þõû0ËÈÌøÈ ÌÛÿÈ ×ÌÿçÈÈ È ÌÈ × Ìô/þÍûËÈÌÐ ÈæÌÛÿÈ Ì ÿ ç È È 7...

نفروا

یه یب ی

مو ی

و ومع

یریمم

یسم

ی قو

می

65

نقـــش ــان جهـ

فـصـــلنــــامــه علـمی-پژوهـشی

6-1 �شــمــــاره�1۳۹5� بهار�

فناوری های بومی و معماری همساز با اقلیمبررسی موردی: مسکن روستایی در سه پهنه بندی در استان سمنان

حسین کلانتری خلیل آباد1، سید محمد کاظمی2، علی اکبر حیدری3، مریم طباطباییان4، مهدی حقی5

چکیده کــه چنــد بعــدی بــودن گیهــای اقتصــادی، اجتماعــی و فرهنگــی اســت مســکن بــه عنــوان یکــی از نیازهــای اساســی انســان دارای ویژــا ح ســاخته اســت. در ایــن بیــن توســعه جامعــه شــهری ت مســکن، آن را بــه عنــوان یــک عامــل بنیــادی زندگــی جوامــع بشــری مطــرحــدودی پایــه هــای زندگــی روســتایی را در خــود نهفتــه دارد. بافــت مســکونی روســتایی بــا توجــه بــه نقــش و کارکــردی کــه در رابطــه بــا گــی هــای معمــاری فعالیــت هــای موجــود در روســتاها ایفــا مــی نمایــد از اهمیــت ویــژه ای برخــوردار اســت. ایــن مقالــه بــه بررســی ویژبرخــی الگوهــای مســکن روســتایی در ســه پهنــه بنــدی واقــع در اســتان ســمنان مــی پــردازد. بــه منظــور بررســی معمــاری مســکن گــی هــا مــی توانــد مشــخصات روســتایی در منطقــه بــا توجــه بــه طبقــه آبــادی هــا، اســتقرار روســتاها و قرارگیــری در بافــت )کــه ایــن ویژمعمــاری مســکن را تحــت تأثیــر قــرار دهــد( بــا نمونــه گیــری خوشــه ای، روســتاهای نمونــه انتخــاب مــی گــردد. شــکل درونــی و کارکــرد خانــه هــای روســتایی و نــوع مصالــح و ترکیــب آن هــا در بناهــا نیــز مــورد بررســی قــرار خواهــد گرفــت. نتایــج بررســی هــای نشــان مــی گــی هــای جغرافیــای -اقلیمــی نقــش تعییــن کننــده ای در بافــت و ســیمای مســکن روســتایی داشــته و نحــوه دهــد؛ موقعیــت و ویژــا ــکار مــی رود ب ــه در ســاخت و ســاز بافــت مســکونی روســتا ب ک ــوع مصالحــی ــه هــای روســتایی و ن ــرد خان شــکل گیــری فضاهــا، کارکســنت هــای بومــی و شــناخت مــردم از فنــون تولیــد مصالــح و بکارگیــری الگوهــای کارا در معمــاری بناهــای مســکونی متــداوم و پایــدار

بــوده اســت.

واژه های کلیدی: خانه روستایی، مصالح بومی، استان سمنان. تاریخ دریافت: 95/02/26تاریخ پذیرش: 95/03/15

[email protected] )1.دانشیار جهاددانشگاهی- تهران، ایران. )نویسنده مسوول [email protected] . 2.عضو هیئت علمی دانشکده هنر و معماری دانشگاه علم و هنر- یزد، ایران

3. عضو هیات علمی دانشگاه هنر، ایران. 4.کارشناس ارشد برنامه ریزی شهری دانشگاه هنر.

گروه مدیریت و برنامه ریزی شهری پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی جهاد دانشگاهی 5. پژوهشگر

Dow

nloa

ded

from

bsn

t.mod

ares

.ac.

ir at

23:

47 IR

DT

on

Frid

ay M

ay 7

th 2

021

https://bsnt.modares.ac.ir/article-2-542-fa.html

نفروا

یه یب ی

مو ی

و ومع

یریمم

یسم

ی قو

می


6-1 �شــمــــاره�1395� بهار�

نقـــش ن جهـــا

66

1. مقدمهبــه ســب اهمیــت موضــوع خانــه و مســکن در زندگــی جامعــه ایرانــی اســامی کــه پیــش درآمــدی از بررســی الگوهــای مســکن روســتایی اســت اشــاره ای بــه معــادل ایــن واژه در فرهنــگ و

ــات قــرآن مــی شــود. ادبیــات و ســپس در آی

معــادل واژه خانــه در فارســی باســتان آهنــه بــه معنــای جــا و گذشــته، خانــه بــه اتــاق )بخشــی از خانــه( محــل اســت . در

.)dehkhoda( گفتــه مــی شــد

کار مــی رود. بــا در عربــی واژه »بیــت« بــه معنــای خانــه بــه مراجعــه بــه فرهنــگ اســامی و آیــات قــرآن نیــز اشــارتی بــه کلمــه کــه واژه خانــه شــده اســت. از معانــی آیاتــی از قــرآن کــه منظــور کار رفتــه، مــی تــوان دریافــت »بیــت« در آنهــا بــه خانــه همــان و مــدت طولانــی ســکنای محــل بیــت از Qoran,hejr(همچنین ,82 (.)Qoran,Araf ,74 اســت)بیوتکــم مــن لکــم جعــل »والله آیــه در کــه شــده گفتــه ســکنا«)Qoran,nahl,80(، کاربــرد »مِــن« بــه منظــور تبعیــض، کــه خانــه دارای قســمتی بــرای ســکونت بــه ســبب آن اســت انبــار و و قســمتهایی غیــر مســکونی ماننــد محــل عبــادت، .)Haddad Adel,2011:3(محــل نگهــداری حیوانــات اســتهمچنیــن بــه لحــاظ فرهنگــی، خانــه یــا محــل زندگــی و ســکنای انســان امــروز هماننــد دیگــر مفاهیــم، چــون فضــا و مــکان، کــه از آن جملــه تعریــف دقیــق و پیچیــده تــری یافتــه اســت. کــه زندگــی : محــل آشــنایی بــی واســطه بــا جهــان و مکانــی

)Schulz,2002:141( گیــرد مــی صــورت آن در روزمــره

ــه لحــاظ نقــش و حیثیــت ســیمای ظاهــری کــه ب هــر واحــدی وقــوع محــل و بــوده هویــت دارای جغرافیایــی فضــای در مــی حســاب بــه ســاخت یــک باشــد معیــن فضــا در آن تــوان مــی را هــا ســکونتگاه کــه )Asadpour,2000:91(آیــد

نمــود. قلمــداد واحدهــا ایــن از نوعــی

نقــش هــای ایفــای تبلــور فضایــی ســکونتگاهها تجســم و روابــط چارچــوب در کــه باشــند مــی انســان اساســی محیــط شــرایط حســب بــر و محیــط و انســان متقابــل مــی ســازمان و... تاریخــی فرهنگــی، اجتماعــی، طبیعــی، ســکونتگاهها، ایــن جملــة از .)Rezvani,1997:132(یابنــدکــه بــه عنــوان یــک واحــد جغرافیایــی روســتاها مــی باشــند گیــری گونــی در شــکل گونا گردنــد و عوامــل محســوب مــی ویــژه بــه و اســت. جامعــه نقــش داشــته هــا آن اســتقرار و جامعــه روســتایی یــک سیســتم اســت. زیــرا از اجــزای مختلــف کــه پیوســته اجتماعــی، اقتصــادی و فنــی تشــکیل شــده اســت وابســته هســتند)Asayesh,2000:50(. شــبکه ســکونتگاه و هــای روســتایی همیشــه و همــه جــا از الگــوی یکنواخــت و

هماننــدی تبعیــت نمــی کنــد. در واقــع، تفــاوت هــای موجــود گــی هــای طبیعــی، تاریخــی، اقتصــادی و سیاســی از لحــاظ ویژموجــب تنــوع و تفــاوت در ســرزمین هــا و نواحــی بطــور عــام مــی کــه هــر یــک از شــبکه هــای شــود و بدیــن جهــت، طبیعــی اســت ــود را ــاص خ ــی خ ــی- فضای ــب مکان ــم و ترتی ــکونتگاهی، نظ س

.)Saeedi,1996:68(باشــد داشــته

تیــپ روســتایی، هــای ســکونتگاه شــناخت و بررســی در گونــه شناســی روســتاها از جملــه مــواردی اســت شناســی یــا کــه بــه منظــور ســهولت در امــر برنامــه ریــزی هــای توســعه

گیــرد. روســتایی همــواره مــی بایــد مــورد توجــه قــرار

عمــده مباحــث از یکــی اصــولًا روســتایی شناســی تیــپ بــر روســتاها، تیــپ در تنــوع اســت. روســتایی جغرافیــای کــه در بــه وجــود اثــر تفــاوت عوامــل و پدیده-هایــی اســت بــوده اســت. در مباحــث جغرافیــای آمــدن روســتاها مؤثــر انســانی، تیــپ روســتاها نســبت بــه عوامــل فیزیکــی بیشــتر متأثــر از ســاختارهای اجتماعــی و اقتصــادی روستاهاســت، مــی ایفــا را خــود نقــش نیــز فیزیکــی عوامــل گرچــه افضایــی اســتقرار الگــوی .)Mahdavi,2003:15(نماینــدکثــر فعالیــت ــه دلیــل وابســتگی ا ســکونتگاه هــای روســتایی باز بیــش طبیعــی، شــرایط و عوامــل بــه آن تولیــدی هــای ســکونتگاه هــای شــهری تحــت تأثیــر ایــن عامــل قــرار مــی

.)Azimi گیــرد)2003:74,

بافــت عمومــی ســکونتگاه هــای روســتایی بیانگــر شــکل، فــرم و گون در عرصه روســتا الگــوی حاصــل از تأثیرگــذاری عوامــل گوناگــی هاســت. و نحــوه ارتبــاط و کنــش متقابــل ایــن عناصــر و ویژهمچنیــن بافــت کالبــدی ایــن ســکونتگاه هــا نمایانگــر نحــوه نظــم پذیــری خانــه هــا و اســتقرار اراضــی زراعــی و نیــز چگونگــی کنــار یکدیگــر گرفتــن راههــا و میادین)شــبکه معابــر( در قــرار کــم و اســت)Saeedi,2002:52(. تشــخیص و تمایــز درجــه تراــه شــناخت ماهیــت و همچنیــن ــد ب شــکل هــر روســتا مــی توانکمــک آن بــر کــم حا اقتصــادی اجتماعــی- هــای تفــاوت کن روســتایی کنــد)Saeedi,2002:53(. در همیــن ارتبــاط مســاگاه شــیوه هــای زیســتی، معیشــتی و نهایتــاً نیروهــا و تجلــی اقتصــادی اجتماعــی- روندهــای و محیطــی مؤثــر عوامــل .)Saeedi,1994:511(تأثیرگــذار در شــکل بخشــی بــه آنهاســتشــکل در مؤثــر عوامــل و نیروهــا تجلــی هــا خانــه الگــوی گــی هــای خانــه هــای گیــری آنهاســت و از طریــق بررســی ویژو اقتصــادی اجتماعــی، روابــط بــه تــوان مــی روســتایی سیاســی و همچنیــن بــه ارزش هــای فرهنگــی، ســنن و آداب مــردم در زمــان برپایــی آنهــا و نیــز چگونگــی توســعه و گســترش روســتاها پــی بــرد. نحــوه ســاخت خانــه هــای روســتایی تــا ــای ــروه ه گ ــاس ــر اس ــتاها ب ــدی روس ــه بن ــه طبق ــادی ب ــد زی ح

Dow

nloa

ded

from

bsn

t.mod

ares

.ac.

ir at

23:

47 IR

DT

on

Frid

ay M

ay 7

th 2

021


نفروا

یه یب ی

مو ی

و ومع

یریمم

یسم

ی قو

می

67




اجتماعــی و تعییــن قدمــت و تاریــخ تکویــن آن هــا کمــک مــی )Saeidi,2002:75(کنــد

بلکــه ظاهــری، هــای جنبــه از تنهــا نــه روســتایی مســکن از لحــاظ ماهــوی نیــز بــا خانــه هــای شــهری تفــاوت هــای چشــمگیر دارد؛ ایــن تفــاوت هــا را تنهــا بــا مطالعــه ســازگاری آن گون مســکن هــا بــا محیــط طبیعــی پیرامونــی و کارکردهای گوناــه ــار آن »تجرب کن ــتائیان و در ــت روس ــط و فعالی ــا محی ــازگار ب س .)Saeedi,1996:4(ــت ــوان دریاف ــی ت ــنتی م ــاز« س ــاخت و س سخانــه هــای روســتایی بــرای ســکنه خــود فضاهــای لازم را بــرای زندگــی، انبــار کالا و آذوقــه، محــل نگهــداری دام، محــل ارتبــاط کنــد. اجــزا و فضاهــا در و تبــادل نظــر و ماننــد آن را مهیــا مــی واقــع عناصــر خانــه یــا واحــد مســکونی را تشــکیل مــی دهنــد کارکردهــای خانــه هــای روســتایی را مشــخص مــی و نهایتــاً کارکردهــای مختلفــی ســازند. خانــه هــای روســتایی دارای هســتند)Saeidi,1996:7( در ذیــل بــه هفــت دســته تقســیم

بنــدی اشــاره مــی شــود:

نقــاط روســتایی از لحــاظ تنــوع در وضعیــت توپوگرافــی، اقلیــم گــی هــای اقتصــادی و اجتماعــی بــا یکدیگــر دارنــد ســبب و ویژکن روســتایی در هــر منطقــه یــا ناحیــه از گردیــده اســت تــا مســالحــاظ شــکل معمــاری متفــاوت بــا یکدیگــر باشــند. بــر همیــن ــه ــاری خان ــای معم گیه ــی ویژ ــدف بررس ــا ه ــه ب ــن مقال ــا ای مبنهــای روســتایی اســتان ســمنان و در راســتای پاســخگویی بــه

ــر تدویــن یافتــه اســت: ــوالات زی س

1 ( آیــا موقعیــت روســتاها در نــوع معمــاری مســکن در بافــت روســتایی مؤثــر اســت؟

2 ( عمــده تریــن مصالــح مــورد اســتفاده در ســاخت و ســاز کدامنــد؟ گــرم و خشــك بناهــای روســتایی واقــع در اقلیــم

گانــه 3 ( آیــا الگوهــای مســکن روســتاها در پهنــه بنــدی ســه کارا مــی باشــد؟ متناســب بــا اقلیــم

2. شناخت اجمالی منطقهاســتان ســمنان در میــان حاشــیه شــمالی دشــت کویــر و جبهــه کــه دارای کــم بــاران جنوبــی البــرز واقــع شــده اســت هــای بــر 13 بخــش و 29 دهســتان مــی باشــد. پنــج شهرســتان، اســاس سرشــماری ســال 1385 اســتان ســمنان دارای 2223 کــه 756 آبــادی دارای ســکنه)34 درصــد( آبــادی بــوده اســت اســتان هــای آبــادی کل درصــد 66 مجموعــاً کــه بقیــه و می باشــند ســکنه از خالــی هــای آبــادی می گیــرد، بــر در را

.)Statistical Center Of Iran,2006(

3. روش کارروش تحقیــق در ایــن پژوهــش بــر مبنــای مطالعــات اســنادی اســناد شــامل اســنادی روش کــه باشــد مــی میدانــی و مکتــوب در زمینــه حیــات روســتایی و منابــع آمــاری اســت. گــی هــای در روش مطالعــات میدانــی بــه منظــور بررســی ویژمســکن در بافــت روســتایی بــا توجــه بــه تنــوع روســتاهای منطقــه مــورد مطالعــه از لحــاظ وســعت و نحــوه اســتقرار و کــه کیــدی کندگــی نامــوزون فضایــی آن هــا و همچنیــن تأ پرابــر انتخــاب انــواع مختلــف روســتاها در هــر یــک از شهرســتان ــه اســتان وجــود داشــته، در تعییــن روســتاهای هــای چهارگانــه ــری خوش ــه گی ــی روش نمون ــای اصل ــوب ه ــه از چهارچ نمونای اســتفاده شــده اســت. در ایــن خوشــه بنــدی ســعی شــده الگوهــای غالــب و نیــز آنهایــی کــه بــه جهــت فضایــی کارا بــوده و امــکان بهــره گیــری در الگوســازی و یــا مرمــت بــه جهــت حفــظ میــراث فرهنگــی روســتایی را دارد انتخــاب شــود. در انتخــاب گردیــده لحــاظ منطقــه بومــی گیهــای ویژ الگوهــا برخــی کــه آن مســکن بــه عنــوان دســتاورد و محصــول بــه نحــوی

معمــاری بــا شــرایط اقلیمــی منطقــه همســاز باشــد.

کارکردهای عمده مسکن در کارکردبافت های روستایی فضاهای متناسب با

رستررحت،یغذریخوردنیر...)رط ق(هین د ی-یزیبت الف

پختیریپز،یشبتشو یظررفیریم نیدیآنیخدم ت ب)مطبخ(

رستحو میریشبتشمی)حو م(سهدرشت ج

روتص د -یدتملند

تملندیصی یعیدست ،یپرقرشیطنوریر..،)ک رگ ه،یطویاه(

رجتو ع -یهمرمیگ

ررتب طیه یدیگررنیریرجرر یرظ یفیشرع ی)منهو نیخ نه،یرط ق(

ررتب ط تیممجمدیمن نیمض م یریرجزر یخ نهیررتب طیمنزیک و)ررمرر،یحن ط(

ک رکردیذخنرهیزس ز

ذخنرهیآب،یآذروه،یتملندرتیزررع ،یرنب رعاممهی)رنب ر(ی

کننــده نحــوه فضابنــدی و کارکردهــا تعییــن مجموعــه ایــن کالبــدی مســکن خواهــد بــود. نهایتــاً بافــت

کن روســتایی مطالعــه و بررســی معمــاری و ســازه هــای مســامــی توانــد نــه تنهــا بــه شــناخت مقتضیــات ســاخت و ســاز و تجربــه هــای پیشــینیان در معمــاری همســاز بــا محیــط و اقلیــم ــه عنــوان چراغــی در راه بهســازی ــد ب بیانجامــد، بلکــه مــی توانمســکن روســتایی فــراروی مســئولان و کارشناســان قــرار گیــرد.

در ایــران مطابــق بــا سرشــماری ســال 1385، تعــداد 63125 کــه فضــای زیســتی و تولیــدی بســیاری از روســتا وجــود دارد کــه ایــن کشــور را شــامل مــی شــود. تفــاوت هایــی جمعیــت

Dow

nloa

ded

from

bsn

t.mod

ares

.ac.

ir at

23:

47 IR

DT

on

Frid

ay M

ay 7

th 2

021


نفروا

یه یب ی

مو ی

و ومع

یریمم

یسم

ی قو

می




68

گــی هــای ســکونتگاه هــای اســتان ســمنان هــم از لحــاظ ویژمحیــط طبیعــی و هــم از نظــر وســعت و جمعیــت بــا تنــوع ــدا ــری، ابت ــه گی ــت نمون ــاس جه ــن اس ــر همی ــتند. ب ــرو هس روبســکونتگاه هــای اســتان را بــر اســاس حجــم جمعیــت و تفکیک چهــار شهرســتان بــه چهــار طبقــه جمعیتــی طبقــه بنــدی گردیــد )جــدول شــماره 1 (. ســپس بدلیــل محدودیت هــای کــه بــه تبــع طبیعــی در اســتقرار و شــکل پذیــری ســکونتگاهها ــه هــای روســتایی تأثیــر ــادی هــا و خان آن در بافــت مجمــوع آبــادی هــا در ــه آب ــل توجهــی داشــته اســت، طبقــات چهارگان قابهریــک از شهرســتان هــا از لحــاظ نحــوه اســتقرار طبیعــی بــه گــروه کوهســتانی، پایکوهــی و دشــتی تقســیم بنــدی شــده ســه اســت)جدول شــماره 2 (. بــر ایــن مبنــا ســعی گردیــد تــا نمونــه ــا عنایــت بــه هــای لازم از میــان هــر یــک از طبقــات روســتایی بگــردد. حجــم جمعیــت و وضعیــت اســتقرار آن هــا انتخــاب گــی هــای معمــاری ســپس بــه بررســی و شــناخت برخــی ویژو پایکوهــی کوهســتانی، پهنــه ســه در روســتایی کن مســا

دشــتی پرداختــه مــی شــود.

گیهای معماری مسکن روستایی 4. ویژ

ــی ــور بررس ــه منظ ــد ب ــر گردی ــه در روش تحقیــق ذک ک ــور همانطــا ــمنان ب ــتان س ــتایی اس کن روس ــا ــاری مس ــای معم ــی ه گ ویژگرفتــن طبقــه و نحــوه گیــری خوشــه ای و بــا در نظــر نمونــه لــذا گردیــد. آبــادی هــا، روســتاهای لازم انتخــاب اســتقرار کن مســا معمــاری گیهــای ویژ بررســی بــه مبحــث ایــن در بــر مبنــای نحــوه اســتقرار در ســه پهنــه دشــتی، روســتایی

کوهســتانی پرداختــه مــی شــود: پایکوهــی و

گی های معماری مسکن روستایی واقع 4-1. ویژدر پهنه دشتی

شــکل پذیــر بافــت روســتایی و تطبیــق شــرایط زندگــی بــا عوامــل طبیعــی در ایــن پهنــه قابــل توجــه اســت. بــه جــرأت مــی تــوان )Qobadian,2003:124( بیــان نمــود که یکــی از دســتاوردهای

عنصــر اصلــی تشــکیل دهنــده بنــا در ایــن پهنــه خشــت اســت. ــواره ای ــای گه ــش طاقه ــده و پوش کنن ــر و جدا ــای بارب دیوارهکــه تمامــاً از خشــت در ســیمای روســتایی بــه چشــم مــی خــورد گــی هــای ایــن پهنــه و بــا مــات گل ســاخته شــده انــد. از ویژکنــده اســت کــه الگویــی حضــور واحدهــای مســکونی نســبتأ پرابینابینــی بــه ســکونتگاه هــا داده اســت. بــه ایــن ترتیــب، هــر

گرمساردامغانشاهرودسمنانشهرست ن

تعداد طبقهیآه د یییییییییییییییییییییییییییییییییییآبادی

درصد کل از

تعداد نمونه

تعداد آبادی

درصد از کل



درصد از کل



درصد از کل


19492/4417468/2513076/9412379/34کوترری50خ نمرر

52/432911/432011/8295/83ی50ت ی99خ نمرر

10031/432394116/52138/42ت 199یخ نمرر

20083/842911/4284/72106/52خ نمرریرسیشتر

کل 21010014255100141691001015510011جوعی

جدول شماره1: نمونه های انتخاب شده از آبادی های دارای سکنه استان سمنان

گرمساردامغانشاهرودسمنانشهرستان

دشتیپایکوهیکوهستانیدشتیپایکوهیکوهستانیدشتیپایکوهیکوهستانیدشتیپایکوهیکوهستانیطبقه آبادی

13121-112122کمتراز50خانوار

3--11-12-111 50تا 99خانوار

2--2--13-12-100تا199 خانوار

200خانوار 22-11-11-22-وبیشتر

37128-257158جمع کل

جدول شماره2: نمونه های انتخاب شده بر اساس نحوه استقرار طبیعی آبادی های استان سمنان

Dow

nloa

ded

from

bsn

t.mod

ares

.ac.

ir at

23:

47 IR

DT

on

Frid

ay M

ay 7

th 2

021


نفروا

یه یب ی

مو ی

و ومع

یریمم

یسم

ی قو

می

69




ــواری اطــراف خــود اتصــال دارد و ــا چهــار دی واحــد مســکونی بــه واحــد مســکونی همســایه متصــل نیســت. ب

واحــد اصلــی تشــکیل دهنــده معمــاری ایــن پهنــه را مــی تــوان ــه ابعــاد ک ــاق دانســت ــا یــک ات ــا یــک مــدول و ی یــک ســتون و بآن عبــارت اســت از عــرض حــدود3 متــر و طــول بــا ضریــب 1/5 تــا 2/5 برابــر آن و شــکل حاصلــه بصــورت مســتطیل و پوشــش ســقف بــا عــرض محــدود و بــا کمــک طــاق گهــواره ای اســت. بــه ایــن ترتیــب، ترکیــب 2 یــا 3 و یــا بیشــتر ایــن ســلول هــا در کنــار یکدیگــر اســاس ترکیــب و آرایــش فضایــی در پهنــه دشــتی

ــد. ــی ده ــکیل م ــه را تش منطق

آرایــش فــوق مربــوط بــه محــل زندگــی مــی شــود و ســایر فضاها از قبیــل دامــی، انبــار و غیــره در کنــار آن شــکل گرفتــه اســت. وجــه

گیــری آرایــش فــوق رو بــه جنــوب و یــا جنــوب غالــب جهــت کــه نورگیــری مناســب تــری را امــکان پذیــر مــی شــرقی اســت ســازد. همــراه بــا اینگونــه آرایــش و ترکیــب ســلول هــا ســعی شــده ــا دو ــا عقــب نشــینی یــک ی اســت یــک شــبه ایــوان و ســایبان بســلول و حتــی بعضــأ ســه ســلول در جلــوی واحــد مســکونی کــه بیشــتر حالــت ســایبان دارد و از نفــوذ شــدید ایجــاد شــود

ــور آفتــاب جلوگیــری مــی کنــد. ن

در ایــن پهنــه تقریبــأ تمامــی واحدهــای مســکونی یــک طبقــه کــه در طبقــه هســتند، ولــی بعضــأ نمونــه هایــی وجــود دارنــد تابســتان نشــین( ســاخته شــده بــالا خانه)اتــاق یــک دوم کنان از پشــت بــام )در تابســتانها( برای اســتراحت اســت کــه ســا

اســتفاده مــی کننــد.

Saeidi &,1997:15( تصویــر شــماره1: نمونــه پــان مســکونی از پهنــه دشــتی- روســتای چشــمه نــادی.)Kalantari

تصویــر شــماره2: جزییــات اجرایــی از پوشــش گهــواره ای ســقف غالــب

.)Saeidi & Kalantari,1997:28( مســکن در پهنــه دشــتی

تصویر شماره3: مقطع عرضی و جزییات اجرایی طاق و سازه خانه خشتی

Dow

nloa

ded

from

bsn

t.mod

ares

.ac.

ir at

23:

47 IR

DT

on

Frid

ay M

ay 7

th 2

021


نفروا

یه یب ی

مو ی

و ومع

یریمم

یسم

ی قو

می




70

در ایــن پهنــه بعلــت عــدم وجــود شــیب تنــد، نمونــه واحدهــای هــر واحــد مســکونی در و نمــی شــوند شــیب دار مشــاهده

بســتری صــاف و مســطح مســتقر شــده اســت.

کــه ســازندگان بناهــا بــا تــوده بهــم ایــن پهنــه خشــت اســت فشــرده مصالــح خشــتی ضخامــت دیــوار را افزایــش و در نتیجــه

قابلیــت بارپذیــری و مقاومــت را نیــز افزایــش داده انــد.

واحدهــای مســکونی در ایــن پهنــه نســبت بــه یکدیگــر نزدیــک تــر و حیــاط ها)چهــار دیــواری و محــدوده یــک واحــد مســکونی( کوچکتــر از نمونــه هــای دشــتی اســت. در دســترس بــودن و کــه قابلیــت چــوب و تیرهــای چوبــی شــرایطی را فراهــم نمــوده دهانــه هــای ســلول هــا )اتاق-هــا( بــا محدودیــت ســاخته شــود و بــار ســقف روی دیوارهــای باربــر خشــتی انتقــال مــی یابــد. همچنیــن در ایــن پهنــه ابعــاد ســلول ها)اتــاق هــا( نیــز محــدود اســت. ترکیــب ایــن ســلول هــا بصــورت 2 یــا 3 فضــا بــوده و بعضــاً کــه همگــی دارای واحــد مســکونی بیشــتری را شــکل مــی دهــد ایوانــی نیمــه بــاز هســتند. ایــوان هــا بخاطــر نورگیــری مناســب روبــه جنــوب، جنوبشــرق و یــا شــرق هســتند. از شــاخص هــای معمــاری ایــن پهنــه ایــوان اســت کــه اتــاق هــا از دو یــا ســه طــرف آنــرا احاطــه نمــوده انــد. عــرض ایــوان معمــولًا از 1/5 تــا 2/5 متــر متفــاوت و طــول آن بســتگی بــه ترتیــب اتــاق هــای جانبــی

متغییــر اســت.

در ایــن پهنــه واحدهــای مســکونی عمدتــاً یــک طبقــه هســتند شــوند. مــی مشــاهده نیــز طبقــه دو واحدهــای بعضــاً و الگوهــای بررســی شــده در مــواردی حالتــی بینابینــی دیــده مــی ــین)بالاخانه( ــتان نش ــاق تابس ــک ات ــالا ی ــه ب ــه در طبق ک ــود ش

ســاخته شــده اســت.

د ر ایــن پهنــه بعلــت اینکــه بســتر زمیــن شــیب دار اســت، بعضــاً از ایــن شــیب در ســاخت و ســاز بنــا بهــره بــرداری نشــده اســت. از لحــاظ ســازه، عناصــر اصلــی تشــکیل دهنــده بنــا ســنگ، خشــت و چــوب اســت کــه توانایــی ایــن مصالــح محــدود اســت. کاربــرد ســنگ در عمــده مشــخصه ســازه ای در ایــن پهنــه پــی و کرســی چینــی اســت و دیوارهــای خشــتی روی آنهــا قــرار گیــرد و پوشــش ســقف عمدتــاً از تیرچوبــی اســت. ابعــاد مــی و تناســبات واحدهــای مســکونی و دهانــه اتــاق هــا، ارتفــاع و ماننــد آن بــا توجــه بــه نــوع بنــا و موقعیــت روســتا متفــاوت کــه نمونــه هــای ارائــه شــده گویــای ایــن مطلــب اســت. اســت

کن روســتایی واقــع در پهنــه تصویــر شــماره3: ســیمای ایــوان در برخــی مســا.)Saeidi,1996:52(پایکوهــی

و ایــوان از اســتفاده شــماره4: تصویــر مســکن الگوهــای برخــی اســتقرار در شــیب .)Saeidi & Kalantari,1997:52(

در واقــع روســتایی کن مســا معمــاری گیهــای ویژ -2-4پایکوهــی هــای پهنــه

ــتی ــه دش ــه پهن ــبت ب ــی نس ــاعد آب و هوای ــبتاً مس ــرایط نس شــت ــده اس ــث ش ــوب باع ــنگ و چ ــه س ــی ب ــن دسترس و همچنیتــا معمــاری و ســازه واحدهــای مســکونی ایــن پهنــه تفــاوت هایــی بــا پهنــه دشــتی داشــته باشــد. خشــت عنصــر اصلــی دیوارهــای باربــر و جــدا کننــده را تشــکیل می-دهــد، ولــی پــی و کرســی چینــی بــا ســنگ صــورت مــی گیــرد. دیوارهــای خشــتی ایــن پهنــه نســبت بــه دیوارهــای مشــابه در پهنــه دشــتی از

کمتــری برخــوردار اســت. ضخامــت

Dow

nloa

ded

from

bsn

t.mod

ares

.ac.

ir at

23:

47 IR

DT

on

Frid

ay M

ay 7

th 2

021


نفروا

یه یب ی

مو ی

و ومع

یریمم

یسم

ی قو

می

71




در واقــع روســتایی کن مســا معمــاری گیهــای ویژ -3-4کوهســتانی هــای پهنــه

گــی هــای ایــن پهنــه اســتقرار واحدهــای مســکونی از عمــده ویژکــم بــودن بافــت بــه شــکل چســبیده بهــم و یــا بــه عبارتــی متراــه در ک روســتا اســت. ســازماندهی فضاهــا بواســطه حیــاط هــا

گیــرد. ح شــده اســت صــورت مــی مقیاســی کوچــک طــر

گــی هــای معمــاری واحدهــای مســکونی در ایــن پهنــه از ویژکــه اتــاق هــا از دو هماننــد پهنــه پایکوهــی وجــود ایــوان اســت ــا ســه طــرف آن را احاطــه مــی کنــد. بــه عبــارت دیگــر، ترکیــب یکــه ایجــاد ایــوان در ســلول ها)اتــاق هــا( بــه نحــوی اســت

جلــوی فضاهــا را امکانپذیــر مــی ســازد.

ایوانهــا نیمــه بــاز هســتند و بــا 2 یــا 3 ســتون نگهــداری مــی شــوند. عمــق ایــوان هــا از 1/5 تــا 3 متــر متفــاوت اســت، ولــی

کننــده همجــوار طــول آن هــا بســتگی بــه اتــاق هــای احاطــه گــی ایــن پهنــه در بررســی برخــی ایــوان متغییــر مــی باشــد. از ویژالگــوی واحدهــا، ارتبــاط بصــری فضاهــای مجــاور ایــوان بــا کنین را از طبیعــت و منظــر ک ســا محیــط اطــراف اســت کــه ادراــت ــر کیفی ــذاری ب گ ــر ــر تأثی ــاوه ب ــد و ع ــی ده ــش م ــتا افزای روسفضاهــا، ســیمای پهنــه روســتایی را بــا پــر و خالــی شــدن ســطوح گیــری و نورگیــری ابنیــه از جلــوه بیشــتری مــی دهــد. جهــت

ــرد. گی ــی ــورت م ــرق ص ــا ش ــرقی ی ــوب ش ــوب، جن ــق جن طری

ســایر فضاهــا در حیاط)فضــای درونــی( بــه صــورت پیوســته و یا کنــده اســتقرار یافتــه انــد و عمدتــاً جهــت گیــری هــا بشــکلی پراکــه از نــور شــدید غــرب احتــراز شــود. عمــده فضاهــا در اســت واحدهــای مســکونی را اتــاق نشــیمن، اتــاق میهمــان، مطبــخ، ایــوان، تنورخانــه، فضــای دامــی، انبــار، حیــاط و باغچــه شــکل

مــی دهــد.

.)Saeidi & Kalantari,1997:28(تصویر شماره6: نمونه مسکن پایکوهی -روستای دزیان

.)Saeidi & Kalantari,1997:37(تصویر شماره5:استفاده از ایوان و شیب در استقرار برخی الگوهای مسکن

Dow

nloa

ded

from

bsn

t.mod

ares

.ac.

ir at

23:

47 IR

DT

on

Frid

ay M

ay 7

th 2

021


نفروا

یه یب ی

مو ی

و ومع

یریمم

یسم

ی قو

می




72

کاربــرد ســنگ، چــوب و خشــت بعنــوان عناصــر اصلــی بنــا در کاربــرد ســنگ نســبت بــه ایــن پهنــه مشــهود اســت. البتــه پهنــه دامنــه ای بیشــتر اســت. پــی و کرســی چینــی از ســنگ گرچــه اســت کــه روی آن بــا دیوارهــای خشــتی اجــرا مــی شــود . اکاربــرد دارد، ولــی عمدتــاً در پهنــه خشــت در هــر ســه پهنــه ک مناســب بــرای کوهســتانی بدلیــل عــدم دسترســی بــه خــاــکار مــی رود و از ســنگ ــر در ســاخت ابنیــه ب تهیــه خشــت کمت

بیشــتر اســتفاده مــی شــود.

)Saeidi & Kalantari,1997:64( تصویر شماره8: روستای افتر

کن روســتایی واقــع در پهنــه کوهســتانی تصویــر شــماره9 : ســیمای ایــوان در مســا)Saeidi & Kalantari,1997:66(

)Saeidi & Kalantari,1997:64(تصویر شماره7: روستای افتر

Dow

nloa

ded

from

bsn

t.mod

ares

.ac.

ir at

23:

47 IR

DT

on

Frid

ay M

ay 7

th 2

021


نفروا

یه یب ی

مو ی

و ومع

یریمم

یسم

ی قو

می

73




5- تحلیل و بررسی در پهنه های مورد مطالعهاتصــال و ارتبــاط واحدهــای مختلــف مســکونی گویــای ترکیــب کــه در همجــواری بــا فضاهــا در واحدهــای همســایگی اســت

بافــت روســتایی قابــل شناســایی اســت.

گســتردگی ترکیــب واحدهــای همســایگی در پهنــه کوهســتانی گــی آن از نســبت بــه پهنــه هــای دیگــر بیشــتر و نیــز فشــرده ــد ــتی واح ــه دش ــه در پهن ــت. بطوریک ــتر اس ــتی بیش ــه دش پهنمســکونی و فضاهــای جنبــی آن داخــل یــک چهــار دیــواری هســتند و کمتــر اتصــال بــا واحدهــای همســایه دارنــد و مرزهای تفکیکــی غالبــاً دیوارهــای حیــاط هســتند. امــا هــر چقــدر بــه طــرف پهنــه پایکوهــی و کوهســتانی نزدیــک شــویم، واحدهــای مســکونی بــه یکدیگــر نزدیکتــر شــده و فشــردگی آنهــا نیــز بیشــتر

مــی شــود.

نظــم پذیــری واحدهــای مســکونی در پهنــه دشــتی در حــد اتصــال چهــار دیــواری هــا اســت و از معبــر عمومــی دورنمــای کننــده بناهــا دیــده می-شــود و در اولیــن نظــر، دیوارهــای جداآن هــا مشــهود هســتند. بــه عبــارت بهتــر در پهنــه دشــتی ابنیــه ــزرگ واقــع هســتند مســکونی در داخــل چهــار دیــواری هــای بــردد. گ ــر مــی ــا یکدیگــر امــکان پذی ــوار حیــاط هــا ب و اتصــال دیکنــار کــه در پهنــه کوهســتانی بناهــای مســکونی در در صورتــی کــه ایــن فشــردگی در یکدیگــر و بطــور فشــرده اســتقرار یافتــه انــد پهنــه پایکوهــی کمتــر اســت. بــه عبــارت دیگــر در پهنــه دامنــه ــر اســت و بعضــاً ــه یکدیگــر نزدیــک ت ای واحدهــای مســکونی بــی آن هــا مــی ــد بناهــای مســکونی، همســایگی مــرز جدائ پیونــت ــار یکدیگــر حکای کن شــود. انتظــام واحدهــای مســکونی در

ــوان تــک تــک واحدهــا را ــی نمــی ت از پیوســتگی آن هــا دارد، ولجــدا از یکدیگــر تشــخیص داد.

کوهســتانی تــا چهــار دیــواری هــای واحدهــای مســکونی از دشــتی گســترده تــر می شــود و ایــن عامــل از شــرایط جغرافیایی کوهســتانی و توپوگرافــی زمیــن ناشــی مــی شــود. در مناطــق بدلیــل شــیب تنــد و محدودیــت زمیــن و عوامــل مختلــف دیگــر کنــار یکدیگــر جــای فشــردگی بافــت روســتا بیشــتر و ابنیــه در مــی گیرنــد. در نمونــه هــای پایکوهــی بــه علــت شــیب کــم زمیــن و یــا امــکان گســترش بنــا در ســطح زمیــن بافــت هــای مســکونی نیمــه فشــرده هســتند و در نمونــه هــای دشــتی محدودیــت ح اســت و واحدهــای مســکونی کمتــر مطــر زمیــن و شــیب میتواننــد در گســتردگی بیشــتری از بســتر زمیــن مســتقر شــده و

ــر قایــل شــوند. بــرای خــود حریمــی بــزرگ ت

ــا بررســی هــای بعمــل آمــده در ســطح منطقــه مــورد مطالعــه بمــی تــوان واحدهــای مســکونی را از لحــاظ وســعت، فــرم و ــود. در ــدی نم ــته بن ــا دس ــترش بن ــوه گس ــری و نح ــکل ظاه شایــن راســتا نخســت مــی تــوان بــه وســعت چهــار دیــواری واحــد نیمــه و...(، انبــار بســته)اتاق، فضاهــای شــامل مســکونی کــه گونــه باز)ایــوان، شــبه ایــوان و...( و باز)حیــاط( پرداخــت هــای برداشــت شــده در حاشــیه جنوبــی اســتان)پهنه دشــتی( دارای وســعت بیشــتری از لحــاظ ســطح اشــغال نســبت بــه کمتریــن آن در کوهســتانی اســت و پهنــه هــای پایکوهــی و کوهســتانی مشــاهده مــی شــود. روســتاهای چشــمه پهنــه دشــتی( فیروزآباد)شــاهرود- و دشــتی( نادی)گرمســار- روســتاهای و زیــاد وســعت بــا مســکونی واحدهــای دارای

)Saeidi & Kalantari,1997:67(تصویر شماره10 : پان و مقطع از مسکن در پهنه پایکوهی-روستای افتر

Dow

nloa

ded

from

bsn

t.mod

ares

.ac.

ir at

23:

47 IR

DT

on

Frid

ay M

ay 7

th 2

021


نفروا

یه یب ی

مو ی

و ومع

یریمم

یسم

ی قو

می




74

کــم برخــوردار کوهســتانی( از وســعت ده صوفیان)ســمنان- .) شــماره11 هســتند)تصویر

گونــه هــای تــوان نیــز مــی فــرم و شــکل ظاهــری از لحــاظ مختلــف را دســته بنــدی نمــود: در ایــن دســته بنــدی المــان هــای قائــم بناها)دیوارهــا( در تمامــی منطقــه نســبتاً مشــابه ــقف ــش س ــارت از پوش ــه عب ک ــی ــای افق ــان ه ــا الم ــتند، ام هسمــی شــود بــه شــیوه هــای متفــاوت بچشــم مــی خــورد و شــامل حاشــیه مســکونی واحدهــای باشــد. مــی تخــت و قوســی گهــواره جنوبــی منطقــه تمامــاً دارای پوشــش قوســی)طاق پوشــش پهنــه دشــتی بناهــای در عبارتــی بــه اســت. ای( تخــت در طاقهــا مشــاهده نمــی شــود و در پهنــه کوهســتانی نیــز پوشــش طــاق بــا فــرم قوســی وجــود نــدارد، بلکــه تلفیــق ایــن دو را در بعضــی روســتاهای پهنــه پایکوهــی مــی تــوان کــه روســتای ده سراب)گرمســار- پایکوهــی( و کــرد مشــاهده مصادیــق از میتوانــد ای( دامنــه جام)شــاهرود- روســتای گــی باشــند.در پهنــه کوهســتانی پوشــش-ها تخــت ایــن ویژبــوده امــا اســتثناهایی در پهنــه پایکوهــی در پوشــش هــای کــه شــیوه هــای متفــاوت در پوشــش طــاق مشــاهده مــی شــود

اســتفاده شــده اســت.

از لحــاظ نحــوه گســترش بنــا در ســه پهنــه، گونــه هــای مــورد گســترش بررســی نشــان مــی دهــد؛ در پهنــه دشــتی عمدتــاً گــر بنایــی در طبقــه فوقانــی وجــود بنــا در ســطح افقــی اســت و ادارد، بــه صــورت بالاخانــه یــا تابســتان نشــین اســت. امــا در کــه گســترش کیــد بــر ایــن بــوده پهنــه پایکوهــی و کوهســتانی تأبنــا در ســطح افقــی باشــد، ولــی بــه لحــاظ اینکــه پوشــش ســقف

هــا ســخت هســتند در ایــن دو پهنــه بلعکــس پهنــه دشــتی، گــر معمــاری و بافــت روســتا شــکل یافتــه اســت بدیــن منظــور اخانــه هــا در طبقــه فوقانــی گســترش یابنــد، مشــکات پوشــش کــه در ارتبــاط بــا گهــواره ای کــردن طــاق هــای طــاق و پــر

)authors( )تصویرشماره11: میزان و وسعت فضا در دو نمونه از پهنه دشتی )چشمه نادی( و کوهستانی )ده صوفیان

Dow

nloa

ded

from

bsn

t.mod

ares

.ac.

ir at

23:

47 IR

DT

on

Frid

ay M

ay 7

th 2

021


نفروا

یه یب ی

مو ی

و ومع

یریمم

یسم

ی قو

می

75




ایســتایی و قابلیــت مقاومــت دیوارهــا در برابــر بارهــای وارده گــردد. اســت یکــی از نقــاط ضعــف آن محســوب مــی

گرفتــه، بعضــاً طبقــه فوقانــی را بــرای درگونــه شناســی صــورت گرفتــه انــد ولــی عمــده زندگــی در طبقــه گســترش بنــا در نظــر همکــف مــی گــذرد و بالاخانــه بصــورت تابســتان نشــین یــا مهمان خانــه اســتفاده مــی شــود. حیــاط، مطبــخ، تنورخانــه، انبــاری گرفتــه و فعالیــت و ســایر فضاهــای وابســته در ایــن ســطح قــرار کنان بــا ایــن فضاهــا در ارتبــاط اســت و همــه امکانــات و عمــده ســا

تســهیات در همکــف شــکل یافتــه اســت.

1-5- شکل درونی و کارکرد خانه های روستاییگــون هــر واحــد مســکونی روســتایی بــه ســه نــوع فضاهــای گونافضــای عمــده تقســیم بنــدی مــی شــوند کــه شــامل: الــف( فضــای بســته)اتاق هــا، انبارهــا و...( ب( فضــای نیمــه باز)ایــوان، شــبه ایــوان، فضــای ارتباطــی بیــن حیــاط و خانــه و ...( ج( فضــای

باز)حیــاط و...( اســت.

نــوع اســتقرار و جهــت گیــری فضاهــای مختلــف از شــرایط طبیعــی ــاق هــای نشــیمن، مهمــان و ــه ات ک ــه طــوری تبعیــت مــی کنــد. بایوان)بخــش اصلــی زندگــی( عمدتــاً بــه طــرف شــرق، جنــوب ــتی ــه دش ــی در پهن گ ــن ویژ ــت. ای ــه اس ــرار گرفت ــوب ق ــرق و جن شکمتــر بــه جنــوب مــی عمدتــاً بــه ســمت شــرق، جنــوب شــرق و

باشــد. ولــی در پهنــه هــای دیگــر عمــده جهــت گیــری بــه ســمت جنــوب مــی باشــد. البتــه بــا قرارگیــری ســاختمان هــا در ســمت کنتــرل شــرایط تابــش و بــاد بــوده اســت. جنــوب، ســعی در وجــوه مشــترک فضاســازی در ایــن پهنــه هــا، در نحــوه اســتقرار اتــاق نشــیمن، مهمــان و مطبــخ بعنــوان مرکــز ثقــل زندگــی و گیــری آن نســبت بــه تابــش و بــاد و ماننــد آن اهمیــت جهــت

ــد. ــی یاب م

بیانگــر توانــد مــی آنهــا بیــن روابــط و فضاهــا از یــک هــر گــون آنهــا باشــد. واحدهــای برداشــت شــده عملکردهــای گوناکــه در تمامــی پهنــه هــا دارای فضــای باز-حیــاط- هســتند مشــترک اســت، ولــی میــزان کارکــرد آن در پهنــه هــای مختلــف کــه فضــای بــاز، مرکــز ثقــل ارتباطــی متفــاوت اســت. بــه نحــوی بــا ســایر فضاهــای واحــد مســکونی اســت. در پهنــه دشــتی اتصــال و ارتبــاط حیــاط بــا اتــاق هــای نشــیمن و مهمــان، بــدون ــا ســایبان هــم گیــرد )بعضــاً شــبه ایــوان ی واســطه صــورت مــی دیــده مــی شــود( ولــی در پهنــه هــای پایکوهــی و کوهســتانی گیــرد و بخشــی از ایــن ارتبــاط از طریــق ایــوان صــورت مــی ــه در پهنــه دشــتی در حیــاط صــورت مــی گیــرد، ک فعالیــت هــا کوهســتانی در ایــوان شــکل مــی یابــد. در پهنــه دامنــه ای و

اشــکال زیــر ایــن نــوع فضاهــا را نمایــش مــی دهــد.

تصویــر شــماره12: حیــاط فضــای شــکل دهنــده و عمــده در ســازماندهی مســکن پهنــه هــای روســتا )1996,5,saeidi( روســتای درجزیــن-

ــز ثقــل الگوهــای ــوان مرک ــه عن ــاط ب ــر شــماره 13: نقــش حی تصویمســکن در ســه پهنــه روســتایی و ایــوان بــه عنــوان فضــای نیمــه

)authors( بــاز

Dow

nloa

ded

from

bsn

t.mod

ares

.ac.

ir at

23:

47 IR

DT

on

Frid

ay M

ay 7

th 2

021


نفروا

یه یب ی

مو ی

و ومع

یریمم

یسم

ی قو

می




76

2-5- نوع مصالح و ترکیب آن در بناهاکننــده در معمــاری توجــه بــه اقلیــم، عــاوه بــر تأثیــر تعییــن کاهــش در ســیما و هویــت شــهرها و روســتاها، مــی توانــد در مؤثــر مســتقیماً نیــز ســاختمان بخــش در انــرژی مصــرف باشــد)Sartipipoor,2009:17( . بررســی معمــاری بومــی ایــن کالبــد فیزیکــی آن منطقــه نشــان دهنــده تأثیــر بــارز اقلیــم در مــی باشــد. مــواد و مصالــح ســاختمانی خانــه هــای روســتایی در منطقــه بــه ویــژه در ارتبــاط بــا بناهــای ســنتی، تــا حــد زیــادی بــه محیــط طبیعــی پیرامونــی وابســته اســت، بــه ایــن معنــا کــه روســتائیان اصــولًا مــواد و مصالــح ســاختمانی موجــود کــه در محیــط پیرامونــی خــود را در ســاخت بنــای خانــه هــا کار خــود بــا مقتضیــات معیشــتی آنهــا هماهنگــی دارد، بــه ــا توجــه بــه گســترش ارتباطــات و وســایل مــی گیرنــد. امــروزه بکاربــرد انــواع حمــل و نقــل، دگرگونــی هــای دامنــه داری در کــه در نحــوه مصالــح ســاختمانی پدیــد آمــده اســت. بــه طــوری ســاختمان ســازی و نیــز کاربــرد مــواد و مصالــح جدیــد جایگزین روســتایی هــای خانــه ســاخت در ســنتی مصالــح و مــواد کــه البتــه ایــن امــر در بســیاری از ســکونتگاه گردیــده اســت ــه ویــژه روســتاهای دور افتــاده و نواحــی دور هــای روســتایی باز شــبکه هــای ارتباطــی در منطقــه کمتــر بــه چشــم مــی خــورد.

کــه در بناهــای روســتایی منطقــه بــکار مهمتریــن مصالحــی گرفتــه مــی شــود عبارتنــد از:

الف( خشت

مــی ابنیــه انــواع تریــن قدیمــی از خشــتی ســاختمانهای گلــی هســتند یافتــه ســاختمانهای فــرم تکامــل بــا شــند و خشــت روســتائی، بناهــای )qobadian,2011,153-155(در کــه بــه لحــاظ از عمــده تریــن مصالحــی بــه شــمار مــی رود همســازی بــا اقلیــم و دسترســی آســان و نیــز توانائــی روســتائیان در ســاخت، دارای بیشــترین کاربــرد بــوده اســت. مــاده اساســی کــه ذرات ریــز رس آن را تشــکیل مــی ک بــوده خشــت، خــا-2009,202 ,zargar(دهــد. گل قالــب زده را خشــت مــی گوینــد208( . وجــه غالــب و مشــترک مصالــح در ســاخت واحدهــای کــه در پهنــه دشــتی روســتایی در ســه پهنــه خشــت اســت گل و خشــت از افقی)ســقف( قائم)دیوارهــا(، هــای المــان کوهســتانی ســاخته شــده اســت. ولــی در پهنــه پایکوهــی و پوشــش ســقف بــا تیرچــوب و بصــورت تخــت ســاخته شــده و کــه ترکیــب ایــن دو دیوارهــا بــا خشــت و ســنگ بنــا شــده انــد در پهنــه کوهســتانی بیشــتر از پهنــه پایکوهــی مــی باشــد. در پهنــه دشــتی بکارگیــری چینــه نیــز در تفکیــک فضاهــا بچشــم کــه گیهــای مهــم ایــن دیــوار ایــن اســت مــی خــورد. یکــی از ویژمقطــع آن بــه شــکل مثلــث اســت. ضخامــت آن در لایــه هــای کــه بــه طــرف بــالا مــی آیــد کمتــر مــی پایینــی بیشــتر و هــر چقــدر

گــردد)Zargar,2009:206( . در ســیمای ظاهــری واحدهــای مســکونی، کاهــگل عمــده تریــن مصالــح بــه کار رفته در پوشــش پهنــه در همچنیــن باشــد. مــی بناهــا روییــن هــای لایــه کوهســتانی و پایکوهــی نیــز پوشــش بــا انــدود کاهــگل مشــاهده

مــی شــود.

روســتایی کن مســا ســاخت در گل و خشــت از اســتفاده شــماره14: تصویــر )Saeidi & Kalantari,1997:26(

ب( سنگ

در پهنــه ی کوهســتانی و پایکوهــی منطقــه ســنگ بــه مقــدار کاربــرد ســنگ در روســتاها بیشــتر در پــی، کافــی وجــود دارد. کــه بــه علــت کرســی چینــی و زیرپایــه هــا مشــاهده مــی شــود باربــر بــودن، عــرض آنهــا قطــور بــوده اســت. زیــاد بــودن ســنگ در محــدوده هــای پیرامــون روســتا و نیــز بــالا بــودن بهــای مالون)ســنگ چهارتــراش( در مقایســه بــا ســنگهای قلــوه و کاربــرد ســنگ هــای لاشــه مجموعــاً ســبب گردیــده اســت تــا

تــراش خــورده و منظــم در ســاخت پــی بــه حداقــل برســد.

Saeidi &,1997( کن روســتایی تصویــر شــماره15 : بکارگیــری ســنگ در ســاخت مســا)Kalantari

Dow

nloa

ded

from

bsn

t.mod

ares

.ac.

ir at

23:

47 IR

DT

on

Frid

ay M

ay 7

th 2

021


نفروا

یه یب ی

مو ی

و ومع

یریمم

یسم

ی قو

می

77




ج( آجر

ک و آب کــه از ترکیــب خــا آجــر نوعــی مصالــح مصنوعــی اســت .)2009,34,zomarshidi( ــه دســت مــی آیــد ــه روش ســنتی ب بکــه البتــه بعلــت آجــر قابلیــت و قــدرت بیشــتری از خشــت دارد هزینــه بــالای آن در تولیــد و نیــز حمــل و نقــل آن در ســاخت بنــای روســتا بــه صرفــه نبــوده اســت. آجــر همــان خشــت پختــه ک خــا فراوانــی دیگــر طــرف از .)2009,210 ,zargar(اســتکاربردهــای آن بــا امکانــات و جهــت عملیــات خشــت زنــی و تخصــص هــای روســتایی از طــرف دیگــر کاربرد آجــر را در منطقه محــدود نمــوده اســت. البتــه در ســال هــای اخیــر بســیاری از روســتائیان بــا توجــه بــه داشــتن راه مناســب دسترســی بــه شــهر و توانائــی نســبی مــادی، بناهــای بســیاری بــا آجــر و تیرآهــن و بــه

طــور کلــی مصالــح جدیــد بنــا نمــوده انــد.

آجــر در بعضــی از خانــه هــای روســتایی جنبــه تزئینــی و پوشــش کــه نمــای بنــا را بــا پوســته ای از آجــر یافتــه اســت، بــه نحــوی کاهــگل را پوشــانده و یــا در مــواردی رویــه نمــای خشــتی و

ــد. ــوده ان ــرا نم ــر اج ــی از آج ــا ردیف ــیده و ب تراش

د( چوب

کوهســتانی و چــوب بعنــوان مصالــح ســاختمانی در پهنــه کــه از آن در پوشــش عمــده بناهــای پایکوهــی یافــت مــی شــود ایــن پهنــه اســتفاده مــی شــود و بعضــاً بــه عنــوان ســتون بــار ســقف را در دهانــه ایــوان هــا تحمــل مــی نمایــد. بــرای پوشــش گــره و ســقف فضاهــای مســکونی از تیرهــای صــاف، بــدون کــه تفــاوت قطــر ســر و تــه حتــی المقــدور زیــاد نباشــد، تیرهایــی

.)2009,221 ,zargar(گــردد اســتفاده مــی

تبریــزی و تنــه درختــان از تیرهــای چوبــی مصرفــی بیشــتر ــوده ضمــن آنکــه چوبهــای درختــان دیگــر از نواحــی ســپیدار ببیــرون از منطقــه وارد مــی شــوند. لایــه گل بــه منظــور مقاومــت و جلوگیــری از تــرک خوردگــی معمــولًا بــا کاه مخلــوط می شــود و بــام خانــه هــا بــا لایــه ضخیــم و ســنگینی از ایــن گل ها پوشــانده شــده و وزن آن توســط تیرهــا بــه ســتونهای چوبــی منتقــل مــی گــردد )fateh,2009,91( در برخــی نمونــه هــا نیــز زیــر لایــه گلــی بــا

حصیــر و یــا بــرگ گیاهــان پوشــانده مــی شــود.

سرشــاخه هــای درختــان و بعبارتــی ترکــه هــای چــوب بــرای پوشــاندن روی تیرهــای چوبــی اســتفاده مــی شــود. هــر میــزان کــه ترکیــب ایــن ترکــه هــای چــوب فشــرده تــر و منســجم تــر باشــد، ســطحی مناســب تــر بــرای پوشــش کاهــگل بــر روی بــام

فراهــم خواهــد شــد.

Saeidi &,1997(کن روســتایی تصویــر شــماره16 : نمونــه ســقف تیــر چوبــی در مســا)Kalantari

نتیجه گیریبــه عنــوان توانــد کن روســتایی مــی بررســی معمــاری مســاچراغــی در راه توســعه و بهســازی مســکن روســتایی فــراروی ایــن نمایــد. در نقــش ایفــای کارشناســان و ریــزان برنامــه کن روســتایی گــی هــای معمــاری مســا مقالــه بــه بررســی ویژاســتان ســمنان در ســه پهنــه دشــتی، پایکوهــی، کوهســتانی و بــه شــناخت و بررســی برخــی الگوهــای مســکونی در هــر یــک از پهنــه هــا، شــکل درونــی و کارکــرد خانــه هــای روســتایی و نــوع کن اســتفاده مــی شــود اقــدام شــد. در کــه در مســا مصالحــی کــه بــا ایــن تحقیــق، انتخــاب برخــی الگوهــا بــا ایــن پیــش فــرض کارا بــودن و نیــز امــکان الگوپــردازی در ســاخت همــراه باشــد و یا مرمــت و احیــاء مســکن در بافــت روســتا امکانــی در همســازی کنین فراهــم آورد صــورت گرفــت. مســکن بــا اقلیــم را بــرای ســا

گــی نتایــج بررســی هــا نشــان مــی دهــد؛ موقعیــت، عوامــل و ویژهــای جغرافیایــی نقــش بســزایی در ایجــاد الگوهــای معمــاری متناســب بــا اقلیــم در هــر پهنــه داشــته و ســیمای مســکن روســتایی را متناســب با آنها شــکل داده اســت. با بررســی های بعمــل آمــده در منطقــه مــورد مطالعــه واحدهــای مســکونی از گــون هــر واحــد گونا لحــاظ وســعت، فــرم و شــکل و فضاهــای مســکونی بــه ســه نــوع فضــای عمــده تقســیم بنــدی شــده انــد ــر ــا متأث ــری فضاه ــت گی ــتقرار و جه ــوع اس ــد ن ــخص گردی و مشکــه وجــوه مشــترک فضابنــدی در هــر از شــرایط طبیعــی اســت گیــری آن یــک از پهنــه هــا در نحــوه اســتقرار فضاهــا و جهــت گیــرد. همچنیــن؛ مــواد و ــاد صــورت مــی ــه تابــش و ب نســبت بکــه در بافــت مســکونی اســتفاده مــی نــوع مصالــح ســاختمانی گــردد وابســته بــه محیــط طبیعــی اســت و تأییــدی بــر بــوم آورد

بــودن مصالــح دارد.

نقــش حیــاط در هــر ســه پهنــه در ســازماندهی فضاهــا تأثیرگــذار بــوده و وجــه مشــترک تمــام الگوهــا بــوده اســت. همچنیــن رابــط نقــش کوهســتانی و پایکوهــی هــای پهنــه ایــوان در

Dow

nloa

ded

from

bsn

t.mod

ares

.ac.

ir at

23:

47 IR

DT

on

Frid

ay M

ay 7

th 2

021


نفروا

یه یب ی

مو ی

و ومع

یریمم

یسم

ی قو

می




78

ــه نحــو چشــم گیــری فضایــی بیــن انســان و محیــط بیــرون را بدر ســیما و بافــت برخــی روســتاها هــم در بعــد زیبایــی شناســی کارا بــوده اســت. از جلــوه بخشــیده و هــم بــه جهــت اقلیمــی کاربــرد کن کــه در ســاخت و ســاز مســا مهمتریــن مصالحــی کامــاً کــه رابطــه داشــته خشــت، ســنگ، آجــر و چــوب بــوده مســتقیم بــا شــرایط بومــی و جغرافیایــی منطقــه داشــته اســت. کــه در مبانــی معمــاری روســتایی نکتــه حائــز اهمیــت دیگــر منطقــه قابــل دریافــت اســت، تعامــل پذیــری معمــاری مســکن گیهــای بومــی و فرهنگــی ســازندگان ابنیــه و تأثیرپذیــری از ویژکــه تبلــور آن در ســادگی و شــفافیت فضاهــا همچنیــن بــوده امــکان تغییــر و شــناور بــودن فعالیــت در فضاهــا و الگوهــای ایجــاد شــده بــه چشــم مــی خــورد. محصــول چنیــن نگــرش کــه و بینشــی تولیــد معمــاری بومــی و همســاز بــا اقلیــم بــوده ــه ــت یافت ــاری عینی ــا معم ــز ب ــت و نی ــا طبیع ــان ب ــه انس در رابط

اســت.

فهرست منابع-Quran-Asayesh, Hossein (2000). .Tents an methods

of village planning.tehran: payam noor.-Asadpour, ebadoallah (2000). Check settle-

ments organizing space in the Meshkin shahr city. Master’s thesis. Geography and Rural Planning. Unpublished. Tehran: De-partment of Geography. Tehran University

-Haddad Adel, Gholamali (2011) Encyclope-dia of the Islamic World. Islamic Encyclo-pedia Foundation.Tehran (15st vol).

-Rezvani, Mohammadreza (1997) Check spatial-temporal organization and optimi-zation of settlements in rural areas. case study:Shahrood city. Geographical Re-search Quarterly.(153-133 ,(44

-Zargar,akbar (2009) . Rural Architecture of Iran.Tehran:Shahid Bheheshti university.

-Zomarshid, hosein (2006) Architecture of Iran. Run buildings with traditional mate-rials.Tehran:Zomorrd.

-Saeidi ,Abbas & Kalantari,Hossein (1997) Ar-chitectural and structural typology of rural houses in Semnan province.Tehran.. Re-search Department of sid(2 st vol).

حیاط و

نقش آن در

فضا

مصالح

استفاده شده

در بنا

فضاهاي

داخلی بنا

فرم بناها

وسعت بنا

عناصر معماري

روستایی منطبق

با اقلیم و محیط

طبیعی بومی

-Saeidi, Abbas( 1994) Socio-economic re-quirements in the construction of rural housing. Proceedings of the seminar on the development of housing policies in Iran.(1 st vol).

-Saeidi, abbas (1996) Place in small villages in the land development plan. Journal of Geographical Research.(76-67.(43.

-Saeidi, Abbas (2002) Geographical principles rural.Tehran: Samt .

-Sartipi poor , MohammadMohsen (2009) Building and construction materials.Teh-ran. :Shahid Beheshti university.

-Sartipi poor, MohammadMohsen (2009) Pa-thology rural architecture.tehran:Shahid Beheshti university & Enghelabe Eslami housing.

-Schulz, Christian Norberg (2002) The con-cept of residence. To allegorical architec-ture. Translator: Mahmoud Amir Yar Ah-madi.Tehran

-Azimi , Nasser (2003) Methodology settle-ments network. tehran: Research and Studies Center of Urban Development and Architecture of Iran. (1st vol).

Dow

nloa

ded

from

bsn

t.mod

ares

.ac.

ir at

23:

47 IR

DT

on

Frid

ay M

ay 7

th 2

021


نفروا

یه یب ی

مو ی

و ومع

یریمم

یسم

ی قو

می

79




-Fateh, Mohammad (2009) Rural architec-ture 2-1.Tehran:Elmo danesh.

-Qobadian , Vahid (2011) Climate study tradi-tional buildings. tehran:Theran university.

-Statistical Center of Iran (1996). Identifica-tion of villages. Damghan city.

-Statistical Center of Iran (1996) Identifica-tion of villages.Shahrood city.

-Statistical Center of Iran(1996) Identification of villages.Garmsar city.

-Statistical Center of Iran (1996) Identification of villages.Semnan city.

-motiei langaroodi , Seyyed Hassan (2003) Rural Planning with an emphasis on Iran.Mashhad.: SID. (1 st vol)

-Mahdavi ,Masood (2003) Introduction to the rural geography of Iran.tehran:Samt.

-Memarian , GolamHossein (1996) Iranian residential architecture(Introverted ty-pology).tehran: University of Science and Technology. (2st vol).

-HENRIK SAMULE NYBERG, A MANUAL OF PAHLAVI, WIESBADEN 1974-1964.

Dow

nloa

ded

from

bsn

t.mod

ares

.ac.

ir at

23:

47 IR

DT

on

Frid

ay M

ay 7

th 2

021


þõû0ËÈÌøÈ ÌÛÿÈ ×ÌÿçÈÈ È ÌÈ × Ìô/þÍûËÈÌÐ ÈæÌÛÿÈ Ì ÿ ç È È 7...

Documents