشور، صفحه جنگل .80هاو مظفريان.10 هاي گياهان، فرهنگ نام1374،.،

.، فرهنگ معاصر ايران


م.ا.،پ سلطاني.11 ، گياهان دارويي استان 1380ور،و معطر ايران، هرمزگان، تحقيقات گي اهان داروييو مراتع كشور. موسسه تحقيقات جنگل ها

غ امين.12 ،، گياهان دارويي سنتي ايران1370،.،و آموزش پزشكي وزارت بهداشت .، درمان

ع.13 -5، گياهان دارويي، جلد 1364-70،.زرگري،.، دانشگاه تهران1ح.14 ،1-7، جلد، معارف گياهي1373،.ميرحيدر،

.هنگ اسالمدفتر نشر فر

ا.15 موسسه،فلور رنگي، 1364-80.، قهرمان،و مراتع تحقيقات جنگل .كشور ها

16. Jalily, A., Jamzad, Z. 1999. The red data book, Forests and Rangelands Research Institue.

17. Rechinger, K. H. 1982. Flora Iranica, Akademische Druke- u. Velagsanstalt. Graz. Austria.,Vol. 1-174.

0*1* / 2ˆ ˆ -...

Documents

01 / 2ˆ ˆ -...