I. NTE: TARH NDE TRK EDEBYATI

1. Edebiyat-Tarih likisi

2. Trk Edebiyatnn Dnemlere Ayrlmasndaki ltler

II. NTE: DESTAN DNEM TRK EDEBYATI

1. Destan Dnemi

2. Szl Edebiyat

o Coku ve Heyecan Dile Getiren Metinler (iirler)

Sagu

Kouk

o Olay evresinde Oluan Metinler

Destan

3. Yazl Edebiyat (Kktrk Yaztlar, Uygur Metinleri)

III. NTE: SLAM UYGARLII EVRESNDE GELEN TRK

EDEBYATI

1. XI. XII. Yzyllarda slamiyet ve Trk Kltr

2. slami Dnemde lk Dil ve Edebiyat rnleri (XI. XII. yy)

o Kutadgu Bilig

o Atabetl-Hakayk

o Divan- Hikmet

o Divan Lugatit-Trk

3. Ouz Trkesinin Anadoludaki lk rnleri (XIII XIV.

yy)

o Coku ve Heyecan Dile Getiren Metinler (iirler)

lahi

Nefes

Gazel

o Olay evresinde Oluan Edebi Metinler

Battalname

Dede Korkut Hikyeleri

Danimend name

Mesnevi

o retici Metinler

Tasavvufi Metinler

Nasrettin Hoca Fkralar

4. XV. Yzyldan XIX. Yzyl Ortalarna Kadar Osmanl

Edebiyat

o Coku ve Heyecan Dile Getiren Metinler (iirler)

Divan iiri

Gazel

Kaside

Rubai

ark

Tuyu

Murabba

Terkibibent

Halk iiri

Anonim Halk iiri

Mani

Trk

k Tarz Halk iiri

Koma

Semai

Dini Tasavvufi Trk iiri

Methiye

o Olay evresinde Oluan Edebi Metinler

Anlatmaya Bal Edebi Metinler

Halk Hikyeleri

Mesnevi

Gstermeye Bal Metinler (Temaa)

Karagz

Meddah

Orta Oyunu

o retici Metinler

Tezkire

Seyahatname

lmi Eserler

I. NTE: TARH NDE TRK EDEBYATI

Milletler uzun tarihleri boyunca edebiyatla ilgili saysz

eserler meydana getirirler. Edebiyat, bir milletin hayat

damardr. Edebiyat eserleri olmayan milletler

uygarlaamaz, tarih sahnesinden silinirler. te edebiyat

tarihi, bir ulusun yzyllarca meydana getirdii edebi

eserleri inceleyerek geirdii dnemleri kronolojik bir

sra iinde inceleyen bilim daldr.

Edebiyat tarihi, edebi eserlerle o eserleri yaratanlar

sosyal evresiyle beraber inceler. Bylece atalarmzn

duygu, dnce ve sanat anlaylar hakknda bize bilgi

aktarr. Bir baka deyile edebiyat tarihi bir toplumun

edebiyatnn iledii yolu ve geirdii dnemleri anlatan,

edebiyat hayatn btn olarak deerlendiren bir bilim

daldr.

Edebiyat tarihi araclyla deiik alardaki kltr

birikimimizi tanrz. Toplumlarn dnce yaplarn,

dnya grlerini reniriz. Btn bu bilgiler bir

edebiyat eserinin deerlendirilmesinde bize yol gsterir.

lkemizde Batl anlamda edebiyat tarihi almalar

Tanzimat dneminde balar. Bu alandaki ilk kapsaml

alma Fuat Kprlnn 1928 ylnda yaymlad

Edebiyat Tarihi adl eserdir. Ayrca Ahmet Hamdi

Tanpnar, Agh Srr Levent, Nihat Sami Banarl, Vasfi

Mahir Kocatrk bu konuda nemli aratrmalar

yapmlardr.

Tarih, gemi dnemlerdeki olaylar, savalar,

uygarlklar belgelere dayanarak, yer ve zaman

gstererek inceleyen bilim daldr. Edebiyat tarihi ise

gemi dnemlerde yazlm eserleri inceler, onlardan

sonular karr. Tarihin inceledii olay sona ermitir,

ancak edebiyat tarihinin inceledii eserin etkisi sanatn

alara meydan okuyan gc ile hala srmektedir.

Bir baka deyile edebiyat tarihi ulusumuzun

balangcndan gnmze kadar retilen edebi eserleri

tarihsel geliim izgisi ierisinde incelerken, o dnemin

kltr ve sanat anlayna bal kalr. Kiisel zevk ve

heyecann bir lt olarak ele almaz. rnek vermek

gerekirse Abdlhak inasi Hisarn Fehim Bey ve Biz

adl romannn kahraman Fehim Beyi incelerken

Cumhuriyet dneminin sanat anlay her zaman gz

nnde bulundurulmaldr.

Trk Edebiyatnn Dnemlere Ayrlmasndaki ltler

Toplumun yaad corafi evre, toplum hayatnda meydana gelen

siyasal ve toplumsal gelimeler edebiyat dorudan ilgilendirir.

Savalar, gler, din ve medeniyet deiiklikleri edebiyata farkl

biimlerde yansr. Bazen bunlar mevcut edebiyatn ieriini ve

zelliini deitirebilir. Bunun sonucunda edebiyat tarihinde

dnemler meydana gelir.

Trk edebiyat, balangtan gnmze kadar farkl medeniyetin

(Gebelik, slamiyet, Bat) etkisinde gelimitir.

Trk edebiyatnda; slamiyet ncesinde (destan dneminde) kavmi

zellikler, slamiyet etkisindeki (dini) dnemde dinin, Bat uygarl

etkisindeki (modern) dnemde akl ve mantn etkisi oktur.

Trk edebiyatnn dnemlere ayrlmasnda kullanlan ltler

unlardr:

Din deiiklii,

Lehe ve ive farkllklar,

Kltrel deiim,

Corafi deiim

1. Din Deiiklii

slamiyetin kabul edilmesinden nce de Trklerin birka defa din

deitirdiini biliyoruz, nce by ve sihre dayal amanizm

inancna mensup olan baz Trk boylar daha sonra Mani ve Budha

(Buda) dinlerine girmilerdir. phesiz bu deiiklik edebi eserler

zerinde de tesirini gsterir. Nitekim Gktrk Kitabelerinde ve eski

Trk destanlarnda bir Gk Tanrdan bahsedilirken Mani ve Budha

dinleriyle ilgili metinlerde daha farkl bir inan sisteminin vgs

yaplmaktadr.

Edebiyatmzda asl kkl deiiklik 10. yzyldan itibaren

slamiyetin kabul edilmesiyle kendini gstermitir. Bata Karahanl

Devleti olmak zere Gazneliler, Harzemahlar ve Seluklular

bnyesinde yeni ve gl bir edebiyatn balad grlr. Bu

deiiklik sadece edebiyatla snrl kalmam; resim, minyatr, aa

ilemecilii ve mimaride de kendini gstermitir. Hatta hat sanat

gibi yeni bir sanatn da balangc olmutur.

XI. ve XII. yzyllarda Mslman Araplar ve ranllarla iyi ilikiler

kuran Mslman Trkler, artk slam medeniyeti dairesinde yer

alacaklardr. Edebi, kltrel ve siyasi alanlarda karlkl etkileime

ve slam inanca bal olarak yeni dnya grnn ifadesi olan bir

edebiyat balamtr. Bu edebiyat gelierek Tanzimat dnemine

kadar devam etmitir.

2. Lehe ve ive Farkllklar

Asyann ve Avrupann eitli blgelerinde balayp gelien Trk

edebiyatlarn birbirinden ayran yalnzca ekil, muhteva ve gaye

farkll deildir, nemli bir faktr daha vardr ki, bu da edebi eserin

asl malzemesi olan dilde ortaya kmaktadr. Bu farkllklara lehe

veya ive farkll denir.

Bir dilin bilinemeyen bir dnemde ayrlan kollarna lehe denir.

Trkenin Yakuta ve uvaa olmak zere iki lehesi vardr. Yakut

ve uva Trkeleriyle, Trkiye Trkesi arasnda byk ses, kelime

ve ekil farkllklar mevcuttur.

Bir dilin takip edilebilen tarihi seyri iinde ayrlan kollarna ise ive

denir. Trkenin tarihi geliimi tam olarak 8. yzyldan itibaren takip

edilebilmektedir. Bu nedenle elimizde bulunan ilk yazl rnekler

(Orhun Kitabeleri) esas alnmtr. Bu eserler Gktrk alfabesiyle

yazlm olup, Eserlerin dili ise Gktrke (Kktrke)dir. iveler

arasndaki ayrlklar, kelimelerin yap, ekim ve fonetik (ses)

zellikleriyle ilgili farkllklardan kaynaklanmaktadr. Bu farkllklar

dikkate alnarak Trkenin birka eit tasnifi (snflandrlmas)

yaplmtr.

ada Trk edebiyatlarn; Azerbaycan Trk edebiyat, Krgzistan

Trk edebiyat, Kazak Trkleri edebiyat, zbekistan Trk edebiyat

eklinde birbirinden ayrrken kullanlan kstas, bu edebiyatlarn

farkl corafyalarda oluan deiik ivelere ait olmalardr.

3. Kltrel Deiim

Kltr, bir milletin dil, din, duygu, dnce ve yaay tarzndaki

btnlktr. Bunlarda balayan deime, kltrel farkllamay

ortaya karr. Trkler, slamiyet ncesinde atl-gebe hayat tarzn

srdrmekteydiler. Bu hayat tarz, yerleik hayata geile birlikte

terk edilirken, bozkr kltr olarak adlandrdmz bu kltr de

yava yava terk edilmitir. slamiyeti kabul eden Trkler, bu dini

inancn kabullerine ters dmeyen baz geleneklerini de

srdrmlerdir.

Uzun bir dnemde deiime uramayan Trk slam kltr,

etkisini edebi alanda da gstermitir, slamiyetin kabulnden

Tanzimat dnemine kadarki Trk edebiyatnda dini muhteva her

zaman arlkl olmutur. Tanzimat dneminde ise, edebi eserlerin

eklinde ve muhtevasnda byk deimeler olmutur. Gerek

Tanzimat Fermannda (1839), gerekse onun tamamlaycs

niteliindeki Islahat Fermannda (1856) ifade edilen siyasi, askeri,

ekonomik ve dier alanlardaki deiiklikler dorudan Bat

medeniyeti esas alnarak dzenlenmitir.

4. Corafi Deiim

9. ve 10. yzyllarda baz Trk boylarnn ayr devletler kurup kendi

yaz dillerini oluturmulardr. Farkl corafyalarda ve deiik kollar

halinde gelien dilimizin bugn Azeri Trkesi, Krgz Trkesi,

zbek Trkesi, Trkiye Trkesi ve Balkan Trkesi gibi birok

ivesi vardr.

zetle, Trk Edebiyatnn dnemlere ayrlmasnda;

Dil anlay

Dini hayat

Kltrel farkllama

Sanat anlay

Corafya deiimi

Lehe ve ive ayrlklar etkili olmutur.

II. NTE: DESTAN DNEM TRK EDEBYATI

1.Destan Dnemi

Destan Dnemi Mitler

nsanlarn doa olaylarna duyduklar hayranlk mitleri, masal ve

destanlar oluturmutur. Mitler, ilkel insan topluluklarnn, evreni,

dnyay ve doa olaylarn yorumlamak, henz srrn zemedikleri

hayatn ve evrenin eitli grntlerini bir anlama balamak

ihtiyacndan domu hikyelerdir. Destan dneminin ve mitlerin

zellikleri unlardr:

Mitler destan dneminde ortaya kmtr.

Destan dneminde bilimle evreni henz anlayamayan

insanlarn deprem, imek, yank, rzgr, uyku gibi doal

olaylara g, sava, igal gibi sarsc olaylara d yoluyla

olaanst nitelikler kazandrmalar mitolojik geleri

oluturmutur.

Destanlarda da mitolojik gelerin etkisi vardr.

Destan dnemi btn milletlerde yaanmtr. Bundan

dolay birbirinden uzak milletlerin destanlarnda veya

efsanelerinde ayn konular ilenmitir.

Milletler, mitolojik motiflerle ssledikleri gemilerini

destanlar yardmyla ifade ederler.

Destan dneminde ayrca, destanlar oluturan ekirdek

olaylar yaanmtr.

Trk Yunan ran in Mitolojik Unsurlar

Btn milletlerde benzer ve farkl mitolojik unsurlar grlr. Btn

bu unsurlar evreni anlamak isteyen ilkel insann araynn

rndr.

Trk mitolojisinde bozkurt, ay, yldz, su, k, aa, demir, Hayat

Aac gibi doayla ilikili mitolojik unsurlar varken Yunan

mitolojisinde insan esinin nemi dikkat ekmektedir. Zeus

(Gn, yldrmn hkmdar, tanrlarn tanrs), Posedion

(Denizlerin ve sularn tanrs), Hades (lm lkesi, yeralt tanrs)

Eros (Ak tanrs) gibi tanrlar, insan biimindedir ve yaant ve

eylemleri insanlar tarafndan bilinir. in mitolojisinde doast bir

canl olan ejderha ve dengeli etkileimleriyle dnyann varlklarn

devamn salayan Yin Yang olarak adlandrlan iki evrensel g

dikkat ekmektedir. ran mitolojisinde Rstem, hkmdar Dahhak

gibi olaanst zellikleri olan mitolojik karakterler ve Simurg,

Huma gibi kular ne kar.

Bir millete has zellikler tayan mitolojik unsurlarn yannda farkl

milletlerde ortak zelliklere sahip mitolojik unsurlar da grlr.

rnein Yunan mitolojisindeki esiz ve yenilmez kahraman rnei

olan Herklle ran mitolojisindeki Rstem normal bir insann

gcnn ok tesindeki zellikleriyle benzerlik tar. Bununla

birlikte Trk mitolojisinde tanr, souktan donmak zere olan

insanlara acd iin atei verirken Yunan mitolojisinde tanrlar

insanlarn donmasna seyirci kalr ve atei insanlara vermezler,

Promete, atei tanrlardan alarak insanla hediye eder.

Destanlarn Anlatcs ve Destan Dili

Bu dnemde Trk boylarnda ozan, baks, kam, aman gibi

isimlerle anlan bir sanat tipi vardr ki bunlar, sadece sanat

kimlii olan kiiler deildir. Bunlar; mzisyenlik, bilim adaml,

din adaml, hekimlik, khinlik vb. gibi pek ok zelliklere

sahiptirler. Bunlar sr, len, yu gibi trenlerin ba aktrleridir.

Bu kiiler trenleri idare etmiler, trenlerin niteliine gre sagu ve

kouk sylemilerdir. Destan da anlatan bu kiilere rc, yra,

destanc ad da verilmitir.

Genel olarak ozan adyla bilinen bu sanatlar, szl edebiyat

rnlerini zel zamanlarda kopuz eliinde okumulardr. Bu

rnler zamanla tren ortamlarndan ayrlarak bamsz bir dil

hlini almaya balamtr. Bylece halk edebiyatnn ilk rnekleri

olumutur.

Destan dneminde Trke katksz, yaln zellikler tar. Yabanc

szckler ok azdr; nk bu dnem, edebiyatmzn yabanc

etkisinde kalmayan dnemidir. Orta Asya Trkleri, ana dillerini

ilemi, yaz dilimizi hazrlamlardr. Bu dnemde szdizimi, yaln

ve aktr.

Destanlarn Dier Trlerle Karlatrlmas

Destanlar, ortak sembol ve ifadelerle zenginletirilmi uzun manzum

hikyelerdir. Destann ortaya k yaanm bir olaya dayanr.

Zamanla bu olay halk arasnda anlatla anlatla olaanst niteliklere

ve hayali elere sahip olur. Manzumken bir masal havasna

brnr ve bu ekilde yaayarak devam eder. Onun iindir ki

manzum destanlarmz dzyaz eklinde yazya geirilmitir. Olaya

dayal yaz trleri olan roman ve hikye ise toplumu derinden

etkilemi bir olaya veya kahramana dayal olmak zorunda deildir.

Roman ve hikyede bir uluslun hayal dnyas ve ortak sembolleri

yoktur. Roman veya hikyeyi yazar, kendi hayal dnyasyla

oluturur. Roman veya hikye yazar, gereki bir tutuma sahipse

eserde hayali elere hi yer vermez. Roman ve hikye, tamamen

kurgu olabilir. Yani yaanmam olaylardan sz edebilir, ama bunlar

geree uygundur, yani olaanst deildir. Roman uzun

olabilirken hikyeler uzun deildir. Destanlar ise uzun metinlerdir.

Destanlarn zellikleri

Destanlar Trk Edebiyatnn ilk rnek metinleridir.

Milletlerin toplumu derinden etkileyen, tarih neme sahip

nemli olaylarn (doal fetler, savalar, g, yangn vb.)

konu edinirler.

Manzum ve uzun hikyelerdir.

Olaanst olaylar ve olaanst zelliklere sahip kahra-

manlar vardr.

Destanlar azdan aza dolamak suretiyle olumutur ve

ilk syleyeni belli deildir. Bunun iin de anonim ve szl

edebiyat rnleridir.

Destanlarda anlatlan olaylarn getii yer ve zaman bilin-

memektedir.

Kahramanlar sekin kiilerdir. (Kral, Han, Hakan vb.) Lider

ve kurtarc rolndedir.

Ait olduklar ulusun ortak grlerini yanstr.

Ulusal dilde ve ulusal nazm lsyle sylenir.

Konular sava, deprem, yangn, mizah, nl kiilerin ya-

amlardr.

Destan Dneminin zellikleri

Eski Trklerin iirlerinde kahramanlk, cesaret, binicilik, at

sevgisi, askerlik, sava, ak ve tabiat ilenen balca

konulardr.

slamlk ncesi Orta Asya Trk iirinin Divan- Lgat-it Trk

dnda bulunan en dikkate deer rneklerini Uygur alfabeli

Turfan metinlerinde gryoruz.

Eski Trk airlerine Trk boylar arasnda aman, oyun,

baks, ozan gibi adlar veriliyordu. Bu adlar eski alarda

kullanlm, geleneklerine ok bal Trkler arasnda

slamiyetten sonra da yaamt.

Bal bulunduklar boylara yaadklar alara gre adlar,

kyafetleri, kullandklar sazlar az ok deimekle birlikte

kopuz isimli sazla iirler sylemilerdir. Bunlarn yannda

ak iirleri ve lenlerin arkasndan atlar sylerler. Ayrca

Tanrlara kurban sunmak, kt cinlerden gelen ktlk ve

hastalklara afsunla engel olmak, hastalar iyiletirmek gibi

grevleri de vardr. Bakslar bu ileri yaparken

kendilerinden geip dinleyenler zerinde byk etki

brakrlar.

lk alarda sylenen bu iirler halkn ortak duygularn

simgeliyordu. Trenlerde bir azdan sylenip halkn mal

oluyordu. iirler yeni azlardan yaplan eklemelerle az ok

deise bile, sylendii zamanlardan hatralar saklar.

2.Szl Edebiyat

Henz yaznn kullanlmad dnemdir. Balangc

bilinmemektedir. Yaz henz olmad iin bu dnemin btn

rnleri szl rnlerdir. Dilden dile, kuaktan kuaa sz yolu ile

aktarlan bu dnemin verimlerinin bir ksm gnmze kadar

gelmitir. Bu dnemin szl rnleri tamamen ulusal zellikler tar.

Orta Asyadaki Trk boylar arasnda yaygn olan bu edebiyat iir

ekseninde gelimitir.

Szl Edebiyatn zellikleri

Nazm ekilleriyle, kullanlan lyle tamamen ulusal bir

edebiyattr.

iirler ozan, baks, kam denen airler tarafndan kopuz

denen bir saz eliinde sylenirdi.

iirler ulusal lmz hece ile, hecenin de daha ok 7li, 8li

ve 11li lsyle sylenmitir.

iirlerde daha ok yarm uyak ve redif kullanlmtr.

iirlerde kullanlan nazm birimi drtlktr.

Dil, geliim aamasnda olduundan szck says

bakmndan zengin deildir. Ayn zamanda yabanc dillerin

etkisine de kapaldr. Trkede yabanc dillerin etkisi bu

dnemde grlmemektedir.

Bu dnemin rnleri sav, sagu, kouk ve destanlardr.

iirler sr denen av trenlerinde, len denen ziyafetlerde

ve yu denen, len bir kiinin ardndan yaplan trenlerden

domutur.

iirlerde kahramanlk, yiitlik, sava, doa ve ak konular

ilenmitir.

Coku ve Heyecan Dile Getiren Metinler (iirler)

slamiyet ncesi dnemde Trkler Orta Asyada gebe bir

toplumdular. Kabileler halinde yaayan Trklerin tek bir hkmdar

vardr. Bu hkmdara hakan veya kaan denilirdi. nemli gnlerde

len veya toy denilen tren dzenlerlerdi. Bu trenlerde kopuz

isimli mzik aletiyle iirler syleyen ozan, aman, kam denilen

airler bulunuyordu. Bu ozanlara syledikleri iirlerin genel

zellikleri unlardr;

Kopuz eliinde okunmak iin sylenmitir.

Hece ls kullanlmaktadr.

Kullanlan nazm birimi drtlktr.

En ok redif ve yarm kafiyeden yararlanlmtr.

Dier dillerin etkisinden uzak saf sade bir Trke

kullanlmtr.

Yazya geirilmemi ya da ok ge geirilmitir.

En ok tabiat, ak, kahramanlk kavramlar ilenmitir.

slamiyet ncesi Trk iirinin eitleri destan, kouk ve

sagudur.

Sagu

Eski Trklerde sevilen, saylan bir kiinin lmnden sonra

dzenlenen cenaze trenine yu treni, bu trenlerde sylenen

iirlere sagu ad verilmitir.

Sagularn Genel zellikleri:

7li hece ls ile sylenip kafiye emas aaab eklindedir.

Nazm birimi drtlktr.

Sagular da kouklar gibi kopuz eliinde sylenmitir.

len kiinin yiitliini, yapt ileri, deerini anlatan,

lmnden doan acy dile getiren sagular, bir tr attr.

Sagular, sanat kaygsndan uzaktr. Samimi bir dille

sylenmitir.

Sagular, kouk nazm ekliyle sylenir. Divan- Lgatit

Trkte yer alan Alp Er Tunga sagusu, bu trn nemli bir

rneidir. Bu sagunun tamam on iki drtlktr.

Sagular, szl edebiyat dneminin rnlerindendir.

Sagunun Halk edebiyatndaki karlna at; Divan

edebiyatndaki karlna ise mersiye ad verilir.

Alp Er Tunga Sagusu

Alp Er Tunga ldi m

Isz ajun kald mu

zlek in ald mu

Emdi yrek yrtlur

Kouk

Eski Trklerde elencelerde sylenen, genellikle ak, doa ve yiitlik

konularn ileyen, kopuz ad verilen alg eliinde sylenen

iirlere kouk ad verilir.

Eski Trkler ylda bir kez, belli dnemlerde, sr adn verdikleri

kutsal av trenleri dzenlerlerdi. len ad verilen ziyafetlerde ve

kazanlan savalardan sonra btn boylarn erkekleri bir araya

gelerek elenirdi.

Kouklarn Genel zellikleri:

Hece vezniyle sylenen bu iirlerde genellikle yarm kafiye

kullanlmtr.

Drtlk nazm birimiyle yazlan bu iirlerin uyak dzeni

(aaab cccb dddb) eklindedir.

Kouk; syleyi biimi, sylenme ortam, zaman ve ekil

zellikleri bakmndan, k edebiyat nazm ekillerinden

komayla; Divan edebiyat nazm ekillerinden gazel ile

byk benzerlikler gstermektedir.

slamiyet ncesinde Olay evresinde Oluan Metinler

slamiyet ncesi dnemde olay evresinde gelien edebi metin

rnekleri olarak sadece destanlar mevcuttur.

Destan: Eski alarda genellikle tanrlarn, olaanst glerin

yaptklar savalar, sava katlanlarn balarndan geenleri,

gsterilen kahramanlklar, yaana olaanst olaylar, felaketleri

hayal gcyle donatarak ve manzum olarak anlatan rnlere denir.

Bunlarn ou anonimdir. Mitolojiyle kartrmamak gerekir.

Mitolojinin kahramanlar tanrlar ve tanrlatrlm insanlardr.

Ayrca, k Edebiyat nazm ekillerinden destann syleyeni

bellidir.

Bir milletin destannn olabilmesi iin;

Milletin tarihinin efsaneler yaratma dnemine uzanacak

kadar eski olmas,

O milleti tarihinde unutulmaz tabiat olaylar, byk

savalar, gler, istilalar, yeni corafyada vatan kurmalar

gibi halk hayat ve hafzasn nesillerce megul edecek olaylar

bulunmas,

Btn bu olaylar derleyip gelecek nesillere aktarlmasn

salayacak birisinin olmas gerekir.

Destanlarn zellikleri

Olaanst olaylara ve kiilere yer verilir.

Destanlarn syleyeni belli deildir.

Bir milletin ulusal trelerini, inanlarn ve deerlerini

yanstr.

Destan kahramanlarna tarih sayfalarnda rastlanabilir(Ouz

Kaan Destan-Mete Han)

Destanlar doal ve yapma destanlar olmak zere ikiye ayrlrlar:

A. Doal Destanlar: Milletlerin ilkel alarnda kendiliinden

oluan, ait olduu milletin vicdannda derin izler brakan bir olayn

nesilden nesile aktarlarak -hayal gc de katlarak- anlatlmasdr.

Anonim zellikler gsteren bu destanlar derlenip ekillenir.

1. lyada ve Odysseia (Homeros)

2. ehname (Firdevsi)

3. Kalevala (Lnnrt)

4. Nibelungen (Wagner): Almanlarn

5. Ramayana: Hintlilerin

6. Chasenderolant: Franszlarn

7. Ouz Kaan, Treyi

B. Yapma Destanlar: Yeni ve yakn alarda, herhangi bir tarihi

olayn bir air tarafndan yazlmasyla oluan destanlardr.

1. Vergilius (Aeneis, Latin Edb.)

2. lgn Orlando (talyan air, Ariosto)

3. Kurtarlm Kds (Tasso)

4. Kaybolmu Cennet (Milton)

Destanlar

Destanlar henz akln ve bilimin toplum hayatna tam anlamyla

hkim olmad ilk alarda ortaya km szl edebiyat

rnleridir. Milletleri derinden etkileyen tarih ve sosyal olaylar

anlatan edeb eserlere destan ad verildiini biliyoruz. Bu tr edeb

eserler deprem, bulac hastalk, kuraklk, ktlk, yangn, gler,

savalar ve istillar gibi nemli olaylarn etkisiyle tarihin eski

alarnda meydana gelmitir.

Destanlar safhada oluur:

1. Dou Safhas: Bu safhada milletin hayatnda iz brakan

nemli tarih ve sosyal olaylar, bu olaylar iinde yceltilmi

efsanev kahramanlar grlr.

2. Yaylma Safhas: Bu safhada, sz konusu olay ve

kahramanlklar, szl gelenek yoluyla yaylr. Bylece

blgeden blgeye ve nesilden nesle geer.

3. Derleme (yazya geirme) Safhas: Bu safhada, szl

gelenekte yaayan destan, gl bir air, bir btn hlinde

derleyip manzum olarak yazya geirir. ou zaman bu

destanlarn kim tarafndan derlendii ve yazya geirildii

belli deildir.

Destan eitleri

1. Tabii (Doal) Destan: Toplumun ortak mal olan ve birtakm

olaylar sonucu kendiliinden en oluan destanlardr. rnek:

Ouz Kaan Destan

2. Yapma (Yapay) Destanlar: Bir airin, toplumu etkileyen

herhangi bir olay tabi destanlara benzeterek sylemesi

sonucu oluan destanlardr. rnek: ehitler Destan Fazl

Hsn DALARCA

Destanlarn Genel zellikleri

Anonimdirler.

Genellikle manzumdurlar. Az olmakla beraber nazm-nesir

kark olan destanlar da vardr. Bazlar, manzum ekilleri

unutularak gnmze nesir hlinde ulamtr.

Olaan ve olaanst olaylar i iedir.

Destan kahramanlar olaanst zelliklere sahiptir.

Destanlar, tarih ve sosyal olaylardan doarlar. Bu eserlerde

genellikle, yiitlik, ak, dostluk, lm ve yurt sevgisi gibi

temalar ilenir.

Bir edebiyat tr olan destan, zamanla asl anlamn yitirmi,

k edebiyatnda savalar, nl kiileri, gln olaylar

anlatan eserlere de destan denilmitir.

Trk destanlar, slamiyetten nceki destanlar ve slamiyetten

sonraki destanlar olmak zere ikiye ayrlr.

SLAMYETTEN NCEK TRK DESTANLARI

Altaylara Ait Destanlar

Yaratl Destan

Sakalara Ait Destanlar

Alp Er Tunga Destan

u Destan

Hunlara Ait Destanlar

Ouz Kaan Destan

Attila Destan

Gktrklere Ait Destanlar

Ergenekon Destan

Bozkurt Destan

Uygurlara Ait Destanlar

Treyi Destan

G Destan

SLAMYETTEN SONRAK TRK DESTANLARI

Karahanl Dnemi Satuk Bura Han Destan

Kazak-Krgz Dnemi Manas Destan

Mool Dnemi Cengiz Han Destan (Cengiz-Name)

Tatar-Krm Dnemi Timur Destan

Tatar-Krm Dnemi Edige Destan

Beylikler Dnemi Danimend Gazi Destan (Danimend-

Name)

Seluklular Dnemi Battal Gazi Destan (Battal-Name)

Osmanllar Dnemi Krolu Destan

Trk Destanlarnda Motifler (Totemler)

Trk Destanlar Ders Notlar

Dnya Destanlar Ders Notlar

SLAMYETTEN NCEK TRK DESTANLARI

Yaratl Destan

Yaratl efsanesinin Trklerin balang safhasna ait bir mahsul

olduunu biliyoruz. Burada dnyann nasl yaratld, insanlarn ne

sretle meydana geldii, Tanr ile eytan arasndaki mnsebet,

eytann kt ruhu temsil ettii, gcnn Tanr gc karsnda

tesirsiz kald anlatlmaktadr:

Bugn hala Altay kavimleri arasnda yaamakta olan bu ok eski

destandan karacamz neticeler unlardr:

1. Eski Trklere gre kinat yaratan bir tek kuvvet vardr.

Kinat, su ve topraktan meydana gelmitir.

2. Eski Trkler arasnda ve eski Trklere ait itikatta kadnn

mhim bir yeri vardr. Tanr Karahana yaratmay ilham

eden Ak Anadr. Ayrca ikinci derecedeki tanrlardan gn;

anadr, ay; atadr. Gn aydan daha yukar kat gkte

oturmaktadr.

3. eytan ne kadar kuvvetli olursa olsun, nihayet mahlktur.

Gc Tanrnn gc karsnda ok zayf kalr.

4. nsanlar bir soydan deil, dokuz ayr rktan tremilerdir.

Alp Er Tunga Destan

Bu destanda Saka hakan Alp Er Tungann ranllarla yapt

savalar anlatlr. Bu konudaki bilgiler, Firdevsinin ehnamesine

dayanmaktadr. Yusuf Has Hacipin Kutadgu Bilig adl yaptnda bu

kahramanla ilgili beyitler bulunmaktadr. Kagarl Mahmutun

Divan- Lgatit Trk adl yaptnda da kahramanla ilgili sagu vardr.

Alp Er Tunga Destannn tm elimizde yoktur.

Alp Er Tungann hayat savalarla gemitir. Uzun sre mcadele

ettii ranl Medlerin hkmdar Keyhusrev in davetinde hile ile

ldrlmtr.

Alp Er Tonga, Asur kaynaklarnda Maduva, Heredotta Madyes, ran

ve slm kaynaklarnda Efrasyab adlaryla anlmaktadr. Orhun

Yaztlarnda Dokuz Ouzlar arasnda Er Tunga adna yaplan

yu merasiminden sz edilmektedir. Turfan ehrinin batsnda

bulunan Bezegelik mabedinin duvarnda da Alp Er Tungann

kanl resmi bulunmaktadr. Divan Lgat-it Trk n yazar

Kagarl Mahmuda ve Kutadgu Bilig yazar Yusuf Has Hacipe

gre Alp Er Tunga iran destan ehname deki byk ve efsanev

Turan hkmdar Efrasiyabdr.

u Destan

Destana adn veren u, M 4. yzylda yaad dnlen bir Trk

hkmdardr. Onun yaam etrafnda ekillenen bu destanda Byk

skenderin Trk yurdunu istila etmesi geni yer tutmutur.

skender, Semerkand geip de Trk yurduna yneldii zaman

Trklerin hkmdar u idi. u, gen bir hkmdard, elinde byk

ve kuvvetli bir ordu vard. Balasagun yaknndaki u Kalesini bu

hakan yaptrmt.

Hakan uya gelince, o, ordusuyla birlikte in tarafna geti.

skender, arkasndan yrd. ine yani Uygur iline yaklatklar

zaman u, skenderle vurumak iin bir blk asker yollad.

skender de bir nc kuvveti gndermiti. Trkler, skenderin

nclerini, bir gece basknnda bozguna urattlar. Sonra, skender

Trk hakanyla bart. Hatta Uygurlar iin ehirler yapt ve bir

zaman kaldktan sonra geri dnd. O zaman u, Balasaguna gelip

imdi u ismiyle anlan ehri yaptrd. Oraya yle tlsm koydu ki

bugn hl leylekler bu ehre kadar gelir fakat ehri ap da daha

ileri gidemez.

Ouz Kaan Destan

Bu destanlarda Hun Hkmdar Metenin douu, kaan oluu,

Trk birliini kuruu; lmnden nce de lkesini oullar arasnda

paylatr anlatlr. Ebul Gazi Bahadr Hann Secere-i

Terakimesinde Hun-Ouz destanyla (Mete Destan) ilgili blmler

bulunmaktadr. Uygur harfleriyle yazl olan zgn nshas Paris

ktphanesindedir.

Ouz Kaan destan, M.. 209-174 tarihleri arasnda hkmdarlk

yapan Hun hkmdar Metenin hayat zerine kurulmutur. Tm

Trk destanlarnda olduu gibi bu destann da ilk ekli gnmze

ulaamamtr.

Bugn, elimizde Ouz destannn farkl biimi bulunmaktadr.

Attila Destan

Hun Ouz destanlarndandr. V. asrda Avrupa topraklarnda

devlet kuran Bat Hunlarnn Hkmdar Attilann fetihleri

etrafnda olumutur. MS V. asrda Avrupaya korkulu yllar yaatan

Attila, Rusyadan Fransaya kadar btn Avrupay alm, Romaya

kadar uzanmtr.

Hun Hkmdar Atilla, Roma ordusunu yendikten bir yl sonra

tahminen 50000 askerle tekrar roma kapsna dayanm ve Romann

ileri gelenleri tarafndan Roma Prensesi ile evlendirilmek iin ikna

edilmi, evlendii Roma Prensesi tarafndan zehirlenerek

ldrlmtr. Mezarnn tahminen Tuna Nehrinin yatanda

olduu bilinmektedir. Yeri hala bilinmemekte ve bulunamamaktadr.

Ayrca Macarlar iin de bir ata saylr.

Destanda onun lmyle ilgili sylenen atta bir lm feryad deil,

Attilann kahramanlklar anlatlmtr.

Ergenekon Destan

Ergenekon Destann yazya geiren ilk kii Mool imparatorlarnn

resmi tarihisi olan Rededdndir. Rededdn, Farsa yazd

Cmit-Tevarihte bu efsaneyi birok adan Moollatrmtr.

Aadaki metin, Cmit-Tevarihteki metnin geni tutulan bir

evirisidir.

Ergenekona Sn

Malup edilen Trk boylarndan geriye iki kadnla iki erkekten

baka kimse kalmamt. Sarp ve kayalk bir yere kap

saklanmlard. Bu saklandklar yerin etraf, hep dalar ve

ormanlarla rtlym. Dimdik dalarla evrili olan bu yerin, girilip

klacak bir geidinden baka bir yeri de yokmu. Bu geitten bile

bin bir glkle girilip klrm. Dalarn orta yeri ise dmdz ve

ayrlk bir ovaym. Bu ovann adna da Ergenekon derlermi.

Kon sznn manas, da beli, geit demektir. Ergene ise

sarp anlamna gelen bir szdr.

Ergenekondan k

Bu dalarn arasnda skarak oalmaya balayan halklar, artk bu

da ve ormanlklar iinde yaayamaz hle gelmilerdi. Topladklar

da gibi odun ve kmrleri geidin nne ydlar. Krkleri yle

dizdiler ki ate yanp da krkler flen- meye balaynca da hemen

eriyip delinecekti. En sonunda ateler yand, krkler iledi ve geit

eriyip paraland. Bu srada, pek ok da demir elde edilmiti. Tabii

olarak yol da alnca, ieride hapsolan halkn hepsi, darya

kolaylkla kabildi. Bu suretle bozkrlara yaylp her biri bir yerde

yerleti.

Bozkurt Destan

Bozkurt Destan ve Ergenekon Destan, Byk Trk Destannn bir

parasdr ve Gktrkler an konu alr. Ergenekon Destan,

Bozkurt Destannn ana izgileri zerine kurulmu olup, bu destann

serbeste geniletilmi biimidir diyebiliriz. Daha dorusu Bozkurt

Destan ile kaynan belirleyen Trk soyu, Ergenekon Destan ile de

geliip glenmesini, yayl ve byy dnemlerini anlatmtr.

in tarihlerinin de yazm olduu Bozkurt Destannn bittii yerde,

Ergenekon Destan balar. Bozkurt Destannn devam, Ergenekon

Destandr.

Treyi Destan

Uygur hakan kzlarn insanlarla evlendirmeye kyamaz. Tanrya

kzlaryla evlenmesi iin yalvarr. Tanr da kurt suretinde grnerek

hakann kzlaryla evlenir. Bu evlilikten Dokuz Ouz ve On

Uygur boylar olumutur.

Hun beylerinden birinin ok gzel iki kz vard. Bu bey kzlar ile

ancak Tanrlarn evlenebileceini sanyordu. Bu sebeple lkesinin

kuzey tarafnda yksek bir kule yaptrarak iki gzel kzn Tanrlarla

evlenmek zere buraya getirdi.

Bir sre sonra kuleye gelen bir kurdun Tanr olduunu sanarak

kzlar bu kurtla evlendiler. Bu evlenmeden doan Dokuz Ouzlarn

sesi kurt sesine benzerdi. G Destan Uygurlarn yurdunda Hulin

isimli bir da vard. Bu dadan Tula ve Selenge isimli iki nehir

kard. Bir gece oradaki bir aacn zerine gkten ilhi bir k indi.

ki rmak arasnda yaayan halk bunu dikkatle izlediler. Aacn

gvdesinde ikinlik olutu, ilhi k dokuz ay on gn ikinlik

zerinde durdu. Aacn gvdesi yarld ve iinden be ocuk

grnd. Bu lkenin halk bu ocuklar bytt. En kkleri olan

Buu Han byynce hkmdar oldu. lke zengin halk mutlu oldu.

ok zaman geti. Yulu Tiin isimli bir prens hkmdar oldu.

inlilerle ok savat. Bu savalar bitirmek iin Olu Gal Tigini bir

in prensesi ile evlendirmeye karar verdi. inliler, prensese karlk

hkmdardan Tanr dann eteindeki Kutlu Da adn tayan

kayay istediler. Gali Tigin kayay verdi. inliler kayay gtrmek

iin kayann etrafnda ate yaktlar, kaya kznca zerine sirke

dktler. Ufak paralara ayrlan kayay arabalara koyarak ine

tadlar. Memleketteki btn kular, hayvanlar kendi dilleriyle bu

kayann gidiine aladlar. Bundan yedi gn sonra da Gali Tigin

ld. Ktlk ve kuraklk oldu. Yurtlarn brakarak g etmek zorunda

kaldlar.

G Destan

Trkler kutsal ta inlilere verince Tanr tarafndan cezalandrlrlar.

lkelerinde alk, kuraklk balar. Bylece Trkler anavatanlarn terk

etmek zorunda kalrlar. G Destan Uygurlara ait bir destandr.

Aada G Destan zeti bulunmaktadr.

Uygurlarn vatannda Hulin isimli bir da vard. Hulin dandan

Tula ve Selenge isimli iki rmak akard. Bir gece oradaki bir aacn

zerine gkyznden ilhi bir k indi. ki rmak arasnda yaayan

halk bunu dikkatle izlediler. Daha sonra aacn gvdesinde ikinlik

olutu, ilhi k dokuz ay on gn ikinlik zerinde durdu. Aacn

gvdesi yarld ve iinden be ocuk grnd. Bu lkenin halk bu

ocuklar bytt. En kkleri olan Buu Han byynce

hkmdar oldu. lke zengin halk mutlu oldu.

Aradan uzun zaman geti. Yulug Tigin isimli bir prens hakan oldu.

Yulug Tigin, inlilerle ok savat. Bu savalara son vermek iin olu

Gali Tigini bir in prensesi ile evlendirmee karar verdi. inliler,

prensese karlk hkmdardan Tanr dann eteindeki Kutlu Da

adn tayan kayay istediler. Gali Tigin kayay verdi. inliler kayay

gtrmek iin kayann etrafnda ate yaktlar, kaya kznca zerine

sirke dktler. Ufak paralara ayrlan kayay arabalara koyarak ine

tadlar. Memleketteki btn kular, hayvanlar kendi dilleriyle bu

kayann gidiine aladlar. Bundan yedi gn sonra da Gali Tigin

ld. Ktlk ve kuraklk oldu. Yurtlarn brakarak g etmek zorunda

kaldlar.

SLAMYETTEN SONRAK TRK DESTANLARI

Satuk Bura Han Destan

Hz. Muhammed kanatl at Burakn srtnda gklere ykseldii

Mira Gecesinde gk katlarnda kendinden nceki peygamberleri

grr. Bunlar Danimend name arasnda birini tanyamaz ve

Cebraile bunun kim olduunu sorar. Cebrail : Bu peygamber

deildir. Bu sizin lmnzden asr sonra dnyaya inecek olan

bir ruhtur. Trkistanda sizin dininizi yayacak olan bu ruh

Abdlkerim Satuk Bura Han adn alacaktr. Hz. Muhammed

yeryzne dndkten sonra her gn slmiyeti Trk lkesine

yayacak olan bu insan iin dua etti.

Satuk Bura Han 12 yanda arkadalaryla birlikte ava kmaa

balar. Avda olduklar gnlerden birinde kaan bir tavann

arkasndan hzla koarken arkadalarndan uzaklar. Kaan tavan

durur ve bir ihtiyar insan grnm kazanr. Satuk Bura Hann

sonradan Hzr olduunu anlad bu yal kii ona Mslman

olmasn tler ve slmiyeti anlatr. Satuk Bura, Kagar

hkmdar olan amcasndan slmiyeti kabul etmesini ister.

Kagar Han, Mslman olmayacan syler. Satuk Bura Hann

iaretiyle yer yarlr ve hkmdar topraa gmlr. Satuk Bura

Han hkmdar olur ve btn Trk lkeleri onun idaresinde

slmiyeti kabul ederler. Satuk Bura Han, mrn Mslmanl

yaymak iin mcadele ile geirmitir. Menkbelere gre Satuk Bura

Hann dmana uzatldnda krk adm uzayan bir klc varm ve

savarken etrafna ateler sayormu. 96 yanda Tanrdan davet

alm bu sebeple Kagara dnm ve hastalanarak burada hayat

gzlerini yummutur.

Manas Destan

Krgzlar arasnda oluan Manas Destan, bugn de btn canll

ile devam etmektedir. Manas destannn 11 ile 12. yzyllar arasnda

meydana geldii dnlmektedir. Bu destann ana kahraman

Manas da, tpk Ouz Kaan destannn slm rivayetindeki ve

Satuk Bura Han gibi slamiyeti yaymak iin mcadele eden bir

yiittir. Byle olmakla birlikte Manas destannda Mslmanlk

ncesi Trk kltr, inan ve kabullerinin tamamn sergilenmektedir.

Baz varyantlar drt yz bin msra olan Manas destan Trk-Bozkr

medeniyetinin Kazak -Krgz dairesinin kltr abidesi niteliindedir.

Byk Trkolog Wilhelm Radloff (1837-1918) bu destanla ilgili ilk

derlemeyi, Krgzistann Tokmak ehri gneyindeki Sar Ba

boyuna mensup bir Manasdan 1869da yapmtr. Radloffun

derledii yedi blmlk Manas Destan, toplam 11 bin 454 msradan

oluur. Fakat Manaslarn okuduu dize says, 16 bin msra

civarndadr. Bu ynyle dnyann en uzun destandr.

Krgz Trklerinin ulusal kahraman Manasn etrafnda rglenen

Manas Destannn ilk blmnden itibaren; Manasn doumu, daha

beikte iken konumaya balamas, kfirleri yeneceini sylemesi,

byyp delikanl olunca inlileri yenmesi, Mslman yiit

Almanbetle tanp, birlikle birok savaa girmeleri, Manasn

evlenmesi, dmanlar tarafndan iki defa ldrlmesine ramen

tekrar dirilmesi, Mekkeyi ziyaret ve Kbeyi tavaf etmesi, lirik bir

slupla anlatlr.

Cengiz Han Destan (Cengiz-name)

Orta Asyada yaayan Trk topluluklar arasnda XIII. yzylda

meydana gelimitir. Cengiz Han Destannda Mool hkmdar

Cengiz Hann yaam, kiilii ve fetihleri ile ilgili olarak Cengizin

oullar tarafndan idare edilen Trkler tarafndan meydana

getirilmitir. Orta Asyada yaayan Trkler zellikle de Bakurt,

Kazak ve Krgz Trkleri, Cengiz destann ok severek gnmze

kadar yaatmlardr. Cengiz-namede, Cengiz bir Trk kahraman

olarak kabul edilmektedir ve hikye Trk tarihi eklinde

anlatlmaktadr.

Cengiz, Uygur Treyi destannn kahramanlar gibi gn ile

Kurt-Tanrnn ocuu olarak doar. Cengiz-nme, Mool Hanlarnn

destan tarihi olarak kabul edildiinden tarih aratrclarnn da

dikkatini ekmitir. XVII. yzylda Orta Asya Trkesinin byk

yazar Ebl Gzi Bahadr Han, ecere-i Trk adl eserinde

Cengiz-Nmenin 17 varyantn tespit ettiini sylemektedir. Bu

bilgi, bu destann, Orta Asyadaki Trkler arasndaki yaygnln

gstermektedir.

Orta Asya Trkleri, Cengizi slm kahraman olarak da grmler

ve ona kutsallk atfetmilerdir. Batdaki Trkler tarafndan ise

Cengiz hi sevilmemitir. Arap tarihilerinin, bu hkmdar

slmiyet dman olarak gstermeleri ve tarih olaylar onun

sevilmemesinde etkili olmutur. Moollarn Anadoluya saldrgan

biimde gelip buray yakp ykmalar, Badatn nce Hlgu daha

sonra Timurlenk tarafndan yaklp yklmas, Timurlenkin Yldrm

Beyazdla sebepsiz sava gibi tarihi gerekler, Cengizin de dier

Moollar gibi sevilmemesine yol amtr.

Timur Destan

Timur Destan Mool kltr dairesinde gelien bir destandr.

Destanda Mool hkmdar Aksak Timurun savalar ve

kahramanlklar, dier milletlerle ilikileri anlatlmaktadr.

Edige Destan

Bu destanda XIII. yzylda Hazar denizi kysnda kurulan Altnordu

Hanlnn XV. yzylda Timurlular tarafndan ykl

anlatlmaktadr. Destann ad, Altnordu Han ve bu destann

kahraman Edige Mirza Bahadra atfen verilmitir. Edige Mirza

Bahadrn devletini ayakta tutabilmek iin yapt byk

mcadeleler, lmnden sonra XV. yzylda destan haline

getirilmitir.

1820 ylndan itibaren yazya geirilen Edige destannn Kazak-

Krgz, Krm, Nogay, Trkmen, Kara Kalpak, Bakurt olmak zere

alt rivyeti tespit edilmitir

Danimend Gazi Destan (Danimend-name)

Trklerin Anadoluyu fethini anlatan destandr. Anadoluda Trk

bykleri iin 12. yzylda sylenmeye balanan slm-Trk

Destanlarnn 13. yzylda yazya geirilmi bir rneidir. Bata

Battal Gazi soyundan olan Danimend Ahmed Gazi olmak zere

Danimendlilerin kahramanlklarn, bunlarn Bizansl, Hal ve

Ermenilerle olan savalarn anlatr. Bir bakma Malatyann Arap

emiri mer bin beydillahis-Slemye ait efsanenin Trk Destan

slbuyla sylenmi bir devam gibidir.

Danimendnme ilk olarak Sultan II. zzeddin Keykvusun emriyle,

yazclarndan bni Al tarafndan derlendi. Ayn eser, 14. yzylda I.

Muradn emriyle Tokat dizdr Arif Ali tarafndan 1361 ylnda sade

bir Trke ile on yedi blm halinde, araya manzum paralar da

ilve edilerek yeniden yazld. Daha sonra Gelibolulu li eseri

Mirkadl-Cihd ad ile yeniden kaleme ald.

Battal Gazi Destan (Battal-name)

Halk arasnda Battal Gazi Destan diye de anlan hikyenin

kahraman Battal Gazi dir. Bu kiinin kahramanlklar etrafnda

meydana gelen menkbeler ilk defa Arapa Zelhimme adl kitapta

toplanr. Kitabn ilk blmnde Seyyid Battal Gazinin

kahramanlklar, 8. yzylda Bizansllarla yapt savalar ve

stanbulu kuatan Emev kumandan Meslemenin silh arkada

Sahshn bandan geen olaylar anlatlr. Bir destan kahraman

olmas dolaysyla, kitabn ikinci blmnde, o devirde ve daha

sonraki devirlerde cereyan eden birok olay da Battal Gaziye ml

edilir. Grld gibi destann kahraman Arap cengveri olmasna

ramen, Trk halk ona Anadolu gazilerine uygun bir nvan olmak

zere Battal Gazi adn verir.

12. yzylda Dnimendliler Devletinin gazi hkmdarlar da

Hallar ve Bizansllara kar etin mcadeleler verdikleri iin,

yaptklar bu gazlar halk arasnda Emev-Bizans ve Abbas-Bizans

savalarnn devam gibi gsterilmi ve bu devirde geen olaylar da

Battal Gazi Destanna ilve edilmitir. Bylece, 12. ve 13. yzyllarda

Dnimendliler Devleti bnyesinde nesir halinde yazya geen

Battalnme adndaki Trke destan bu ekilde meydana gelir.

Yazya ne zaman ve kimin tarafndan geirildii bilinmeyen ve

Trkede ok eitli yazma ve basma nshalar bulunan eser Trk

halk arasnda byk rabet grm, baz hikyeler saz airleri

tarafndan eitli meclislerde ifhen (azdan, szle) okunarak

yaylmas salanmtr. Destann esas kahraman Battal Gazi tipi

ayrca baz din kitaplarna, Yenieri Ocanda okunan destan

hikyelere ve baz tasavvuf iirlere kadar da girmitir.

Krolu Destan

Bu destann kahraman olan Ruen Alinin ve babas Koca Yusufun

Bolu Beyi ile olan mcadelelerini anlatr. Krolu Destannn

kahraman ise 16. yyda yaam halk ozan Ruen Ali (Krolu)dur.

Bolu beyi, gvendii ve sevdii seyislerinden biri olan Yusufa: ok

hnerli ve deerli bir at bul. emrini verir. Seyis Yusuf, uzun sre

Bolu beyinin isteine gre bir at arar. Bydklerinde istenen

niteliklere sahip olacana inand iki kk tay bulur ve bunlar

satn alr. Bolu beyi bu zayf taylar grnce ok kzar ve seyis

Yusufun gzlerine mil ekilmesini emreder. Gzleri kr edilen ve

iinden kovulan Yusuf, zayf taylarla birlikte evine dner. Olu

Ruen Aliye talimat verir ve taylar bytr.

Babas kr olduu iin Krolu takma adyla anlan Ruen Ali,

babasnn talimatlarna gre atlar yetitirir. Taylardan biri

mkemmel bir at haline gelir ve Krat ad verilir. Krat da destan

kahraman Krolu kadar nlenir. Seyis Yusuf, Bolu beyinden

intikam almak iin gzlerini aacak ve onu gl klacak sihirli

kp imek zere olu ile birlikte pnara gider. Ancak, Krolu

babasna getirmesi gereken bu kpkleri kendisi ier, yiitlik, airlik

ve sonsuz g kazanr. Babas kaderine rza gsterir ancak oluna, ne

pahasna olursa olsun intikamn almasn syler. Krolu amlbele

yerleir, evresine yiitler toplar ve babasnn intikamn alr.

Hayatn fakirlere ve aresizlere yardm ederek geirir. Halk inancna

gre silah icat edilince mertlik bozuldu demi krklara karmtr.

eitli dnemlere ve farkl siyasi birlikler sahip Trk gruplar

arasnda tespit edilen Trk destanlarnn ksaca tantm ve zeti bu

kadardr. Bu destan metinleri incelendiinde hepsinde ilk Trk

destan Ouz Kaan destannn izlerinin olduu grlr. Bu destan

paralar Trk dnyasnn ortak tarih dnem hatralarn aksettiren

ilk edeb rnler olarak da ok nemlidir.

Trk Destanlarnda Motifler (Totemler)

IIK: Bu motif destanlarn kuruluunda kutsiyetten kaynaklanan

hayat verici bir zellie sahiptir. Destanlarn byk kahramanlar; bu

kahramanlara kadnlk ve mukaddes Trk ocuklarna annelik yapan

kadnlar ilah bir ktan doarlar. amanist inanca gre yerden on

yedi kat ge doru gittike aydnlanan bir nur lemi vardr ki

bunun on yedinci katnda btn gz kamatrc yla Trk Tanrs

oturur. Yeryznde iyilik yapan ruhlar da bir ku eklinde bu nur

lemine uarlar.

RYA: Destann btnn etkileyen ve destan kahramanlarnn

hareket alann belirleyen bir motiftir. Bir mcadele zerine kurulu

destanlarda kazanlacak baar veya yaanacak bir felaket d

yoluyla nceden renilir. Kadercilik anlay d motifiyle

destanlarda ilenir.

AA: Destanlarda aa motifi ynyle yer alr: Snak (Oba),

Ana ya da Ata, varl, devleti temsil eden sembol. nsanln

yaratl hakkndaki Trk dncesine gre Tanr, yeryzndeki

dokuz insan cinsini, bu insanlardan nce yaratt dokuz dall aacn

glgesinde barndrmtr.

AT: At destanlarda nemli bir konuma sahiptir. Bunun temelinde

gebe kltrn yaratt zorlayc koullar vardr. Ata bir tr dinsel

totem zellii kazandran amanist inantr. At, kahramann baarya

ulamasnda en etkin gtr. Sahibini korur, ona yol gsterir,

tehlikelere kar uyarr.

OK-YAY: Destanlarda maden isimlerinin ska gemesi Trklerin

sava bir ulus olduklar kadar sava arac retmede de usta

olduklarn gsterir. Destanlardaki maden isimleri tamamyla

Trkedir. Bu da Trklerin ok eskiden beri madencilikle

uratklarnn delilidir. Ok- yay motifi destanlarda sadece sava

arac olarak gememi, Trk stnln ifade etmi, hukuki bir

sembol haline gelmitir.

MAARA: Bu motif destanlarda snak ve ana karnn temsil eder.

Bazen de ilah buyruun tebli edildii yer olarak karmza kar.

AKSAKALLI HTYAR: Destanlarda hakanlarn akl danp t

diledikleri gngrm yallar vardr. Derin tecrbeli bu kimseler,

ge hakanlara yol ve iz gsterirler. Bu, Trklerin limlere mukaddes

insan gzyle bakp ilme deer verdiklerini gsterir.

YADA TAI: Bu ta destanlarda mill birlik ve btnl, halkn

mutluluunu ve devletin idealini temsil eder. Bu ta lkeden

karldnda birlik ve btnlk bozulur ve ktlk ba gsterir.

Yazl Edebiyat (Gktrk Yaztlar, Uygur Metinleri)

Yazl Edebiyat

Bu dnem Gktrkler ve Uygur dnemi eserlerini kapsar. Mezar

talarndan oluan kitabeler ile Uygur hanlklarndan kalan ve daha

ok Buda ile Mani dinlerine ait eserler vardr.

Yaztlara beng talar da denmektedir. Beng ta; ebed, sonsuz

ta demektir. zellikle kaanlarn ve devletin ileri gelenlerinin

lmnden sonra, onlar adna bir ant yaptrmak, Gktrklerde bir

gelenek hlini almtr. Diktirilen talar zerine kaanlar istediklerini

yazm, btn milletin ona gre davranmasn istemilerdir.

Kaanlar, bu szlerin talar zerinde ebed olarak kalacan ve Trk

milletinin sonsuza kadar bunlardan ders alacan dnmlerdir.

Gktrklerden sonra Uygurlar bu gelenei devam ettirmilerdir.

Bu yaztlar bulunduklar yerlere gre drt grupta toplanr:

Moolistan, Yenisey, Tala ve Kazakistan beng talar. Bunlar iinde

Moolistanda bulunan Gktrklere ait Orhun Antlar ve Uygurlara

ait Yenisey Yaztlar nemlidir. Bu dnemi Gktrk ve Uygur

dnemi eserleri olarak iki grupta inceleyebiliriz:

1. Gktrk (Orhun) Yaztlar

Gktrk Yaztlar (Orhun Abideleri), Gktrklerin nl hkmdar

Bilge Kaan devrinden kalma, yazl, dikilitalardr. Kltigin, Bilge

Kaan ve Tonyukuk adna dikilen bu antlar konu ve dil bakmndan

nemli eserlerdir. Abidelerin yazar Yollug Tigindir. Dou Gktrk

tarihi ile ilgili bilgiler ierir. Sylev trndedir. Trk tarihi, Trk

toplumunun yaam biimi, dnya gr ile ilgili bilgiler ierir.

Kitabelerin bir yz Gktrk alfabesiyle, bir yz ince yazlmtr.

Kitabeleri 1893te Wilhelm Thomsen zmtr.

Orhun Abidelerinin yazld Gktrk alfabesi 38 harflidir. Bu

alfabede 4 sesli. 9 birleik. 25 de sessiz harf bulunmaktadr. Gktrk

alfabesi, Trklerin ulusal alfabesidir. Gktrk yazs sadan sola,

yukardan aaya doru bititirilmeden yazlr. Szckleri ayrmak

iin genellikle iki nokta konur.

Kl Tigin ve Bilge Kaan antlarnda metinler, yukardan aaya

doru yazlm ve satrlar sadan sola doru dizilmitir. Gktrk

alfabesi, byk nl (sesli) uyumu dikkate alnarak dzenlenmi bir

alfabedir.

Tonyukuk Ant: 724-726 yllar arasnda dikilmitir. Bu ant

diktiren ve zerindeki yazlan yazdran Bilge Tonyukuktur. Antta

Trk milletinin in tutsaklndan kurtuluu ve lteri Kaan

zamannda Gktrklerin Ouzlarla, Krgzlarla ve inlilerle yapt

savalar anlatlmakta; btn bu olaylarda Bilge Tonyukuk un rol

zellikle belirtilmektedir.

Bilge Tonyukuk, bavezirlik ve bakumandanlk yapm olan byk

bir siyasetidir. Gktrk devletinin politikasna uzun zaman yn

vermi, akll ve hikmet sahibi bir devlet adamdr. Bilge Tonyukuk,

ayn zamanda edebiyatmza hatra trnn ilk temsilcisi ve ilk Trk

tarihisidir. ki para hlindeki antnda, iinde bulunduu olaylar

sade ve sanatsz bir ekilde, halk diliyle anlatmtr. Olaylar sz

uzatmadan, ana izgileriyle vermi; yeri geldike milletin ders almas

iin tlerde bulunmutur. Zaman zaman ataszlerine ve deyimlere

bavurmutur.

Kltigin Ant: 732de Trk kaan Kltigin iin Yollug Tigin

tarafndan yazlmtr. Antta kaann lm ve adna dzenlenen

yas treni anlatlmtr.

Bilge Kaan Ant: 735te dikilmitir. Bilge Kaann yiitlikleri ve

Trk milletine iletmek istedii mesajlar antn ieriini oluturur.

Antta Bilge Kaann azndan devletin nasl byd

anlatlmtr.

Gktrk Yaztlarnn nemi ve zellikleri

Gktrk Yaztlarn (Orhun Abideleri), Trkenin yazl en

eski kaynadr.

Gnmzn birok szc, ilk haliyle bu yaptlardadr.

Bu yaztlar, Trk tarihine k tutan nemli belgelerdir.

Gktrk Yaztlar, bir hakann, halkna hesap vermesi, halkn

devlete, millete kar grevlerinin hatrlatlmas, dmann

entrikalarna nasl karlk verileceinden sz edilmesi ve

Trklerin yksek ahlak ve seciyesinin anlatlmas asndan

nemlidir.

Bu antlar Trk adnn, Trk milletinin isminin getii ilk

Trke metindir. Trk tarihinin talar zerine yazlm ilk

belgesidir.

Trk hitabet sanatnn eriilmez bir aheseridir.

Yaln Trkenin nemli rnekleridir.

Trk dilinin kayna, Trk yaz dilinin balangcnn

bilinmeyen dnemlere kadar gittiinin delilidir.

Eski Trke dneminin en nemli eserleridir.

Trk dilinin ilk yazl belgeleridir.

II. Gktrk (Kutluk) devleti dneminde dikilmi olup, I.

Gktrk devletinin tarihi anlatlr.

lk siyasetname rneidir.

inde Trk kelimesinin getii ilk metindir.

38 harften oluan Gktrk alfabesi ile yazlmtr.

Gnmzde Moolistan snrlar ierisindedir.

Yazar Yollu Tigindir.

Trk adnn getii ilk yazl belge ve Trk edebiyatnn ilk

yazl rnekleri olan Gktrk abidelerindeki yazlar 1893

ylnda Prof. Thomsen ve Radloff tarafndan okunmutur.

Gktrk Yaztlarnn Dil zellikleri

Gktrk yaztlarndaki dzyaz, o zamanki Trkenin en

yksek anlatm zelliklerini tar.

iirsel bir anlatmla oluturulmutur.

Bugnk dzyazya rnek olacak bir cmle yaps; duru,

ak, yaln, destans bir syleyii vardr.

Dil, yabanc etkilerden uzaktr.

Gktrk Yaztlarnn Bulunduu Yer

Orhun Yaztlar, Moolistann kuzeyinde, Baykal glnn

gneyinde, Orhun rma vadisindeki Kocho Tsaidam Gl

yaknlarndadr. Bu yaztlardan Kl Tigin ve Bilge Kaan Antlar,

Kocho Tsaidam blgesindeki Orhun Irma civarnda; Bilge

Tonyukuk Antlar ise, Kl Tigin ve Bilge Kaan yaztlarndan

yaklak 360 km uzakta, Tola Irmann yukar yatandaki Bayn

Tsokto (Bayn okto) blgesindedir.

2. Uygur Metinleri

Gktrk devletinin yklmasndan sonra kurulan Uygur

hanlklarndan kalma eserlerdir. Daha ok Buddha ve Mani dininin

esaslarn anlatan metinlerdir. Bunlar Turfan yresinde yaplan

kazlarda ortaya karlmtr. Uygurlarn kda kitap basma

tekniini bildikleri anlalmaktadr. Dnemden kalma birok

hikyenin yannda kkn denilen bir tr ilkel tiyatro eserleri de

vardr. Uygurlar bu eserleri 14 harfli Uygur alfabesiyle yazmlardr.

Uygurlara ait metinler, slup ve hikye edi bakmndan Gktrk

Yaztlarna benzer. Ancak Kl Tigin ve Bilge Kaan Antndaki

yksek heyecan, mill uur ve lirizm Uygurlara ait yaztlarda pek

grlmez. Uygur yaztlar ounlukla mezar ta olarak dikilmitir.

Bu talarn bazlar birka kelimelik, ou 5-10 satrlktr. lerinde 10

satr geenleri de vardr. Yenisey beng talar sade ve abartsz bir

dille yazlmtr. ounlukla yazt sahibinin kendi azndan ksa

zgemii ve aile bireylerine, akrabalarna, arkadalarna,

hkmdarna, lkesine ve milletine doyamadan bu dnyadan

ayrldn anlatt yaztlarda olduka iten bir syleyi vardr.

Bunlardan baka Altun Yaruk ile ki Karde Hikyesi, zel bir deere

sahiptir. Altun Yarukta Budizm inancnn temel kurallarndan sz

edilmektedir. Sekiz Ykmek adn tayan metin, kelime zenginlii

bakmndan dikkati ekmektedir. Metinde ak bir ifade hkimdir.

III. NTE: SLAM UYGARLII EVRESNDE GELEN TRK

EDEBYATI

1.XI. XII. Yzyllarda slamiyet ve Trk Kltr

Trkler, Mslmanlarla ilk defa Hz. merin halifelii srasnda

(634-644) yaplan fetihler srasnda karlamlardr. 751 ylnda

Talas Savanda, Trklerin, inlilere kar Mslmanlarla ayn safta

yer almalar bu iki kltr birbirine iyice yaklatrmtr. Trklerle

Mslmanlar arasnda VII. yzyln ortalarndan, 10. yzyln

sonlarna kadar devam eden asker, siyas ve ticari ilikiler, Trklerin

byk bir ounluunun slam dinini tanyp kabul etmesini

salamtr. Karahanl hkmdar Satuk Bura Hann 920de

Abdlkerim adn alarak Mslman olmas, slamiyetin Trkler

arasnda yaylmasnda dnm noktas olmutur. Karahanllar ilk

Mslman Trk devleti olmutur.

Toplumda meydana gelen inanca bal deiiklikler sosyal hayat

btnyle etkiler, deitirir. Pagan inan, amanizm ve Gk tanr

inanc Trklerin ilk din inancn oluturuyordu. Trklerin

slamiyeti kabul etmeleriyle birlikte inanlar tamamen deimitir.

slamiyetle 10. yzyldan 19. yzyln sonlarna kadar etkisini

devam ettiren yeni bir medeniyet ve kltr dairesine girmilerdir. Bu

medeniyetin etkisiyle yerleik hayata gemilerdir. Yerleik hayata

geince de dnyaca tannan ehirler ve kltr merkezlen

kurmulardr. Bilim, sanat, edebiyat, sosyal hayat, devlet sistemi gibi

alanlarda byk ilerlemeler salamlardr.

Bir yaam biimi olarak kabul edilen slam dini, Trklerin sosyal ve

kltrel yaamnda, dnce dnyasnda ve dil anlaynda kkl

deiiklikler meydana getirdii gibi kltrn nemli bir yansmas

olan edeb rnlerde de yeni ekillenmelere zemin hazrlamtr. Bu

ortak edeb malzemenin temelinde slam birikim vardr. Arap, ran

ve Trk airleri, ite bu malzemeyi farkl dil, gzellik ve sanat

anlaylaryla ilemilerdir.

11. yzyl ile 12. yzyl arasnda Trk edebiyat bir gei dnemi

yaamtr. Arap ve Fars edebiyatnn etkisiyle Trk edebiyat, yeni

biim ve ieriklerle zenginlemitir. Bu yzyllarda Arap ve ran

edebiyatlaryla tanan edebiyatlarmz, gerek ran, gerekse Arap

edebiyatlarndaki ekil ve trleri Trk edebiyatna tamlardr.

Trk sanatlar, ilk nceleri Arap ve ran edebiyatlarnda ok yaygn

olan baz eserleri tekrar yazma yoluna gitmiler; ancak zaman iinde

ierik ve slup ynnden zgn ve stn eserler ortaya

koymulardr.

Edebiyat, slamiyetten nceki szl kltrn devam olan Halk

edebiyat, slam dncesiyle yorulmu, slamn daha ok

etkisinde kalan Divan edebiyatyla birlikte gelimeye devam etmitir.

slami Dnemde lk Dil ve Edebiyat rnleri (XI. XII. yy)

Trkler onuncu yzyldan itibaren gruplar halinde slamiyeti kabul

etmeye balamlardr. slam kltrnn etkisiyle yava yava yeni

bir edebiyat ortaya kmtr. Kendine zg nitelikleri ve kurallaryla

Divan Edebiyat adn verdiimiz dnemin oluumu 13. yzyla

kadar gelir. Daha sonra bu edebiyat anlay 19. yzyla kadar etkin

bir ekilde varln srdrr.

te yandan, slamiyetten nceki Szl Edebiyat Dnemi, slam

kltrnn etkisiyle ieriinde kk deiimlere urayarak Halk

Edebiyat adyla geliimini srdrr. Yani, bir anlamda Halk

Edebiyat dediimiz edebiyat, slamiyetten nceki edebiyatmzn

slam uygarl altndaki yeni eklidir. Oysa Divan Edebiyat

tamamen dinin etkisiyle ekillenmi bir edebiyattr.

Trklerin Mslman olduunu kabul ettiimiz 10. yzylla, Divan

edebiyatnn balangc olarak kabul edilen 13. yzyl arasnda

slamiyetin etkisi altnda verilmi olan, bir anlamda gei dnemi

rnlerimiz saylan eserler yer almaktadr.

Eserlerin Genel zellikleri

slamiyet ncesi kltr ve slami kltr i iedir.

Eserlerde toplum hayatn ekillendirme ve ynlendirme

amac gdlmtr.

Eserlerde dini retme amac esas alnmtr.

Hece lsyle beraber aruz ls de kullanlmaya

balanmtr.

Dile Arapa ve Farsadan szckler girmitir.

Nazm birimi drtlk ve beyittir.

Arap ve Fars edebiyatnda kullanlan nazm ekilleri ile

eserler verilmeye balanmtr.

Bu rnler unlardr:

1. Kutadgu Bilig

2. Atabetl-Hakayk

3. Divan- Hikmet

4. Divan Lugatit-Trk

Kutadgu Bilig

Kutadgu Bilig (Gnmz Trkesi ile: Mutluluk Veren Bilgi), 11.

yzyl Karahanl Uygur Trklerinden Yusuf Has Hacibin Dou

Karahanl hkmdar Tabga Bura Han (Eb Ali Hasan bin

Sleyman Arslan)a atfen yazd ve takdim ettii Trke eserdir.

Kutadgu Bilig, her iki Dnyada da mutlulua kavumak iin

gidilmesi gereken yolu gstermek maksadyla yazlmtr. Yusuf Has

Hcibe gre, teki Dnyay kazanmak iin bu Dnyadan el etek

ekerek yalnzca ibadetle vakit geirmek doru deildir. nsanlara

hizmet etmek suretiyle faydal olmak, bir kimseyi, hem bu Dnyada

hem de teki Dnyada mutlu klacaktr.

Yusuf Has Hcib bu yaptnda bilimin deerini de tartr. Ona gre,

alimlerin ilmi, halkn yolunu aydnlatr; ilim, bir meale gibidir;

geceleri yanar ve insanla doru yolu gsterir. Bu nedenle alimlere

hrmet gstermek ve ilimlerinden yararlanmaya almak gerekir.

Eer dikkat edilirse, bir alimin ilminin dierinin ilminden farkl

olduu grlr. Mesela hekimler hastalar tedavi ederler;

astronomlar ise yllarn, aylarn ve gnlerin hesabn tutarlar. Bu

ilimlerin hepsi de halk iin faydaldr. Alimler, koyun srsnn

nndeki ko gibidirler; baa geip sry doru yola srerler.

Yusuf Has Hcib, astronomi bilimini renmek isteyenlerin, nce

geometri ve hesap kapsndan gemesi gerektiini syler. Aritmetik

ve cebir, insan kemle ulatrr; toplama, karma, arpma, blme,

bir saynn iki katn, yarsn ve kare kkn alma ilemlerini bilen,

yedi kat g avucunun iinde tutar. Her ey hesaba dayanr.

Bir siyasetnme veya bir nasihatnme olarak nitelendirilebilecek

Kutadgu Bilig, Yusuf Has Hcibin ve iinde yetitii evrenin ilm

ve felsef birikimi hakknda ok nemli bilgiler vermektedir.

Platonun devlet ve toplum anlay ok iyi bilinmekte ve

uygulanmaya allmaktadr. Bilimin ve bilginlerin deeri

anlalmtr; bilim, gvenilir bir rehber olarak dnlmektedir.

Genel zellikleri

11. yzylda yazlmtr.

Yusuf Has Hacib yazmtr.

Mesnevi tarznda yazlmtr.

Siyasetname trnn ilk eseridir.

Trk dilinin Hakaniye (aatay) lehesi ile yazlmtr.

Nazm birimi beyittir. (Redif ve kafiye kullanlmtr.)

slamiyetin Trklerce kabulnden sonraki ilk yazl eserdir.

Alegorik ve didaktiktir.

Baz blmlerinde ansiklopedik bilgiler ierir.

4 soyut kavram zerine kurulmutur. Bunlar; Kn Togd

(hkmdar, kanun, adalet); Ay Told (mutluluk, saadet);

Odgurm (akbet, hayatn sonu); gdlmi (Akl, zek)

Atabetl-Hakayk

Atabetl-Hakayk (Gnmz Trkesi ile: Gereklerin Eii), Edip

Ahmet Yknekinin, Karahanl beylerinden Muhammed Dd

Sipehsalara hediye ettii, hadis ve Arapa beyitlere dayanarak

yazd iirlerle, ahlakl insan olmann yollarn, ahlak ilkelerini

aklam, eitli ahlak tlerde bulunmu, slam dnce ve

grlere yol gsterici olmutur.

Modern zamanda ilk bilindiinde Hibetl-Hakayk veya

Aybetl-Akayk olarak, yanl bir ekilde isimlendirmitir. Eserde

dnyay, Allah, insan bilmenin sadece bilim yoluyla olabilecei

anlatlr. Bilginin faydas ve bilgisizliin zarar hakknda olan

konuyu ilemitir.

Nazm birimi beyit ve drtlklerden oluan bu eserini air, Yusuf

Has Hacibin Kutadgu Biligi gibi aruz vezniyle ve Kagar Trkesi

ile yazmtr. airin bu eserini nerede ve ne zaman yazd kesin

olarak bilinmemektedir. Atabetl-Hakaykn Kagar ivesiyle,

Uygur harfleriyle yazlm ilk yazmas stanbulda Ayasofya

Ktphanesinde bulunmaktadr.

Genel zellikleri:

Konusu din ve ahlaktr.

Didaktik (retici) bir eserdir.

Gazel ve kaside denilebilecek tarzda iirler vardr. Eser

mesnevi tarznda yazlmtr.

46 beyit ve 101 drtlkten olumaktadr.

Aruz lsyle yazlmtr.

Telmih (hatrlatma) sanat kullanlmtr.

Eser 14 blmden oluur. Bataki be blm giri, airin

nevi adn verdii sekiz blm asl konu, sondaki bir

blm de bitiri blmdr.

Giri blmleri kaside biimiyle (aa ba ca da), asl konu ile

ilgili blmler ve bitiri blm drtlklerle (aaba)

yazlmtr. Giri blmnde 40 beyit, asl konu ve bitiri

blmlerinde 101 drtlk vardr. Eserin tamam 484 dizeden

oluur.

Eser gei dnemi edebiyat rndr.

Divan- Hikmet

Ahmed Yesevinin syledii hikmet adl iirleri bir araya getiren

Trk tasavvuf edebiyatnn bilinen en eski rneklerini ieren kitaptr.

Genel olarak dervilik hakknda vglerden bu dnyadan ikayetten

cennet ve cehennem tasvirlerinden, peygamberin hayatndan ve

mucizelerinden bahsedilir. Dini ve ahlaki tler veren iirlere de

yer vermitir. Hece ls olarak 4+3 ve 4+4+4 kullanlmtr. Bu

yaptn ortaya kmasndan bir sre sonra; slamiyet gebe Trk

topluluklar arasnda yaylmaya balamtr. Ahmet Yesevinin

grleri Anadolu gizemciliinin (tasavvuf) temelini oluturur.

Tasavvuf kltrnn temeli bu yapttadr. Yunus Emrenin, Hac

Bekta Veli, Haci Bayram Veli gibi mutasavvflarn dncelerinin

kayna bu yapttr.

Genel zellikleri:

Kitapta Allah ak Peygamber sevgisi ilenmitir.

Hikmet: Ho, hayrl anlamlarna gelir.

Sade ve yaln bir dil kullanlmtr.

Aruz ve hece ls bir arada kullanlmtr.

Drtlk ve beyitle yazlmtr.

144 hikmet ve bir mnacaattan oluur.(2009 ylnda bulunan

yeni hikmetlerle bilinen hikmet says 217 olmutur.

Eser Karahanl Trkesinin hakaniye lehesiyle yazlmtir

stifham (soru sorma) ve Tecahl-i Arif (bilipte bilmezlikten

gelme) sanatlar kullanlmtr.

Ahmet Yesevinin hikmetlerinin birlemesiyle olumutur.

Ahmet Yesevi hikmetleri Karahanl Trkesiyle sylemitir.

Hikmetler dini tasavvufi iirlerdir.

63 yandan sonra topran altnda yaamay semitir.

Allaha yakn olma istei vardr.

iirlerde ulusal geler (l, nazm biimi, yarm uyak) ile

slamlktan gelme yabanc geler (din ve tasavvuf konular,

yabanc szckler) bir arada kullanlmtr.

Eserin uyaklan abcd dddb eeeb eklindedir. Drdnc

dizelerin birbiriyle uyakl oluu hatta zaman zaman aynen

tekrarlan bu iirlerin musiki ile okunmak iin sylendiini

gsterir.

Eser 12. yya aittir.

Divan- Hikmeti Ahmet Yesevi yazmamtr. Ahmet

Yesevinin kurduu tarikattaki aban Durmu, Ahmet

Yesevinin grlerini ve dncelerini kitap haline

getirmitir.

Didaktik ve manzum bir eserdir.

Trk edebiyat tarihinde Divan- Hikmetin nemi

slamiyetten sonraki Trk edebiyatnn daha nce yazlan

Kutadgu Biligden sonraki bilinen en eski rneklerinden biri

ve tasavvuf Trk Edebiyatnn ilk eseri oluudur.

Lirik ve didaktik zellik gsterir.

Divan Lugatit Trk

Divan Lgatit-Trk (Gnmz Trkesi ile: Trk Diyalektleri

Szl), Kagarl Mahmud tarafndan Badatta 1072 1074 yllar

arasnda yazlan Trke-Arapa bir szlktr. Trkenin bilinen en

eski szl olup, bat Asya yaz Trkesi hakknda var olan en

kapsaml ve nemli dil antdr.

Kkleik Arap Szlk bilgisi ilkelerine gre hazrlanm olan szlk,

Kagarl Mahmudun Trk boylar hakkndaki etrafl bilgisinin yan

sra, Arap Dil bilimi konusunda da esasl bir eitim grm

olduunu gsterir.

Kagarl Mahmud, Divn- Lgatit-Trke yle balar;

Esirgeyen, koruyan Allahn adyla Allahn, devlet gneini Trk

burlarndan dourmu olduunu ve Trklerin lkesi zerinde gklerin

btn dairelerini dndrm olduunu grdm. Allah onlara Trk adn

verdi. Ve yeryzne hkim kld. Cihan imparatorlar Trk rkndan kt.

Dnya milletlerinin yular Trklerin eline verildi. Trkler Allah tarafndan

btn kavimlere stn klnd. Haktan ayrlmayan Trkler, Allah

tarafndan hak zerine kuvvetlendirildi. Trkler ile birlikte olan kavimler

aziz oldu. Byle kavimler, Trkler tarafndan her arzularna eritirildi.

Trkler, himayelerine aldklar milletleri, ktlerin errinden korudular.

Cihan hkimi olan Trklere herkes muhtatr, onlara derdini dinletmek, bu

suretle her trl arzuya naili olabilmek iin Trke renmek gerekir.

Kagarl Mahmudun 11. yzylda Balasagunu merkez alarak izdii

Dnya haritas o dnem Trklerinin yaadklar blgeleri ve

dalmlarn gstermesi bakmndan dikkate ayandr. Harita,

Trklerin bulunduu blgeleri gstermek amacyla izilmitir. Daire

eklinde olan haritann evresinde Dou, Bat, Kuzey, Gney ynleri

belirtilmi, baz deniz ve rmaklar gsterilmitir. Batda iaret edilen

yerler dil boylarna, yani Kpaklarn ve Frenklerin oturduklar

blgelere kadar uzanr. Gney-Batda Habeistana, Gneyde Hint,

Sint, Douda in ve Japonyaya iaret edilmitir.

Genel zellikleri:

11. yzylda yazlmtr.

Trkenin ilk szl, antolojisi, ansiklopedisi ve dil bilgisi

kitabidir.

Araplara Trke retmek, Trkenin yaygnln

gstermek iin yazlmtr.

Kagarl Mahmud tarafndan yazlmtr.

Yazar, birok Trk boyunu gezerek derlemeler yapmtr.

Szckleri rnekleyen ataszleri ve iirler kullanmtr. (Bu

zellii, onun, kendinden sonraki Trk edebiyat iin ok

nemli bir kaynak olmasn salamtr.)

Aruz lsyle yazlmtr.

3.Ouz Trkesinin Anadoludaki lk rnleri (XIII XIV. yy)

Ouzlar, 10 ve 11. yzyllarda olduka geni bir alana yaylmlar;

rtiten Volgaya dayanan snrlar Hazar Deniziyle Mvernnehir

arasndaki btn bir bozkr sahasn iine almtr. Bylece Orta

Trke ilk devresinde Hkniye ve Ouz edeb veleriyle

grnyordu. 12. ve 13. yzyllarda ise artk Mterek Orta-Asya

Trkesi eserlerini verirken, Trkln batya olan gleri sayesinde

Ouz Trk vesi yalnz Seluklu tebaasnda konuulmaktayd.

Devletin byk bir cihan hkimiyeti fikriyle hareket etmesi,

Mslman olup, halifeye ball, ranllarn da ayn blgede yer

almas gibi dnceler, belki Arapa ve Farsann, Trkeye

nispetle ne gemesini salam olabilir. Ancak, asker Trk

unsurlardan meydana gelen bir devlette Trke, halka ve orduya

bal olarak yaamtr. Bylece, Ouz vesiyle bu devirde kalc bir

eser braklmam, braklanlar da gnmze kadar ulaamamtr.

Bunun yannda Mterek Orta Asya Trkesinin ran azlar,

bilhassa Trkmen Trkesi, zikre deer bir gelime gstermitir.

Altnordu ki, kuzey-douda Bulgar Devleti, Harezm, Det-i Kpak

bozkrlar ile Krmdan Bakye kadar uzanan saha, bu Trk illeri

iine dhildir. Trke, burada da geni bir yaylma sahas bulmu ve

Kpak vesiyle pek ok eserler verilmitir.

13. yzyldan itibaren aatay Trkesi, Eski Trkenin bir devam

olarak, btn bunlarn merkezi durumuna gemi ve Dou Trkesi

adyla, kuzeydeki Kpak Trkesini daha sonra kendisinde

toplayarak gelimesini devam ettirmitir.

Bu durumda slm devir iinde Trk Edebiyatn;

1. Bat Trkesinin ortaya koyduu edebiyat;

2. Mterek Orta-Asya Trkesini takip ederek Kuzey-Dou

Trkesinin meydana getirdii edebiyat, olarak ikiye ayrmak icap

etmektedir.

Seluklularn dalmasna kadar bir varlk gsteremeyen ve sadece

konuma dilinde kalan Ouz Trkesi, Anadolu Seluklu Devletinin

k zerine, ortaya kan beyliklerin hkmet merkezlerinde

birden bire serpilmeye balam ve yeni yeni eserler ortaya

karmtr. Orta Trkenin Ouz Kolu, bylece, Seluklu

Trkesinden sonra yerini, Eski Anadolu Trkesine brakmtr.

Tavif-i Mlk devri diye adlandrlan bu devrede Anadoluda

eitli kltr merkezleri teekkl etmi, halkn kltre ynelmesi,

tebaann terbiyesi, mellifleri Trke yazmaya zorlam, beyler de

buna yardmc olmular ve Trkeye gereken deeri vermilerdir.

Karamanolu Mehmed Beyin Trke zerinde durmasna ramen,

beylikler iinde kltr faaliyetlerinin en youn olduu beylikler,

Osmanl ve Germiyan beylikleri olmutur. Ayrca bir air veya

mellifin zaman zaman eserlerini birden fazla beye sunduu da

grlmtr. On nc yzyln son eyreinde Trke, resm

yazma dili olarak kendisini gstermitir. Bu ve, yukarda

bahsettiimiz Kagarl Mahmudun, iki Trk vesinden biri olan,

Osmanl ve zer gibi iki kolu bulunan Ouz ivesidir. Yukarda

zikrettiimiz durumlardan baka, eserlerin Trke olarak

yazlmasnda; tarikat byklerinin halk irad maksad,

melliflerdeki Trke uuru, ibret alma dncesi, mevzuda

eitlilik arama, meslek gayreti, hayr dua ile anlma ve unutulmama

fikri, tercme gayretleri vs. gibi sebepler byk rol oynamtr.

On nc yzylda verilen eserler; pek mahdut olmakla birlikte

Anadolu Trk birliinin kurulamamas, aksine pek fazla bir

danklk ve baboluk yznden, eitli blgelerde bir parlt

durumunda kalrlar. Zaten Anadoluda Trk Edebiyatnn ne zaman

balad da kesin olarak bilinmemekle birlikte; Seluklular

zamannda bir ifah (szl) edebiyat daima mevcuttur. Buna kyasla

yazl edebiyattan sz etmek gerekir. Fakat bu blgede ilk eserlerin

neler olduu, Trk kltr tarihinin mehuldr. Devrin iinde

bulunduu kargaa, yle sanyoruz ki, btn yazlanlar alm

gtrm veya yazmaya frsat vermemitir. Bylece, Anadolu

sahasnda 11 ve 12. yzyla ait eserlere tesadf edilememitir.

Ancak 13. asrdan sonradr ki, Anadolu sahasnda baz eserler ortaya

kacak, asr asr gitgide genileyecek ve Osmanllarn Anadolu Trk

Birliini kurmalarndan sonra btn bu kltr faaliyetleri, Osmanl

sarayna tanacak ve neticede kesintisiz devam eden ve Trkln

en byk yaz dili olan Ouz Trkesiyle saysz eserler vcuda

getirilecek, bylece Osmanllar, Trk kltrnn hmisi olarak,

tarihteki yerlerini alacaktr. Hatt Trk dili devlete izafeten

Osmanlca olarak adlandrlacaktr. Osmanl edebiyatn

hazrlayanlarn, hangi blgede bulunurlarsa bulunsunlar, beyliin

kuruluundan nce ve sonra da olsa, zikredilmesi gerekmektedir.

nk Seluklu ile birlikte gelen kltr miras, bu devirde her

beylie k tutmu ve Klasik Trk Edebiyatnn inkiafna temel

tekil ederek geni rol oynamtr.

Ouz Trkesi, bu devirden itibaren, batda Osmanl, douda zer

olmak zere iki edebiyat ortaya koymaktadr. Ancak bu edebiyatn

15. asra kadar olan zaman, ayn daire iine alnmaktadr. Daha sonra

dilde grlen ikili kullanlar, her saha, kendine gre

umumletirmi ve baz ayrlklar ortaya kmtr. Dildeki bu

ayrlklarda corafya da gz nne alnrsa, gitgide daha geni ve

belirli farkllklarn ortaya kaca muhakkaktr. Onun iindir ki,

Bat Trkesi, Osmanl ve zer edebiyat gibi iki edebiyat ortaya

koymutur. unu da belirtmek gerekir ki, Trkln en byk yaz

dili olan ve kesintisiz eserlerini veren Osmanl Trk Edebiyatnn

tesiri, btn Trk illerinde her zaman varln korumutur. Bunun

yannda Osmanl airleri, dier Trk illeriyle irtibat kesmemek

gayreti ve dncesine binaen Dou Trkesiyle de iirler

yazmlardr.

13. ve 14. Yzyllarda Coku ve Heyecan Dile Getiren Metinler

Anadoluda Ouz Trkesiyle oluturulan ilk eserlerde genellikle

din ve tasavvuf temalar ilenmitir.

Tasavvuf, insann manevi boyutu ne karan, kiinin isel dnm

geirerek Allaha ulamasn amalayan bir duyu, dn ve

yaay sistemidir. Tasavvufu benimseyen, yaamn bu anlayn

gereklerini gre biimlendiren kiilere mutasavvf (sf) denir.

Bireysel yaant ve deneyimlerle anlam, deer ve yaarlk kazanan

bir sistem olan tasavvuf, toplumsal hayattaki varln tarikatlar

araclyla srdrmtr. Bektailik, Mevlevilik gibi isimler alan

tarikatlar, kendi aralarnda birtakm kk farkllklar gsteren

tasavvufi kurumlardr.

Mutasavvflar, tasavvufi yaanty anlatmak iin Tatmayan bilmez!

demilerdir. Kiinin, kendisini ve Allah her eyiyle bilmesini, kendi

iinde ruhsal bir yolculuk yaparak Allaha ulamasn amalayan

tasavvufi yaantnn kendine zg bir sistemi ve dili vardr.

Tarikatlara mensup olanlarn barndklar, ibadet ve tren yaptklar

yerlere, tekke (dergh) denir. slam dnyasnda medreseler tefsir,

hadis, fkh gibi din ilimlerin yani slamn grnen yznn

retildii yerler olarak varlk gsterirken tekkeler slamn isel

boyutunun yaand, tasavvufi retilerin aktarld, zikir

ayinlerinin yapld meknlar olarak ilev grmtr.

13. ve 14. Yzyllarda Coku ve Heyecan Dile Getiren Metinler

unlardr:

1. lahi

lahi, Allah vmek, Ona dua etmek ve en byk akn Allah ak

olduunu belirtmek amacyla yazlm makamla okunan dini

tasavvufi halk edebiyat nazm eklidir. Arapa kkenli bir

kelimedir. Bir baka kullanm da ama ve sitem bildiren nlemdir.

lahiler ok eski zamanlardan bu yana dinlerin ve inanlarn nemli

bir parasn oluturmutur. Her dinin ilahilere farkl bir bak

vardr. Her dinin farkl ilahileri vardr. lahiler bir dinin kutsal

metinlerinin bir parasn oluturup, kutsi bir mahiyete sahip olabilir

veya sadece o dinin inand Tanr veya tanrsal mefhumlar vmek

iin inananlar tarafndan yazlm, kutsiyeti bulunmayan metinler de

olabilirler. lahiler ou dinde din eitiminin nemli bir parasdr.

Baz dinlerde ve inanlarda ilahi sylemek bir tr ibadettir. Fakat

ilahi sylemek ou inanta belirli ibadetlerin sadece bir parasn

oluturur.

lahiler tarikatlara gre deiik isimler alr. Mevlevilerde ayin,

Bektailerde nefes, Alevilerde deme(deyi), dier tarikatlarda

cumhur ve ilahi adn alr.

lahinin zellikleri unlardr:

Kendine zg bir ezgiyle okunur.

Hem koma, hem semai biiminde ve hem hece hem de aruz

lsyle yazlmtr.

Hece lsnde 7, 8 ve 11 li kalplar tercih edilmitir.

Drtlklerden oluur. Drtlk says 3 ila 7 arasnda deiir.

Genelde iirin iinde airin mahlas geer.

lahi denince akla ilk gelen Yunus Emre dir. Yunus Emre,

iirlerini halkn anlayabilecei sade bir dille yazmtr. Hece

ls kullanmtr.11li hece lsn kullanmtr. Halkn

iinden biri olduu iin halk tarafndan ok sevilmitir ve

dili halkn dilidir.

Daha sonra Erefolu Rumi, Niyazi-i Msri, Aziz Mahmut

Hdai, Yunus Emrenin etkisinde kalarak ilahiler

yazmlardr.

Not: lahiler tarikatlara gre farkl isimler alr: Mevlevilerde ayin,

Bektailerde nefes, Alevilerde deme, Glenilerde tapu,

Halvetilerde durak, teki tarikatlar da hur ya da ilahi gibi.

2. Nefes

Nefes, dini temellere bal k edebiyat nazm ekillerinden

ilahilerin Alevi-Bektai klarnca yazlanlarna denir. Konusu

genellikle tasavvuftaki vahdet-i vcud, Alevi-Bektai ilkeleri, tarikat

kurallaryla ilgilidir. Dili sade bir Trke olan nefesler biim olarak

komaya benzer. Drtlkler halinde hece lsnn 7, 8, 11li

kalplar ile ya da az da olsa aruzla yazlanlara rastlanmaktadr.

Drtlk says 3-7 arasnda deiir. Fazla da olabilir.

Nefes Nazm Biimi zellikleri

Bektai airlerinin yazd tasavvufi iirlerdir.

Genellikle, nefeslerde tasavvuftaki Vahdet-i Vcud felsefesi

anlatlr.

Bunun yannda Hz. Muhammed (A.S.M) ve Hz. Ali (R.A)

iin vgler de sylenir.

Nazm birimi drtlktr. Drtlk says 3 ila 8 arasnda

deiir.

Hece lsyle yazlrlar. Ama aruz lsyle yazlan

nefesler de vardr.

Nefeslerde, kalenderne ve alayc bir slup dikkati eker.

Duygu ve dnceleri nkteli bir ekilde ve zarafet lleri

iinde sylemek nefesin en belirgin zelliidir.

zellikle Pir Sultan Abdal, bu tarzdaki iirleriyle tannr.

Alevi ilahilerine nefes, deme, deyi; Mevlevi ilahilerine

ayin; Gleni ilahilerine tapu; Halveti ilahilerine de durak

ad verilir.

3. Gazel

Divan iiri nazm ekillerindendir. Kelime olarak kadnlarla kne

sohbet etmek, konumak anlamna gelir.

Terim olarak ak, arap, tabiat ve kadn konularn ileyen iirlere

denir. Kendi bana bir nazm ekli olarak, ran ve Trk

Edebiyatnda ortaya kan gazel, beyitler halinde yazlr ve beyit

says be ile onbe arasnda deiir.

Trk Divan Edebiyatnda; ok yaygn olarak kullanlan bir nazm

eklidir. Hemen hemen aruzun her kalbyla yazlr. Birinci beyit

kendi arasnda kafiyeli, dier beyitlerin birinci msralar serbest,

ikinci msralar birinci beyit ile kafiyelidir. Kafiye dzenini ematik

olarak belirtmek gerekirse aa / ba / ca / da / ea / fa eklinde ifade

etmek mmkndr. Gazellerde beyitler arasnda mana birlii

olabilecei gibi, her beyit ayr bir konuyu ilemi de olabilir.

Gazellerde ak duygular, arap lemleri, tabiat gzellikleriyle

birlemi bir ekilde, canl ve akc bir slpla dile getirilir.

Gazelin ilk beyitine matla, son beyitine makta ad verilir. Matla

beyitinden sonra gelen beyite hsn-i matla, makta beyitinden bir

nceki beyite ise hsn-i makta denir. En gzel beyitine beytl gazel,

beyitleri arasnda konu birlii bulunan gazellere yek-ahenk gazel,

her beyiti ayn mkemmellikte sylenmi olan gazellere ise yek-avaz

gazel denir.

Msra sonlarndaki kafiyelerden ayn olarak msra ilerinde de

kafiye bulunan gazellere musammat gazel ad verilir. Deiik

konularda yazlm olmakla beraber, gazeller genellikle birer ak

iirleridir. Sevgi bitmez tkenmez temasdr. Gazellerin

isimlendirilmeleri ya rediflerine gre veya ilk msralarna gre olur.

Ayr kelime halinde redifleri olan gazeller bu rediflerine gre,

olmayanlar ise ilk msralarna gre adlandrlr.

13. ve 14. Yzyllarda Olay evresinde Oluan Edebi Metinler

13. ve 14. yzylda olay evresinde oluan edebi metinleri unlardr:

Battalname

Dede Korkut Hikyeleri

Danimendname

Mesnevi

Battal Gazi Destan (Battal-name)

Halk arasnda Battal Gazi Destan diye de anlan hikyenin

kahraman Battal Gazi dir. Bu kiinin kahramanlklar etrafnda

meydana gelen menkbeler ilk defa Arapa Zelhimme adl kitapta

toplanr. Kitabn ilk blmnde Seyyid Battal Gazinin

kahramanlklar, 8. yzylda Bizansllarla yapt savalar ve

stanbulu kuatan Emev kumandan Meslemenin silh arkada

Sahshn bandan geen olaylar anlatlr. Bir destan kahraman

olmas dolaysyla, kitabn ikinci blmnde, o devirde ve daha

sonraki devirlerde cereyan eden birok olay da Battal Gaziye ml

edilir. Grld gibi destann kahraman Arap cengveri olmasna

ramen, Trk halk ona Anadolu gazilerine uygun bir nvan olmak

zere Battal Gazi adn verir.

12. yzylda Dnimendliler Devletinin gazi hkmdarlar da

Hallar ve Bizansllara kar etin mcadeleler verdikleri iin,

yaptklar bu gazlar halk arasnda Emev-Bizans ve Abbas-Bizans

savalarnn devam gibi gsterilmi ve bu devirde geen olaylar da

Battal Gazi Destanna ilve edilmitir. Bylece, 12. ve 13. yzyllarda

Dnimendliler Devleti bnyesinde nesir halinde yazya geen

Battalnme adndaki Trke destan bu ekilde meydana gelir.

Destann esas hikyesi, idealist bir slm cengverinin olaanst

olaylarla dolu macerasndan ibarettir. Hikyenin asl kahraman ise,

slm dini urunda sadece Rumlar ve dier kfirlerle deil, cinler,

devler, cadlar ve ifritlerle de arpmak zorunda kalr. Hikyede

ayrca Battal Gazinin at Akar Devzde de nemli bir yer tutar.

Trk edebiyat tarihinde Trklerin slmiyeti kabul ettikleri ve

yerleik medeniyete getikleri dnemin yazl rn olmas

bakmndan ayr bir nemi olan destanda, nceki dnemin alp tipi

yerine, bu defa slm urunda gaz eden gaz ve vel tipi geer.

Dede Korkut Hikayeleri

Ord. Prof. Fuad Kprlnn Dede Korkut Hikyeleri iin: Btn

Trk edebiyatn terazinin bir gzne, Dede Korkutu br gzne

koysanz, yine Dede Korkut ar basar. der.

Eserin geni ad Ouz Boyunun dili ile Dede Korkut Kitabdr. XV.

yzylda yazya geirilen ve destan-hikye zellii tayan

metinlerden oluan Dede Korkut Hikyelerinde Mslman

Ouzlarn i ve d savalar anlatlmtr.

Dede Korkut Kitabnn Dresten ve Vatikanda olmak zere iki

nshas vardr. Eserin iinde, her biri ayr bir btn oluturan 12 tane

hikye yer almaktadr.

Trkiyede eserin btn 1916dan bu yana drt kez baslmtr.

Kilisli Muallim Rfat, Orhan aik Gkyay, Muharrem Ergin ve

Cevdet Kudret, Dede Korkut Hikyeleri zerinde almalar

yapmlardr.

Eserin her iki nshasnn giri blmnde kitaba ad verilen ozan

Dede Korkutun kiilii anlatlm ve zdeyileri sralanmtr.

Hikyeler ayr ayr birer btn olmakla beraber, ounda ayn

kahramann bulunuu, olaylarn genellikle ayn evrede geii ve her

hikyenin sonunda Dede Korkutun ortaya karak anlatlan olay

sonulandrmas nedeniyle hikyeler birbiriyle ilgili grnmektedir.

Dede Korkut Hikyelerinde ounlukla yiitlik havas eser. Kimi

kahramanlar olaanst gce sahiptirler. Vcut yaplar dahi

doaln stndedir. Kimileri ise Tanr gcyle kerametler gsterir,

byk iler baarrlar. Eserde, ayrca doast varlklara da yer

verilmitir: Kfirlerin urganla smsk balad Salur Kazan, bir

gerinite btn balar koparr. Dirse Han olu Boa, daha on be

yanda iken azgn bir boay alt edip ldrr. Dzmrt kalesinin

tekr Arn olu Direk Tekrn altm arn boyu vardr.

Tepegzn vcuduna ok batmaz, kl ilemez. Karack oban, alt

yz kfire tek bana kar koyar, baland aac skp srtna alr,

yryverir. Hikyeler bu ynleriyle destan zellii tarlar.

Dede Korkuttaki hikyelerden anlaldna gre Dede Korkut,

slamlktan nceki Trk ozanlarnn toplum iindeki airlik, khinlik,

musikicilik v.b. gibi grevleri kendinde toplam, onlar slami bir

renk altnda srdrmtr. Ouzlara yardm eden gizli bir el gibidir.

Benzetmeler hikye kiilerinin evrelerindeki doa paralar,

hayvanlar, bitkiler ya da kullandklar aletlerle ilgilidir: Kaza

benzer kzmn gelinimin iei oul.

Danimend Gazi Destan (Danimend-name)

Trklerin Anadoluyu fethini anlatan destandr. Anadoluda Trk

bykleri iin 12. yzylda sylenmeye balanan slm-Trk

Destanlarnn 13. yzylda yazya geirilmi bir rneidir. Bata

Battal Gazi soyundan olan Danimend Ahmed Gazi olmak zere

Danimendlilerin kahramanlklarn, bunlarn Bizansl, Hal ve

Ermenilerle olan savalarn anlatr. Bir bakma Malatyann Arap

emiri mer bin beydillahis-Slemye ait efsanenin Trk Destan

slbuyla sylenmi bir devam gibidir.

Anadolunun fethini anlatan bu destanda Danimentlilere byk yer

ayrlr. Destan kahraman Danimend Ahmet Gazi tam bir slm

gazisidir. Dedesi Battal Gazinin bir benzeridir. Btn gazlarn

slm uruna yapar. En byk gayesi Hristiyanlar hak dinine

armak ve lkelerinin slm nuruyla aydnlanmasna vesile

olmaktr.

Battalnmenin devam gibi grnen eser, ondan daha kk, daha

az olayl ve daha basittir. Ancak, mahall zellikleri daha oktur.

Danimendnamenin kahraman olan Melik Danimend Gazi, Battal

Gaziye benzeyen bir kii olup, bilgili, dindar ve usta bir

kumandandr. Bir kl darbesiyle, dman askerinin ban ve

vcudunu oturduu atn eer kayna kadar ikiye bler. Muharebe

esnasnda att naralarla koca bir orduyu datr.

Mesnevi

t verici bir olay anlatan uzun iirlerdir. Her eit konu

ilenebilir. Roman ve yknn yerini tutan bir nazm eklidir.

Mesnevilerin genel zellikleri unlardr:

Kelime anlam ikili, ikier ikierdir.

ran edebiyatndan alnmtr. ran edebiyatnda Firdevsnin

ehnamesi nldr.

Klsik halk hikyeleri, destan konular, ak hikyeleri,

savalar, din ve felsef konular ilenir.

Konu ne olursa olsun olaylar masal havas iinde anlatlr.

Konularna gre snflandrlrlar: ak, din ve tasavvuf, ahlk

ve reticilik, sava ve kahramanlk, ehir ve gzelleri,

mizah.

ran edebiyatndan alnm nazm eklidir.

Divan edebiyatnn en uzun nazm eklidir (beyit says

snrszdr). 20-25 bine kadar kabilir.

Mesnevi de blmlerden oluur: nsz, tevhit, mnacat,

naat, miraciye, 4 halife iin vg, eserin sunulduu kiiye

vg, yaz sebebi, asl konu, sonsz.

Mesnevide her beyit kendi iinde kafiyelidir: aa bb cc dd ee

Divan iirinde be mesneviden oluan eserler grubuna

(bugnk anlamyla setine) hamse denir.

Mevln, Fuzul, eyh, Nab ve eyh Galip (Hsn Ak)

nemli hamse airlerimizdir.

Edebiyatmzda yazlm nl mesneviler unlardr:

Ahmedi skendername

Sleyman elebi Mevlid

eyhi Harname, Hsrev irin

Nabi Hayrabat

Fuzuli Leyla ile Mecnun

eyh Galip Hsn Ak

13. ve 14. Yzyllarda retici Metinler

retmek amacyla kaleme alnan edeb eserler didaktik diye

adlandrlr. Edebiyat terimi olarak daha ok din, ahlaki, felsefi,

sosyal, edeb, estetik gibi konularda bilgi ve t vermek iin yazlan

manzum eserler didaktik, yani reticidir. Aydnlatc, yol gsterici,

tenkit edici metinlerdir.

Konular: Din, tasavvuf, slam menkbeleri, tp ve tabiattr.

Dil: Nesir dili yeni anlam ve kavraylarla zenginletirilmitir. Sade,

ak ve anlalr bir dil kullanlmtr. Cmleler ksa ve aktr.

retici metinler manzum ve mensur yazlmtr.

Eski alarda ilk edeb eserlerin ou didaktik zellikler tar.

retici nitelikteki hayvan hikyelerini (fabl) bu trn ilk rnekleri

sayabiliriz.

Edebiyatmzda ilk retici manzume Yusuf Has Hacibin Kutadgu

Biligidir. Edip Ahmet Yknekinin Atabetl- Hakyk, Ahmet

Yesevnin Divan- Hikmeti, Yunus Emrenin Divan- Risletn

Nushiyesi ile divanndaki iirleri, Mevlnann Mesnevsi, k

Paann Garibnmesi, Nabinin Hayriyesi ve Snblzde Vahbinin

Ltfiyesi edebiyatmzn nemli retici metinleri arasnda yer alr.

Ayrca divan edebiyatnda yer alan pek ok manzum eserlerle iir

sanat ve szlk konularnda yazlm eserler de retici iir trne

girerler.

13. ve 14. yzyllardaki retici metinler ikiye ayrlr:

1. Tasavvufi Metinler

2. Nasreddin Hoca Fkralar

Tasavvufi Metinler

13. ve 14. yzyllardaki tasavvufi metinler slmiyetin etkisiyle

ortaya kmtr. slmiyetin kkleip yaylmasnda byk etkisi

olan tasavvuf zamanla edeb eserlerde de ilenmi din ve tasavvuf

edebiyat araclyla yaylmaya allmtr. Tasavvufi metinlerde

asl olan sanat yapmak deil din-tasavvufi dnceyi yaymaktr.

Bu dnemde Mevlanann Mesnevi adl eseri n plana kmtr.

Mesnev, tasavvufi, felsefi ve ahlaki bir eserdir.

Mevlana, Yaam felsefesi