1 fÆ(1-74) nordisk (tryk7) - simple...

1_FÆ(1-74) nordisk (tryk7) 23/06/05 14:21 Side 1

Nor∂ur-landamál

vi∂ rótum og fótum

Ritstjórna∂ hevur Iben Stampe Sletten

Nord 2004: 12


var∂ stovna∂ í 1971 sum sam-starvsstovnur millum stjórnir-nar í Nor∂urlondum. Rá∂harra-rá∂i∂ leggur fram uppskot tilnor∂urlandará∂sfundir, útinnirtilmæli frá rá∂num, bo∂arNor∂urlandará∂num frá úrslit-um í samstarvinum og lei∂irarbei∂i∂ á teimum ymsu evnis-økjunum. Samstarvsrá∂harrar,i∂ eru útnevndir av stjórnunumí einstøku londunum, samskipasamstarvi∂. Rá∂harrará∂i∂ savn-ast í ymsum samansetingum,alt eftir hvørjir spurningarver∂a vi∂gjørdir.

var∂ stovna∂ í 1952 sum sam-starvsstovnur millum tey fólka-valdu tingini og stjórnirnar íDanmark, Íslandi, Noregi ogSvøríki. Finnland gjørdist limurí 1955. Sendinevndir úr Føroy-um, Grønlandi og Álandi erupartur av ávikavist donsku og finsku sendinevndunum. Í rá∂num eru 87 limir.Nor∂urlandará∂i∂ er stigtakariog rá∂gevandi og hevur eftir-litsuppgávur í nor∂urlendskasamstarvinum. Stovnar íNor∂urlandará∂num eru alfundurin, formansskapurin og nevndirnar.

Tann málsligi felagsskapurin erein grundliggjandi fyritreyt fyrití fólksliga, mentanarliga, bú-skaparliga og politiska samstarv-inum í Nor∂urlondum. Mál-politiska arbei∂i∂ í Nor∂urlend-ska rá∂harrará∂num ver∂ursamskipa∂ og stµrt av einumstµringarbólki, i∂ hevur hesarhøvu∂suppgávur: 1) at virkasum sakkøn nevnd mótvegisNor∂urlendska rá∂harra-rá∂num og Nor∂urlanda-rá∂num, tá i∂ ta∂ snµr seg umnor∂urlendskar málspurningarog nor∂urlendskan málpolitikk,2) at virka sum samstarvsnevndhjá teimum nor∂urlendsku mál-nevndunum og uttanlandslekt-arunum, 3) at virka sum stµring-arbólkur fyri tvørgangandistu∂ulsskipanina Nordplus málog sostatt hava um hendi tayvirskipa∂u ábyrgdina av skipan-ini. Stµringarbólkurin Málrá∂

Nor∂urlanda í málsamstarv-inum hjá Nor∂urlendska rá∂-harrará∂num virkar vi∂ stø∂i íhesum málsetningum: at fremjasamnor∂urlendska málfatan, at styrkja kunnleikan til málini í Nor∂urlondum, at fremjafólkaræ∂isligan málpolitikk og málfatan í Nor∂urlondum,at styrkja stø∂una hjá nor∂ur-lendskum málum í og uttan fyri Nor∂urlond. Í Nor∂ur-landará∂num, samstarvsrá∂-num hjá teimum nor∂ur-lendsku lóggávutingunum,hava mentanar- og útbúgving-arnevndirnar ábyrgd av spurn-ingum vi∂víkjandi málsam-starvinum. Netsí∂ur um nor∂ur-lendska málsamstarvi∂ eru atfinna fyrst og fremst á skandi-navisku málunum (donskum,norskum, svenskum).

Nor∂urlandamál vi∂ rótum og fótum

Nord 2004:12© Nor∂urlendska rá∂harrará∂i∂, København 2004ISBN 92-893-1039-1Forlagsritstjórn: Iben Stampe SlettenGrafisk verklei∂sla: Kjell OlssonSni∂gáva: Carl-H.K. Zakrisson, www.polytype.dkMyndir: Ivar Gjørup, www.egoland.dkKort: John Fowlie/studio16aPrent: Akaprint A/S, Århus 2005Upplag: 1000Prenta∂ á umhvørvisgott pappír i∂ lµkur krøvini í nor∂urlendsku umhvørvisásetingini. Printed in Denmark

Nor∂urlendska rá∂harrará∂i∂ Nor∂urlandará∂i∂Store Strandstræde 18 Store Strandstræde 18DK-1255 København K DK-1255 København KTelefon (+45) 3396 0200 Telefon (+45) 3396 0400 Telefax (+45) 3396 0202 Telefax (+45) 3311 1870

www.norden.org

Nor∂urlendska rá∂harrará∂i∂ Nor∂urlandará∂i∂ Nor∂urlendska málsamstarvi∂


Formæli / Fyri Málrá∂ Nor∂urlanda 9

Netútgávan »Nor∂urlandamál vi∂ rótum og fótum« / Iben Stampe Sletten 11

Yvirlit yvir, hvussu nettilfari∂ er skipa∂ 12

Kunning um greinar 13

Nor∂urlendsk málsøga 13

Nútí∂arinnar røtur í fortí∂ini 13

Fjølbroyttu Nor∂urlond 14

Hvør ma∂ur sítt mál – málføri nú á døgum 15

Enskt mál – hóttan ella tilfeingi? 16

Mál í røring – men hvagar gongur lei∂in? 17

Nor∂urlendsk mál í fortí∂ og nútí∂ / Arne Torp 19

Málini í Nor∂urlondum: Tríggjar ættir – mong mál 23

Tann indoevropeiska málættin 27

Ættarmyndilin og nor∂urlendsk mál 30

Tann germanska málgreinin 31

Tann germanska ljó∂skúgvingin 32

Arvor∂, tøkuor∂ og innflutt or∂ 33

Meginnor∂urlond: Ymisk mál ella bara málføri? 35

Frástø∂umál 36

Standardmál 40

Málførahøpi og standardmál í germanska máløkinum 41

Trµ ella fimm mál? 43

Hví bókmál og nµnorskt? 44

Nútí∂ar nor∂urlendsk mál 44

Innihald


Ættarmyndilin eina fer∂ enn 46

Tjúkk-l 49

Hjáljó∂aviknan 49

Skarr-r 49

Søgulig flokking av nor∂urlandamálum eftir aldumyndlinum 52

Frá frumnorrønum til víkingatí∂ 52

Rúnaristurnar 52

Eysturnorrønt og vesturnorrønt 54

Í hámi∂øld: Nor∂urnorrønt og su∂urnorrønt 56

Nµggjari tí∂: Útnor∂urlendskt og meginnor∂urlendskt 59

Hví eru meginnor∂urlendskt og útnor∂urlendskt fjarstø∂umál? 60

Ymisk bending 60

Ymiskur frambur∂ur 65

Or∂ini hava mest at tµ∂a fyri fatanina 66

Er ættarmyndilin burturkast? 68

Meginnor∂urlendska grannamálsfatanin

– ein høvu∂státtur í nor∂urlendska samlagnum 70

Grannamálsfatanin í vanda? 73

Bókmentir 74

Internet 74

Finskt / Kaisa Häkkinen 75

Finskt og ættarmál tess 75

Forsøga finna 76

Finsk málføri 76

Skei∂ í søguni hjá finskum 79

Fornfinskt og mi∂aldarfinskt 79

Gamalt skriftfinskt 80

Eldri nútí∂arfinskt 80

Nútí∂arfinskt 81


Nútí∂arfinska ljó∂kervi∂ 82

Grundleggjandi bendingardrøg 84

Høvu∂sdrøg í or∂alagslæruni 90

Or∂feingi∂ 91

Finskt nú og í næstum 94

Bókmentir 95

Internet 95

Sámisk mál / Mikael Svonni 97

Sámiskt búøki og sámisk mál 97

Søgulig sambond 98

Tí∂arskei∂i∂ frá ár 4000 til 2000 f.Kr. 99

Tí∂arskei∂i∂ frá ár 2000 f.Kr. til 1000 e.Kr. 99

Sámatal 100

Bygna∂urin í sámiskum 101

Sagnor∂abending 101

Stovnskifti 102

Fallbending 102

Or∂aavlei∂sla 103

Tí∂ og háttur 104

Stavskipan og málljó∂ 105

Skriftmál 106

Stø∂an hjá málinum í samfelagnum 107

Lóggáva 107

Sámiskt í skúlanum 108

Sámiskt í fjølmi∂lunum 109

Bókmentir og tónleikur 109

Samfelagi∂ annars 110

Til kunningar 111

Bókmentir 111

Internet 111


Kalaallisut – grønlendskt / Carl Christian Olsen 113

Vi∂urskiftini millum talu- og skriftmál 113

Grønlendsk málføri 116

Ey∂kenni fyri grønlendska máli∂ 117

Eitt samsetingarmál (agglutinerandi mál) 117

Eitt ergativt mál 117

Bendingarvi∂urskifti 118

Fallbending 120

Persónendingar 121

Enklitisk ískoyti 122

Høvu∂ssagnor∂ og hjálparsagnor∂ 122

Menningin av kalaallisut sum skriftmáli 123

Standardgrønlendskt 124

Tøkuor∂ og fremmandaor∂ 125

Stø∂an hjá málinum 126

Bókmentir 127

Internet 127


Formæli

Nor∂urlandamál vi∂ rótum og fótum er eitt samnor∂urlendskt læru-bókarverk. Í árinum 2000 tók málpolitiski tilvísingarbólkurin hjáNor∂urlendska rá∂harrará∂num stig til eina nor∂urlendska mál-søgu, sum var ætla∂ studentaskúlanæmingum. Verkætlanin var∂sett í verk í samstarvi vi∂ nordspråk, ein samtøka av nor∂urlendsk-um mó∂urmálslærarum og lærarum, sum undirvísa í nor∂urlendsk-um sum fremmandamáli. Steen Svava Olsen var∂ settur sum verk-lei∂ari, men endaliga ritstjórnin var∂ latin Iben Stampe Sletten.

Málrá∂ Nor∂urlanda* takkar nordspråk fyri samstarvi∂ ogserliga Iben Stampe Sletten fyri hennara sera stóra og avgerandi lutí sí∂sta parti av verkætlanini.

Vi∂ hesum útgávuverki er ætlanin at vekja ansin hjá teimum ungufyri tµdninginum, i∂ máli∂ hevur og at økja tilviti∂ um, at Nor∂ur-lond eru ein málsligur og mentanarligur felagsskapur, treyta∂ur avsøguligum og politiskum vi∂urskiftum. Endamáli∂ er at styrkja áhug-an, bæ∂i fyri samnor∂urlendska sjónarhorninum og fyri tí málsligapartinum av mó∂urmálsundirvísingini.

* Málrá∂ Nor∂urlanda var∂ sett í 2004 í sta∂in fyri málpolitiska tilvísingarbólkin hjá Nor∂urlendska rá∂harrará∂num


Nor∂urlandamál vi∂ rótum og fótum ver∂ur givin út sum undirvís-ingarbók til studentaskúlar í øllum Nor∂urlondum á íslendskum,føroyskum, svenskum, norskum og donskum – og ver∂ur haraftur-at til taks á internetinum um netportri∂ hjá Nor∂urlendska rá∂-harrará∂num: www.nordskol.org. Har liggur eisini rúgvismiki∂tilfar vi∂ stuttum kjaktekstum á donskum, svenskum og norskumum t.d. nor∂urlendsk mál og mentanir, um stø∂una hjá málførumí ymsum londum og um stø∂una og framtí∂ina hjá smáum málumí eini tí∂ vi∂ altjó∂ager∂. Nettilfari∂ ber væl til at fáa yvirlit yvir vi∂at lesa kunningina ni∂anfyri, har tær einstøku greinarnar ver∂aumrøddar. Til ber at økja um tilfari∂ so hvørt vi∂ nµggjum greinum,uppgávum o.tíl.

Málrá∂ Nor∂urlanda vónar, at lærarar á øllum stigum hava hegnitil at gagnnµta bókina og nettilfari∂ í eini undirvísing, sum kannvirka fyri at fremja tann málfelagsskap millum øll Nor∂urlond,sum fólkini ynskja.

November 2004Fyri Málrá∂ Nor∂urlanda

Gu∂rún Kvaran

forma∂ur

Formæli10


IBEN STAMPE SLETTEN

Netútgávan »Nor∂urlandamál vi∂ rótum og fótum«

Tú kanst fáa atgongd at Nor∂urlandamálum vi∂ rótum og fótum um net-portri∂ hjá Nor∂urlendska rá∂harrará∂num: www.nordskol.org.Nettilfari∂ er fyri ein part tær fµra greinarnar (2. kapittul) og fyriein part ein rø∂ av málsøguligum og málpolitiskum tekstum, sumeru flokka∂ir eftir evni (3.-7. kapittul).

Í 3. kapitli ver∂ur úr ymsum hornum lµst, hvussu fortí∂in kemurtil sjóndar í nútí∂ar málnµtslu. 4. kapittul er um sambandi∂ millummál og mentanarligan samleika. 5. kapittul lµsir, hvussu málføriniver∂a nµtt og hvørja stø∂u tey hava nú, og 6. kapittul umrø∂ir,hvussu málini í Nor∂urlondum ver∂a ávirka∂ av enskum. Í 7.kapitli ver∂ur at enda kjakast um framtí∂ina hjá nor∂urlendskummálum í eini tí∂ vi∂ altjó∂ager∂.

Ni∂anfyri er eitt yvirlit yvir netútgávuna av Nor∂urlandamálum

vi∂ rótum og fótum og ein stutt kunning um innihaldi∂í greinunum.

Allar greinarnar í 2. kapitli eru bæ∂i á ís-lendskum, føroyskum, norskum, svensk-um og donskum, men greinarnar frá 3.-7.kapittul eru antin skriva∂ar á norskum,svenskum ella donskum. Sostatt erugó∂ir møguleikar at lesa yrkistekstir áøllum nor∂urlendskum málum um:

• Nor∂urlandamálin me∂ rótum og fótum• Nor∂urlandamál vi∂ rótum og fótum• Nordens språk med røtter og føtter• Nordens språk med rötter och fötter• Nordens sprog med rødder og fødder


Iben Stampe Sletten12

Yvirlit yvir, hvussu nettilfari∂ er skipa∂

Formæli eftir Málrá∂ Nor∂urlanda

1. kapittul Framløga Iben Stampe Sletten

2. kapittul Nor∂urlendsk málsøga

2.a Nor∂urlendsk mál í fortí∂ og nútí∂ Arne Torp

2.b Finskt Kajsa Häkkinen

2.c Sámisk mál Mikael Svonni

2.d Kalaallisut – grønlendskt Carl Christian Olsen

3. kapittul Nútí∂arinnar røtur í fortí∂ini

3.a Om Etymologi (á donskum) Zakaris Hansen

3.b Finskan frysbox för germanska ord (á svenskum) Birgitta Abrahamsson

3.c Den danske tunge (á donskum) Kristján Árnason

4. kapittul Fjølbroyttu Nor∂urlond

4.a Sidemål nå igjen – fy faen! (á norskum) Gunnar Simonsen

4.b På svenska i Finland (á svenskum) Birgitta Abrahamsson

4.c Minoritetsspråk i Norden (á svenskum) Marie-Louise Wentzel

4.d De nordiske specialtegn (á norskum) Arne Torp

4.e Vet du noe om navn i Norden? (á norskum) Gunnar Simonsen

4.f Den islandske navneskik (á norskum) Ari Páll Kristinsson

5. kapittul Hvør ma∂ur sítt mál – málføri nú á døgum

5.a Får du tala ditt eget språk? (á svenskum) Marie-Louise Wentzel

5.b Dialektar – ei historie om dei pene,

dei korrekte eller dei gale? (á norskum) Gunnar Simonsen

5.c Farvel til dialekterne i Danmark (á donskum) Lisbeth Nyborg

5.d Findes der dialekter på Færøerne? (á donskum) Zakaris Hansen

5.e Island – landet uden dialekter? (á donskum) Kristján Árnason

6. kapittul Enskt mál – hóttan ella tilfeingi?

6.a Om purismen (á donskum) Kristján Árnason

6.b Engelsk tur-retur (á donskum) Lisbeth Nyborg

6.c Om domænetab (á donskum) Lisbeth Nyborg

6.d Have a nice day, hörru! (á svenskum) Marie-Louise Wentzel

7. kapittul Mál i røring – men hvagar gongur lei∂in?

7.a Hvor går språket? (á norskum) Gunnar Simonsen

7.b Ord på väg (á svenskum) Marie-Louise Wentzel

7.c Fra runer til sms (á donskum) Lisbeth Nyborg

7.d Globalsprog – nationalsprog – lokalsprog (á donskum) Lisbeth Nyborg

7.e Uddør de nordiske sprog? (á donskum) Lisbeth Nyborg


Kunning um greinar

Nor∂urlendsk málsøga (2. kapittul)

Í mest tµ∂andi táttinum av útgávuni: »Nor∂urlendsk mál í fortí∂og nútí∂« (2. partur a) ver∂ur fari∂ ígjøgnum menningina frá einumfrumnorrønum samupphavi til nútí∂ar nor∂urlendsk mál. Sagtver∂ur frá líkskapi og byrjandi muni á or∂feingi, or∂ager∂ og setn-ingabygna∂i og um gamla ávirkan, m.a. av latíni og lágtµskum. Eisiniver∂ur røtt um, hvat tveir málbroytingarmyndlar, ættarmyndilinog aldumyndilin eru nµtiligir til sum málvísindalig ambo∂.

Annar kapittul rúmar eisini teimum trimum greinunum:»Finskt« (2. partur b), »Sámisk mál« (2. partur c) og »Kalaallisut-grøn-lendskt« (2. partur d), har lesarin ver∂ur kunna∂ur um bygna∂in ogsøguna hjá nevndu málum og um málsligu stø∂una í teimum lond-um, har málini ver∂a tala∂.

Hesin kapittul svarar eitt nú spurningunum: Hava øll fólk í Nor∂-urlondum einafer∂ skilt hvør annan uttan himpr? Nær og hvussubroyttist frumnorrøna máli∂ til nútí∂ar málini, íslendskt, føroyskt,svenskt, norskt og danskt? Og hví eru finskt, sámiskt og grønlendsktikki nor∂urlendsk mál?

Nútí∂arinnar røtur í fortí∂ini (3. kapittul)

Sí∂an koma tríggir tættir, sum úr ymsum hornum lµsa, hvussufortí∂in sæst aftur í nútí∂ar málnµtslu:

3. partur a. Fyrst er ein táttur um upprunafrø∂i, t.e. vísindinium søguna hjá einstøkum or∂um. Upprunafrø∂i stendur í and-søgn til almennu málsøguna. Or∂asøga er mentanarsøga – ta∂vátta upprunafrø∂iligar lµsingar av nor∂urlendsku or∂unum or∂,stakkal og bein og av landsnøvnunum. Málsøga er bæ∂i mentanar-søga og fyri ein part landssøga.

3. partur b. Annar táttur vísir, hvussu finskt virkar sum »frysti-boks« fyri eina hóp av nor∂urlendskum or∂um, sum eru tikin inní finska máli∂ fyri meira enn 2000 árum sí∂ani. Av tí at finskt hevurikki veri∂ fyri nær til so nógvum ljó∂broytingum sum tey nor∂-urlendsku málini, eru tøkuor∂ini ofta var∂veitt í upprunalíki, bertlaga∂ eftir finskari ljó∂skipan.

3. partur c. Ein stórur munur millum nútí∂ og mi∂øld er, at fólkúr øllum økinum frá nor∂búgvabygdunum í Grønlandi til Álandsog frá Nor∂urnoregi til Jútlands eftir øllum at døma hava skilt hvørannan og hava havt somu reglur fyri rúnaristur. Í sí∂sta tátti í hesum

Netútgávan »Nor∂urlandamál vi∂ rótum og fótum« 13


parti er stutt kunning um »Danska tungu,« sum samnor∂urlendskamentanarmáli∂ var∂ nevnt, og um teir rithøvundar og tátí∂ar »mál-vísindamenn«, sum nµttu og mentu hetta mál.

Fjølbroyttu Nor∂urlond (4. kapittul)

4. partur a. Neyvan eru onnur vi∂urskifti, i∂ hava líka stóran tµdningfyri mentanarliga samleikan sum máli∂. Menningin av einumnorskum skriftmáli var ein sta∂festing av sjálvstø∂u landsins; menhetta troka∂i ikki ta∂ danska burtur, og tí hava nor∂menn í sløk120 ár havt tvey almenn skriftmál, bókmál og nµnorskt – í ymsumbrigdum. Í fyrsta tátti í kapitlinum »Sidemål nå igjen ...« er ein søgu-lig lµsing av serligu norsku málstø∂uni, og røtt ver∂ur um málsliguframtí∂ina. Er ta∂ rímiligt, at næmingar skulu upp bæ∂i í sínumhøvu∂smáli og sí∂umáli, tá i∂ ta∂ reint málvísindaliga er ivasamt attala um tvey mál? Og kann spja∂ingin møguliga økja um sosialarójavnar?

4. partur b. Í Finnlandi eru bæ∂i finskt og svenskt almenn mál.Veitst tú ikki alt fyri eitt, hvat mál ávikavist finnlandssviar og svøríkisfinnar tala – og hvat munurin millum finnar og finnlending-ar er – ver∂ur tú klókari, um tú lesur táttin »På svenska i Finland«.Nú er ikki longur kravt at læra bæ∂i málini, men hvat hendir vi∂tvímælinum og nor∂urlendska samhaldinum, um svenskt oftari ogoftari ver∂ur valt frá?

4. partur c. Tátturin um »Minoritetsspråk i Norden« elur frameina mynd av málsliga margfeldinum vi∂ einum yvirliti yvir teymál, i∂ eru mó∂urmál hjá pørtum av íbúgvunum í Nor∂urlondum,men hvørki eru høvu∂smál, málføri ella innflytaramál. At sámisktog romani eru vard av evropeiska sáttmálanum um landspartamálog minnilutamál frá 1998, vita kanska tey flestu, men ta∂ er í grund-ini eisini galdandi fyri máli∂ hjá eitt nú kvänum í Noregi, torn-dalsfinnum í Svøríki, tartarum og fornrussum í Finnlandi og tµskaminnilutanum í Danmark.

4. partur d. Vi∂ einum nor∂urlendskum máli sum mó∂urmáliver∂ur tú varur vi∂ málslig serdrøg, tá i∂ tú sendir teldupost umenskmælt forrit – og úrsliti∂ ver∂ur ein »stavgreytur«. Flestu skrift-mál vi∂ latínskum stavra∂i eru bøtt vi∂ serstavum. Í hesum táttiver∂ur sagt frá søguni um eksotisku nor∂urlendsku bókstavirnaræ/ä, ø/ö, å, π og ∂.

Fólkanøvn eru serligt samnor∂urlendskt fyribrigdi. Mong børneita enn á døgum nøvn vi∂ túsund ára rótum í nor∂urlendskum,



men fleiri a∂rar bylgjur enn tann nor∂urlendska hava ávirka∂ vali∂av nøvnum og navnasni∂um. Kapittulin endar vi∂ tveimum brotumum ávikavist navnasi∂ í nor∂urlendskum yvirhøvur (4. partur e) ogtann serliga si∂in í Íslandi (4. partur f).

Hvør ma∂ur sítt mál – málføri nú á døgum (5. kapittul)

Var∂ Kalmarsamveldi∂ ikki loyst sundur í 16. øld, høvdu vit kan-ska umrøtt svenskt, norskt, danskt, føroyskt og íslendskt sum nor∂ur-lendsk málføri! Men nú hevur hvørt landi∂ sítt serliga mál – ogmálføri – eitt nú su∂uroyarmál, norrlendskt, bornholmskt ellajämtlendskt.

5. partur a. At fólk skilja hvør annan er ikki bert treyta∂ av mál-kunnleika, men fyri ein stóran part eisini av hugbur∂i. Fyrsti part-ur í hesum kapitli veitir okkum innlit í, hvussu tolsemi∂ er vi∂ mál-førum í ávikavist Finnlandi, Svøríki, Noregi og Danmark.

5. partur b. Nú á døgum hevur nµtslan av málførum ógvuligaymiska stø∂u – og harvi∂ útbrei∂slu – í ymsu Nor∂urlondunum.Men ymisk vi∂urskifti kunnu ávirka gongdina. Møguliga kemureitt mótrák ímóti altjó∂ager∂ini, i∂ er útja∂aranum til fyrimunar.Mundu málførini tá fingi∂ ein ø∂rvísi leiklut? Í partinum »Dia-lekter – ei historie om dei pene, dei korrekte eller dei gale?« ver∂urm.a. kjakast um stø∂una hjá málførunum í almennu mi∂lunumvi∂ atliti at regluskipa∂um talumáli. Teir mongu spurningarnir íhesum partinum kunnu íbirta nógv mentanarpolitiskt kjak.

5. partur c. Ofta ver∂a vi∂urskiftini millum ríkismál og málføriøsandi lµst solei∂is: »Eitt mál er eitt málføri vi∂ heri og flota« (MaxWeinreich). Í táttinum »Farvel til dialekterne i Danmark« ver∂urumrøtt, hvar »Herur og floti« hjá danska ríkismálinum hava veri∂serliga sterkir. Sum talumálsbrigdi ræ∂ur ríkismáli∂ at kalla í øllumalmennum samskifti, og málføri ver∂a bert havd til húsbrúk. Ígrundini halda tey, i∂ siga naka∂ um ta∂, at fongur er í at dugafleiri málbrigdi; hví tykist ta∂ ikki so, tá i∂ samanum kemur?

5. partur d. Tó at málføri eru næstan burturdottin í Danmark,eru tey enn livandi í Føroyum, her máli∂ er nógv fámentari!Kanska tí at fyri hálva 19. øld var einki reglubundi∂ skriftmál, harmálførini vór∂u savna∂ og javna∂. Munir í frambur∂i ver∂a gó∂-tiknir, men toli∂ er ikki ta∂ sama, tá i∂ talan er um frábrigdi í mál-læru og or∂feingi – eitt nú tá i∂ or∂ hava ymisk kyn og harvi∂ eisiniymsa bending nor∂anfyri og sunnanfyri. Les meir í greinini:»Findes der dialekter på Færøerne?«



5. partur e. Í Íslandi er gongdin tann, at sta∂bundin málbrigdikámast. Ógreitt er, hví máli∂ ver∂ur einshátta∂, men kanska kemurta∂ av tí, at ljó∂broytingarnar hava veri∂ so smáar sí∂an mi∂øld ogat rættskrivingin er tí líti∂ og einki broytt frá forníslendskum.Fornsøgumáli∂ virkar mangan sum fyridømi fyri nútí∂ar talumál,og málsligt stø∂ufesti hevur vi∂ sær, at broyttur frambur∂ur lætt-liga kennist vanvir∂iligur. Les meira í greinini: »Island – landetuden dialekter?«

Enskt mál – hóttan ella tilfeingi? (6. kapittul)

Málsliga samskifti∂ millum nor∂urlond hevur gjøgnum tí∂irnarhavt avgerandi tµdning fyri málgongdina, og ikki er alt fari∂ framí stillum. Nú á døgum er ta∂ samskifti∂ vi∂ enskt, i∂ vekur mestanans bæ∂i til ilt og gott og sum elvir til miki∂ kjak, i∂ ber dám avmálreinsing.

6. partur a. Í fyrsta tátti ver∂ur greitt frá hugtakinum purisma

ella strembanini eftir at halda máli∂ »reint« vi∂ at nµta og mæla tilávís or∂ og or∂asni∂, i∂ eru mett at hóska til máli∂. Onnur or∂ver∂a hildin at vera »órein« og ver∂a tí lúka∂ burturúr. Ta∂ ber tilat tala um málreinsing bæ∂i á persónligum og á hægri málpolitisk-um stigi. Í greinini ver∂ur røtt um hugbur∂ og mannagongd íDanmark, tí minst puristiska Nor∂urlandinum og í Íslandi, tí mestpuristiska.

6. partur b. Tí∂ir skifta. Í nor∂urlendskum málum er tøkan úrenskum alsamt vaksandi og hongur saman vi∂ politiska og fíggjar-liga harradøminum hjá USA eftir annan heimsbardaga, men sohevur ikki altí∂ veri∂. Eftir at danskir og norskir víkingar løgdupartar av Onglandi undir seg, virka∂u norrønt og fornenskt li∂ umli∂ í fleiri hundra∂ ár og blanda∂ust so smátt um smátt. Mong avvanligastu or∂unum í enskum stava tískil frá máli, i∂ einafer∂ var∂tosa∂ í núverandi Tµsklandi, Danmark og Noregi. Søguligu vi∂ur-skiftini ímillum enskt og nor∂urlendskt ver∂a vi∂gjørd í greinini»Engelsk tur-retur«.

6. partur c. Ta∂ er einki nµtt í tí, at tiki∂ ver∂ur frá teimum, i∂hava valdi∂ og teimum, i∂ tørvur er á at samskifta vi∂ – eitt anna∂er, at eitt heilt mál ver∂ur avloyst av einum ø∂rum! Tøkan av enskumog amerikonskum or∂um til mi∂lar, handil og tøkni er nú so umfat-andi, at summi halda ta∂ fara at treingja tjó∂armáli∂ fullkomiligaburtur. Greinin snµr seg um málsligan økismiss. Kann ella eigur at



ver∂a lagt uppí? Eitt forbo∂ fyri enskum er óhugsandi, og eitt kravum at nµta tjó∂armáli∂ er nyttuleyst – men hvat er so at gera?

6. partur d. Í øllum Nor∂urlondum eru ta∂ teyungu, sum eru høvu∂sinnflytarar úr enskumog amerikonskum. Mong fata seg sjálv sumtvímælingar og hava einki ímóti at gevaheimamálinum ein altjó∂a dám vi∂ atnµta ensk frø∂ior∂ og hugtøk, men hvíer ta∂ nú snildari at shoppa enn at faratil handils? Hví ljó∂a tµ∂ingar av eittnú fast food láturligar? Hví skulu vityvirhøvur geva okkum far um, hvatbig pack ella disc man eitur í fleirtali áføroyskum? Tátturin »Have a nice day,hørru« gevur ikki svari∂, men fleiri spurn-ingar og dømi.

Mál í røring – men hvagar gongur lei∂in? (7. kapittul)

7. partur a. Øll livandi mál eru áhaldandi í røring. Talumáli∂ broyt-ist, tá i∂ fólk møta hvør ø∂rum, lurta, ávirkast og kanska broytamálbur∂in eitt sindur, og hóast afturhaldandi ávirkanina av or∂a-bókum, málnevndum og lærarum ver∂ur eisini skriftmáli∂ broyttáhaldandi. Ber til at stµra gongdini? Og hví royna vit at gera ta∂? Í fyrsta parti í kapitlinum ver∂ur spurningur settur: »Hvor gårspråket?« og hugt ver∂ur eftir, hvussu ymsu Nor∂urlondini takasær av málbroytingum.

7. partur b. Máli∂ broytist alsamt skjótari, so or∂abøkur ver∂askjótt avolda∂ar. Ein merking ver∂ur flutt úr einum høpi í anna∂,og ein hjámerking kann skjótt gerast høvu∂smerking. Í kunningar-samfelagnum koma broytingar vi∂ slíkari fer∂, at ikki bert teygomlu hava ilt vi∂ at fylgja vi∂. Í táttinum »Ord på väg« ver∂urnomi∂ vi∂ ymsar broyttar merkingar og tær misskiljingar, i∂ kunnustandast av teimum.

7. partur c. Málsøgan er ikki bert bundin at skiftandi or∂feingi,bending og ljó∂læru, men eisini at, hvussu tilfar og kynstur erument til at festa, goyma og varpa mál út – undir einum nevnt mi∂lar.Tátturin »Fra runer til sms« gevur eina hóming av, hvønn tµdningnµggir mi∂lar hava havt fyri útlátsins innihald, sni∂ og virki.Fjarritarin, telefonin, útvarpi∂, sjónvarpi∂, teldan og fartelefonin



hava hvør í sínum lag ávirka∂ menniskjans samveru- og samskift-ishættir á undursaman hátt. Eingin hev∂i t.d. kunna∂ sæ∂ fyri sær,hvat fartelefonin fekk at tµ∂a fyri barna- og ungdómsmentanina –og vert er at geva gætur, at sms-máli∂ og rúnaristurnar havaymiskt í felag.

7. partur d. Í táttinum »Globalsprog – nationalsprog – lokal-sprog« ver∂ur fari∂ inn á spurningin: Hvussu fer at gangastnor∂urlendsku málunum og alnor∂urlendsku fatanini í 21. øld?Higartil hevur gongdin í Nor∂urlondum veri∂ tann, at málini erualsamt gli∂in sundur, tí sí∂an sameindu »donsku tungu« er av tjó∂-skaparligum og politiskum grundum lagdur sjógvur ímillum lond-ini málsliga. Nú hevur altjó∂ager∂in eina javnandi ávirkan vi∂enskum sum altjó∂a máli. Men myndin er ikki eintµdd. At ensktver∂ur nµtt sum lingua franca tykist í løtuni sum ein missur fyrinor∂urlendska samanhaldi∂, men kemur kanska í ø∂rum umfari atstyrkja fólkaræ∂i∂. Frá tí degi ver∂a íslendingar, føroyingar, finnar,grønlendingar og sámar, i∂ á∂ur hava veri∂ partar í samstarvinumá fremmandamáli, í hvussu er á jøvnum føti vi∂ danir, nor∂mennog sviar ...

7. partur e. Óttin fyri framtí∂ini hjá teimum nor∂urlendskumálunum kemur serliga av tí ávirkan, i∂ enskt hevur fingi∂ sumungdómsmál, handilsmál og mi∂lamál. Men tey nor∂urlendskumálini eru í løtuni ikki í vanda fyri at doyggja út. Onkur sámiskmál eru tó longu burtur, og um allan heim hvørva mál og menta-nir sum ongantí∂ á∂ur. Sambært útrokningum hjá málgranskarumer helvtin av teimum 7300 málunum, i∂ vit vita um, burtur um100 ár. Í mi∂al doyr eitt mál út tíggjunda hvønn dag, og nú inter-neti∂ vinnur fram, er vandin fyri máldey∂a upp aftur størri. Spurn-ingurin í hesum parti »Uddør de nordiske språk?« er tí ikki óvi∂-komandi. Ta∂ eru hugurin og evnini hjá teimum ungu og møgu-leiki teirra til at tala máli∂, i∂ gera av, hvørja lagnu ta∂ fær. Hvørjamálsliga framtí∂ vilja vit hava? Og hvønn leiklut vilja vit, at nor∂ur-lendsku málini skulu hava í framtí∂ini?

Gó∂an lestrarhug!

Tµtt úr donskum hevur Óli Jákup Niclasen



ARNE TORP

Nor∂urlendsk mál í fortí∂ og nútí∂Mállíkskapur og málmunur,

málættir og málskyldskapur

Fólk hava til allar tí∂ir gáa∂ eftir, at or∂ í ymsum málum líkjast, ogtey hava gjørt sær hugsanir um, hví líkskapur og munur eru millummál. Í tí kristna Evropa var∂ vanliga hildi∂, at øll menniskju upp-runaliga høvdu tala∂ hebráiskt. Ta∂ var jú máli∂ í Gamla testa-menti, og sostatt máttu Ádam og Eva eisini hava tala∂ hebráiskt íParadísi. Frágrei∂ingin, hví ein ørgrynna av ymsum málum seinnitók seg upp, var eisini at finna í Bíbliuni, í 11. kapitli í 1. Mósebók.Her ver∂ur sagt frá, at menniskjuni í felag ætla∂u at byggja eitttorn, sum skuldi røkka heilt til himmals, men hesa ætlan helt Gudlíti∂ um, og tí leg∂i hann uppí og blanda∂i mál teirra solei∂is, at teyikki longur skiltu hvør annan. Tískil sleptu tey ætlanini og spjadd-ust í sta∂in út um allan heimin.

Ástø∂i∂ um hebráiskt sum frummál er ikki ta∂ einasta, sum hevurveri∂ uppi frá gamlari tí∂. Svenski vísindama∂urin Olof Rudbeck

(1630-1702) leg∂i í einum stórætla∂um verki í trimum bindum vi∂heitinum Atlantica fram ástø∂i∂ um, at oyggjaríki∂ Atlantis, sum

Søgnin um Bábilstorni∂

Henda søgn hevur helst tiki∂ seg upp

vi∂ stø∂i í einum ovurstórum torni, sum

var ein partur av tempulbygningunum

í bµnum Bábylon vi∂ Evfrat. Navni∂

Bábylon merkir ’Gudanna portur’,

men ísraelar tulka∂u ta∂ sum sni∂ av

tí hebráiska sagnor∂inum balal, sum

merkir ’at ørkymla, órógva’, og solei∂is

var∂ frumsøgnin um ta∂ sonevnda

Bábilstorni∂ til. Máliskan bábilskur hurli-

vasi = ’ru∂uleiki’, sum er til í mongum

evropeiskum málum, vísir upprunaliga

til ta stø∂u, sum kom í, eftir at Gud

hev∂i lagt uppí og ste∂ga∂ byggingini

av torninum vi∂ at blanda tungumálini.


forngrikski heimspekingurin Platon vildi vera vi∂ hev∂i ligi∂ úti íAtlantshavi, á∂renn ta∂ eftir einari nátt fór undir kav, í roynd ogveru var Svøríki. Men ikki nóg miki∂ vi∂ tí: Svenskt var eisini frum-máli∂, sum bæ∂i grikskt, latín og hebráiskt eru sprottin úr.

At ta∂ var minst líka ótrúligt og ósannlíkt ástø∂i sum frum-søgnin sjálv um Atlantis, komu fólk heilt skjótt eftir. Longu fimmtiár seinni gjørdi landsma∂urin Olof von Dalin gjøldur burtur úrhugflognum hjá Rudbeck á henda hátt (í føroyskari tµ∂ing):

Sjálvt navni∂ Ádam er reint svenskt: Ádam var∂ skapa∂ur av mold, av dusti. Ta∂ er jú Av damm (svenskt damm = dust). Tá i∂ V ver∂ur tiki∂ burtur av Av damm, fáa vit Adam.

Eva er eisini reint svenskt navn. Tá i∂ ma∂urin vakna∂i og sá sín vakurleika vi∂ ikki so frægt sum einum fikubla∂i fyri, er ta∂ natúrligt, at hann undra∂ist og seg∂i: He! Hva? Og úr teimum tveimum or∂unum spyrst beinanvegin: Heva?

Ástø∂i∂ um, at hebráiskt var upphavi∂ til øll onnur mál, var ikkilætt at prógva – og ta∂ var jú heldur ikki rætt, vísti ta∂ seg seinni.Men á∂renn naka∂ vísindaligt háttalag kundi vísa á ella prógva,hvussu mál vóru í ætt, var ta∂ heldur ikki møguligt at mótprógvaslík ástø∂i, sum at hebráiskt ella svenskt mátti vera ta∂ frummáli∂,sum øll heimsins mál eru runnin úr.

Eitt slíkt háttalag kom tó fram fyrst í 19. øld vi∂ uppdagingini av tí, sum vit nevna arvafrø∂iligur (genetiskur) málskyldskapur. Vi∂teimum sonevndu søguliga-samanberandi málvísindunum fekst eittneyvt ambo∂ til at kunna avgera, hva∂an líkskapurin millum málstava∂i. Hann kann nevniliga stava frá:

1. almennum umstø∂um í tí fyrstu málinnlæringartilgongdini,sum gera, at or∂ av slagnum mamma og pápi í stórum dráttumeita umlei∂ ta∂ sama um allan heim

2. or∂atøku, sum t.d. upprunaliga grikska or∂i∂ demokrati ellaarábiska or∂i∂ alkohol. Tey eru eisini at finna um stórar partarav heiminum

3. at mál, sum í dag kunnu vera rættiliga ymisk, hava flutt seg íørsmáum stigum í nógv ættarli∂ frá einum felags upphavi.

Bara í tí sí∂sta førinum ber til at tala um arvafrø∂iligan málskyld-skap.

Arne Torp20


Í sama tí∂arskei∂i, sum ta∂ søguliga-samanberandi háttalagi∂ mentist, hendi ómetaliga nógv í náttúruvísindum – ikki minst í lív-frø∂i, har i∂ menningarlæran hjá Darwini var ein avgjørdur var∂i á vegnum. Lívfrø∂ingar og málfólk fóru at kalla samstundis í holtvi∂ at nµta tann sonevnda ættarfrymilin fyri at vísa, hvussu bæ∂i

Nor∂urlendsk mál í fortí∂ og nútí∂ 21

Um eitt ávíst ár skuldi veri∂ sett fyri,

nær i∂ søgulig málvísindi, solei∂is sum

vit kenna tey í okkara tí∂, tóku seg upp,

hev∂i ta∂ veri∂ ári∂ 1786. Ta∂ var nevni-

liga tá, at tann bretski eysturlandafrø∂-

ingurin Sir William Jones helt ein fyri-

lestur fyri The Royal Society í Calcutta

í India, har hann m.a. umrøddi ta∂ gamla

indiska máli∂ sanskrit á henda hátt:

The Sanskrit language, whatever its

antiquity, is of a wonderful structure;

more perfect than the Greek, more

copious than the Latin, and more exqui-

sitely refined than either; yet bearing to

both of them a strong affinity, both in

the roots of verbs and forms of grammar,

than could possibly have been produced

by accident; so strong, indeed, that no

philologer could examine the Sanskrit,

Greek and Latin, without believing them

to have sprung from some common

source, which, perhaps, no longer exists.

Hugsanin, sum Jones kemur fram vi∂

her, er sostatt, at fleiri mál, sum longu

fyri tvey túsund árum sí∂an vóru

rættiliga ólík, eina fer∂ í eini uppaftur

fjarari fortí∂ hava ment seg úr einum

felags frummáli, sum »perhaps, no

longer exists«, sum hann or∂ar ta∂

– hann kundi helst havt slept fyrivarn-

inum »perhaps«, men annars var

hugsan hansara púra røtt, sum ta∂

skjótt skuldi vísa seg.

Fyrilesturin vakti ans eisini í Evropa,

og skjótt vóru málgranskarar í fer∂

vi∂ at royna at finna út av, hvussu ta∂

samband, sum Jones hev∂i bent á, kundi

prógvast vi∂ strongum vísindaligum

háttalag. Tµ∂andi nøvn í hesum sam-

bandi eru tµskararnir Franz Bopp

(1791-1867) og Jacob Grimm (1785-

1863), og teir og a∂rir løgdu grundar-

lagi∂ undir alla seinni gransking av

indoevropeiskum málum. Eisini her í

Nor∂urlondum høvdu vit ein gransk-

ara vi∂ altjó∂a umdømi á sama stigi

sum teir bá∂ir á∂urnevndu tµskararnir,

danan Rasmus Rask (1787-1832), sum

í sínum stutta lívi gjørdi grundleggjandi

kanningar í indoevropeiskum, ikki

minst í nor∂urlendskum, men hann

hev∂i eisini áhuga fyri málum uttan

fyri ta indoevropeisku málættina, t.d.

finskum og sámiskum.

Ta∂ søguliga samanberandi háttalagi∂


Arne Torp22

1. mynd: Nor∂urlond – landafrø∂iligt øki og si∂bundin mál

grønlendskt

íslendskt

føroyskt

danskt

svenskt

norskt

finskt

sámisktnor∂ursámiskt


núlivandi verur og nútí∂ar mál høvdu ment seg úr undanfarnumskapi og sni∂um. Hesi ættartrø hava mótsett rættiligum skógar-trøum vanliga røturnar í erva og greinarnar vaksandi ni∂ureftir (sí t.d. 4. mynd ni∂anfyri).

Málini í Nor∂urlondum: Tríggjar ættir – mong mál

Í Nor∂urlondum eru bæ∂i mál, sum eru nær skyld, og mál, sumeru av heilt ymsum málættum. Ta∂ politiska-landafrø∂iliga øki∂,sum vit nevna Nor∂urlond, røkkur heilt úr Grønlandi í vestri umÍsland og Føroyar til Finnlands í eystri – vi∂ Danmark, Noregi ogSvøríki í mi∂juni. Í hesum stóra øki ver∂a mál tala∂, sum fyri einpart hava felags upphav og fyri ein part ikki (sí 1. mynd).

Sí∂an seinast í 18. øld hava málgranskarar vita∂, at mál broytastvi∂ tí∂ini á ein slíkan hátt, at til ber at seta upp sonevndar lógir fyri, hvussu ljó∂ini á einum stigi í málmenningini svara til eldri og yngri stig í sama máli. Ljó∂lógirnar eru eitt av tµdningarmestuambo∂unum í tí søguliga-samanberandi háttalagnum, tí vi∂ hesumlógunum hevur ta∂ eydnast at sta∂festa eina rø∂ av málættum, t.e.bólkum av málum, sum hava ment seg úr einum felags upphavi.Hvussu hesar lógir virka í royndum, skulu vit hyggja nærri at seinni.

Fyrst skulu vit bara hyggja at, hvussu ljó∂ligur líkskapur kannver∂a nµttur til at sta∂festa ymsar málættir. Vit skulu í tí sambandibera saman tey fimm fyrstu talor∂ini í fµra málum í indoevropeiskumálættini, nevniliga norskum, tµskum, enskum og fronskum, og sí∂antey somu talor∂ini í sámiskum, finskum og ungarskum, sum eru avtí uralsku ættini.


2. mynd: Fimm tey fyrstu talor∂ini í nøkrum indoevropeiskum og uralskum málum

indoevropeiskt uralskt

norskt tµskt enskt franskt sámiskt finskt ungarskt

en/ein eins one un okta yksi egy

to zwei two deux guokte kaksi kettö

tre drei three trois golbma kolme három

fire vier four quatre njeallje neljä négy

fem fünf five cinq vihtta viisi öt


Sum vit síggja, líkjast tølini rættiliga nógv í trimum teimum fyrstuav hesum málunum, og ta∂ kemst av, at tey eru av somu greinini átí indoevropeiska »trænum«, nevniliga teirri germonsku. Franskt erharafturímóti av tí romansku greinini, sum hevur ment seg úr latíni,sum er eitt sonevnt italiskt mál. Tey fronsku tølini líkjast tí nógvminni tølunum í trimum teimum fyrstu teigunum, men framvegissíggja vit ein vissan líkskap. Tey uralsku tølini harafturímóti eruheilt ø∂rvísi enn tey indoevropeisku, men sµna afturfyri sínámillumlíkskap. Í teimum uralsku málunum síggja vit, at sámiskt og finsktmugu vera av eini a∂rari grein enn ungarskt.

Tá i∂ ta∂ snµr seg um heilt ólíkar málættir, hev∂i ta∂ haraftur-ímóti veri∂ bæ∂i óvænta∂ og ósannlíkt, at talor∂ini høvdu líkst hvørtø∂rum, og sum vit síggja, gera tey ta∂ heldur ikki. Indoevropeisktog uralskt eru sostatt tvær ymsar málættir, júst tí at ta∂ ikki vi∂ljó∂lógum ber til at føra prógv fyri einum felags upphavi.

Í einari og somu málætt kunnu vit harafturímóti brúka ljó∂-lógirnar til at sta∂festa ymsar undirbólkar. Sum vit síggja av hesumdømum, kunnu verandi mál í einari málætt ofta vera rættiliga ólík,júst á sama hátt sum fjar skyldfólk eru ta∂ í tí lívfrø∂iliga heimi-num. Um so er, at tey eru av somu ætt, eru tey hinvegin ment úreinum og sama »frummáli«. Hetta frummál hava vit ofta ikki naka∂ítøkiligt prógv um í skrivligum ella ø∂rum minnismerkjum, jústsum vit heldur ikki vita serliga nógv um, hvussu forfedrar okkara í fyrndini sóu út.

Í málvísindum kunnu granskarar hinvegin rættiliga sannlíktendurskapa slík ókend »frummál« vi∂ tí søguliga-samanberandi hátta-lagnum. Hetta háttalag mi∂ar m.a. eftir at bera saman bæ∂i núver-andi mál og ikki minni tey ítøkiligu sni∂ini, sum vit hava prógv umí skrivligum frásøgnum. Í Nor∂urlondum eru nú á døgum mál,sum eru av trimum ólíkum ættum, og sambandi∂ millum tey ein-støku málini í hvørjari ætt ver∂ur ímynda∂ sum í 3. mynd.

Ta∂ er tískil tµdningarmiki∂ at skyna á nor∂urlendskum málum

– sum er felagsheiti fyri tann nor∂urgermanska undirbólkin av tíindoevropeisku ættini: danskt, svenskt, norskt, føroyskt og íslendskt– og málunum í Nor∂urlondum, sum eisini fevna um mál úr bæ∂i tíuralsku málættini: sámiskt og finskt – og úr tí eskimoisku-aleutiskuættini: grønlendskt.

Ta indoevropeisku málættina skulu vit seinni siga nógv meiraum, men fyrst skulu bara sigast nøkur fá or∂ um hinar bá∂armálættirnar.

Arne Torp24


Grønlendskt er av tí eskimoisku-aleutisku ættini, tí grønlendingar ellainuittar, sum teir nevna seg sjálvar, hava síni málsligu ættarfólkvestanfyri – í Nor∂uramerika – úr Nor∂urkanada og Alaska til oyggjabólkin Aleuturnar sunnan fyri Beringshavi∂.

Ættarnavni∂ uralskt sigur frá, at málgranskarar meta, at finnarog sámar hava sínar málsligu røtur í námind av Uralfjøllunum í Russlandi. Tann uralska ættin fevnir – umframt um ymsar smáarmálbólkar í Russlandi – eisini um eitt stórt evropeiskt mál, nevni-liga ungarskt, og um estiskt, sum bæ∂i málsliga og landafrø∂iliga ergranni hjá finskum. Í roynd og veru eru finskt og estiskt so nær í ætt, at tey fyri ein part eru sínámillum fatilig. Men fatanin gongurí stórum dráttum bara annan vegin – estar skilja nógv betur finskt,enn finnar skilja estiskt!

Ta∂ er eisini galdandi nógva a∂rasta∂ni í heiminum, at fólk í einum lítlum málsamfelag oftast eru nógv raskari at skilja ta∂ »stóra« máli∂ enn øvut. Ta∂ síggja vit m.a. eisini í sambandinummillum smá og stór nor∂urlendsk mál: Best liggur fyri hjá okkumføroyingum, sum eru ta∂ minsta samfelagi∂. Vit skilja í roynd ogveru væl øll nor∂urlendsk mál – írokna∂ eitt sindur av íslendskum.Á aftasta beinki enda hinvegin ofta sviar, sum eru ta∂ størstanor∂urlendska málsamfelagi∂ – nærum 9 milliónir í tali: Kanningarhava víst, at sviar skilja verri bæ∂i danskt og norskt, enn danir ognor∂menn skilja svenskt.

Sámiskt kann málsliga neyvan roknast sum bara eitt mál, tí teyólíkastu sámisku »málførini« eru eins ólík og t.d. meginnor∂urlendskt


indoevropeiskt uralskt eskimoiskt-aleutiskt

germanskt finskt-ugriskt

nor∂urlendskt (= nor∂urgermanskt) sámiskt eystursjóvarfinskt

danskt svenskt norskt føroyskt íslendskt (nor∂ursámiskt finskt grønlendskt

lulesámiskt,

su∂ursámiskt)

3. mynd: Málættirnar og málini í Nor∂urlondum

]w

]w

]w

]w ]w

]w

]w

]w

]] ] ] ] w

]w

]w ]w ]w


og tµskt eru ta∂, t.e. at ta∂ ikki ber til at skilja tey sínámillum (sí brot-i∂ um sámiskt, 2c). Hetta hevur vi∂ sær, at sámar úr ymsum mál-føraøkjum ofta ikki kunnu tosa saman á sámiskum, men mugu ísta∂in nµta eitt felags fremmant mál; í royndum ver∂ur ta∂ tí meiri-lutamáli∂ í landinum (norskt, svenskt, finskt ella russiskt). Eitt slíktfelags fremmandamál, sum ver∂ur brúkt av fólki vi∂ ólíkum mó∂-urmálum, tá i∂ tey tala saman, nevna vit eitt lingua franca.

Arne Torp26

Lingua franca ver∂ur í dag nµtt um

eitt og hvørt mál, sum fólk vi∂ ymsum

mó∂urmálum nµta sum felags sam-

skiftisambo∂, uttan at nakar av teimum

hevur ta∂ sum mó∂urmál. Í okkara

tí∂ er ta∂ fyrst og fremst enskt, sum

hevur henda leiklut í stórum pørtum

av heiminum, men t.d. í tí, sum á∂ur

var Sovjetsamveldi∂, er ta∂ oftast

russiskt, og í Afrika kunnu ta∂ vera

ymisk gomul evropeisk hjálandamál

(enskt, franskt, portugisiskt), men

eisini meira sta∂bundin afrikonsk mál

(t.d. swahili í Eysturafrika).

Heilt bókstavliga merkir lingua franca

hinvegin ’franskt mál’, men hetta heiti

vísti upprunaliga ikki til ta∂, sum vit nú

á døgum kenna sum franskt, men til

eitt sonevnt pidginmál, t.e. eitt einfalda∂

hjálparmál, sum eingin hevur sum

mó∂urmál, men sum bara ver∂ur nµtt,

tá i∂ fólk hvør vi∂ sínum mó∂urmáli

tosa saman. Hetta upprunaliga lingua

franca var tá eitt slíkt pidginmál vi∂

ógvuliga einfalda∂ari mállæru grunda∂

á or∂ úr ymsum romanskum málum

(serliga provençalskum, italskum og

sponskum), og ta∂ var∂ nµtt í handils-

samskifti vi∂ Mi∂jar∂arhavi∂ í fleiri

hundra∂ ár, frá mi∂øld og fram til

19. øld. Á okkara døgum eru nógv

pidginmál í ø∂rum pørtum av heimi-

num, oftast grunda∂ á or∂ úr evro-

peiskum hjálandamálum (serliga

enskum og fronskum).

Á∂ur var eisini eitt pidginmál í

Nor∂urlondum, ta∂ var russara-

norskt, sum var∂ nµtt í tí sonevnda

pomorhandlinum, i∂ fór fram millum

russar og nor∂menn í Nor∂urnoregi

frá 18. øld og fram til fyrra heimsbar-

daga. Or∂ini í russaranorskum vóru

partvíst tikin úr russiskum og partvíst

úr norskum, men eisini úr ymsum

ø∂rum evropeiskum málum (enskum,

tµskum, ni∂urlendskum).

Ávísingar til internetatsetur, har

tú kanst lesa meiri um lingua franca,

russaranorskt og pomorhandilin,

eru á sí∂u 74.

Lingua franca


Ta∂ er nú ikki serliga óvænta∂, at mál, i∂ ikki hava felags upphav,eru ógvuliga ymisk. Men eisini í teimum einstøku málættunum eruofta stórir munir millum tey ymsu málini. Ta∂ er í stóran mun gald-andi í tí uralsku ættini og ikki minni í tí indoevropeisku ættini, sumvit nú skulu hyggja eitt sindur nærri at.

Tann indoevropeiska málættin

Tann fyrsti, sum teknar ættartræ fyri ta indoevropeisku ættina, er tµskarin August Schleicher (1821-68). Hansara ættartræ sær solei∂-is út:

Ta∂ skal fatast á tann hátt, at Schleicher hugsa∂i sær, at frumin-doevropeiskt fyrst bµtti seg í tvær »greinar« – »áriskt-grikskt-italo-keltiskt« og »germano-sláviskt« – sí∂an bµtti hvør av hesum bólkumseg aftur í tvey o.s.fr. Hvørt av hesum sundurbµtum var sostatt eittúrslit av, at málførismunir høvdu tiki∂ seg upp í einum upprunaliga


4. mynd: Indoevropeiska ættartræi∂ hjá Schleicher. Tey fµra nútí∂armálini, sum

standa ni∂ast í »trænum« vi∂ skákskrift, eru ikki vi∂ hjá Schleicher; tey eru skoytt

uppí her. Hví júst hesi málini eru tikin sum dømi, ver∂ur greitt frá ni∂anfyri.

]w

]w

]]w ]] w

]]

]]

w

]w ]w

]w ]w]w

]w ]w

]w ]w

]]

]]

w

]]

]]

]]

w

] ] w

]]w ]] ]

w

frumindoevropeiskt

áriskt-grikskt-italo-keltiskt germano-sláviskt

grikskt-italo-keltiskt

áriskt italo-keltiskt balto-sláviskt

indiskt iranskt grikskt albanskt italiskt keltiskt sláviskt baltiskt germanskt

franskt pólskt tµskt íslendskt


einvor∂num indoevropeiskum frummáli. Slíkir málføramunir takaseg serliga upp, eftir at ymsir bólkar av tí upprunaliga fólkabólk-inum eru farnir »heimanífrá« (hvar i∂ ta∂ enn kann hava veri∂, veiteingin vi∂ vissu) og hava sett seg ni∂ur á heilt ymsum stø∂um.

Sonevndar geolektir – t.e. landafrø∂iligir talumálsmunir ella ta∂,sum vit eisini nevna málføri – taka seg vanliga upp av náttúrubund-num lendisfor∂ingum av onkrum slag. Ta∂, sum ger mun á málfør-um, er fyrst og fremst stór landafrø∂ilig frástø∂a ella landslag vi∂høgum fjøllum og ógongdum skógum ella mµrilendi, i∂ tarnaøllum dagligum samskifti. Ta∂ er ikki fyrr enn vi∂ nútí∂ar fjøl-mi∂lum – serliga teimum elektronisku – at vit fyri fyrstu fer∂ í søg-uni eru før fyri at samskifta vi∂ hvønn ta∂ skal vera uttan at hugsaum náttúrubundnar for∂ingar ella frástø∂u. Útflyting til fjarlaginøki hev∂i tí í gamlari tí∂ av sonnum vi∂ sær, at málføramunir tókuseg upp. Hesir málføramunir hava so vi∂ tí∂ini vaksi∂ seg størri ogfor∂a∂ fyri øllum málsligum samskifti millum teir ymsu útflytara-bólkarnar.

Um vit fata »træi∂« á 4. mynd sum eina framseting av verulig-um líkskapum og munum millum ólík mál nú á døgum sæst, atmyndilin hóskar heilt væl: Mál, sum eru av somu grein, eru líkari

Arne Torp28

Upphavi∂ til tey indoevropeisku málini

liggur framvegis í hálvmyrkri, bæ∂i

tá i∂ ta∂ ræ∂ur um tí∂ og sta∂.

Vanligasta hugsanin er, at øll tey indo-

evropeisku málini ganga aftur til eitt

frumsni∂, sum var eitt eindarmál fyri

um lei∂ 5-6000 árum sí∂an og var∂

tala∂ av einum fólkabólki, sum bú∂i

onkusta∂ni nor∂an fyri ella sunnan

fyri Svartahavi∂ – her eru granskarar

ikki samdir.

Tann fyrsti bólkurin, sum fór

»heimanífrá«, var eftir øllum at døma

tey, sum seinni eru kend sum hetittar,

eitt gamalt mentafólk í Eysturásia.

Summir granskarar meina, at henda

útflyting fór fram fyri minst 4.000 árum

sí∂an. Seinni eru teir ymsu bólkarnir

– indoiranar, slavar, keltar, germanar –

farnir í ymsar ættir, solei∂is at vit so

vi∂ og vi∂ fingu indoevropeisk mál um

alt Evropa og ein stóran part av Ásia.

Vi∂ hjálandatøku í nµggjari tí∂ hava

indoevropeisk mál sum enskt, spanskt,

franskt og portugisiskt breitt seg til

allar heimspartar.

Ta∂ indoevropeiska frummáli∂


hvørt ø∂rum enn mál, sum eru av ymsum greinum. Franskt, pólsktog tµskt eru rættiliga ólík, hóast Tµskland er granni hjá bæ∂i Frak-landi og Póllandi. At hesi trµ mál kortini eru so ymisk, kemst av, atgreinarnar, sum tey eru av, skiltust fyri ógvuliga langari tí∂ sí∂an.Tey hava tí havt gó∂a tí∂ til at menna síni serey∂kenni.


Tá i∂ ein fólkabólkur, sum upprunaliga

talar sama mál, ver∂ur bµttur sundur í

fleiri bólkar, sum ikki longur hava sam-

band hvør vi∂ annan, fær ta∂ so vi∂ og

vi∂ stórar avlei∂ingar fyri máli∂. Og

høvu∂sorsøkin, at solei∂is er, er heilt

einfalt tann sannroynd, at fólk ikki liva

æviga. Tí má hvørt ættarli∂ so at siga skapa

máli∂ av nµggjum: máli∂ má byggjast

upp í smábarnaaldri vi∂ grundarlag í

tí málinum, sum barni∂ hoyrir í sínum

umhvørvi. Ta∂ er jú als ikki løgi∂, at

smáir munir taka seg upp millum ta∂

máli∂, sum ta∂ eldra ættarli∂i∂ hevur,

og ta∂ máli∂, sum børnini »seta saman«.

Sæ∂ úr sjónarhorninum hjá eldra ættar-

li∂num tosa tey ungu »skeivt«, men um

so er, at nóg nógv gera sama »mistak«,

gerst »mistaki∂« vi∂ tí∂ini nµggj si∂venja.

Sum eitt ítøkiligt dømi kunnu vit nevna

or∂i∂ tak, sum í dag kann hava tvær heilt

ymsar merkingar: Vit kunnu tala um tak

á einum húsum, og vit kunnu »taka eitt

tak«, t.e. taka fastliga í okkurt. Her vóru

á norrønum tvey or∂, sum vór∂u fram-

borin ymist: Um at taka fastliga í okkurt

var∂ sagt tak, men um »húsatak« var∂

or∂i∂ πak nµtt, vi∂ tí sama th-ljó∂inum

fremst í or∂inum sum í enska thing. Her

hava øll meginnor∂urlendsku málini fyri

langari tí∂ sí∂an mist th-ljó∂i∂, og ta∂

hendi fyri ein stóran part longu í mi∂øld.

Her hava vit sostatt dømi um eitt »fram-

bur∂armistak«, sum hevur tiki∂ seg

fram um øll Meginnor∂urlond. Í Íslandi

er munurin millum π og t harafturímóti

var∂veittur, so har eitur ta∂ framvegis

tak (um ta∂ at taka í naka∂) og πak

(húsatak).

Men eisini í Íslandi er máli∂ broytt frá

eldri tí∂ – hóast als ikki so nógv sum í

Meginnor∂urlondum. Eitt dømi um hetta

hava vit í sjálvljó∂inum y, sum er vor∂i∂ i

í íslendskum. Ta∂ merkir eitt nú, at íslend-

ingar bera fram nútí∂ av sagnor∂unum

bítur og flµtur sum rímor∂. Eisini á føroysk-

um er samanfall. Vit siga /bítur/ og /flítur/

(hinvegin ver∂a or∂ini skriva∂ ymist:

bítur og flµtur). Harvi∂ kunnu vit sta∂-

festa, at fólk í Meginnor∂urlondum hava

gjørt ávís »mistøk«, sum ikki hava vunni∂

undirtøku í Íslandi og lutvíst í Føroyum,

men íslendingar hava gjørt onnur »mis-

tøk«, sum ikki eru vanlig a∂rasta∂ni.

Kjarnin er sostatt, at ikki øll gera tey

somu »mistøkini«, hóast máli∂ í fyrstuni

var líkt: Um fólk bara liva sundurskild

nóg leingi, er eingin ivi um, at munir taka

seg upp, tí fólk í ólíkum umhvørvi gera

ymisk »mistøk«.

Málmenning: Mistak oman á mistak í ta∂ óendaliga …


Tµskt og íslendskt eru heldur ikki mál, sum ta∂ ber til at skiljasínámillum, men tey líkjast kortini hvørt ø∂rum nógv meira ennmálini í teimum trimum grannalondunum, hóast so langt er ímillumTµskland og Ísland. At tµskt og íslendskt eru so miki∂ lík, má komaav skyldskapi: bæ∂i eru germonsk mál.

Ættarmyndilin og nor∂urlendsk mál

Tá i∂ ættarmyndilin ver∂ur brúktur til nor∂urlendsk mál, spyrst har-afturímóti eitt úrslit burturúr, sum ikki samsvarar eins væl vi∂ ta∂,sum vit vanliga fata sum tµdningarmiklar munir og líkskapir millumtey ymsu málini.

5. mynd: Flokking av teimum nor∂urlendsku málunum eftir ættarmyndlinum

Um vit »lesa« hetta træi∂ á sama hátt, sum vit gjørdu vi∂ ta∂ indo-evropeiska træi∂ í undanfarna broti, skuldu vit vænta∂, at norsktlíkist íslendskum og føroyskum meira enn svenskum og donskum.Vit vita tó, at so er ikki; nor∂menn skilja danskt og svenskt rímiligavæl, svenskt enntá næstan líka væl sum mó∂urmáli∂, men teir skil-ja hvørki íslendskt ella føroyskt. Í hesum føri er ta∂ sostatt ikki rætt,at mál, sum liggja hvørt ø∂rum nær í »greinaverkinum«, eisinilíkjast hvørt ø∂rum á tann hátt, at tey t.d. eru til at skilja sínámill-um – ta∂ er nevniliga ikki galdandi fyri teir tríggjar »kvistarnar«(íslendskt, føroyskt, norskt) á teirri vesturnorrønu greinini. Samstund-is ber til at skilja bá∂ar kvistarnar (svenskt, danskt) á teirri eystur-norrønu greinini bæ∂i sínámillum og hjá einum av teimum vestur-norrønu kvistunum (norskum). Her ber sostatt ikki til at nµta ættar-myndilin sum lei∂beinara til at finna líkskap og mun millumnútí∂ar málsni∂ini, tí ta∂ er neyvan nakar, sum í álvara heldur, atnorskt líkist meira íslendskum og føroyskum enn svenskum ogdonskum.

Arne Torp30

frumnorrønt

vesturnorrønt eysturnorrønt

íslendskt føroyskt norskt svenskt danskt

]]w

]]]]w ]]]] w

]] w

]]w

]]

w]]

w


Hví vit kortini tosa um »eysturnorrønt« mótvegis »vesturnorrøn-um« skulu vit siga meira um seinni. Ta∂ eru nevniliga ávísar søgu-ligar orsakir, sum gera, at ta∂ lei∂ir í óføri at nµta ættartræmyndil-in til at vísa líkskap og mun millum tey núverandi nor∂urlendskumálini. Men fyrst skulu vit hyggja eitt sindur nærri at tí stóra bólki-num, sum tey nor∂urlendsku málini eru partur av í teirri indoevro-peisku ættini, nevniliga teimum germonsku málunum.

Tann germanska málgreinin

Germonsk mál eru nú á døgum spjadd út um meginpartin av heimi-num; fyrst og fremst kemst ta∂ av hjálandatøku í nµggjari tí∂, t.e. teyseinastu um lei∂ 300 árini. Hóast hesi mál upprunaliga hoyra heimaí Evropa, eru ta∂ nøkur teirra, sum stórt sæ∂ ver∂a tala∂ uttan fyriEvropa – ta∂ er ikki minst galdandi fyri ta∂ sonevnda heimsmáli∂enskt.

Í grundini er eitt germanskt mál til, sum bara ver∂ur tala∂ í su∂-urpartinum av Afrika, ta∂ er afrikaans. Ta∂ er fyrst og fremst mó∂ur-mál hjá teimum sonevndu boarunum, sum komu úr Ni∂urlondumtil hetta øki∂ frá mi∂jari 17. øld og úteftir.

Jiddisch, máli∂ hjá teimum evropeisku jødunum, er í høvu∂s-dráttum grunda∂ á tµskt, men hevur eisini ein fittan part úr hebráisk-um. Undan seinna heimsbardaga vóru ta∂ nógv fleiri, i∂ tala∂u ta∂.Seinast í 1920-árunum var∂ rokna∂ vi∂ uml. 7 milliónum í Evropa,og í 1930-árunum millum 1 og 1,5 millión í USA. Spurnarteknini ítalvuni vísa, at ta∂ vanta upplµsingar um tali∂.

mó∂urmálsbrúkarar mó∂urmálsbrúkararmál í Evropa uttan fyri Evropa

enskt 60.000.000 400.000.000

tµskt 98.000.000 ?

ni∂urlendskt 21.000.000 ?

svenskt 9.000.000 ?

afrikaans ? 6.000.000

danskt 5.300.000 ?

norskt 4.500.000 ?

frísiskt 400.000 ?

jiddisch ? 400.000

íslendskt 280.000 ?

føroyskt 55.000 ?

6. mynd: Germonsk mál – tal á mó∂urmálsbrúkarum


Kild

e:w

ww

.eth

nolo

gue.

com


Hvussu hesi ellivu mál hava ment seg frá tí upprunaliga indoevro-peiska frummálinum, kann lµsast vi∂ teimum háttaløgum, sum ver∂anµtt í søguliga-samanberandi málvísindum. Og her ver∂ur sum nevntarbeitt út frá grundregluni um, at ljó∂broytingar ikki eru tilvild-arligar, men stµrdar eftir heilt ávísum ljó∂lógum.

Tann germanska ljó∂skúgvingin

Ta∂ tµdningarmesta ey∂kenni∂, sum skilur germonsku málgreininafrá restini av indoevropeisku málættini, er ein ljó∂lóg, sum nevnisttann germanska ljó∂skúgvingin. Ta∂ er henda ljó∂skúgving, sum erorsøk til, at or∂ini fa∂ir og fæ byrja vi∂ f í øllum nor∂urlendskummálum, me∂an t.d. tey tilsvarandi or∂ini í latíni byrja vi∂ p: pater ogpecu (frambori∂ /peku/ vi∂ u, sum í t.d. or∂inum su∂).

Sum vit síggja, eru tey nútí∂arligu nor∂urlendsku or∂ini fa∂ir og færættiliga ólík teimum latínsku or∂unum pater og pecu. Men um vit faraaftureftir í málsøguni, síggja vit, at tey tilsvarandi germonsku or∂inilíkjast enn meira teimum latínsku. Fyri túsund árum sí∂an – altso í nor-

rønum – æt ta∂ t.d. fa∂ir og fé, og fara vit fimmhundra∂ ella túsund árlongur aftur – til frumnorrønt ella frumgermanskt – æt ta∂ fa∂er og fehu,og tá sæst beinanvegin, at frástø∂an til pater og pecu er munandi minni.

Leggi∂ kortini til merkis, at eisini hesi elstu germonsku or∂sni∂inibyrja vi∂ f ; gjørdu tey ikki ta∂, hev∂i ta∂ víst, at tey vóru ikki ger-monsk, men at tey máttu vera lænt av eini a∂rari grein í indoevro-peisku málættini – ella frá eini heilt a∂rari málætt.

Arne Torp32

Navni∂ norrønt ver∂ur vanliga brúkt

um máli∂ í Noregi, Føroyum og Íslandi

frá 10. øld og fram at uml. 1350. Tá

var máli∂ í hesum londum næstan ta∂

sama, tí føroyingar og íslendingar vóru

upprunaliga norskir útfarar – flestir

av Vesturlandinum. Nútí∂ar íslendskt

og føroyskt hava tí eisini ey∂sµndan

líkskap vi∂ málførini í Vesturnoregi,

sum kanska partvíst kemur av teirra

felags upphavi, men onnur vilja vera

vi∂, at ta∂ eisini kann stava frá sam-

bandi vi∂ Noreg seinni í tí∂ini.

Á norrønum máli eru til stórar

bókmentir, sum fyrst og fremst eru

verk eftir íslendingar – tær íslendsku

mi∂aldarbókmentirnar á mó∂urmáli-

num eru munandi størri og tµdningar-

meiri enn á øllum ø∂rum nor∂urlend-

skum málum til samans. Tey flestu

bókmentaligu verkini eru var∂veitt í

handritum, sum fyri ta∂ mesta røkka

aftur til 13. øld.

Danskt og svenskt mál vóru longu

hesa tí∂ina naka∂ ólík norrønum, t.e.

at málføraskilna∂urin millum nor∂ur-

Norrønt og frumnorrønt


Arvor∂, tøkuor∂ og innflutt or∂

Or∂ sum »fylgja ljó∂lógunum«, solei∂is sum vit sóu í dømunumfa∂ir og fæ, hava ætlandi veri∂ til í málinum frá fyrndartí∂, og tí nevnavit tey arvor∂.

Tann germanska ljó∂skúgvingin hevur kortini ikki rakt øll or∂, i∂svara til latínsk or∂, sum byrja vi∂ p. Í nútí∂ar germonskum málumhava vit t.d. ein hóp av or∂um, sum byrja vi∂ pater- ella patr- sum t.d.paternalisma og patriarkur. Øll hesi or∂ hava okkurt »fa∂irligt« yvirsær, og ta∂ er ikki tilvildarligt. Hetta eru tøkuor∂ ella innflutt or∂, sumeru avleidd av latínska (ella grikska) sni∂inum pater.

Á samsvarandi hátt er lµsingaror∂i∂ pekunierur avleitt av tí latín-ska or∂inum pecu. Í gamla Róm var pecu (= húsdjór, stórfena∂ur)

Nor∂urlendsk mál í fortí∂ og nútí∂

lendsku málini var longu á veg – serliga

sást, at danskt tók at skilja seg burt-

urúr.

Frumnorrønt er ta∂ elsta sni∂i∂ av

germanskum máli, sum vit hava ítøkilig

prógv um á skrivligum minnismerkjum.

Frumnorrønt er bara var∂veitt í inn-

skriftum vi∂ einum serligum germonsk-

um stavra∂i, sum vit nevna rúnir. Tey

flestu rúnateknini minna um teir latín-

sku bókstavirnar, sum vit nµta nú á

døgum, og ta∂ vísir, at tann ella tey,

sum komu vi∂ rúnunum, kendu til eitt

ella fleiri av teimum stavrø∂um, sum

vóru í nµtslu í Mi∂jar∂arhavslondunum.

Tær elstu innskriftirnar stava frá

umlei∂ ár 200 e.Kr., og fram til uml.

ár 500 var máli∂ í Nor∂urlondum

frumnorrønt – og allarhelst rættiliga

einvor∂i∂. Kendasta av øllum rúnarist-

um stó∂ á einum drykkjuhorni úr

gulli, sum í 1734 var∂ funni∂ í jør∂ini

vi∂ bygdina Gallehus í Su∂urjútlandi.

Tµddur ljó∂ar teksturin solei∂is: Eg

Lægestur holtingi (møguliga: sonur Holt)

gjørdi horni∂.

Hvussu tætt hetta máli∂ er frumger-

monskum, síggja vit á hesi samanber-

andi uppseting, har i∂ gullhornsinnskrift-

in er »umsett« í fyrsta lagi til endur-

skapa∂ frumgermanskt (merki∂ * fram-

man fyri innskriftina merkir, at vit ikki

hava beinlei∂is keldur frá hesum málstigi),

í ø∂rum lagi til samtí∂ar germanska

máli∂ gotiskt, sum vit kenna frá eini

bíbliutµ∂ing, og í tri∂ja lagi til ta∂

munandi yngra norrøna máli∂.

FRUMGERMANSKT (uml. 200 f. Kr.)*Ek Hlewagastiz hultijaz hurnan tawido-n

FRUMNORRØNT (400-árini)Ek HlewagastiR holtijaR horna tawido

GOTISKT (300-árini)Ik Hliugasts hulteis haúrn tawida

NORRØNT (frá uml. 1000)Ek Hlégæstr hyltir horn tá∂a

33


nevniliga eitt vanligt vir∂ismál, sbr. at leysafæ á norrønum var∂nevnt liggjanda fé, og húsdjór ganganda fé.

Innflutt or∂ kunnu vit sostatt ikki nµta til at vísa á skyldskap mil-lum mál. Um so var, kundu vit út frá »nor∂urlendskum« or∂um sum sauna og sisu ella anorakkur og kajakk komi∂ til ta ni∂urstø∂u, atnor∂urlendsk mál vóru skyld vi∂ finskt ella grønlendskt, men so erikki. Ta∂, sum innflutt or∂ harafturímóti vísa, er, at beinlei∂is ellaumvegis samband hevur veri∂ ímillum fólk, i∂ tosa gávu- og tøku-máli∂.

Arne Torp34

Arvor∂ini í málinum hoyra helst til

ta∂, vit rokna sum ta∂ mi∂stadda

or∂feingi∂, eitt nú talor∂ (sí omanfyri)

og heiti fyri næstu skyldfólk, sbr. fa∂ir,

mó∂ir, systir og bró∂ir. Men longu tá i∂

vit koma til eitt sindur fjarari skyldfólk,

hevur meginnor∂urlendskt ofta innflutt

or∂; sbr. onkel, tante, nevø og niese,

sum øll koma úr fronskum; sbr.

nor∂urlendsk arvor∂ (samansetingar)

sum farbró∂ir/morbró∂ir, fastir/mostir

(<fa∂irs/ mó∂ur systir) og systkinabarn.

Innflutt or∂ ver∂a ofta bµtt sundur í

tøkuor∂ og fremmandaor∂. Treytin fyri

hesum bµti er, hvussu »fremmand« tey

kennast: Um eitt or∂ er so inngrógvi∂

í máli∂, at ta∂ bara eru málsøgufólk,

sum duga at síggja ella hoyra, at or∂i∂

upprunaliga er innflutt, ver∂ur ta∂ van-

liga nevnt tøkuor∂. Hetta er t.d. galdandi

fyri meginnor∂urlendsk or∂, sum upp-

runaliga stava frá tí germanska »systur-

málinum« lágtµskum – ta∂ eru bara tey,

sum kenna málsøguna, i∂ vita, at or∂

sum prate, snakke og språk eru lágtµsk

innflutningsor∂, me∂an samheitini tale,

tunge og mål eru nor∂urlendsk arvor∂

– fyri teimum, i∂ ikki kenna málsøguna,

kundi ta∂ eins væl veri∂ øvut. Í Føroy-

um eru tey lágtµsku or∂ini eisini vanlig

í talumálinum, men tey eru ikki so væl

sædd í skrift, og á tann hátt læra vit

øll eitt sindur av málsøgu.

At tey lágtµsku or∂ini eru so líti∂

fremmand kemst helst av, at tey bæ∂i

hava veri∂ í nµtslu í meginnor∂urlend-

skum málum rættiliga leingi – nógv tey

flestu komu inn í mi∂øld – og at lág-

tµskt er eitt nærskylt germanskt systur-

mál. Tí skuldu heldur ikki stórar broyt-

ingar til, á∂renn tey fullu ótarna∂ inn

– tey trµ or∂ini omanfyri eita t.d. pra-

ten, snakken og sprake á lágtµskum.

Hinvegin er ein vissur fremmandur

dámur yvir or∂um sum konversera og

lingvistikkur, sum rúma pørtum, i∂ vit

ikki beinlei∂is skilja. Arvor∂ og tøku-

or∂ vi∂ meira enn tveimum stavilsum

eru harafturímóti helst samansett av

eindum, sum vit skilja – sbr. sam-tala og

mál-vísindi. Or∂ sum konversera og ling-

vistikkur nevna mong tí fremmandaor∂.

Tann fremmandi dámurin kemur oftast

av, at tey eru tikin úr fjarari málum

– tey bæ∂i seinast nevndu stava t.d. úr

latíni. Men ta∂ fremmanda kann eisini

koma av, at or∂ini eru nµinnflutt – fesk

Arvor∂ og innflutt or∂


Meginnor∂urlond: Ymisk mál ella bara málføri?

Eitt landafrø∂iligt øki, har talumáli∂ skiftir á slíkan hátt, at grannaraltí∂ kunnu tala saman á sínum mó∂urmáli og solei∂is, at ongumav pørtunum nµtist serliga venjing ella upplæring til at skilja hinpartin, nevnist eitt málførahøpi (dialektkontinuum). Ni∂anfyri særttú, hvat vit hugsa okkum, at fólk úr trimum stórum meginnor∂ur-lendskum bµum høvdu svara∂, um tey vór∂u spurd, hvar tey bú∂u– her høvdu trupulleikar vi∂ at skilja ikki tiki∂ seg upp, hóast ta∂ikki snµr seg um grannabµir. Gevi∂ gætur, at stavsetingin endurgev-ur frambur∂in; hon vísir sostatt ikki ta vanligu stavsetingina.

Nor∂urlendsk mál í fortí∂ og nútí∂

ensk innflutt or∂ sum knowhow og good-

will avdúka lættliga seg sjálv bæ∂i í stav-

seting og frambur∂i. Harafturímóti eru

ta∂ valla onnur enn málfólk sum vita, at

eitt gamalt tøkuor∂ sum gegl stavar frá

enskum gaol ella jail – her er tillagingin

til føroyskan málbygna∂ fullkomin, bæ∂i

tá i∂ ta∂ ræ∂ur um stavseting og fram-

bur∂. Gegl má harvi∂ greitt roknast

sum tøkuor∂ og ikki fremmandaor∂.

35


Tey sta∂bundnu málførini í Meginnor∂urlondum eru eitt slíktmálførahøpi. Fer∂ast vit su∂ureftir úr Finnmørk í Noregi gjøgnumalt Noreg, Svøríki og Danmark til Su∂urjútlands ella vestureftir úrEysturbotni í Finnlandi gjøgnum Norrland í Svøríki til vesturstrondNoregs, so eru grannamálførini alla tí∂ina til at skilja sínámillum.

Frástø∂umálUm t.d. ein bóndi frá Älvdalen í Svøríki og ein fiskima∂ur úr Vest-urjútlandi í Danmark skuldu tosa∂ saman hvør á sínum sta∂bund-na málføri, høvdu stórir trupulleikar harafturímóti tiki∂ seg upp.Av tí at älvdalsmál og vesturjútskt avgjørt ikki eru til at skilja síná-millum, kunnu tey roknast sum tvey ymisk frástø∂umál. Hóast hettahoyra hesi bæ∂i talumálini kortini til sama málførahøpi, tí at einkihvast mark er ímillum einstøku bygdarmálini úr Dalarna til Vest-urjútlands; ta∂ snµr seg alla tí∂ina um eitt lí∂andi skifti.

Arne Torp36



Vilt tú hoyra, hvussu älvdalsmál og jútskt ljó∂a, kanst tú finna málroyndir

á hesum heimasí∂um:

swedia.ling.umu.se

www.statsbiblioteket.dk/dlh

Frástø∂umál

Í marknaøkinum millum Svøríkis og Noregs er ta∂ meira at sigaeitt politiskt mál at avgera, um eitt málføri skal roknast sumsvenskt ella norskt – á ávísum stø∂um er marki∂ í roynd og verueisini flutt í eldri tí∂ – t.d. vóru Jämtland og Härjedalen norskt økifyri 1645. Harafturímóti er ta∂ ógvuliga lætt at avgera, um einnor∂ma∂ur tosar sámiskt ella norskt, ella um ein finnlendingurtosar finskt ella svenskt. Her eru nevniliga eingi stigvís skifti, tíver∂ur ta∂ antin-ella.


Heldur ikki í tí tµsk-danska marknaøkinum er serligur ivi um, hvatmál i∂ ein persónur tosar, hóast valmøguleikarnir nú kunnu verafleiri og tann reint málsliga frástø∂an er nógv minni. Her standanevniliga trµ germonsk málføri hvørt ímóti ø∂rum: su∂urjútskt,lágtµskt og nor∂urfrísiskt. Harafturat eru ta∂ nú á døgum nógv,sum tosa bæ∂i ríkisdanskt og hátµskt í marknaøkinum. Hóast tannmálsliga frástø∂an her er nógv minni enn millum finskt og svenskt,eru ríkisdanskt og hátµskt heldur ikki beinanvegin til at skilja síná-millum. Í øllum hesum førum er tala∂ um ólík frástø∂umál, tí heldurikki grannarnir skilja máli∂ hvør hjá ø∂rum, um teir ikki hava lærtseg ta∂.

Arne Torp38



Ta∂ er eingin alment vi∂urkendur,

reglufastur skriviháttur fyri tey trµ

málførini. Á netstø∂unum ni∂anfyri

kanst tú lesa meira um málførini og

t.d. síggja, at ta∂ eru nógv ymisk hug-

skot um, hvussu frambur∂urin skal

endurgevast. Tann frísisktalandi per-

sónurin ni∂anfyri kemur sostatt úr

einum bµi, sum á hátµskum eitur

Niebüll (sni∂i∂ Naibel er sonevnt

Algemeyn Nedersaksisch Schryvwyse,

t.e. »almennur lágtµskur skriviháttur«).

Um su∂urjútskt, lágtµskt og nor∂urfrísiskt

lágtµskt: www.lowlands-l.net

www.rostra.dk/platt

frísiskt: www.lowlands-l.net

su∂urjútskt: www.dialekt.dk

www.jyskordbog.dk


Standardmál

Higartil hava vit umrøtt ta∂ meginnor∂urlendska málførahøpi∂,eins og var einki anna∂ talumál í Meginnor∂urlondum enn teysta∂bundnu málførini. Øll eru sjálvsagt grei∂ um, at solei∂is er ta∂als ikki – heldur tvørturímóti. Í dag eru ta∂ í roynd tey sonevndustandardtalumálini, sum eru vi∂ yvirlutan, i∂ hvussu er í Danmarkog Svøríki.

Eitt standardtalumál er eitt talumál, sum er reglufest, t.e. at ta∂ ersi∂venja fyri, hvussu talumáli∂ skal vera. Eitt standardtalumál erharaftrat í okkara samfeløgum tætt knµtt at einum skriftmáli. Bæ∂istandardtalumál og skriftmál eru lutfalsliga einvor∂in í einum størriøki, t.d. í einum ríki. Í bá∂um hesum førum skilur standardmáli∂seg frá málførunum, sum skifta úr sta∂i í sta∂ og bara eru til sumtalumál. Reglurnar fyri rættari málnµtslu eru bara til í heilanum áteimum, sum tala umrødda málføri.

Vanliga hevur eitt standardtalumál nógv størri vir∂ing ennsta∂bundin málføri. Hetta hevur serliga sosialar orsakir, vi∂ ta∂ atbæ∂i standardtalumáli∂ og skriftmáli∂ eru grunda∂ á talumáli∂ hjáeinum politiskt og búskaparliga úrvaldum skara, oftast knµttur athøvu∂ssta∂num. Men orsaka∂ av hesi sosialu vir∂ing tekur tannhugsan seg upp, at standardmáli∂ er ta∂ einasta »rætta« máli∂, og at málførini onkursvegna eru skeiv. Tá i∂ vit tala um danskt ogsvenskt mál, er ta∂ tískil helst standardmáli∂ í talu og skrift, sumhugsa∂ ver∂ur um; donsk og svensk málføri eru onkursvegna naka∂anna∂.

Í Danmark og Svøríki eru tey si∂bundnu málførini tí í stórariafturgongd á flestum økjum, solei∂is at ta∂ helst bara eru gomulfólk á bygd, sum tala mál, sum málførisgranskarar høvdu nevnt»reint málføri«. Haraftrat leggja allarflestu danir og sviar nærumsjálvkravt eitt møguligt sta∂bundi∂ málføri til viks, tá i∂ teir tosavi∂ fólk a∂rasta∂ni úr landinum.

Arne Torp40


Í Noregi er stø∂an naka∂ ø∂rvísi. Ta∂ kemst m.a. av, at í Noregieru tvey skriftmál, sonevnt bókmál og nµnorskt. Hetta koma vitnærri inn á seinni. Men tann serstaka norska málstø∂an vísir segeisini vi∂, at tey sta∂bundnu málførini eru munandi meira nµtt í Noregi enn í grannalondunum. Formliga vísir tolsemi∂ vi∂ mál-førum í Noregi seg t.d. vi∂, at norskum lærarum er ikki loyvt at rætta talumáli∂ hjá næmingunum – næmingarnir hava vi∂ ø∂rumor∂um fullgó∂an rætt til at nµta sítt natúrliga talumál – eisini ítímunum, sama hvat málføri ta∂ snµr seg um. Og hetta síggja vit íroynd og veru aftur í tí, at sta∂bundin málføri í Noregi kunnu eisininµtast undir umstø∂um, har i∂ standardtalumáli∂ hev∂i veri∂ einsjálvfylgja í grannalondunum – t.d. tá i∂ fólkavald hava or∂i∂ ílandsins tjó∂artingi, Stórtinginum. Í munnligum fjølmi∂lum sumútvarpi og sjónvarpi ver∂a málføri ofta eisini nµtt; tey einastu, sumhava skyldu til at halda seg til bókmál ella nµnorskt, eru starvsfólk íríkisútvarpinum nrk, tá i∂ tey nµta handrit, men ikki í fríum sam-rø∂usendingum.

Málførahøpi og standardmál í germanska máløkinum

Um vit halda okkum til Evropa, finna vit hesi málførahøpi í tí ger-manska máløkinum:

7. mynd: Germonsk málførahøpi í Evropa


1. megingermanskt Eysturríki, Sveis, Tµskland, Nor∂urbelgia

og meginparturin av Ni∂urlondum

2. frísiskt ni∂urlendski landsparturin Frísaland

3. enskt meginparturin av Stórabretlandi

4. meginnor∂urlendskt meginparturin av Danmark, Svøríki og Noregi

5. føroyskt Føroyar

6. íslendskt Ísland


8. mynd: Germonsk málførahøpi í Evropa

Arne Torp42

meginnor∂ur-lendskt

enskt

frísiskt

meginlands-germanskt

íslendskt

føroyskt

Í hvørjum málførahøpi eru upp í fµra ymisk standardmál. Á 9.mynd ni∂anfyri skilst, at megingermanskt og meginnor∂urlendskt baraeru til sum málførahøpi, ikki sum standardmál. Í hesum bá∂ummálførahøpum eru fleiri standardmál, men vit hava bara eitt standardmál fyri hvørt av hinum fµra (frísiskt, enskt, føroyskt ogíslendskt).

9. mynd: Germonsk standardmál í Evropa

Trµ ella fimm mál?

Tá i∂ tala∂ er um meginnor∂urlendskt, kann ta∂ vera ymist, umroknast skal vi∂ trimum standardmálum (donskum, norskum ogsvenskum) ella fµra (norskum = bókmáli og nµnorskum) ella møguligafimm (svenskum = finnlandssvenskum og svøríkissvenskum).

Málsliga er ikki grundarlag fyri at rokna svenskt í Svøríki at víkjafrá svenskum í Finnlandi, tí skriftmáli∂ er ta∂ sama; bæ∂i stavset-ing, or∂sni∂ og bendingar eru felags. Frambur∂urin er gaman í ræt-tiliga ymiskur, men hann skiftir eisini í Svøríki; flestu meginnor∂-urlendingar megna uttan trupulleikar at hoyra mun á t.d. einumskáningi og einum stokkhólmbúgva, hóast bá∂ir tosa svenskt ríkis-mál. Svenskt eigur sostatt at roknast sum eitt mál, í øllum førum ískrift, hóast ta∂ ver∂ur brúkt í meira enn einum landi.

Vi∂ bókmáli og nµnorskum er øvut: Tey ver∂a bæ∂i bara brúktí Noregi, men her eru afturímóti tµ∂iligir munir. Hyggi∂ bara athesum bá∂um setningunum, sum merkja nett ta∂ sama, men øllor∂ini eru eitt sindur ymisk í teimum bá∂um avbrigdunum:

– Jeg vet ikke hva de fortalte dere (bókmál)– Eg veit ikkje kva dei fortalde dykk (nµnorskt)


1. megingermanskt a. tµsktb. ni∂urlendskt

2. frísiskt

3. enskt

4. meginnor∂urlendskt a. svensktb. dansktc. norskt (bókmál og nµnorskt)

5. føroyskt

6. íslendskt


Hóast hesar grei∂u munir ver∂a bókmál og nµnorskt rokna∂ sumeitt mál, norskt. Í Noregi ver∂a bókmál og nµnorskt nevnd ymiskmálsni∂ av norskum, tí í grundini eru nµnorskt og bókmál ólík áfleiri økjum. Reint málsliga eru nµnorskt og bókmál sostatt ymisk,hóast bæ∂i ver∂a nµtt í sama landi, me∂an finnlandssvenskt og»svøríkissvenskt« í roynd og veru eru ta∂ sama (í øllum førum ískrift), hóast tey ver∂a nµtt hvørt í sínum landi.

Hví bókmál og nµnorskt?

Orsøkin til, at ta∂ í Noregi eru tvey málsni∂, me∂an ta∂ er nógmiki∂ vi∂ bara einum málsni∂i í donskum og svenskum, er søguligog politisk. Bókmál er søguliga sæ∂ ein norska∂ útgáva av tí danskaskriftmáli, sum var∂ brúkt í Noregi í tí tí∂ini, tá i∂ landi∂ var í poli-tiskum samveldi vi∂ Danmark (frá uml. 1400 til 1814).

Nµnorskt er harafturímóti eitt nµtt skriftmál, sum var∂ grunda∂uml. 1850 vi∂ stø∂i í norskum bygdarmálum, sum ein innlendskurvalmøguleiki til danskt. Ma∂urin, sum skapa∂i hetta nµggja skriftmál-i∂ eftir at hava fer∂ast um meginpartin av Noregi og kanna∂ »almúgu-máli∂«, sum ta∂ oftast var∂ nevnt tá, var sjálvlærdi úrmælingurinog málgranskarin Ivar Aasen (1813-1896). Bókmál er tí ógvuliga líktdonskum – í skrift, ikki í frambur∂i! – me∂an nµnorskt hevur ávísdrøg í felag vi∂ føroyskt og íslendskt. Føroyar og Ísland vór∂unevniliga í sínari tí∂ – t.e. fyri umlei∂ túsund árum sí∂an – bygd avfólki, sum fyri ta∂ mesta kom av Vesturlandinum í Noregi, ognµnorskt líkist tí nógv mest málførunum á Vesturlandinum. Íhesum parti av landinum er nµnorskt eisini ta∂ skrivliga høvu∂smál-i∂ í skúlunum á bygd, me∂an bókmál er høvu∂smál í bµunum áVesturlandinum og í stórum um alt Noreg annars.

Nútí∂ar nor∂urlendsk mál

Um vit taka stø∂i í teimum standardmálum, sum eru í nor∂urlend-skum, fáa vit til samans fimm ella seks: fimm, um »norskt« ver∂urrokna∂ sum eitt mál, og seks, um tey bæ∂i norsku málsni∂ini (bók-mál og nµnorskt) hvørt sær skulu roknast sum eitt egi∂ mál. Um vitharafturímóti rokna norskt sum eitt mál og nµta sínámillum fatansum flokkingargrundarlag, hev∂i ta∂ veri∂ natúrligt at bólka∂nútí∂ar nor∂urlendsk mál á henda hátt:

Arne Torp44


nor∂urlendskt

útnor∂urlendskt meginnor∂urlendskt

skandinaviskt su∂urskandinaviskt


10. mynd: Flokking av nor∂urlendskum málum grunda∂ á sínámillum fatan

Hetta »træi∂« avmyndar m.a., at skilna∂urin millum meginnor∂ur-lendskt ø∂rumegin og útnor∂urlendskt hinumegin er høvu∂smarki∂nú á døgum. Útnor∂urlendskt og meginnor∂urlendskt eru nevniligaí stórum sínámillum fatandi, bæ∂i munnliga og skrivliga. Útnor∂ur-lendsku málini, íslendskt og føroyskt, kunnu sínumegin kanskaroknast sum sínámillum fatandi í skrift, men neyvan í talu, hóastføroyingar skilja íslendskt betur, enn íslendingar skilja føroyskt. Mót-sett hesum hava vit so tey meginnor∂urlendsku málini, sum fyri eingó∂an part eru til at fata sínámillum bæ∂i í skrift og talu.

Haraftrat vísir strikumyndin, at munurin millum dansktø∂rumegin og norskt/svenskt (=skandinaviskt) hinumegin er størrienn sínámillum munurin millum norskt og svenskt. Ta∂ er tµdn-ingarmiki∂ at vera grei∂ur um, at strikumyndin í hesum føri fyrstav øllum vísir stø∂una í talumálinum, tí ta∂ er fyrst og fremst tannfrábreg∂andi danski frambur∂urin, sum skapar henda munin. Umvit ganga eftir skriftmyndini, líkist norskt bókmál nevniliga munandimeira donskum enn svenskum. Norskur frambur∂ur hevur haraft-urímóti altí∂ líkst nógv meira svenskum enn donskum.

Nógv einfalda∂ kunnu vit harvi∂ siga, at nor∂menn orsaka∂ avlandafrø∂ini hava ta∂ mesta av frambur∂inum í felag vi∂ sviar. Teireru jú næstu grannar á skandinavisku hálvoynni. Orsaka∂ av søguni(politiskum samveldi og felags skriftmáli í meira enn fµra hundra∂ár) hava teir harafturímóti ein stóran part av or∂feinginum og stavset-

ingini í felag vi∂ danir.


] ] w]]

w]

] w

]]

w

]]]]

w

]]

]]w

]]w

]]w

]]w


Ættarmyndilin eina fer∂ enn

Sum vit hava sæ∂ fyrr, sær ættarmyndilin – t.e. flokkingin av teim-um nor∂urlendsku málunum eftir arvafrø∂iligum skyldskapi (5. mynd) – heilt ø∂rvísi út enn ta∂ bµti∂ eftir sínámillum fatan mill-um nútí∂ar málini, sum var∂ lagt fram í undanfarna parti (10.mynd). Her er hann aftur:

5. mynd (endurtikin): Flokking av nor∂urlendskum málum eftir ættarmyndlinum

At ættarmyndilin ikki altí∂ gevur líka »rímilig« úrslit – á tann hátt,at ta∂ kunnu vera mótsetningar millum, hvussu ymisk mál ver∂auppliva∂ og skyldskapin millum tey í málsøguligari fatan – ernaka∂, sum leingi hevur veri∂ vita∂. Longu vi∂ lok 19. aldar settitµskarin Johannes Schmidt (1843-1901) fram sum valmøguleika tilættartræi∂ tann sonevnda aldumyndilin. Hann nµtir sum grundarlageina mynd av aldum, sum brei∂a seg sum ringar á vatni, tá i∂ einsteinur ver∂ur tveittur útí.

Arne Torp46

frumnorrønt


íslendskt føroyskt norskt svenskt danskt] ] w

]]w

]]w]]w

]]w

]] w

]]w


Aldurørslan umbo∂ar tá eina málsliga broyting – eina nµger∂ –sum brei∂ir seg gjøgnum eitt málsamfelag. Tá i∂ ymsir steinar endaymsasta∂ni í vatninum, mynda aldurnar so hvørt eitt fløkt mynst-ur av ringum, sum umskarast ymsar vegir.

11. mynd: Yvirlitskend framseting av aldumyndlinum

Aldumyndilin sµnist hollari sum mynd av, hvussu málbroytingarbrei∂a seg, vi∂ ta∂ at málføramørk ikki eru stø∂ug, men ofta kunnuvísa seg upp á ymsar mátar ymisk tí∂arskei∂. Ta∂ er nú heldur ikkiso løgi∂. Málførakorti∂ endurspeglar nevniliga í stóran mun sam-skiftismynstri∂ í einum øki. Ta∂ merkir, at fólk, sum eru nógv saman,tosa lutfalsliga eins, me∂an fólk, sum sjáldan ella ongantí∂ hittast,fara at tosa ymist, tá i∂ nøkur ættarli∂ eru farin. Um samskiftis-mynstrini broytast vi∂ tí∂ini, t.d. av búskaparligum broytingumella politiskum, so fer málførakorti∂ eisini so vi∂ og vi∂ at fáa dámav hesum, vi∂ ta∂ at gomul mørk flyta seg, ella at nµggj mørk takaseg upp.



Arne Torp48

12. mynd: Tríggir meginnor∂urlendskir frambur∂armunir avmynda∂ir vi∂ aldumyndlinum

tjúkk-l

bara ung hava skarr-r

øll hava skarr-r

vikna∂ hjáljó∂


Tjúkk-l

Tjúkk-l merkir l-i∂, sum t.d. fólk í Eysturnoregi og Nor∂ursvøríkihava í or∂um sum dal og sol og ofta eisini fyri rd í or∂um sum bord

og jord.Hetta er eitt ljó∂, sum fólk, i∂ ikki eru uppvaksin vi∂ tí, hava

stórar trupulleikar at fáa fram, um tey royna, og solei∂is hevur vistaltí∂ veri∂. Svenski málma∂urin Samuel Columbus helt upp á, atta∂ fanst »ett tiockt ell i Svenskan«, sum eingin fremmandur kundibera fram.

Málvísindaliga ver∂ur hetta ljó∂ lµst sum ein sonevndur klaffur;ta∂ merkir, at tungan ver∂ur bend afturyvir í munninum og sí∂anslongd framyvir, solei∂is at hon slær ímóti gómanum á vegnum.Hetta er lætt hjá teimum, i∂ eru von vi∂ hetta frá barnsbeini, menheldur enn ikki tvørligt hjá teimum, i∂ royna hetta fyri fyrstu fer∂sum vaksin. Tjúkk-l er í grundini eitt rættiliga sjáldsamt fyribrigdi íEvropa, tí ta∂ er bert til í pørtum av norskum og svenskum máløki(finnlandssvenskum írokna∂um). Í India eru harafturímóti fleirimál, i∂ hava hetta ljó∂i∂, so í heimshøpi er hetta valla naka∂ ser-stakt.

Hjáljó∂aviknan

Hjáljó∂aviknan merkir, at or∂ sum bróta, krúpa og rúka ver∂a fram-borin sum bróda, krúba, rúga o.s.fr., nevniliga at p, t og k inni í or∂i ogí útljó∂i ver∂a til b, d og g. Hetta er ein frambur∂arbroyting, sum erbyrja∂ í Danmark; í gomlum donskum vóru eisini p, t og k, sumframvegis eru vanlig í nor∂urlendskum. Men í Danmark er hendaviknanin farin nógv longri enn í Su∂urnoregi, Su∂ursvøríki og í pørt-um av Føroyum og Íslandi, har hon tó merkist: Í fleiri donskum mál-førum eru hjáljó∂ini í grundini fallin fullkomiliga burtur, (brye/bry∂,

kryw, ryy), og eisini í ríkisdonskum er broytingin farin nógv longrienn í hinum Nor∂urlondunum. Hetta er uttan iva grundin til, ata∂rir nor∂urlendingar halda, at danir tosa so ótµ∂iliga.

Skarr-r

Skarr-r er r’i∂, sum ver∂ur nµtt eitt nú í donskum og su∂ursven-skum mótsett brodd-r ’inum sum føroyingar, íslendingar og flestunor∂menn og sviar nµta. Munurin millum nevndu r liggur í, hvør



partur av tunguni rørir seg mest. Í brodd-r ’i er ta∂, sum navni∂sigur, tungubroddurin ella framparturin av tunguni, i∂ titrar mótigómanum, men skarr-r ’i∂ ver∂ur bori∂ fram vi∂ at hevja aftarapartin av tunguni upp undir sonevnda bleyta góman, t.e. aftastapartin av himlinum, solei∂is at tungan titrar ella treingir at aftur-gómanum ella úlvinum.

Av nevndu trimum frávikum eru bæ∂i tjúkk-l og mjúk hjáljó∂gomul fyribrigdi, sum kunnu vera íkomin fyri fleiri enn túsundárum sí∂ani. Tjúkk-l’i∂ er óiva∂ vor∂i∂ til mi∂skei∂is á skandinav-isku hálvoynni, men tey mjúku hjáljó∂ini eru sum sagt runnin úrdonskum. Tjúkk-l’i∂ hevur sostatt bert breitt seg um land. Brei∂slu-mynstri∂ hjá mjúku sjálvljó∂unum ber tó tµ∂iliga bo∂ um sjóvegissamband. Mørkini fyri bæ∂i tjúkk-l og mjúk sjálvljó∂ hava hugsandifest seg fyri fleiri hundra∂ árum sí∂ani.

Skarr-r er ivaleyst eitt nógv nµggjari fyribrigdi. Fyri seinnu helvtav 18. øld vóru neyvan onnur, i∂ skarra∂u í Nor∂urlondum, enneinstaklingar vi∂ talubreki. Men tvær tær næstu øldirnar breiddiskarr-r’i∂ seg til alt øki∂, sum er víst á kortinum (12. mynd), og á vesturlandinum í Noregi brei∂ir ta∂ seg framvegis. Keldan til skarr-r’i∂ í Evropa er óiva∂ París, har ta∂ er uppkomi∂ sí∂st í 17.øld; til Nor∂urlanda kom ta∂ ivaleyst fyrst til Danmarkar, og breid-di ta∂ seg sí∂an til stórar bµir sum Malmø, Bergen, Stavanger ogKristiansand.

Arne Torp50

Mangar stuttligar hugmyndir eru um

skarr-r’i∂, men tíverri eru tær neyvan

rættar. Ein væl umtókt frágrei∂ing er,

at upphavi∂ er ein franskur kongur, i∂

hev∂i skarr-r sum talubrek, og hóvi∂

tók eftir konginum fyri at tekkjast

honum. Ta∂, i∂ virkar ósannlíkt vi∂

hesi hugsan, er, at eitt talubrek hjá

einum einstaklingi kann ávirka so nógv,

sama hvussu kongaligur upphavs-

ma∂urin er. Var ta∂ haraftrat øllum

greitt – eisini høvu∂spersóninum – at

ta∂ snú∂i seg um persónligt talubrek,

hev∂i ta∂ í grundini veri∂ ógvuliga

vági∂ at eftirapa tí; hetta kundi lættliga

veri∂ skilt sum herming heldur enn

málsligur samhugi.

Danski málma∂urin Otto Jespersen

hevur eina heilt a∂ra frágrei∂ing. Hann

hugsar sær gongdina solei∂is, at me∂an

fólk yvirhøvur vóru uttandura úti á

Meir og minni hugfloygdar frágrei∂ingar frá upphavinum at skarr-r’inum.


Aldumyndilin sµnir tµ∂iliga, hvussu broytingar kunnu henda ymsa-sta∂ni í einum málførisøki og hvussu samskiftismynstri∂ kann ávirkaframhaldandi útbrei∂sluna av fyribrigdum.

Ættarmyndilin fær tó alt at tykjast at vera so, at ein greining eitt ávísttí∂arskei∂ hevur avlei∂ingar fyri allar greiningar seinni – greinarnará trænum kunnu nevniliga ikki vaksa saman aftur seinni, nei ikki sofrægt sum nærkast hvør a∂rari. Ta∂ er hesin grundleggjandi mun-urin, sum ger ættarmyndilin ónµtiligan, um vit vilja, at myndilin skalendurspegla veruliga munin og líkskapin millum nútí∂ar nor∂ur-lendsku málini. Hvussu hesir bá∂ir myndlar kunnu fylla hvørannan út, koma vit aftur til seinni.


bygdunum, kundu ljó∂ini lætt kódna í

vindi og fossaduni, og tí noyddust tey at

nµta ramlig brodd-r fyri at hoyra hvør

annan. Men í bµunum liva fólk fyri ta∂

mesta innandura, og tá eru ikki áney∂ir

fyri einum so strævnum ljó∂i longur:

[L]ivet inden døre medfører i det hele

sagte talen, man buldrer ikki så meget på,

dels fordi det er overflødigt, dels fordi det

kan være uforsigtigt (‘væggene har øren’);

jo mere raffineret stuelivet er, med tæpper

på gulvet og portierer på dørene, des

mere afdæmpet blir også sproget.

Tann rætta frágrei∂ingin frá upphav-

inum er óiva∂ at finna í onkrum púra

vanligum málsligum tillagingum í parís-

arfronskum í 17. øld og hevur sostatt

einki at gera vi∂ talubrek ella hóvligan

bµarlívsstíl. Tann skjóta útbrei∂slan til

a∂rar partar av Evropa, í fyrsta umfari

serliga til bµir, kann tó lutvíst koma av,

at skarr-r’i∂ í grundini er lættari at bera

fram enn brodd-r’i∂. Tá i∂ skarr-r’i∂

fyrst hev∂i fingi∂ stø∂u sum vi∂urkend-

ur r-frambur∂ur, av tí at ta∂ hev∂i

fingi∂ rúm í tí hávirda parísarmálinum,

lá vegurin grei∂ur fyri eini skjótari her-

fer∂ gjøgnum stórar partar av Vestur-

og Nor∂urevropa.


Søgulig flokking av nor∂urlandamálum eftir aldumyndlinum

Frá frumnorrønum til víkingatí∂

Máli∂ í Nor∂urlondum fyri uml. ár 700 ver∂ur nevnt frumnorrønt.Um málføramunur var tá í tí∂ini, hevur hann rímiligt veri∂ lítil, ogvit kenna í hvussu er eingi nútí∂ar málføramørk, sum vit vi∂ vissukunnu føra aftur til ta tí∂ina.

Frumnorrønt er frálíkt øllum stigum seinni í norrønum, ogver∂ur t.d. hugt at gongdini í mansnøvnunum, er tµ∂iligt, at næstu300-400 árini hendu stórar broytingar. Long og prµ∂ilig nøvn sumAnulaibaR og HarjawaldaR ver∂a um ár 1000 framborin sum Óláfr og

Haraldr, sum á nútí∂ar norskum eru Olav og Harald og á okkaramáli Ólavur og Haraldur.

Um hesa tí∂ina mugu vit tí rokna vi∂, at málsliga frástø∂an tilfrumnorrønt er so stór, at málini vóru sínámillum óskiljandi. Hev∂ita∂ óhugsandi hent, at ein nor∂búgvi úr 6. øld kom undan kavi mill-um víkingarnar fµra-fimm hundra∂ ár seinni, er rættiliga sannlíkt,at teir høvdu als ikki skilt hvør annan. Harafturímóti høvdu vit núá døgum møguliga kunna∂ tosa∂ rímiliga lættliga vi∂ fólk, sum liv-du í 16. øld. Ta∂ hev∂i tó veri∂ treyta∂ av, at vit hildu okkum tilevni, sum bá∂ir partar høvdu fortreytir fyri at hava eina hugsanum. Málbroytingarnar frá 500-1000 vóru tískil væl størri enn frá1500-2000.

Rúnaristurnar

Keldurnar til kunnleika um frumnorrøna máli∂ eru innskriftir í bein, málm og stein, ristar vi∂ serligum teknum, i∂ vit kalla rúnir.Gitnasta av øllum frumnorrønum rúnaristum var∂ funnin á einumgullhorni á Jútlandi í Danmark í 18. øld. Hon ljó∂ar solei∂is: ek

HlevagastiR holtijaR horna tawido, sum er tµdd: eg Lægestur holtingi

gjørdi horni∂.

Elstu rúnaristurnar eru frá uml. ár 200. Tær sonevndu eldrurúnirnar, eisini nevndar futhark eftir ljó∂vir∂unum í fyrstu seksteknunum, síggja solei∂is út:

Arne Torp52


f u π a r k g w h n i j p ë R s t b e m l ≈ d o

13. mynd: Eldra rúnara∂i∂

Sum vit síggja, eru í alt 24 tekn; nøkur teirra eru at kalla fullkomintil frumnorrønu ljó∂skipanina. Í nøkrum rúnum er ljó∂vir∂i∂ óvist,men vit síggja, at flestu stavir líkjast rættiliga nógv latínsku bókstav-unum, sum nú ver∂a brúktir, og í teimum førunum kunnu vit íhvussu er vera vís í, at frambur∂urin svarar til tann, vit kenna fráø∂rum málum, i∂ nµta hetta stavra∂i∂. Hesin líkskapur vísir, attann ella tey, i∂ skaptu rúnirnar, kendu til eitt ella fleiri avstavrø∂unum í Mi∂jar∂arhavslondunum. Sjálvt skapi∂ á teknunum– beinar linjur, loddrætt ella á skák – bendir á, at tey hava veri∂ætla∂ til at skera í træ vi∂ knívi. Vi∂ slíkum tilfari og ambo∂umhevur ta∂ ikki veri∂ skilagott at nµta tekn vi∂ bugum og vatnrøtt-um strikum. Úr frumnorrønari tí∂ er tó ikki var∂veitt ein einastainnskrift í træ, óiva∂ tí træ er ikki varandi evni. Allar var∂veittarfrumnorrønar innskriftir eru tí ristar í stein, málm ella bein.

Um ár 700 ver∂ur gamla rúnara∂i∂ einfalda∂ vi∂ at fækka tekniniúr 24 ni∂ur í 16. Ta∂ tvørsagda í tí er tó, at um somu tí∂ ver∂aljó∂ini fleiri, so í grundini var∂ brúk fyri fleiri ljó∂um heldur ennfærri, um hvørt ljó∂ skuldi hava sítt tekn. Hví hetta hendi, vita vitikki, men ta∂ man hava okkurt at gera vi∂ tær stóru málbroytingar-nar um hesa tí∂ina. Kanska var tankin, at nú i∂ 24 tekn kortini ikkieru nóg miki∂ til at endurgeva ljó∂ini í málinum, hevur ta∂ ikki sonógv at siga, um ikki hvørt ljó∂ hevur sítt tekn. Merkingin skilst íøllum førum á samanheinginum.



Rúnirnar fingu ikki mønustingin av, at tær gjørdust færri, hóastrúnara∂i∂ eftir ár 1000 eisini mátti kappast vi∂ latínska stavra∂i∂ – tvørturímóti vóru tær í nµtslu fleiri hundra∂ ár eftir, at latínskastavra∂i∂ tók vi∂ í kjalarvørrinum á kristindóminum, sum komhigar um 1000-áraskifti∂. Orsøkin var óiva∂ tann, at rúnirnar ámangan hátt vóru lættari at brúka – ikki vóru bara teknini færri athalda skil á, men serliga var skrivikynstri∂ einfaldari – ein knívur ogeitt træsprek vóru nóg miki∂, um onkur skuldi krutla eini stutt bo∂ni∂ur, men til latínsku stavirnar skuldu bæ∂i fjø∂urpennur, blekkog kálvskinn.

Tá i∂ rúnirnar at enda fullu fyri teimum latínsku stavunum í 15.øld, høvdu tær veri∂ í nµtslu í nærum 1500 ár, t.e. hálvaa∂ru fer∂ soleingi, sum stavra∂i∂ vit nú nµta.

f u π a~ r k h n i a s t b m l R

14. mynd: Yngra rúnara∂i∂

Eysturnorrønt og vesturnorrønt

Elstu málføramunir, i∂ vit kenna í norrønum, eru ein skilna∂urmillum eystur- og vesturnorrønt í 8. og 9. øld. Men framvegis vartalan um eitt nor∂urlendskt málførahøpi: Øll, sum tala∂u norrøntmál, bú∂u nevniliga framvegis bara í Noregi, Svøríki og Danmarkella vóru nµliga farin ha∂ani og høvdu nomi∂ land í oyggjunumvesturi í Atlantshavi, Bretlandi, Normandínum, Russlandi o.s.fr.

Nor∂urlendsk mál ver∂a ofta nevnd skandinavisk mál. Skandi-navia er upprunaliga latínska heiti∂ fyri Skána, i∂ er su∂urendin áSvøríki. Seinni hevur navni∂ fingi∂ ví∂ari merking. Í okkara føri

Arne Torp54



fara vit at nµta heiti∂ skandinaviskt um norskt og svenskt, sumumbo∂a skandinavisku hálvoynna. Sum felagsheiti fyri danskt,norskt og svenskt fara vit at nµta »meginnor∂urlendskt«.

Málføramunurin var um hesa tí∂ina so lítil, at hann hev∂i lítlanog ongan tµdning. Bæ∂i nor∂urlendingar sjálvir og onnur fata∂unorrønt sum eitt mál, og vanliga var∂ ta∂ nevnt do. nsk tunga. Hvíta∂ júst vóru danir, i∂ komu at bera kannuna av málinum í øllumNor∂urlondum, er ikki heilt greitt, men ein møguleiki er, at málisk-an er komin upp í Onglandi, har danir ráddu í víkingatí∂ini. Sí∂anier heiti∂ do. nsk tunga ví∂ka∂ til at merkja øll tey nor∂urlendskumálini, sjálvt um ta∂ ikki var danskt í trongari merking; men fyritann, i∂ stó∂ uttanfyri, mundi alt ljó∂a sum eitt mál.

Eftir 700 koma so vi∂ og vi∂ ymisk frávik til sjóndar eftir einumslíkum mynstri, at ta∂ av røttum ber til at tosa um eina eystur- ogeina vesturgrein av norrønum.

15. mynd a: Flokking av norrønum málum uml. 700 til 1200

Vesturnorrønt er í hesum tí∂arskei∂i í høvu∂sheitum norskt – eftirlandnámi∂ í Føroyum og Íslandi (t.e. í endanum á 9. øld) telja før-oyskt og íslendskt eisini vi∂. Ta∂ eru fyri ta∂ mesta fólk úr Noregi,serliga av Vesturlandinum, i∂ seta seg ni∂ur í hesum londum. Hettasermerkir máli∂ enn dagin í dag.

Eysturnorrønt er hini norrønu málini, nevniliga danskt og svenskt.

Ta∂ ber til at fylgja fleiri munum millum nútí∂ar nor∂urlendsk málaftur til nevnda tí∂arskei∂, t.e. til tann elsta málføraskilna∂in í eyst-ur- og vesturnorrønt. Sum dømini ni∂anfyri vísa, ganga íslendskt,føroyskt og nµnorskt í slíkum førum saman ímóti donskum ogsvenskum. Norskt bókmál fylgir rímiligt donskum fyri ein part,men ikki í øllum.


íslendskt, føroyskt, norskt svenskt, danskt


16. mynd: Dømi um mun á vestur- og eysturnorrønum í nútí∂ar

nor∂urlendskum málum

Her eru nakrir av tµ∂andi mununum, sum vit kunnu fylgja aftur tilgreiningina í vestur- og eysturnorrønt:

1. fyrstapersónsfornavni∂ vi∂ ella uttan j (ég/eg : jeg/jag)2. sagnor∂i∂ koma í nútí∂ vi∂ ella uttan umljó∂ (kemur, kjem:

kommer)3. og sí∂st, men ikki minst, tvíljó∂ (diftongur, ei) ella einljó∂

(monoftongur, e) í or∂unum veit: vet og heim : hem/hjem.

Samanumtiki∂ var munurin kortini lítil millum tey nor∂urlendskumálini fram til víkingatí∂ina. Hetta ver∂ur víst vi∂ at seta eina ein-staka striku sum mark á 15. mynd a.

Í hámi∂øld: Nor∂urnorrønt og su∂urnorrønt

Eftir uml. 1200 er greitt, at avgerandi marki∂ – sett vi∂ tveimumstrikum á 15. mynd b ni∂anfyri – nú gongur millum danskt, sum vitsostatt kunnu kalla su∂urnorrønt, og restina av nor∂urlendska øki-num, sum vit kalla nor∂urnorrønt. At avgerandi marki∂ nú gongurø∂rvísi, kemur ætlandi av eini samfelagsbroyting. Møguliga gjørdistsambandi∂ millum Danmark og Tµskland tættari, enn ta∂ hev∂iveri∂, me∂an hini Nor∂urlondini fyribils ikki vór∂u so nógv ávirk-a∂ uttaneftir.

15. mynd b: Flokking av nor∂urlendskum málum uml. 1200-1600

Arne Torp56

nor∂urnorrønt su∂urnorrønt


íslendskt – Ég veit a∂ hann kemur heim

føroyskt – Eg veit at hann kemur heim

nµnorskt – Eg veit at han kjem heim

danskt – Jeg ved at han kommer hjem

svenskt – Jag vet att han kommer hem

norskt bókmál – Jeg vet/veit at han kommer hjem/heim



Donsku broytingarnar eru fyri ein part slíkar, sum seinni eisini vísaseg í norskum og svenskum – serliga at bendingarnar ver∂a einfald-ari; sí broti∂ ni∂anfyri. Men serdanskar broytingar eru eisini, fyriein part sonevnda sjálvljó∂aviknanin, sum rakar sjálvljó∂ í ending-astavilsum:

• danskt hevur bert eitt sjálvljó∂ í skrivligum endingum, nevniliga e. Ta∂ sama er í stórum galdandi fyri norskt bókmál.

• nµnorskt og svenskt hava haraftrat ofta a og í ávísum førumeisini o.

• íslendskt og føroyskt hava a í at kalla somu førum, sumsvenskt og nµnorskt, men i og u fyri e og o.

Fyri at lµsa hetta nµta vit navnor∂ini bakkar, synir og vísur í fleirtaliog sagnor∂ini kastar og kennir í nútí∂:

17. mynd: Dømi um vikna∂ sjálvljó∂: Munur millum nor∂urnor∂urlensk

og su∂urnor∂urlendsk endastavilsi

Í hesum tí∂arskei∂inum henda nógvar a∂rar broytingar í donskum,sum bert í heilt lítlan mun brei∂a seg til hini Nor∂urlondini. Hettaer m.a. galdandi fyri á∂urnevndu mjúku hjáljó∂ini, t.e. skifti∂ frá p,

t og k til b, d og g eftir sjálvljó∂. Dømi um hetta eru danskt gabe, bide

og kage móti norskum bókmáli gape, bite og kake og svenskumgapa, bita og kaka. Hetta skifti er eisini í málførunum í Su∂ur- ogVestursvøríki og á útsynningsstrondini í Noregi, sí mynd 12 b. Ta∂løgna er, at sama gongd er eisini í sy∂ra parti av bæ∂i Íslandi ogFøroyum og kundi vakt mistanka um, at mjúk hjáljó∂ eru eittsu∂urlandsfyribrigdi, men av tí at Føroyar, Ísland og Meginnor∂-urlond eru so langt hvørt frá ø∂rum, mugu vit rokna vi∂ eini sjálv-stø∂ugari gongd í hvørjum landi sær uttan sínámillum samband.

íslendskt bakkar synir vísur kastar kennir

føroyskt bakkar synir vísur kastar kennir

nµnorskt bakkar søner viser/visor kastar kjenner

svenskt backar söner visor kastar känner

norskt bókmál bakker sønner viser kaster kjenner

danskt bakker sønner viser kaster kender


Men danskt fær eisini a∂rar ljó∂broytingar, sum ikki koma framí skrift, t.d. sokalla∂a stoytin, sum á svenskum og norskum ver∂urtil tónaeind ella tonem í sta∂in. Ta∂ síggja vit, um vit bera fram-bur∂in av norskum og svenskum saman vi∂ danskt:

• Tónaeind 1 á svenskum og norskum, stoytur á donskum:bønder (danskt og norskt: ‘bøndur’); anden (svenskt: ‘dunnan’)

• Tónaeind 2 á norskum og svenskum, ikki stoyt á donskumbønner (danskt og norskt: ‘bønir’); anden (svenskt: ‘dunnurnar’)

• Íslendskt og føroyskt hava hvørki tónaeind ella stoyt.

Arne Torp58

Tónaeind merkir merkingarskiljandi

tónalag. Í stoyti ver∂a málbondini

hinvegin nærum afturlatin, t.e. at luft-

streymurin ver∂ur nærum ste∂ga∂ur

í barkakílinum, og so ver∂ur knappliga

lati∂ uppaftur. Bæ∂i tónaeind og stoyt-

ur eru tískil anna∂ enn einstøk málljó∂

– eitt einstakt sjálvljó∂ ella hjáljó∂ –

og ta∂ er heldur ikki ta∂ sama sum

her∂ing, tí omanfyrinevndu dømi hava

øll her∂ing á fyrsta stavilsi, mótvegis

or∂um sum hotell og idé, sum hava

her∂ing á seinna stavilsi.

Tónaeind er heldur sjáldsamt fyri-

brigdi í Evropa. Í Vesturevropa er ta∂

bert í norskum og svenskum. Hinvegin

er tónaeind rættiliga vanlig a∂rasta∂ni

í heiminum, t.d. í Afrika og Eysturasia.

Heimsins størsta mál – mandarinkines-

iskt – hevur t.d. fµra ymiskar tónaeindir.

Tónaeindirnar í norskum eru ætl-

andi um túsund ára gamlar. Vanliga

hugsanin er, at danski stoyturin er

runnin av eini eldri skipan vi∂ tónaeind-

um sum í norskum og svenskum.

Nær i∂ stoyturin hevur vunni∂ fram í

Danmark, er ikki lætt at vita, tí hann

sæst ikki í skrift, men alt bendir á, at

hann kemur í mi∂øld. Tann einasta

kenda skrivliga ábendingin um, at danskt

hev∂i fingi∂ stoyt, stavar frá 1510, tá

i∂ svenski biskupurin Hemming Gadh

í eini ódanskari talu heldur spotskur

lµsir danskan frambur∂ solei∂is:

Der til så wårdas de icke heller tala som

annat folck, uthan tryckia ordhen fram, lika

so the willia hosta (= harafturat tíma teir

ikki at tala sum anna∂ fólk, uttan kroysta

or∂ini fram, sum vildu teir hosta).

Tónaeind



Sum vit síggja á 15. mynd b, er einki markaskil ímillum norskt ogtey bæ∂i útfaramálini íslendskt og føroyskt. Hetta er í grundini ikkiheilt rætt, tí vit vita, at smávegis munur var á norskum og íslend-skum longu fyri ár 1200. Men í 13. og eisini 14. øld var munurinóiva∂ minni enn gloppi∂ millum ymisku málbrigdini í Meginnor∂-urlondum.

Nµggjari tí∂: Útnor∂urlendskt og meginnor∂urlendskt

Tá i∂ vit nærkast 1500, ver∂ur myndin tó ø∂rvísi. Nú ver∂urhøvu∂smarkaskili∂ millum tey trµ málini íslendskt, føroyskt ognorskt. Sjálvsagt henda so stórar broytingar ikki eftir einari nátt,men tær koma so vi∂ og vi∂ í langa tí∂.

15. mynd c: Flokking av nor∂urlendskum málum eftir uml. 1500

Orsøkin til, at vit nú fáa eitt heilt anna∂ bµti, er, at vit nú í samskift-inum av álvara merkja avlei∂ingarnar av, at so langt er ímillumoyggjasamfeløgini í Atlantshavinum og meginlandi∂. Rætt er ta∂,at naka∂ av samskifti framvegis er vi∂ ættarlandi∂ Noreg tær fyrstuøldirnar eftir landnámi∂, men eftir uml. 1300 ver∂ur ta∂ minni ogminni og seinni fer alt samskifti vi∂ umheimin um Danmark, tí atNoreg og Danmark gingu saman um ein kong, sum kom at sita íKeypmannahavn. Samskifti∂ vi∂ umheimin gekk nú fyri ta∂ mestaum danskar embætis- og handilsmenn, sum ikki vóru so nógvir ítali og komu ikki so nógv í samband vi∂ almenningin.

Talumáli∂ í Meginnor∂urlondum broytist nógv í seinmi∂øld; tóveksur munurin millum málini sínámillum ikki nevnivert. Broyt-ingarnar í útnor∂urmálunum, serliga íslendskum, eru nógv minni.Íslendskt er ta∂ fornasta av øllum germonskum málum.

Útnor∂urlendskt Meginnor∂urlendskt

skandinaviskt su∂urskandinaviskt



Úrsliti∂ av hesum er, at málskilna∂urin millum føroyskt, íslendsktog meginnor∂urlendskt, sum landafrø∂iliga eru fjart hvørt fráø∂rum, ver∂ur munandi tµ∂iligari enn nøkur undanfarinnor∂urlendsk málføraklovning. Avgerandi marki∂ er nú ímillumútnor∂urlendskt og meginnor∂urlendskt, sett vi∂ fµra strikum, ogtínæst millum íslendskt og føroyskt, sett vi∂ trimum strikum. Máls-ligi munurin millum tey trµ økini, Ísland, Føroyar og Meginnor∂-urlond er nú so stórur, at málini ikki eru til at skilja sínámillumlongur. Hetta er í hvussu er galdandi fyri bá∂ar breddarnar, t.e.Ísland og Meginnor∂urlond. Vit føroyingar, sum bæ∂i málsliga oglandafrø∂iliga eru í mi∂juni, skilja eitt sindur av íslendskum, ogmeginnor∂urlendskt skilja vit í at kalla øllum brigdum, fyrst ogfremst tí at vit læra danskt, men føroyski frambur∂urin liggur nærrinorskum og svenskum. Vit hava tí tær bestu fortreytirnar fyri atskilja hini nor∂urlendsku málini.

Evnini hjá føroyingum og íslendingum at skilja hvør annan erumest annan vegin. Íslendingar skilja líti∂ og einki av føroyskum.Sum vit á∂ur hava veri∂ inni á, kann hetta m.a. hava samband vi∂,at føroyska máløki∂ er so miki∂ minni enn ta∂ íslendska.

Í Meginnor∂urlondum ber framvegis til at skilja máli∂ hvør hjáø∂rum, á sama hátt sum allir nor∂urlendingar á∂ur vóru førir fyri.Hetta evni koma vi∂ aftur til seinni.

Hví eru meginnor∂urlendskt og útnor∂urlendskt fjarstø∂umál?

Útmálini, serliga íslendskt, eru sum nevnt fornari enn meginmál-ini. Føroyskt er á mangan hátt eitt millummál. Ta∂ kemur tµ∂iligatil sjóndar, um vit bera tey trµ máløkini saman.

Ymisk bending

Í mi∂øld – og fyrr enn ta∂ – fingu navnor∂, lµsingaror∂ og fornøvnymiskt sni∂, alt eftir hvussu tey vór∂u nµtt í setninginum – sumgrundli∂ur, ávirki ella eftir ymsar fyrisetingar o.s.fr. Í nor∂urlend-skum og ø∂rum germonskum málum vóru fµra slík føll – hvørfall

(hvrf.), hvønnfall (hvnf.), hvørjumfall (hvmf.) og hvørsfall (hvrsf.). Øllhesi føll eru framvegis í íslendskum – og tµskum, sum eisini hevurvar∂veitt nógvar fornar bendingar. Føroyskt hevur at kalla misthvørsfalli∂, og í meginnor∂urlendskum er øll fallbending burtur í navnor∂um. Her síggja vit, hvussu ta∂ tekur seg út í teimum

Arne Torp60



ymisku málunum; fyri at lµsa ymsu fallbendingarnar í føroyskumog íslendskum hava vit tiki∂ fram eina fyriseting, i∂ tekur vi∂kom-andi føll at sær:

meginnor∂ur- føroyskt íslendskt

lendskt – norskt

eintal

hest hestur (hvrf.) hestur (hvrf.)

om hest um hest (hvnf.) um hest (hvnf.)

fra hest frá hesti (hvmf.) frá hesti (hvmf.)

til hest til hest (hvnf.) til hests (hvrsf.)

fleirtal

hester hestar (hvrf.) hestar (hvrf.)

om hester um hestar (hvnf.) um hesta (hvnf.)

fra hester frá hestum (hvmf.) frá hestum (hvmf.)

til hester til hestar (hvnf.) til hesta (hvrsf.)

18. mynd: Fallbendingar í meginnor∂urlendskum, føroyskum og íslendskum

Í meginnor∂urlendskum er tó framvegis farvegur eftir fallbendingí fornøvnum, t.d. jeg ser deg : du ser meg, har i∂ jeg/meg og du/deg

Mong meina, at hvørsfalli∂ framvegis er

til sum fall í nútí∂ar meginnor∂urlend-

skum sum kenda s-endingin í eitt nú

»Gunnars hest« – á norrønum hev∂i

ta∂ iti∂ »Gunnars hestr« ella »hestr

Gunnars.« Men ta∂ s-i∂ háttar sær

heldur sum eitt sjálvstø∂ugt or∂, enn

sum ein ending á sjálvum grundli∂inum,

tí um ta∂ er hesturin hjá Gunnari á

Lí∂arenda, ver∂ur á meginnor∂urlend-

skum sagt »Gunnar på Lidarendes

hest.« Her síggja vit, at s-i∂ knµtir seg

til allan or∂abólkin Gunnar á Lí∂arenda.

Haraftrat er ta∂ bara sum ognar-

hvørsfall, at Meginnor∂urlond kunnu

brúka s-ending. Í flestum ø∂rum or∂-

ingum (t.d. eftir ávísar fyrisetingar) er

hvørsfalli∂ ikki í nµtslu longur, t.d. til

byen ikki til bys. Tó er sumt var∂veitt

í føstum or∂ingum sum til lands, til fots

o.s.fr. Á føroyskum er hvørsfalli∂ bert

var∂veitt í føstum or∂ingum og í sam-

ansetingum. Í døminum um Gunnar

á Lí∂arenda noy∂ast vit at nµta hvør-

jumfall vi∂ fyriseting (hjá Gunnari

á Lí∂arenda).

Vi∂merkingar um hvørsfall


eru ávikavist grundli∂ur og ávirki. Hetta er ein leivd av hvør- oghvørjumfalli.

Í norrønum – og enn í útnor∂urlendskum – ver∂ur ikki bara skiltímillum málsligu kynini í eintali, men eisini í fleirtali. Fornøvninihava trµ ymisk sni∂ í tri∂ja persóni, alt eftir um tey vísa til kallkyn,kvennkyn ella hvørkikyn. Hetta er lµst í talvuni ni∂anfyri.


lendskt – norskt

kallkyn guttene: dreingirnir: strákarnir:

de teir πeir

kvennkyn jentene: genturnar: stelpurnar:

de tær πær

hvørkikyn guttene og dreingirnir og strákarnir og

jentene: genturnar: stelpurnar:

de tey πau

19. mynd: fornøvn í 3. persóni í fleirtali

Í norrønum hev∂i sagnor∂i∂ ymiskt sni∂, alt eftir um grundli∂urinstó∂ í eintali ella fleirtali, ella um hann var eitt fornavn í 1. ella 2.persóni; sí enskt the boy comes : the boys come og I am : you are.Íslendskt hevur var∂veitt bæ∂i tal- og persónbending, føroyskthevur mist persónbending í fleirtali, og meginnor∂urlendskt hevurmist bæ∂i tal- og persónbending.


lendskt – norskt

eintal

1. persónur jeg står eg standi eg stend

2. persónur du står tú stendur πú stendur

3. persónur han/hun står hann/hon stendur hann/hún stendur

fleirtal

1. persónur vi står vit standa vi∂ stöndum

2. persónur dere står tit standa πi∂ standi∂

3. persónur de står teir/tær/tey standa πeir/πær/πau standa

20. mynd: Tal- og persónbending av sagnor∂um

Arne Torp62



Svenskt hev∂i talbending heilt fram til mi∂skei∂is í 20. øld (poiken

kommer: poikarna komma), men hon hvarv í norskum og donskum í19. øld. Ni∂anfyri er ein yvirlitstalva, i∂ dregur saman um bending-armun.

íslendskt føroyskt meginnor∂urlendskt

tal á føllum

a) á navno. og lµsingaro. 4 3 0

b) í fornøvnum 4 3 2

kynbending í fleirtali + + –

talbending í sagnor∂um + + –

a) í eintali + + –

b) í fleirtali + – –

21. mynd: Yvirlit yvir meginnor∂urlendskar og útnor∂urlendskar bendingar

Í setningunum ni∂anfyri síggja vit, hvat hetta merkir í roynd ogveru.

íslendskt

Sum skilst á 21. mynd er íslendskt ta∂ einasta máli∂, i∂ enn hevurpersónbending í sagnor∂um í bæ∂i eintali og fleirtali og harafturat4 føll í navnor∂um. Í dømunum ni∂anfyri síggja vit sagnor∂inikoma, síggja, standa og sakna sett saman vi∂ navnor∂inum hesti íøllum føllum, í bundnum sni∂i eintali og fleirtali og vi∂ ymiskumpersónsfornøvnum sum grundli∂i.

EINTAL

hvørfall hesturinn kemur

hvønnfall hvørjumfall hvørsfall

1. persónur ég sé hestinn ég stend hjá hestinum ég sakna hestsins

2. persónur πú sér∂ hestinn πú stendur hjá hestinum πú saknar hestsins

3. persónur hann/hún hann/hún hann/hún sér hestinn stendur hjá hestinum saknar hestsins


FLEIRTAL

hvørfall hestarnir koma

hvønnfall hvørjumfall hvørsfall

1. persónur vi∂ sjáum vi∂ stöndum hjá vi∂ söknum hestana hestunum hestanna

2. persónur πi∂ sjái∂ hestana πi∂ standi∂ hjá hestunum πi∂ sakni∂ hestanna

3. persónur πeir/πær/πau πeir/πær/πau standa πeir/πær/πau sjá hestana hjá hestunum sakna hestanna

føroyskt

Taka vit somu setningarnar á føroyskum, síggja vit tvey avgerandifrávik:a) hvørsfalli∂ er burtur í navnor∂um (eg síggi/sakni hestin (hvønn-

fall) móti íslendskum: ég sé hestin (hvønnfall), men ég sakna

hestsins (hvørsfall) – á íslendskum tekur sakna nevniliga hvørs-falsávirki aftur at sær.

b) persónbendingin í sagnor∂um í fleirtali er burtur (øll fleir-talssni∂ini enda vi∂ – a: síggja, standa, sakna; móti íslendskum sjáum – sjái∂ – sjá; stöndum – standi∂ – standa; söknum – sakni∂ –

sakna).

EINTAL

hvørfall hesturin kemur

hvønnfall hvørjumfall hvønnfall

1. persónur eg síggi hestin eg standi hjá hestinum eg sakni hestin

2. persónur tú sært hestin tú stendur hjá hestinum tú saknar hestin

3. persónur hann/hon sær hann/hon stendur hann/hon saknar hestin hjá hestinum hestin

FLEIRTAL

hvørfall hestarnir koma

hvønnfall hvørjumfall hvønnfall

1. persónur vit síggja hestarnar vit standa hjá hestunum vit sakna hestarnar

2. persónur tit síggja hestarnar tit standa hjá hestunum tit sakna hestarnar

3. persónur teir/tær/tey síggja teir/tær/tey standa teir/tær/tey saknahestarnar hjá hestunum hestarnar

Arne Torp64



norskt bókmál

Her síggja vit nútí∂ar meginnor∂urlendskt vi∂ ongari fallbending ínavnor∂um og heldur ongari tal- og persónbending í sagnor∂um.

EINTAL

hesten kommer

1. persónur jeg ser hesten jeg står hos hesten jeg sakner hesten

2. persónur du ser hesten du står hos hesten du sakner hesten

3. persónur han/hun ser han/hun står han/hun sakner hesten hos hesten hesten

FLEIRTAL

hestene kommer

1. persónur vi ser hestene vi står hos hestene vi sakner hestene

2. persónur dere ser hestene dere står hos hestene dere sakner hestene

3. persónur de ser hestene de står hos hestene de sakner hestene

Bera vit saman vi∂ norrønt, ber til at sta∂festa, at íslendskt hevur atkalla var∂veitt bendingarskipanina, sum hon var fyri túsund árumsí∂ani, og at føroyskt hevur mist naka∂ av fornu bendingini, menikki nær til so nógv sum meginnor∂urlendsku málini.

Ymiskur frambur∂ur

Ta∂ er tó neyvan bert bendingarmunurin – morfologiski munurin– i∂ ger íslendskt, føroyskt og meginnor∂urlendskt til sínámillumfjarstø∂umál. Tveir a∂rir málsligir grundstu∂lar, nevniliga ljó∂kerv-i∂ (ta∂ fonologiska) og or∂feingi∂ (ta∂ leksikalska) hava ivaleystnógv størri tµdning. Ta∂ síggja vit, tá i∂ vit sammeta teir tríggjarsetningarnar ni∂anfyri: a-brigdi∂ er vanligt íslendskt skriftmál, b-brigdi∂ er sami setningur í ljó∂skrift og d-brigdi∂ er sami setningurá norskum skriftmáli.


1. a. Konan tala∂i vi∂ manninn sinn um bílinn.

b. /ko:nan ta:la∂i vi:∂ man:in sin Ym bi:lIn/

c. Kona talte med mannen sin om bilen.

2. a. Kerlingin mætti tröllinu á fjallinu.

b. /kj≤rdli≈gjin maiht:I trødlInY au fjadlInY/

c. Kjerringa møtte trollet på fjellet.

3. a. Sjónvarpi∂ bila∂i πegar ég var a∂ horfa á fréttirnar.

b. /sjou:nvarpi∂ bI:la∂I π≤:≥ar j≤:≥ va:r a∂ horva au frj≤ht:Irdnar/

c. Fjernsynet gikk i stykker mens jeg så på nyhetene.

23. mynd: Íslendskt (skrift og tala) mótvegis meginnor∂urlendskum.

Av hesum setningum høvdu meginnor∂urlendingar mestur skilttann fyrsta bæ∂i í skrift og talu. Annan setning høvdu teir vænt-andi skilt í skrift, men neyvan í talu. Tri∂i setningur hev∂i veri∂fullkomiliga høpisleysur fyri ein meginnor∂urlending bæ∂i so ogso. Frágrei∂ingin er sjálvsøgd:

• Í fyrsta setningi: Konan tala∂i vi∂ manninn sinn um bílinn erusjálv or∂ini (merkingin) tey somu, og ljó∂liga er eisini rímiligtsamsvar.

• Í ø∂rum setningi: Kerlingin mætti tröllinu á fjallinu eru or∂a-merkingarnar eisini tær somu, men ljó∂gongdin í íslendskumog meginnor∂urlendskum ger, at ta∂ er ikki møguligt hjáeinum meginnor∂urlendingi at skilja setningin, um hann bert sleppur at hoyra hann. Skrivliga er setningurin ikki sofremmandur.

• Í tri∂ja setningi: Sjónvarpi∂ bila∂i, πegar ég var a∂ horfa á fréttirnar

eru hinvegin næstan øll or∂ini ólík, og tí hev∂i veri∂ lítil hjálp í, at ljó∂gongdin var meinlík.

Or∂ini hava mest at tµ∂a fyri fatanina

Ein umrá∂andi fyritreyt – kanska tann avgerandi – fyri at skiljamáli∂ hvør hjá ø∂rum er, at or∂ini líkjast anna∂hvørt í talu ella skrift– ella helst í bá∂um. Í meginnor∂urlendskum var∂ ein tµ∂andi part-ur av arva∂a or∂feinginum troka∂ur burtur av lágtµskum í sein-mi∂øld. Ta∂ komst av tøttum samskifti vi∂ hansakeypmenninar

Arne Torp66



– nor∂urtµskar keypmenn – sum í langa tí∂ sótu á øllum handli íMeginnor∂urlondum. Hetta samskifti hevur sett síni tµ∂iligu spor:Ein varislig meting sigur, at millum 30 og 40 prosent av gerandis-or∂feinginum eru úr lágtµskum.

Ein orsøk til, at ta∂ kann vera trupult at skilja meginnor∂urlendskumálini, er, at Noreg, Svøríki og Danmark hava tiki∂ upp ymisk or∂úr lágtµskum. Tµsku li∂irnir í nútí∂ar meginnor∂urlendskum erurímiliga javnt bµttir millum einstøku málini, men har i∂ munur erá málunum, ganga norskt og danskt saman ímóti svenskum. Ta∂ errætt og slætt, tí at Danmark og Noreg í fleiri hundra∂ ár høvdudanskt í felag sum skriftmál, og mong av teimum tµsku or∂unum ínorskum hava funni∂ veg gjøgnum danska skriftmáli∂. Nor∂mennhava tó sjálvir havt samskifti vi∂ hansakeypmenninar, serliga í Ber-gen, sum heilt inn í 19. øld var størsti bµur í Noregi. Sviar havafingi∂ síni tµsku or∂ um sínar egnu hansabµir, sum vóru Stokkhólm-ur og Kalmar, og ta∂ eru fyri ein part onnur tµsk or∂ enn tey, sumeru komin inn í danskt og norskt.

Í talvuni ni∂anfyri síggja vit tµ∂iliga, hvussu lík tey norsku og teydonsku or∂ini eru – sama um tey eru á nµnorskum ella bókmáli –men tey svensku sigla sín egna sjógv. Hesin líkskapur og munurkoma fyri ein part av, at danskt og svenskt hava valt ymiskt ímill-um norrøn og tµsk or∂. Í talvuni ver∂a lµst trµ arvor∂ og trµ tµskor∂ í ávikavist nµnorskum, bókmáli, donskum og svenskum:

Ta∂ ber væl til at gera heilar tekstir,

har at kalla alt uttan bendingin og

smáor∂ini er tµskt. Í setninginum

ni∂anfyri eru øll or∂, i∂ eru skriva∂

vi∂ skákskrift, tµsk:

Skredderen mente, at Jakka passet

fortreffelig, men kunden klaget over,

at plagget var kort og tøjet simpelt

og grovt.

Nútí∂ar meginnor∂urlendsk mál hava nógv tøkuor∂ úr tµskum


norskt danskt svenskt

spørje/spørre spørge fråga

av spyrja (norrønt) av frâgen (lágtµskt)

vindauge/vindu vindue fönster

av vindauga (norrønt) av fenster (lágtµskt)

mangel mangel brist

av mangel (lágtµskt) av brist (gamalsvenskt)

stilling stilling läge

av stelling (lágtµskt) av læghe (gamalsvenskt)

nå nå hinna

av ná (norrønt) av hinna (gamalsvenskt)

samfunn samfund samhälle

av samfundr (norrønt) av samhælde (gamalsvenskt)

omtrent omtrent ungefär

av umtrent (lágtµskt) av ungefêr (lágtµskt)

oppdage opdage upptäcka

av updagen (lágtµskt) av updecken (lágtµskt)

24. mynd: Dømi um or∂feingismun (leksikalan mun) á norskum og donskum

mótvegis svenskum. Undir hvørjum einstøkum or∂i stendur ta∂ norrøna/gamal-

svenska ella lágtµska or∂i∂, sum nútí∂aror∂i∂ kemur av. Í fµra teimum fyrstu

dømunum stavar munurin frá, at norskt/danskt ø∂rumegin og svenskt hinumegin

hava valt ávikavist eitt norrønt og eitt tµskt or∂ – ella øvut. Í tveimum teimum

næstu dømunum eru øll or∂ini nor∂urlendsk – men tvey ymisk nor∂urlendsk

or∂. Í teimum bá∂um seinastu dømunum stava øll or∂ini frá lágtµskum, men

eisini her frá tveimum ymsum lágtµskum or∂um.

Er ættarmyndilin burturkast?

Sum vit hava sæ∂ í vi∂merkingum til 5. mynd, gevur ættarmyndil-in eina skeiva flokking av nútí∂ar nor∂urlendskum, fyrst og fremst,tí hann flokkar norskt saman vi∂ føroyskum og íslendskum sumvesturnorrønt. Ta∂ svarar ikki til ta∂, sum vit halda vera eina rími-liga flokking fyri nútí∂ar nor∂urlendskt. Spurningurin er so, umallur ættarmyndilin skuldi veri∂ burturbeindur til frama fyri tannneyvara og meira fjøltátta∂a aldumyndilin.

Arne Torp68



Ta∂ hev∂i veri∂ í so brá∂ræsi∂ at gjørt ta ni∂urstø∂una. Ættar-myndilin er framvegis besta ambo∂i∂, vit hava til á grei∂an hátt atlµsa, hvat søguliga høpi∂ merkir fyri eitt málsamfelag. Serliga stórantµdning hevur ta∂, at vit vi∂ hesum myndli kunnu fáa fram, hvørmálsligur líkskapur stavar frá arvi (genetiskum skyldskapi) og hvørstavar bara frá samskifti, t.e. tøkuor∂um. Hetta er ein grundleggjandiflokking í samanberandi málvísindum, og tískil er ættarmyndilineisini alney∂ugur grundstu∂ul undir nevndu vísindum. Um málslig-ar »aldur« sleppa at bróta, sum best ber til, ver∂a arvur og tøka tómhugtøk, og ta∂ ver∂ur neyvan naka∂ vísindaligt framstig.

Orsøkin, at ættarmyndilin virkar so væl til ta∂ stóra indoevrope-iska »ættartræi∂,« er óiva∂, at teir ymsu ættbólkarnir (slávar, germanar,

keltar o.s.fr.) fóru so langt í ymsar ættir, at teir ongantí∂ komu aftur ísamband hvør vi∂ annan. Harvi∂ kundu heldur ongar »aldur« brótaúr einum hyli í annan. Hvør greining millum ymsu ættbólkarnar svara∂i tí landafrø∂iliga til eina fólkafer∂ing til fjarlagin øki.

At ættarmyndilin tó gevur eina merkiliga mynd av teimumnor∂urlendsku málunum kemur av, at flokkingin av nor∂urlend-sku greinini í eystur- og vesturnor∂urlendskt er galdandi fyri eina tí∂,tá i∂ nor∂urlendsku málini framvegis vóru eitt málførahøpi í Megin-nor∂urlondum – á∂renn nakar var fluttur fjarvegis.

Ta∂, sum sí∂an hendi, var, at ein partur av meginnor∂urlend-ingum, nevniliga ein partur av nor∂monnum, flutti burtur til oyggjalondini fyri vestan. Men ikki allir vesturnor∂urlendingarkomu til Føroya og Íslands – meginparturin var∂ eftir í Noregi. Menburturflytingin hev∂i vi∂ sær, at vesturnor∂urlendska greininskrædna∂i í fleiri partar, tí samskifti∂ millum hesi londini datt burtur so vi∂ og vi∂, men samskifti∂ millum Meginnor∂urlond helt ótarna∂ fram. Hetta er orsøkin til, at eystur- og vesturnor∂-urlendskt eru líti∂ sigandi hugtøk, tá i∂ ræ∂ur um at lµsa nútí∂arnor∂urlendskt.

Gongdin í nor∂urlendsku málunum vísir sostatt, at ta∂ er eittsindur ósmæ∂i∂ at halda, at eitt ættartræ, sum er gjørt fyri eitt mál-førahøpi, um allar ævir skal vísa tann veruliga líkskapin millum tærymsu »greinarnar.« Ta∂ kann lættliga henda, at fløkja kemur í greina-verki∂, um eitt málførahøpi ver∂ur kloyvt, tí ein partur av tí flyturlangt burtur ella tí samskifti∂ ver∂ur neyvari vi∂ eina a∂ra grein.


Meginnor∂urlendska grannamálsfatanin – ein høvu∂státturí nor∂urlendska samlagnum

Tá i∂ danir, nor∂menn og sviar (finnlandssviar) tosa saman, er van-ligt at tosa á mó∂urmálinum, kanska vi∂ onkrum smávegis tillaging-um í or∂avali og frambur∂i. Tey, i∂ tala meginnor∂urlendskt, beraseg sostatt at, sum um málini bert vóru málføri. Rokna∂ ver∂ur tí-skil vi∂, at tann, i∂ tosa∂ ver∂ur vi∂, skilur grannamáli∂. Hetta ertann vanliga myndin av sonevnda grannamálssamskiftinum.

Sum vit fyrr hava nevnt, eru nor∂menn í hesum høpi í eini hepn-ari stø∂u, tí at teir ígjøgnum danskt skriftmál hava ogna∂ sær at kalla sama or∂feingi∂ sum danir. Hinvegin ger landafrø∂iliga granna-lagi∂ vi∂ Svøríki, at sviar og nor∂menn hava frambur∂in í felag. Hettakemur eisini tµ∂iliga til sjóndar í evnunum at skilja grannamálini.Her er ein strikumynd, sum vísir, hvussu nógv íbúgvarnir í teimumtrimum londunum skilja av grannamálunum í talu.

25. mynd: Meginnor∂urlendsk grannamálsfatan

Arne Torp70

norskur lurtari

danskt

svenskt

norskt

danskt

svenskur lurtari

norskt

danskur lurtari

svenskt



Strikumyndin omanfyri byggir á eina kanning av donskum, norskum og svenskum nµinnkalla∂um hermonnum, t.e. 19 ára goml-um dreingjum, sum var∂ gjørd í fyrru helvt av 1970-árunum. Sumvit síggja, lógu norsku dreingirnir væl betur fyri enn bæ∂i danir og sviar, men vit síggja eisini, at sviar tµ∂iliga lógu ringast fyri. Teirskiltu væl minni av norskum og serliga donskum. Sum á∂ur sagtkann ta∂ koma av stórabeiggjalyndinum. Vi∂ ta∂ at sviar eru sonógvir í tali, rokna teir kanska vi∂, at minnu grannarnir vilja átakasær strí∂i∂ at skilja svenskt, men sjálvir tíma teir ikki at ómaka særat skilja norskt og danskt – ein heldur kaldlig útlegging av ójøvnumálfatanini millum sviar og grannarnar fyri sunnan og vestan.

Hetta er tó ikki allur sannleikin. Umrødda kanning bygdi nevni-liga bert á heimildarfólk úr høvu∂ssta∂arøkinum í teimum trimumlondunum, og hetta gevur í sær sjálvum dønum og nor∂monnumfyrimun, tí at bæ∂i Oslo og serliga Keypmannahavn liggja rættiliganær Svøríki, men Stokkhólmur liggur langt burtur frá bæ∂i Noregiog Danmark. Ta∂ er tí ikki órímiligt, at Stokkhólmsbúgvar skiljaminni av norskum og donskum, enn fólk í Oslo og Keypmanna-havn skilja av svenskum, rætt og slætt tí at keypmannahavningarog oslobúgvar oftari hitta sviar, tí teir eru so nær vi∂.

Eitt afturat, sum hev∂i stóran leiklut í 1970-árunum, var sjón-varpi∂, tí bæ∂i danir og nor∂menn høvdu tøkniliga atgongd atsvenskum sjónvarpi, men sviar sluppu hvørki fram at donskum ellanorskum sjónvarpi. Harvi∂ fingu bæ∂i danir og nor∂menn ovmiki∂av »ókeypis læru í svenskum,« men einki fór hin vegin.

Í eini nµggjari kanning av grannamálsfatanini, sum ikki er li∂ugenn, hevur veri∂ roynt at rætta henda mismun vi∂ at tryggja eittjavnari landafrø∂iligt bµti millum heimildarfólkini, solei∂is at eisiniBergen í Noregi, Århus í Danmark og Malmø í Svøríki ver∂a tiknirvi∂ í samanberingina. Hetta hevur, sum vænta∂, havt vi∂ sær, atbetri javnvág er í lutfallinum millum danir og sviar enn í tí eldrukanningini. Men ikki óvænta∂ eru nor∂menn framvegis betur fyri,solei∂is sum málsliga stø∂an er, tí í stórum hava nor∂menn sumsagt or∂feingi∂ í felag vi∂ danir og frambur∂in í felag vi∂ sviar.


Tá i∂ ein nor∂ma∂ur talar vi∂ sviar, eru ta∂ í høvu∂sheitumbara nøkur sersvensk or∂, i∂ volda nor∂monnum trupulleikar;frambur∂urin hevur einki at tµ∂a. Í samrø∂u vi∂ danir er ta∂ øvugt.Tá eru or∂ini at kalla tey somu, men frambur∂urin er so ymiskur,at samrø∂an fyri tey flestu gongur trekari. Í donskum oyrum erunorskt og svenskt so lík, at flestu danir hoyra ikki mun á. Vanligahoyra danir svenskt og norskt bara sum svensk. Av tí at teir hoyraikki mun, er møguleikin tvífalt so stórur fyri at raka rætt vi∂ svensk-um, tí sviar eru tvífalt so nógvir í tali sum nor∂menn.

Kortini síggja vit á strikumyndini, at danir í grundini skilja vælbetur norskt enn svenskt, hóast teir ikki hoyra mun. Hetta kemursjálvandi av, at danir og nor∂menn hava eitt stórt or∂feingi í felag.Á leikmáli kunnu vit siga, at úr donskum sjónarhorni er einnor∂ma∂ur ein svii, i∂ er lættur at skilja. Tí er eisini sjálvsagt, atdanir og sviar skilja hvør annan ringast, vi∂ ta∂ at teir bæ∂i havatrupulleikar av or∂feingi og frambur∂i, me∂an nor∂menn, sumnevnt, eru í eini hepnari stø∂u millum »danskt« or∂feingi og »sven-skan« frambur∂.

Enn er eitt eftir, sum – umframt ta∂ reint málsliga tilknµti∂ tilgrannamálini – kann grei∂a frá, hví nor∂menn eru so væl staddir.Sum vit fleiri fer∂ir á∂ur hava norti∂ vi∂, ver∂a sta∂bundnu mál-førini nµtt nógv meir í norskum enn í grannamálunum. Hetta ger,at nor∂menn eru vanir vi∂ at hoyra skiftandi frábrigdi av norskumdag og dagliga. Hinvegin nµta danir og sviar bert ríkismálføri∂ ogkanska sítt egna málføri í gerandisvi∂urskiftum. Hetta er kanskaorsøkin til, at danir og sviar skjótt geva skarvin yvir í sínámillumsamskifti.

Ta∂, at nor∂menn eru vanir vi∂ málsligt margfeldi bæ∂i í skrift(bókmál, nµnorskt) og serliga í talu, ger, at teir hava meir av duld-um or∂feingi enn flestu danir og sviar. Vit kunnu siga ta∂ solei∂is,at fyri ein nor∂mann er ta∂ at hoyra danskt ella svenskt líti∂ ø∂rvísienn at hoyra eitt fjarlagi∂ norskt málføri – ta∂ snµr seg í øllumførum bara um frábrigdi í meginnor∂urlendska málførahøpinum.

Arne Torp72



Grannamálsfatanin í vanda?

Ivaleyst er ta∂ framvegis so, at grannamálssamskifti er ta∂ vanliga,tá i∂ meginnor∂urlendingar hittast. Men nú er líkt til, at slíkt sam-skifti kann koma at gerast ein sernorskur ágó∂i. Á einum nor∂-urlendskum málfundi ár 2000 bar danski professarin Jørn Lundfram hesa órógvandi útsøgn um, hvussu stø∂an er í dag:

Ta∂, i∂ Jørn Lund professari sigur frá her, er sjálvandi ta∂, sumkann henda, tá i∂ meginnor∂urlendingar hittast burturi í enskmælt-um londum. Men ta∂ eru eisini dømi, sum benda á, at ta∂ samahendir, tá i∂ meginnor∂urlendingar úr ymsum londum hittast íMeginnor∂urlondum.

Um enskt hev∂i tiki∂ vi∂ sum »lingua franca« í munnligum sam-skifti millum meginnor∂urlendingar, hev∂i ein tµ∂andi táttur í nor∂ur-lendska samleikanum fari∂ til grundar. Sostatt hev∂i nor∂urlendskamáløki∂ á meginlandinum fyri fyrstu fer∂ í 2000 ár ikki longurveri∂ fata∂ sum eitt málførahøpi, men sum fleiri fjarstø∂umál.

Úr norskum sjónarhorni eru slík framtí∂arútlit ein mentanarligvanlukka, men enn er hetta ikki veruleiki. Tó eru sum nevnt onkurórógvandi tekin, i∂ bera á ta∂ bor∂i∂, at slíkt kann henda, ummeginnor∂urlendingar ikki síggja vir∂i í at hava ein felagsskap vi∂20 mill. fólkum, sum kunnu samskifta á mó∂urmálinum – møguligavi∂ onkrum tillagingum í or∂feingi og frambur∂i, um á stendur.Vi∂ sínámillum vir∂ing og áhuga fyri málsligum líkskapi og munieigur frameftir at bera til at var∂veita Meginnor∂urlond sum einamálsliga og mentanarliga eind, har øll kunnu gle∂a seg um spenn-andi margfeldi. Hetta fær kanska eisini fólk at ver∂a opnari og ikkidømandi, tá i∂ ræ∂ur um margmentanarligu stø∂una í nútí∂arsamfeløgunum.

Tµtt úr norskum hava Zakaris Svabo Hansen og Óli Jákup Niclasen

Sonur mín hevur lisi∂ eina lestrarhálvu á

»University of British Columbia« í Van-

couver. Av og á tekur hann sær av løtt-

um saman vi∂ tveimum lestrarfeløgum;

ta∂ er gott at kunna hvíla í mó∂urmáli-

num, at kunna málbera seg ótarna∂ur og

skilja ta∂ undirskilda. Í einum teldubrævi

lµsti hann málsligu stø∂una solei∂is: Nor-

skir og danskir studentar tosa sínámillum

á mó∂urmálinum, ta∂ gera svenskir og

norskir eisini, men danskir og svenskir

studentar tosa enskt sínámillum.


Bókmentir

Arne Torp74

Internet

Um nor∂urlendskt

málsamstarv: www.norden.org/sprak

Um nor∂urlendska

grannamálsfatan: www.nordkontakt.nu

Um »Útnor∂ur«: vestnorden.no

Um lingua franca: www.uwm.edu/~corre/franca/edition2/lingua.2.html.

Um pomorhandilin: www.pomor.no

Um russaranorskt: www.kortlandt.nl/publications/art197e.pdf.

Um älvdalskt: swedia.ling.umu.se/Svealand/Dalarna/Alvdalen

Um vesturjútskt: www.statsbiblioteket.dk/dlh

Um lágtµskt: www.lowlands-l.net

www.rostra.dk/platt

Um frísiskt: www.lowlands-l.net

Um su∂urjútskt: www.dialekt.dk

www.jyskordbog.dk

Bandle, Oskar (høvu∂sritstjóri) (2002):

The Nordic Languages. Volume 1.

Berlin – New York. (stór vísindalig

handbók í tveimum bindum; seinna

bindi∂ kemur væntandi í 2005)

Braunmüller, Kurt (1998): De nordiske

språk. Oslo. (lærubók; upprunaliga

skriva∂ á tµskum fyri tµskar student-

ar, i∂ lesa nor∂urlendsk mál)

Haugen, Einar (1976): The Scandinavian

Languages. An introduction to their his-

tory. London (vísindaligt yvirlitsverk)

Karker, Allan, Birgitta Lingren &

Ståle Løland (ritstj.)(1987): Nordens

språk. Oslo. (lutfalsliga alment skriv-

a∂ og lættlisi∂ yvirlitsverk)

Torp, Arne (1998): Nordiske språk

i nordisk og germansk perspektiv.

Oslo. (lærubók skriva∂ fyri norskar

mó∂urmálsstudentar á universitets-

stigi. Ein kapittul úr hesi bók er at

finna her: http://vestnorden.

no/vestnord.doc)

Wessén, Elias (1965): De nordiska språ-

ken. Stockholm. (lærubók skriva∂ fyri

studentar, i∂ lesa nor∂urlendsk mál)


Finskt og ættarmál tess

Finskt er av uralsku málættini, ein kløn og støkkin keta av málum,sum røkkur frá eystursjóvarstrondini heilt til Jenisej ánna og Taimyr-hálvoynna í Sibiria. Heiti∂ uralsk mál hevur veri∂ nµtt sí∂an fyrst í 19. øld og stavar frá, at meirilutin av nevndu málum ver∂urtala∂ur nærindis Uralfjøllunum – á marknalei∂ini millum Ásia ogEvropa. Keldan til málættina ver∂ur hildin at vera antin nærindisVolgabuginum ella í núverandi Hvítarusslandi.

Tann uralska málættin ver∂ur vanliga bµtt í tvær høvu∂sgrein-ar. Eystara greinin er samojedisk mál, sum ver∂a tala∂ í Sibiria, ogvestara greinin er tann finsk-ugriska. Henda seinna greinin er áannan bógvin tey eystursjóvarfinsku málini og á hin tann ugriskagreinin vi∂ teimum bá∂um ob-ugrisku málunum mansi og chanti

og tí nærskylda ungarska málinum. Ungarar búgva nú langt frásínum málfrændum, tí at forfedrar teirra eru komnir til Mi∂evropasaman vi∂ turkiskum ættbólkum um fyrsta túsundáraskifti∂ e.Kr.A∂rar finsk-ugriskar greinar eru sámiskt, volgafinskt, mordvinskt ogmari og tey permisku málini komi og udmurtiskt. Eystursjóvar-finsku málini eru, umframt ta∂ finska: kareliskt, vepsiskt, votiskt,estiskt og liviskt. Hesi málini minna nógv um hvørt anna∂ bæ∂i íbygna∂i og or∂feingi, sjálvt um málini ikki eru sínámillum fatiligsum tey meginnor∂urlendsku málini. Líkskapurin stavar í høvu∂s-heitum frá langari samsøgu. Tey uralsku málini fram vi∂ Eystur-sjónum hava veri∂ eitt mál, ta∂ sonevnda frumfinska, sum í smáumhevur greina∂ seg sundur. Ein gomul grein av frumfinskum erfrumsámiskt, men eystursjóvarmálini eru ein yngri grein av frum-finskum, nevnd fornfinskt. Tey serkendu drøgini í finska málbygn-a∂inum hava ment seg í eystursjóvarfinsku eindartí∂ini.

KAISA HÄKKINEN

Finskt

2_FÆ(75-96) finsk (tryk7) 23/06/05 14:20 Side 75

Forsøga finna

Finnland er bygt úr ymsum ættum, og har hava í tí∂arhavi veri∂tala∂ mong mál. Ta∂ ber ikki til vi∂ vissu at siga, nær fyrstu menn-iskju, i∂ tala∂u uralskt, eru komin til Finnlands, og um tey havaveri∂ millum fyrstu búreisingarnar. Í seinasta lagi 3. túsundáraskei∂f.Kr. ver∂ur mett, at rá∂andi máli∂ í núverandi Finnlandi hevurveri∂ eitt slag av frumfinskum, tí at finnlandsøki∂ var um ta tí∂inapartur av kambkeramiska mentanarøkinum, sum ver∂ur rokna∂fyri at vera eitt vi∂ uralska máløki∂.

Í økinum fram vi∂ Eystarasalti hava finsku forfedrarnir havt teyindoevropeisku fólkini til grannar, sum seinni hava skilt seg sundurí baltar og germanar. Aldagamalt samskifti kemur tµ∂iligast tilsjóndar í skiftandi løgum av tøkuor∂um. Gamlar baltiskar or∂a-tøkur eru t.d. halla ’frost’, heinä ’hoyggj’ og ohra ’korn’ og germanskartøkur lán, t.d. kaura ’havri’, peltu ’akur’ (sbr. felt) og ruis ’rugur’. Tøku-or∂ini bera bo∂ um, at frumfinska fólki∂, sum á∂ur hev∂i liva∂ av vei∂i, hevur lært seg húsdjórahald og landbúna∂ av baltisku oggermonsku grannunum. At tøkuor∂ini eru tey somu í øllum eystur-sjóvarfinsku málunum merkir, at tey eru tikin, á∂renn finskt hevurment seg til eitt egi∂ mál.

Finsk málføri

Finsku málførini eru bµtt í tveir høvu∂sbólkar, eystur- ogvesturfinsk málføri. Marki∂ millum tey eysturfinsku og tey vest-urfinsku málførini samsvarar í høvu∂sheitum vi∂ marki∂, i∂ settvar∂ millum Svøríkis og Russlands vi∂ fri∂inum í Nöteborg í 1323.Í tí semjuni gjørdist Finnland alment ein partur av svenska ríki-num. Skilna∂urin millum tey eysturfinsku og tey vesturfinsku mál-førini hevur tó røtur langt afturi í forsøguligari tí∂.

Í steinøldini bú∂u neyvan meir enn nøkur túsund menniskju ínúverandi Finnlandi, og so fá fólk kundu rímiliga ikki búseta segjavnt um alt landi∂. Fólkini livdu av at vei∂a fisk og djór og at henta,og tey fluttu bústa∂, alt eftir hvar i∂ naka∂ var til matna. Tey erufarin at seta seg í fast búgv móti endanum á steinøldini, tá i∂ teyhava lært at halda fena∂ og dyrka jør∂ina. Tey bestu økini vóru í

Kaisa Häkkinen76


77Finskt

Vesturfinnlandi: Satakunta, Häme (Tavastlandi) og Útsynnings-finnlandi (Veruliga Finnland, fi. Varsinais-Suomi) og í Eysturkarelia.

Bæ∂i finska navni∂ Suomi og nor∂urlendska navni∂ Finnlandhava frá fyrstantí∂ bert umfata∂ Útsynningslandi∂, sum sí∂an 19.øld hevur veri∂ kalla∂ »Veruliga Finnland« fyri at skilja ímillum.Málførini í Útsynningsfinnlandi og Häme hava í hvussu er fyri einpart sama uppruna og umbo∂a elstu greinina av vesturfinskummálførum. Úr teimum eru seinni runnin eysturbotnsmálførini, avtí at fasta búsetingin hevur breitt seg til Eysturbotnin. Málførinifyri nor∂an eru meira blanda∂, tí partur av fólkinum har erætta∂ur úr Eysturfinnlandi. Av tí, at ta∂ á∂ur ikki hevur veri∂ naka∂veruligt mark millum Svøríki og Finnland, hevur finska búseting-in breitt seg til Torndalin og Vesturbotnin í núverandi Svøríki.Torndalsfinska málføri∂ hevur sí∂an samskifti∂ vi∂ svenskt mentseg til ta∂, vit nú á døgum nevna meänkieli (’okkara mál’) og sumhevur stø∂u sum minnilutamál í Svøríki. Tey eysturfinsku mál-førini hava í høvu∂sheitum sín uppruna í fornkareliskum, sjálvtum savolaksmálførini eisini tykjast at hava vesturhøll drøg í sær.

Greiningin í málføri er hend í eini tí∂, tá i∂ tey flestu í Finnlandilivdu av landbúna∂i og meginpartin av lívi sínum bú∂u og virka∂uí at kalla sama øki. Umstø∂urnar tóku at broytast munandi í seinnuhelvt av 19. øld. Tá var∂ fari∂ undir at gera jarnbreytir og stórídna∂arvirki, og fólk fóru í vinnu sum verkafólk og fluttu úr sta∂ íanna∂ at arbei∂a. Í 20. øld eru málføramørkini káma∂ meir og meirí samsvari vi∂ vaksandi fólkaflutningin. Í seinna heimsstrí∂i fluttuyvir 400.000 fólk burtur úr Karelia til a∂rar partar av Finnlandi. Í 1960- og 70-árunum tók ein nµggjur fólkastreymur seg upp úrbygdunum inn í bµirnar. Serliga úr Savolaks og Eysturbotni er einmongd av fólki flutt til Helsingforslei∂ina. Helsingfors var umseinnu helvt av 19. øld framvegis í høvu∂sheitum ein svensk-mæltur bµur, men í 20. øld mentist hann til fólkaríkasta finska mál-føraøki∂, um enn málsliga ta∂ óregluligasta. Eisini var fólkastreym-urin nógvur úr Finnlandi til Svøríkis um ta tí∂ina. Tey fluttu havayvirhøvur slept teimum ey∂sµndastu drøgunum í sínum heim-sta∂armálføri, og tey gomlu sockenmálførini eru troka∂ meir ogmeir burtur av almannafinskum talumáli.


Kaisa Häkkinen78

vesturfinsk málføri

1 útsynningsfinsk málføri

2 útsynningsmi∂málføri

3 tavastlandsmálføri

4 landsynningsbotnsmálføri

5 mi∂- og landnyr∂ingsbotnsmálføri

6 nor∂urbotnsmálføri

eysturfinsk málføri

7 savolaksisk málføri

8 landsynningsfinsk málføri

finnlandssvensk øki

1 2

3

4

5

6

7

8


79Finskt

Skei∂ í søguni hjá finskum

Fornfinskt og mi∂aldarfinskt

Søgugongdin í finskum eftir frumfinska tí∂ ver∂ur bµtt sundur ífimm. Fyrsta skei∂i∂ er fornfinskt frá fyrstu túsund árunum eftirokkara tí∂arrokning. Longu tá ver∂ur stø∂i lagt undir fyrsta mál-føraskilna∂in. Næsta mentanarsøguliga tµ∂andi skei∂i∂ var ta∂mi∂aldarfinska. Mi∂øldin í Finnlandi ver∂ur rokna∂ frá uml. 1150,ha∂ani elstu skjølini eru um finsk vi∂urskifti. Finnland gjørdist ími∂øldini ein partur av svenska ríkinum og var∂ lagt undir svenskalóg og svenskan stjórnarsi∂. Finskt hev∂i ikki stø∂u sum almentlógar- og umsitingarmál, men hentari var í vissum førum at nµtafinskt. Á henda hátt komu mong or∂ og or∂ingar úr svenskumlógar- og umsitingarmáli inn í finskt. T.d. eru laamanni ’lagman’,laki ’lag’ og tuomari ’domare’ tøkuor∂ úr svenskum.

Teir heidnu finnarnir vór∂u umvendir í mi∂øld bæ∂i eystan- ogvestaneftir. Tann parturin av Finnlandi, sum kom undir svensktvald, helt seg til rómversk-katólsku kirkjuna, og ortodoksa læranbreiddi seg um Karelia. Kristningin broytti bæ∂i heimsmyndina ogor∂feingi∂ hjá finnum nógv. Kirkjan hev∂i síni egnu embæti ogegna útbúgvingarskipan, og eisini finnar høvdu nú møguleika fyriat fara tann lærda vegin. Høvu∂slæruevni∂ var latín, felagsmáli∂hjá kirkjuni og allari tí lærdu ver∂ini í mi∂øld. Flestu or∂, sum tørv-ur var á í trúarlívinum, komu umvegis svenskt, t.d. enkeli ’ängel’,kirkko ’kyrka’ og messu ’mässa’, men ein partur kann vera kominbeinlei∂is úr latíni, t.d. epistola ’epistel’, mammona ’mammon’ ogsaatana ’satan’.


Gamalt skriftfinskt

Ta∂ tri∂ja menningarskei∂i∂, gamalt skriftfinskt, tók vi∂ í 1540-ár-unum, tá i∂ trúbótin kom til Finnlands. Vi∂ trúbótini fylgdi tannmeginregla, at fólk skuldu kunna taka Gu∂s or∂ til sín á mó∂ur-málinum, og var einki skriftmál frammanundan, mátti ta∂ skapastnú. Mikael Agricola, sum seinni gjørdist biskupur í Åbo, tµddi oglæt prenta tær fyrstu finsku bøkurnar. Teirra millum var Nµggjatestamenti, sum kom út í 1548, tann tµdningarmesta. Í høvu∂sheit-um var stø∂i∂ undir skriftmálinum málførini um Åbolei∂ina, tí atÅbo var høvu∂ssta∂ur og mi∂depil fyri trúarlívinum. Men Agricolanµtti eisini drøg úr ø∂rum málførum í tann mun, ta∂ var ney∂ugtfyri at fullbúgva Åbomálførini til alt samskifti.

Øll bíblian var∂ tµdd til finskt í 1642, og hon var∂ havd sum fyri-mynd fyri skriftmálinum líka til fyrst í 19. øld. Alla ta tí∂ina vórubókmentirnar yvirhøvur átrúna∂arligar. Skriftmáli∂ fekk nú inn-skot eisini frá eysturbotns- og tavastlandsmálførunum, men teyútsynningsfinsku málførini vóru framvegis grundarlagi∂.

Eldri nútí∂arfinskt

Eitt nµtt skei∂ í søguni hjá finskum, ta∂ eldra nútí∂arfinska, tók vi∂í 19. øld.

Svøríki misti Finnland til Russlands í 1809 og Finnland gjørdisteitt sjálvstµrandi stórfúrstadømi undir Russlandi. Umsitingarmáli∂var framvegis svenskt. Men reist vór∂u alt meira tilvitandi krøvum, at finskt skuldi hava størri rætt. Eisini sjálvum málinum var∂liti∂ at vi∂ ø∂rum eygum enn á∂ur. Tey vesturfinsku málførinivór∂u rokna∂ sum oy∂iløgd av sterku ávirkanini frá svenskum ogleita∂ var∂ eftir nµggjum fyrimyndum fyri skriftmálinum í teimum»reinaru« eysturmálførunum. Umdømi∂ hjá eysturfinsku málfør-unum styrktist eisini av tjó∂kvæ∂inum Kalevala (1835), sum EliasLönnrot hev∂i sett saman burtur úr fólkayrkingum, sum hann íhøvu∂sheitum hev∂i savna∂ í Karelia. Fari∂ var∂ mi∂víst í holt vi∂at menna finskt til eitt mentanarmál vi∂ at geva út tµ∂ingar, læru-bøkur, yrkisbókmentir á ymsum økjum og fagurbókmentir og vi∂at skapa nµggj or∂ (sí broti∂ um or∂feingi∂).

Kaisa Häkkinen80


81Finskt

Sjálvt um finskt sum mál mentist nógv í 19. øld, var ta∂ ikki fyrrenn í seinnu helvt av øldini, at ta∂ kom í eina sterkari almennastø∂u. Alexandur II gjørdi í 1863 eina regluger∂ um, at finskt skuldijavnsetast vi∂ svenskt »í øllum sum beinlei∂is kom tí veruliga finskafólkinum vi∂«. Tann fyrsti finskmælti lærustovnurin var∂ grund-a∂ur í Jyväskylä í 1858, og finskmælta fólkaskúlaverki∂ fór til verkaí 1866. Tí finsku skúlaskipanini fyri at takka komu fleiri finskir stud-entar á universiteti∂, og solei∂is vór∂u alsamt fleiri tænastumennvi∂ finskum sum mó∂urmáli útbúnir. Longu í 1880-árunum hev∂ifinskt ment seg og styrkt sína stø∂u í samfelagnum so miki∂, at ta∂bar til at nµta finskt undir næstan øllum umstø∂um og allasta∂ni.Ávís undantøk vóru vissuliga. T. d. var rættarskipanin framvegissvensk heilt út í 20. øld, og á Helsingfors universiteti, landsins einastauniversiteti fyrst í 20. øld, var∂veitti svenskt sína stø∂u sum høvu∂s-mál fyri gransking fram til 1930-árini.

Nútí∂arfinskt

Fimta menningarskei∂i∂ hjá finskum, nútí∂arfinskt,ver∂ur rokna∂ frá 1880-árunum og frameftir. Eftir ta∂eru ongar ví∂gongdar broytingar vi∂ atliti at bygna∂-inum í finskum, men menningin hevur veri∂ spøk ogí samsvari vi∂ broytingar í umheiminum; tó er mál-nµtslan og ásko∂anin á hana broytt munandi. Seinast í 19. øld og í fyrru helvt av 20. øld var hugmyndin tann,at tann menta∂a menniskjan tala∂i í samljó∂i vi∂ skrift-málsreglurnar í øllum vi∂urskiftum. Nú á døgum erhugsanin ein heilt onnur. Í formligum vi∂urskiftumver∂ur framvegis tala∂ standardmál, men í gerandis-lívinum ver∂ur nµtt ta∂ talumáli∂, sum er fyri hondella reint málføri. Líknandi gongd er í skriva∂a málin-um. Í fagurbókmentum eru eitt nú innskot vi∂ ger-andisligum talumáli ella slangi.


framsjálvljó∂ y, ä, ö

millumsjálvljó∂ e, i

aftursjálvljó∂ a, o, u

lokaljó∂ (klusilar) p, b t, d k, g

trongaljó∂ (frikativar) f s, s h

hálvsjálvljó∂ v j

rekljó∂ (likvitar) l, r

nasaljó∂ m n ≈

Nútí∂arfinska ljó∂kervi∂

Finska ljó∂kervi∂ er sermerkt vi∂ nógvum sjálvljó∂um og lut-falsliga fáum hjáljó∂um. Sjálvljó∂ini eru átta, og tey ver∂a skift ítríggjar bólkar eftir, hvussu tey kunnu setast saman hvørt vi∂ø∂rum:

Vi∂ undantaki av nµggjum tøkuor∂um og samansettum or∂umkunnu ikki vera bæ∂i fram- og aftursjálvljó∂ í sama or∂i. Ávikavistfram- og aftursjálvljó∂ kunnu ikki setast saman sínámillum menbert vi∂ millumsjálvljó∂ (sum reint ljó∂liga eru framtunguljó∂):talo ’hús’, pyhä ’halgur’, leima ’stempul’, seinä ’veggur’. Henda sam-bindingarregla ver∂ur nevnd ljó∂samsvar (vokalharmoni). Hjá finn-um ver∂a or∂ úr fremmandum upphavi, sum ikki eru í ljó∂sam-svari, ofta skeivt framborin, nevniliga eftir sjálvljó∂areglunum.

Í upprunaligum finskum or∂um eru bert 13 hjáljó∂, men eftirávirkan frá nµggjum tøkuor∂um eru hjáljó∂ini vor∂in fleiri. Í talv-uni ni∂anfyri eru nµggju hjáljó∂ini (b, f, s, g) skriva∂ vi∂ skákskrift:

Kaisa Häkkinen82


83Finskt

Hóast finskt í høvu∂sheitum ver∂ur skriva∂ eftir frambur∂i, sam-svara málljó∂ og bókstavir ikki rættiliga. Finska stavra∂i∂ tekureisini nakrar fremmandar bókstavir aftur at sær (c, q, w, x, z, å),sum bert ver∂a nµttir til at skriva nøvn og or∂ úr fremmandummálum. Hinvegin er n-ljó∂i∂ ikki ein bókstavur fyri seg, menver∂ur sum í ø∂rum málum skriva∂ur sum n (t.d. lanka [lanka])ella ng (kangas) [kannas]).

Næstan øll finsk málljó∂ eru bæ∂i long og stutt. Einastu undan-tøk eru hjáljó∂ini d, v, j og h. Í summum málførum ver∂a eisini v,j og h framborin sum long og d er als ikki til í teimum fornu mál-førunum. Hvussu d er komi∂ inn í skriftmáli∂ ver∂ur í stuttumgreitt frá seinni.

Ljó∂longdin ella kvantiteturin er í finskum merkingarskiljandi.Ljó∂longdin er ikki treyta∂ av radding ella stavilsisskipan, men erein sjálvstø∂ugur eginleiki, sum gjølla eigur at havast í huga bæ∂ií skrift og talu. Høvu∂sher∂ing í finskum or∂um er á fyrsta stavilsi.Ein svii, sum fer í holt vi∂ at lesa finskt, ger allarhelst mistøk, júst tái∂ ræ∂ur um ljó∂longd. Her eru dømi um, hvussu ljó∂longdin ávir-kar merkingina:

tule kom

tulee kemur

(ei) tuule blæsur (ikki)

tuulee blæsur

tullee kemur helst

tuullee blæsur helst

kansa fólk

kanssa saman vi∂


Finsk or∂ hava í mi∂al umlei∂ líka nógv sjálvljó∂ sum hjáljó∂.Kjarnin í hvørjum stavilsi er eitt sjálvljó∂ ella eitt tvíljó∂, sum erein samanseting av tveimum sjálvljó∂um. Øll sjálvljó∂ kunnusetast saman vi∂ i (ai, ei, oi, ui, yi, äi, öi) og sambært reglunum umljó∂samsvar eisini vi∂ u ella y (au, eu, iu, ou; ey, iy, äy, öy).Harafturat eru trµ sokalla∂ hækkandi sjálvljó∂: ie, uo, yö. Tey erurunnin úr longum sjálvljó∂um (*ee, *oo, *öö), og søguliga bakstø∂iteirra kemur til sjóndar í ljó∂skifti í bendingum: tie ’vegur’: teissä,suo ’mµri’: soissa, työ ’arbei∂i’: töissä.

Í finskum eru 10 ymisk sløg av stavilsum: hs, hss, hsh, hssh,hshh, s, sh, ss, ssh, shh (h = hjáljó∂, s = sjálvljó∂). Tey vanligastustavilsini eru hs og hsh. Gamlir finskir or∂stovnar hava ofta tveystavilsi og enda vi∂ sjálvljó∂i. T.d. eru ka-la ’fiskur’ og jal-ka ’fótur’finsk-ugriskir or∂stovnar. Sum listin yvir sløg av stavilsum vísir,kann eitt reint finskt stavilsi ongantí∂ byrja vi∂ meir enn einumhjáljó∂i, og eitt or∂ kann í grundini heldur ikki enda vi∂ meir enneinum hjáljó∂i (sbr. ranta av sv. strand). Ein einføld grundregla er,at stavilsismark gongur framman fyri hvørja samanseting av hjá-ljó∂i og sjálvljó∂i (-hs), t.d. pos-ki, ’kinn’ og pis-tää ’stinga vi∂ onk-rum hvøssum’. Stavilsismark kann eisini vera millum sjálvljó∂, t.d.sa-no-a ’søga’ og mä-en (hvørsfall av mäki ’bakki’).

Grundleggjandi bendingardrøg

Bendingarlæran (morfologiin) í finskum er í tveimum: bending ogavlei∂sla. Vi∂ avlei∂slu ver∂a gjørd nµggj or∂, og vi∂ bendingver∂a verandi or∂ laga∂ eftir sínum luti í setninginum. Bæ∂i bend-ing og avlei∂sla virka solei∂is, at endingar ver∂a skoyttar upp ístovnin. Vit koma aftur til avlei∂slu í brotinum um or∂feingi∂.

Ey∂kenni fyri øll uralsk mál eru tey nógvu bendingarsni∂ini. Ínavnor∂a- og lµsingaror∂abendingum (nominabendingum) ver∂aeftirskoyti (suffiks) nµtt bæ∂i til at lµsa tal og ymiskt høpi. Finskthevur 15 ymisk føll:

Kaisa Häkkinen84


eintal fleirtal

nominativ (hvørfall) jalka ’fótur, bein’ jalat ’føtur, bein’

genitiv (hvørsfall) jalan ’fóts, beins’ jalkojen ’fóta, beina’

akkusativ (hvønnfall) jalan ’fót’ jalat ’føtur’

partitiv (partfall) jalkaa jalkoja

essiv (verufall) jalkana ’sum fótur’ jalkoina

translativ (fluttfall) jalaksi ’til fóts’ jaloiksi

inessiv (ífall) jalassa ’í fótin(um)’ jaloissa

elativ (úrsta∂arfall) jalasta ’úr fótinum’ jaloista

illativ (innfall) jalkaan ’inn í fótin’ jalkoihin

adessiv (hjásta∂arfall) jalalla ’á fótin(um)’ jaloilla

ablativ (hva∂anfall) jalalta ’av fótinum’ jaloilta

allativ (hvagarfall) jalalle ’á fótin’ jaloille

abessiv (fráverufall) jalatta ’fótleysur’ jaloitta

komitativ (fylgisfall) jalkoineen ’ví∂ fóti sínum’ jalkoineen

instruktiv (kunningarfall) jalan ’til fóts’ jaloin

Tµ∂ingarnar eru bara á lei∂

Av tí at bendingareftirskoyti∂ má vera í ljó∂samsvari, hava mongeftirskoyti eitt sni∂ vi∂ fram- og eitt sni∂ vi∂ aftursjálvljó∂um, t.d. talo-ssa ’í húsinum’ – kylä-ssä ’í bµnum’, kissa-lta ’av kettuni’ – hiire-ltä

’av músini’.Vi∂ endingum ber eisini til at vísa á ogn. Í finskum sum í nor∂ur-

lendskum eru seks grammatiskir persónar, og allir hava sítt egi∂ognareftirskoyti (possessivsuffiks):

85Finskt

eintal fleirtal

kissa-ni ketta mín kissa-mme ketta okkara

kissa-si ketta tín kissa-nne ketta tykkara

(hänen) kissa-nsa ketta hansara/hennara (heidän) kissa-nsa ketta teirra


kissa-lle-mme ’ketta-til-okkara’ = til kettu okkara

kisso-i-lle-nne ’kett-ur-til-tykkara’ = til kettur tykkara

Fleirtalsendingar, fallendingar og ognareftirskoyti kunnu ver∂abrúkt samstundis, men tey mugu leggjast aftur at stovninum í ávís-ari ra∂fylgju: fyrst fleirtalsendingin, sí∂an fallendingin og at endaognareftirskoyti∂:

Finskt hevur eingi kennior∂ og heldur ikki málkyn. Eisini her ertalan um fyrndargomul serey∂kenni fyri tey ugrisku málini. Ta∂eru heldur eingi atskild fornøvn fyri kallkyn og kvennkyn. Finskafornavni∂ hän svarar bæ∂i til or∂ini hann og hon á føroyskum.

Í sagnor∂abending ber til vi∂ endingum at skilja ímillumger∂søgn og tolsøgn (aktiv og passiv), ymiskar hættir (modus), tí∂og persón. Tolsøgn í finskum er eitt slag av óbundnum persón-sni∂i, sum í stórum svarar til tolsøgn á okkara máli. Tolsøgnin hevursína egnu ending og harafturat sína egnu persónending, t.d.:

Ger∂søgnin hevur onga serstaka ending, og tann vanliga bendinginí nútí∂ í ger∂søgn hevur bert persónendingar:

Finskt hevur fµra hættir:

Kaisa Häkkinen86

ger∂søgn (hän) sanoo, (hän) sanoi hann/hon sigur, hann/hon seg∂i

tolsøgn sano-ta-an, sano-tt-i-in ein sigur, ein seg∂i/sagt ver∂ur, sagt var∂

minä sano-n eg sigi me sano-mme vit siga

sinä sano-t tú sigur te sano-tte tit siga

hän sano-o hann/hon sigur he sano-vat teir/tær/tey siga

søguháttur (indikativ) sinä sanot tú sigur

møguleikaháttur (potentialis) sinä sanonet tú sigur kanska

treytarháttur (konditionalis) sinä sanoisit tú skuldi sagt

bo∂sháttur (imperativ) sano! sig!


Eisini tí∂irnar eru fµra:

Eins og føroyskt hevur finskt ikki serlig bendingasni∂ fyri framtí∂(futurum), men nútí∂ ver∂ur brúkt bæ∂i um ta∂, sum fer fram, ogta∂, sum fer at fara fram. Aftur at høvu∂spersónendingunum(finit) hava sagnor∂ eisini hjálparsni∂ (infinit). Tey ver∂a flokka∂ ítveir høvu∂sbólkar, navnhátt (infinitiv) og lµsingarhátt (particip).Finskt hevur fµra navnhættir. Tµdningarmest er styttra sni∂i∂ av fyrsta navnháttinum, sum er grundsni∂i∂ av navnháttinum ogver∂ur nµtt sum leitor∂ í or∂abókum. Hjálparsagnor∂asni∂inikunnu í grundini ver∂a bend í føllum. Men ta∂ eru bara ávís føll,i∂ ver∂a nµtt:

Fyrsta fluttfalssni∂ (translativsni∂) í navnhátti (sanoakse[ni]) máaltí∂ stu∂last vi∂ ognareftirskoyti, sum vísir á persón. Summir navn-hættir kunnu ver∂a nµttir eisini í tolsøgn (sanottaessa, sanottaman),men teir flestu bara í ger∂søgn. Navnhættirnir ver∂a nµttir áymsan hátt í setninginum, m.a. sum partar av ymsum sagnor∂aket-um: minum täytyy sanoa ’eg noyddist at siga’, olin juuri sanomassa ’egskuldi júst siga’, (»eg var júst sigandi«).

87Finskt

nútí∂ (presens) sinä sanot tú sigur

tátí∂ (imperfektum) sinä sanoit tú seg∂i

núli∂in tí∂ (perfektum) sinä olet sanonut tú hevur sagt

táli∂in tí∂ (pluskvamperfektum) sinä olit sanonut tú hev∂i sagt

1. navnháttur sanoa, sanoakse(ni) siga, fyri at siga

2. navnháttur sanoessa, sanottaessa, sanoen sigandi

3. navnháttur sanomalla, sanomassa, sanomastasanomalla, sanomatta, sanoman,sanottaman

4. navnháttur sanominen, sanomista sigandi, at siga


Lµsingarhættirnir eru tríggir, og tveir teir fyrstu eru bæ∂i íger∂søgn og tolsøgn:

Lµsingarhátturin ver∂ur m.a. brúktur sum lµsingaror∂, t.d. ’naura-

va tyttö ’ein læandi genta’, oppinut mies ’ein lærdur ma∂ur’ og ísamansettum sagnor∂asni∂um, t.d. hän oli sanonut ’hann hev∂isagt’, seolkoon sanottu ’ta∂ má ver∂a/vera sagt’. Umbo∂slµsingar-háttur ver∂ur nµttur til at vísa á, hvør hevur framt ger∂ina, t.d. isän

rakentama talo ’ta∂ av pápanum gjørda húsi∂’; tämä talo on isäm

rakentama ’hetta húsi∂ er gjørt av pápa.’Eitt frumey∂kenni fyri uralsku málini er, at noktingaror∂i∂ í

grundini er eitt sagnor∂, ikki eitt óbent or∂ sum t.d. føroyska ikki.Noktingarsagnor∂i∂ ver∂ur bent í øllum seks persónum:

Bendingin av noktingarsagnor∂inum er ikki so fjølbroytt sum avvanligum sagnor∂um. Farin tí∂ ver∂ur lµst vi∂ høvu∂ssagnor∂inumí ymsum sni∂um og um ney∂ugt vi∂ hjálparsagnor∂inum olla

’vera, hava’.

Kaisa Häkkinen88

1. lµsingarháttur sanova, sanottava sigandi

2. lµsingarháttur sanonut, sanottu sagdur/søgd/sagt

umbo∂slµsingarháttur (agentparticip) sanoma sagdur (av onkrum)

minä en sano me emme sano

sinä et sano te ette sano

hän ei sano he eivät sano

sinä et sano tú sigur einki

sinä et sanonut tú seg∂i einki

sinä et ole sanonut tú hevur einki sagt

sinä et ollut sanonut tú hev∂i einki sagt

sinä et sanoisi tú skuldi einki siga

sinä et sanone tú tordi einki at siga

älä sano! sig einki!


Í einfaldastu førunum eru bendingarendingar í finskum sum kubb-ar, i∂ eftir tørvi ver∂a settir á ra∂, hvør eftir annan í ávísari skipanaftan fyri stovnin. Ta∂ er ein rættilig rúgva av ymiskum endingum,men tær eru lættar at skilja at og kenna aftur. Ta∂, sum ger ta∂ trup-ult at læra seg bendingarskipanina, er, at í vissum førum hendaljó∂skifti, tá i∂ endingar ver∂a skoyttar upp í or∂astovnar. Ljó∂-skiftini koma av á∂ur hendum ljó∂broytingum, sum bert gera vartvi∂ seg í ávísum ljó∂umstø∂um.

Serliga mong ljó∂skifti eru treyta∂ av tí sonevnda stigskiftinum.Hetta ávirkar lokaljó∂ini p, t og k, sum í ávísum umstø∂um eruvikna∂ til blásturljó∂ (aspirantar) og seinni broytt í ljó∂i ella full-komiliga burturdottin.

Stigskifti∂ kann t.d. koma til sjóndar solei∂is:

Eisini tey longstu lokaljó∂ini pp, tt, kk eru fyri stigskifti, sum virkarsum stytting:

Dømini lµsa eisini upprunaligu orsøkina til stigskifti∂: lokaljó∂i∂millum fyrra og seinna stavilsi er vikna∂, har i∂ seinna stavilsi erafturlati∂, t.e. endar vi∂ hjáljó∂i. Í nútí∂ar finskum fylgir stigskifti∂ikki altí∂ hesum reglum, tí at or∂abygna∂urin er broyttur á mang-an annan hátt.

Stigskifti∂ er eisini orsøkin til hjáljó∂i∂ d. Upprunaliga hevur»veika« mótsøgnin til t veri∂ veika trongaljó∂i∂ (spiranturin) d

(samanber vi∂ ∂ í íslendskum frambur∂i og d í donskum fram-bur∂i, t.d. í or∂inum vid). Av tí at trongaljó∂i∂ ikki hevur havt egnanbókstav, hevur ta∂ veri∂ skriva∂ sum d, sum vi∂ tí∂ini hevur fingi∂frambur∂in sum radda∂a lokaljó∂i∂ d eftir fyrimynd úr ø∂rum

89Finskt

tupa : tuvan smátta kampa : kamman kambur

pata : padan grµta ranta : rannan strond

sika : sian svín kenkä : kengän skógvur

nappi : napin knappur

tyttö : tytön genta

tukki : tukin stokkur


málum. Í málførunum er d broytt a∂rar vegir. Ta∂ ver∂ur í vestur-finsku málførunum avloyst av r ella l (pata : paran ella palan ’grµta’),og í teimum eysturfinsku er ta∂ fullkomiliga burturdotti∂ (pata :paan).

Høvu∂sdrøg í or∂alagslæruni

Eins og í nor∂urlendsku málunum er vanliga or∂ara∂i∂: grundli∂ur– umsøgn – ávirki, t.d. poika heittää pallon ’drongurin kastar bóltin’.Mótsett nor∂urlendsku málunum var∂veitir finskt hesa or∂astø∂u,eisini tá i∂ setningurin byrjar vi∂ hjáor∂i: nyt poika heittää pallon

»nú drongurin kastar bóltin«, t.e. ’nú kastar drongurin bóltin’.Or∂ara∂i∂ kann skifta fyri at fáa lagt okkurt aftrat, t.d. áher∂ing ellamótsøgn: pallon heittää poika merkir, at ta∂ er drongurin og ikki t.d.gentan, i∂ kastar bóltin. Or∂ara∂i∂ kann eisini ver∂a nµtt til bindingt.e. vísa á okkurt, i∂ er kent frammanundan (finskt skilur annarsikki ímillum bundi∂ og óbundi∂, og poika kann bæ∂i vera ein drongur

og drongurin): poika istuu pöydällä ’drongurin situr á bor∂inum’, pöydällä istuu poika ’á bor∂inum situr ein drongur’.

Summir setningar hava serligan bygna∂, t.d. tá i∂ ræ∂ur umogn: pojalla on pallo ’drongurin hevur ein bólt’ (or∂arætt ’hjádreinginum er ein bóltur’). Her er ta∂ ognin, t.e. bólturin, sum ergrundli∂ur, men eigarin stendur sum hjáli∂ur vi∂ navnor∂inum í

hjásta∂arfalli (adessiv).Noy∂sla ella skylda ver∂a framborin eftir serlig-um noy∂slufalsbygna∂i (nesessivum kon-struktiónum), t.d. setningurin drongurin noy∂ist

at fara kann á finskum vera pojan täytyy mennä

(or∂arætt naka∂ solei∂is: »fyri dreingin er ney∂ugtat fara«), poiken on mentävä ella heldur gamalsligt

poijan on mememinen (tveir teir sí∂stu setningarnir merkjaá lei∂ ’drongurin má fara’). Grundli∂urin í føroyskum svarar

í hesum bygna∂inum til eitt or∂ í hvørsfalli.Uttan um navnháttin og lµsingarháttin ber til at byggja sonevndar setningsmótsagnir, sum merking-arliga svara til eykasetningar. Vi∂ fallendingum ogognareftirskoytum ber til at lµsa tí∂ og persón: t.d.tul-tu-a-ni (»kom-andi-eftir-meg«) merkir ’eftir at egvar komin’.

Kaisa Häkkinen90


Finska or∂alagi∂ ver∂ur stµrt eftir strongum samsvarsreglum(kongruensreglum) og setningsli∂irnir ávirka hvør annan í sni∂i.Samsvar er eitt fyrndargamalt drag í teimum uralsku málunum.Samsvar millum grundli∂ og umsagnarheild hevur t.d. vi∂ sær, attal og persónur í umsøgnini eru treyta∂ av persóninum í grund-li∂inum.

Í nútí∂ar finskum rætt sum í teimum nær skyldu eystursjóvar-finsku málunum standa fornavnamerki og lµsingaror∂smerki ísama tali og falli sum høvu∂sor∂i∂:

Tilsvarandi samsvar er eisini galdandi ímillum talor∂ og høvu∂s-or∂: kolme pientä poikaa ’tríggir smáir dreingir’: kolmelle pienelle pojal-

le ’til teir tríggjar smáu dreingirnar’. Sermerkt fyri henda bygna∂iner, at høvu∂sor∂i∂ stendur í eintali eftir eitt talor∂, hóast ta∂ snµrseg um fleiri dreingir (sbr. näille pienille pojille ’til hesar smáudreingir’.)

Í indoevropeiskum málum ver∂ur samanheingi∂ millumor∂ini ofta lµst vi∂ fyriseting. Í finskum og skyldmálum tess havafrá gamlari tí∂ ongar fyrisetingar veri∂, men í sta∂in hava eftirskoytiog føll veri∂ nµtt. Eisini nú á døgum ver∂a eftirskoyti fyri ein stór-an part nµtt í finskum, t.d. talon edessä ’framman fyri húsi∂’, talon

takana ’aftan fyri húsi∂’. Summi eftirskoyti kunnu eisini – eftir fyri-mynd úr svenskum og ø∂rum fremmandum málum – ver∂a nµttsum fyrisetingar: aidan yli ella yli eidan ’um gyr∂ingina’, läpi seinän

ella seinän läpi ’gjøgnum veggin’.

Or∂feingi∂

Finsku or∂ini ver∂a eftir bygna∂inum bµtt í tríggjar høvu∂sbólkar:einføld stø∂isor∂ sum kala ’fiskur’ og pesä ’búgv’, avleidd or∂ sumkalastaa ’fiska’ og pesiä ’rei∂rast’ og samansett or∂ sum kalakauppa

’fiskahandil’ og linnunpesä ’fuglabúr’. Tey einføldu stø∂isor∂ini

91Finskt

tämä pieni talo hetta lítla hús

tässä pienessä talossa í hesum lítla húsi

tähän pieneen taloon inn í hetta lítla hús – o.s.fr.


mynda stovnin í or∂feinginum, og ein partur av teimum eru fyrnd-argomul uralsk arvor∂. T.d. hava kala og pesä veri∂ til longu í uralskafrummálinum og eru var∂veitt óbroytt í fleiri túsund ár.

Nµggj or∂ ver∂a í høvu∂sheitum gjørd vi∂ avlei∂slu, samanset-ing ella láni úr ø∂rum málum. Allir tríggir møguleikarnir havaveri∂ nµttir so langt aftur, sum til ber at fylgja menningini av finskaor∂feinginum. Vi∂ samanseting eru fyrst og fremst gjørd nµggjnavnor∂, men avlei∂sla er nµtt til at gera or∂ í øllum or∂aflokkum.Vi∂ avlei∂slu ber til at skifta or∂aflokk og eitt nú gera sagnor∂ burtur úr navnor∂um (käsi ’hond’ Y käsitellä ’handla’ (=handfara)ella navnor∂ burtur úr sagnor∂um (maksaa ’gjalda’ Y maksu

’gjald(ing)’. Úr sama stovni ber til at ra∂a fleiri avlei∂sluskoyti käsi-

teltävyys ’handlingarbæri’.Sum dømi um møguleikarnar at gera or∂ vi∂ avlei∂slu

kunnu vit taka or∂i∂ kirja ’bók’. Or∂i∂ merkti upprunaliga tekinella prµ∂i (sbr. kirjava ’sprøklutur/marglittur’ í nútí∂ar finskum):

Kaisa Häkkinen92

kirja bók

kirjanen bóklingur, smárit

kirjailla skriva bøkur, yrkja

(eisini: baldµra)

kirjailija rithøvundur

kirjailu skriving

(eisini: baldµring)

kirjasto bókasavn

kirjoittaa skriva

kirjoitus skriving

kirjoituttaa lata skriva

kirjoittaja høvundur

kirjoitella (fáast vi∂ at) skriva

kirjoitelma skrift, grein

kirjoittelu skrivandi, skriving

kirjallinen skrivligur,

bókmentaligur

kirjallisuus bókmentir

kirjelmä skriv

kirjelmöidä seta eitt skriv saman

kirjelmöinti skriving

kirjoite skrift, útskrift

kirje bræv

kirjuri skrivari

kirjoitin prentari (teld.)

kirjoittautua skriva seg inn

kirjoittautuminen innskriving

kirjain bókstavur

kirjaimellinen bókstaviliga

kirjaimisto stavra∂

kirjake stavsni∂

kirjasin stavsni∂, stílur

kirjata bókføra, skráseta

kirjaaja skrásetari

kirjaamo skrásetingarstova

kirjaus bókføring,

skráseting

kirjauttaa lata bókføra/

skráseta


Samansetingar kunnu í finskum vera nógv longri enn í nógvumø∂rum málum, og ta∂ er einki endaligt mark fyri, hvussu nógvirli∂ir kunnu vera í eini samanseting. Dømi∂ kaksisataaviisikymmen-

vuotisjuhlakilpapurjehdus (or∂arætt ’tveyhundra∂fimmtiárahaldskapp-sigling’) rúmar átta or∂um, har tvey teirra eru avlei∂slur (voutis-’ára-’, purjehdus ’sigling’), men hini eru einføld stø∂isor∂.

Av teimum einføldu stø∂isor∂unum í finskum er umlei∂ helvt-in upprunaliga uralsk og hin helvtin tøkuor∂. Ta∂ elsta tøkuor∂a-lagi∂ stavar frá fyrndargomlum indoevropeiskum or∂atøkum,okkurt teirra frá indevropeiska frummálinum (mehiläinen ’bµfluga’,mesi ’hunangur’, nimi ’navn’, vesi ’vatn’), onnur frá indoiransku mál-ættini (jumala ’gu∂ur’, orja ’trælur’, sata ’hundra∂’, vasara ’hamari’).Tøkurnar vísa, at uralsku fólkini altí∂ hava bú∂ í nánd av teim indo-evropeisku, sum sambært granskarum ver∂a hildin at hava havt síttfrumbúgv vi∂ Svartahavi∂.

Um eystursjóvarlei∂ina eru í frumfinskari tí∂ or∂ tikin úr teim-um baltisku málunum (heinä ’hoyggj’, ratas ’hjól’) og úr teimumgermonsku málunum (kuningas ’konungur, kongur’, ruhtinas ’fúr-sti’, germ. druhtinaz, sbr. før. drottin, sairas ’sjúka’, germ. sairaz,sbr. før. sár, siima ’reip, lína’, sbr. ísl. sími ’telefon’).

Seinni hevur finskt sum egi∂ mál tiki∂ úr russiskum (pakana

’heidningur’, saapas ’stivli’) og fyrst og fremst úr svenskum. Finskthevur jú í næstan túsund ár ligi∂ upp at svenskum, og svenskt erframvegis anna∂ tjó∂armál Finnlands. Ikki minst slíkt, i∂ hevur vi∂vinnu, mat, klæ∂i, bygging, útbúgving, samfelagslív og mentan atgera, er komi∂ ígjøgnum svenskt, og tí eru or∂ini eisini ofta tikinúr svenskum. Útrokningar siga, at ta∂ eru um 4000 svensk or∂ ífinskum, men svensku or∂atøkurnar eru ikki kanna∂ar út í æsir, ogveruliga tali∂ er óiva∂ munandi størri. Harafturat er ein rúgva avtøkutµ∂ingum, eitt nú puutarha ’trægar∂ur’ (puu = træ, tarha =gar∂ur; sbr. da. have, fø. [hagi]) og peruskoulu ’grundskúli’. Tó atfinskt og svenskt als ikki eru av einari málætt, hevur samskifti∂ mil-lum málini veri∂ so tætt alla søguliga tí∂, at hugtakskervini í tei-mum bá∂um málunum hava meir í felag enn hugtakskervi ímongum nær skyldum málum. – Eisini svenskt hevur tiki∂ nøkuror∂ úr finskum, t.d. poike (fi. poika) og känga (fi. kenkä ’skógvur’).

Or∂atøkur úr svenskum hava laga∂ seg eftir finskari ljó∂skipaná ymsan hátt. Hjáljó∂abólkar fyrst í or∂i eru einfalda∂ir, radda∂

93Finskt


lokaljó∂ eru vor∂in óradda∂, langt f er vor∂i∂ til hv og eitt sjálvljó∂er komi∂ afturat í endanum. Sostatt eru dans, dragon, giraff, stolpe

og strand vor∂in til tanssi, rakuuna, kirahvi, tolppa og ranta.Í finskum eru eisini rættiliga nógv altjó∂a tøkuor∂, sum vit

kenna aftur í flestum evropeiskum málum, t.d. filosofia, professori,skandaali. Ta∂ er ofta ilt at siga, hva∂ani tey eru komin inn í finskt,men tey eldru tøkuor∂ini eru yvirhøvur komin um svenskt.Serliga í 19. øld – men eisini seinni – hevur tilvita∂ veri∂ roynt atsleppa undan fremmandum or∂um og skapa egin or∂ í sta∂in.Mangar vísindagreinar hava t.d. bæ∂i altjó∂a og finsk heiti: juridi-

ikka – oikeustiede (sbr. sv. rättsvetenskap, fø. løgfrø∂i), psykologia –

sielutiede (or∂arætt ’sálarvísindi’). Finska or∂i∂ fyri telefon er puhe-

lin (av puhua ’tala’). Ta seinnu tí∂ina hevur andstø∂an ímóti tøku-or∂um ikki veri∂ so stór, men eru gó∂ finsk nµggjyr∂i til taks,vinna tey ofta frama (t.d. palvelin ’server’ av palvella ’tæna’, sbr. fø.ambætari).

Finskt nú og í næstum

Um 5 milliónir fólk tala finskt, sum nú er, og stø∂an hjá finskumer betri enn nakrantí∂ á∂ur. Nú á døgum ver∂ur finskt nµtt í øllumhugsandi vi∂urskiftum, bæ∂i skipa∂um og óskipa∂um. Tá i∂ Finn-land fór inn í es, gjørdist finskt eitt av almennu málunum í sam-veldinum. Í Svøríki hevur finskt stø∂u sum alment vi∂urkentminnilutamál.

Almennu ábyrgdina av finskari málvernd og at menna finskastandardmáli∂ hevur Granskingardepilin hjá ríkinum fyri innlendistungumál. Granskingardepilin svarar málspurningum, ger tilmælium málnµtsluna og gevur út ymiskar málsligar handbøkur, einastóra lµsandi (deskriptiva) mállæru og ymsar or∂abøkur, bæ∂i fyrinútí∂ar finskt, gamalt finskt og finsk málføri. Eisini eru ví∂tøkinor∂asøvn til taks. Í Svøríki hevur svøríkisfinska málnevndin ábyrgd-ina av finsku málverndini.

Nú á døgum ver∂ur ikki minst í Nor∂urlondum tosa∂ um, atenskt er ein hóttan fyri okkara mál. Í tí kappingarstø∂uni eruvi∂urskiftini ymisk frá máli til anna∂, men sterkast standa tey málini,sum eru almenn mál í sínum landi, hava eitt grundfest og stø∂ugtstandardmál, sum ver∂ur nµtt sum undirvísingarmál í skúlum og

Kaisa Häkkinen94


fró∂skaparsetrum. Finskt lµkur allar hesar treytir. Framtí∂ tess ligg-ur í øllum førum í hondunum á málnµtarunum sjálvum. Máli∂ver∂ur bert var∂veitt, um málnµtararnir virknir nµta ta∂ og roynaat røkja ta∂.

Tµtt úr finskum til svenskt: Mikael Reuter

Tµtt úr svenskum til føroyskt: Óli Jákup Niclasen

Bókmentir

Internet

www.spraknamnden.se/sverigefinska.htm

virtual.finland.fi (Education & Research – Language)

www.kotus.fi

95Finskt

Ennen, Muinoin (2002): Miten mennei-

syyttämme tutkitaan.Toimittanut Riho

Grünthal.Tietolipas 180. Helsinki:

Suomalaisen Kirjallisuuden Seura.

Häkkinen, Kaisa (1994): Agricolasta

nykykieleen. Suomen kirjakielen historia.

Helsinki:WSOY.

Häkkinen, Kaisa: Svenska och finska

– sida vid sida i tusen år :

norden.org/sprak

Höglander, Sari & Vehkanen, Marjut

(2001): Finskan lättare än du tror.

Helsinki: Edita.

Ikola, Osmo (2001): Nykysuomen opas.

Turun yliopiston suomalaisen ja yleisen

kielitieteen laitoksen julkaisuja 65.

Turku.

Karlsson, Fred (1978): Finsk grammatik.

Helsinki: Suomalaisen Kirjallisuuden

Seura.


Sámiskt búøki og sámisk mál

Sámiska búøki∂, Sápmi, røkkur frá eysturstrondini á Kolahálvoynni,um alt Nor∂urnoreg, inn í Nor∂urfinnland og Nor∂ursvøríki su∂urtil Jämtlands og Idre. (Sí korti∂ ni∂anfyri). Sápmi er eitt samanhang-andi landaøki vi∂ ymiskum si∂bundnum vinnuvegum, eitt núdjóra- og fiskivei∂i, reindjórahaldi og landbúna∂i. Í hesum øki ver∂atala∂ fleiri mál og málføri.

1. mynd: Sámiska búøki∂, Sápmi

MIKAEL SVONNI

Sámisk mál

eystursámiskt

nor∂ursámiskt

lulesámiskt

su∂ursámiskt

3_FÆ(97-112) samisk (tryk7) 23/06/05 14:19 Side 97

Sámiska máli∂ ver∂ur vanliga bµtt í trµ máløki: eystursámiskt, mi∂-sámiskt og su∂ursámiskt. Vert er at hava í huga, at sámisku mál-mørkini ganga ikki eftir nøkrum ríkismarki.

Til tey eystursámisku málini hoyra enaresámiskt, sum ver∂ur tala∂í Finnlandi, um Enare lei∂ina, og skoltsámiskt, sum ver∂ur tala∂ íFinnlandi og Russlandi. Onnur mál, sum ver∂a tala∂ á Kolahálv-oynni, eru kildinsámiskt, akkalasámiskt og tersámiskt.

Mi∂sámiskt kunnu vit bµta sundur í eitt nor∂ursámiskt og eitt lule-

sámiskt øki. Upp í nor∂ursámiskt kemur sjósámiskt, sum ver∂urtala∂ á norsku strondini, finnmarkarsámiskt, sum ver∂ur tala∂ í Finn-mørkini í Noregi (m.a. Guovdageadnu/Kautokaino og Kárásjohka/Karasjok og á marknalei∂um finskumegin (m.a.Ohcejohka/Uts-joki)) og eisini tornesámiskt, sum ver∂ur tala∂ nor∂an fyri Jiellevárri/Gällivare í Svøríki og á marknalei∂unum finsku- og norskumegin.Onnur mi∂sámisk mál eru lulesámiskt, sum ver∂ur tala∂ í Jåhkå-måhkke/Jokkmokk í Svøríki og Divtasvuodna/Tysfjord í Noregiumframt arjeplogssámiskt, sum tala∂ ver∂ur á arjeplogslei∂ini.

Av su∂ursámiskum er at nevna umesámiskt, sum ver∂ur tala∂ íVesturbotni (Västerbotten) og Jämtlandi.

Søgulig sambond

Sámarnir hava bú∂ í Sápmi í túsundtals ár, og teir hava leingi einkistórvegis samband havt vi∂ umheimin. Fyrsta samskifti vi∂ nor∂-búgvar høvdu teir fyri rei∂iliga túsund árum sí∂an, men teir havató fleiri túsund ár frammanundan havt samband vi∂ onnur finsk-ugriskt fólk, t.e. fólk sum tala∂u mál av somu ætt. Hetta er hent,á∂ur enn ta∂ bar til at tala um sámar sum ein tjó∂arbólk.

Eitt mál gevur kunnleika um ta∂, sum fari∂ er, um menniskjuni,sum tala∂u júst hetta máli∂, hvussu tey kunnu hava liva∂ og hvussuteirra samfelag kann hava sæ∂ út. Vi∂ at bera saman ta finsk-ugriskumálættina vi∂ onnur mál av uralskum uppruna, m.a. tey samojediskumálini, ber til at gera sær ni∂urstø∂ur um samband sámanna vi∂onnur fólk í søgunnar gongd, men eisini um lívsmynstri∂ hjá for-fedrum teirra. Málgranskarar royna at endurskapa forn or∂asni∂ vi∂stø∂i í samtí∂ini, av tí at so fáar keldur eru frá gamlari tí∂. (Sí brot2.a um endurskapan og framseting av ljó∂lógum).

Mikael Svonni98


Tí∂arskei∂i∂ frá ár 4000 til 2000 f.Kr.

Ta∂ eru or∂ í sámiskum, sum ta∂ ber til at fylgja fleiri enn 6000 áraftur í tí∂ina, t.d. njuolla (pílur), juoksa (bogi), suotna (sina), guolli(fiskur), njoammil (hara). Dømini eru á nor∂ursámiskum. Hesi or∂hava sama stovn sum onnur mál av uralsku málættini – og sámiskthevur fleiri hundra∂ slíkar or∂astovnar. Ta∂ gevur ábendingar umsamband fyri søguliga tí∂ eystureftir til Uralfjøllini (finsk-ugrisk mál)og til Vestursibiria (samojedisk mál).

Ta∂ er eisini møguligt út frá or∂feinginum at ætla um, nær ávístsamskifti er hildi∂ uppat. Or∂ sum t.d. goahti (smátta), liepma

(bótarso∂) og lohkat (rokna ella lesa) og sløk 150 onnur or∂ eru fráeinum tí∂arskei∂i, sum er byrja∂ fyri 6000 árum sí∂an, tí or∂ini erutey somu í finsk-ugrisku málunum, men eru ikki til í ø∂rum ural-skum málum. Ta∂ ber bo∂ um, at neyva samskifti∂ vi∂ samojedisktmæltar bólkar er hildi∂ uppat um ta tí∂ina.

Á sama hátt ber til av or∂um sum beana (hundur), gáma (skógv-ur), reahpen (ljóari) og mádjit (bævur) at koma til ta∂ úrslit, at neyvasamskifti∂ vi∂ ugrisk mál er slitna∂ fyri uml. 5000 árum sí∂an.

Umframt samskifti vi∂ finsk-ugrisk fólk høvdu sámiskir forfedrareisini rættiliga tí∂liga í tí∂ini samband vi∂ fólk, i∂ tosa∂u indoevr-opeiskt. Flestu mál í Evropa eru indoevropeisk, t.d. germansk ogromansk mál, umframt baltisk og slávisk mál og fleiri mál í Su∂ur-ásia. Ta∂ eru m.a. indoevropeisk tøkuor∂ bæ∂i í uralskum og finsk-ugriskum málum t.d. suotna (sina), sum benda á samband millumfólkabólkarnar fyri meir enn 6000 árum sí∂an.

Tí∂arskei∂i∂ frá ár 2000 f.Kr. til 1000 e.Kr.

Eitt ástø∂i, sum er vi∂urkent ví∂a um, sigur, at sámisku og eystur-sjóvarfinsku málini, t.e. finskt og estiskt, kunnu rekjast aftur til eitt ogsama mál, sum var∂ tala∂ fyri 4000 árum sí∂an (ella uppaftur fyrr).Úr hesum málinum mentust frumsámiskt og frumfinskt fyri uml.3000 árum sí∂an. Sámiskt tykist at hava veri∂ rímiliga einvor∂i∂ umta tí∂ina, men hevur so vi∂ og vi∂ greina∂ seg sundur í fleiri mál ellamálføri, sum vit kenna ta∂, um ár 800 eftir okkara tí∂arrokning, t.e.fyri um lei∂ 1200 árum sí∂an.

99Sámisk mál


Seinnu árini eru tó gjørdar metingar, sum siga, at í hvussu ersu∂ursámiskt hevur skilt seg frá naka∂ væl fyrr. Sum stø∂i undirhesum kunnu vit nevna, at su∂ursámiskt hevur fleiri gomul drøg íeitt nú fallbendingum og hevur eina fløktari sjálvljó∂askipan ennonnur sámisk mál. Í or∂feinginum eru eisini nøkur elligomul (bal-tisk) tøkuor∂, sum ikki eru til í ø∂rum sámiskum málum.

Í søgunnar gongd hava forfedrar sámanna eisini havt tilknµti tilgermanskar fólkabólkar í túsundtals ár, og fleiri or∂ eru tikin ha∂anit.d. bassi (halgur), dohppa (slí∂ri). Ta∂ finnast eisini frumnorrøn tøkuor∂ í sámiskum, i∂ bo∂a frá mentanarsamskifti fyrstu øldirnareftir okkara tí∂arrokning, t.d. áiru (ár), gáica (geit), gussa (kúgv),vuostá (ostur). Ta∂ eru fleiri hundra∂ slík or∂ í sámiskum. Sámar hava eisini tiki∂ fleiri hundra∂ or∂ úr frumfinskum, t.d. bálka (løn),boallu (knappur), dávda (sjúka) og oastit (keypa).

Tøkuor∂ini bera ikki bara bo∂ um, hvat samskifti sámar havahavt vi∂ onnur í ymsum tí∂um, men peikar eisini á, hvørjir partarav samfelagslívinum eru komnir undir hetta samskifti.

At enda kunnu vit nevna, at sámisk tøkuor∂ eru í nútí∂ar svenskum, t.d. sarv (<sarvis = reintarvur), rajd (<ráidu = ’rein-djórari∂il’) og nåid (< noaidi = ’sámiskur gandakallur’). Mong heitifrá reindjórahaldi eru tikin inn í finskt, serliga nor∂urfinsk málføri,t.d. urakka (< varik = tvævetur reintarvur) og suopunki (< suophan

= ’snara’/’lasso’).

Sámatal

Ta∂ eru um lei∂ 60.000 sámar í Sápmi. Av teimum búgva uml. 35–40.000 í Noregi, 6000 í Finnlandi, 15–20.000 í Svøríki og 2000 íRusslandi. Tølini eru tó óneyv og byggja á metingar. Til eru kann-ingar, sum benda á, at tali∂ er lágt sett og at nógv fleiri hava røtur í sámiska fólkinum, men mong vita ta∂ kanska ikki ella vilja ikkikennast vi∂ ta∂.

Mikael Svonni100


Mett ver∂ur, at harumframt eru um lei∂ 20.000 sámar, sumduga naka∂ av sámiskum. Sámisku málini á Kolahálvoynni eru tóálvarsliga hótt. Bara nøkur fá eldri fólk tala tersámiskt og akkala-sámiskt, eftir øllum at døma færri enn 30, og vandi er fyri máldey∂a.Kildinsámiskt er ta∂ máli∂, i∂ flest tala í økinum, eini 600–700 fólk.Skoltsámiskt ver∂ur bara tala∂ av rei∂iliga 20 fólkum í Russlandi,men tey flestu, i∂ tala skoltsámiskt, búgva í Finnlandi. Av teimum2000 sámunum í Russlandi duga eini 35–40% sámiskt, mest kildin-sámiskt. Eystursámisk mál í Finnlandi eru enaresámiskt og skolt-sámiskt. Um 500 fólk tala hvørt teirra.

Nor∂ursámiskt ver∂ur tala∂ bæ∂i í Finnlandi, Svøríki og Noregi.Ætlandi tala eini 16–18.000 fólk nor∂ursámiskt, 9–10.000 teirra íNoregi, 5–6000 í Svøríki og um lei∂ 2000 í Finnlandi. Kanska eini85–90 % av øllum, i∂ tala sámiskt, tala nor∂ursámiskt.

Lulesámiskt ver∂ur tala∂ í Svøríki og Noregi av uml. 800 fólk-um, írokna∂ tey, i∂ tosa arjeplogssámiskt.

Umesámiskt tala eisini bara nøkur fá eldri fólk, so ta∂ stendur tilat doyggja út, men ta∂ veruliga su∂ursámiska tala eini 600–800 fólk í Noregi og Svøríki.

Bygna∂urin í sámiskum

Sagnor∂abending

Sámiskt er eitt bendingaríkt mál. Sagnor∂ ver∂a bend eftir grund-li∂inum og hava tískil 9 ymisk sni∂ í nútí∂, av tí at sámiskt umframteintal og fleirtal hevur tvítal. Ni∂anfyri ver∂ur víst, hvussu borrat

(eta) ver∂ur bent. Øll dømini eru úr nor∂ursámiskum.

101Sámisk mál

(mon) boran (eg) eti

(don) borat (tú) etur

(son) borrá (hann/hon) etur

(moai) borrre (vit bá∂ir/bá∂ar/bæ∂i) eta

(doai) borrabeahtti (tit bá∂ir/bá∂ar/bæ∂i) eta

(soai) borraba (teir bá∂ir/tær bá∂ar/tey bæ∂i) eta

(mii) borrrat (vit) eta

(dii) borrabehtet (tit) eta

(sii) borret (teir/tær/tey) eta


Stovnskifti

Eitt fyribrigdi í sámiskum málum er sokalla∂a stovnskifti∂, sum ger,at hjájó∂ í stovninum í bending skifta í longd, t.d. borat-borrá (sídømi∂ omanfyri) ella í eginleika, t.d. loddi ’fuglur’- lotti ’fugls’. Ta∂eru nógv sovor∂in merkingarberandi hjáljó∂askifti í sagnor∂a-, navn-or∂a- og lµsingaor∂abending. Ein sannroynd, i∂ stu∂lar hugsaninium, at su∂ursámiskt hevur skilt seg frá hinum sámisku málunumrættiliga tí∂liga í tí∂ini, er, at su∂ursámiskt er einasta sámiskaavbrigdi, i∂ ikki hevur stovnskifti.

Fallbending

Sámiskt hevur nógva fallbending í navn-, lµsingar- og talor∂um ísta∂in fyri fyrisetingar, t.d. (saN) váris (’í fjøllunum’), sum er eittfallsni∂ (sta∂arfall) av várri (’fjall’). Til eru sjey føll í sámiskum. Ínor∂ursámiskum eru hvørfall og hvørsfall samanrunnin og eisinieru elativ og inessiv runnin saman í eitt og ver∂a nevnd sta∂arfall.

Í sámiskum er hvørki bundi∂ ella óbundi∂ kennior∂ og t.d. kannsápmi merkja ’sámi’ ’sámin’ ella ’ein sámi’ – alt eftir samtekstinum.

Í roynd og veru eru einstakar fyrisetingar í sámiskum, t.d. birra

dálu (uttan um húsi∂), men vanligari eru »eftirsetingar,« i∂ standaaftan fyri høvu∂sor∂i∂, t.d. dálu duohken (aftur um húsi∂ [’húsinsafturum’]) .

Fallskipanin hevur eisini vi∂ sær, at or∂ara∂i∂ ikki er so avgerandifyri merkingina, sum eitt nú í svenskum. Í setninginum Niila oaidná

Mikael Svonni102

hvørfall sápmi sámi

hvørsfall sámi sámans

hvønnfall sámi ein sáma

illativ (innfall) sápmái til ein sáma

elativ (úrsta∂arfall) sámis frá einum sáma

inessiv (ífall) sámis hjá einum sáma

komitativ (fylgisfall) sámiin vi∂ einum sáma

essiv (verufall) sápmin so sum/líka sum ein sámi


Máhte (Nils sær Mattias) er ta∂ Nils, i∂ sær Mattias, sama um or∂a-ra∂i∂ var eitt anna∂, t.d. Máthe oaidná Niila. Or∂i∂ Máhte stendur íhvønnfalli og er tí ávirki í setninginum, men Niila stendur í hvør-falli. Ta∂ vanligara er tó, at grundli∂urin stendur framman fyri ávirk-i∂. Hetta er eisini fyri ein part galdandi fyri føroyskt, t. d. Teir fóru

avsta∂, men Heina læt Jógvan ver∂a eftir, (tú kanst bµta Heina og Jógvan um, uttan at setningurin skiftir merking). Broytingin í or∂a-ra∂num broytir ikki merkingina, men kann tó ávirka stílin og deplingina. Ta∂ ber tó ikki til at siga, at mark er ikki fyri frælsinumí sámiska or∂ara∂num.

Or∂aavlei∂sla

Margfeldi∂ í or∂asni∂um kemur eisini av møguleikanum fyri atevna nµggj or∂ vi∂ endingum, sonevndum avlei∂slum. Úr sagn-or∂inum borrat ber til at evna seinni nevndu or∂ vi∂ avlei∂slum:

Umframt at gera sagnor∂ burtur úr sagnor∂um ber eisini til at geranavnor∂ burtur úr sagnor∂um, t.d. ber til úr borrat at gera borramus

(’ta∂ at eta’, t.e. matur/át). Nógvir møguleikar eru at gera nµggj or∂ vi∂ avlei∂slu, men ikki eru allar avlei∂slur líka virknar; ta∂ merk-ir, at mark er fyri, hvørji avlei∂slur kunnu nµtast. Nµggj or∂ ver∂agjørd alla tí∂ina, m. a. vi∂ avlei∂slu, t.d. diedáhus (kunning) av diedihit (kunna), bagadeaddji (veglei∂ari/rá∂gevi) av bagadit (veglei∂a/rá∂geva), coavddus (loysn (á trupulleika)) av coavdit (loysa), cálán(skrivari, enskt: prentari) av cállit (skriva). (Sí seinni um serlig tekní sámiskum).

103Sámisk mál

borralit eta skjótt

borastit eta líti∂

boradit eta (eina máltí∂)

borahit mata (onkran)

borahallat ver∂a bitin

borrojuvvot var∂ etin


Eitt serligt sagnor∂ er noktingarsagnor∂, i∂ ver∂ur nµtt í noktandi setningum, t.d. mon in diede (eg veit ikki). Noktingarsagnor∂i∂ bendist í persónum, men høvu∂ssagnor∂i∂ diede av diehtit (vita)stendur í navnhátti og er óbent. Í tátí∂ ver∂ur ein annar navnhátturnµttur.

Tí∂ og háttur

Umframt nútí∂ og tátí∂ ver∂ur – eins og í nor∂urlendskum – eisinibent í núlidnari og tálidnari tí∂ (í lµsingarhátti), sum ver∂ur gjørt vi∂hjálparsagnor∂inum leat. Í sámiskum ver∂ur hjálparsagnor∂i∂ bentí bæ∂i persóni, tali og tí∂. Solei∂is er eisini í føroyskum, men bend-ingarsni∂ini eru tó færri. Í núlidnari tí∂ ver∂ur hjálparsagnor∂i∂bent í persóni, men ikki í tálidnari tí∂.

Søguháttur skilar til, at ta∂, sum sagt ver∂ur, er satt. Ein annar hátt-ur er bo∂sháttur, i∂ gevur bo∂ um ella manar. T.d. Boade sisa! (kominn! – sagt um eittans fólk). Sagt um tvey hev∂i ta∂ iti∂: Boahtti sisa!

Vóru upp aftur fleiri, æt ta∂: Bohtet sisa!

Harafturat eru sagnor∂asni∂ í treytarhátti, sum m.a. seta treytirá, t.d. mon vuolggásin dohko, jus... (eg skuldi fari∂ hagar, um...) ogpotentialis = møguleikaháttur, sum vísir á iva/møguleika, t.d. indiede bodes gu son ihttin ((eg) veit ikki, um hann kemur í morgin).Hetta merkir, at úr einum sámiskum or∂i, t.d. borrat (eta), ber til atfáa 45 ymiskar bendingar.

Mikael Svonni104

mon in diede eg veit ikki

mii eat diede vit vita ikki

mon in diehtán eg visti ikki

mii eat diehtán vit vistu ikki

son lea oastán odda biila hann/hon hevur keypt nµggjan bil

mon lean oastán odda biila eg havi keypt nµggjan bil

son leai oastán odda biilla hann/hon hev∂i keypt nµggjan bil

mon ledjen oastán odda biilla eg hev∂i keypt nµggjan bil


Stavskipan og málljó∂:

Ta∂ nor∂ursámiska stavra∂i∂ hevur hesi tekn:

a á b c c d d e f g h i j k l m n ∫ o p r s s t t u v z z

Sjálvljó∂i∂ á er eitt langt sjálvljó∂ og kann skilja ímillum t.d. manná

’hann fer’og mánná ’barn’. Sjálvljó∂i∂ o ver∂ur frambori∂ sum eittsvenskt å-ljó∂ og u sum eitt svenskt o-ljó∂, t.d.

Stavurin c merkir eitt tse-ljó∂ og c umbo∂ar eitt tje-ljó∂ og z og zeru tilsvarandi radda∂ ljó∂, dømi:

Stavurin s svarar til eitt sje-ljó∂, dømi:

Stavirnir d og t eru ávikavist radda∂ og óradda∂ lespuljó∂, dømi:(sum í enska bathe mótvegis bath)

105Sámisk mál

loddi [låd.di] fuglur

unni [on.ni] lítil

Punktumi∂ er mark millum stavilsi

cáhci [tjah.tsi] vatn

vázzit [vad.dsit] ganga/fara

oazzut [oad.dtjot] fáa

lieddi [liedh.dhi] blóma

muottá [muoth.tha] mostir

saddu [sjad.do] vøkstur


Skriftmál

Tann fyrsta sámiska bókin var∂ prenta∂ í 1619. Ta∂ var ein presturí Piteå, Nils Andersson, sum hev∂i tµtt eina abc-bók og eina lítla altarbók til vánaligt su∂ursámiskt. Flestu bøkur, sum vór∂u útgiv-nar á sámiskum fyri 20. øld, vóru tµ∂ingar av bíbliuni ella a∂rarkirkjubøkur.

Í 18. øld mentist eitt bókmál, ta∂ sonevnda su∂urlapplendska bók-

máli∂, sum bygdi á ta∂ nor∂ur-su∂ursámiska og var hugsanin, atta∂ skuldi vera skriftmáli∂ fyri allar sámar. Í kirkju og skúlaverkihev∂i ta∂ su∂urlapplendska eina sterka stø∂u eisini í 19. øld, og læru-bøkur vór∂u framvegis givnar út í seinnu helvt av 19. øld. Men umaldaskifti∂ ste∂ga∂i útgávan á su∂urlapplendskum bókmáli.

Tann fyrsta nor∂ursámiska bókin, ein katekismus, var∂ prenta∂í 1728 í Noregi. Stavsetingina gjørdi presturin Knuud Leem, sumeisini gav út bæ∂i mállæru og or∂abøkur. Seinni, í 19. øld, mentipresturin Nils V. Stockfleth eina nµggja nor∂ursámiska stavsetingvi∂ serligum sámiskum stavum. J.A. Fris (sum var∂ professari í sámisk-um og finskum á Universitetinum í Oslo í 1826) gjørdi eina stóranor∂ursámiska or∂abók, sum kom út í 1887.

Konrad Nielsen evna∂i eitt nor∂ursámiskt standardmál vi∂ stø∂ií finnmarkarsámisku málbrigdunum, og stóra or∂abók hansarakom út í 1926-29. Vi∂ skriftmálinum hjá Nielsen sum grundarlagvar∂ ein nor∂ursámisk stavseting gjørd í 1948 (sum byggir á mál-føri∂, i∂ ver∂ur tala∂ í Guovdageaidnu). Ta∂ vóru Knut Bergslandog Israel Ruong, sum sjó∂a∂u stavsetingina saman eftir svenskumog norskum fyrimyndum. Í Finnland var∂ um somu tí∂ nµtt einonnur stavseting fyri nor∂ursámiskt, sum Paavo Ravila grunda∂i í1930- árunum og Erkki Itkonen bøtti um í 1950-árunum.

Í 1970-árunum gjørdi Sámiska málnevndin eina felags stavsetingfyri nor∂ursámar í bæ∂i Noregi, Svøríki og Finlandi, sum er gó∂-tikin av Sámatinginum og hevur sí∂an 1979 veri∂ nµtt í øllum trim-um londunum. Í nor∂ursámisku stavsetingini ver∂a nµttir serligirstavir (c, d, n, s, t, z), sum ikki eru í su∂ursámiskum og lulesámisk-um.

Mikael Svonni106


Nú eru seks ymiskar stavsetingar fyri sámisk mál. Umframtnor∂ursámiskt skriftmál eru su∂ursámiskt (gó∂kent í 1978), lule-sámiskt (1983), enaresámiskt, skoltsámiskt og kildinsámiskt. Kildin-sámiskt byggir á kyrilliskt stavra∂.

Stø∂an hjá málinum í samfelagnum

Sámiskt ver∂ur mest nµtt millum skyldfólk og vinir og í si∂bundn-ari vinnu, t.d. reindjórahaldi. Tey seinnu árini er nµtslan tó vaksin áø∂rum økjum, eitt nú í fjølmi∂lum, umsiting og undirvísing. Hettakemst av, at sámar vita betur og betur til sín mentanarliga og máls-liga – tí hevur sámiska mentanarkollveltingin í 1970-árunum sló∂a∂fyri. Í 1970-árunum hoyrdust jojk og sámiskur tónleikur alment áfyrsta sinni, og sámisk skøld lósu yrkingar sínar upp fyri áhoyrarum,og sámiskt kom at vera nµtt í bókum og var at hoyra í ymsumnµggjum høpi.

Málnµtslan millum húsfólki∂ er avgerandi treytin fyri atvar∂veita máli∂. Um foreldrini tala sámiskt vi∂ børnini, læra teymáli∂. Men ta∂ er eisini ney∂ugt, at máli∂ ver∂ur nµtt í ø∂rum høpi,fram um alt í skúla og undirvísing. Ta∂ er ney∂ugt, at undirvístver∂ur so miki∂ í sámiskum, at máli∂ kann mennast natúrliga. Eittanna∂ øki eru fjølmi∂lar og serliga útbo∂i∂ í sjónvarpi og blø∂um.Ein gó∂ málmenning er eisini treytin fyri einum nøktandi útbo∂i avbókmentum. Vi∂urskiftini hesum vi∂víkjandi eru ólík í teimumymsu sámisku málunum í teimum ymsu londunum.

Lóggáva

Ikki øll sámisku málini fáa somu sømdir. Nor∂ursámiskt ver∂urvart vi∂ lóg bæ∂i í Noregi, Svøríki og Finnlandi innan fyri ávístlendi. Løgfestingin gevur sámum rætt til at nµta sámiskt í samskiftivi∂ myndugleikar, sum hava ábyrgd av spurningum, i∂ vi∂víkjateimum.

Í Noregi hevur sámiskt løgfest rættindi í ávísum kommunum, harnor∂ursámiskt ver∂ur tala∂, og í Finnlandi fatar lógin um eitt lendi,har enare- og skoltsámiskt ver∂ur tala∂ umframt nor∂ursámiskt. ÍSvøríki er lóggávan galdandi fyri lule- og nor∂ursámiska øki∂.

107Sámisk mál


Lóggávan verjir sostatt ikki lulesámiska øki∂ í Noregi og als ikkisu∂ursámiskt, hvørki í Noregi ella Svøríki. Í Russlandi hevur sám-iska máli∂ ongar løgfestar sømdir.

Mállóggávan hevur serliga í Noregi eggja∂ til umfatandi máls-ligt virksemi, eitt nú at tµ∂a skriv og skjøl. Í Svøríki hevur lógin ikkihavt stórvegis tµdning fyri samskifti∂ vi∂ myndugleikarnar, sum eruundir hesi lóggávu. Ta∂ kemur fyri ein stóran part av, at sámar eruóvanir vi∂ at nµta tolk. Í sta∂in fyri at nµta sítt besta mál, tala teirsvenskt, sum teir duga nógv verri ... Á Umeå universiteti ver∂a tolk-ar nú útbúnir, og ta∂ skuldi ført til, at ta∂ ver∂ur vanligari at havatolk, tá i∂ sámar koma í samband vi∂ myndugleikarnar.

Sámiskt í skúlanum

Ta∂ er eisini stórur munur á sámisku málunum, tá i∂ ræ∂ur umútbo∂ av frálæru og útbúgving. Sámiskt hevur veri∂ lært á grund-skúlastigi í Svøríki, Noregi og Finnlandi í fleiri 10 ára skei∂ og eisiniá studentaskúlastigi, tó mest í Noregi. Í Svøríki eru serligir sáma-skúlar vi∂ ársskei∂unum 1-6. Sámaskúlarnir hava í sínari undirvísinginnihald og tilfar, sum er laga∂ eftir sámiskum vi∂urskiftum. Ínøkrum teirra er sámiskt undirvísingarmál. Í skúlunum í Guovdage-aidnu og Kárásjohka (í Noregi) er sámiskt eisini undirvísingarmál;sama er galdandi fyri Ohcejohka í Finnlandi. Møguleikarnir at fáafrálæru í lulesámiskum og serliga su∂ursámiskum hava veri∂ avmark-

a∂ir, og útbo∂i∂ hevur veri∂ nakrir fáir tímar um vikuna.Ta∂ hevur leingi veri∂ undirvíst í nor∂ursámiskum á

fró∂skaparsetrum bæ∂i í Noregi, Svøríki og Finnlandi,men onnur sámisk mál hava veri∂ verri umbo∂a∂, lule- ogsu∂ursámiskt í Umeå og Uppsala (í Svøríki) og í Tromsø

(í Noregi), enaresámiskt í Oulu (í Finnlandi). Nor∂ur-sámiskt ber til at lesa á sámiska háskúlanum, Sámi Allas-

kuvla, í Guovdadageaidnu, á fró∂skaparsetrunum íTromsø, Umeå, Uppsala, Oulu og Helsingfors.

Mikael Svonni108


Sámiskt í fjølmi∂lunum

Fjølmi∂laútbo∂i∂ er ymist. Tvey nor∂ursámisk blø∂ ver∂a útgiviní Noregi, Min Áigi (Okkara tí∂) og Ássu (Gló∂). Fyrr nevnda bla∂i∂var∂, sum ein roynd, útgivi∂ í einum lulesámiskum upplagi einafer∂ um vikuna, men ta∂ datt ni∂urfyri eftir nøkrum mána∂um.

Útvarpssendingar, fyri ta∂ mesta á nor∂ursámiskum, eru dagligabæ∂i i Noregi, Svøríki og Finnlandi. Bæ∂i í norska og svenska part-inum ver∂ur sent regluliga á lule- og su∂ursámiskum og í finska part-inum á enare- og skoltsámiskum. Í russiska partinum eru tey núfarin at senda á kildensámiskum, eftir at samstarv er tiki∂ upp vi∂nor∂urlendsku sámaútvarpsdeildirnar. Russiskir sámar hava fingi∂útbúgving til at senda.

Í felag gera Noreg, Svøríki og Finnland 15 minuttir langar tí∂inda-sendingar til sjónvarp, sum ver∂a sendar frá mánadegi til fríggjadag.Eisini ver∂a barnasendingar gjørdar í sámisku sjónvarpsdeildunum,og tær ver∂a sendar regluliga.

Bókmentir og tónleikur

Sjálvt um tann fyrsta bókin var∂ prenta∂ á sámiskum í 1919, so lei∂heilt út í byrjanina á 20. øld, á∂renn sámiskir rithøvundar fóru atskriva á sámiskum. Í Noregi skriva∂i Anders Larsen skaldsøgunaBeaivvi álgu (Sólarrenningin), sum var∂ givin út í 1912. Í Finnlandikom yrkinga- og stuttsøgusavn Peter Jalvits Muohtacalmmit (Kava-flykrur) út í 1915. Upp aftur størri tµdning hev∂i bók Jóhan TurkisMuitalus sámiid birra (Søgan um sámarnar), sum var∂ givin út á fyrsta sinni í 1910. Nevndu bøkur eru allar givnar út av nµggjum ogver∂a nµttar eitt nú í undirvísing á fró∂skaparsetrum.

Frá 1970 og frameftir hava fleiri sámiskir rithøvundar givi∂ útbøkur bæ∂i í Noregi, Svøríki og Finnlandi, m.a. Paulus Utsi, NilsAslak Valkeapää, Kirsti Paltto og Elle Marja Vars. Av teimum hevurNils Aslak Valkeapää (sum á sámiskum æt Áillohas) veri∂ tann mestvirdi, bæ∂i sum høvundur, listama∂ur og jojkari. Hann fekk í 1991bókmentavir∂isløn Nor∂urlandará∂sins fyri yrkingasavni∂ Beaivi

áhcázan (Sólin, fa∂ir mín) frá 1988.

109Sámisk mál


Í eini yrking lµsir Paulus Utsi lív sítt vi∂ náttúrumyndum.

Jojk og annar sámiskur tónleikur hev∂i eitt rættiligt frambrot í 1970-árunum, og á odda fyri menningini stó∂ á∂urnevndi Nils Aslak Val-keapää. Hann gav út eina plátu vi∂ jojkum, har si∂bundin joikvór∂u stu∂la∂ av ljó∂førum. Pláta hansara hev∂i slíka frambrotsstyrkimillum sámar, at hon eggja∂i ungum sámum at framføra joik ogsámiskar sangir á palli. Sí∂an helt hann fram at menna sámiska tón-leikin og gav út fleiri fløgur vi∂ sámiskum joiki vi∂ fylgispæli. Nú ereitt ótal av sámiskum tónleikarum, og teir kendastu eru MariaBoine (sum fekk tónleikavir∂isløn Nor∂urlandará∂sins í 2003) ogWimme Saari, sum bæ∂i hava givi∂ fleiri fløgur út.

Á hvørjum ári í nógv ár hevur ein tónleikakapping veri∂ í Guov-dageaidnu um páskirnar, har tónlistafólk kappast í tveimum flokk-um, joiki og sámiskum tónleiki. Áhugin fyri kappingini er vaksin solí∂andi, og nú eru tónleikarar úr næstan øllum Sápmi vi∂. Tónleik-urin hevur sostatt fingi∂ tµdning fyri útbrei∂sluna og nµtsluna avsámiskum í samfelagnum.

Samfelagi∂ annars

Yvirhøvur hevur nor∂ursámiskt eina sterka stø∂u í samfelagnumsamanbori∂ vi∂ onnur sámisk mál og málføri. Í Guovdageaidnu ogKárásjohka í norska partinum og Ohcejohka í finska partinum (alt ínor∂ursámiska økinum) eru sámar í kommunustµrinum. Nµtslan

Mikael Svonni110

Reagganan ráhkisvuohta

Nu go roankesoahki

orru duottarravddas

nu lea biegga botnjan

mu nai eallima

Nu go soagi mátta

bievlla vuostá cuovgá

nu ohcalan váriide

láguide ja oruhagaide

Dat lea mu eallin

man mon ráhkistan

Sví∂andi kærleiki

Sum ein krókut bjørk

vi∂ fjalsins trom

so er mítt lív

av vindi bart

Sum bjarkarbulur

lµsir mót berum lendi

so leingist mær at fjøllunum

fløtunum og bµlunum

Har er mítt lív

sum eg elski.


av sámiskum er vaksin eitt nú í fyrisitingini seinastu 10 árini, m.a.málnevndini fyri at takka. Á kortunum í fjallalendinum standa núsámisk sta∂arnøvn á tí málførinum, sum ver∂ur tosa∂ í økinum, ogvegskeltini hava eisini sámisk nøvn, t.d. Giron (Kiruna).

At serskild sámating eru sett á stovn í Noregi, Svøríki og Finn-landi, hevur eisini veri∂ ein tµ∂andi táttur. Sámatingsins stjórnar-limir ver∂a valdir av teimum fólkum, i∂ hava talurætt í sámating-inum í hvørjum landi sær og eru á tann hátt fólkavalda stjórn sámaí avvar∂andi landi.

Sámatingini hava m.a. í felag stovna∂ eina málnevnd, sum tekursær av málspurningunum í samfelagnum. Í hesi málnevndini erueisini umbo∂ fyri teir russisku sámarnar.

Tµtt úr svenskum hevur Óli Jákup Niclasen

Bókmentir

Internet

Samiske studier, Umeå universitet: www.umu.se/samiska

Sámi Allaskuvla, Guovdageaidnu: www.samiskhs.no

Giellagas, Oulu universitet: www.giellagas.oulu.fi

Samiske studier, universitetet i Tromsø: www.sami.uit.no

Nordisk samisk institut, Guovdageaidnu: www.nsi.no

Sámatingi∂ í Svøríki: www.sametinget.se

Sámatingi∂ í Noregi: www.samediggi.no

Sámatingi∂ í Finnlandi: www.samediggi.fi

111Sámisk mál

Hyltenstam, Kenneth, Christopher

Stroud & Mikael Svonni (1999):

»Språkbyte, språkbevarande,

revitalisering. Samiskans ställning

i svenska Sápmi«. I: Kenneth Hylten-

stam (red.): Sveriges sju inhemska

språk – ett minoritetsspråksperspektiv.

41-97. Lund: Studentlitteratur.

Korhunen, Olavi (1997): »Hur samis-

kan blev samiska«. I: Eva Westergren

& Hans Åhl (red.): Mer än ett språk.

En antologi om två- och trespråkigheten

i norra Sverige. 79-115. Norstedts

ordbok.

Magga, Ola Henrik (1997): »Samisk

språk«. I: Språkene i Norden. Utgitt af

Nordisk språksekretariat. 137-160.

Oslo: Novus.

Sammallahti, Pekka (1998): An

Introduction to Saami Languages.

Kárásjohka: Davvi Girji.


Grønlendska máli∂ ver∂ur nevnt kalaallit oqaasii ella kalaallisut.Umlei∂ 50.000 fólk tala máli∂; teirra millum eru eisini tvímælingar,i∂ hava danskt sum hitt máli∂. Kalaallisut er í ætt vi∂ fleiri onnureskimoisk mál og er partur av eskaleutisku málættini, har eskimoisktog aleutisk eru høvu∂sgreinarnar (sí 1. mynd).

Vi∂urskiftini millum talu- og skriftmál

Sum í øllum ø∂rum málum ver∂ur skilt ímillum talumáli∂ kalaalli-

sut vi∂ fleiri høvu∂smálførum, sum tó eru sínámillum fatilig, ogskriftmáli∂ kalaallisut. Grønlendska skriftmáli∂, i∂ allir grønlending-ar nµta, virkar sum øll onnur standardmál og ver∂ur brúkt í útbúgv-ingarverkinum, í yrkis- og fagurbókmentum, í prenta∂um mi∂lumog til teksting í sjónvarpi.

Upprunaliga var∂ skriftmáli∂ ment vi∂ stø∂i í málførunum íMi∂vesturgrønlandi, har i∂ Nuuk liggur, og har var og er eisinitµdningarmesti lærustovnurin í Grønlandi, læraraskúlin Ilinniar-fissuaq. Ha∂ani kom eisini fyrsta íkasti∂ í grønlendska bókmenta-heimin í 1860.

Allir grønlendingar skilja ta∂ núverandi skriftmáli∂, tí at or∂-feingi∂ er ment vi∂ íkasti úr málførunum fyri sunnan og fyri nor∂anog frá Avenersuaq (Thule) og Tunu (Eysturgrønlandi). Í Eystur-grønlandi eru tey bæ∂i rá∂andi málføraøkini Ammasaliklei∂in ogIlloqqortoormiutlei∂in (Scoresbysund). (Vit venda aftur til skrift-málsmenningina í sí∂sta parti).

Tó at fjarlagnastu málførini ikki eru sínámillum fatilig í fyrstusyftu, er málbygna∂urin hin sami allasta∂ni. Tey flestu skilja tí hvørannan eftir stuttari tí∂.

CARL CHRISTIAN OLSEN

Kalaallisut – grønlendskt

4_FÆ(113-128) grønl (tryk7) 23/06/05 14:18 Side 113

Carl Christian Olsen114

1. mynd: Til samans tala 150.000 fólk Inuitmálini; teirra millum eru eisini fólk, i∂ eru flutt til USA, Su∂urkanada,

Danmarkar og stórbµarøkini í Russlandi

kalaallisut (grønlendskt)

I tunu (eysturgrønlendskt)

II kitaa (vesturgrønlendskt)

III avanersuaq (polareskimoiskt)

eysturinuktitut

IV qitirminut

V qikertaaluk

VI nunatsiavik

VII nunavik

vesturininuktitut

VIII inuinnartun

IX qitirmiut

X inuinnartun

XI inuvialuit

iñupiaq

XII iñupiaq

XIII kuuvangmiut

XIV kawerarmiut

aleutiskt

X

XI

XII

XIII

XIVyup’ik


115Kalaallisut – grønlendskt

Illoqqortoormiut

(Scoresbysund)

Ammassalik

Avanersuaq

I

I

II

III

IV

V

VII

VI

VIII

IX

X


Grønlendsk málføri

Í Grønlandi eru trµ høvu∂smálføri: Í Aversuaq (Nor∂urgrønlandi),Tunu (Eysturgrønlandi) og Kitaa (Vesturgrønlandi).

Innan fyri nevndu máløki eru fleiri undirmálføri, serliga í Vestur-grønlandi. Frá Upernavik fyri nor∂an til Umánarssuaq (Hvarvi∂)fyri sunnan er málsligur ymiskleiki bæ∂i í frambur∂i, or∂avali ogtónalag, og á ávísum lei∂um eru eisini bendingar- og or∂alagsfrávik,t.e. at a∂rar reglur eru fyri or∂a- og setningager∂.


Tá i∂ tosa∂ ver∂ur um Grønland, er at

hava í huga, at Grønland er eitt navn,

i∂ fólk, i∂ eru komin uttaneftir, hava

givi∂ landinum, nevniliga fyrstu nor∂-

búgvar, i∂ komu hagar úr Noregi

umvegis Føroyar og Ísland í árinum

982. Á kalaallisut eitur landi∂ Kalaallit

Nunaat. Grønlendingar hava sjálvir

onnur heiti fyri landsins íbúgvar, sum

eisini ver∂a nµtt her:

Inuk/inuit

inuk, í fleirtali inuit, er ta∂ heiti, i∂ grøn-

lendingar og a∂rar inuit-tjó∂ir nµta um

seg sjálvar. Or∂i∂ merkir ’menniskja’.

Av fólki uttaneftir hava grønlendingar

yvirhøvur veri∂ nevndir eskimoar, men

her í Føroyum man heiti∂ ’skrælingar’

vera væl kent.

Eskimo

Or∂i∂ ver∂ur hildi∂ at stava frá indi-

anska málinum, sum nú ver∂ur tala∂ í

landslutinum Québec í Kanada. Teir

fyrstu, i∂ nµttu heiti∂, vóru jesuitta-

trúbo∂arar í 17. øld. Ein tulkingin

av or∂inum er ’tey, i∂ eta rátt kjøt’,

og hon er tann trúligasta. Ein onnur

heldur margháttlig tulking setur or∂i∂

í samband vi∂ or∂i∂ ’ekskommunike-

ra∂ur’ (t.e. burturvístur frá katólsku

kirkjuni).

Kalaaleq

Kalaaleq, í fleirtali: kalaallit. Eingin veit,

hva∂an or∂i∂ stavar, men ta∂ ver∂ur

nµtt um grønlendingar. Kanska stavar

heiti∂ frá, at tey fyrstu, i∂ komu til

Grønlands, hildu, at landfast var ímillum

Grønland og Karelia í Finnlandi, ha∂ani

nógvir hvalavei∂imenn komu. Poul

Egede, sonur norska prestin Hans

Egede, nevnir í or∂abók síni, at grøn-

lendingar kalla seg sjálvar inuit, men

fyri fremmandum nevna teir seg karalit

(karelar/kalaallit).

Hvussu eitur ta∂ á grønlendskum?



Leingi hevur veri∂ granska∂ í søgu Grønlands, og forn- og mál-frø∂ingar halda nú, at grønlendska búsetingin er farin fram í fµraumførum. Í øllum førunum eru ta∂ eskimoar, eisini nevndir skræl-ingar, i∂ hava nomi∂ land. At ta∂ hava veri∂ fµra búsetingar, sigur eittsindur um, hvussu baldrut vi∂urskiftini hava veri∂ tá á døgum.Nevndu búsetingar ver∂a fyri ein part endurspegla∂ar í málførunum.

Ey∂kenni fyri grønlendska máli∂

Eitt samsetingarmál (agglutinerandi mál)

Grønlendska máli∂ er ógvuliga ólíkt vesturevropeisku málunum,eisini teimum, i∂ vit kalla fremmandamál, eitt nú tµskum, enskum,sponskum og fronskum. Í hesum londum eru or∂ini stutt og havabert hendingafer∂ meir enn ein stovn. Dømi um samanseting eror∂i∂ vínglas, i∂ er sett saman av stovnunum ’vín’og ’glas’. Men ágrønlendskum eru ofta fleiri stovnar í einum or∂i, og tí ver∂a or∂inilong og torgreidd.

Eitt slíkt mál, har stovnarnir ver∂a líma∂ir saman, eitur á fremm-andamáli agglutinerandi mál (sbr. glue á enskum). Á føroyskum sigavit, at máli∂ er eitt samsetingarmál. Hetta er vanligt úti í heimi, menikki í Evropa.

Eitt ergativt mál

Eitt anna∂ ey∂kenni fyri kalaallisut er, at ta∂ er eitt ergativt mál. Eittfyribrigdi, i∂ vi∂víkur fallbending í ávikavist ávirkandi setningum(setningum vi∂ bæ∂i grundli∂i og ávirki) og óávirkandi setningum(setningum vi∂ ongum ávirki). Í Vesturevropa er ergativitetur bertí grønlendskum og baskiskum.

Sum dømi um samansett or∂, i∂ svarar

til ein heilan setning á nor∂urlendskum,

kunnu vit taka: Silagissiartuaarusaar-

nialerunarpoq. Ta∂ slíta vit sundur í:

Sila-gi-ssi-artu-aa-rusaar-nia-ler-unar-poq:

ve∂ur-gott-ver∂ur-fer hagar-seint

lí∂andi-ætlar-byrjar-óiva∂-1.pers.

eintal (líkt er til, at ve∂ri∂ fer at batna

so lí∂andi). Sí broti∂ um bendingar-

vi∂urskifti.

Samansett og torgreidd or∂


Í hvør-hvønnfalsmálum sum latíni, tµskum og føroyskum stendurgrundli∂urin bæ∂i í ávirkandi og óávirkandi setningum í hvørfalliog ávirki∂ – tá i∂ ta∂ er – stendur í hvønnfalli (á føroyskum tóonkuntí∂ í hvørjumfalli). Í einum ergativum máli standa grundli∂-urin í einum ávirkandi setningi og grundli∂urin í einum óávirkandisetningi hvør í sínum falli. Setningsbygna∂arliga seta ergativ málgrundli∂in í einum óávirkandi setningi javnt vi∂ ávirki∂ í einumávirkandi setningi. Ta∂ merkir, at grundli∂ur í óávirkandi setningihevur sama fall sum ávirki∂ í ávirkandi setningi – men grundli∂uriní einum ávirkandi setningi hevur sum á∂ur sagt eitt anna∂ fall, sumvit á∂ur nevndu ergativ, men sum nú ver∂ur nevnt relativ.

Bendingarvi∂urskifti

Vit kunnu taka saman um or∂bygna∂in í kalaallisut vi∂ hugtøkun-um: stovnur, eftirskoyti og ending.

Sum í ø∂rum málum vísir ein stovnur til ’okkurt í tilveruni’, lutella virki, men á kalaallisut eru stovnarnir ikki frammanundan skild-ir sundur í navnor∂ og sagnor∂. Or∂i∂ neri (eta), sum vit hava brúktí døminum omanfyri, er ein sovor∂in stovnur.


Í setninginum: ’Pætur etur kjøti∂’

hevur or∂i∂ ’Pætur’ (Piitaq er tøkuor∂)

sni∂i∂ Piitap vi∂ endingini -p, tí ta∂ er

grundli∂ur í einum ávirkandi setningi:

Piitap neqi nerivaa. Sagnor∂sendingin

-vaa vísir, at or∂i∂ er eitt ávirki

(neqi er sami stovnur sum neri og

merkti upprunaliga ’at eta kjøt’).

Í setninginum ’Pætur etur’ (óávirkandi

setningur) er Pætur absolutiv og setn-

ingurin ljó∂ar: Piitaq nerivoq. Endingin

-voq í sagnor∂inum sigur frá, at setning-

urin er óávirkandi.

Ávirkandi og óávirkandi setningar


Endingarnar svara til endingar í vesturevropeiskum málum, ser-liga teimum, i∂ hava persónendingar. Í tµskum hevur 2. persónur í eintali endingina -st (í føroyskum eru bæ∂i umljó∂ og skiftandiendingar). Í kalaallisut er -punga ey∂kenni fyri 1. persón í eintali.Gevi∂ tó gætur, at í kalaallisut ver∂ur skilt ímillum sagnor∂, i∂ eruávirkandi og sagnor∂, i∂ ikki eru. Tey hava ymsar persónendingar,sí broti∂ um ergativitet.

At enda koma vit til ta∂, sum vit, fyri at gera ta∂ lættari, fara atnevna eftirskoyti og sum í kalaallisut ver∂ur nµtt til at grei∂a nógvymisk vi∂urskifti, sum vit í nor∂urlendskum nµta hjálparsagnor∂(kundi, átti, skuldi, hev∂i, mátti) ella lµsingaror∂ til.

Ta∂ ber til innan fyri or∂sins rammur at broyta útsøgnina næstanóavmarka∂ eftir tørvi. Ískoyti kunnu stigbenda, breg∂a frá, tí∂arfesta,sanna/avsanna o.s.fr.

Omanfyri sóu vit dømi um eitt or∂, sum í føroyskum svarar tilein heilan setning. Or∂i∂ hev∂i ein stovn til stø∂i, fleiri eftirskoytiog eina persónending. Men endingar kunnu eisini knµta seg at stovn-um og t.d. tilskila fall. Tá ver∂ur stovnurin at skilja sum eitt navn-or∂.

Vit kunnu nú lµsa bygna∂in í grønlendskum or∂um solei∂is:

{stovnur- x fer∂ir ískoyti- endingar}

Eftir hesum tríbµti kann eitt grønlendskt or∂ síggja solei∂is út:

Neri- artor-nia-ler- punga

Tµtt li∂ fyri li∂:

(eta) (flyta seg yvir-ætlar (1. pers. eint. vi∂

byrjar) ongum ávirki)

Or∂arøtt tµ∂ing:

’eg ætli at byrja at fara yvir fyri at eta’

Merking:

’eg fari yvir at eta’

Grønlendskur or∂bygna∂ur



Fallbending:

Kalaallisut hevur, sum nevnt í brotinum um ergativ mál, tveyhøvu∂sføll, nevniliga absolutiv og relativ

– men ta∂ eru eisini 6 minni føll, sum grei∂a vi∂urskifti, sum á nor∂ur-lendskum ver∂a greidd vi∂ fyrisetingum:


Absolutiv

Piitaq nerivoq: ’Pætur etur’

(Piitaq stendur her í absolutiv, tí eingin ávirkisli∂ur er í sagnor∂inum)

Relativ

Piitap neqi nerivaa: ’hann etur ta∂’, ’Pætur etur kjøti∂’

(Piitaq er nú relativ, og or∂i∂ er broytt til Piitap, tí ávirki er í setninginum,

sum sæst á sagnor∂sendingini nerivaa)

• Hvarfall

-mi (svarar til hvørjumfall á føroyskum, lokativ á russiskum)

Piitaq Nuummi (Nuuk + mi) inuuvoq:

’Pætur er føddur í Nuuk’

• Hvagarfall

-mut (svarar til hvønnfall á tµskum og latíni, hvønn/hvørsfall á føroyskum)

Umiarsuaq Qaanaamut (Qaanaaq + -mut) tikippoq:

’Skipi∂/eitt skip er komi∂ til Quaanaaq’

• Hva∂anfall

-mit

Timmisartoq Københavnimit (København + -mit) aallarpoq:

’flogfari∂ fór úr Keypmannahavn’

• Mi∂ilsfall

-mik (svarar til instrumentalis á russiskum)

Allunaasaq savimmik (savik ’knivur’ + -mik) kipivaa:

’Hann/hon kvettir endan vi∂ knívi’


Nú er at vi∂merkja, at hvørki kyn ella binding eru á kalaallisut (tístanda ’hann/hon’ og ’skipi∂/eitt skip’ í tµ∂ingini frammanfyri.

Persónendingar

Grønlendskt hevur tríggjar persónendingar umframt afturbending(refleksiv) í tri∂ja persóni.


• Samanbur∂arfall

-tut

Qulleq seqinertut (seqineq ’sól’ + -tut) qaamatiginngilaq:

’Lampan er ikki so bjørt sum sólin’

• Farlei∂arfall

-kkut

Aqqusinikkut (aqqusineq ’vegur’ + -kkut) pisuppunga:

’eg gangi eftir vegnum’

Anaanani napparsimammat atuanngilaq:

’Hann fer ikki í skúla, tí mamma hansara er sjúk’

(anaana ’mamma’ + ni ’sín’ napparsima ’sjúkur’ –mmat ’kausativ + 3. pers. eint.’

atua ’ganga í skúla’ + -nngi ’ikki’ -laq 3. pers. í eintali. (kausativ lµsir orsøk)

Napparsimagami atuanngilaq:

’Hann fer ikki í skúla, tí hann er sjúkur’

(naapparsima ’sjúkur’ + -ga ’kausativ’ + -mi ’3. pers. refleksiv (hann)’ atua

’ganga í skúla’ + nngi ’ikki’-laq ’3. pers. eint.’)

Piitaq napparsimagami ilaangilaq:

’Pætur er ikki vi∂, tí hann er sjúkur’

(Pitaq ’Pætur’ napparsima ’sjúkur’ + -ga ’kausativ’ + -mi ’3. pers. refleksiv (hann)’

ilaa ’er vi∂’ +- nng ’ikki’+- laq ’3. pers. eintal.’)

Piitaq napparsimammat pulaarparput:

’Vit vitja Pætur, tí hann er sjúkur’

(Piitaq ’Pætur’ napparsima ’sjúkur’ + -mmat ’kausativ 3. pers, eint. (tí hann)’ pulaar

’vitja’ + -parput , ávirkandi 1. pers. fleirtalsgrundli∂ur, 3. pers. eintalsávirki.


Enklitisk ískoyti

Ey∂kent fyri øll inuitmál er, at tey hava ein hóp av merkiligumendingum, sum ver∂a skoyttar uppí, eftir at setningurin hevurfingi∂ teir ney∂ugu li∂irnar. Hesi sonevndu enklitisku ískoyti eru: -mi (sannandi/áher∂andi) -gooq (so ver∂ur sagt), -li (kortini), -lu (og),-luuniit (ella), -lusaaq (sum um), -taaq (eisini), -toq (ynski).

Høvu∂ssagnor∂ og hjálparsagnor∂

Sagnor∂ á kalaallisut eru til í tveimum sni∂um, sum høvu∂ssagnor∂

og hjálparsagnor∂. Tey svara tó ikki til sagnor∂asni∂ í nor∂urlendsk-um málum, tí at partur av teimum grønlendsku hjálparsagnor∂un-um lµsir ta∂, sum nevndu mál lµsa vi∂ undirskipa∂um setningum.


Or∂sni∂ vi∂ atliti at enklitiskum ískoytum

{Stovnur + x fer∂ir eftirskoyti + persónendingar}+ enklitisk ískoyti.

ajunngilaq ’ta∂ er gott’

ajunngilarmi ajunngilaq + -mi (áher∂andi): ’ta∂ er gott’ (lat fara!)

ajunngilarooq ajunngilaq + -rooq: ’ta∂ sigst at vera gott’

ajunngilarli ajunngilaq + -li: ’men væl gekst’

ajunngilarlu ajunngilaq + -lu: ’og væl gekst’

uanga illilluunniit uanga (’eg’) illit (’tú’) + -luuniit: ’eg ella tú?’

Dømi um høvu∂ssagnor∂

søguháttur pisuppunga eg fari

spurnarháttur pisuppa? fer hann?

bo∂sháttur pisugit! far!

ynskisháttur pisullanga lati meg fara

Dømi um hjálparsagnor∂

orsøk pisummat tí hann fór

fylgja pisullunga me∂an eg fari

framtí∂ pisukkuma tá i∂ eg fari

ávirkandi takugiga at eg síggi hann/hana/ta∂


Menningin av kalaallisut sum skriftmáli

Sum sagt í innganginum er Inuit eingin gomul skriftmentan; skrift-máli∂ er komi∂ uttaneftir.

Eftir tey fyrstu evropeisku sambondini hevur veri∂ roynt at leggja grønlendskt skriftmál í fasta legu. Hans Egede (1680-1758) ogprestahjálp hansara Albert Topp stó∂u í 1728 fyri teimum fyrstuskipa∂u tiltøkunum at fáa hetta í lag, tá i∂ teir royndu at tµ∂askapanarsøguna. Sonur Hans Egede, Poul Egede (1708-1789), gav úteina or∂abók á grønlendskum, donskum og latíni. Poul Egede vaksupp í Grønlandi og dugdi máli∂ frá barni av. Herrnhuttarin Samuel

Kleinschmidt (1814-1886) gjørdi tó ta fyrstu veruligu rættskrivinginaí 1851.

Samuel Kleinschmidt var mætur ljó∂frø∂ingur, og hann evna∂itil eina rættskriving, i∂ var∂veitti nærum sama sni∂i∂ á stovnum ogeftirskoytum í øllum samansetingum. Ta∂ hev∂i vi∂ sær, at tanngrønlendska rættskrivingin gjørdist næstan eins merkingarberandi(morfematisk) og tann núverandi danska, t.e. løtt at lesa, men trupulat stavseta, tí at einki beinlei∂is samband var millum ljó∂ og skrift.Eftirskoytini ver∂a nevniliga framborin ymist, alt eftir umstø∂-unum.

Rættskrivingin hjá Kleinschmidt var∂ nµtt til umfevnandi máls-ligt og upplµsandi virksemi, bæ∂i inneftir mótvegis inuittum ogúteftir mótvegis umheiminum. Tann reglufasta rættskrivingin hev∂ivi∂ sær, at grund var∂ løgd undir eitt veruligt skriftmál. Eitt nú íarbei∂inum at tµ∂a alla Bíbliuna var tørvur á at menna grønlendsktor∂feingi á fleiri økjum, t.d. heiti á samfelagsvi∂urskiftum, náttúru-umstø∂um og moralhugtøkum, sum ikki vóru til í grønlendskummáli frammanundan.

Í fleiri inuit-málføraøkjum uttan fyri Grønland er Bíblianta∂ einasta, i∂ er til í skrift. Men ta∂, at Kleinschmidt fekkevna∂ til eina reglufasta rættskriving, gjørdi ta∂ møguligtat skriva allan tekst á grønlendskum, og harvi∂ var∂grundin løgd undir ta∂ bókmentaríkidømi, sumskilur grønlendskt frá nógvum ø∂rum málum ívei∂imannamentanum. Nú bar til at skjalprógvaegna mentan í skrift, tµ∂a partar av heims-bókmentunum og tulka nútí∂ar Grøn-land á egnum máli – og fyri ein part eisiniat nµta máli∂ í fyrisitingarligum høpi.



Rættskrivingin hjá Kleinschmidt var í nµtslu til 1973, tá i∂ tannnµggja ljó∂rætta rættskrivingin var∂ sett í gildi. Hon gjørdi ta∂ lætt-ari at skriva, tí at skriftin nú meira avspeglar málljó∂i∂. Megin-reglurnar í hesari nµggju rættskrivingini gera ta∂ møguligt at skrivaøll grønlendsk málførasni∂, hóast serligar frambur∂arreglur mugugerast í nøkrum heilt serligum førum. Eftir gó∂kenningina av teirrinµggju rættskrivingini er tann gamla kortini ikki heilt avtikin. Myndugleikarnir hava tó skyldu at nµta ta nµggju rættskrivingina.

Standardgrønlendskt

Vi∂ stovnsetingini av Ilinniarfissuaq/Læraraskúla Grønlands í Nuukog Ilulissat í 1845 var∂ grundin so smátt løgd undir eitt grønlendsktstandardmál; fyrst vi∂ eini felags rættskriving, men so vi∂ og vi∂gjørdist talumáli∂ eisini eitt sindur standardisera∂, so at vit nú rími-liga kunnu tala um standardgrønlendskt. Standardgrønlendskt bygg-ir á tey vesturgrønlendsku málførini, sum nµtt vór∂u í undirvísing-ini á læraraskúlanum. Seinni hevur hetta talumál styrkt sína stø∂uvi∂ or∂abókum og mállærum. Málnevnd er eisini í Grønlandi.

Í standardiseringartilgongdini eru m.a. serligar nor∂urgrøn-lendskar or∂ingar um vetrarvei∂i á ísinum og su∂urgrønlendskaror∂ingar um djórahald og jar∂arbrúk tiknar upp í felags or∂atilfari∂.Ta∂ hevur styrkt grønlendska máli∂. Lok er lagt á kjaki∂ um, hvørrættskriving skal nµtast sum tann almenna, men samstundis ver∂a

málførisfrábrigdi í talumálinum vi∂urkend. Eitt rug-brey∂ eitur t.d. alment iffiaq, men sta∂bundin

or∂ eru eisini: ikkiaq, ippiaq, tiggaliaq, timi-

usiaq. Standardisering krevur haraftrat, atnµtt ver∂a felags sta∂ar- og fólkanøvn,

men eisini her eru sta∂bundin frá-brigdi loyvd.



Tøkuor∂ og fremmandaor∂

Í grønlendskum málpolitikki ver∂ur, sum í ø∂rum málum, skiltímillum tøkuor∂ og fremmandaor∂.

Samskifti vi∂ ymisk fólk hevur ført nógv ymisk fremmand or∂inn í máli∂. Nevnast kunnu t.d. fimm or∂, sum ver∂a hildin at stavafrá nor∂búgvum:

Fólk, sum upprunaliga eru komin úr Íslandi, Føroyum, Danmark,Noregi, Fraklandi, Onglandi, Skotlandi, Írlandi, Russlandi, men sumsettu seg ni∂ur í Grønlandi, eru komin vi∂ sínum íkasti til or∂atil-fari∂ í kalaallisut á fleiri økjum, t.d. talor∂um, tøknior∂um, heitumá tilfari, í siglingarfrø∂i, landbúna∂i, djórahaldi umframt heitum ámatvørum og ø∂rum nµtsluvørum.

Inuit-mál nú á døgum líkjast nógv bygna∂arliga, ogtey eru fyri ein stóran part sínámillum fatilig. Tó eru teyymisk, m.a. tá i∂ ræ∂ur um talor∂ frá 1 til 12, sum erulita∂ av sterkastu evropeisku ávirkanini í hvørjum mál-samfelag sær. Russisk talor∂ eru í Inuit í Chukotka, ame-rikonsk/ensk talor∂ í Inuit í Alaska og Kanada, ávís tal-or∂ úr tµskum í Inuit í Labrador og á∂ur eisini hjá Herrn-hutiskum trúarsamkomum í Grønlandi og donsk talor∂í grønlendskum Inuit.

Sama er vi∂ or∂um fyri tær fyrstu innfluttu matvørurnar, lutir-nar og hugtøkini. Yup’ik í Alaska hevur t.d. nógv or∂ fyri matvørurog átrúna∂arligar or∂ingar frá russiska tí∂arskei∂num í Alaska. Fleiriinuit-málføri hava harafturat umlaga∂ ein hóp av tøkniligumor∂ingum til inuit-mál: qaammataasaq ’okkurt, i∂ virkar sum eittslag av mána’ = fylgisveinur; silakkuarun (iñupiaq) ’okkurt, sumgjørt ver∂ur í luftini’ = útvarp; nagguteeraq (grønlendskt) ’okkurt,i∂ líkist einum bor∂iski vi∂ ísi’ = skipskeks (vi∂ elliptiskum sni∂i).Ta∂ tók fleiri ár at tµ∂a hugtøkini ’synd’ og ’heilagur’ til grøn-lendskt.


niisa nísa

sava sey∂ur

kuanneq hvonn

kona kona

musaq gularót (sbr. norskt: ’mura’, svenskt: ’morot’)


Fleiri nµggj tiltøk eru vor∂in gerandiskostur, eitt nú inussiarner-

sumik inuulluaqqusillunga ’blí∂a heilsan’. Agglutinerandi or∂ager∂iní kalaallisut setur tó grei∂ mørk fyri or∂atøku. Ta∂ ber ikki til bein-lei∂is at laga alt or∂alag at inuit-málinum, og tí eru í veruleikanumbara heilt fáar grammatiskar tøkur í kalaallisut.

Eftir fleiri ára ávirkan av donskum og ø∂rum evropeiskummálum eru vi∂ tí∂ini komin málljó∂ og ljó∂reglur, sum á∂ur ikkikundu nµtast. Tí eru nú nógv beinlei∂is fremmandaor∂ í málinum.

Sum vi∂urkend fremmandaor∂ ver∂a rokna∂ altjó∂a hugtøk ogheiti. Tó ber til at nµta eitt sonevnt grønlendskt avloysingaror∂, t.e.eitt or∂, sum er gjørt vi∂ eindum úr kalaallisut og skal rúma tí samasum fremmandaor∂i∂. Sum dømi um slík nµggjyr∂i kann nevnast:qarasaasiaq ’telda’ (or∂arætt: ’ein vi∂gjørdur lutur, sum líkist einumheila’, samanber ’elektronheili’).

Tøkuor∂ eru tey or∂, sum eru so inngrógvin í grønlendskamálnµtslu, at tey ikki longur ver∂a rokna∂ sum fremmandaor∂. Teyeru laga∂ til ljó∂liga bygna∂in í grønlendska málinum: januaari,sukulupooq (skyrbjóg), kaffi. Onnur eru endurgjørd á grønlendskum,so tey ver∂a heimligari: sioraasat (sukur), qarasaasiaq (telda), nag-

guaatsoq (fílur), pujorsiut/sammivissiut (kumpass).Í málpolitikkinum úteftir er grønlendskt høvu∂smál og danskt

og enskt ávikavist fyrsta og anna∂ fremmandamál.

Stø∂an hjá málinum

Í grønlendskum málkjaki hevur stø∂an hjá málinum veri∂ nógvumrødd. Fer máli∂ í framtí∂ini at missa øki til danskt og enskt? Ervandi kanska fyri, at ta∂ heilt hvørvur? Og ber ta∂ til at venda einislíkari gongd? Í løtuni ræ∂ur eitt ávíst bjartskygni. Kalaallisut livirsum skriftmál og ver∂ur rættiliga lívliga nµtt í øllum samfelagsbólk-um: Landstingi∂ nµtir ta∂ sum sítt mál: lóggávan ver∂ur skriva∂,umrødd og samtykt á grønlendskum. Grønlendskt hevur fingi∂størri rúm í útbúgvingarskipanini, solei∂is at fólkaskúlaundirvísing-in sum heild fer fram á kalaallisut, og grønlendskt er partur í stud-entaskúlaundirvísingini.

Umrá∂andi er, at grønlendingar, tá i∂ teir taka framhaldsútbúgv-ingar, velja at nµta grønlendskt í sínum arbei∂i. Ta∂ eru ávís økisum eitt nú handilsyrki, tøkningayrki, løgfrø∂i og verkfrø∂iútbúgv-ingar, har i∂ tørvur er á at menna grønlendskt or∂atilfar, men tann



størsta avbjó∂ingin er eisini at vinna økini í teimum hálvlongu oglongu útbúgvingunum: At fáa lærubøkur á kalaallisut til fólkaskúla,studentaskúla, læraraskúla og hægri lærustovnar og undirvísa ákalaallisut í øllum framhaldsútbúgvingum.

Symbolvir∂i∂ í málinum er ov stórt til, at ta∂ ikki ver∂ur nµtt íframhaldsútbúgving, og hetta er ney∂ugt til tess at halda uppi ser-kunnleika á grønlendskum í framtí∂ini.

Fólk hava ásanna∂, at kalaallisut ikki er stø∂ugt, og máli∂ kannsigast at vera í skjótari menning. Har i∂ fólk a∂rasta∂ni telja tjúguár ímillum hvørt málsligt ættarli∂, eru ta∂ í Grønlandi heldur barafimm til tíggju ár ímillum hvørt málsligt ættarskifti. Men Grønlander eisini eitt ungt samfelag, i∂ krevur, at tænastur ver∂a veittar áegnum máli. Framtí∂in fer at vísa, um politikarar megna at reka eingrønlendskan málpolitikk, i∂ sampakkar vi∂, at Grønland er einpartur í altjó∂ager∂ini.

Tµtt úr donskum hava Zakaris Svabo Hansen og Óli Jákup Niclasen

Bókmentir

Internet

Um máførabµti og ljó∂broytingar í grønlendskum:

www.oqaasileriffik.gl/documents/doc/joergen_rischel_dk.doc


Kolte, Svend (1999): »Kalaallit Oqaasii

– det grønlandske sprog«. Inuit –

Kultur og Samfund. Systime.

Oqaatsivut kulturerpullu – vort sprog –

vor kultur. (Frágrei∂ing og framløgur

frá rá∂stevnu um mál og fornfrø∂i).

Nunatta Katersugaasivia/Lands-

gripasavn Grønlands og Ilisimatus-

arfik/Universiteti∂ í Grønlandi 1986.


Bílegg bókina um www.norden.org/agenter

Prísurin er dkk 95 (uttan meirvir∂isgjald). Avsláttur ver∂ur latin fyri flokssett. Prísurin er lei∂beinandi og í donskum krónum og kann tí vera ymiskur hjá søluumbo∂um okkara í teimum ymsu londunum. Aftur at prísinum skal leggjast møguligt avgrei∂slugjald.

á svenskum Nordens språk med rötter och fötter Nord 2004:8 isbn 92-893-1043-xá norskum Nordens språk med røtter og føtter Nord 2004:9 isbn 92-893-1042-1 á donskum Nordens sprog med rødder og fødder Nord 2004:10 isbn 92-893-1041-3 á íslendskum Nor∂urlandamálin me∂ rótum og fótum Nord 2004:11 isbn 92-893-1040-5 á føroyskum Nor∂urlandamál vi∂ rótum og fótum Nord 2004:12 isbn 92-893-1039-1


1 fÆ(1-74) nordisk (tryk7) - simple...

Documents