ANNA KRAWCZYK

Ciało człowieka w s´wietlefrazeologii gwarowej

„Moje ciało jest nie tylko ciałem, jest organem percepcji i inicjatyw motorycznych, jestsiedliskiem moich dos´wiadczen, w s z y s t k i c h m o i c h d o s´ w i a d c z e n´ (...).Dzieki niemu nalez˙e do swiata i do wszystkich rzeczy, wliczajac w to rzeczywistos´cduchowa: nawet sa˛dy wartosciujace przechodza zawsze przez ciało”.

Zacytowałam na wste˛pie słowa Ludovica Robberechtsa, referujacego poglady Husser-la1. Takie ujecie, właczajace w „kompetencje ciała” równiez˙ rzeczywistos´c duchowa,moze budzic zastrzez˙enia. Wszak utrwaliła sie˛ od stuleci opozycja ciała i duszy. Na tojednak Husserl powiada: „Ciało dajace sie oddzielic, czy po prostu róz˙ne od Ja i tego, conazwano dusza, nie jest juz˙ ciałem, jest trupem”2.

Nie przypadkowo te słowa na poczatku artykułu o frazeologii somatycznej. Zobaczymywkrótce, ze ciało i jego cze˛sci moze słuzyc wyrazaniu róznych tres´ci, równiez psychicz-nych.

Pragne przedstawic´ wyniki analizy semantycznej, której poddałam 3054 wariantówfrazeologizmów. Moje obserwacje dotyczace gwarowej frazeologii somatycznej przedsta-wiałam juz kilkakrotnie, przyjmujac rózne punkty widzenia3. Tym razem skupie˛ sie nacharakterystyce poszczególnych cze˛sci ciała, których cechy ujawniaja sie we frazeologi-zmach wyraz´nie lub zawarte sa w ich znaczeniach implicite.

Musze nadmienic´, ze wybrałam tylko te frazeologizmy, o których da sie˛ orzec, z˙e cechyczesci ciała konstytuuja ich znaczenie. Jak wiadomo, struktura semantyczna wyrazów jestzłozona. W danym uz˙yciu dominuje zwykle jedna lub dwie cechy znaczeniowe, podczasgdy inne wysuwaja sie na plan pierwszy w innych zastosowaniach wyrazu. Cechy te,zwane najcze˛sciej semami, sa odbiciem w płaszczyz´nie znaczenia tego, co ludzie postrze-gaja, co wyrózniaja w jakiejs rzeczy i co jest dla nich istotne. Tak wie˛c przeglad cechznaczeniowych nominów anatomików, funkcjonujacych we frazeologii, moz˙e posredniorzucic swiatło na sposób widzenia i pojmowania ciała ludzkiego w kulturze, która te˛frazeologie wypracowała.

W moim materiale, który w znakomitej wie˛kszosci pochodzi z kartoteki Słownika gwarpolskich, pojawiaja sie nazwy 65 cze˛sci ciała i substancji cielesnych. Podkres´lam, ze toczesci ciała jest 65, bo ich nazw gwarowych – o wiele wie˛cej. Grupuja sie one w sposóbnaturalny, zgodny z budowa ciała ludzkiego, wokół pie˛ciu centrów:

1. głowa, w której frazeologia gwarowa wyróz˙nia az 25 elementów: głowa, mózg/móz-gi, czoło, twarz, włosy, włos, ucho/uszy, oko/oczy, powieki, rze˛sy, łza/łzy, nos, was/wasy,usta, warga/wargi, za˛b/zeby, jezyk, slina, podniebienie, z˙uchwy, broda ‘podbródek’, broda‘zarost’, gardło, krtan´, grdyka;

2. tułów, a w nim 18 cze˛sci: kark, piers´/piersi, piers´ kobieca, płuca, plecy, łopatki, serce,bok/boki, zoładek, watroba, zółc, wnetrznosci, brzuch, pe˛pek, biodro, siedzenie, odbyt,narzad płciowy;

3. konczyna górna z dziewie˛cioma cze˛sciami: reka/rece, ramie, dłon, piesc/piesci,garsc, palce u re˛ki, palec u re˛ki, paznokcie u rak, paznokiec´;

4. konczyna dolna z pie˛cioma cze˛sciami: noga/nogi, kolano, stopa/stopy, pie˛ta/piety,palce u nóg;

5. osiem cze˛sci ciała nie maja˛cych okres´lonej lokalizacji: skóra, krew, z˙yła, zyłka,szkielet, kos´ci, szpik kostny, nerwy.

Liczba elementów, wyróz˙niona w kaz˙dej z tych partii ciała człowieka, jest wprostproporcjonalna do frekwencji somatyzmów zawieraja˛cych te nomina anatomica. A wie˛cnazwy głowy i jej cze˛sci wystepuja w 1816 wariantach frazeologizmów. Przewaga tejgrupy jest, rzec moz˙na, miaz˙dzaca. Grupa kolejna bowiem – zawierajaca nazwy cze˛scitułowia – jest cztery razy mniej liczna (464 przykłady). Nazwy kon´czyny górnej i jej cze˛scipojawiaja sie 368 razy, a dolnej – 291. Nomina anatomica okres´lajace czesci ciała niezlokalizowane zanotowano 115 razy, a wie˛c jest ich 15 razy mniej niz˙ somatyzmówz grupy pierwszej, dotycza˛cej głowy.

Potraktowawszy badany przeze mnie zbiór frazeologizmów jako tekst cia˛gły, sporza-dziłam liste frekwencyjna wystepujacych w nich nominów anatomików. Okazuje sie˛, zewyrazy oznaczajace głowe sa najczestsze – 405 przykładów. Na drugim miejscu pojawiaja˛sie usta i oko/oczy – 357 i 354. Potem kolejno: noga/nogi – 257, re˛ka/rece – 236, je˛zyk –183, serce – 145, nos – 122. Pozostałe odznaczaja sie frekwencja ponizej 100.

Czestosc wystepowania nazwy jakiejs´ czesci ciała we frazeologii jest informacja˛istotna, ale nie wyczerpuje charakterystyki danego nomen anatomicum. Druga waznasprawa jest odpowiedz´ na pytanie: dlaczego, ze wzgle˛du na jakie cechy pojawia sie˛ leksemwe frazeologii? Czy ze wzgle˛du na jedna dominujaca własciwosc, czy moze z powoduwielu róznych? Chcac odpowiedziec´ na to, poddałam mój materiał analizie, która pokazała,ze nazwy cze˛sci ciała zawdzie˛czaja swój dominujacy udział we frazeologii trzem głównymrysom, którym moz˙na przyporza˛dkowac trzy typy semów. Sa to: połozenie w ciele, czylijakby topografia danego organu, słuz˙aca okres´leniu kierunków i odległos´ci; dalej – wygladi cechy fizyczne, które, jako najbardziej znane kaz˙demu człowiekowi, moga byc punktemodniesienia przy opisywaniu innych fragmentów rzeczywistos´ci i wreszcie – funkcjeposzczególnych narzadów ciała, odsyłaja˛ce głównie do róz˙nych czynnos´ci i działan czło-wieka.

Dla uzmysłowienia sobie hierarchizacji cech cze˛sci ciała, nie od rzeczy be˛dzie przed-stawic w tym miejscu wyniki obliczen´ dotyczacych tych trzech typów semów we frazeo-logii somatycznej. Otóz˙ z materiału, jakim dysponuje˛, wynika, ze semy topograficznewysuwaja sie na plan pierwszy w około 200 frazeologizmach, semy anatomiczne –w ponad 100, natomiast funkcyjne – w ponad 2500, z czego wniosek oczywisty, z˙e tofunkcje ciała sa dla ludzi najistotniejsze, i z˙e obraz ciała zakodowany we frazeologiisomatycznej to przede wszystkim ciało w ruchu, w którym cos´ sie dzieje, w którym kaz˙daczesc działa zgodnie z włas´ciwym sobie przeznaczeniem.

Przeglad nazw ciała wyste˛pujacych we frazeologii pokazał, z˙e nie sa one równomiernienacechowane pod wzgle˛dem semantycznym. To znaczy – trafiaja sie takie, które utrwaliły

144

sie w jakims zwrocie czy wyraz˙eniu ze wzgle˛du na jedna tylko ceche, a sa takie, które tychcech wykazuja wiecej – az˙ do osmiu. Zanim podam bliz˙sze dane – kilka uwag na tematsposobu przypisywania cech nominom anatomikom. Starałam sie˛ analizowac´ zwiazekmiedzy globalnym znaczeniem somatyzmu, a znaczeniem cze˛sci ciała. Zastanówmy sie˛nad znaczeniami wyrazu u c h o/u s z y w naste˛pujacych przykładach: 1. T o p o l e n ap r a w e u c h o t o j e m o j e, a t o n a l e w e u c h o t o m o j e g os a s i a d a; 2. J e d en b e˛ d z i e m i a ł c h ł o d n o i g ł o d n o, a d r u g i b e˛ d z i em i a ł p o u s z y; 3. J a s ł u c h a ł a k a z a n i e j e d n y m u c h e m, b o j a, n o,o m o i m c h o r y m c h ł o p i e m y s´ l a ł a; 4. T o j e c h y t r o w s k i, t e n m az a u s z o m a; 5 . C a l u t k a n o c b e˛ d e c h o d z i c´ n a u s z a c h.

Widac wyraznie, ze w kazdym z tych zwiazków frazeologicznych u c h o/u s z y wy-stepuje ze wzgle˛du na inna ceche znaczeniowa 1. ‘boczna cze˛sc ciała’, 2. ‘czesc ciałagórna, stanowia˛ca wysoka poprzeczke˛ na skali, jaka jest ciało’, 3. ‘narza˛d słuchu’, 4. wy-razenie z a u s z o m a jest metonimicznym okres´laniem tej ‘czesci głowy, w której mies´cisie mózg’ i 5. chodzenie na uszach jest czyms´ sprzecznym z natura, z własciwym porzad-kiem rzeczy (chodzi sie˛ na nogach).

Postepujac w ten sposób, ustaliłam dla kaz˙dej czesci ciała liste cech przypisanych jejjezykowo. Niektóre cze˛sci ciała wystepuja parami lub w wie˛kszej ilosci, zdarza sie˛wówczas, z˙e dana cecha moz˙e pojawic sie tylko wtedy, gdy cze˛sc ciała traktowana jestoddzielnie, albo tylko – gdy łacznie. Najjaskrawszym tego przykładem jest opozycja cechw ł o s a i w ł o s ó w. Cechy w ł o s a to: 1. małos´c, np. O n n i e m a z a w ł o sr o z u m u; 2. cienkos´c, np. O w ł o s, a m y b y j u z˙ b y l i z a b i ty; 3. słabos´c, np.N a p r z e r w a n i u w ł o s a t o b y ł o. Cechy w ł o s ó w to: 1. duz˙a liczba, np.K i e l o w ł o s ó w n a g ł o w i e m a m, t o b y m p r z y s i e˛ g a ł; 2. wskazanie nakobiecosc, np. D ł u g i e w ł o s y, a r o z u m j a k u k o k o s z y; 3. wskazanie nawiek, np. S i w e w ł o s y s z a n u j c i e d z i e c i. Jak widac´, zbiór cech w ł o s a jestzupełnie odre˛bny dla zbioru cech w ł o s ó w. Z tego powodu niektóre cze˛sci ciała trakto-wane sa łacznie w liczbie pojedynczej i mnogiej, a niektóre oddzielnie. Liczba cech cze˛sciciała w swietle frazeologii gwarowej przedstawia sie˛ nastepujaco: głowa, usta – 8; no-ga/nogi, zab/zeby – 7; reka/rece, krew – 6; oko/oczy, odbyt, siedzenie, palce u re˛ki, palecu reki – 5; ucho/uszy, kark, paznokcie u rak, pieta/piety – 4; włos, włosy, wa˛s/wasy, gardło,nos, serce, z˙oładek, bok/boki, jelita, pie˛sc/piesci, kolano, kos´c/kosci – 3; mózg/mózgi,rzesy, łza/łzy, jezyk, grdyka, piers´/piersi, plecy, watroba, zółc, skóra – 2; pozostałe 26czesci ciała ujawnia po jednej cesze.

Analiza korelacji mie˛dzy znaczeniami całych frazeologizmów a struktura semantyczna˛nazw cze˛sci ciała doprowadziła mnie do wyróz˙nienia ogółem 44 semów, w tym 7 topo-graficznych, 11 anatomicznych i 26 funkcyjnych.

Gdyby porównac´ podreczniki medyczne czy biologiczne, dotyczace organizmu ludz-kiego, z wiedza o człowieku utrwalona we frazeologii – okazałoby sie˛, ze informacjew nich zawarte tylko cze˛sciowo sie pokrywaja. Pewne spostrzez˙enia, które na zawszeweszły do jezyka, zgodne sa z danymi naukowymi, inne zas´ powtarzaja dawne naiwnesady.

Nie mogac w tym miejscu systematycznie przedstawic´ wszystkich cze˛sci ciała utrwa-lonych we frazeologii wraz z przypisanymi im cechami, napomkne˛ tylko o niektórych.Chodzi mi o te wypadki, gdy stan w gwarach róz˙ni sie od stanu w polskim je˛zykuliterackim, a takz˙e o te, które wynikaja z tradycji kulturowych europejskich, nie sa zasuniwersalne.

Osobliwosci gwarowe dotycza przeniesienia funkcji jednej cze˛sci ciała na cze˛sc ciała

145

inna, sasiadujaca. Jeden przykład, w którym wyraz˙enie z a u s z a m i oznacza głowe˛,mózg, a co za tym idzie – spryt i inteligencje˛, podałam juz˙ wyzej. Oto drugi, podobny: O nm a z e n w k a r k u, a l e n i z˙ a d n a g o n i e c h c e. G ł o w e˛ zastapiono tuk a r k i e m. Naste˛pne przypadki dotycza b r z u c h a. W miejscu tego leksemu moz˙epojawic sie nazwa jego fragmentu, elementu widocznego i zewne˛trznego: O n m y s´ l il e w i e d n o o p e˛ p k u ‘najwaz˙niejsza sprawa dla niego jest jedzenie’. Moz˙e zamiastwyrazu b r z u c h oznaczajacego ‘srodkowo-dolna przednia czesc tułowia’ (definicjaA. Wierzbickiej)4 wystapic z o ł a d e k: J e j z˙ ó t r o s n i e lub O n a j e s t o b z˙ a r t ai t e m u o n a m a t e n w i e l k i z˙ ó t ‘ o kobiecie w cia˛zy pozamałz˙enskiej’.

Specyfika gwarowa jest to, z˙e az w 37 przypadkach wyrazy, którym w je˛zyku literac-kim odpowiada s i e d z e n i e (według Wierzbickiej: ’dolna tylna cze˛sc tułowia’)5 wyste-puja w znaczeniu cze˛sci ciała, w której odbywa sie˛ trawienie. Dziwnym zbiegiem okoli-cznosci równiez 37 razy b r z u c h i jego synonimy gwarowe sa udokumentowanew analogicznych frazeologizmach, np. M a s z f u l r z y c´ i t e m u c i n i e s m a k ai O n j a c y o s w ó j b a n d z i o c h d b a, z˙ e b y b y ł p e ł n y. Trawienie odbywasie w dolnej cze˛sci tułowia. Jezyk literacki przyjał na oznaczanie tego miejsca wyrazb r z u c h, czyli nazwe˛ czesci pokrywajacej wnetrznosci z przodu, natomiast w gwarachrównoprawne jest spojrzenie „od tyłu”6. Norma stylistyczna je˛zyka literackiego wymagaunikania wyrazów dotyczacych tej cze˛sci ciała, na której sie˛ siada.

Brak tabuizacji w tej dziedzinie w dialektach powoduje, z˙e istnieja zabawne dublety,wyrazajace w gwarach i je˛zyku literackim mys´l te sama, lecz róznymi srodkami. W gwaro-wych brzmieniach znanego przysłowia G d y g ł o w a s i w i e j e, t o s e r c e s z a-l e j e, zamiast s e r c e wyste˛puja: t y ł, z a d e k i ich synonimy. Prawdopodobnie towersja z s e r c e m jest eufemizmem w stosunku do tej drugiej, zreszta obficiej i wczes´-niej udokumentowanej7.

S e r c e w przysłowiu tym odsyła do uczucia, namie˛tnosci, miłosci – to jedno z jegoznaczen´ symbolicznych zadomowionych w naszej kulturze. We frazeologii gwarowejzanotowano 111 przypadków traktujacych serce jako miejsce, w którym przez˙ywa sieemocje. Mniej, bo 32 razy, pojawia sie˛ w zwrotach i wyraz˙eniach okres´lajacych tempera-ment i charakter człowieka, np. Z a w s z e d o z d r o w i a d o b r e g o t r z e b a s e r-c a w e s o ł e g o; T o k o l c z y s t e s e r c e, n i e u p r o s i g o. Z sercem wiaze sieradosc, smutek, z˙al, miłosc, gniew, rozpacz, dobroc´ i zawzietosc. Mozna by sadzic, ze jestto równie naturalne jak to, z˙e oczyma sie˛ patrzy, a ze˛bami gryzie. Tymczasem porównaniez danymi z innych kultur poucza, z˙e nic podobnego. Dictionnaire des symboles podaje, z˙eto tylko Zachód uczynił z serca siedlisko uczuc´. Wszystkie inne ludy – staroz˙ytna Grecja,Indie, Arabowie, Egipt, róz˙ne plemiona Indian amerykan´skich lokalizuja w sercu inteli-gencje, intelekt i intuicje8.

Spójrzmy w ten sposób na dwie jeszcze cze˛sci ciała, a raczej na cze˛sc ciała – watrobei substancje˛ cielesna – zółc. Materiał dialektalny zas´wiadcza tylko raz uz˙ycie we frazeo-logii wyrazu w a t r o b a w zwia˛zku z jej rzeczywista funkcja, trawienna: O r g a n i s t am i a ł j u w s z y s t k i e j a j a p o d w a t r o b a co znaczy, z˙e juz je zjadł. Szes´c razywatroba to cze˛sc ciała, która bierze udział w przez˙ywaniu emocji, i to okres´lonych,negatywnych (zmartwienia, z˙alu, gniewu, urazy), np. C o s i k g o g r y z ł o n a w a-t r o b i e, b o j a k i s i k m a r k o t n y b y ł; G o d e j c o m o s z n a w a t r o b i e;W y g r y z c k o m u p i e c z o n k e˛ ‘dokuczyc komu mocno’. Zestawienie z materia-łem etnolingwistycznym innych kultur pokazuje, z˙e nie jest to jedyne symboliczne zna-czenie nadawane temu gruczołowi. Otóz˙ w islamie watrobie przypisuje sie˛ odpowiedzial-nosc za namie˛tnosci, a w jezykach Dalekiego Wschodu wyraz˙enia z w a t r o b a znacza

146

‘odwaga’. W Chinach uwaz˙a sie watrobe za zródło siły, cnót wojennych i me˛stwa. Zjadanotam watrobe pokonanego wroga, aby przyswoic´ sobie jego odwage˛9. Dodam, nawiasem,ze przekonanie to było z˙ywe jeszcze w czasie II wojny s´wiatowej, kiedy niektórzyJaponczycy czynili to samo z pokonanymi Amerykanami.

Zółc we frazeologii gwarowej pełni dwie role. Po pierwsze – jest substancja reagujacana bodz´ce zewne˛trzne. Piec zwrotów zawierajacych jej nazwe˛ mówi o silnych doznaniachpsychicznych, np. J a k o m y z a t e p i e n i a d z e z˙ y l i, o t y m n i e t r z e b a an i m ó w i c, b o s i e˛ z ó ł c c z ł o w i e k o w i r u s z a; J a m y s´ l a ł a, z e s i e z ag r y z e i z e z ó ł c p e k n i e. Po drugie – z˙ółc powoduje przykry, kłótliwy, konflikto-wy charakter, o czym mówi fraza: Z˙ e b y z ó ł c i n i e b y ł o, t o i z ł o s´ c i b y wn a s n i e b y ł o, a wie˛c o człowieku łagodnym, spokojnym powie sie˛: T e nc z ł o w i e k j e s t b e z z˙ ó ł c i. Takich uz˙yc jest cztery. Tymczasem w krajach mu-zułmanskich zółc to cierpienie, ból, zas´ w Kambodz˙y i Laosie – odwaga. Co roku przy-gotowywano tam napój z z˙ółci ludzkiej, który miał wzmocnic´ przywódce. Nacierano tez˙zółcia głowy słoni bojowych10.

Przykłady podobne moz˙na by mnoz˙yc. Porównujac znaczenia symboliczne cze˛sci ciałautrwalone w zwyczajach, wierzeniach, ale i w je˛zyku, mozna stopniowo dochodzic´ dooddzielenia tego, co naturalne, od tego, co kulturowe. Choc´ ciało ludzkie jest obiektemuniwersalnym, w zasadzie jednakim we wszystkich cywilizacjach – okazuje sie˛, ze w poj-mowaniu go istnieja znaczne róz˙nice. Cóz˙ dopiero, gdyby zajac sie innymi dziedzinamirzeczywistos´ci utrwalonymi w warstwie semantyczno-symbolicznej je˛zyka. Badania tegotypu pokazuja, jak nierozdzielnie je˛zyk zwiazany jest z kultura i jak niezbedne jest szuka-nie w ustalonych od dawna strukturach je˛zykowych faktów z kultury. Z drugiej strony –elementy kultury materialnej i duchowej stanowia czesto dopełnienie i wyjas´nienie tego,co zakodowane w je˛zyku.

Przypisy

1 L. R o b b e r e c h t s, Za Husserlem: moje ciało, Teksty 1977 nr 2, s.100.2 ibid., s.187.3 Por. moje prace na ten temat: Cechy cze˛sci ciała jako tworzywo semantycznej struktury zwiazków

frazeologicznych (na materiale gwarowym), [w:] Z problemów frazeologii polskiej i słowian´skiej I, pod red.M. Basaja i D. Rytel, Wrocław 1982, s.135–143; Frazeologizmy mimiczne i gestyczne. Na materiale gwarowym,Socjolingwistyka 5, pod red. W. Lubasia, Warszawa 1983 s.137–144; Semantyka a składnia we frazeologiisomatycznej (referat wygłoszony na XLI Zjez´dzie PTJ dnia 16 IV 1983 w Krakowie); Przez poznanie je˛zyka dopoznania człowieka (w druku); Frazeologia somatyczna w gwarach polskich. Zwiazki frazeologiczne o znacze-niach motywowanych cechami cze˛sci ciała (praca doktorska w druku).

4 A. W i e r z b i c k a, Rozwaz˙ania o cze˛sciach ciała, [w:] Słownik i semantyka. Definicje semantyczne, podred. E. Janus, Wrocław 1975, s.96.

5 ibid., s.96.6 Sygnalizowałam juz˙ to zjawisko w artykule: Co wiemy o frazeologii gwarowej, [w:] Z problemów frazeo-

logii polskiej i słowianskiej III, pod red. M. Basaja i D. Rytel, Wrocław 1985, s.135.7 Nowa ksiega przysłów i wyraz˙en przysłowiowych polskich, pod red. J. Krzyz˙anowskiego, t. I, Warszawa

1969, s.644 nr 76.8 J. C h e v a l i e r, A. G h e e r b r a n t, Dictionnaire des symboles. Mythes, rêves, coutumes, gestes, formes,

figures, couleurs, nombres, Paris 1969, t. II, s.55–60.9 ibid., s.335.10 ibid., s.335.

147

148