E Y Ü P S U L T A . N S E M PO Z YU M U

TARİHİ, KÜLTÜRÜ VE SANATIYLA ••

EYUPSULTAN SEMPOZYUMU

IV TEBLiGLER

Türkiye Diyanet Vakfı İsHim Araştırmaları Merkezi

Kütüphanesi

Dem. No: f1555.2 Tas. No:

'3S6.ıLıı § ,,

'-!U .S

EYÜP BELEDİYESİ KÜLTÜR VE TURİZM MÜDÜRLÜGÜ

Tel: (0212) 563 16 65-616 00 98 Fax: (O 212) 616 00 78

IV

T. A R i H K. Ü L T ü· R Ü V E S A N A T

EYÜP BELEDiYE Sİ KÜLTÜR YAYINLARI

13

GENEL YÖNEfİM:

OSMANSAK

YA YlN SORUMLUSU:

İRFAN ÇALIŞAN

GRAFiK TASARlM:

Y AZIEVi İLETiŞiM HİZMETLERİ

FiLM ÇlKlŞ:

KO MBİ

BASH

SEÇİL OFSET

CİLT

BAYINDIR

BASlLDI GI YER,

İSTANBUL

BASKITARiHi>' . · KASIM 2Öo6 · .. · ...

. . :·.ı::·

-Eyüpsultan Senıpozyııınu kitabında kullanılan,

tebliğ sahiplerine ait olanlar dışındaki görsel malzemeler Eyüp Belediyesi, Kazını Zaim ve Yazıevi İletişim Hizmetleri arşivlerine aittir. . Kitaptaki tüm yazıların ve görsel malzemelerin

yayın hakkı Eyüp Belediyesi'ne aittir. Bir başka yerde izinsiz olarak yayınlanamat

ve kullanılamaz.

Y L A

T A R ‹ H ‹ K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T I Y L A

76

‹STANBUL’DA BULUNANGEM‹C‹/DEN‹ZC‹

MEZARTAfiLARINA DA‹RB‹R DE⁄ERLEND‹RME

TÜL‹N ÇORUHLU - YAfiAR ÇORUHLU

Z

Sakarya Üniversitesi Güzel SanatlarFakültesi Geleneksel Türk El Sanatlar›

Bölümü Ö¤retim Üyesi. 1961’de Arifiye’dedo¤du. 1985 y›l›nda Hacettepe Üniversitesi

Arkeoloji ve Sanat Tarihi Bölümü’nü bitirdi.11 y›l askeri müzede çal›flt›. Doktoras›n›‹stanbul Üniversitesi’nde yapt›. Halen

Sakarya Üniversitesi’nde görev yapmakta.Yay›nlanm›fl bir kitab›, de¤iflik yerlerde

yay›nlanm›fl makaleleri mevcuttur. Çoruhluulusal ve uluslararas› toplant›lara da kat›ld›.

Mimar Sinan Üniversitesi, Fen-EdebiyatFakültesi, Sanat Tarihi Bölümü

Ö¤retim Üyesi. 1964 y›l›nda Trabzon’dado¤du. ‹.Ü. Edebiyat Fakültesi Arkeoloji ve

Sanat Tarihi bölümünden mezun oldu.Yüksek lisans ve doktora yapt›. 1986 y›l›nda

M.S.Ü. Fen-Ed. Fak. Arkeoloji ve SanatTarihi bölümünde asistan olarak bafllad›¤›görevini 1993’den beri ö¤retim üyesi olarak

sürdürmektedir. Yay›nlanm›fl kitaplar›,50’nin üzerinde makalesi, kat›ld›¤› ulusal ve

uluslarars› birçok bilimsel toplant›bulunmaktad›r.

Resim 1

Resim 2

E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U I V

Tarihimize bakt›¤›m›zda, Türk de-nizcili¤inin 16. yüzy›lda büyük at›l›m-lar yapt›¤›n› görmekteyiz. Akdeniz’i birTürk gölü flekline getiren büyük deniz-ciler, ayn› zamanda Osmanl› ‹mpara-torlu¤unun da en parlak yüzy›l› olarakde¤erlendirdi¤imiz 16. yüzy›lda tarihsahnesine ç›km›flt›r. Bunlar aras›ndadünya denizcilik bilimine katk›lar› ileilk s›rada Piri Reis gelmektedir. Dünyaharitas› ve 1521’de tamamlad›¤› Kitab-›Bahriye adl› eseri ile Denizcilik tarihi-ne büyük katk›da bulunmufl birTürk’tür. Bu büyük gemici daha 1526y›l›nda kuzey Amerika haritas›n› haz›r-lay›p, Kanuni Sultan Süleyman’a sun-mufltur1.(Özdemir s.59)

16. yüzy›lda eserlerini vermifl birbaflka Türk denizcisi de Seydi Ali Re-is’dir. 1570-75 y›llar› aras›nda Ali Ma-car Reis’in haz›rlad›¤› atlas, Menemen’liMehmed Reis haritas› da dünya deniz-cili¤ine Türklerin katk›lar›ndan bir ka-ç›d›r. Bunlar›n yan›nda Barbaros Hay-reddin Pafla, Oruç Reis, Kemal Reis,Burak Reis, Salih Reis, Uluç (K›l›ç) AliReis gibi daha bir çok Türk Denizcisi-nin de denizcilik tarihimize katk›lar›büyük olmufltur. Bu kahramanlar›n ba-z›lar›n›n mezarlar›n›n dahi nerede ol-du¤u bilinmez iken bir k›sm›n›n kabir-leri ‹stanbul’da bulunmaktad›r. Mezaryerleri Türbe fleklinde planlanm›fl olandenizciler, baz› araflt›rmalara konu ol-makla birlikte, aç›k mezar fleklinde gö-mülü olanlar maalesef derli toplu olarakhenüz bir araflt›rmaya konu olmam›fl-lard›r. Biz bu çal›flmada türbe d›fl›nagömülü olan Türk denizcilerini seçmiflbulunmaktay›z. Denizci Türbeleri üze-rine çal›flmam›z ise daha uzun süre de-vam edecektir.

Bu araflt›rman›n konusunu teflkileden denizci mezar tafllar› daha önce,bizim ele alaca¤›m›z tarzda, toplu hal-de bir araflt›rmaya konu olmam›fl, an-cak Türk plastik sanat› aç›s›ndan çokdikkat çeken üç örnek sanat tarihçiTanju Cantay taraf›ndan k›sa bir maka-le ile ele al›nm›flt›r. Bu araflt›rmada kufl-kusuz ‹stanbul’da ki tüm denizci mezar-

lar›na ulafl›lamam›flt›r. Bir k›sm›n›n aile-si de dahil olmak üzere görülebilenmezarlar elli civar›ndad›r. ‹stanbul’dadenizci mezarlar›n›n yo¤unlaflt›klar›yerler Osmanl› tarihindeki büyük de-nizcilerin türbeleri ve onlar›n çevreleri(K›l›ç Ali Pafla, Piyale Pafla, BarbarosHayreddin Pafla, Lala Mustafa Pafla, Pi-ri Ali Reis), cami hazireleri (Fatih Ca-misi, Eyüp camisi, Merkez Efendi ca-misi), saltanat türbeleri hazireleri (II.

77

T A R ‹ H ‹ K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T I Y L A

Mahmud türbesi, Mihrimah Sultan tür-besi), Osmanl› dönemi mezarl›klar›(Eyüp, Kumkap›, Alt›nkap›) olarak kar-fl›m›za ç›kmaktad›r.

Bu çal›flmam›zda maalesef ‹stan-bul’daki denizci mezar tafllar›n›n tümü-nün tan›mlanmas› söz konusu olmaya-cakt›r. Ancak yine de ilk defa bu kadarçok say›da mezar ve mezar tafl›n›n Sa-nat Tarihi aç›s›ndan genel olarak ince-lenmesi yap›lm›flt›r.

Denizci mezar tafllar›nda önemlihususlardan biri genellikle mezar tafl›üzerinde kiflinin denizci oldu¤una dair

bir iflaret, sembol, motif bulunmas›d›r.Bunlar gemi dire¤i, yelken bezi, urgan,halat, gemi çapas›, Osmanl› denizcilikarmas› gibi flekillerde karfl›m›za ç›k-maktad›r. Bunun yan›nda k›r›k gemi di-re¤i tasvirleri, kabir sahibinin ölümüyani bu dünyadaki hayat›n›n bitmifl ol-mas› ile ilgili olmal›d›r. Ayr›ca baz› ör-neklerde adeta gemiye benzetilerek fle-killendirilmifl lahitlerin her taraf›n› do-lanarak dü¤ümlenmifl gemici halatlar›ve zincirler de ayn› flekilde dünyevi ha-yat›n son buldu¤unu, dura¤an bir ses-sizli¤i hat›rlatmaktad›r.Fatih camii Haziresindebulunan örneklerYYaannyyaall›› FFeerriikk MMuussttaaffaa NNuurrii PPaaflflaa ((ööllmm..11332211//11990055)) RReessiimm 11--22

Gazi Osman Pafla türbesi yan›nda-Yanyal› Mustafa Nuri Pafla’ya ait olanmezar. Yüksek, demir parmakl›klarlamuhafaza alt›na al›nm›fl tafl sandukafleklindedir.Boyutlar›: Kaide: 248x125x20 cmTafl sanduka, 212x90x85 cmfiahide yüksekli¤i 185 cm.dir.

Son derece girintili profilli hatlar›olan lahit adeta bir gemiyi and›ran bü-yük bir sanduka fleklindedir. fiahidelersilindirik formda olup, tarih ve isminyer ald›¤› bafl flahideye adeta yelkenbezi sar›lm›fl ve alt k›sm›ndan gemicihalat› ile ba¤lanm›flt›r. Ayr›ca üst k›s-m›nda k›r›k bir gönder yer al›r. Bafl ta-fl›nda 8, ayak tafl›nda 14 sat›rl›k kitabebulunmaktad›r.

HHaacc›› HHüüsseeyyiinn RR››ffkk›› PPaaflflaa ((ööllmm11332277//11332299)) RReessiimm 33--44

Mustafa Nuri Pafla’n›n kabrinin sa-¤›nda ve biraz ilerisinde yer alan ve ay-n› özellikleri tafl›yan bir baflka mezarda kitabesine göre Hac› Hüseyin R›fk›Pafla ad›n› tafl›maktad›r. Birinci mezar-dan befl y›l sonra haz›rlanan ikinci me-zar ve aralar›ndaki biçimsel benzerlikdikkat çekicidir.Boyutlar›: Kaide, 250x126x19 cm.Lahit, 120x95x85cm.Sahideler 187 cm.

Tafl sanduka k›sm› di¤erlerinde ol-78

Resim 3

Resim 4

E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U I V

du¤u gibi adeta bir gemiyi and›rmakta-d›r. Bafl tafl›na sar›lm›fl yelken bezi altk›s›mdan gemici halat› ile ba¤lanm›flt›r.Bafl tafl›n›n üst taraf›nda yine di¤erindeoldu¤u gibi k›r›k bir gönder ve köfle-sinde ay-y›ld›z bulunmaktad›r. Kitabe9 sat›rdan oluflmaktad›r ve e¤ik sat›rlarhalinde bafl tafl›nda yer almaktad›r.Eyüp Camii veçevresindeki örneklerÇÇeennggeelloo¤¤lluu TTaahhiirr PPaaflflaa//BBoossnnaa RReessiimm 55

Kaptan-› Derya (1832-1836), Top-hane müfliri (1837), Navarin Deniz Sa-vafl› gazisi (1829), validir. Mezar› EyüpSultan Boyac› sokakta, V. Mehmet Re-flat türbesi yan›ndad›r (Bayrak, 84)

Söz konusu adreste bulunabilen veTahir Pafla ad›n› tafl›yan tek mezar tafl›1266 ra 15 (29 Ocak 1850) tarihini ta-fl›maktad›r.

Kitabe: S›dk-ü ihlas ile hidmetlerimakbuli olub, Küthüda itmifl idi Made-ri’ne Z›ll-i Hüda

... yazd› tarihini Safvet iderekHakka niyaz La’iki cennet-i a’la ola Ta-hir Pafla (Ketebe) (Haskan, s. 287)Boyutlar›, kaide: 257x95x17 cm.oturmal›k: 240x82x17 cm.Tafl sanduka: 129x66x65 cm.Bafl flahide: 175 cm.

Beyaz tafltan yap›lm›fl aç›k lahit flek-lindeki sandukan›n dar yüzeylerindegirland motifleri içerisinde ok ve kuburtasvirleri, yan levhalarda girlantlar vebirleflme yerlerinde gül demetleri, lev-halar›n kenarlar›n› dolanan k›vr›m dall›rozat çiçek bordürü, bafl flahidesinin önyüzünde kitabe ve kitabeyi çevreleyenrozet çiçek ve yaprak bordürü, ayak fla-hidesinin iç yüzünde çiçekli gül dal›tasviri kabartma olarak ifllenmifltir.HHaayyrreeddddiinn PPaaflflaa//TTuunnuusslluu,, ((11882222--11889900))RReessiimm 66

Islahatç› ve reformcu görüflleri iletan›nan, 200. Osmanl› sadrazam›(1878-79), ayan üyesidir. Kafkasya’dabir Rus taaruzu s›ras›nda ailesini kay-betti¤i için küçük yaflta ‹stanbul’a geti-rilir ve Nakib’ül Eflraf ve Anadolu Ka-zaskeri K›br›sl› Tahsin Bey taraf›ndan

79

Resim 5

Resim 6

Resim 7

T A R ‹ H ‹ K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T I Y L A

sat›n al›n›r. 1830’da Tunus Valisi Ah-med Pafla’n›n yan›na götürülür. AhmedPafla taraf›ndan Fransa’ya tahsile gön-derilmifltir. Tunus’da bulundu¤u süreiçerisinde önemli görevler ald›. 1881’deTunus’un iflgalinden sonra ailesi ile bir-likte ‹stanbul’a gelmifl, Kuruçeflme’yeyerleflmifltir. 1882’de sadrazam oldu. 29Ocak 1890’da Niflantafl›’ndaki kona¤›n-da mafsal hastal›¤›ndan vefat etmifl ve

Eyüp, Bostan ‹skelesinde Mihriflah Va-lide Sultan imareti bahçesine gömül-müfltür. Eyüp’te iki çeflme yapt›rm›flt›r.(Haskan, 206-207) 1968’de kemikleriburadan al›narak Tunus’a nakledilmifl-tir. (Çetin, 57/59)

Mihriflah Valide flahsultan imareti-nin Haliç taraf›nda yer alan TunusluHayreddin Pafla aile sofas›nda iki mer-mer lahit mezar ve ki flahideli mezarolmak üzere dört defin oldu¤u görül-mektedir. Yüksek bir platform üzerindeyedi basamakla ç›k›lan ve etraf› demirparmakl›klarla çevrili bir alan içerisindeyer alan mezarlardan biri TunusluHayreddin Pafla’ya ait olmak di¤erleriefli, k›z› ve o¤lu’na aittir. Kabristan’a gi-riflin sa¤ taraf›nda yer alan ilk mezarHayreddin Pafla’ya aittir. Ayn› s›ran›nHaliç taraf›nda kalan k›s›mda (dördün-cü) efli Kamer han›m, onun solunda o¤-lu Mehmed Salih Pafla ve onun da ya-n›nda k›z› Adnan Hünani han›m yat-maktad›r.11.. TTuunnuusslluu HHaayyrreeddddiinn PPaaflflaa’’nn››nn llaahhttiiRReessiimm 77

KKiittaabbee:: Efahim-i Vukela-y› saltanat-› seniyyeden sab›ka sadr-› Azam el-merhum el-ma¤furleh el muhtaç ilaRabb’ül Gafur Tunuslu Hayreddin Pa-fla’n›n kabirleridir. Ruhi fleriflerine Fati-ha. 1307 Ca (29 Ocak 1890) (Haskan,207-207)

TTaann››mm:: Tafl sanduka üst üste otur-tulmufl iki tafl blo¤un(295x130x15cm/265x100x14 cm) üze-rine oturmaktad›r. Oldukça yüksek(125 cm) olan lahitin ayak ve bafl flahi-desi (215 cm) mevcuttur. Kitabe dokuzsat›r halinde bafl flahidede yer al›r.Ayak tafl›nda ise ondört sat›rl›k muhte-mel bir ayet yaz›l›d›r. Tafl sandukan›nk›sa kenarlar›nda birer, uzun kenarla-r›nda ikifler olmak üzere yat›k dikdört-gen formda yüzeyden kabartma pano-lar vard›r. Panolar›n etraf› dört köflesi-ne barok tarz› iri yapraklar ve bunlar›birbirine ba¤layan düz silmeler ile çev-rilidir. Lahitin yan duvarlar›n›n üst k›s-m›nda saçak bordürü, köflelerinde isekare kesitli gömme sütun tasvirleri var-d›r. fiahideler silindirik formda yüksel-mektedir.22..KKaammeerr HHaann››mm››nn ttaaflfl ssaanndduukkaass››RReessiimm 88

80

Resim 8

Resim 9

E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U I V

Kitabe: Sadr-› esbak Hayreddin Pa-fla hazretlerinin helalleri ... merhumeve ma¤fur Kamer han›mefendi’nin ruhi-çun el-fatiha. 22 Ca 1301 (Mart 1884)(Haskan, 284)

TTaann››mm:: Tafl sanduka üst üste otur-tulmufl iki tafl blo¤un(290x130x15cm/260x105x15 cm) üze-rine oturmaktad›r. Yüksek lahitin (125cm.) ayak ve bafl (162 cm) flahidelerivard›r. Lahit tezyinat ve form aç›s›ndanHayreddin Pafla’n›n lahti ile ayn› özel-likleri göstermekle birlikte, flahidelerfarkl›d›r. Dar ve uzun dikdörtgen levhafleklinde yükselen flahideliren tepelikle-ri, ortas›nda ay y›ld›z bulunan flual› gü-nefl tasviri fleklinde olup, alt k›s›mlar›n-da çiçeklerden oluflan çelenk fleklindegirland motifleri vard›r. Bafl tafl› üzerin-de yedi sat›r halinde kitabe, ayak tafl›n-da ise vazodan ç›kan naturalist çiçekdallar› tasviri yer almaktad›r. Her ikilahit de beyaz mermerden yap›lm›flt›r.33.. MMeehhmmeedd SSaalliihh PPaaflflaa//TTuunnuuss((ööllmm.. 11991155)) MMeezzaarr›› RReessiimm 99

Vezir, sultan V. Mehmed’n bafl ya-veri, Sadrazam Tunus’lu Hayreddin Pa-fla’n›n o¤lu, fiehzade Kemalettin’in da-mad›d›r. Mahmud fievket Pafla’y› öldü-renlerden oldu¤u için Beyaz›t meyda-n›nda idam edilmifltir. (Bayrak,114/Haskan 284)

KKiittaabbee:: Lailahe illallah Muhammed-resul Allah. Sadr-› esbak HayreddinPafla merhumun mahdumu, damad-›fiehriyari Mehmed Salih Pafla merhu-mun ruhuçünr›zaen lillahu tu’ala el-fati-ha, 19 Receb 1331 (24 Haziran 1913)

(Haskan, 207)TTaann››mm:: Kamer han›m›n lahti ile ayn›

s›rada olup, mezarin üzeri üç kademeli(149x323x10cm/115x280x13cm/76x226x16cm) beyaz mermer levha ile kapa-l›d›r. Bafl ve ayak k›s›mlar›nda, akantusyapraklar› içinden ç›kan, silindirikformda flahideler yükselmektedir. Baflflahide yüksekli¤i 106cm. olup, üzerin-de dokuz sat›r halinde kitabe yer al-maktad›r. Külah fleklinde sonuçlananflahidelerin tepelikleri akant yapraklar›ile taçland›r›lm›flt›r. Mezar kapa¤› orta-s›nda y›ld›z formunda kabir sulu¤u bu-lunmaktad›r.44.. AAddnnaann HHüünnaannii HHaann››mm››nn kkaabbrriiRReessiimm 1100

81

Resim 10

Resim 11

Resim 12

T A R ‹ H ‹ K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T I Y L A

Tunuslu Hayreddin Pafla’n›n 1305(1888) tarihinde vefat etmifl k›z›d›r.Mezar Mehmed Salih Pafla’n›n mezar›ile ayn› s›rada yer al›r.

KKiittaabbee:: Bismillahirrahmanirrahim,... sadr-› esbak devletlü Hayreddin Paflahazretlerinin kerimeleri Adnan HünaniHan›m ... ruhiçün fatiha. 25 fievval1305 (Temmuz 1888)

TTaann››mm:: Kabrin üzeri üç kademeli(324x147x10cm/281x116x13cm/230cmx76x16cm) beyaz mermer levha ile ka-pal›d›r. Levhalar›n ortas›nda y›ld›z for-munda kabir sulu¤u mecuttur. Bafl tafl›208 cm yüksekli¤inde olup, flahidelerinher ikisi de silindirik formdad›r. Bafl fla-hidesinde yer alan kitabe on sat›r ha-linde beyzi kartufllar içine yerlefltiril-mifltir. fiahidelerin alt k›s›mlar› yatayhalkalar fleklinde silmeli üç bölüm veüzerinde iki kademeli lotus çiçe¤i flek-lindedir. fiahidelerin tepelikleri yar›mküre fleklinde olup, akantus yapraklar›ile taçland›r›lm›flt›r.MMiirraallaayy GGiirriittllii HHaassaann BBeeyy ((ööllmm.. 11889988))RReessiimm 1111--1122

Cam ve ayna tüccar› Ahmed Efen-di’nin damad› olan Hasan Bey Girit is-yan› s›ras›nda Yunanl›lar›n Arkadi isim-li meflhur kaçakç› gemisini bütün mü-himmat ve levaz›mat› ile birlikte 22A¤ustos 1867 gecesi sabah› zapt ede-rek ‹stanbul’a getirmifltir. Bu s›rada ken-disi ‹zzettin Vapuru’nun komutan› idi.(Haskan, 311) Mezar› Eyüp’te, Ebu’s-Suud Efendi Mektebi haziresinde yeralmaktad›r. Ebu Suuud mektebi hazire-sinde yer alan bir baflka denizci mezartafl› da 1304 (1886) tarihlidir ve TahirKaptan’a aittir. (Haskan, 312 MiralayGiritli Hasan Bey’in mezar›;

Kitabe: Miralay Giridli Hasan bek...sene 25 fievval 1315 (1898)

TTaann››mm››:: Beyaz mermerden flahideliolarak yap›lm›fl kapal› mezar›n bafl fla-hidesi k›r›k olarak yerde yatmaktad›r.Mezar iki plaka halinde levha(256x118cm/210x80cm) ile kapat›lm›fl-t›r. Parças› eksik olan flahide üzerindekitabe yer almaktad›r. Mevcut parça fla-hidenin alt k›sm›na aittir. Kitabenin

82

Resim 13

Resim 14

Resim 15

E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U I V

son dört sat›r›n› ihtiva eden parça üze-rinde tarih ve isim yer almaktad›r. fia-hidenin akantus yapraklar› ile çevrilielips fleklinde bir levha oldu¤u anlafl›l-maktad›r. Daha önce yay›nlanm›fl olantafl›n k›r›k üç parçadan ibaret oldu¤unuve tepeli¤inde iri bir subay fesi, alt›n-daki çelenkten afla¤› inerek tafl› çevre-leyen güllü yaprak süslemeleri ve celisülüs kitabesi ile, ayak taraf›ndaki tafl›nda katk›s› ile sa¤lam bir denge kurmufl,dönemin Türk sanat› unsurlar›n› baflar›ile bütüne katm›fl olarak de¤erlendiril-mifltir. (Cantay, 851) Gemi dire¤i flek-linde yükselen ayak tafl› (193cm) iseson derece dikkat çekicidir. Bu tür me-zar tafllar›n›n di¤erlerinde de oldu¤ugibi dire¤in uç k›sm› k›r›k izlenimi ver-mektedir. Ortada yükselen silindirik ta-fl›n hemen alt›nda bir gemici çark›,onun biraz üzerinde ucuna zincir ba¤l›denizci çapas›, gemici dürbünü ve bun-lar›n üzerinde çapraz olarak ba¤lanm›flyelken tasvirleri bulunmaktad›r. Plastikaç›dan son derece baflar›l› bir tafl iflçili-¤i ile ifllenmifl olan mezar tafl› üzerindeyald›zl› boya ile renklendirmeler de ya-p›lm›flt›r.Kas›mpafla-‹badullahMescidi haziresindekiörneklerSSeeyyddii AAllii RReeiiss,, ‹‹ssttaannbbuull 11556622RReessiimm 1133--1144

Yazar, flair, bilgin, donanma komu-tan›d›r. Mezar› Kas›mpafla’da ‹badullahmescidi haziresindedir. (Bayrak, 199)

Seydi Ali Reis camii olarak da bili-nen mescidin haziresinde toplam 8 ka-bir bulunmaktad›r. Bunlardan kitabesizolan ve ortada yer alan büyük mezarSeydi Ali Reis’e ait olmal›d›r.

Bafl k›sm›nda oldukça büyük bir ka-ya blok bulunan mezar›n, bafl tafl›n›nsoka¤a bakan k›sm›nda geç dönemdeyaz›lm›fl olmas› muhtemel bir ‘kelime-itevhid’ ibaresi d›fl›nda hiç bir yaz› veiflaret yoktur. Dolay›s› ile bu mezar›nSeydi Ali Reis’e ait oldu¤una dair birbelge yoktur. Etraf›ndaki di¤er mezar-lar ise kitabelerine göre 18.-19. yüzy›l-lara tarihlidir.

Divanyolu-II. MahmudTürbesi HaziresindekiörneklerKK››bbrr››ssll›› SSüülleeyymmaann PPaaflflaa ((ööllmm.. 11331177))RReessiimm 1155

Aç›k mezar fleklindeki mezar›n bo-yutlar› 102x99 cm. olup bafl tafl› 155cm. yüksekli¤indedir. Bafl tafl›ndaki ki-tabede ‘... Süleyman...’ ad› ve ‘1317’ tari-

83

Resim 16

Resim 17

T A R ‹ H ‹ K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T I Y L A

hi okunmaktad›r. Tafl›n alt ve üst k›s-m›nda birbirine dü¤ümlerle ba¤l› lotusmotifli bir süsleme fleridi bulunmaktad›r.SS››rrrr›› PPaaflflaa//GGiirriittllii,, 11884444--11889955RReessiimm 1166

Yazar, flair, hattat ve vezirlik yap-m›flt›r. Hekimbafl› ‹smail Pafla’n›n da-mad›d›r. fiaire Leyla Saz’›n efli, ProfYusuf Razi Bel ve mimar Vedat Tek’inbabas›d›r.

Mezar› Divan yolundaki II. Mahmut

türbesi bahçesinde 2. adadad›r. (Bay-rak, 112)Boyutlar›; kaide (1) 268x136x12cm.(2) 213x76x15

Tafl sanduka, 181x58x66 cm.Tafl sanduka kapa¤›, 210x76x15 cm.fiahide yükseklikleri. 180 cm (bafl tafl›),170 cm. (ayak tafl›) lahitin dar yüzle-rinde kabartma madalyonlar ve etrafla-r›nda akantus ve hançer yapraklar›ndanoluflan k›vr›m dallar bulunmaktad›r.Genifl yüzlerde ise yine ayn› madal-yonlar bulunmakta ancak burada bitki-seller çelenk yapmak yerine lahit bo-yunca uzanmaktad›r. Silindirik formda-ki flahidelerin alt k›s›mlar›nda akantyapraklar›ndan bir çanak oluflmaktad›r.KKaappttaann MMoorraall›› ‹‹bbrraahhiimm PPaaflflaa ((ööllmm.. RReecceebb 1177 11330066//11888899))RReessiimm 1177--1199

Kitabe: ‘... Mora hanedan›ndan Ta-tarzadeler denmekle maruf Tamerbekmahdumu ayandan Kapudan esbak ‹b-rahim Pafla... Sene 1306 Re 17’Boyutlar›: kaide, 272x161x8 cm.Lahit, 229x113x97 cm.flahide yüksekli¤i: 245 cm (bafltafl›),200 cm (ayak tafl›)

K›l›ç Ali Pafla camii haziresindekiAtefl Mehmet Pafla mezar tafl› ile ayn›özellikleri gösteren bu örnek de muh-temelen ayn› ustaya ait olmal›d›r.(Cantay, 850)BBeeflfliikkttaaflfl--BBaarrbbaarrooss TTüürrbbeessii vvee ççeevvrreessiinn--ddeekkii öörrnneekklleerr RReessiimm 2200--2211

Barbaros Hayreddin paflan›n türbesiçevresinde oluflmufl küçük hazirede bü-yük bir k›sm› denizci olmak üzere 22aç›k lahit fleklinde tafl sanduka ve 16adet de flahideli mezar bulunmaktad›r.Bunlar›n genellikle 17-19. yüzy›llara ta-rihli olduklar› dikkati çekmektedir.FFrreennkk CCaaffeerr PPaaflflaa ((ööllmm.. 11660088))

Kaptan-› Derya (1606-1608) ve va-lidir. Mezar› Befliktafl Barbaros türbesiiçindeki 4. sandukad›r. (Bayrak, 85)

84

Resim 18

Resim 19

E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U I V

Tophane-K›l›ç Ali PaflaCamii haziresindekiörnekler

Büyük Türk denizcilerden, kaptan-›derya K›l›ç Ali Pafla (1496-1587)’n›ntürbesinin yan›nda da baz› denizci me-zarlar› bulunmaktad›r.11.. AAtteeflfl MMeehhmmeett PPaaflflaa ((ööllmm.. 11886655))RReessiimm 2222--2233

Kaptan-› Derya Atefl Mehmed Pafla,K›r›m savafl›nda yararl›l›klar göstermifl,Sultan abdülaziz döneminde donanma-n›n yeni gemilerle güçlenmesini sa¤la-m›fl, 1863 y›l›nda Eminönü-Karaköyaras›ndaki ikinci a¤aç köprüyü yapt›r-m›flt›r. (Cantay, 150). Mezartafl› kita-besine göre 23 flaban 1281’de vefat et-mifltir.

TTaann››mm:: Mezar kapal› tafl sandukafleklinde ve iki flahidelidir. Lahit kade-meli iki kaide üzerinde oturmaktad›r.Alttaki kaide oldukça genifl ve yüksek(377x296x42cm), ikincisi ise daha kü-çüktür (260x164x12cm). Sanduka197x165 cm boyutlar›nda ve 120 cmyüksekli¤indedir. Lahit ve flahidelerebütün olarak bak›ld›¤›nda k›r›k direklibir gemi izlenimi hissedilmektedir.

1 dü¤ümlü ve oldukça kal›n urgantasviri bulunmaktad›r. fiahideler gemidire¤i fleklinde olup, tepeleri k›r›k b›ra-k›lm›flt›r. Ayak tafl›n›n gövdesine iki bi-lezik (manflon) sar›l›d›r. Bafl tafl›nda ha-latlarla ba¤lanarak toplanm›fl yelkenbezleri üzerinde kitabe bulunmaktad›r.Kitabe ve tafl›n baz› bölümleri boyan-m›flt›r.RReessiimm 2244

2. K›r›k gemi direkli mezar›n (1)hemen yan›nda yer alan kapal› lahitfleklindeki Marmara mermerinden ya-p›lm›fl olan denizci mezar› H. 1310(1894) tarihi tafl›naktad›r.Boyutlar›: alt kaide, 277x143x24 cm.Sanduka; 218x101x84 cm.fiahide; 185 cm.

85

Resim 20

Resim 21

Resim 22

T A R ‹ H ‹ K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T I Y L A

Genifl bir mermer levha fleklindekikaide üzerinde yer alan kapal› lahitfleklindeki sandukan›n dört bir kenar›n-da adeta bir gemi görüntüsü verilmifl,denizci armas› bulunmaktad›r. Armada;ay-y›ld›zl› sancaklar, m›zrak ve alemler,ucuna zincir ba¤l› çapa ve bunun üze-rinde s›ralanm›fl üç adet y›ld›z bulun-maktad›r. Armalar›n bulundu¤u panola-

r›n iki taraf›nda dikey bordürler halin-de rokoko tarz› bitkisel dallar yer al›r.K›sa kenardaki arman›n alt›nda di¤erle-rinden farkl› olarak Osmanl› devlet li-yakat madalyas› flemsesi bulunmakta-d›r. fiahideler silindirik formda olup,akantus yapraklar›ndan adeta bir çanaküzerinde yükselmektedirler. Bafl flahide-sinde 13 sat›rl›k kitabe ve H. 1310 tari-hi bulunmaktad›r.RReessiimm 2255

3. Di¤er gemici mezarlar›n›n hemenyan›nda yer alan üçüncü denizci tasvir-li mezar di¤erlerinden daha küçük bo-yutlarda ve aç›k lahit fleklindedir.Boyutlar›: kaide 167x85x34 cm.Sanduka 130x85x50 cm.flahide 65 cm.

Beyaz mermerden yap›lm›fl aç›k la-hitin yan cephelerinde k›vr›k akantusyapraklar› ortas›na yerlefltirilifl çapamotifi ve bu motifi çevreleyerek alt k›-s›mda dü¤ümlenmifl gemici halat› bu-lunmaktad›r. Bafl ve ayak flahideleri ro-koko tarz› bitkisel motiflerle çevrelen-mifl, köfleleri yuvarlat›lm›fl levha fleklin-dedir. Her iki levhada da afla¤›dan yu-kar›ya verev yapan sat›rlarla yaz› yer-lefltirilmifl ve üzeri yeflil ve siyah ile bo-yal›d›r.Piyale Pafla Türbesi veHaziresindeki örnekler

Türbe içinde Piyale Pafla’n›n ailesin-den çeflitli önemli tafl iflçili¤i sergileyenkad›n, çocuk ve erkek olmak üzere üçahflap sanduka on mermer lahit bulun-maktad›r. Mermer lahitler 17. yüzy›l›nnaturalist çiçek motifleri ile kabartmave çok renkli kalem iflleri ile süslenmifl-tir. (Aslanapa, s. 130) Bu özellikleri ileEyüp Sokullu türbesi içindeki lahitlerile Edirne Muradiye camii kalem iflleri-ne benzerlik göstermektedirler. (Asla-napa, s. 130) Türk tafl tezyinat› aç›s›n-dan güzel örnekler olan bu tafllar üze-rinde hançer tasvirleri, naturalist çiçek

86

Resim 23

Resim 24

E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U I V

ve a¤aç tasvirleri ile palmet tarz› tepe-likler dikkati çekmektedir. Ayr›ca tür-benin d›fl›ndada baz› denizci mezarlar›mevcuttur. Bunlar aras›nda kitabesindekaptan olarak rütbeleri belirlenmifl ikitane dikkat çekicidir.

1. Türbe giriflinin sol taraf›nda aç›ksanduka fleklindeki mezar.RReessiimm 2266

Kitabe: ........... merhum ve ma¤furKapudan Abdülrahim Pafla... Sene 1117fi z 2Boyutlar›: lahit 190x64x62 cm.flahide (kavuk k›sm› hariç) 170 cm.Lahit yan levhalar›nda kabartma olarakifllenmifl birer iri rozet bulunur. Kübikformadaki bafl ve ayak flahideleri mevcutolup, bafl flahidesinin dolama kavuk flek-lindeki tepelik k›sm› k›r›k ve hemen me-zar›n yan›nda durmaktad›r. Dört sat›rl›kkitabe de bafl tafl›nda bulunmaktad›r.

2. Türbe giriflinin hemen karfl›s›nda-ki flahideli aç›k mezar. Resim 27

fiahide yüksekli¤i 154 cm.fiahide tafl› üzerinde yer alan 9 sa-

t›rl›k kitabede ‘... Salih kapudan... sene1203, fi z 19..’ fleklinde isim ve tarihyaz›l›d›r. Bafl flahidesinin tepelik k›sm›ise kafesli dolama sar›k fleklindedir.YYeeddiikkuullee--AAlltt››nnkkaapp››ddaa,,DDeellii HHüüsseeyyiinn PPaaflflaa//BBuurrssaa (ölm. 1660)RReessiimm 2288--3300

88. sarazam (1656), Kaptan-› Derya(1634-35/1640/1658), vali, Girit serda-r›d›r. Sadrazaml›kta alt› gün kalm›fl veöldürülmüfltür.

Mezar› Yedikule içinde, Alt›nkap›yan›ndad›r. (Bayrak, 50)

Alt›nkap›n›n sa¤ taraf›nda, kaynaktabelirtilen yerde son derece tahrip ol-mufl bir mezara rastlanm›flt›r. Kitabe-sinden sadece ‘fatiha’ ve ‘sene 1199’ k›-s›mlar› okunabilmektedir. Ayak taraf›n-da kalan tafl levha üzerinde iri bir ro-zet, yan levha üzerinde ise üç iri rozetçiçek mevcut. Yan levhalaran biri mev-cut de¤il.

GENEL DE⁄ERLEND‹RMEVE SONUÇ

Türklerde mezar tafl› tarihi bir görü-

fle göre proto-Türk kültürü olan andro-

nova kültüründen itibaren bafllat›labilir.

Orta ve ‹ç Asyan›n daha erken dönem-

lerinde ortaya ç›kan menhirler, zaman-

la geliflimini sürdürmüfl, proto-Türk87

Resim 25

Resim 26

T A R ‹ H ‹ K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T I Y L A

devrinden itibaren mezartafl›, tanr›-ruh

simgeleri bulunan tafllar ve heykeller

olarak geliflimini sürdürmüfltür.

Böylece ‹slamiyetten önceki Türk

sanat›n›n bir unsuru olarak ortaya ç›kan

mezar tafl›, ‹slamiyetten sonraki devir-

lerde de bazen flekil ve süsleme aç›s›n-

dan ‹slami anlay›fla uyan bir sembo-

lizmle, bazen ‹slam öncesine yak›n fi-

gürlü süsleme ve bezemelerle varl›¤›n›

sürdürür.Bu gelenek Türkiye’yi Türkle-

rin anavatan› edifliyle bulundu¤umuz

topraklara ulafl›r.Osmanl› mezartafllar› özellikle son

Osmanl› döneminde genel çerçeve içi-ne giren baz› yabanc› unsurlarla birlikteeskiye ba¤l› olarak geliflimini sürdürür.

Denizci mezartafllar›nda temel ola-rak iki tarz vard›r. Bunlardan biri evvel-den beri geliflmekte olan mezartafl› ve-ya mezar ikonografik flemas›na uygunflekildir. ‹kinci flekil ise gemi biçimli,genellikle k›r›k direkleri ve yelkenleribulunan mezar tipidir. Bu flekil genelitibar› ile yabanc› kaynakl› olsa da ‹ko-nografik aç›dan bir sentez ortaya ç›ka-r›r. Nitekim bunlarda da ço¤u kez baflve ayak tafl› vard›r. Bir k›s›m süsleme-ler, armalar ve hilal flekilleri Türk sana-t›n›n en erken devirlerine kadar uzan›r.

Süslemelerin verilifl flekli ‘üslup dö-nemlerine göre’ farkl› bir karakter çi-zer. Yani klasik dönem süsleme üslup-lar› yan›nda, barok-rokoko gibi sanatdevirlerinin anlay›fl› da eserler üzerindehemen farkedilir. Böylece denizci me-zartafllar›nda da klasik dönemden Bat›-l›laflma devri sonlar›na kadar genel Os-manl›-Türk sanat›nda görülen süslememotiflerine paralel motifler, karfl›m›zaç›kar. Ancak denizcilere ait simgelerdaha daha çok (halat, k›r›k gemi direk-leri, yelken bezleri, çapa, gemi fleklindemezar gibi) son devir mezarlar›nda gö-rülür. Di¤er türdeki mezartafllar›nda isegeleneksel olarak ölümü ifade eden ve-ya yatan kiflinin statüsünü/kimli¤ini ve-ren bafll›klar veya motifler görülür.

Denizci mezartafllar› bazen aile so-fas› olarak (Eyüp-Tunuslu HayrettinPafla aile sofas›), bazen tek bafllar›nagenel mezarl›klar içinde yer almakta-

88

Resim 27

Resim 28

E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U I V

d›r. Baz›lar› da denizcilerin kendileri-nin yapt›rd›¤› cami, mescit, hazirele-rindedirler. (Tophane-K›l›ç Ali Paflacamii haziresi gibi). Büyük denizcilerinmezarlar› ise genellikle türbe flekline-dirler. Baflka bir çal›flma olarak sunula-cak olan denizci türbelerinin (BarbarosHayrettin Pafla, Yusuf Sinan Pafla, Bos-nal› ‹brahim Pafla, Köprülü MehmetPafla, Koca Sinan Pafla, Piyale Pafla, K›-l›ç Ali Pafla, Lala Mustafa Pafla, BulakMustafa Pafla, Halil R›fat Pafla, HasanHüsnü Pafla gibi) içlerinde de türbeninsahibi ve ailesi d›fl›nda baflka denizcile-rinde kabirlerine rastlan›r.

(Befliktafl-Barbaros Hayrettin Paflatürbesinde oldu¤u gibi). Söz konusudenizci mezar tafllar›n›n bir k›sm› iseDeniz müzesi taraf›ndan koruma alt›naal›nm›flt›r.

Mezartafllar›n›nbirkaç› ve flah›slarhakk›nda bilgi içinkullan›lankaynaklar:ASLANAPA, Oktay, Mimar Sinan’›n Ha-yat› ve Eserleri, Ankara 1988BAYRAK, M. Orhan, ‹stanbul’da gömülümeflhur adamlar (1453-1978), ‹stanbul 1979CANTAY, Tanju, ‹stanbul’un K›r›k GemiDirekli Gemici Mezarlar›, Erdem Dergisi, C.3,s. 9, Ankara 1987, s. 849-851ÇET‹N, Atilla, Tunuslu Hayreddin Pafla,Türkiye Diyanet Vakf› ‹slam Ansiklopedisi,C. 17, ‹stanbul 1998, s. 57-60ERDEM, Hüsamettin, Ahmet muhtar Efen-di/Girit, Türkiye Diyanet Vakf› ‹slam Ansik-lopedisi, C. 2, ‹stanbul 1989, s. 105-106HASKAN, Mehmet Mermi; Eyüpsultan Tari-hi, ‹stanbul 1996,ÖZDEM‹R, Kemal Osmanl› Deniz Harita-lar›, ‹stanbul 1992, s. 59PALA, ‹skedner, Abidin Pafla, Türkiye Diya-net Vakf› ‹slam Ansiklopedisi, C.1, ‹stanbul1988, s. 310

89

Resim 29

Resim 30

Resim 31