I. NTE: GZEL SANATLAR ve EDEBYAT

Gzel Sanatlar inde Edebiyatn Yeri

nsanda bir takm gzel duygular uyandran, insana bir coku ve

heyecan veren eserlere sanat eseri denir. Sanat eserleri insann duygu

ve hayal dnyasn gelitirir, zenginletirir.

Edebiyat gzel sanatlar iinde en soyut olan gzel sanat daldr.

nk malzemesi dildir. Malzemesinin dil olmas onu herkes iin

olmann yan sra hudutlar en dar ve milli olan tek sanat dal haline

de getirir. Tanmas, eserini seyirci ile dorudan kar karya

getirmesi, nesilden nesile aktarlmas, orijinalinin korunmas

bakmlarndan da en avantajl sanat daldr. Edebiyat kiinin

ruhundaki iyi ve gzeli uyandrarak kiiyi iyi ve gzele tevik eder.

Sanat eseri ncelikle gzellik amac gder.

Duygular, dnceleri, olaylar sz veya yaz ile gzel ve etkili bir

biimde anlatma sanatna edebiyat denir.

Edebiyat; duygu, dnce, sevin, umut, znt, tasa, kayg gibi

bireysel duygular ve toplumsal hayattaki olaylar yanstan bir sanat

daldr.

Bin yldan uzun bir gecenin bestesidir bu.

Bin yl srecek zannedilen kar sesidir bu.

Yahya Kemal Beyatl

rnein yukardaki beyitte doada var olan karn insan ruhunda

uyandrd iyi ve gzel duygular dile getirilmitir.

Kardr yaan stmze geceden,

Yamurlu, karanlk bir dnceden,

Ormann uultusuyla birlikte

Ve drtnala, dmdz bir mavilikte

Kar yayor stmze, inceden.

Ahmet Muhip DIRANAS

Baka bir airimize ait yukardaki iir metinde ise karn airin

ruhunda uyandrd farkl duygular anlatlmaktadr.

Ayn konuyu ileyen iirlerin birbirinden farkl olmas, iiri yazan

airlerin ayn konuyu farkl biimlerde algladn ve yorumladn

gsterir. Buradan sanat eserinin bilimsel eserler gibi bilgilendirici ve

nesnel olmadn anlyoruz. Edebi eser sanatnn kiisel yorumunu

tar.

Farkl sanat dallarnda ise konunun farkl anlatm teknikleriyle

anlatlabileceini unutmamak gerekir. Kar manzarasn resmeden bir

ressam farkl bir teknik kullanr. Yine bir mzisyen karn kendi

ruhunda brakt etkiyi notalarla anlatr.

Gzel sanatlar dier eserlerden ayran en nemli zellik insanda

coku ve estetik haz uyandrmasdr. Gzel sanatlar iin yaplan en

iyi snflama bu sanatlarn kullandklar malzemelere gre yaplan

snflandrmadr. Bu malzemeler fonetik ve plastik olarak ikiye

ayrlr. Sesle yaplan sanatlara fonetik sanatlar, grntyle yaplan

sanatlara ise plastik sanatlar denir. Gzel sanatlarn genelinde plastik

malzeme kullanlrken edebiyat ve mzik ise sese dayal bir sanattr.

Edebiyatn malzemesi kelimelerdir ve edebiyat dille gerekletirilen

bir gzel sanatlar etkinliidir. Edebiyatn asl amac, gzel sanatlarn

en nemli esi olan estetik zevk duygusunu dil araclyla

gerekletirmektir. Edebiyatta fayda salamak ama olarak her

zaman ikinci plandadr.

Edebiyat; Tanm, Konusu, Yntemi

Duygu ve dncelerin sz ya da yazyla etkili ve gzel bir biimde

anlatlmas sanatna edebiyat denir. Edebiyat, szc Arapa edep

szcnden tremitir. Edebiyat szc ilk kez Tanzimat

dneminde inasi tarafndan kullanlmtr. inasiden nce nazm ve

nesir trlerindeki eserlere iir ve ina denilmekteydi.

Edebiyatn Konusu

Yazar ve airlerin ortaya koyduklar eserlerde ele alp iledikleri her

ey, edebiyatn konusunu oluturur.

Edebiyatn Yntemi

Dil rnlerinin tm zelliklerinin tarihi ak iinde bilimsel olarak

incelenmesi de edebiyatn yntemini oluturur.

Edebiyatn Bilimlerle likisi

Sanat eserleri ortaya konurken zaman zaman dier bilimlerden

yararlanr.

Gzel sanatlarn bir dal olan edebiyatn dier bilim dallaryla ilgisi

vardr. Bir sanatnn ortaya koyduu eser psikoloji, sosyoloji, felsefe

ve tarih vb. bilimlerle ilgili olabilir. Sanat sosyal bir evre ierisinde

yaar; eserini ortaya koyarken de bu evreden etkilenir. Ele ald

eserde kiisel duygu, dnce ve izlenimlerini anlatt gibi

toplumun gelenek, grenek, inan gibi deerlerini de ele alabilir. Bir

sanatnn yaam da ortaya konan eser kadar nemlidir. rnein

Reat Nuri Gntekinin alkuu adl roman incelenirken; yazarn

iinde bulunduu ruhsal durumu belirlerken psikolojiden, sanatnn

yetitii sosyal evreyi incelerken sosyolojiden; yazarn etkilendii

akmlar ve dnya grn belirlerken felsefeden, eserin yazld

dnemi incelerken de tarih biliminden yararlanlr.

Bir kenarda kalp yaamak yerine, toplumlarn iine girmeyi kabul

ettiiniz andan itibaren, onu yaratan kurallarn da iyi olduunu kabul

etmek zorundasnz.

Vadideki Zambak adl eserde geen yukardaki metin bilimsel bir

deer tamaktadr. Yazarn sosyolojinin bilimsel verilerinden

yararlandn gstermektedir. Bunun gibi insann ruhsal durumunu

anlatan bir edebi metin, psikoloji biliminden yararlanabilir.

Edebi bir metin bilgi vermek amacyla yazlmaz. Edebi bir metinde

ncelikli ama gzelliktir. Bilimsel eserlerin ncelikli amac ise

bilgilendirmektir.

Bir edebi eserin deiik bilim dallarndan faydalanmas edebi esere

bilimsel bir eser nitelii kazandrmaz. nk edebi eserde kiisel

yorumlar vardr.

Edebiyatn temel esi olan dil, dier bilim dallarnn da anlatm

aracdr. Bundan dolay felsefe, psikoloji, sosyoloji, hatta tarih,

corafya, ekonomi vb. dier bilim dallaryla yakndan ilikisi vardr.

Aratrmaclar da edebiyat aratrmalarnda yazarn biyografisini

yazarken tarih biliminden, yaad ortam yazarken sosyoloji

biliminden, yazarn iinde bulunduu ruhsal durumu anlatrken ise

psikolojiden faydalanrlar. Yazar etkileyen toplumsal, siyasal ve

felsef grleri de dier sosyal bilimlerin yardmyla ortaya

koyarlar.

Edebiyat Tarihi ve nemi

Bir ulusun alar boyu yaratt szl ve yazl dil rnlerini ve

onlarn yazarlarn bilimsel bir yntemle tarihi ak iinde inceleyen

bilim dalna edebiyat tarihi denir. Edebiyat tarihi bir ulusun

gemiteki dnce yapsn, dnya anlayn, kltr ve uygarlk

birikimini yeni kuaklara aktarr. Bylece kuaklar arasnda kpr

kurarak yeni kuaklarn daha iyiyi, doruyu, gzeli bulmalarna

yardmc olur. Bizde Tanzimat dnemine kadar edebiyat tarihi

tezkirelerden ibaretti.

Tezkire: airlerin hayat hikyelerini anlatan biyografi trnden

eserlere denir. Balca edebiyat tarihi yazarlarmz Ziya Paa, M. Fuat

Kprl, Agh Srr Levend, Ahmet Hamdi Tanpnar, Nihat Sami

Banarldr.

Dilin nsan ve Toplum Hayatndaki Yeri ve nemi

Dil bir iletiim aracdr. Duygu, dnce ve istekler dil ile aktarlr.

Duygu ve dncelerin aktarlmasnda sz syleyen kii kaynak,

sylenen bir sz (mesaj, ileti), iletilen sz alan alc ve bir de

iletiimin yapld iletiim ortam vardr. Bu dzenee iletiim

sistemi denir. Bu ynyle dil en etkin bir iletiim aracdr.

Her sanat dalnn kendini ifade edi tarz farkldr. Ressam renklerle,

mzisyen seslerle, mimar ana maddesi toprak ve ta olan maddelerle

sanatn yerine getirir. Edebiyatn da ana malzemesi dildir. Dil

sayesinde duygular, dnceler, sevinler zntler dile getirilir. Bu

bakmdan dil olmadan edebiyat olmaz; dil edebiyat, edebiyat da dili

besler, gelitirir. Edebi eserler sayesinde dil geliir; anlam zenginlii

kazanr ve szck says artar. Bu ynyle dil altna, air ve yazarlar

da bu altn ileyen kuyumcuya benzetilir. Hikyeler, romanlar,

iirler, tiyatro trndeki eserler dil ile yazlr. Dilin dier nemli bir

yan da ulusal birlik ve beraberlii salamasdr. Ayn dili konuan,

ayn duygu dnce ve zevkleri paylaanlar, kederde ve kvanta

birlikte hareket ederler.

Bir ulusun madd ve manev alanda ortaya koyduu tm eserler

kltr oluturur. Edebiyat da kltrn ierisinde yer alan bir sanat

daldr. rnein slmiyetten nceki dnemde yazlm olan

rnlerden destanlar, kouklar, savlar sayesinde biz o dnemin

kltrn, yaam biimini, inanlarn reniriz.

Bir dil, konuan kiinin kltr dzeyine gre farkllklar gsterir. Bir

kiinin bakkalda, alverite ya da sokakta konutuu dil ile resmi

evrelerde kulland dil farkldr. Bu nedenle gnlk yaamda

alverite, e dost arasnda, bakkalda kullandmz dile konuma

dili denir. Konuma dilinde duygu ve dnceler ksa cmlelerle

anlatlr, anlatmda devrik cmlelere yer verilir. Konuma dilinde

noktalama iaretlerine pek uyulmaz. Onun yerine vurguya ve

tonlamaya dikkat edilir. ou zaman cmlede elerin yerleri

deiir; yklem bata ya da ortada olur. Duygu ve dnce daha

belirgin olarak sylenir. Nerde kaldn, ayol? olur mu burada?

vb. cmleleri buna rnek olarak gsterilebilir.

Bir rapor, bir makale, fkra ya da bilimsel ierikli yaz hazrlarken

kullanlan dile de yaz dili denir. Gnlk resm yaamda,

gazetelerde, dergide ve kitaplarda kullanlan dil yaz dilidir. Yaz

dilinde cmlelerin ak, akc, sade ve dil bilgisi kurallarna uygun

olmasna dikkat edilir. Yazda yazm kurallarna ve noktalama

iaretlerine uyulur.

Dil, milletin ortak kltryle yol alarak varln devam ettirir.

Milleti oluturan bireyler arasnda birletirici bir rol stlenen dil,

ayn zamanda ortak uurun, mill uurun ortaya kmasna hizmet

eder. Mill birlii ve beraberlii salar. Dilin bu zellii Atatrkn

Trkiye Cumhuriyetini kuran; Trk halk, Trk milletidir. Trk

milleti demek, Trk dili demektir. Trk dili Trk milleti iin kutsal

bir hazinedir. nk Trk milleti, geirdii nihayetsiz felketler

iinde ahlknn, ananelerinin, hatralarnn, menfaatlerinin, ksacas,

bugn kendi milliyetini yapan her eyinin dili sayesinde muhafaza

olunduunu gryor. Trk dili, Trk milletinin kalbidir, zihnidir.

szlerinde veciz ifadesini bulmutur.

Bir milletin ruhu, karakteri, anlay ounlukla sanatkrlarn ortaya

koyduklar eserlere yansdndan bu ynyle de dil, sosyal yapnn

ve kltrn aynas durumundadr. Dolaysyla bu eserlerin dikkatle

incelenmesi o milletin karakteri hakknda salam ipular verecektir.

Gelimi lkelerin kendi kltrlerini ve baka kltrleri renmek

iin aratrmalar yaptrmalarn, bunlar iin btelerinden nemli

paylar ayrmalarn yabana atmamak lzmdr. Her milletin kendine

gre birtakm kltr zellikleri olduu gibi milletlerin zayf ve gl

olduu ynler de vardr. Kltr aratrmalaryla bunlarn tespiti

mmkndr. zlenecek politikalarn belirlenmesine bu

aratrmalardan elde edilen veriler k tutmaktadr. Smrgeci

lkeler gnmzde stratejik aratrma enstitleri ad altnda

dnyann drt bir tarafnda yaptklar aratrmalarda o lkenin veya

blgenin etnik yapsn, zellikle de yerel dilleri gndeme

getirmektedirler. Tarihte ve gnmzde bunun pek ok rneini

grmek mmkndr.

zetlemek gerekirse dil, milletin manev gcnn aynasdr. Bir

milletin kltrel deerlerini oluturan ve o milleti ayakta tutan;

edebiyat, sanat, bilim ve teknii, dnya gr, ahlk anlay,

mzii gemiten gnmze ancak dil sayesinde aktarlmaktadr.

Dolaysyla dilin korunmasyla mill varln korunmasn ayn

seviyede alglamak gerekir.

Metin Edebi Metin

MetinNedir?

Metin, belirli bir iletiim balamnda, bir ya da birden ok kii

tarafndan szl ya da yazl olarak retilen anlaml bir yapdr.

Metin ok farkl dzeylerde dille iletiimde bulunmak amacyla

cmlelerden oluan, cmlelerle oluturulan anlatma ve anlama

aracdr. Metnin oluumunda sesten paragrafa dil birimleri kullanlr.

Cmle, bir duyguyu, bir dnceyi bir istei ya da bir olay tam

olarak anlatan ve bir yarg bildiren sz grubudur. Cmlede kesin bir

yarg bulunur; ka szckten oluursa olusun yarg bildirmeyen sz

grubuna cmle denmez. Yarg bildiren tek bir sz de olsa cmle

saylr. Bu nedenle bir metnin en kk anlaml esi cmledir.

Metinde cmlelerin arka arkaya anlamsal bir balant kurularak

sralanmasndan paragraflar oluur. Paragrafta bir ana fikir etrafnda

sralanm cmleler bulunur.

Metinde paragraflar dnce birimidir. Bir paragraftan dierine

geerken dil, dnce ve anlam birlii salanr. Metindeki paragrafn

iinde giri, gelime ve sonu blmleri bulunur.

Metinde paragraflar anlatlan konunun boyutuna gre uzunluk ya

da ksalk gsterir. Birka cmleden oluan paragraflar olduu gibi

tek cmleden oluan paragraflar da vardr.

Paragraflarn bir araya gelmesinden de bir metin (makale, fkra,

sylei, deneme, hikye, roman vb.) oluur. Her metnin bir ana

dncesi vardr. Metinde ana dnceyi destekleyen yardmc

dnceler paragraflarda dile getirilir. Ana dnce metinde bir

cmle olarak belirtilebilecei gibi yaznn btnnden de

kartlabilir. Metin giri, gelime ve sonu blmlerinden oluur.

Yukardaki aklamalardan anlalaca gibi metinler bir duygu,

dnce, istek ya da olay anlatmada ara olarak kullanlr.

Edebiyat alanna giren eserler kesin olmamakla birlikte belirli

niteliklerine gre sanat eserleri ve dnce eserleri olmak zere

ikiye ayrlr.

Sanatlarn duygu, dnce ve hayallerini gzel ve etkili biimde

anlatmas sonucu oluan eserlere sanat eserleri denir. iir, hikye

roman, tiyatro, sylev bu tr eserlerdir. Okuyucuyu aydnlatmak,

dndrmek onlara baz bilgiler vermek amacyla yazlan eserlere

de dnce eserleri denir. Makale, fkra deneme, eletiri, sylei, an,

gnlk trndeki eserler dnce eserleridir.

EdebiMetinNedir?

nsanlarn i dnyasnda zevk uyandrmak ve onlar etkilemek iin

ortaya konulan edebi yazlardr. te air ve yazarlar bu etkiyi

gerekletirmek iin kelimeler zerine youn ve derin anlamlar

ykler, kimisi ekil asndan bunu yakalamak ister kimi de anlam

asndan

Edebi metinlerde ama sadece anlamlar sunmak deil ayn zamanda

kiiyi etkilemek amalarn en banda gelir. air ve yazarlar hayal

dnyasn dnceleriyle younlatrr ve bunu yazya dker. Edebi

metinleri anlamak iin sz ve terkipler, edebi tarzlar hakknda n

bilgiye sahip olunmaldr yoksa iin iinden klamaz. nk okur

ilk okuyuunda anladn ve keyif aldn sanar ama iin asl

grnte ki gibi deil kelimelerin iine gizlenen derin

dncelerdir.

Bir baka ifadeyle edebi metin, duygu dnce ve hayallerin insanda

heyecan ve hayranlk uyandracak ekilde ve estetik bir yap iinde

sylenmesi ve yazlmas ile oluan edebiyat rnlerine denir.

Sanat toplum ierisinde yaayan bir birey olarak birtakm duygular

ve heyecanlar duyar ve bunlar ifade etmek ister. nne geilmez bir

yaratma, ortaya koyma arzusu ierisindedir. Sanat duygu ve

heyecanlarn eserinde dile getirir ve ruhunun derinliklerindekileri

bizimle paylar. Bylece ortaya konan eserde sanatnn kiilik

zellikleri grlr. Sanat eserini ortaya koyarken duygu dnce

ve hayalleriyle birlikte az ok kendi hikyesini de anlatr.

Sanatlar baka insanlar gibi etrafndakilerle dertlemek yerine

duygu dnce ve hayallerini kafasnda canlandrr, kurgular sonra

da eserini yazar.

Sanatlar eserlerinde, syleyeceklerini ya kendisi dorudan syler

ya da kahramanlarna syletir. Bazen bu iki tarz bir arada kullanr.

nsanda estetik duygular uyandran, insanlarn duygu dnce ve

hayal dnyasn zenginletiren dil rn eserlere edeb eser denir.

Bu anlamda hikyeler, romanlar, iirler, tiyatro eserleri, masallar vb.

trlerinde yazlanlar birer edebi eserdir. Biz bu eserleri

okuduumuzda iimizde bir coku, bir heyecan duyarz.

Malazgirt Savan konu alan bir bilimsel yaz ile edebi bir metni

karlatrdmzda edebi metinde konunun daha etkileyici bir dille

ifade edildiini, konunun estetik duygular uyandracak ekilde,

hayallerle zenginletirilerek anlatldn grebiliriz. Edebi metinde

verilmek istenen mesaj, metinde yer alan kelimelerle, cmlelerle

btnlemitir. Bir edebi metinde kelimelerin yerlerini deitirmek,

bir kelime yerine baka bir kelime koymak mmkn deildir.

Mesajn edebi metnin btnne yaylm olmas nedeniyle metinde

yer alan kelime ve cmleler bamsz olarak ele alnamaz.

Nallarmz

imek olur

Deince akmak talar.

Malazgirt Ululamas adl iirden alnan yukardaki metinde

verilmek istenen mesaj metinde yer alan btn kelime ve cmlelerle

btnlemitir. Bu yzden bu metinde yer alan unsurlar bamsz

olarak ele alamayz. Yine yukardaki metinde kelime ve cmlelerle

ilgili yer deitirme, karma ya da ekleme ilemi yapldnda metin

anlam kaybna urar.

Yukardaki metin Sultan Alp Arslan, Bizans ordusunun Anadoluda

ilerlediini duyunca sratle hareket etti. cmlesiyle

karlatrldnda kullanlan dil bakmndan nemli farkllklarn

olduu grlr. iirde kelimelerin daha ok mecaz ve yan

anlamlarnda kullanldn gryoruz. Bu da bize edebi metnin bir

zelliini gsterir.

Edeb eserlerin zellikleri yle sylenebilir:

nsanlarn duygu, dnce ve hayal dnyasn gelitirir,

zenginletirir.

Edebi eserlerin amac bilgi vermek deildir.

Edebi eserlerde sanatsal bir dil kullanlr. Mecazlar ve yan

anlamlar vardr.

Edebi metinlerde kelime ve cmleleri deitirmek mmkn

deildir.

Edebi metinler kurmaca(tasarlanm) metinlerdir.

nsanlar arasnda dostluun kurulmasn salar.

evremizdeki gzellikleri bize gsterir.

Kiinin hissettii ancak tanmlayamad duygular tanmlar.

Bir edeb eseri okuyan kii psikolojik ynden rahatlar, o

eserin kahramanyla empati kurar, onunla btnleir.

Edeb eserler yazldklar an dil, kltr ve sanat anlayn yanstr.

rnein Tanzimat Edebiyat air ve yazarlarndan Namk Kemalin

eserlerinde o devrin sanat anlayn, aile, gelenek, grenek ve

evlenme gibi konularn grebiliriz.

alar boyunca insanlar edeb metinlerle her meknda ve zamanda

anlatma, gsterime ve coku ile dile getirme biiminde kendilerini

ifade etmilerdir. Destan, hikye, roman trleriyle anlatma;

komedya, tragedya, dram, opera vb. trleriyle gsterme; iirle coku

ve heyecanlarn dile getirmilerdir.

zellikler:

lenmi bir dil ve anlatmla oluur.

nsanda gzel duygular, hayaller ve zevkler uyandrr.

nsann duygu dnce ve hayallerini besler.

Ait olduu toplumun sosyal ve kltrel zelliklerini tar.

Edeb metinlerde dil, bilgi aktarmak veya retmek amacyla

kullanlmaz. Kelimeler, gnlk hayatta, herkesin bildii, allm

anlamlaryla deil, yazarn okuyucuya sunmak istediklerine gre

yeni anlamlar yklenir. Bu bakmdan anlatmaya bal edeb metinler

ile bilimsel metinler birbirinden farkldr. Bilimsel metinlerde anlam

herkes iin ayndr. Hibir yerde ve durumda deimez. Akdenizin

bitki rts makidir. gibi bir cmle herkes tarafndan ayn ekilde

alglanr. Ancak edeb metinlerde, okuyucunun o anda iinde

bulunduu ruh hli, dnya gr, bilgi ve kltr seviyesi edeb

metnin anlamn deitirir. nk edeb metinlerdeki szler veya sz

gruplar yalnzca szlk anlamlaryla metinde yer almazlar;

bulunduklar balama (ortama) gre anlam deeri kazanrlar.

Edeb metinler yan anlam bakmndan zengindir. Kelimeler

ve kelime gruplar, metin ierisinde farkl anlamlar kazanr. Bu

nedenle edeb metinler anlam bakmndan zenginleir. Tek bir

anlamlar bulunmaz, okuyucunun bilgisi, grgs, psikolojik

durumuna gre yeniden anlamlandrlr ve yorumlanrlar.

Edebiyat ve Gereklik

Yazarlar gnlk hayatta karlatmz ya da karlaabileceimiz

nitelikteki olaylar olduklar gibi deil kendi i dnyalarnda

kurguladktan sonra da yanstrlar. Yaratlan kahramanlar

evremizdeki kiilere benzer. Yazarlar ok iyi tandklar bir ka

kiinin zelliklerini bir kii zerinde toplayabilir. Olaylar ve kiileri

iyice kurguladktan sonra eserini yazar.

Edebi metinler, yazld dnemin zelliklerinden ve o dnemdeki

her trl gereklikten belirli ller ierisinde yararlanrlar.

Edebi eserlerde gereklik, kaynan dier bilim ve bilgi alanlarnn

ortaya koyduu sonulardan alabilir.

Yine gnlk yaammzda karlaabileceimiz her trl konu edebi

esere kaynaklk edebilir.

Edeb metnin konusu, doa ile iliki hlinde olan, duyan, dnen,

tasarlayan ve yaayan insandr.

Edebiyat eserindeki ieriin gereklikle ba vardr. Eseri oluturan

yazar ya da air belli bir toplumsal gereklik iinde yaamaktadr ve

eserinde gereklii yle ya da byle yanstr.

Edebiyat eseri, yazldktan sonra da toplumsal gereklik iinde yer

alr. Sonuta o eseri okuyanlar belli bir toplumsal gereklik iinde

bulunduuna gre eserin gereklikle ba baka bir biimde

srmektedir. Ksacas yazmak da gereklikle iliki kurmann bir

yoludur.

Yazar iinde yaad gerekten yola karak eserini oluturur. Ancak

yaanan doal gereklik olduu gibi deil, edebiyatn kurallar

iinde esere yansr. Yani sanat doal gereklii konu olarak ele alp

yeni bir gereklik iinde tekrar ekillendirir, kurgular; buna edebi

gereklik denir.

Sanat; nesnel, gerek dnyann znel tasarmdr. Bu durumda

gereklikten yararlanmalar ynyle, bilimle sanatn ayr olmadn,

yalnzca yntemlerinin farkl olduunu syleyebiliriz.

Edebiyat insana zg zellikleri, kurmacann dnyasnda dile getirir.

Edebi metnin konusu; doa ile iliki halindeki en geni anlamyla

duyan, dnen, tasarlayan, yaayan insandr. Dolaysyla edebi

metinlerde insanla ilgili her konu ilenebilir.

Bilim de sanat da ayn gereklikle urar. Sanat, gereklii insana

zg zelliklerden hareketle deitirerek yeniden oluturur, bilim ise

aklar. Edebi metin yazlrken dnemin zelliklerinden ve o

dnemdeki her trl gereklikten yararlanlr. Ancak bu yararlanma,

bilimin gereklikten yararlanmasndan farkldr.

Sanat gereklii deitirip, dntrp, yorumlayp, yeniden yaratr.

Edebi metinlerde; dnemin ilmi, felsefi, teknik ve sosyal alandaki

verileri, siyasi tartmalar kurmacann olanaklaryla ilenir.

Gazete haberi, tbbi makale, szleme gibi metinler gereklii

dorudan doruya ifade eder. Roman, yk, iir gibi trler ise doal

gereklii edebi elerle birletirerek kurmaca gereklik haline

getirir. Sanat eserleri de edebiyat eserleri gibi kurmacadr.

Bir edeb eserin temel zelliklerinden biri de sanatnn, eserinde

meydana getirdii dnyadr. Edeb eserde d dnya, insan ve insana

zg zellikler kurmaca yoluyla dile getirilir. Bununla birlikte edeb

eserlerde oluturulan bu dnya tamamen hayal deildir. Yani d

dnya dediimiz gerek dnya ile balantldr. Fakat gerein

tpatp ayns da deildir.

Gerein olduu gibi yanstlmaya alld metinler, bilimsel

metinlerdir. Nasl ki bir ressamn yapt tablodaki grnt ile o

grntnn gerei arasnda ressam fark varsa, edeb eserlerde de

yazar fark vardr. Sanat, grp duyduklarndan etkilenir, onlar

yeniden biimlendirir ve hayalinde yorumlar. Bu yorumlamada air

ya da yazarn hayata bak ald eitim, yaad dnem, iinde

yaad evre etkili olur. Ayrca bilim ve bilgi alanlarnn ortaya

koyduu sonular, edebiyatn gerekliine kaynaklk eder.

Edeb metinlerin zelliklerinden biri de dikkatlere sunulan olayn

hayal olmasdr. Destan, masal, mesnev, hikye ve roman gibi edeb

eserleri, tarih, biyografi, seyahat yazs, hatra ve benzeri eserlerden

ayran hususiyet de burada aranmaldr.

Ksacas edebi metinde olay, tarih ve yaanm olandan farkldr.

Hibir romann tarih ve yaanm olay olduu gibi dikkatlere

sunduu iddia edilemez. Gerek dediimiz ey, deiiklie

urayarak edeb eserin dnyasna girer. Bundan dolaydr ki hayatn

gerei ile sanatn gerei birbirinden farkldr. En gereki olduu

iddia edilen edeb eserler dahi yaanm olan deil, geree uygun

olan dikkatlere sunar. Kurtulu Sava, tarih bir hadisedir.

Tarihiler bu hadiseyi anlatrlar, romanclar da eserlerine konu

alrlar. Tarihinin almas bir fotorafa; romancnn almas ise

resme benzer.

inde bulunduumuz, yaadmz lemin dnda edeb metinde

yer alan leme haric lem (kurmaca dnya) denir. Bu lem, insann

hayalinde oluur ve anlatma vastasyla da aksettirilir. zetle,

edebiyat, gerek hayatn yorumlanmasdr.

II. NTE: COKU ve HEYECANI DLE GETREN METNLER

(R)

iir nceleme Yntemi

Bir iir aadaki ltlere gre incelenir:

a. iir ve Zihniyet

b. iirde Ahenk (Ses ve Ritim)

c. iir Dili

. iirde Yap

d. iirde Tema

e. iirde Gereklik ve Anlam

f. iir ve Gelenek

g. Yorum

h. Metin ve air

iir ve Zihniyet

Zihniyet, bir dnemdeki sosyal, siyas, idar, adl, din, ticar hayatn

birlikte oluturduu ortamdr. Yani devrin kabul edilmi sanat zevki

ve hkim anlaydr. Bir dnemdeki din, siyasi, ekonomik, sivil,

asker hayatn duygu, anlay ve zevkler btn zihniyeti oluturur.

Bireysel farkllklar dnda bir toplumdaki bireylerde ortak olan

inanlar, yarglar ve temsiller btn de zihniyet kavramnn

iindedir. Zihniyet, bir toplum ve kltrn yelerinin ortak

tutumlarn da yanstr.

Bir eser hangi dnemde verilmise, o dnemden izler tar. airlerin

iirleri de yaadklar dnemden izler tar. airlerin iirlerinde de

yaadklar dnemin sosyal ve siyasal olaylarn, kltrn,

ilikilerini, inanlarn, sanat zevkini grmek mmkndr.

Dolaysyla bir iiri incelerken, o iirin yazld dnemin ve airin

zellikleri gz nne alnmaldr.

airler dnemin zihniyetinden etkilenirler. Hemen her air, yaad

dnemin zihniyetinin etkisi altnda kalr. Dolaysyla dnemin

zihniyetinin bilinmesi, iirdeki iletinin anlalmasna yardmc olur.

Sosyal, siyasal ve toplumsal olaylarn, inanlarn vb. iir zerinde

etkisi olur. Dil bilgisi kurallar da iirlerin yazld dnemden

etkilenir.

Baka sanat bilmeyiz, karmzda dururken

Yazlmam bir destan gibi Anadolumuz

Arkada, biz bu yolda trkler tuttururken

Sana uurlar olsun Ayrlyor yolumuz!

(Faruk Nafiz amlbel)

Faruk Nafiz, bu dizeleri, Mill Edebiyat akmnn temel ilkelerinden

biri olan Trkeyi sadeletirme anlayna bal kalarak yaln bir dille

yazmtr. Bu dizelerde air, kendi dnemi iinde Trk airine

sanatn kaynan ve malzemesini gsteriyor. Batdan alnma, kuru

bir taklide dayal, havada kalan soyut ve bizimle ilgisi olmayan Bat

sanat yerine bizim kendi sanatmz, kendimiz kurmamz gerektiini

sylyor. Ona gre Anadolu, mill sanat retimi iin bakir bir

alandr. Hem tabii gzellikleri hem insanlarnn kltr zenginlikleri,

gnl dnyalarnn renklilii, insani, meden kimlik ve kiilikleri

sanat ve edebiyat iin yararlanlacak zengin ve nemli bir kaynaktr.

iirde Ahenk (Ses ve Ritim)

Ahenk: Ahenk kelimesi uyum anlamna gelmektedir. Edebiyatta ise

kelimelerin birbiriyle ses ve anlam bakmndan etkileyici bir btn

olmas anlamndadr.

iirde ahenk; ustaca kullanlan ses ak, syleyi, ritim, l ve her

trl ses benzerliiyle salanr. iirde ahengi salamak iin l,

uyak, vurgu, tonlama gibi deiik unsurlar kullanlr.

iirde ahengi salayan unsurlar yle sralayabiliriz:

1) Vurgu: Bir kelimede hecelerden birinin dierlerine gre daha

baskl, daha kuvvetli sylenmesidir. Vurgu hem kelimenin anlamn

glendiren hem de iiri ahenkli klan bir unsurdur. Vurgulama ve

tonlama iirin ahengini ve etki gcn bir kat daha artrr.

r:

Gk sar toprak sar, plak aalar sar

Arkada zincirlenen Toros Dalar

2) Tonlama: Anlatlmak istenen duygu veya dncenin daha etkili

ifade edilebilmesi iin ses tonunu deitirerek okumaya tonlama

denir. Bylece acma, znt, zlem, hayranlk, sevgi gibi duygular

belirginlik kazanr.

r:

Bir sarsnt Uyandm uzun sren uykudan,

Geiyordu araba yola benzer bir sudan.

3) l: Ahengi salamak iire belli bir dzen vermek iin iirlerde

eitli ller kullanlr. Trk edebiyatnda hece ve aruz ls

olmak zere iki eit l kullanlmtr.

a) Hece ls: iirdeki tm dizelerin hecelerinin saysnn eit

olmas esasna dayanr.

Hece ls Trklerin bulduu bir ldr.

Bilinen en eski Trk iirlerinde de bu l kullanlmtr.

7li, 8li, 11li hece ls kalplar en ok kullanlan kalplardr.

Durak: l kalplar ierisindeki durma yeridir. Hece lsnde

duraklar szckleri blmez.

b) Aruz ls: Dizelerdeki hecelerin aklk kapallk esasna bal

olan bir l sistemidir. Sonu nl ile biten heceler ak, sonu

nszle biten heceler de kapal hece olarak adlandrlr. Ayrca

uzun nll heceler ile dize sonundaki heceler daima kapal kabul

edilir. Aruz lsnde duraklar szckleri blebilir.

O be nim mil / le ti min yl / d z dr par / la ya cak

. . - - . . - - . . - - . . -

Fe i la tn Fe i la tn Fe i la tn Fe i tn

Aruz vezninde hecelerin ksal ve uzunluu esas olduu iin baz

Trke kelimeler ksa olduu halde vezin gerei uzun okunur; buna

imale denir. male ksa heceyi uzun yapar. Arapa ve Farsa

kelimelerdeki baz uzun seslerin vezin gerei ksa okunmasna da

zihaf denir. Sessiz bir harfle biten kelime vezin gerei ak olmas

gerekirse, kendinden sonra sesli ile balayan bir hece varsa birinci

kelimenin sonundaki harf, ikinci kelimenin ilk hecesine ulanr. Buna

ulama denir. Ulama kapal heceyi ak yapar.

c) Serbest l: Herhangi bir sisteme bal olmayan

ldr.19.yzyl sonlarndan itibaren edebiyatmza girmitir.

4) Uyak (Kafiye) ve Redif:

Uyak: Dize sonlarnda bulunan ve grevleri farkl olan ses veya ek

benzerlikleridir.

Redif: Msra sonlarnda bulunan ayn grevdeki ses, ek ve kelime

tekrarlardr.

Her yalana kanmm kafiye:an

Her sze inanmm redif: mm

Ben artk sevgiden de

Bkmm, usanmm

Uyak eitleri

a) Yarm Uyak: Sadece bir nszn benzemesiyle oluan kafiyeye

yarm uyak denir.

Ecel bke belimizi

Syletmeye dilimizi

Hasta iken halimizi

Soranlara selam olsun

b) Tam Uyak: Biri nl biri nsz olmak zere iki sesin benzerliiyle

oluan uyaa tam uyak denir.

Ben gideyim yol gitsin, ben gideyim yol gitsin;

ki yanmdan aksn bir sel gibi fenerler

Tak, tak ayak sesimi a kpekler iitsin

Yolumda bir tak olsun zulmetten ta kemerler

c) Zengin Uyak: En az sesin benzerliiyle oluan uyaa zengin

uyak denir.

Bir idamlk Ali vard, asld

Kaydn dtler, mhr basld

Geti gitti, birka gnlk fasld.

d) Cinasl Uyak: Ayn seslerden oluan; fakat farkl anlamlar

karlayan kelimelerle yaplan uyaa cinasl uyak denir. Cinas bir

kelimenin tekrar deildir. Ayn kelimenin ayn anlamla tekrar

etmesine redif denir.

r:

Kalem byle alnmtr yazma

Yazm ka uymaz km yazma

Bu beyitteki yazma szcklerinin yazm ayndr; ancak birinci

dizede kaderime anlamnda ikinci dizede ise yaz mevsimi anlamnda

kullanldndan cinasl uyaktr.

NOT: Yazmlar ve anlamlar ayn olan iki szck redif; yazmlar

ayn ancak anlamlar farkl olan iki szck cinasl kafiye oluturur.

NOT: Uzun okunan nller iki ses deerinde kabul edilir.

Uyak Dzeni (emas) ve eitleri

iirler uyaklan bakmndan drde ayrlr:

a) Dz uyak: Uyakl kelimeler aaxa veya aaab eklinde sralanmsa

buna dz uyak denir.

Hi anlmaz olmu atalar ad

Beikte brakm ana evlad

Krlm yetimin kolu kanad

Zulm penesinden aman kalmam

b) apraz uyak: Uyakl kelimeler abab eklinde sralanmsa buna

apraz uyak denir.

Sokaktaym kimsesiz bir sokak ortasnda

Yryorum arkama bakmadan yryorum

Yolumun karanla saplanan noktasnda

Sanki beni bekleyen bir hayal gryorum

Necip Fazl Ksakrek

c) Sarma uyak: Uyakl kelimeler abba eklinde sralanmsa buna

apraz uyak denir.

En son Bekta Aa kt diz st

Titrek elleriyle gererken yay

Her yandan bir merak sard alay

Ok utu, hedefin kalbine dt

d) Mani tipi uyak: Mani tipindeki iirlerde kullanlan uyak trdr.

aaxa eklinde uyaklanr. Tek drtlk iin geerlidir.

Dalarda kar kalmad

Gzlerde fer kalmad

Daha yazacak idim

Ktta yer kalmad

5) Aliterasyon ve Asonans:

Bir iirin dizelerinde srekli ayn nszn tekrarlanmasndan oluan

ahenge aliterasyon denir.

Bir iirin dizelerinde srekli ayn nlnn tekrarlanmasyla oluan

ahenge asonans denir.

Senin kalbiden srgn oldum ilkin btn srgnlklerim bir bakma bu

srgnn bir srei

harfi ile asonans, s harfi ile aliterasyon yaplmtr.

iir Dili

iir insann duygu, coku, zlem ve hayallerini kendine zg bir

dille ifade eder. Dili daha canl, daha gzel ve daha etkili hle

getirerek ona bir kimlik kazandrr. air gnlk dildeki szckleri

zenle seer. Onlara yepyeni anlamlar kazandrr. Kullanlan dile

yeni deerler ve anlamlar kazandrr. Benzetmelere, deimecelere

(mecaz) yer verir. Somut varlklar soyutlatrr, soyutlar da

somutlatrr. Bylece duygu ve dncelerine bir anlam derinlii

kazandrr. airler, iirlerini tekdzelikten kurtarmak iin

sanatlardan yararlanmtr. Bylece iir, daha ilgi ekici, merak

uyandrc bir hl almtr. airlerin yararlandklar belli bal sanatlar

unlardr:

Tebih (Benzetme)

Aralarnda ilgi bulunan iki eyden gsz olan gl olana

benzetme sanatdr. Tebihte drt unsur vardr:

Kendisine benzetilen, benzerlik kurulan unsurlardan

nitelike daha stn, daha gl olandr.

Benzeyen, benzerlik kurulan unsurlardan nitelike daha

zayf, daha gsz olandr.

Benzetme yn, birbirine benzetilen unsurlar arasndaki

benzetme ilgisidir.

Benzetme edat, benzetme yaparken kullanlan kadar, gibi,

sanki vb. edatlardr.

Annesinin elleri pamuk gibi yumuakt. cmlesinde tebih sanat

vardr. Annenin elleri sz pamuka benzetilmitir. Bu tebihin

unsurlarn inceleyelim:

Annesinin elleri pamuk gibi yumuakt.

benzeyen kendisine benzetilen benzetme edat benzetme yn

Drt unsuru da bulunan benzetmelere tam tebih ad

verilir.

Sadece kendisine benzetilen ve benzeyen unsurlaryla

yaplan benzetmelere tebih-i beli denir.

Glnce inci dileri ne gzel parlyor. cmlesinde diler

sz inciye benzetilmitir, inci kendisine benzetilen,

diler de benzeyendir. Yalnzca bu iki unsur olduundan

burada tebih-i beli vardr.

stiare (retileme)

stiare, kendisine benzetilen veya benzeyen ile yaplr. stiare

ikiye ayrlr:

a. Ak istiare: Kendisine benzetilen ile, yani benzetmenin gl

unsuruyla yaplan istiaredir. airler; daha ok, ak istiareyi

kullanmlardr.

Sabahtan uradm ben bir fidana

Dedim mahmur musun, dedi ki yok yok

dizelerinde fidan szcnde ak istiare vardr, sevgili, fidana

benzetilmitir. Sevgili benzeyen, fidan kendisine benzetilendir.

Grld gibi yalnzca kendisine benzetilen, yani fidan szc

kullanlm, bununla da sevgili kastedilmitir.

b. Kapal istiare: Sadece benzeyen unsuruyla yaplr.

Dallarn boynu bkk

Kederliyiz der gibi

Bu dizelerde dallar boynu bkk sznden de anlalaca zere

insana benzetiliyor. Burada sadece kendisine benzetilen

durumundaki insandan sz edilmemi, kapal istiareye

bavurulmutur.

Mecaz- Mrsel (Ad Aktarmas)

Aralarnda anlam ilgisi bulunan szlerden birini dierinin yerine

kullanma sanatna mecaz- mrsel denir. Mecaz- mrsel sanatnda

benzetmeden yararlanlmaz.

Beyolu tepinirken alar Karacaahmet

dizesinde Beyolu szyle, orada yaayan insanlar.

Karacaahmet szyle de mezarlk kastedilmitir.

Tecahl-i Arif

airin bildii bir konuyu bilmiyormu gibi aktarmasna dayanan bir

sanattr.

Ge fark ettim tan sert olduunu

Su insan boar, ate yakarm

dizelerinde air, tan sert olduunu, suyun insan boduunu,

atein yaktn elbette biliyor. Ancak bunlar bilmiyormu gibi bir

tavr taknarak tecahl-i arif sanat yapyor.

Tehis (Kiiletirme)

nsan dndaki varlklar, insana zg niteliklerle aktarma sanatdr.

Ay suda bestelerken en gzel arksn

Kreklerim de suya en derin iiri yazd

dizelerinde ay ve krekler insana zg niteliklerle

aktarldndan tehis sanat yaplmtr. nsana zg bir zellik olan

ark bestelemek, Aya; iir yazmak ise kreklere verilmitir.

ntak (Konuturma)

nsan dndaki varlklar konuturma sanatdr.

idem der ki ben elym

Yiit bana belym

dizelerinde sz edilen idem insan dndaki bir varlktr.

idem der ki szyle idem konuturulduundan intak sanat

yaplmtr.

Tekrir

Bir ahenk yaratmak iin ayn szcklerin tekrarlanmasna dayanan

sz sanatdr.

Neysen sen, nefes sen, neylersin neyi

Neyzensen, nefessen, neylersin neyi

dizelerinde ayn szcklerin tekrar edildiini gryoruz. Dolaysyla

tekrir sanat yaplmtr.

Mbalaa (Abartma)

Bir olay, durumu ya da varl olduundan byk ya da kk

olarak anlatmaya mbalaa denir.

Horoz deil katr idi

Dadan odun getirirdi

Her ileri bitirirdi

il horozum kayboldu

dizelerinde horozun katr kadar olmas, dadan odun getirmesi, her

ileri bitirmesi gerek yaamda olabilecek eyler deildir.

Dolaysyla burada mbalaa sanat yaplmtr.

Tezat

Bir konuyu ortaya koyarken onunla ilgili kart szckleri bir arada

kullanma sanatdr.

Neden byle dman grnrsnz

Yllar yl dost bildiim aynalar

dizelerinde air aynalarla ilgili dncesini aktarrken dman ve

dost szcklerini kullanmtr. Bunlar kart szcklerdir.

Tevriye

Tevriye sanat, birden ok anlam tayan szcklerle yaplr.

Szcn birden ok anlama gelecek biimde kullanlmasna

dayanan bir sanattr. Tevriyede genellikle szcn yakn anlam

vurgulansa da uzak anlam kastedilir.

Bir buse mi, bir gl m verirsin dedi gnlm

Bir nim tebessmle o fet gl verdi

dizelerinde gl verdi szyle tevriye sanat yaplmtr. Bu

szden gl ieini verdi ve glmsedi anlamlar kar. Ancak

air, sevgilinin gl ieini verdiini sylese de asl olarak

glmsediini vurgulamak istemitir.

Hsn-i Talil

Bir olayn meydana geliini gerek nedeninin dnda hayal ve gzel

bir nedene balama sanatdr.

Ayrlk hasretine ierledi gller

Yapraklann dkverdi birer birer

dizelerinde gllerin yapraklarn dkmesi, ayrlk hasreti ekme

nedenine balanmtr. Oysaki gllerin yapraklann dkmesinin

gerek nedeni bu deildir.

Telmih

Gemiteki, herkese bilinen bir olay ya da nemli bir kiiyi

hatrlatma sanatdr.

Ne byksn ki kann kurtaryor Tevhidi

Bedrin aslanlar ancak bu kadar anl idi

dizelerinde telmih sanat yaplmtr. Bedrin aslanlar szyle

Bedir Sava hatrlatlmtr.

Kinaye

Hem gerek hem mecaz anlama gelebilecek szlerle yaplan bir

sanattr. Kinayenin bulunduu szn gerek anlam ksa da asl,

mecaz anlam kastedilir. Deyim ve ataszlerinde kinayeye sk sk

bavurulmutur.

Ate dt yeri yakar.

atasznde kinaye vardr. Gerek anlamda atein dt yeri

yakt dorudur. Bu atasznn mecaz anlam ise bir derdin,

skntnn, en ok, onu eken kiiyi etkilediidir. Bu atasznde de

kastedilen, gerek deil mecaz anlamdr.

Aliterasyon

iirde ahengi yakalamak iin ayn seslerden oluan szcklerin bir

arada kullanlmasdr. Aliterasyon nsz harflerle yaplr.

Dern- snede zahm- nihn msn a gnl

Elemle h eken bir dehn msn a gnl

dizelerinde n nszleriyle aliterasyon yapldn gryoruz.

Cinas

Yazllar ayn anlamlar ayr szckleri dize sonlarnda kullanma

sanatdr.

Byle balar

Yr ban byle balar

Gl amaz blbl tmez

Yklsn byle balar

dizelerinde balar szcyle cinas sanat yaplmtr.

iirde Yap

iirin yaps anlam ve ses kaynamasndan oluur. Anlam ve ses

kaynamasndan oluan nazm birimlerine beyit, kta, bent, msra

gibi isimler verilir. Dize, beyit, drtlk gibi birimlerle l, kafiye

dzeni, tema ve imgeler belli bir btn oluturarak iirde yapy

meydana getirir.

Nazm Birimi

Bir iirde anlam btnln salayan en kk birime nazm

birimi denir. Trk edebiyatnda deiik dnemlerde fark nazm

birimleri kullanlmtr.

Msra (dize): Coku ve heyecan dile getiren metinlerde, yani iirde

yapy meydana getiren her bir satra msra ya da dize denir. Msra

anlaml en kk nazm birimidir. Bu, bir iirin paras olabilecei

gibi, kendi iinde bamsz bir btn de olabilir. Bir iirin iinde her

ynyle en gl, gzel, aklda kalan ve dikkat eken msraya msra-

i berceste denir.

Olmaya devlet cihanda bir nefes shhat gibi

Kanuni

Beyit: ki msradan meydana gelen nzm parasna beyit denir.

Divan edebiyatnda gazel, kaside gibi nazm ekilleri beyitlerden

meydana gelir.

Bir sz dedi canan ki keramet var iinde

Dn giceye dair bir iret var iinde

Bent: Bir iiri meydana getiren blmlerden her birine bent denir.

Beyit ve drtlkte dize says bellidir, ancak bentlerde dize says

deiebilir.

Leylak getiriyorsun bana gneli bir gn

Onu salarndan topladn belli

Bir leylak bahesisin karmda

Byle kucanda kalsa daha iyi

Bir vazoya brakp gidiyorsun

Sen gidiyorsun leylaklar kalyor mu sanki

nce renkleri gidiyor arkandan

Nesi varsa gidiyor soyunarak

Drtlk (kta): Drt dizeden oluan nazm birimine kta denir.

Bir gece misafirim olsan yeter

Dolar odama lavanta kokusu

Sour sevincinden srahide su

Ay pencereden durup durup gler

(Cahit Stk Tararc)

NAZIM EKLLER

Kafiye rgsne ve msra saylarna gre manzumelerin ald

biime, sunduklar grnme nazm ekli denir. Trk edebiyatnn

deiik dnemlerinde kullanlan nazm ekilleri unlardr:

slamiyet ncesi Trk iiri Nazm ekilleri

Kouk: Sr denilen srek avlar srasnda sylenen

iirlerdir. Konusu daha ok doa, ak, sava ve yiitliktir.

Sagu: Yu ad verilen lm trenlerinde, len kiilerin

erdemlerini ve duyulan aclar dile getiren iirlerdir.

Destan: Toplumu derinden etkileyen olaylar sonunda halk

arasnda kendiliinden oluan uzun nazm trdr.

Halk iiri Nazm ekilleri

Anonim halk edebiyat nazm ekilleri:

Mani: Bata ak olmak zere hemen her konuda, 7li hece

lsyle sylenir, tek drtlkten oluur. Kafiye rgs aaxa

biimindedir. Asl anlatlmak istenen son iki dizede verilir.

Dz, kesik, cinasl, yedekli, artk mani gibi eitleri vardr.

Ninni: Annenin ocuunu uyutmak iin kendine zg bir

ezgiyle syledii iirlerdir. Belli bir kafiye ls olmad

gibi, ou zaman dizeler arasnda tam bir l birlii de

grlmez. Matta ninnilerin drtlkler halinde olmayanlar

da vardr.

Trk: Ezgi eliinde sylenir. Genellikle hece vezninin 7, 8

ve 11li kalplaryla sylenir. Her kta trknn asl

szlerinin bulunduu bent ile nakarattan meydana gelir.

Nakarat her bendin sonunda tekrarlanr. Bu ksm balama

veya kavutak diye de bilinir. Ezgilerine gre, krk havalar

(usull ezgiler), uzun havalar (usulsz ezgiler) olmak zere;

konularna gre ocuk trkleri, tabiat trkler, ak

trkleri, kahramanlk trkleri, askerlik trkleri;

yaplarna gre mani ktalarndan kurulu trkler,

drtlklerle kurulu trkler olmak zere eitleri vardr.

At: len kiinin ardndan duyulan aclar dile getiren

iirlerdir.

k edebiyat nazm ekilleri:

Koma: 11li hece lsyle ak, ayrlk, gurbet, sevgi, doa,

yiitlik gibi geni ereveli konular ilenir. Genellikle 3 ila 5

drtlkten oluur ancak daha fazla drtlkten oluanlar da

vardr. Kafiye dzeni abab, cccb, dddb eklindedir. Son

drtlkte airin mahlas bulunur. Konularna gre

gzelleme, koaklama, at, talama adl trleri vardr.

Semai: Koma ile ayn konular ilenir. Kafiye dzeni koma

ile ayndr. 8 li lyle sylenir. 3-5 drtlkten oluur.

Komadan ezgisi, drtlk says ve ls bakmndan

ayrlr.

Varsa: Toros Dalar ve Adana civarnda yaayan

Varsak boylarnn syledikleri iirlere denir. Kafiye dzeni

komadaki gibidir. 8li lyle sylenir. Bre, behey, hey

szleri sklkla kullanlmtr. En az 3, en fazla 5 drtlkten

oluur. Hayattan ve talihten ikyet gibi konular ilenir.

Destan: 11li hece lsyle sylenir. Kafiye dzeni koma

ile ayndr. Ayaklanma, ktlk, sava, hastalk gibi toplumsal

konular ilendii gibi bireysel konularn ilendii destanlar

da vardr. Drtlk saysnda snrlama yoktur.

Tekke-tasavvuf edebiyat nazm ekilleri:

lahi: Tekke edebiyatnn ana nazm trdr. 7, 8 ve 11li

hece lsyle sylenir. Fanilik, Allah sevgisi, nefsin

ldrlmesi temel konusudur. En byk ustas Yunus

Emredir.

Nefes: lahilerin konularnn Bektailerce sylenmesi sonucu

ortaya km trdr.

Deme: Alevi tekkelerinde tren srasnda makamla ve sazla

sylenen iirlerdir.

Nutuk: Tekke edebiyatnda pirlerin ve mritlerin, tarikata

yeni giren mritleri bilgilendirmek tarikat derecelerini ve

tarikat adabn retmek amacyla sylenen didaktik

iirlerdir.

Devriye: Evrendeki canl cansz her eyin Allahtan geldiini

ve yine ona dneceini ifade eden devir kuramn yanstan

iirlerdir.

athiye: Din ve tasavvufi halk iirinde genel olarak mizahi

manzumelere athiye ad verilir. nanlardan teklifsizce,

alayl bir dille sz eder gibi sylenen iirlerdir.

Divan iiri Nazm ekilleri

Beyitle kurulan nazm biimleri:

Gazel: Gzellik, ak, kadn, arap gibi konular iler.

Araplardan Farslara, onlardan da Trklere gemitir. lk

beytine matla son beytine makta denir. Makta beytinde

airin mahlas kullanlr. En gzel beytine beytl-gazel ya

da ah beyit denir. Gazelin btn beyitlerinde ayn konu

ileniyorsa buna yek-ahenk gazel denir. Btn beyitler

ayn syleyi gzelliine sahip ise buna yek-vz gazel

denir. aa, ba, ca da eklinde rglenir. En az 5 en fazla

15 beyitten oluur.

Kaside: Din ve devlet byklerini vmek amacyla yazlan

iirlere denir. En az 33 en fazla 99 beyitten oluur. Kafiye

dzeni gazelle ayndr. lk beytine matla, son beytine makta,

airin adnn bulunduu beyte ta beyit, en gzel beytine

beytl-kasid ad verilir. Alt blmlerinden oluur. Nesib,

kasidenin giri blmdr. Girizgh, konuya giri

niteliinde olan blmdr. Methiye, vlecek olan kiinin

yceliklerinin sraland blmdr. Fahriye, airin kendini

vd ksmdr. Tegazzl, air bu blmde bir gazele yer

verir. Dua blmnde, vlen kiinin baars iin Allaha

dua edilir. Konularna gre deiik isimler alr: Allahn

birliini anlatan kasidelere tevhit, Allaha dua etmek ve

yalvarmak iin yazlanlara mnacaat, herhangi bir ahs

vmek iin yazlanlara methiye, Peygamberleri vmek iin

yazlanlara naat, birini eletirmek iin yazlanlara

hicviye, len birinin arkasndan yazlanlara mersiye

denir.

Mesnevi: Beyit says snrszdr. Konu snrlamas yoktur.

Genellikle sava, ak, tarihi olaylar, din olaylar gibi konular

ilenir. Her beyiti kendi arasnda kafiyelidir. Uyak dzeni aa,

bb, cc, dd, ee eklinde devam eder. Be mesneviden oluan

eserlere hamse denir.

Mstezat: Gazelin zel bir biimine denir. Uzun dizelere ksa

bir dize eklenerek yazlr. Uzun ve ksa dizeler gazel gibi

kendi aralarnda uyaklanr. Ksa dizelere ziyade ad verilir.

Kta: Genellikle iki beyitten oluur. 9 ila 10 beyte kadar

yazlanlar da vardr. Matla ve mahlas beyti yoktur. xa, xa,

xa biiminde rglenir. Felsef, tasavvuf bir fikir, bir

hayat gr, bir nkte, bir kiiyi vme ya da yerme, bir

olayn tarihi ktann konusu olabilir.

Drtlklerle kurulan nazm biimleri:

Rubai: Tek drtlkten oluur. aaxa biiminde rglenir.

Aruzun belli kalplaryla yazlr. Hayatn anlam ve hayat

felsefesi, dnyann nimetlerinden yararlanma ve lm gibi

konular ilenir. ran edebiyatna ait bir trdr.

Tuyu: Divan edebiyatna Trklerin kazandrd bir nazm

eklidir. aaxa biiminde rglenir. Tek drtlkten oluur.

Felsefi konular ilenir. Mahlas kullanlmaz.

ark: Besteyle okunmak iin yazlr. Drtlk says 3 ile 5

arasnda deiir. Birinci drtlkte 2. ve 4. dizeler dier

drtlklerde 4. dizeler aynen tekrarlanr. Buna nakarat denir.

Trklerin divan edebiyatna kazandrd bir trdr. Ak,

sevgi, gnlk hayat gibi konular ilenir. Halk deyilerine ve

syleyilerine yer verilir.

Murabba: Drt dizelik ktalardan oluur. Drtlk says 3-7

arasnda deiir. Her konuda yazlr, aaaa, bbba, ccca

biiminde rglenir.

Bentlerle kurulan nazm biimleri:

Terkib-i bent: Bentlerle kurulmu olan bir nazm eklidir.

Her bent 7 ile 10 beyitten oluur. Bent says 5 ile 15

arasndadr. Bentleri birbirine balayan beyitlere vasta

beyti denir. airin toplumsal ve felsefi konulardaki

dnceleri konu olarak ilenir.

Terci-i bent: Terkib-i bente benzer. Yalnz burada bentler

arasndaki vasta beyti aynen tekrarlanr. Konu olarak daha

ok Allahn kudreti, kinatn srlan ve kainatn ztlklar gibi

konulara yer verilir.

Musammat: Bendlerden kurulu nazm biimlerine

(murabba, muhammes, mseddes, msebba, msemmem,

mtessa, muaer, terbi, tahmis, tadir, tesdis, tesbi, tesmin,

tes-i, tair, terkib-i bend ve terci-i bend) verilen genel addr.

Bat Edebiyatndan Alnan Nazm ekilleri

Sone: 14 dizeden oluur ve daha ok lirik konular ilenir.

Kafiye rgs yledir: abba abba ccd ede Her trl konu

ilenebilir. Son dize, duygu ynnden en baskn dizedir.

Edebiyatmza Servet-i Fnun Dneminde. Fransz edebiyat

etkisiyle gemitir.

Terza-rima: er msralk bentlerle yazlm bir nazm

eklidir. Bent says belirsizdir. Tek bir msra ile sona erer.

Kafiye emas yledir: aba bcb cdc ded e.

Triyole: 10 dizeden oluur. nce iki msral ksm, sonra

drder msral iki ksm gelir. Birinci ksmn ilk msras

birinci drtln sonunda, yine birinci ksmn ikinci msras

ikinci drtln sonunda tekrarlanr, ab aaaa bbbb

biiminde rglenir.

iirde Tema

Konu: zerinde sz sylenilen, fikir yrtlen, yaz yazlan

herhangi bir olay, dnce veya duruma konu denir.

Tema: iirde dile getirilen duygu, dnce ve hayale tema denir.

airin iirinde okura iletmek istedii duygu ve hayaller o iirin

temasn oluturur. Bu, karamsarlk, yalnzlk, zlem, sevgi vs.

olabilir.

iir bir dnce yazs olmad iin tema szcnden daha ok

esrede dile getirilen duygu ve hayali anlamalyz.

iirde tema kimi zaman bir ak, ayrlk acs, lm korkusu gibi

bireysel duygular kimi zaman da baka insanlar iin zntlerin yer

ald toplumsal konular da ierebilir.

Uun kular uun doduum yere

imdi dalarnda mor smbl vardr

Ormanlar koynunda bir serin dere

Dikenler iinde sar gl vardr

Bu dizelerde yurt zlemi vardr. air, yurt zlemi ektiini kularn

doduu yere umasn istemesinden, dalarnn gzelliklerinden

sz etmesinden anlyoruz.

Gn Eksilmesin Penceremden

Ne doan gne hkmm geer,

Ne halden anlayan bulunur;

Ah aklmdan lmm geer;

Sonra bu ku, bu bahe, bu nur.

Ve gnl Tanrsna der ki:

- Pervam yok verdiin elemden;

Her mihnet kabulm, yeter ki

Gn eksilmesin penceremden!

Cahit Stk TARANCI

iirin konusu: nsann hayata bal olmas.

iirin temas: Btn zorluklara ramen hayat gzeldir. nemli olan,

yaanan olumsuzluklarna ramen hayat sevmektir.

iirde Gereklik ve Anlam

Sanat ya da edebiyat, bir nevi gerein yorumlanarak

anlatlmasdr. ifadesinden hareketle iirde de gerein deitiini

syleyebiliriz. iirdeki gereklik, somut bir anlayla snrl deildir.

Bu gereklik, insann sadece yaadklaryla deil; sezgileri, tasarlar

ve izlenimleriyle de ilgilidir.

air, iirinin her okuyanda farkl duygular uyandrmasn amalar.

Bu nedenle kelimelere yeni anlamlar ykler. Bu anlamlar okuyucu

kendisi hisseder. Bu ekilde iirde farkl bir gereklik ortaya kar.

AT

Bin gemle balanan yaz at aha kalkyor

Gittike ykselen ba Allaha kalkyor

Son maceray dinlememi varsa anlatn

Zaptetmek isteyenler o marur, asil atn

Beyhudedir her uzvuna bir halka bulsa da

Botur kpkl azna gemler vurulsa da

Cotuka byle sel gibi barnda hisleri

Bir gn banda kalmayacak seyisleri

Son anl macerasn tarihe anlatn

Zincir iine bal duran kahraman atn

Gittike ykselen ba Allaha kalkyor

Asrn ba edi sand at aha kalkyor

(Faruk Nafiz amlbel)

Faruk Nafiz amlbelin bu iiri temsili istiarenin en nl

rneklerinden biridir. Bu iirde Trk ulusu ata; atn ahlan

halkn dmana bakaldrmasna; atn azna gem vurulmak

istenmesi ulusal bamszln yok edilmeye allmasna; seyis ise

yurdu igal eden dmana benzetilmitir. iirde betimlenen at, eitli

ynlerden Trk ulusunu temsil etmitir.

iir ve Gelenek

iir gelenei daha nce yaam airlerin eserleriyle olumutur.

Gelenei oluturan airler arasnda sanat anlay bakmndan iliki

vardr. Halk ve aydn, tarihi ak ierisinde kendi dilleriyle kendi iir

geleneklerini oluturmulardr.

Bir toplumda kuaktan kuaa iletilen kltrel deerlere,

alkanlklara bilgi, tre ve davranlara gelenek denir. Dn

gelenei, mevlid gelenei, bayram gelenei gibi.

iir gelenei daha nce yaam airlerin eserleriyle olumutur.

Gelenei oluturan airler arasnda sanat anlay bakmndan iliki

vardr. Halk ve aydn, tarihi ak ierisinde kendi dilleriyle kendi iir

geleneklerini oluturmulardr.

rnein Murat obanolu, gelenei Trk edebiyatnn balang

tarihine dayanan halk edebiyatnn bir temsilcisidir. O, drtlklerle

ve hece vezniyle iir kozasn olutururken iinde yaad kltrel

ortamn etkisiyle farkl kavramlara ve kelimelere yer vererek

gelenein iinde zgnlemitir.

Trk edebiyatnda iir gelenei vardr:

1. Halk iiri Gelenei ve zellikleri

Halkn iinden yetimi ve ou okur-yazar olmayan

sanatlar tarafndan oluturulmutur.

iirler, sade bir halk Trkesiyle sylenmitir.

Nazm birimi olarak drtlk kullanlmtr.

Hece vezni kullanlmtr.

Kafiyeye nem verilmitir.

Ak, tabiat, tasavvuf, yiitlik gibi konular ilenmitir.

iirler hazrlksz olarak sylenmitir.

Genellikle yarm kafiye kullanlmtr.

Gelenek usta-rak ilikisiyle bugne kadar gelmitir.

Koma, semai, varsa, destan, ilahi, nefes, mani, trk gibi

nazm ekilleri vardr.

Halk iiri geleneinin en gl temsilcileri Karacaolan, k

Seyrani, Pir Sultan Abdal, Dadalolu, Yunus Emre,

Kaygusuz Abdal, Erzurumlu Emrah ve Gevheridir.

Bu gelenein son dnem temsilcileri arasnda k Veysel,

Murat obanolu, k Reyhani, k eref Talova ve k

Mahzuninin nemli bir yeri vardr.

2. Divan iiri Gelenei ve zellikleri

Divan edebiyat, saray ve evresinde gelien ve aydn

zmreye hitap eden bir edebiyattr. Klasik Trk Edebiyat

ismiyle de anlr.

Bu dneme ait airlerin, iirlerini topladklar divan ad

verilen birer defterleri vardr. Her airin bir divan olduu

iin, divan edebiyat ifadesi daha yaygndr.

Divan iirinin dilinde Arapa ve Farsa kelime ve

tamlamalar ska grlr. Bu dnemin Trkesine Osmanl

Trkesi denir.

Nazm birimi beyittir.

Aruz vezni kullanlmtr.

iirlerde ak, tabiat, din, tasavvuf gibi genellikle ferdi

konular ilenmitir.

iirlerde konu btnlne ve btn gzelliine deil, beyit

gzelliine yer verilmitir. Yani en gzel iiri yazmak deil,

en gzel beyti yazmak amalanmtr

Kaside, gazel, mesnevi, murabba, terkib-i bend, rubai, ark

gibi nazm ekilleri vardr.

3. Modern iir Gelenei ve zellikleri

Bu iir geleneinde iirde lnn, nazm biriminin ve

kafiyenin art olmad savunulmu ve lsz ve kafiyesiz

iirlerin rnekleri verilmitir.

Sanatl syleyiin yerine yaln ve tabii syleyi

benimsenmitir.

Her trl konu ilenmitir.

Nazm birimi kullanlmamtr.

Serbest iir tarz benimsenmitir.

iirlerde szck dizilii ve i ahenk n plandadr.

iir ve Yorum

Okuyucun metni kendi birikimlerine, zelliklerine, kltrne,

zevkine ve hayal gcne gre anlamlandrmasna yorum denir.

Gzel bir yorum iin:

ncelikle iirin yapsal zelliklerini, dil ve slubunu,

temasn belirlememiz gerekir.

Sonra iirin yazld dnemin artlarna ve airin zihniyetine

(edebi kiiliine) bakmamz gerekir.

iirin bal olduu gelenein zelliklerini bilmemiz gerekir.

iirin ok anlaml bir metin paras olduunu unutmamz

gerekir.

iirde Anlam

Anlam, iletiim srasnda iletinin alcda uyandrd her

trl etkidir.

Her anlam bir balamda oluur ve farkl balamlarda farkl

alglanabilir.

Her iirin anlam birbirinden farkldr ve iiri her okuyan

farkl bir ekilde anlamlandrr.

Bir iirin eitli zamanlarda, farkl kiilerce deiik

yorumlanabilmesi iirin ok anlamllndandr.

Okurun bilgi, kltr seviyesi, zevk ve anlay, ruh hli, ya,

yaad ortam iiri farkl anlamlandrmasnda etkilidir.

Bir iiri yorumlarken unlara dikkat etmek gerekir:

iirin yazld dnemin artlarna,

airin edeb kiiliine,

airin bal olduu gelenein zelliklerine,

iirin ok anlaml olduuna.

iirler ok anlamlln szcklere yklenen yeni anlamlarla kazanr.

Bu ekilde farkl yorumlanabilen, yoruma ak metinlere ak

metin denir. Ak metinlerde, duygu, dnce, olay ayrntlaryla

anlatlmaz, boluklar braklr; okuyucu bu boluklar kendi istek ve

beklentilerine gre yorumlar. Yorumlama yaplrken iiri meydana

getiren paralar arasnda iliki kurulmal, her parann btn

iindeki ilevi belirlenmelidir.

Metin ve air

airin hayat ve sanat anlay hakknda bilgi sahibi olmamz bize o

iiri yorumlamada bir fayda salayabilir ama iirin her msrasnda

hayatyla balant kurmaya almak o iirden sanat zevki almamz

engeller.

Btn gzel sanat eserleri gibi iir de bir sanatnn rndr. Her

eserle onun mimar arasnda az ya da ok bir iliki olabilir. Bir airin

mizac, tecrbeleri, kltrel birikimi, sanat zevki ve dnya gr

eserine yansyabilir.

Sanatnn yaad dnem iirin dil zevkine, temasna, yapsna,

anlatm biimine yansr. iir sanatnn hayatnn ve ruh halinin

yansmas olmamakla birlikte bunlarn deitirilip dnmesiyle

oluan, dille ifade edilen bir gzel sanat etkinliidir.

Bir iir, onu kaleme olan airin izlerini tar. airin kiilii, kltr

birikimi, dnya gr, sanat ve hayat anlay iirin oluumunda

etkilidir. airle ilgili bu zellikleri bilmek, iiri yorumlamamza

yardmc olur. Bir iir bire bir airin hayatn anlatmaz, bu yzden bir

belge deildir.

2. Manzume ve iir

Dilde biri nazm dieri nesir olmak zere iki anlatm biimi vardr.

Nazm, ll ve uyakl anlatm biimidir.

Manzume: l ve kafiye gzetilerek, nazm biiminde yani dizeler

halinde yazlan metinlere manzume denir. Manzumelerin sanat

deeri tayanlarna da iir denir.

Manzume ve iir arasndaki farklar:

Manzumede anlatlanlar dz yazyla ifade edilebilirken

iirde anlatlanlar dz yazyla ifade edilemez.

Manzumelerde bir olay rgs varken iirlerde olay rgs

yoktur.

Manzumelerde szckler genelde gerek anlamda

kullanlrken iirde ok anlamllk vardr.

iirler manzumelere gre arm ynnden daha

zengindir.

Manzum hikye:

Nazmn nesre yaklatrlmasyla ortaya kan bir trdr. nemli

zelliklerinden birisi metinde karlkl konumalarn yer almasdr.

Bu tarz edebiyatmzda ilk kez Servet-i Fnuncular denemitir.

Tevfik Fikret ve Mehmet Akif Ersoy bu trde baarl rnekler

vermilerdir.

iir Trleri

1. Lirik iir

Ak, ayrlk, hasret ve zlem gibi konular duygusal bir dille

anlatan iire lirik iir denir.

Eski Yunan edebiyatnda airler iirlerini Lyra (lir) denilen

bir sazla syledikleri iin bu tr iirlere lirik denilmitir.

Gazel, ark koma, semai lirik iire rnektir.

2. Pastoral iir

Doa gzelliklerini, kr ve doa sevgisini, orman, yayla, da,

ky ve oban yaamn, bunlara kar duyulan zlemleri

anlatan iir trdr.

air doa karsndaki duygularn anlatyorsa idil, bir

obanla karlkl konuuyormu gibi anlatyorsa eglog

adn alr.

3. Epik iir

Yiitlik, kahramanlk, sava temalarn ileyen iirlerdir.

Destans zellikler gsteren iirlerdir.

Okuyanda coku ve yiitlik duygusu uyandrr.

Epik szc, Yunancada destan anlamndaki epopeden

gelmektedir.

4. Didaktik iir

Bilgi vermek, retmek, t vermek gibi retici ama

tayan iirlerdir.

Manzum hikyeler ve fabllar da bu gruba girer.

5. Satirik iir

Toplumdaki eitli dzensizlik ve bozukluklar ineleyici

szlerle, alayl ifadelerle eletiren iirlerdir.

Halk edebiyatnda talama, Divan edebiyatnda hiciv

denir.

6. Dramatik iir

Tiyatroda kullanlan iir trdr.

Eski Yunan edebiyatnda oyuncularn sahnede

syleyecekleri szler iir haline getirilir ve onlara

ezberletilirdi. Bu ekilde szler iir eklinde sylenirdi.

Dramatik iir, karlkl konuma eklinde yazlan

manzumelerdir.

Bizde birka sanat dnda pek kullanlmamtr.

III. NTE: OLAY EVRESNDE OLUAN EDEB METNLER

1. Olay evresinde Oluan Edeb Metinleri Tanma ve

Gruplandrma

Bir olaya dayal olarak meydana gelen edeb metinleri iki gruba

ayrmak mmkndr: Anlatmaya Bal Edeb Metinler ve

Gstermeye Bal Edeb Metinler

1. Anlatmaya Bal Edeb Metinler

Bu metinler, bir olay veya durum evresinde yer, zaman, kii

belirtilerek ve bir plan dhilinde olaylarn okuyucunun veya

dinleyicinin zihninde canlandrlacak ekilde ifade edilmesiyle

oluur.

Anlatmaya bal edeb metin trleri unlardr:

1. Masal

2. Destan

3. Halk hikyesi

4. Mesnevi

5. Manzum hikye

6. Hikye

7. Roman

2. Gstermeye Bal Edeb Metinler

Gstermeye bal edeb metinler, bir olay seyircinin nnde

canlandrmak iin oluturulan metinlerdir.

Gstermeye bal edeb metinleri kendi ierisinde iki gruba ayrmak

mmkndr:

a. Geleneksel Tiyatro

Modern tiyatrodan nce de var olan bu tiyatronun trleri unlardr:

1. Karagz

2. Orta oyunu

3. Meddah

4. Ky seyirlik oyunu

b. Modern tiyatro

Modern tiyatro trleri unlardr:

1. Trajedi

2. Komedi

3. Dram

Anlatmaya bal eserler ile gstermeye bal eserlerin benzerlik ve

farkllklar unlardr:

Benzerlikleri:

Her iki tr de bir olay evresinde geliir. Bu temel olayn

etrafnda daha kk apta gelien olaylar yer alr.

Her iki trde de insanlarn balarndan geen ya da

geebilecek nitelikteki olaylar gsterilir.

Olaylar belirli bir zaman diliminde geer.

Anlatlan olaylardan etkilenen insanlar ya da varlklar

vardr. Bunlara eserin kahramanlar denir. En ok etkilenen

varla eserin bakahraman (bakiisi) denir.

Olayn serim, dm ve zm blmleri bulunur. Yani

olayn bir balangc, gelimesi ve sonunda da zmlenii

vardr.

Ele alnan olaylarn anlalmas iin tasvirlere ya da

dekorlara yer verilir.

Metinlerin bir yazar vardr.

Farkllklar:

Anlatmaya bal trlerde olayn mutlaka bir anlatcs vardr.

Bu anlatc olay ilah bak asyla, kahramann bak

asyla ya da gzlemci bak asyla anlatr.

Gstermeye bal eserlerde, sosyal hayatta

karlaabileceimiz olaylar sahnede gsterilir.

Eserdeki olaylar aktr (erkek oyuncu), aktris (bayan oyuncu)

ad verilen oyuncular tarafndan canlandrlr. Sosyal

yaamn ve insan karakterinin eletirisi yaplr.

Bu iki tr arasnda kullanlan dil ve anlatm biimi de

birbirinden farkldr. Anlatmaya bal eserlerde uzun ve

kurall cmleler kullanlrken gstermeye bal eserlerde

gnlk konuma dili kullanlr.

2. Anlatmaya Bal Edeb Metinleri nceleme Yntemi

Anlatmaya bal edeb metinler metin ve zihniyet, metnin yaps

(olay rgs, kiiler, mekn, zaman), metnin temas (metnin yazl

amac, mesaj), dil ve anlatm, metin ve gelenek, anlama ve

yorumlama, metin ve yazar asndan incelenerek deerlendirilir.

a. Metin ve Zihniyet

Zihniyet, bir dnemdeki sosyal, siyas, idar, adl, asker, din

glerin, sivil toplum rgtlerinin, ticar hayatn, eitim

etkinliklerinin birlikte oluturduklar ortam ve bunlarn hibirine

indirgenemeyen duygu, anlay ve zevk btndr. Bir baka

deyile zihniyet, bir toplumun ya da kltrn bireylerinin duyu ve

dnteki birlikteliidir.

Edeb metinler, hangi dnemde, nasl bir ortamda yazlmlarsa o

dnemin ve ortamn etkilerini, dnemin zihniyetini yanstrlar. Bir

metinde, metnin yazld dnemin zellikleri metne sindirilmi bir

ekilde yer alr. Bu zellikler metinle btnleir. Bir metni incelerken

metinden dnemin zihniyetine ait ipular tespit edilir. Bir toplumun

bireyleri, o toplumun kltryle, gelenek ve grenekleriyle, deer

yarglaryla yetiir. Bu yetime sonucunda da bireyler, ortak bir

zihniyete ularlar. Bylece o toplumun bireyleri, olaylar ve

durumlar karsnda benzer tepkiler ortaya koyarlar, benzer

davranlar sergilerler. Yazar ve airlerin edeb metinlerinde, doal

olarak bu zihniyetin yansmas da grlr.

Sanatlar, yaamdan aldklar konular ilerken, toplumu

zihniyetiyle birlikte ele alrlar. Bu zihniyet de dnem dnem deiim

gsterir. rnein 16. yzylda, Osmanlda Dou kltrnn

etkisiyle din ve kltrel deerlere ballk vardr. Bu dnemin

zihniyetinde tasavvuf nemli bir yer tutar. Bata Fuzuli olmak zere

dier Divan airlerinin eserlerinde tasavvufun ar bast grlr.

17. yzyla gelindiinde toplumun zihniyetinde deimeler balar.

Lale Devri olarak bilinen bu dnemde tasavvufun etkisinin azald,

zevk ve elence etkinliklerinin arlk kazand sylenebilir. Bu

dnemde de Divan airi Nedim, tasavvuf ve dinle ilgili konulara

deinmeyip ak, elence, doa gzellii vb. temalara ynelmitir.

Tanzimat dneminde ise Batlama hareketi balamtr. Toplumda

Batl yaam tarz, yava yava etkisini gsterir. Bu hareket, dnemin

zihniyetine de yansr. Sanatlar, Batllama konusunu eserlerinde

ele alr.

rnein, Ouz Kaan Destannda Ouz Han, kaan olduu zaman

u nutku syler:

Demir karglar ile ilimiz olsun orman

Av yerlerimiz dolsun vahi at ile kulan

Yurdumuz rmaklarla, denizlerle dolsun

Gkteki gne ise yurdun bayra olsun

lkemizin adr yukardaki gk olsun

Dnya devletimiz, halkmz da ok olsun.

Yukardaki nutuktan hareketle o dnem Trklerinin byk ve

zengin bir devlet hlinde dnyaya egemen olma idealini tespit

edebiliriz.

Anlatmaya bal edebi metinler incelenirken metnin yazld

dnemdeki hkim zihniyet ve metnin yazld dnemin sosyal,

ekonomik, siyasi yaps, dini inanlar, eitim sistemleri, sanat

anlay ve zevki, ksacas btn kltrel deerleri, sanatnn

dnemin kltr ve sanat hayatyla ilikisi tespit edilir. Edebi

eserlerdeki zihniyet dnemlere gre deimektedir. rnein, slam

ncesi metinlerde hkim zihniyet olaanst fiziki glerle

donatlmtr. Destanlar kavimlerin ilk dnemlerine zg zevk ve

anlay dile getirir. Bu durum slamiyetten sonraki eserlerde yerini

dini inanlara ve kahramanlklara brakr. Yani slami hayat tarz ve

din iin mcadele dnemi balar.

b. Metin ve Yap (Olay rgs, Kiiler, Mekn, Zaman)

Metnin yapsn oluturan unsurlar unlardr:

1. Olay: yk kiilerinin bandan geenlere olay denir. ykde tek

bir olay ele alnr. Bazen bu temel olaya bal kk apl yan olaylar

da olabilir. Ele alnan olaylarn geliiminde mantksal bir sra izlenir.

Olay yklerinde, olay on planda olmasna karn, durum

yklerinde olay ya ikinci plandadr ya da yok denecek kadar azdr.

Anlatmaya bal edebi metinler incelenirken olay rgs karlr ve

olay rgsnn gndelik hayattaki geeklikle ilikisi tespit edilir.

Olay rgs: Metinlerde olay, ya metindeki kiiler arasnda cereyan

eden ilikiler ya da kahramann i atmalar sonucu ortaya kar.

Metindeki olay sadece somut gereklik deildir. Hayal, tasar,

izlenim ve benzeri hususlarda olay rgs erevesinde

deerlendirilir. Olay rgs karlrken bu hususlar dikkate

alnmaldr.

Olay rgsnn Gndelik Hayattaki Geeklikle likisi:

Anlatmaya bal edebi metinlerde olay rgsnn her zaman aynen

yaanmas mmkn deildir. Olay okuyucuda ya da dinleyicide

estetik kayg uyandrmak amacyla dzenlenir. Oysa gnlk hayatta

yaanan olaylarn anlatlmasnda estetik deil gereklik dile

getirilmektedir.

2. Kiiler: ykde anlatlan olaylar veya durumlar yaayan

kiilerdir. ykde kii says azdr. Sadece bir veya birka kii vardr

ve onun bandan geenler anlatlr. ykde olaylar yapanlara ya da

olaydan etkilenenlere yknn kahramanlar denir. Kahramann

kendine zg ayrt edici zellik tamasna karakter denir.

Benzerlerinin niteliklerini abartl bir biimde zerinde toplayan

kiilere tip denir. Bu bakmdan her birey bir karakterdir fakat tip

deildir. Tipler belirli bir zmreyi belirgin zellikleriyle temsil eden

kiilerdir. Yani kskanlk, cimrilik, korkaklk, vb. zellikleri tayan

kiiler birer tiptir. Baz metinlerde insan olan kahramann yerini bir

hayvan veya cansz bir varlk da alabilir.

Olaylardaki rolne gre kiiler iki gruba ayrlr:

Birinci dereceden kiiler: Olaylarn aknda birinci derecede rol

oynayan kiilerdir.

kinci dereceden kiiler: Olaylarn aknda ok az veya dolayl

olarak etkisi olan kiilerdir.

Anlatmaya bal edebi metinler incelenirken kiiler birinci ve ikinci

kiiler belirlenir. Bu kiilerin fiziki ve ruhi portreleri ortaya konur,

karakter ve tip olanlar tespit edilir. Bu kiilerin olay ierisindeki

grevleri tespit edilir.

3. Mekn: Anlatmaya bal edebi metinlerde ele alnan olay belli bir

yerde(meknda) geer. Bu yer, okul, hastane, bahe, sokak

olabilecei gibi insann i dnyas da olabilir. Anlatmaya bal edebi

metinlerde olayn daha iyi anlalabilmesi iin yer ya da evre,

betimlemelerle tantlr. Ancak betimleme yaparken gereksiz

ayrntlara girmemek gerekir. Anlatmaya bal edebi metinler

incelenirken olayn getii meknlar zellikleriyle birlikte tantlr.

4. Zaman: ykde ele alnan olayn balad ve bittii bir zaman

dilimi mutlaka vardr. Olaylarn balamas ile bitmesi arasndaki

srece zaman denir. Olaylar bu zaman dilimi ierisinde gerekleir.

Baz yklerde olay veya durum son durumdan baa doru

geliebilir.

Anlatmaya bal edebi metinlerde iki trl zaman vardr. Birincisi

olaylarn yaand, kiilerin iinde bulunduu imdiki zamandr.

Buna gerek zaman denir. kincisi romandaki kiilerin gemiini

hatrlamas zerine gemiten iinde bulunan ana kadar geen

zamandr. Buna kozmik zaman ad verilir.

Anlatmaya bal edebi metinler incelenirken olaylar balad ve

bittii zaman belirtilir. Metindeki zaman ifadeleri tespit edilir. Bu

zamanlarn gerek zaman m yoksa kozmik zaman m olduu

belirtilir.

c. Metin ve Tema

Her metin, bir tema evresinde birleen ses ve anlam

kaynamasndan oluan birimlerin birlemesiyle ortaya kar. Olay

rgsn meydana getiren paralar arasndaki atma, metnin

temasn oluturur.

Anlatmaya bal metinlerde tema, olay rgsnn iinde yedirilmi

olarak yer alr. Bir metinde yazar yazmaya iten sebep metnin

temasdr.

Anlatmaya bal edebi metinler incelenirken metne u soru

yneltilir: Yazar bu yazy yazmaya iten sebep nedir? Bu sorunun

cevab metnin temasn verecektir. Metnin temas bulunduktan sonra

temay besleyen dnceler, temann sosyal hayatla, dnce

tarihiyle ve eserin yazld dnemle ilikisi tespit edilir. Son olarak

temann yorumlanmas ve gncelletirilmesi gerekletirilir; yani

bugnk yaamdaki konumu belirlenir.

Her tema, eserin yazld dnemin toplumsal zihniyetiyle, yaama

biimiyle, sosyal problemleriyle ilgilidir. Bu bakmdan metnin

temasnn sosyal hayatla, dnce tarihiyle ve eserin yazld

dnemle ilikisi vardr. Ouz Kaan Destannn temasn oluturan

kahramanlk ve cihangirlik lks ile destann olutuu dnem

arasnda iliki kurduumuz zaman, destan metni daha iyi anlalr.

Destan metninden hareketle byk lkleri olan bir toplumun esaret

altnda yaamasnn imknsz olduu, milletlerin byklklerinin

idealleriyle orantl olduu yorumu yaplarak temay

gncelletirmek gerekir.

Edeb metinlerde insana ait olan her ey konu edilebilir. Birka kii

arasnda geen olaylar konu edilebilecei gibi bir grubu veya

toplumu ilgilendiren olaylarda konu edilebilir.

. Anlatmaya Bal Edebi Metinlerde Dil ve Anlatm

Anlatmaya bal edebi metinler dil ve anlatm ynnden

incelenirken;

Anlatcnn bak as ve zellikleri,

Anlatmaya bal edebi metinlerde dilin hangi ilevlerinin on

plana karld,

Metnin dilinin doal dilden farkll,

Metindeki ses, kelime bilgisi ve cmle zellikleri dikkate

alnr.

Anlatmaya bal edebi metinlerde, yazar anlatma grevini bir

anlatcya ykler. Okuyucu btn olup biteni bu anlatc araclyla

renir. Bu anlatc kurmaca bir kiidir, grevi kendi gibi kurmaca

olan olay rgsn ve olay rgsnde yer alan dier geleri

anlatmaktr.

Yazar karakterlerden birini tekil ediyorsa veya kendini hikye

kahramanlarndan biri yerinde farz ediyorsa, olay birinci kii (ahs)

azndan anlatlr. O zaman metin boyunca geldim, grmtm,

zgndm gibi ifadeler kullanlr.

Olay, olaya ahit olan biri veya hikyenin nemsiz bir karaman, bir

gzlemci tarafndan anlatlabilir. Bu durumda olaylar nc kii

(ahs) azndan anlatlm olur. Burada olay nakleden kii

kendisinden sz ederken yaptm, grmtm gibi ifadeler

kullanlr. Ancak asl olay, nc azdan yapt, grmt gibi

ifadelerle anlatlr.

Anlatmaya bal edeb metinler kurmaca rn olan metinlerdir.

Masal, hikye, roman vb. trler yazarn kurgusu sonucu olumutur.

Bu tr metinler anlatcnn bak asndan ortaya konmaktadr.

Anlatmaya bal edeb metinlerde genel olarak tr bak as

kullanlr. Bir baka ifadeyle anlatmaya bal edebi metinlerdeki

birinci ve nc kiili anlatmlar temel bak asna sahiptir:

1. lahi Bak As: Edebi metinlerde kullanlan en eski yntemdir.

Bu yntemde snrsz bir bak as vardr. Anlatc, ykde

anlatlanlarn tamamn bilen bir varlktr. Kahramanlarn gizli

konumalarn, kafalarndan ve gnllerinden geeni anlatr. Zaman

zaman kendi yorumlarn ekleyebilir, aklamalarda ve yarglarda

bulunabilir. ykde ne kadar kii varsa her birinin asndan olaylar

ayr ayr grmemiz salanr. yky kimi zaman hzlandrma, kimi

zaman da yavalatma olana vardr.

2. Kahraman Anlatcnn Bak As: Bu yntemde olay anlatan

ben vardr. Bu ben, yknn kahraman olabilecei gibi tank ya

da gzlemcisi olabilir. Olaylar anlatan kiinin bilgisi, deneyimi,

alglama ve yorumlama yeteneiyle snrldr. Olaylar ancak

anlatcnn bandan getii ya da gzyle grd (tank olduu)

biimiyle anlatldndan inandrcl yksektir.

3. Gzlemci Anlatcnn Bak As: Bu yntemde olaylar dardan

grld biimiyle nesnel bir tarzda aktarlr. Olaylar bize

anlatlmyor da kiinin gznn nnde oluyormu izlenimi verilir.

Kiilerin duygu ve dnceleri eylemlerinden kartlr. Kiiler ve i

dnyalar ile ilgili kendi syledikleri ve davranlarn dikkatle

izleyerek bir fikir sahibi olunabilir.

Bir edebi metinde birden fazla bak asyla yazlm blmler

bulunabilir. Ayn konu farkl biimlerde anlatlr. Ayn manzaray

izleyenler farkl noktalara dikkat ederler; farkl biimde konu olarak

ele alnr.

Anlatmaya bal edebi metinlerde dil, bilinen zellikleriyle karmza

kmaz. Anlatlanlar olaylarn durumuna gre yan anlamlarla

zenginletirilmi bir zelliktedir. Kullanlan edebi dilin, metnin

kaleme alnd dnemin sosyal hayatna, edebi zevkine ve

anlayna gre deikenlik gsterebileceini de unutmayalm.

Anlatmaya bal edebi metinlerde kullanlan dilin ele alnan temayla

ve verilmek istenen mesajla da dorudan ilikisi vardr.

Anlatmaya bal edebi metinlerde dil iirsel ileviyle kullanlr.

Ancak iletiim arac metindir. Edebi metinler kendilerine zg

iletiim aracdrlar. Bir gereklik yorumlanp dntrlerek yeni bir

gereklik ortaya konur. Bunun anlatlmas da farkl bir dil gerektirir.

Edebi metinler anlam bakmndan da dier metinlerden farkldr.

nk yan anlam bakmndan zengindirler. Bu da her okunduklar

zaman yeniden kurulma ve anlalma imknn beraberinde getirir.

d. Metin ve Gelenek

Her yazar, kendinden nceki dnemlerdeki edebiyatlarn, hatta

kendi dneminin yazarlarnn eserlerinden az ya da ok mutlaka

etkilenir. Bu etki, eserlerinde kendini hissettirir. Denilebilir ki her

yazar, nceki yazarlarn bir devamdr ve hibir yazar kendinden

ncekilerden tamamen kopuk bir edebiyat gelitirememitir.

mer Seyfettin, hikyelerini Maupassant tarz denilen olaya dayal

bir hikye geleneine bal olarak yazarken, Sait Faik Abasyank,

ehov tarz denilen durum arlkl hikye geleneine bal

kalmtr. Ancak her iki hikyecimiz de gerek kurgu, gerek dil ve

anlatm bakmlarndan zgn eserler vermiler, taklitilik

yapmamlardr.

inasi, air Evlenmesi adl tiyatro eserini yazarken geleneksel halk

tiyatrolarmzdan orta oyunu ve Karagz tekniinden yararlanm;

bunun yan sra Batl tiyatro tekniini uygulayarak modern Trk

tiyatrosunun temelini atmtr.

Anlatmaya bal edeb metinler incelenirken, metnin, ayn trde

daha nce yazlm olan rnekleriyle karlatrlmas gerekir. Daha

nce ya da ayn dnemde yazlan kendi trndeki eserlerle tema,

yap, dil ve anlatm bakmlarndan benzer ve farkl ynleri tespit

edilir. Metnin kendisinden nceki metinlerden etkilenip

etkilenmedii belirlenir. Bylece her metnin kendi tarznda daha

nce yazlm birok metinden yararland, metnin daha sonra

yazlacak metinlere kaynaklk edebilecei vurgulanr.

Anlatmaya bal edebi metni gelenei ierisinde deerlendirme;

1. Metinle yazld dnem arasnda iliki kurulur.

2. Okuduu metnin nceki metinlerle ilikisi aratrlr.

3. Tema, yap, dil ve anlatm bakmlarndan nceki metinlerle

iliki kurulur.

4. Metnin, kendisinden nceki metinlerden etkilenip

etkilenmedii belirlenir.

5. Sanatnn gelenekle ilikisi belirlenir.

Kltr alanndaki etkinliklerin tm gemiten gelecee uzanr.

Sanatlar gemiten aldklarn, kendi dnemlerinin zevk ve

anlayyla, bilgi birikimiyle, duyarllyla yourarak gelecee tar.

Btn sanat eserleri kendi aralarnda bir dzen oluturur. Bir bakma

btnn paralar durumundadr. Bu bakmdan gemii bilmeden

yeni bir sanat eseri oluturmak mmkn deildir. Sanatkr, gemite

rle rle kendisine kadar gelmi olan gelenekten yararlanr;

dneminin zevkini, dncesini, duyarlln edebi eserin bnyesine

yerletirir. Eer sanat gc yksek ise bu gelenei zenginletirir.

Edebi metinlerin byk ounluu kendi dneminin gerekliini ve

dnce hayatn yanstr. Her metin, kendi tarznda daha nce

yazlm metinlerden yararlanr. Tanzimat dnemi romanlar, daha

nce Trk edebiyatnda roman ihtiyacn karlayan mesneviden ve

halk hikyelerinden etkilenmitir. Tanzimat romanclar balangta

Bat romanndan etkilenseler bile daha sonra bu etkileimin dna

karak kendi roman tarzlarn oluturmular ve kendilerinden

sonrakilere rnek olmulardr.

e. Anlatmaya Bal Edebi Metinlerde Anlama ve Yorumlama

Anlatmaya bal edeb eserler, okuyucunun kltrne, anlayna,

zevkine, iinde bulunduu duruma ve psikolojik hline gre yeni

anlam deerleri kazanr. Nitekim Madam Bovary adl roman,

toplumun deer yarglarna ters dmekle sulanm ve bundan

dolay yazar mahkemede yarglanmtr. Ancak daha sonraki

yllarda bu eser, dnya klasikleri arasnda yer almtr.

Edeb metinler, mecazla ykl olduklar iin tek bir anlam ifade

etmezler. Bu metinlerde anlam okuyucunun ve yazarn o anda iinde

bulunduu psikolojik durumuna, bilgi seviyesine, kltr yapsna

gre farkl boyutlar ve yorumlar kazanabilir, Bundan dolay edeb

metinler her okunduunda farkl anlam deerleri kazanr.

Bir edeb metin karsnda farkl okuyucularn farkl sonulara

ulamas, onlarn kiisel deneyimleri ve birikimleriyle ilgilidir, Her

edeb metin yazlncaya kadar yazara aittir. Ancak eser yazldktan

ve okuyucuyla bulutuktan sonra ok farkl anlamlar kazanabilir;

yazarn eseri yazma amacnn dnda mesajlar ortaya kabilir, Bu

durumda eser artk yazarn olmaktan kar.

Gerekte edeb eserde bir mesaj vardr. Her okuyann farkl

yorumlamas eserden deil, okuyucularn farkl kltre sahip

olmasndan, sosyal evresinden, eitiminden ve o anki psikolojik

durumundan kaynaklanmaktadr. Okuyucunun eitim, kltr,

psikolojik durumu deitike eserden kan sonu da deiecektir.

Anlatmaya bal edebi metni anlama ve yorumlama;

1. Metnin anlamnn nasl olutuu aklanr.

2. Metnin anlamnn zellikleri belirlenir.

3. Metin yorumlanarak gncelletirilir.

4. ncelenen hikye, roman ve tiyatro metninin yaps, anlatm,

temas birbiriyle ilikilendirerek yorumlanr.

5. ncelenen metinde aka dile getirilmi olanlarla, aka

ifade edilmemi olanlar anlam evresinde ilikilendirilir.

6. Seilen paragraflarda -varsa- ok anlaml sz ve sz

gruplarnn metinde kazand deerler belirlenir.

7. Yaanan gereklikle metindeki gerekliin ilikisi belirlenir.

8. Metnin her okunduunda yeni anlam deerleri kazanp

kazanmad belirlenir.

9. Metnin okuyucuda uyandrd duygular belirlenir, bu

duygularn zellikleri aklanr.

Edebi metinlerde dil, bilgi aktarmak veya retmek amacyla

kullanlmaz. Kelimeler, gnlk hayatta, herkesin bildii, allm

anlamlaryla deil, yazarn okuyucuya sunmak istediklerine gre

yeni anlamlar yklenir. Bu bakmdan anlatmaya bal edebi

metinlerle bilimsel metinler birbirinden ayrlr. Bilimsel metinlerde

anlam herkes iin ayndr. Hibir yerde ve durumda deimez; ancak

edebi metinlerde, okuyucunun o anda iinde bulunduu ruh hali,

dnya gr, bilgi ve kltr seviyesi edebi metinin anlamn

deitirir. nk edebi metinlerdeki szler veya sz gruplar

yalnzca szlk anlamlaryla metinde yer almazlar; bulunduklar

balama gre anlam deeri kazanrlar.

Edebi metinler yan anlam bakndan zengindir. Kelimeler ve kelime

gruplar, metin ierisinde farkl anlamlar kazanr.

f. Metin ve Yazar

Her edeb eser, yazarnn hayatndan, hayata bak asndan,

gzlemlerinden az ok izler tar. Her metin; yazarnn hayatnn,

kltrnn, zevkinin izlerini tar. Bunun iin yazarn, sanatnn

olumasnda etkili olan hayat hikyesinin bilinmesinde yarar vardr.

Bir edeb metnin tamamen yazarn hayatnn ve kiisel zelliklerinin

yansmas olduunu dnmek yanltr. Bunun yan sra edeb

metinde yazarn kendi hayatn yanstmadn dnmek de o

kadar yanltr.

Olay evresinde oluan edebi metinlerde, bazen yazar ile metin

arasnda benzerlikler bulunur. Roman, hikye ve tiyatro eserlerinde

karmza kabilecek bu zellik bir belge nitelii tamaz. Olay

evresindeki edebi metinlerin tm kurguya dayaldr. Dolaysyla

gerek hayat rnek alnarak yazlm olsa bile bu yeniden

kurgulanmtr. Eer yazar anlattklarnn birebir gerek olduu

iddiasnda ise zaten anlattklar bizim konu aldmz edebi

metinlerin dnda tarih veya hatra olarak deerlendirilir.

rnein, Yakup Kadri Karaosmanolunun, Halide Edip Advarn

roman ve hikyelerinde Kurtulu Sava dnemi ncesi ve

sonrasyla, Trk toplumundaki sosyal deimelerle birlikte dile

getirilir. Bu anlatlanlar dnemin gerekliinin yorumlanarak

dntrlmesidir. Bunlardan dnemin sosyal ve siyasal hayat

renilemez. Ancak yazarlar sanat dnyalarn bireysel deneyimleri

ve dnemlerinin gereklerinden hareketle olutururlar. Bu da o

dnemde kullanlan eya ve grnlerden yararlanmalarn gerekli

klar.

Yazarlarn yaadklarndan etkilenmeleri, olay evresinde

oluturulmu metinlerde bunlar anlatmalar dorudan doruya

deildir yaadklarn yenden kurgulamas ve yaadklarndan

yaptklar seki sz konusudur. Olay evresinde oluan edebi

metinlerde belge niteliinde yaanmlk yoktur; ancak

yaananlardan etkilenme sz konusudur.

3. Anlatmaya Bal Edeb Metin rneklerini nceleme

Bir olay anlatmaya dayanan edebi metinler masal, destan, halk

hikyesi gibi metinlerdir. Bu metinler d dnyaya ait olaylar kii,

zaman ve mekna bal olarak okuyucuya aktarr. Destan ve masalla

balayan bu tr romana kadar gelen bir izgi takip etmitir.

1. ROMAN

Yaanm ya da yaanabilecek olaylarn yer, zaman ve kiiye

balanarak anlatld uzun soluklu eserlere roman denir.

Romanda olaylar geni ve ayrntl olarak anlatlr.

Romandaki btn olaylar belli bir olay etrafnda geliir. Ana

olay etrafnda olaycklar vardr.

ahs kadrosu genitir. Kahramanlar tm ynleriyle tantlr.

Zaman olarak geri dnler olur.

Romanlar eitli trlere ayrlr;

Tarihi Roman: Konusunu tarihten alr.

Sosyal (Tre) Roman: Toplumun yaay tarz, gelenek, grenek ve

trelerin ele alnd romanlardr.

Psikolojik Roman: Ruh zmlemelerinin yapld romanlardr.

Egzotik Roman: Uzak ve yabanc lkelerin doa ve insanlarn

anlatan romandr.

Tezli Roman: Bir gr veya dnceyi savunan romandr.

Polisiye Roman: Konularn polisi ilgilendiren olaylardan alan

romanlardr.

2. HKYE

Olmu ya da olmas mmkn olan olaylar anlatan, romana gre

daha ksa olay yazlardr.

Romanda birden fazla olay varken hikyelerde ounlukla

tek bir olay vardr.

ahs kadrosu romana gre dardr.

Hikyede ayrntlara girmekten saknlr, kiiler ou zaman

hayatlarnn belli bir an iinde anlatlr.

ki tr hikye grlr:

a) Olay Hikyesi (Klasik Hikye): Maupassant tarz da denir. Olay

esastr. Bizdeki temsilcisi, mer Seyfettindir.

b) Durum-Kesit Hikyesi: ehov tarz da denir. Olaydan ok

insann belli bir zaman dilimindeki durumu anlatlr. Bizdeki

temsilcisi, Sait Faik Abasyanktr.

3. MASAL

Genellikle halkn yaratt, azdan aza, kuaktan kuaa srp

gelen, ounlukla olaanst durum ve olaylar yine olaanst

kahramanlara balayarak anlatan eserlere masal denir.

zellikleri:

Masallar, meydana geldikleri zaman bir kiinin malyken,

yaygnlatka, yreden yreye, lkeden lkeye getike

halkn mal olur. Masal, anonim bir trdr.

Olaylar hayal rndr.

Kahramanlar insanst nitelikler gsterir.

Masallarda genellikle iyilik-ktlk, doruluk- hakszlk-

adalet- zulm, alakgnlllk kibir gibi zt durumlarn

temsilcisi olan kiilerin mcadelelerinden veya insanlarn

ulalmas g hayallerinden sz edilir.

yiler hep iyi, ktler hep ktdr.

yiler dllendirilir, ktler cezalandrlr.

Masallarda yer ve zaman kavramlar belirsizdir.

Anlatmda genellikle geni zaman veya renilen gemi

zaman kipi (-mili gemi) kullanlr.

Anlatm ksa ve youndur.

Masal kiileri her tabakadan seilebilir. Masallarda cinler,

periler, devler de rol alr.

Masallarn bir ksm hayvanlarla ilgilidir.

Masallarn ou bir varm, bir yokmu ya da evvel

zaman iinde, kalbur saman iinde gibi ifadelerle balar.

Bunlara tekerleme denir. Tekerlemeden sonra olay ve dilek

blmleri gelir. Trk masallarnda dilek blm ya onlar

ermi muradna ya da gkten elma dt

biiminde balar.

Masallarda milli ve dini motiflere hemen hi yer verilmez.

Evrensel konularn ilendii masallarda eiticilik esastr.

Masallarda genellikle bir eitim am